TRKLER

CLT 17

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA 1

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

TRKLER1
YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR

SEKSENKNC BLM 1960-1980 DNEM10

1960-1980 Dnemi / Prof. Dr. Hikmet zdemir [s.15-47] ................................................... 10 Trkiye'de Ordu ve Siyaset / Do. Dr. Nuren Mazc [s.48-53] ........................................ 71 ngiliz Kaynaklarna Gre Trkiye'deki 27 Mays Darbesi / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.54-65] ................................................................................................................................ 80 Samet Aaolu'nun Gzyle 27 Mays ve Sonras / Dr. Muzaffer andr [s.66-73] ...... 102 27 Mays Anayasay hll Davas ddianamesi zerine Baz Tespit ve Dnceler / Yrd. Do. Dr. Mustafa Arkan [s.74-84] ..................................................................................... 116 27 Mays Sonras Trkiye'de Partileme / Yrd. Do. Dr. Melek olak [s.85-89] ............ 137 Trk D Politikas (1960-1980) / Yrd. Do. Dr. dris Bal [s.90-109] ................................ 147 Trkiye, ngiltere ve Nato (1959-1965) / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.110-115] ........ 182 Kbrs Bunalm ve Bar Harekt (1963-1974) / Yrd. Do. Dr. Galip Altepe [s.116-122] ............................................................................................................................................. 193

SEKSEN NC BLM 1980 SONRASI DNEM

1980 ve Sonras / Prof. Dr. Hikmet zdemir [s.125-161] ................................................. 208 Uluslararas Dnmler ve Osmanl'dan Gnmze Trk Diplomasisinin Sreklilik Unsurlar / Prof. Dr. Ahmet Davutolu [s.162-176] .......................................................... 280 Kreselleen Dnya'da Ab-Trkiye likilerinin Yorumlanmas / Prof. Dr. lhan Tekeli Selim lkin [s.184-196]........................................................................................................ 304 Kreselleen Dnya'da Ab-Trkiye likilerinin Yorumlanmas / Prof. Dr. lhan Tekeli Selim lkin [s.184-196]........................................................................................................ 315 Trkiye-Avrupa Birlii likileri ve Trk-Yunan Sorunlar / Do. Dr. Hasan nal [s.197208]...................................................................................................................................... 337 Trkiye-ABD likilerine Genel Bir Bak (1919-2002) / Dr. ar Erhan [s.209-223] .... 355 Trkiye ve Gnmzde Orta Dou: Ulusal Gvenlik Aray / Prof. Dr. Lenore G. Martin [s.224-232] ....................................................................................................................... 381

Trkiye'nin Ortadou Politikas: Geliimi ve Etkenleri / Do. Dr. Ramazan Gzen [s.233250]...................................................................................................................................... 400 Trkiye'nin srail le likileri (1948-2001) / Dr. ar Erhan [s.251-259] ........................ 430 Cumhuriyet Dnemi Trkiye-ran likileri / Do. Dr. Gkhan etinsaya [s.260-268] ... 446 Trkiye'nin Orta Asya ve Kafkasya Politikas zerinde Etkili Olabilecek Faktrler / Do. Dr. Nasuh Uslu [s.269-281]................................................................................................ 462 Turgut zal'n D Politikas: Trkiye'ye 21. Yzyl Perspektifleri / Cengiz andar [s.282-290] .......................................................................................................................... 484 zal Dnemi Trk D Politikasnn Temel Anlaylar / Dr. Muhittin Demiray [s.291-300] ............................................................................................................................................. 500

SEKSEN DRDNC BLM TRKYE CUMHURYET DEVLET TEKLTI

Trkiye Cumhuriyeti'nin Devlet Yaps / Prof. Dr. Turgay Ergun [s.303-333] ................ 517 Cumhuriyet'in lk Dneminde Mlk Yapnn Geliimi (1920-1950) / Yrd. Do. Dr. Nejdet Bilgi [s.334-346] ................................................................................................................. 566 Trkiye'de Mahall darelerin Geliimi / Yrd. Do. Dr. Veysel K. Bilgi [s.347-356] ...... 592 Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Dnemi Umum Mfettilikleri (Genel Valilikler, 1927-1947) / Yrd. Do. Dr. Hseyin Koca [s.357-366] ...................................................... 610 Trk Hukuk Sisteminde adalama / Do. Dr. Temuin F. Ertan [s.367-376] ........... 628

SEKSEN BENC BLM CUMHURYET DNEMNDE TRK TOPLUMU

Cumhuriyet Dneminde Trk Toplumu / Do. Dr. lhan Dlger [s.379-418] .................. 647 Trkiye Cumhuriyeti'nde Salk Hizmetleri / Yrd. Do. Dr. Bilal Ak [s.419-435] ........... 725 TBMM Tutanaklarna Gre Cumhuriyet'in lk On Ylnda Salk Politikamz / Dr. Meliha zpekcan [s.436-445] ........................................................................................................ 760 nn Dneminin Kye zel retmen Yetitirme Projesi: Ky Enstitleri / Yrd. Do. Dr. Ali Ata Yiit [s.446-454] ............................................................................................... 782 Cumhuriyet Dneminde rgn Eitim Kurumlarndaki Din Eitimi / Prof. Dr. M. evki Aydn [s.455-466] ............................................................................................................... 797 Atatrk ve Trkiye'deki Misyoner Okullar / Yrd. Do. Dr. Ayten Sezer [s.467-475] ..... 820 Trk Endstriyel likiler Sisteminin Tarihsel Geliim Sreci / Prof. Dr. Toker Dereli [s.476-482] .......................................................................................................................... 836

Trkiye'de 1920-1963 Dneminde Sosyal Gvenlik Alanndaki Gelimeler / Do. Dr. Ahmet Makal [s.483-493] ................................................................................................... 845 Trk Anayasalarnda Sosyal Haklarn Geliimi ve Yorumu / Yrd. Do. Dr. Gngr Turan [s.494-504] .......................................................................................................................... 862 Osmanl'dan Cumhuriyet'e Trkiye'de Kent ve Kentleme / Dr. Mustafa kmen [s.505518]...................................................................................................................................... 886 Kyden Kente G ve Gecekondu Olgusu / Do. Dr. Tahire Erman [s.519-526] .......... 910 Cumhuriyet Dneminde Depremler / Prof. Dr. William A. Mitchell [s.527-537] ............. 924

SEKSEN ALTINCI BLM CUMHURYET DNEMNDE TRK EKONOMS

Cumhuriyet Dneminde Trkiye Ekonomisi / Prof. Dr. Mkerrem Hi [s.541-564]....... 944 Cumhuriyet Dnemi ktisad Kronolojisi (1923-2002) / Yrd. Do. Dr. Murat Koraltrk [s.565-580] .......................................................................................................................... 986 Trkiye Ekonomisi (1923-1960) / Yrd. Do. Dr. Murat Koraltrk [s.581-597] ............... 1018 Osmanl'dan Devreden Kriz Potansiyeli ve Tek Parti Dnemi Ekonomik Krizleri / Do. Dr. Metin Toprak [s.598-614] ........................................................................................... 1048 Trkiye'de Sava Ekonomisi Uygulamalar ve Toplumsal Yaama Etkileri / Yrd. Do. Dr. Gnver Gne [s.615-622]............................................................................................... 1078 Menderes Dneminde Ekonomik ve Sosyal Gelimeler / Prof. Dr. Emin ark [s.623630].................................................................................................................................... 1093 Alternatif Sanayileme, D Ticaret Stratejileri ve 24 Ocak Kararlar / Prof. Dr. Emin ark [s.631-636] ........................................................................................................... 1111 zal'n 1980'lerdeki Liberal Ekonomik Politikalar / Dr. Abdurrahman Abulaban [s.637647].................................................................................................................................... 1123 T.C. Merkez Bankas Tarafndan Uygulanan Para Programlar ve Uygulama Sonular / Prof. Dr. Arslan Eren [s.648-659] ..................................................................... 1142 Trkiye'de Hububat Politikalar (1923-1950) / Yrd. Do. Dr. Bedrettin Kola [s.660-676] ........................................................................................................................................... 1164 Cumhuriyet Trkiyesi'nde Toprak Reformu ve Uygulamalar / Yrd. Do. Dr. Zeki evik [s.677-686] ........................................................................................................................ 1199 Trkiye'de Krsal Kalknma Politikalar (1923-1950) / Yrd. Do. Dr. Trkan Bayiit [s.687-696] ........................................................................................................................ 1218 Atatrk'ten Gnmze Dou Anadolu'yu Kalkndrma abalar / Dr. Sait Agn [s.697709].................................................................................................................................... 1237 7

1923-1938 Dneminde Trkiye'nin Sanayi Politikas / Yrd. Do. Dr. Yaar Semiz [s.710718].................................................................................................................................... 1266 Atatrk Devri Harp Sanayii (1920-1938) / Do. Dr. Mehmet Evsile [s.719-726] ........... 1283 Avrupa Birlii'ne Tam yelik Yolunda Gmrk Birlii Sreci / Prof. Dr. S. Rdvan Karluk [s.727-736] ........................................................................................................................ 1297

SEKSENYEDNC BLM CUMHURYET DNEMNDE DNCE

Cumhuriyet Dnemi Dnce Hayat / Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay [s.739-785] .. 1315 Cumhuriyet / Ord. Prof. Hilmi Ziya lken [s.786-790] ................................................... 1402 Cumhuriyet Devrimleri / Prof. Dr. Niyazi Berkes [s.791-797]........................................ 1410 Trkiye Cumhuriyeti Rejiminde Batllama Olaylar ve Fikirleri / Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya [s.798-811] ........................................................................................................... 1420 ktisad Gelime ve Yenilenmemizin Zihniyet Muhasebesi / Prof. Dr. Sabri lgener [s.812-821] ........................................................................................................................ 1444 Neslimizin Tarihi / Do. Dr. Nurettin Topu [s.822-826] ................................................ 1460 Nesillerin Ruhu / Prof. Dr. Mehmet Kaplan [s.827-833 .................................................. 1467 nsanmzn Kayna: Trkiye'de Eitim ve Trk Kltr / Prof. Dr. Erol Gngr [s.834848].................................................................................................................................... 1479 II. Merutiyet'ten Cumhuriyet'e Bir Dnce Hareketi: Meslek Temsilcilik / Prof. Dr. smail etili [s.849-856] ................................................................................................. 1503 1924 Anayasas'nn Dnce Temelleri zerine / Yrd. Do. Dr. Zht Arslan [s.857-862] ........................................................................................................................................... 1516 Cumhuriyet Kadn Kimliinin Oluturulmas Aamalar / Yrd. Do. Dr. Leyla Kaplan [s.863-868] ........................................................................................................................ 1529

SEKSEN SEKZNC BLM CUMHURYET DNEMNDE BLM

Cumhuriyet Dneminde Bilim / Prof. Dr. Esin Kahya - Yrd. Do. Dr. Hseyin Gazi Topdemir [s.871-893] ....................................................................................................... 1540 Cumhuriyet Dneminde Sosyal Bilimler / Do. Dr. Mehmet z [s.894-900]................ 1582 Cumhuriyet Dneminde Trkiye'de Astronomi almalar / Yrd. Do. Dr. Yavuz Unat [s.901-910] ........................................................................................................................ 1594 Cumhuriyet Dnemi Trk Tbbna ve Tp Eitimine Ksa Bir Bak / Prof. Dr. Arslan Terziolu [s.911-927] ....................................................................................................... 1615 8

Cumhuriyet Dneminde Trkiye'de Eczaclk / Prof. Dr. Afife Mat [s.928-934] ........... 1647 Trk Tarih retimi ve Meseleleri / Prof. Dr. Mustafa Safran [s.935-942] ................... 1661

SEKSENKNC BLM 1960-1980 DNEM

1960-1980 Dnemi / Prof. Dr. Hikmet zdemir [s.15-47]
Kocaeli niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye 27 Mays 1960: Darbe mi,htilal mi? Dokuzuncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin deerlendirmesi, bir adan tarihi gerei vurgulamaktadr. Trkiye siyasetinin 1960 sonrasndaki hemen btn kritik ini-klarn yaayan deneyimli devlet adamnn tanmlamasna gre, 1960, halkn elinden devleti alma hareketidir. 1 Subaylar, seimle gelen ve parlamentonun gvenoyuna sahip bir hkmeti grevden uzaklatrd iin de, sonu itibariyle eylem bir askeri darbedir. htilalci Subaylarn 27 Mays 1960 eylemi iin, Lucille W. Pevsner gibi, Liberal htilal szn kullanmak da mmkn.2 27 Mays Subaylarn, DPlilere ynelik sert tavrlar, Yassada uygulamalar (idamlar) yannda belki Liberal htilal sz sivil haklara ynelik byk bir eliki eklinde gzkebilir. Fakat, Askeri htilalin sonucunda, 1946da girilen liberal yol, rejimin demokratlamas ynnde temel hak ve hrriyetler, sosyal devlet ve dahas sivil toplum rgtlenmesi lehinde geniletilmitir. 27 Mayslar, 1961 Anayasas ile (istemeden de olsa) merkezin sanda ve solunda, o zamana kadar rejimin sempati duymad kimi dnceleri benimseyen aydnlarn, eitli engellemelere ramen dar gelirli emekiler ve ky yoksullar arasnda veya ehir ve kasabalarda dindarmuhafazakar eilimli orta snflar iinde faaliyetlerine ortam hazrlamlardr. Solcu Trkiye i Partisi (TP) ve slamc Milli Nizam Partisi (MNP) ve sonra Milli Selamet Partisinin (MSP) kuruluu ayn ekilde Trk akmn siyaset alannda etkin bir g olarak Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) ve Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ats altnda faaliyetleri, Trkiye siyasetine, 1961 Anayasasnn salad liberallemenin, demokratlamann inkar edilemez rnleridir. Walter F. Weikerin gzlemine gre; 27 Mays 1960 gn Ankarada, stiklal Sava zaferinden beri grlmeyen enliklerle Subaylarn Bayar-Menderes ynetimini devirmesi kutlanmtr. stanbulda da, Ankaradakine benzer cokulu kutlamalar yaplmtr. Fakat, lkenin geri kalan yerlerinde heyecan o derece fazla deildir. Bunun sebebi, ksmen karklklarn Ankara ve stanbula (biraz da zmire) yaylmas, ksmen de halkn ounluunun Silahl Kuvvetlerden ne bekleyebilecei konusunda bir fikre sahip olmamasyd. Balangta tereddt edenlerin ou, hemen glnn tarafnn tutmakta gecikmediler. Kutlamalar ve trenler bir aya yakn devam etmi; Antkabire elenk konulmadan bir gn gememiti.3 Adnan Menderes Hkmetini deviren Subaylar, 27 Mays 1960 gn Ankara Radyosundan saat 5.15de okuduklar teblide niyetlerini halka yle ilan ediyorlard:

10

Bu harekta Silahl Kuvvetlerimiz, partileri iine dtkleri uzlamaz durumdan kurtarmak ve partiler st tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda en ksa zamanda dil ve serbest seimler yaptrarak, idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun seimi kazananlara devir ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr. (.) Subaylar eylemlerinin hibir kii veya gruba kar yaplmadn ne srmlerse de, iktidardaki DPlileri aka hedef almlardr. Hkmet darbesini gerekletirenlerden ancak 38inin yer alabildii Milli Birlik Komitesi (MBK) 13 Kasm 1960daki tasfiyeden sonra kalan yelerce 25 Ekim 1961e kadar srdrlmtr. MBKnde en yal ye 65, en gen ye 27 yandadr. Ya ortalamas 41.1dir. 38 subaydan 32si kurmay subaydr. 32si Karac, 3 Havac, 2si Denizci, 1i Jandarmadr. Komitede rtbelerine gre, 2 Orgeneral, 1 Tmgeneral, 2 Tugeneral, 9 Albay, 6 Yarbay, 11 Binba, 7 Yzba bulunmaktadr. Askeri yksek renim dnda yksek renim yapanlar 3 kiidir. Askeri Komite yeleri, alt ve orta snflara mensup ailelerden yetimilerdir. 8 yenin babas subay, 6snn memur, 6snn esnaf ve zanaatkar, 4nn serbest meslek, 2sinin iftidir.4 8 Haziran 1960 gnl Fransz Le Monde Gazetesine gre; MBK iinde lmllar ve arlar olmak zere iki grup vard. General Grselin liderliindeki lmllar, en yakn srede ynetimi sivillere brakmak istemektedir. Albay Alparslan Trkein liderliindeki arlar ise askeri ynetimi bir sre devam ettirerek, bu arada Atatrk yeni bir devrimin gerekletirilmesini ngrdkleri sylenmektedir.5 Asker Komite iindeki anlamazlklar sonucu, Orgeneral Grselin nderliinden aldklar gle lmllar, 13 Kasm 1960 gn gerekletirdikleri bir i-darbe ile kalc asker rejim yanls gzken subaylardan 14n tasfiye etmilerdir. MBK Eylemleri 27 Mays 1960da gerekletirilen askeri mdahalenin hemen ertesi gn 2si Askeri Komite yesi 3 General ile 15 sivilden oluan ve (Austos ayndaki baz deiikliklerle) 6 Ocak 1961de Kurucu Meclisin alna kadar grev yapan ilk Hkmet ile MBK arasndaki ilikiyi, parlamenter sistemdeki yasama (meclis) ve yrtme (bakanlar kurulu) ilikisi eklinde dnmek doru deildir. Tersine, hkmetin oluturulma biimine gre yasama ve yrtme yetkilerinin yalnzca MBKnin elinde topland bir gerektir. 27 Mays 1960 rejimi zerine kamu hukuku doktrini asndan yaplan bir incelemede; bu dnemde yasama, yrtme ve yarglama tasarruflarnda bulunan iradelerin organik nitelii bulunmad; dolaysyla, devletin organik tasarruflarnn yerini kiisel irade tasarruflarnn ald gr ne srlmtr.6

11

27 Mays 1960 sabahndan 25 Ekim 1961de yaplan genel seimlere kadar gerekletirilenler MBK eylemleri diye adlandrlabilir. Bu eylemlerin en nemlileri srasyla DPlilerin yarglanmas ile ordu ve niversitedeki tasfiyelerdir. Kukusuz MBKnin eylemleri yalnzca bunlar deildir. Partilerin ocak-bucak rgtlerinin kapatlmas, Dou Anadolu Blgesinden 55 kiinin memleketlerinden alnarak yurt iinde baka yerlere srlmesi gibi bakaca eylemleri de vardr. DPli sekinlerin iktidardan uzaklatrlmas ile sonulanan ve Yassada durumalar kadar tartlmamakla birlikte 27 Mayslarn ordu ve niversitede gerekletirdikleri iki tasfiye eylemi daha vardr. Bunlardan ilki, giderek bozulmu olan hiyerari piramidini dzeltme amacyla 3 Austos 1960da Orduda yaplan tasfiyedir. Yirmi be fiili yln dolduran subaylarn Hkmet tarafndan resen emekliye sevk edilmelerini salayan 42 Nolu Kanun gereince 235 General ve Amiral ve 5 bine yakn Subay, Ordudan karlmlardr. Emekli nklp Subaylar (EMNSU) ad verilen bu kiilerin emekli edilmeleri, Ordunun yeniden yaplandrlmas ve genletirilmesi kadar MBKnin, Silahl Kuvvetler zerindeki otoritesini merulatrmak amacna hizmet etmitir. MBK tarafndan Ordu bnyesinde gerekletirdii ve o gnk koullarda nemli tepki yaratmayan subay tasfiyesine karlk, niversitede giritii tasfiye eylemi (Ekim 1960) tartma ve tepkilere yol amtr. Tembel, yeteneksiz veya reform dman olduklar iddiasyla, ya da daha baka gerekelerle; Ord. Prof. Ekrem erif Egeli, Ord. Prof. Ali Fuad Bagil, Ord. Prof. Recai Galip Okandan, Ord. Prof. Mazhar evket pirolu, Ord. Prof. Ratip Berker, Prof. Tark Zafer Tunaya, Prof. Takiyettin Mengolu, Prof. Sabahattin Eybolu, Prof. Yavuz Abadan, Prof. Blent Nuri Esen, Prof. Aziz Kkl, Prof. Emin Bilgi, Prof. Hasan Eren, Prof. Zafer Payko, Prof. Nusret Hzr, Prof. Tevfik Berkman, Prof. Memduh Yaa, Prof. Mina Urgan, Do. smet Giritli, Do. Adnan Benk, Do. Mukbil zyrk, Dr. hsan nler, Do. Haldun Taner, Asistan zer Ozankaya gibi eitli bilim dallarnda tannm 147 retim yesine ancak 28 Mart 1962de karlan kanun ile niversiteye dnme imkan salanarak 27 Mayslarn yol at hakszlk dzeltilebilmitir. 147ler olay MBK ve Ordunun eylemini destekleyen sivil kesimler (aydnlar) arasnda ciddi srtme ve krgnla yol am, Silahl Kuvvetler iinde ykselen baka glerin etkisiyle MBKnin yalnzla gmlmesi srecini hzlandrmtr. Kurucu Meclis ve1961 Anayasas 7 Aralk 1960da MBKnde kabul edilen kanuna gre 1961 Kurucu Meclisi iki blmden oluuyordu: MBK ve Temsilciler Meclisi. Temsilciler Meclisi, genel oya dayal seimle gelen bir organ deildi. Ama temsil niteliini yaygn tutmak iin o gnk artlarda mmkn olanlar yaplmt. 67 ilde siyas partilerin (DP dnda) ve

12

eitli meslek kesimlerinin (barolar, basn, emekli subaylar, esnaf kurulular, genlik, ii sendikalar, sanayi ve ticaret odalar, retmen kurulular, niversite ve yarg organlar) temsilcileri aamal yollardan seilmilerdi. Bu yelere ayrca devlet bakan ve asker komite kontenjanndan girenleri ve bakanlar kurulu yelerini de eklemek gerek. MBK ile birlikte toplam 272 yeli Kurucu Mecliste temsil imkan verilen iki siyasi partinin sandalye dalmlar CHP 45, CKMP 25 eklinde idi. Sivil katlm geni tutma abalarna ramen ortaya kan tablonun nemli bir zaaf vard: Temsilciler Meclisi yelerinin seilme yeterlilikleriyle ilgili kanun maddesinde faaliyetleri, yaynlar ve davranlaryla 27 Mays htilline kadar Anayasaya insan haklarna aykr icraat ve siyaseti desteklemekte devam etmi olanlar Temsilciler Meclisine ye seilemezler eklinde kstlama, bu organn, lkedeki siyas kadrolar ve grleri tam olarak yanstmasn nlemitir. 27 Mays tr bir asker eylemden sonra kurulan meclisin tam temsil nitelik tamasn beklemek fazla olur. Belli ki, Kurucu Meclis tasarsn hazrlayan Bilim Kurulu, bu organn, kendi deyimleriyle lkedeki zinde kuvvetleri bir araya getirmesine nem vermiti. Kamu hukuku doktrininde bu gelime, meruiyet bildirimi kavram ile aklanmaktadr. Buna gre, meruiyet bildirimi; siyasal rejimin ileyiinde iktidar kullananlarn anayasann yerine ikame ettikleri stn irade beyan eklinde tanmlanr. Anayasa, temel hak ve zgrlkleri dzenleyerek, onlar hukuki gvence altna alan ve bu yolla toplumdaki uyumazlklar giderip toplumu btnletirmeye ynelir. Oysa, meruiyet bildirimi, hak ve zgrlkler zerindeki hukuki gvenceleri kaldrp yeniden blerek, belirli bir grubu toplumsal ve siyasal alandan tasfiye etmeye ynelir; bunun sonucu olarak toplumdaki uyumazlklar artrr.7 6 Ocak 1961-27 Mays 1961 arasnda drt buuk ay gibi ksa bir srede hazrlanan anayasa tasars, 9 Temmuz 1961de halkoyuna sunulmu ve oylamaya katlanlarn yzde 60.4 tarafndan kabul edilmitir. 1960 htilalinden nce ve hemen sonra, rejim krizine yol aan sorunlar asndan dnlebilen hemen btn zm nerilerini toplamaya alan 1961 Anayasas, her anayasa gibi baz gelimelerin, zel durumlarn ve uzlamalarn yaratt bir belge ve bir tepki anayasasdr. 1961 Anayasasnda ifade edilen tepkiler dorudan doruya 1950-1960 zaman diliminde yaananlara kar olumutur. Kurucu Mecliste dengeli tutulmu olmasna ramen, sorunlarnn yeni anayasayla zleceine inanan ve bunlarn yantlarn anayasada grmek isteyenlerin abalar, 1924 Anayasasna kyasla olduka uzun bir belgeyi ortaya karmtr. 1961 Anayasas, insan ve mlkiyet haklar kadar, ekonomik ve sosyal programlar da ieren bir belgedir. Bununla birlikte, ne ekilde olursa olsun toplumun bir kesimini anayasann yaplnda

13

darda brakan tutum, 1961 Anayasasnn daha balangta yara almasna yol aan en byk etkendir. te yanda, Blent Tanrn ifadesiyle, bu anayasa devlet cihaz iinde kuvvetler ayrl ve dengesi, yarg bamszl, zerk kurumlar dengelemesi, asl nemlisi anayasasnn stnl ve demokratik hukuk devleti ilkelerini gvenceye balamasyla tmyle ileri bir admd. Toplumun ve bireyin serbeste geliebilmesi ynnden de klasik ve siyasi haklara paralel olarak sosyal haklarn da geni bir ekilde tannp gvence altna alnmas, devletin btn eylem ve ilemlerinin yarg denetimine balanmas, zgrln kural snrlamalarnn istisna saylmas, vb. noktalardan liberal ve oulcu bir demokrasinin temel ihtiyalarn karlayacak bir kurumsal ereve getirilmiti.8 1961 Anayasas ile getirilen yeni siyas mekanizmalar egemenlik anlaynda nemli bir deiiklik yapmtr. Trk anayasaclk hareketinde 1924e gre, 1961de egemenlik hakknn kullanm srecinde, parlamentonun konumu ve gc byk farkllk gstermektedir. Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegne ve hakik mmessili olup, millet namna hakk hkimiyeti istimal eder diyen 1924 Anayasasna karlk, 1961 Anayasas, millet egemenliini anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr, eklinde gelenee tmyle yabanc bir modeli benimsemitir. Trkiye Byk Millet Meclisi egemenlik hakkn kullanan tek organ durumundan karlm, anayasada sz edilen yetkili organlardan biri saylmtr. Bu, demokratik devlet anlay bakmndan iki anayasa arasndaki en nemli farktr. Egemenlik hakknn kullanmnda bylesine bir deiiklik, parlamenter sisteme gei isteinin teorik temelleri arasnda grlse bile, sonradan eitli gerekelerle 1961 Anayasasn eletiren evreleri daha ilk bakta hakl klmaktadr. 1960larn sonuna doru yrtmenin (hkmet) sorumsuz davranlarn snrlayan kimi kurum ve kurallar ne srlerek Bu anayasa ile lke ynetilemez izlenimi, zamann iktidar kanad politikaclarnca bilinli olarak yaygnlatrlmtr. Buna karlk, anayasay savunanlar da, ayn anayasann iktidar snrlayc ilevini muhalefet ettikleri hkmetler asndan yerli-yersiz abartarak baarszlklar anayasaya ykma taktiinin yaygnlamasn kolaylatrmlardr.9 Siyasete Dn ve Yeni Partiler Ocak 1961de, eski Genelkurmay Bakanlarndan emekli Orgeneral Rauf Orbayn (1887-1964) bakanlnda Kurucu Meclis almaya baladktan sonra, 12 Ocak 1961de yeni siyas partilerin kurulmasna ve bunlarn faaliyetlerine izin verilmiti. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Cumhuriyet Kyl Millet Partisinin (CKMP) yannda 13 yeni parti daha kurulmutu.10

14

Bu partiler arasnda ksa srede ciddi bir g haline gelecek ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesine kadar Trkiye siyasetine damgasn vuracak olan, Adalet Partisi (AP) de yer almaktadr. 11 ubat 1961de kurulan APnin Lideri, 2 Austos 1960 gn Genelkurmay Bakanlndan emekli edilen Orgeneral Ragp Gmpala idi. DPnin mirasna talip olan bu partinin nde gelen isimleri arasnda, Tahsin Demiray (eski Kyl Partisi Genel Bakan), Ethem Menemenciolu (retim yesi), Cevdet Perin (retim yesi), Muhtar Yazar (-), Kamran Evliyaolu (Eski DP Milletvekili), Mehmet Yorgancolu (Eski DP Milletvekili), hsan nal (Doktor), Emin Acar (Avukat), inasi Osma (Emekli Albay) vard.11 1961 Trkiyesi iin hayli ileri bir siyaset belgesi olan AP Programnda u ilkeler dikkati ekmektedir: * ada Garp medeniyeti hukukuna ve nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde ifadesini bulan zihniyete uygun bir cemiyet dzeni ve hukuk devletinin gerei gibi kurulmas ve tekemml ettirilmesi gayemizdir. * alma sahasnn vatandalara en geni lde przsz ekilde ak tutulmas ve i hrriyetinin mutlak suretle salanmas lazmdr. Devletilik, ahsi teebbsn bittii yerde balar. Ancak, zaruret hallerinde tatbik edilir. ktisadi kalknmamz iin yabanc sermayenin tevikine taraftarz. * Laiklii, din aleyhtarl eklinde anlamyoruz. Devletin laik olmas, vatandalarn dinleri ile alakalarn kesmek deildir. Her vatanda, mensup olduu din ve mezhebin ibadet ekillerini icrada serbesttir. * dari adem-i merkeziyetin samimi ekilde tatbikini, mahalli idare fikrinin takviyesini, cemiyetimizde nazm rol oynayan messeselerin muhtar hale getirilmesini, demokrasinin teminat olarak kabul ediyoruz. Sk merkezi sistemin terk edilerek, tedricen hazrlanacak esaslara gre muhitin mahalli ilerinde muhtar idareye kavuturulmasn ve her bakmdan mevzuatmzn adem-i merkeziyet icaplarna intibak ettirilmesini istiyor ve bunu millet hakimiyetinin ve vatan sathnda itimai gelimelerin bir zarureti sayyoruz.12 MBK Lideri ve Devlet Bakan Orgeneral Cemal Grselin ak desteine sahip Yeni Trkiye Partisi (YTP) ise, 27 Mays Askeri Ynetiminin Maliye Bakan Ekrem Alican, Cahit Talas, Aydn Yaln ve arkadalarnca 13 ubat 1961 gn kurulmutu ve parti program itibariyle 1955teki Hrriyet Partisinin uzants izlenimi veriyordu.13 Genel eilim olarak siyas parti faaliyetlerine izin verilmesi, eer darbeden sonra kapatlmamlarsa veya faaliyetleri geici bir sre durdurulmamsa, Trk rneinde asker ynetimden normal ynetime gei srecinin ilk adm oluyor.

15

27 Mays 1960ta kurulan asker ynetim asndan da durum ayn. Siyas faaliyetlerin serbest braklmas, iktidar elinde tutan askerlerin gelecekteki niyetleri hakknda bir gsterge. Fakat, MBKni gerileten ve giderek etkisiz klan bir baka ilgin durum vard: Haziran 1961de MBK, Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tanseli grevden alma ve yurt dna gnderme kararn uygulatamamtr. Bal bana bu olay, Orduda gerek gcn Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) denilen ve asker hiyerariyi temsil eden Generallerin eline getiinin nemli bir gstergesidir. Silahl Kuvvetler kademelerini hibir zaman temsil etmeyen MBKnin elindeki iktidar gcnn asker hiyerariyi temsilen Generallerin eline geii ayrca anlamldr. Kald ki, MBKnin belli bal asker birliklerden ve Ordu hiyerarisinden g alan Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) karsnda gerilemesi de kanlmazd. Bu adan, Orgeneral rfan Tansel olay ile gerek iktidarn SKB eline getiini sylemek yanl olmaz. Bir tr asker cunta gibi alan SKB, 1961 Eyll aynda Yassada Mahkemesinin verdii lm cezalarnn yerine getirilmesinde Cemal Grsel ve smet nnye ramen srarl davranm Babakan Adnan Menderes, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkann idam edilmelerinde etkin rol stlenmitir. 15 Ekim 1961 Genel Seimleri 15 Ekim 1961de yaplan genel seimlerin sonucuna gre, oylarn yzde 62sini CHPye kar olan ve DPnin tabann temsil eden AP ile CKMP ve YTP almlardr. Bu partilerin oylar uygulamada 27 Mayslara ve CHPne kar verilmi sayldndan, i ve d evrelerde seim sonular Menderesin zaferi diye yorumlanm ve bir tr halk oylamas eklinde kabul edilmitir. Semen ktklerine kaytl semenlerin yzde 81.41inin -ki bu rakam 1960-1980 dneminin en yksek katlma orandr- oy kulland 1961 genel seimlerinde sandalyelerin dalm yledir: CHP oylarn yzde 36.7si ile 173 Milletvekili;

AP oylarn yzde 34.7si ile 158 Milletvekili; YTP oylarn yzde CKMP oylarn yzde 13.69u ile 65 Milletvekili; 13.7si ile 54 Milletvekili.

ounluk sistemi uygulanan Cumhuriyet Senatosunda sandalye dalm daha farkldr: AP oylarn yzde 35.4 ile 71 sandalye; CHP oylarn yzde YTP oylarn yzde 37.2si ile 36 sandalye; 13.9u ile 27 sandalye;

16

CKMP oylarn yzde

13.4 ile 16 sandalye.14

15 Ekim 1961 genel seimleri ile balayan yeni dnemin sorunlar; seimlerin ortaya koyduu tabloda sakldr. Bu sorunlardan biri, CHPnin 1957 seimlerine gre oy yitirmesidir. Bir dieri, kk ve orta kylln baz kesimlerini kendine eken ve daha ok CHPnin gerilemesinden yararlanan CKMP bir yana braklrsa, DP oylarnn seimlerden yalnzca 9 ay nce kurulan yeni iki parti AP ve YTP arasnda paylalarak blok halinde varln koruyabilmesidir. Buna bir de Ege ve Akdeniz blgelerinde APnin 1957deki DPden daha ok oy toplad eklenmeli. DPnin dier mirass YTP ise bu blgelerde zayf, Dou ve G neydou Anadoluda gldr. AP ve YTPden ilki byk ehir burjuvazisini, Batdaki ve Gneydeki kapitalist iftileri ve Kuzey Anadoludaki ttn ve fndk blgelerinin byk tccarn ve bir araya toplarken, teki, Dou ve Gneydou blgelerindeki geri kalm alanlarda yaayan semenleri kendisine ekmeyi baarmtr. 15 21 Ekim 1961 Protokol Seim sonular bir bakma gei srecinde cidd bunalmlarn yaanabilecei habercisiydi. 27 Mayslarn hkmet darbesi ile oluturduklar asker ynetimden parlamentolu sivil-demokratik hayata gei pek kolay ve olaan saylabilecek ortamda yaanmayacakt. Feroz Ahmad, bylesi bir siyasi ortamda Ordunun klasna dnp olaylar bir seyirci gibi izlemesi beklenemezdi, diye yazmaktadr.16 Anayasann kabul, genel seimlerin yaplmas ve parlamentonun almas ile MBK ynetimi hukuk anlamda sona ermiti. Fakat, Silahl Kuvvetler mensuplarnn siyas faaliyetleri devam ediyordu. Bunun arpc kant, 21 Ekim 1961de, TBMM almadan gn nce stanbulda Harp Akademilerinde yaplan toplantda 10 General ve 28 Albay arasnda imzalanan belgedir. 21 Ekim 1961 Protokol diye bilinen belge yledir: Zabt Varakas 1. Aada ak imzalar bulunan Trk Silahl Kuvvetleri mensuplar 21 Ekim 1961 gn, saat 14.30da toplanmlar ve gndemlerinde mevcut olan konular mtereken mzakere etmiler ve ittifakla aadaki karara varmlardr: a. Trk Silahl Kuvvetleri 15 Ekim gn yaplm olan seimlerden sonra gelecek yeni TBMM toplanmadan evvel duruma fiilen mdahale edecektir. b. ktidar Milletin hakiki ve ehliyetli mmessillerine verecektir. c. Btn siyasi partiler faaliyetten yasaklanacak, seim neticeleri ile MBK fesih edilecektir. d. Bu kararn tatbiki 25 Ekim 1961den sonra bir gne tehir edilmeyecektir.

17

2. bu Zabt Varakas nsha olarak tanzim edilmi ve btn yeler tarafndan ayn anda imza edilmitir.17 mzaclardan bazlar sonraki yllarda Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutan veya Ordu Komutanl gibi yksek kademe grevlerine gelen bu kiilerin aldklar kararlar; Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay ve yakn evresi tarafndan benimsenmedii iin yrrle girmemitir. Ayn ekilde protokolden haberdar olan CHP lideri nnnn bu tr hareketlere kar olduunu bildirmesi, asker ynetimin srdrlmesinden yana olan general ve subaylar yalnzla itmitir. Buna karlk siyas parti liderleri parlamentonun almasna bir gn kala (25 Ekim 1961de) komutanlarn nnde, 27 Maysa kar kmayacaklarn, Cumhurbakanl iin Orgeneral Cemal Grsel dnda kimseyi desteklemeyeceklerini ve Yassada mahkmlarnn affn sz konusu etmeyeceklerini belirten bir baka protokole imza koymak durumunda kalmlardr. TBMM bu ortamda alm; fakat, daha ilk gnde cumhurbakanl seimi yznden kriz kmtr. APnin bir kanad bu makama, Ord. Prof. Dr Ali Fuad Bagili (1893-1967) aday gstermek istemekte ve CHP ile koalisyona yanamamaktadr. Fakat, Silahl Kuvvetlerin basks ve daha yakn zamana kadar asker olan AP Genel Bakan Ragp Gmpalann yardm ile seime katlan tek aday Orgeneral Cemal Grsel 607 oyun 434n alarak 4. Cumhurbakan olmutur. Ardndan yine uzun ekimelerden sonra Suat Hayri rgpl (1903-1981) Senato Bakanlna, Fuat Sirmen (1899-1981) Millet Meclisi Bakanlna getirilmilerdir. APlilerin Ordu tarafndan dayatlan nerileri kabul etmek durumunda braklmalar zaman zaman havay gerginletirmitir. AP, ilk nce Cumhurbakanl seimi iin Ordunun aday Orgeneral Cemal Grseli desteklemek zorunda kalm, ardndan hkmetin kuruluunda sorun kmtr. Seim sonularna gre normal olan, CHPnin karsnda yer alan partilerin koalisyona gitmeleri idi. Buna ramen ilk hkmet CHP-AP koalisyonu eklinde oluturulmutur. Grnte parlamenter sistemin kurallarna uygundur. Seimde en ok sandalye kazanan (sandalye ounluunda milletvekili says alnyordu) partinin lideri sfatyla CHP Genel Bakan hkmet kurmay stleniyordu ama, APliler buna zorla raz edilmi gibi gzkyordu. Ancak 1965e doru, Ordudan gelen basklar kalknca meclislerdeki sandalye saysnda deiiklik olmad halde, CHPni muhalefette brakan hkmetler kurulabilmitir. Asker ynetimin lideri Cemal Grselin Cumhurbakan seilmesi ve CHP-AP Koalisyonu kurmak zere nny Babakan olarak grevlendirmesi Silahl Kuvvetlerden gelebilecek yeni bir mdahaleyi, hi olmazsa ksa sre iin ertelerken, ayn zamanda sivil ynetime geiin smet nn gibi deneyimli ve parlamentoyu Ordudan gelen ayaklanma giriimlerine kar savunmakta kararl bir devlet adam gzetiminde yaanmas byk bir ans olmutur.

18

Cumhurbakanl ve Babakanlk makamlarnn Ordu asndan gvenilir kiilere, Orgeneral Cemal Grsel ve yine eski bir komutan olan, 2. Cumhurbakan smet nnye teslim edilmesinden sonradr ki, bir ksm Albay dnda, ou yksek rtbeli Subay ve General 21 Ekim 1961 Protokolnn uygulanmasndan vazgemi; Hkmetin ve dolaysyla Parlamentonun yannda yer almlardr. Klaya dn srecinde, Ordu karargah ile sivil otorite ilikisinde deneyimli bir siyasi liderin bulunmas son derece nemli ve gereklidir. CHP Lideri ve Babakan smet nnnn, CHP-AP Koalisyon Hkmetinin Valiler kararnamesiyle ilgili olarak Hkmet ile Genelkurmay arasnda ortaya kan bir sorunu zme kavutururken yapt bir telefon konumas bu durumun yalnzca bir rneidir. APli ileri Bakan Ahmet Topalolu tarafndan hazrlanan Valiler kararnamesinde stanbul Valisi General Refik Tulga ile, Ankara Valisi Emekli General Nuri Teomann grevden alnmalar dnlmektedir. Ancak, Bakan, bu konuda tereddtldr. Kendi sorumluluunun bu sorunu zemeyeceini bildii iin, Babakana bavurmutur. nn, Valiler kararnamesi nne gelince, ileri Bakann arm, stanbul Valisi Refik Tulga Paann aranmasn istemi ve Vali-Paa ile bizzat konumutur: Paam, sizin kta zamannz geldi sanrm. Sivil messeselerdeki hizmetinizin kta hizmetinize saylacan tahmin ediyorum. Msaade ederseniz sizi ktaya kartalm, terfiinize mani olmayalm. stanbul Valisi Tulga Paa bu konuma zerine Babakanna unlar sylemitir: Emredersiniz Paam Nasl mnasip grrseniz yle olsun18 smet Koalisyonlar Trkiye Cumhuriyetinin ilk koalisyonu olarak siyaset tarihine geen hkmet kurulduunda takvimler 20 Kasm 1961i gsteriyordu. smet nn Bakanlnda bu ilk koalisyonda sandalyeler CHP ve AP arasnda eit olarak paylalmt. Ve programnda askeri ynetimden sivil ynetime gei srecinin kritik bir sorunu ile ilgili u satrlar dikkati ekiyordu: (.) Gemi olaylarn tesiri altnda, asker ekildikten sonra, en ehemmiyetli mesele, polis ve jandarmann kymetini ve manevi itibarn vatandan gznde salamaktadr. Vatandan itibar yannda asayi kuvvetlerini nefsine gveni ve vazifesine ball kuvvetlendirilecektir. Bu neticeyi elde etmek, hem idare makamlarmzn, hem vatandalarmzn salim anlay ile mmkndr. 19 Askeri Ayaklanmalar nn

19

1960 asker ynetiminden sivil ynetime gei srecinin en nemli sorunu 1961 seimlerinde oluan parlamentoyu datarak iktidar ele geirmek isteyen subay ayaklanmalar olmutur. 1960larda asker ve sivil pek ok kiinin gnlnde yatan, devleti kurtarma dncesini uygulamaya koymak isterken gzn krpmadan lme koan Albay Talat Aydemir ve arkadalarnn eylemini aklayabilmek iin 27 Mays 1960tan Ekim 1965e kadar yaklak be yl sren, asker ynetimden sivil rejime gei dneminde kendilerine sivil aydn diyen evrelerde tartlan grleri de bilmek gerekir. Dergi ve gazetelerde savunulan grlere baklrsa birbiriyle atan iki ana tez vardr: Birinci tezi savunanlar, Trkiyenin toplum yaps Batl anlamda demokrasinin ilemesine elverili deildir, bu bakmdan ekonomik ve sosyal sorunlarn zm iin Batc siyas modellere kr krne bal olunmamaldr, demektedir. kinciler, Trkiyede demokrasiyi yerletirmek iin kkl reformlara ihtiya olmadn dnmektedir. Bunlara gre 1950-1960 tecrbesi tesadfi unsurlarn araya girmesiyle soysuzlamtr. Yeni demokrasiye, o gnlerdeki adyla ikinci cumhuriyete gvenle bakmak gerekmektedir.20 Kurmay Albay Talat Aydemirin 22 ubat 1962 tarihli ilk ayaklanma giriiminde Hkmeti destekleyen asker birlikler ayaklanmay bastrdktan sonra birok General ve Subayn yerleri deitirilmi, isyanclardan 69u Ordudan karlmtr. Babakan smet nnnn istei ile isyanclar hakknda kan dklmeyii gz nne alnarak bakaca adli kovuturma yrtlmemitir. 21 21/22 ubat 1962 gecesi Genelkurmay Karargahna snan askeri ve sivil erkana hitaben Babakan smet nnnn konumas; Hkmetine ynelik bir askeri darbe giriimi karsnda bir an bile cesaretini yitirmeyen bir Babakann olduu kadar, yalnzca bir tarihi nderden beklenebilecek olaanst bir tavrdr: Bu nasl i? On be tane apulcu kacak, devletin masum kuvvetlerinden bir ksmn ifal edip hepimizi teslim alacak Biz hi mukavemet gstermeyeceiz. Sabahtan beri harekat olduunu sylyorsunuz. Ne biim harekat bu? Kim, bir kk kesik ald? Eer kan dklmek icap ediyorsa dklecektir. Hem de olukla. Memleket bununla batmaz. Neyle batar, ben size syleyeyim: Ordu iinde isyan olmu. Ben bunu harpte geirdim, yendim. Memleket kurtuldu. Ama sabahleyin erken davranan bir ete memlekete hakim olacan iddia eder ve btn memleket onlar gibi dnmeyen btn Ordu tavuk gibi yere kapanr, ba stne der, o milletin yaama hakk olmaz. Ne varm isyan sebebi olacak? Zulm m ediyoruz? ntikamclara m gz yumduk? Devletin erefi byle bir hareketi derhal bastrmay icap ettirir. Ellerinde kandrlm kuvvetler bulunuyormu! Gerekirse ben yalnz zerlerine giderim. ldrebilirlerse ldrrler. Ama benim lmm stnden geerek devletin erefini ayaklar altna alrlar. Bu marifeti yaparlar, fakat milletin erefli evlatlar bunun zerine mutlaka ortaya kar ve onlar tuttuu gibi bacaklarndan asverir.

20

Btn kuvvetler onlara katlm! Ya, siz nesiniz? imdi, sylediim u: Yarn sabah hepsini emekliye ayrm olacam. Eer kan dktrmezlerse bu defalk kendilerini harp divanna vermeyeceim. Ama harekete geerlerse, buradaki subaylar silah kullanarak buray mdafaa edeceklerdir. Bu emri size tebli ediyorum. Gideceim. Bakanlar Kurulu oradadr. Size bunu teyid edeceim.22 20-21 Mays 1963te, Emekli Albay Aydemir ile Emekli Binba Grcan ve arkadalarnn, bir daha denemek gafletinde bulunduklar asker ayaklanma giriimi de baarsz olmutur. Emekli Albay Aydemir ve arkadalar bu defa kendilerine ok yakn destekileriyle tutuklanm ve asker mahkemede yarglanmlardr. 20-21 Mays 1963 ayaklanmas, 22 ubata gre farkl sonular douran ve daha geni bir evre ile balant kurularak gerekletirilen bir giriimdir. Bu ayaklanmada hkmete bal askerlerle isyanclar arasndaki atmalarda (1 Hava Albay, 1 Binba, 2 Harp Okulu rencisi ve 4 Er olmak zere) 8 kii lm, aralarnda yksek rtbeli General ve Subaylarn yer ald 26 kii yaralanmtr. Yaplan yarglamalarda asker ayaklanmann nderi Emekli Kurmay Albay Talat Aydemir ve 3 arkada (Fethi Grcan, Osman Deniz ve Erol Diner) lm; 30 kii mr boyu, 11 kii 15 yl, 5 kii 12 yl, 2 kii 8 yl, 2 kii 6 yl, 13 kii 3 ay hapis cezalarna arptrlmlardr. Aralarnda MBKnden tasfiye edilen 14lere mensup baz eski subaylarn bulunduu 38 kii beraat etmitir. Bastrlan ayaklanma giriiminde aktif olarak yer alan ve ayaklanmann hemen ardndan Harp Okulunda tutuklanan asker rencilerden 1293ne beraat, 91ine 3 ay, 75ine de 4er yl hapis cezas verilmitir. Ayrca btn renciler okuldan karlmlardr. TBMMnin kabul ettii 480 Nolu Kanunla haklarnda lm karar onaylanan Svari Binba Fethi Grcan 26 Haziran 1964 gn ve Kurmay Albay Talat Aydemir 5 Temmuz 1964 gn idam edilmilerdir. Kalanlarn cezalar 1966da karlan af kanunu ile ksmen veya tamamen kaldrlmtr. Kbrsta Trklerin Katli Kbrsta, 1963 yl bandan itibaren Makarios Hkmetinin ve Rumlarn Trklere ynelik tutumlarnda belirgin bir sertleme gzlemlenmekteydi. 21 Aralk 1963 gn, Rumlarn, Trklere ynelik ve nceden planlanan geni apl saldrlar balamt. Trkiye Hkmeti, bu gelime zerine, 1959 Garanti Antlamas gereince ngiltere ve Yunanistan Hkmetlerine mracaat ederek ortak nlem talebinde bulunmutu. Devlet, 24 Aralk 1963 gn, yaynladklar ortak bildiride, taraflar atekese davet ettiler ve araclk nerdiler. Bu bildiriye ramen, Rum Lideri Makarios saldrlar nlemeye yanamad gibi, Rum saldrganlar, 24 Aralk gn Trklere kar giritikleri kanl bir saldrda kadn ve ocuklar dahil, 24 Trk ehit ettiler ve 40 Trk yaraladlar. Rumlarn bu katliam zerine Trk Hava Kuvvetlerine bal Jetler 25 Aralk 1963 gn Lefkoe zerinde uyar uuu yapt. Kbrsta bulunan Trk Askeri Birlii de, karargahndan karak Lefkoenin Trk kesimini koruma altna ald. Kbrsl Rum fanatiklerin, Trklere ynelik bu saldrlar 1964 yl boyunca devam etti. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin ald 4 Mart 1964 tarihli kararyla, Adada grev yapmak

21

zere bir Bar Gc oluturuldu. Bar Gcnn greve balamas zaman alm, Rumlar, saldrganlarndan vazgememilerdi. 23 Johnson Mektubu ABD Bakan Johnsonun Trkiyenin garantr devlet olarak Kbrsa mdahale edemeyeceini bildiren nl mektubu smet Paaya nc Koalisyon dneminde yollanmtr. 5 Haziran 1966 tarihli ve hayli uzun mektubun, ABDnin Trkiyeye verdii askeri malzemenin Kbrsa bir karma yaplmas durumunda kullanlamayacan bildiren ksm yledir: Sayn Babakan, askeri yardm alannda Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasnda mevcut iki tarafl antlamaya dikkatinizi ekmek isterim. Trkiye ile aramzda mevcut Temmuz 1947 tarihli antlamann 4. maddesi mucibince, askeri yardmn verili maksatlarndan baka amalarla kullanlmamas iin Hkmetinizin, Birleik Devletlerin muvafakatini almas icap etmektedir. Hkmetiniz bu art tamamen anlam bulunduunu muhtelif vesilelerle Birleik Devletlere bildirmitir. Mevcut artlar tahtnda Trkiyenin Kbrsa yapaca bir mdahalede Amerika tarafndan temin edilmi olan askeri malzemenin kullanlmasna Birleik Devletlerin muvafakat edemeyeceini size btn samimiyetimle temin etmek isterim. kr S. Grele gre, Bakan Johnsonun nl mektubu diplomatik nezakete uymayan bir dille yazlmt. Trk yetkilileri, mektubun slubundan ok ieriinden de etkilenmilerdi. ABD Bakan, kendisinin Trkiyeye Amerikan yardm olarak verilmi bulunan askeri malzemenin Kbrsa mdahale iin kullanlmasna raz olamayacan bildiriyordu. Bununla Trk yetkililerine, 1947 TrkAmerikan Yardm Antlamasnn hkmleri hatrlatlyor ve yardmn artl verildii vurgulanyordu. kincisi, Johnson, Trkiye, Sovyetler Birliinin Trkiyeye mdahalesi sonucunu douracak bir adm atacak olursa, teki NATO yelerinin Trkiyeye yardm ykmllkleri bulunup bulunmadn henz gzden geirmediklerini bildiriyordu. Bakan Johnsona gre, Kbrsa mdahale eden bir Trkiyeye eer Sovyetler Birlii saldracak olursa, teki NATO yelerinin Trkiyeye yardm etmemesi olduka glyd.24 9 Haziran 1964 gn, Trkiye Babakan smet nn, ABD Bakanna uzun bir yant vermitir. Trkiye Babakannn yantnda zellikle u ksmlar dikkati ekiyordu: Mesajnzn Kbrsta giriilecek bir hareket sonucunda Sovyetlerin mdahalesine maruz kald takdirde NATO mttefiklerinin Trkiyeyi savunma ykmllkleri konusunda tereddt izhar eden ksm NATO ittifaknn mahiyeti ve temel prensipleri bakmndan aramzda byk bir gr fark olduu intiban vermektedir. tiraf edeyim ki bu bizim iin byk bir teessr, ciddi bir endie kayna olmutur. NATO mttefiklerinin herhangi birine yaplacak tecavz, tecavz eden tarafndan daima hakl gsterilmeye allacaktr. NATOnun bnyesi, mtecavizin iddialarna kaplacak kadar zayfsa, tedaviye muhta demektir.

22

Kbrs sorununda Amerikan tutumunu tartmaya yer brakmayacak kadar somut bir biimde ortaya koymu bulunan Johnson Mektubunun 1966 ylnda Trk basnnda yaynlanmas Kbrs sorununu ikinci plana itecek kadar etkili olmu ve genellikle aydn, zellikle sol evrelerde, hkmetin izledii d politika konusunda youn bir tartma ortam almtr. 25 1964 ylndan itibaren, 27 Mays 1960 askeri dnemindeki NATO ve ABD yanls sylem gerilerken; zellikle basn ve niversite rencileri arasnda anti-Amerikan dalgann hzla ykselmesi ilgin bir gelime olarak kaydedilmelidir.26 1978de, Sleyman Demirel, u deerlendirmeyi yapmtr: 1964te biz, Sovyetler ile iyi ilikilere giriince mttefiklerimiz bata ABD olmak zere, hepsi bu ilikileri yadrgamlard. 1965 ylnda iktidarda bulunan drtl koalisyon hkmetinde, Babakan Yardmcsydm. (.) Kalknmaya yeni bir hz verebilmek iin, Trkiyedeki demir-elik sorununu bir lde zmek gerek. Alminyum yok. Petrol ise kt olan dviz kaynaklar zerinde bir baka bask. ATA ve PRA Rafinerileri yabanc sermayeli. Trk sermayeli milli rafineri lazm Bu tesislerin yapm iin ABDnden ve Batdan finansman aradk Trkiyeye yardm konsorsiyumu ve dier Batl kaynaklar, Trkiyenin bu projeleriyle ilgilenmediklerini bildirdiler. Bu tesisler iin 1 milyar dolar gerekliydi. ABD ve Bat vermedi. Bunun zerine bu projelerle ilgilenip ilgilenmediklerini Sovyetlere sorduk. Sovyetler bu projelerle ilgisini bildirdi. Sonuta Sovyet kredisiyle bu projeleri icra ettik. Sleyman Demirel, 1960larn ortasnda Trkiyenin d ekonomik ilikilerindeki bu nemli deiiklii ayn konumasnda yle anlatmaktadr: 1965te Trkiyenin d politikasna u yeni unsurlar girmitir: (1) Birincisi ve ok deerlisi slam lkeleriyle ilikilerin gelitirilmesi; (2) Byk komu Sovyetler Birlii ile ve dier Sosyalist lkelerle ilikilerini gelitirmesi; (3) Balantsz lkelerle olan ilikilerine canllk getirmesi; (4) Ekonomik kalknmas iin Japonya dahil, her kaynaktan faydalanmaya balamasdr.27 smet nn Koalisyonunun Drlmesi 7 Haziran 1964 gn yaplan Cumhuriyet Senatosu ksm seimlerinde katlma orannn dklne ramen (yzde 60.2), AP yine nde idi ve oylarn yzde 50.3n toplayarak 51 Senatrlkten 31ini elde etmiti. CHP ancak 19 Sandalye kazanabilmiti. Senatoda APnin 79, CHPnin 45, YTPnin 10, MPnin 4, CKMPnin 4, Bamszlarn 5, TPin 1 Senatr vard ve 4 de Kontenjan Senatr bulunuyordu.

23

AP, Cumhuriyet Senatosu ara seimleri sonucundaki baarsnn etkisiyle 1964 sonuna doru hkmeti drme giriimlerini hzlandrmt. Bu giriiminde, CHPne muhalif partileri de yanna almay baaryordu. APnin bu abalar ksa srede sonu verdi, 13 ubat 1965de yaplan bte oylamasnda nc nn Koalisyonu drld. Suat Hayri rgpl Koalisyonu Birer yl ara ile subay gruplarnn giritikleri iki ayaklanmay etkisiz klmada Silahl Kuvvetlerin st kademeleri ile birlikte nemli rol stlenen Babakan smet nn, Trkiyeyi asker ynetim tehlikesinden (o an iin) uzaklatrdktan sonra, gei dnemi babakanl grevini baar ile tamamlamt. CHP ile Bamszlardan oluan ve YTPnin dardan destekledii nc smet nn Koalisyonunun 1965 ubatnda bte grmeleri srasnda drlmesi zor olmamt. AP Genel Bakan bylece smet Paay deviren adam hretiyle yeni seim kampanyasna balayacakt.28 Bundan byle politikada eitli engellemelere ramen ykselii durdurulamayan yeni g (daha dorusu eski g, DP) AP direksiyona geiyordu. Zaten genel seimlere az bir sre vard. Yeni hkmeti, AP listesinden seilen Kayseri Bamsz Senatr Suat Hayri rgpl Bakanlnda AP, YTP ve CKMPli yeler oluturdu. Babakan Yardmclna APnin henz milletvekili olmayan Genel Bakan Sleyman Demirel getirilmiti.29 Cumhurbakan Cemal Grselin APnin yeni Lideri Sleyman Demirel ile ilikileri ok iyiydi ve smet Paann Babakanlktan drlmesi, ankaya Kkn memnun etmi de olabilirdi. smet nnnn 2002 ylnda yaymlanan ksa notlarna bir baka olayla ilgili, 9 Kasm 1965 gn, Demirel kapal halinden kyor. kan manzara eyi deil. Cemal Grselin beraber olduu aka anlalyor, cmlelerini koymas, Cumhurbakan Cemal Grsel ile CHP Lideri smet Paann aralarnn iyi olmadnn bir gstergesidir.30 20 ubat 1965-10 Ekim 1965 arasnda ksa bir sre grevde kalan rgpl Koalisyonunun oluumu, Ordu yksek komuta evrelerinde AP hakkndaki dncenin deitiini gstermesi bakmndan ayrca nemli. Bu tarihten itibaren AP-Ordu ilikisinde 1970 sonuna kadar sren bir atekes yaanacaktr. Aslnda sz edilen atekes erevesinde dnlrse, 1966da, Grselin hastalanmas ve lmyle boalan Cumhurbakanl koltuuna Genelkurmay Bakan Cevdet Sunayn getirilmesi artc deil. Bu atekeste, 1960 askeri ynetimi srasnda Ordunun kendi iinde yaad dalgalanmalar (Hkmete ve Ordu hiyerarisine kar eylem yaplmt) ve ardndan Generallerin Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) adl Ordu hiyerarisini temsil eden rgt araclyla glerine kavumalarnn olduu kadar, APnin yerel seimlerde ve Cumhuriyet Senatosu ksm yenileme seimlerinde ald oylarla en byk parti durumuna ykselmesinin ve i ve d politik evrede bu partiye artk iktidar gzyle baklmasnn da pay vardr. Partinin gen nderi Sleyman Demirelin geni semen kitlesini iktidara ynelik eyleminde birletirirken gsterdii baar dikkat ekicidir. Ordu st ynetiminin de bir atekes ve ittifak peinde olabilecei hesaba katlmaldr. Nitekim yeni duruma ayak uydurmakta hi glk ekilmemi, 27 Mayslarla ve onlarn 1961

24

Anayasasnda ifadesini bulan ideolojisi ile ilikilerini kesen yksek komuta kademeleri parlamentodaki APli ounluk ile gnl birlii iinde gzkmlerdir. Ordu brokrasisi ile APnin gen nderi Demirel arasnda balatlan yumuama ve ardndan gelitirilen atekes, 27 Mays 1960 gn asker eylemi gerekletiren Subaylarn Haziran 1960da nce Kara Kuvvetleri Komutan, sonra da Genelkurmay Bakan yaptklar Orgeneral Cevdet Sunay (1899-1982) Mart 1966da, 5. Cumhurbakan olarak ankaya Kkne tamtr. 10 Ekim 1965 Genel Seimleri 10 Ekim 1965 gn yaplan genel seimlerde Sleyman Demirel liderliinde AP, oylarn yaklak yzde 53n alarak 240 sandalye ile tek bana iktidar olma baarsn gsterirken; CHP oylarn yaklak yzde 29u (28.7) ile 134 sandalye kazanabilmiti. Seime giren teki partilerden MP, yzde 6 ile 31 sandalye, YTP yzde 3.7 ile 19 sandalye, TP yzde 2.9 ile 15 sandalye, CKMP yzde 2.2 ile 11 sandalye kazandlar. 10 Ekim 1965 Genel Seimlerinde sandalyelerin dalm yledir: AP : 4.929.235 oy (yzde 52.87) 240 sandalye (yzde 53.29). CHP : 2.675.785 oy (yzde 28.75) 134 sandalye (yzde 29.77). MP : 582.704 oy (yzde 6.16) 31 sandalye (yzde 6.93). CKMP : 208.696 oy (yzde 2.24) 11 sandalye (yzde 2.44). YTP : 346.504 oy (yzde 3.72) 19 sandalye (yzde 4.23). TP : 276.101 oy (yzde 2.97) 15 sandalye (yzde 3.34). Bamszlar : 296.528 oy (yzde 3.19) -

Sandalyelerin dalmnda seim sisteminin de rol olmutur. Seim kanununda yaplan deiiklie gre, bir seim evresinde deerlendirilmeyen artk (fazla) oylarn lke dzeyinde birletirilerek kalan sandalyelerin partiler arasnda datlmas ngrlyordu (mill bakiye sistemi). Teknik adan her oyun deerlenmesini ve eitli eilimlerin parlamentoya yansmasn amalayan dzenlemenin, APnin tek bana seim kazanmasn engelleyecei sanlm, fakat sonu umulduu gibi kmamt. Mill bakiye sisteminin 1965 seimleri asndan en nemli yan, Sosyalistlerin parlamentoda grup kurmalar ve CKMP lideri Alpaslan Trke ve arkadalarnn parlamentoya girmeleridir. 1965 genel seimlerinde mutlak ounluu elde eden AP, lke genelinde baarl olmutur. AP, asl gz kamatrc seim sonularn Bat blgesinde elde etmitir. Egede kendi ortalamasn yzde

25

10.8, Marmarada yzde 4.8 amtr. Buna karlk Dou ve Gneydouda ortalamasnn gerisine dmtr. APnin byk ilerlemesi, 1961 seimlerinde srasyla yzde 14 ve 13.7 oy oranna sahip CKMP ve YTPnin nemli miktarda oy yitirmelerine yol amtr. Bu seimlerde CKMP oylarnn bir bl MPne gitmitir. 1950 ve 1960l yllarda Trkiye siyasetinin sert ve ani klaryla nl ahsiyeti Osman Blkbann MPsi Orta Anadoluda Amasya, Yozgat ve Nevehirde yzde 20nin, Krehirde ise yzde 50nin (Blkba, Krehirlidir) zerinde oy toplamtr. YTPnin Dou ve Gneydoudaki oy taban ise daralm, yzde 20nin zerinde oy ald 5 vilayete (Bingl yzde 30.9, Diyarbakr yzde 23.1, Hakkri yzde 55.1, Tunceli yzde 21.8, Ar yzde 42.8) skmtr. Seimlerden ksa sre nce yaymlad Beyaz Kitapda Ortann Solunda yer aldn aklayan CHP, belki de bu yzden bir ksm geleneksel oylarn yitirirken, yenilerini kazanabilecek zaman bulamamtr.31 Ali Gevgililinin szleriyle; Demokrat Parti ve Menderes iktidarnn yklmasndan be yl sonra, Adalet Partisi yeniden Meclisin egemen partisi olmutu. Sular, resmi ideolojiden telere akyor; liberal ve geleneki kesimler glenirken; btn merkezd kalm evre de politik yelpaze iinde kendisine bir yer amaya yneliyordu. 32 Krat ahlanyor APnin dirilii ve hzl ykselii, 27 Kasm 1964 gn toplanan 2. Genel Kongresindedir. Genel Bakanlk iin yaran Sadettin Bilgi (552 oy) ve Tekin Arburun (39 oy) arasndan Sleyman Demirelin (1679 oyun 1072si), parti liderliine gemesi, hareketin misyonuna uygun olarak iktidar yryn hzlandrmtr. Taze bir muhalefet hareketi olarak APnin, iktidara hazrlk dnemi de DPninki gibi uzun deildir. Fakat, bu ok ksa muhalefet dneminde parti liderlii nemli skntlar da gslemek durumunda kalmtr. AP lideri Sleyman Demirel, 1965 seimi ncesinde karlat bu skntlardan bir tanesini, 1969 genel seimlerinden hemen nce Abdi pekiye anlatmtr: Giresunda ben krsden inerken 1965 seiminde bana bir kat getirip verdiler: Menderesi astk, seni de asarz, kat buydu. Yani ne eit tehditlerin ynetildii bir atmosfer ierisinde seim yapldn anlatmak iin bunlar sylyorum. Biz byle bir atmosferde vazife devraldk. (.)33 Yarm yzyllk siyasi yaamnn ilk seim kampanyasna 10 Ekim 1965 seimlerinde giren Sleyman Demirel; AP Temsiler Meclisinde, bu seimin amacn ve mcadelenin yntemini u szlerle ilan ediyordu:

26

Devleti bizden baka kimse idare edemez zihniyeti iflas etmitir. Devleti, milletin tevecch gsterdikleri idare eder ve en iyi ekilde idare eder Cesaretli, haysiyetli, vakarl ve itidal iinde bir seim mcadelesi vereceiz. 1954 ve 1957 seim kampanyalarn Erzurumda balatan DP lideri Adnan Menderes gibi; AP lideri Sleyman Demirel de, 19 Eyll 1965 gn, seim kampanyasn Erzurumda balatmt.34 Sleyman Demirel, Urfada halka yle hitap ediyordu: Asrlardr ne senin, ne ocuunun, ne de hayvannn karn suya doymutur. Onun iin senin bu meseleni en byk siyasi mesele addediyorum, en byk medeni mesele addediyorum ve senden, gelmi gemi Hkmetler adna, btn Trk mnevverleri adna, meslektalarm adna zr diliyorum. Sakarya konumasnda, CHP lideri smet nnye DP ile APnin kkl balar konusunda sert bir yant veriyordu: Milletin yzde 55inden fazlas olan bu kitleye kar bir hncnz var m? Ak ve aleni syleyiniz? Bu kitleyi sulu mu addediyorsunuz? Vereceiniz cevaba gre alacanz cevap olacaktr. Her vesile ile Birinci Demirkrat, kinci Demirkrat, kuyruk, dk diye ne zamana kadar tezyif ve tahkire devam edeceksiniz? Ne zaman Trkiyede milleti top yekun olarak sevip ileriye bakma yolunu tutacaksnz? (.) nklabn getirdii Anayasa ve kanunlar Demokrat Partiye rey vermi olanlar sulu saym m? Siyasi haklarn ellerinden alm veya kstlam m? (.) Demokrasinin temeli halk iradesidir. Bir taraftan seim yapp eklen demokrasi varm gibi gsterip, dier taraftan bask ve tedhi usulleriyle fiili devlet idaresi olamaz. Kendi milletini kuru kalabalk sayanlara acrm. Btn Trk vatandalarna sesleniyorum: Hepiniz geliniz Trk milletini sevelim ve ona dost olalm. Millet iradesine mutlak itaati amaz bir dstur olarak alalm. Haklarna hibir riayetsizlik gstermeyelim. Ona el uzatalm. Fakirlikten, sefaletten, cehaletten kurtaralm. Adetlerine, rf ve ananelerine, maneviyatna, mukaddesatna, kltrne, hrmetkar olalm. Kabiliyetine, insanlna itimat edelim. alkanlna, yaratc gcne, seziine ve grne, teceddt ve terakki sevgisine itimat edelim. Temayllerine, reaksiyonlarna, neyi tasvip edip etmediine, arzularna kymet verelim, saygl olalm. u veya bu maksat iin pein hkmlerle bunlar kk grmeye veya gstermeye kalkmayalm. Kendi milletinin haklarn tanmayanlarn ad nedir? Bunu da koyalm. Herhalde bunun ad zalim ve zorba olmak lazm gelir. Aziz vatandalarm, milletin dedii olacaktr; bu bir dr, nne kan ezecektir.35 27 Ekim 1965de Sleyman Demirelin Babakanl ile balayan AP iktidar, Babakan ve AP Genel Bakan Sleyman Demirelin Kuvvet Komutanlar tarafndan grevden ayrlmak zorunda brakld 12 Mart 1971 asker mdahalesine kadar olan dnemi kapsamaktadr.

27

1965te, APnin tek bana iktidarnda ie kyden ve kylden balad gzlemlenmektedir: 1950de 13 kynde, 1960ta 257 kynde, 1965te 300 kynde elektrik olan Trkiyede ylda 1000 kye elektrik hedefiyle ie koyulan Sleyman Demirel Hkmeti, o dnemin enerji retim olanaklaryla 1970 ylna kadar 2 bin 386 ky elektrie kavuturmutu. 1965te ky ve kyl meselelerine bilimsel bir ekilde zm getirmek iin kurdurduu Yol Su Elektrik (YSE) Genel Mdrl ile ie balayan Sleyman Demirel; 1967de YSE Toplantsnda birinci aamann tamamlandn yle mjdeliyordu: Trkiyede ky ve kyl meselelerinin neresinden balayalm? Ky ve kyl meselesine evvela kyly insan yerine koymakla balayacaksnz. Ky meselesinde kyly insan yerine koymuyor muyuz? Mesele koyar gibi grnp de koymadmz takdirde ciddilemitir. Onun iindir ki bugn iinde bulunduumuz merhale Trkiyede ky meselesinin birinci merhalesinin hallolduu bir durumdur. Yani yurdumuzun hangi kesinde olursa olsun kylnn insan yerine konmasnn artk mnakaas bitmitir. mit ederim bitmitir. Bir taraftan mkellefiyetler ykleyeceksiniz, br taraftan haklarna geldiiniz zaman bu haklarna layk deildir diyecekiniz. Bunun medeniyetilikle insaniyetilikle hibir alakas yoktur. 36 1965-1971de APnin tek bana iktidar dneminde Trkiyenin aktif deprem hattnda bulunmas nedeniyle; Varto (1966), Gediz (1970) depremlerinin yaralarn sarmak da Hkmetin doal grevleri arasnda olmutur. Vartoda, 7 Mart 1966 gn 14 bin kiinin lmne yol aan 5.6 iddetinde bir deprem oldu. Ayn yln 19 Austosunda ise, 6.9 iddetindeki depremde 2 bin 394 kii can vermiti. Gedizde, 28 Mart 1970 gecesi yaanan depremin iddeti, 7.1 idi. 1086 kii lm; 1260 kii yaralanmt. Gedizde 2 bin 500 binadan 2 bin 168i yklm; Akalan Ky tmyle yok olmutu. APli Sleyman Demirel, bu dnemde selefi DPli Adnan Menderes gibi, gerekten byk bir ina hamlesi balatmtr. APnin tek bana iktidar olduu 1965-1971 yllarnda Sleyman Demirel hkmetleri tarafndan yapm balatlan baraj ve elektrik santralleri inaatlar ile dier nemli tesisler unlardr: Keban Baraj ve Hidroelektrik Santral Ambarl Termik Santral 28 Aralk 1966 Gkekaya Baraji 25 Haziran1967 12 Haziran 1966

28

Seyitmer Termik Santral

1969

stanbul Boaz Kprs 20 ubat 1970 Tevfik avdarn tespitlerine gre, toplumun btn kesimlerinde ancak filmlerde grlebilen tketim dzeyine erime umutlar uyanm, buzdolab, amar makinesi, elektrik sprgesi gibi eskiden lks saylan dayanakl tketim mallar ailelerin sradan-normal eyalar haline gelmitir. Karayollar ve enerji alt yapsnn o gnk artlarda yeterlilii, stelik enerji maliyetinin ok dk olmas, otomotiv sanayiini zendirmekte ve i pazar canl tutmaktayd. Yabanc lisans, teknoloji ve sermaye ile de iletilse, yinede montaj hatt olmaktan te zellik tamasa bile, sanayideki birikim kmsenmeyecek dzeydedir. Batda firma iinde oluan iblm ile Trkiyede ucuz maliyet ve yksek kazan arzusu ile firma dna kaym, bu yoldan kk atlye sahiplerine i imkn kmtr. Dolaysyla 1965-1971 dnemini muhalefetteki CHP ile TPnin iddialarnn aksine Halk-AP diyalounun (DP ile olduu gibi) salamca kurulduu bir zaman dilimi eklinde tanmlanmas doru olur. Ekonomide yaanan gelime veya kalknmann (buna nicel byme demek de mmkn) karsnda merkez ve solda yer alan sekinlerin savunduklar sosyal adalet, bamszlk trnden kavramlar ekmek ve su gibi temel ihtiyalar eklinde tanmlayamaylar yznden halk kitlelerinden seimlerde umduklar destei alamadklar gzlemleniyordu. Bunun zerine sz konusu evreler ve zellikle niversite genlii parlamento-d muhalefet yollarna sapyorlard.37 1965-1971 dneminde tek bana iktidar olan Sleyman Demirel hkmetlerinin bir avantaj da, Bat Avrupa lkelerinde almak zorunda kalan ii yurttalarn anavatana gnderdikleri dviz olsa gerektir. Btn bunlara, iyi giden havalarn etkisiyle bol rn ve montaj da olsa sanayiinin gelimesi eklenince, halk, Sleyman Demirel ile birlikte Adnan Menderes iktidarnn ilk evresinde, 1954e kadar sren bolluk dneminin yeniden geldiini dnmtr. smail Cemin de vurgulad gibi, AP, kendi ekonomik anlay erevesinde, Trkiyede yaplabilecek en akll ve temkinli iktidar kurmutur ve kitlelerinin demokratiklemesini ve lkenin sanayilemesini kolaylatrc bir ilev tad bu niteliini 1970e kadar srdrmtr. 38 AP likiler ABD ile SSCB arasnda yumuamann hkm srmeye balad ve dnya ekonomisinin evre lkelerinde bymelerine izin verdii bir ortamda Ortadouda ve byk komu SSCB ile ilikilerinde Adnan Menderese gre ok ansl konumda olan AP lideri, dnya politikasndaki yumuamann etkisiyle rahat davranma imkn bulmu ve Trk-Sovyet ekonomik ilikilerinin geliiminde olumlu rol oynamtr. Fahir Armaolunun yapt deerlendirmeye gre; 1960tan sonra Trk-Amerikan ilikilerinde iniler, klar, alkantlar, sarsntlar ve krizler gzlemlenmektedir. Dneminde Diplomatik

29

1962 Kba Krizinin ak bir ekilde vurgulamasndan sonra, uluslararas politikann yaps ve unsurlarnda esasl deiiklikler ortaya kmtr. 1962 Kba Krizi zerine, ABDnin, modas gemi bile olsa, Trkiyenin rzasn almadan, Trkiyedeki Jpiter Fzelerini skmeye karar vermesi, Trkiyenin bu lke hakkndaki phelerini arttrrken; ve Trk-Amerikan ilikilerini bulandrrken; 1964 Johnson Mektubu, bulank ve pheci durumu bsbtn gerginlie dntrmtr. 1960larn ortasndan itibaren ve zellikle AP dneminde ok tartlan kili Antlamalar konusu, Trkiye NATOya katldktan sonra ortaya kan bir meseledir. Trkiye Dileri Bakanlnn, 21 Ocak 1967de yapt aklamaya gre; 3 1950den nce, 31i 1950-1960 arasnda ve 20si de 1960-1965 arasnda yaplmt. Kamuoyunun basksyla Trkiye Hkmeti, 7 Nisan 1966da, Birleik Devletler Hkmetine verdii bir muhtrada bu antlamalarn tedvin ve slah edilmesini istemi; bunun zerine ikili antlamalarn konsolidasyonu mzakereleri sonunda, 3 Temmuz 1969da, Trk-Amerikan Savunma birlii Antlamas imzalanmtr.39 12 Ekim 1969 Genel Seimleri stn Ergderin tespitlerine gre; rekabete dayal parti sistemine 1946-1950 dneminde geiten itibaren iki partinin egemenlii Trk parti sisteminin en belirgin zellii olmutu ve 12 Ekim 1969 genel seimlerinde de Trk parti sisteminin iki partinin egemenlii altnda olmas durumu srmt. AP, nispi temsil sistemine ramen, genel oyun yzde 46.5ini almt. Rakibi CHPnin oy oran yzde 27.4t. Hibir kk parti, Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP), Millet Partisi (MP), Milliyeti Hareket Partisi (MHP), Trkiye Birlik Partisi (TBP), Yeni Trkiye Partisi (YTP) ve Bamszlar iki byk partinin egemenliine meydan okuyacak kadar oy alamamlard.40 12 Ekim 1969 Genel Seimlerinde sandalyelerin dalm yledir: AP: 4.229.712 oy (yzde 46.63) 256 sandalye (yzde 56.89). CHP: 2.487.006 oy (yzde 27.36) 143 sandalye (yzde 31.78). GP: 597.818 oy (yzde 6.58) 15 sandalye (yzde 3.33). BP: 254.695 oy (yzde 2.80) 8 sandalye (yzde 1.78). MP: 292.961 oy (yzde 3.22) 6 sandalye (yzde 1.33). MHP: 275.091 oy (yzde 3.03) 1 sandalye (yzde 0.22). TP: 243.631 oy (yzde 2.68) 2 sandalye (yzde 0.44). YTP: 197.929 oy (yzde 2.18) 6 sandalye (yzde 1.33).

30

Bamszlar: 511.033 oy (yzde 5.62) 13 sandalye (yzde 2.89). Bir Kopma / Demokratik Parti APnin kuruluundan beri sren i ekimeler, 1970 ylnda, bir kopmayla sonulanmtr. Sleyman Demirel liderliinde Muhafazakar-Liberal bir hareket olarak 12 Eyll 1980 askeri mdahalesine kadar yoluna devam eden AP iinde zellikle 1961-1965 yllarnda AP Tekilatlarnda etkili olan bir grup daha vard: Milliyeti-Muhafazakarlar. Sadettin Bilgi liderliindeki Milliyeti Muhafazakar Milletvekillerinden 41i, 11 ubat 1970 gn Byk Millet Meclisinde yaplan bte oylamasnda, muhalefet ile birlikte hareket etmi ve 214 beyaz oya karlk, 224 krmz oyla btenin ret edilmesini salamlard. Hkmet, bu beklenmedik gelime zerine istifa etmi ve 41ler, Sleyman Demireli eletiren bir deklarasyon yaynlamlard. Arsev Bektan deerlendirmesine gre; Trk siyasal hayatnda ilk defa grlen bu durum; znde parti disiplinine aykryd; te yanda liderin de partiyi kontrolnn zayfladna iaret ediyordu ve Sleyman Demireli olduka zor durumda brakmt.41 AP Genel dare Kurulunun bu gelimelere tepkisi ise normaldi, 26 Milletvekili ve Senatr, Partiden ihra edilmiti.42 nc Cumhurbakan Celal Bayarn da destekledii bu gruptan 26 Milletvekili ve Senatr, Sadettin Bilgi liderliinde, 18 Aralk 1970 tarihinde Demokratik Partiyi (DP) kurmulard. Celal Bayarn kz Nilfer Grsoy ve Adnan Menderesin olu Mutlu Menderes de kurucular arasnda idi. DPnin Genel Bakanlna 23 Aralk 1970te, TBMM Bakanlndan istifa eden Ferruh Bozbeyli getirilmiti. DPnin ileri gelenleri arasnda, Talat Asal, Faruk Skan, Adnan Menderesin dier iki olu Yksel ve Aydn Menderes de bulunuyordu.43 DP, bir yoruma gre, APnin sanayi kesimine dnk politikasna kar krsal egemen glerin (iftilerin) ortaya koyduklar siyasal tepkinin sonucu kurulmutu ve 1973 seimlerinde de bu kesimlerin oylarn toplayacakt.44 Ferruh Bozbeylinin DPsi, 18 Aralk 1970ten, 12 Mart 1971e kadar geen ksa srede byk ilgi grm ve 46 ilde rgtlenmesini tamamlamt. 12 Mart 1971 hkmetlerinde grev almayan DPliler; 14 Ekim 1973 Genel Seimlerinde yzde 11.9unu alarak 45 sandalye kazanmlard. Fakat, DP, muhalefette kalmay tercih ediyordu. 26 Mart 1975te, nc Cumhurbakan Celal Bayarn iaretiyle Sadettin Bilgiin nderlik ettii 12 milletvekili Sleyman Demirelin kurduu Milliyeti Cephe Koalisyonuna destek olmak iin

31

yeniden eski partileri APye dndler. DPde kalanlar ise, 5 Haziran 1977 Genel Seimlerinde ok byk oy kaybna uramlard.45 1961 Anayasas ile balayan ok partili evrenin 1946ya gre ileri yan, zellikle 1965 seimlerinde seim sisteminin parlamentoya birbiriyle farkl dnya grlerine sahip siyasi partileri tamasdr. eitli dnceleri benimseyen yurttalarn ayr siyasi partilerde rgtlenmeleri ve kstlamalar altnda olsa bile siyasete katlmalar demokrasi asndan nemlidir. Elbette byle bir olgu yalnzca 1961 Anayasasnn belirli snrlar iinde oulcu siyaseti besleyen mekanizmalara sahip olmas veya seim sistemi ile aklanamaz. Asl ve nemli neden ok daha bakadr. Sosyal ve ekonomik yapdaki deime ile ideolojik tercihlerdeki farkllama; ekonomik alanda karlar birbirleriyle atan snf ve tabakalar arasndaki anlamazlklara farkl alardan yaklaarak zm nerisinde bulunan yeni glerin siyaset yapmak istemesidir. APnden kopan Demokratik Parti (DP) Trkiye i Partisi (TP), Milli Nizam Partisi (MNP) ve sonra Milli Selamet Partisi (MSP) rneklerindeki gibi yeni partiler kuruluyor; bazen de CHP ve CKMP/MHP rneklerinde gzlemlendii zere partilerin kendi iinde bir dnm yaanyor. 1960lar Trkiyesinde siyasetin parlamento -ii yeni dinamikleri, CHPnin merkez sol kanada doru kararl manevras; Sosyalistlerin parlamentoya girii ve merkezin sanda siyasetin yeni renkleri olarak, Trk ve slamc hareketlerin ivme kazanmalardr. Trkiye siyasetinin parlamento- d dinamikleri ise, renci ve iilerin rgtl ve eylemli ekilde siyasal srete yer alma araydr. Bununla birlikte, sz konusu gelimelerin, rejim ve sivil toplum asndan Lucille W. Pevsnerin de iaret ettii gibi, 1968den itibaren bir gvenlik krizine yol at bilinmektedir.46 1971 Ordu mdahalesinde bu gvenlik krizinin de pay olduu kabul edilmelidir. Ortann Solu Hareketi 1960l yllarda sosyal ve ekonomik sorunlarn olduka geni platformda tartlabilir olmas, elbette buna bir de d dnyada yaanan yumuama (detant) eklenmelidir, CHPyi destekleyen bir ksm aydnlar arasnda Sosyalist tezlerin hzla taraftar bulmasna, bu ise partiyi yeni kimlik arayna itmi gzkyor. CHPnin tarihi lideri smet nn sonradan (1972de) kendisini partisinden ayrlmak zorunda brakan Ortann Solu srecini, 1965 seiminden hemen nce niin acele ile balatmak zorunda kaldklarn yle aklamtr: Seim taktii bakmndan bunlar hata grlebilir. Ama meseleler geliyor. E ne yapacaz? Bunlarn karsnda vaziyet almak lazm. Bunlar zerinde vaziyet almak hata grlebilir, parti politikas ve seim politikas bakmndan. Ben o kanaatte deilim. Tatbik edeceimiz eyler iin esasl kararlar aldk. Ortann Solu szyle sosyal ve ekonomik meseleler zerinde ak vaziyet aldk. Ar kanatlarla Halk Partisinin farkn belirtmek bizim iin byk baar olmutur. (.) 47

32

1965te APnin tek bana ve byk bir zafer kazanarak iktidara gelmesinden sonra Ortann Solu sloganyla merkezin solunda yer almaya alan CHPnde seim yenilgisinin de etkisiyle bir dalgalanma yaanmtr. Blent Ecevit, 1966da yazd bir kitapta, CHPne ksen oylar kesimde toplamaktadr: (1) CHPnin yapt veya yapaca reformlarla kendi bir lde sarslacak olan baz CHPlilerin oylar Toprak reformuyla bir ksm topraklar alnabilecek baz byk toprakllar; tarmsal gelir vergisiyle, ilk defa vergi demeye balayan baz yksek gelirli iftiler; vergi aklamas dolaysyla ok vergi demek zorunda kalanlar, bu arada saylabilir. (2) CHPnin yapt veya yapaca reformlarla durumlar sarslmayaca, hatta belki daha iyileecei halde, i ve d karc evrelerden gelen yalan ve olumsuz propagandalarn etkisinde kalarak, yersiz kukulara kaplan baz CHPlilerin oylar. (3) CHPyi ortann solunda, reformculukta, yeteri kadar cesur, kararl ve ileri grmeyen baz CHPlilerin oylar. Ecevite gre bu kesimden sayca en kk olan birincisidir. kinci kesimdekilerin saylar daha oktur. nc kesimdekilerin ise hem saylar oktur, hem de bunlar, CHP gibi devrimci bir partinin dinamik gcn tekil ettikleri iin, desteklerini esirgemekle CHPye verebilecekleri zarar, saylaryla hesaplanmayacak kadar byktr.48 Partide kart gruplar arasnda iddetli bir hesaplama gndemdedir. Kendi anlatmlarna gre Ortann Solunda ve Sada yer tutan iki grup arasndaki mcadelede Genel Bakan nn birincilerin yani yenilikilerin safnda olmu ve balatlan deiim hareketini desteklemitir. Ortann Solu hareketinin szcs, CHPnin nce Genel Sekreterliine (18 Ekim 1966) sonra Genel Bakanlna (14 Mays 1972) seilen Blent Ecevittir. CHPnin yeni tezleri, ilk olarak 1968 Btesinin tm zerinde CHP adna 15 ubat 1968 Perembe gn Blent Ecevitin yapt konumada ortaya konulmutur. Ardndan bu konuma esas alnarak ayn yl kitap halinde yaymlanmtr.49 1968de, Ortann Solu dncesinin kuramcs Blent Ecevitin, kendi deyimiyle Baz evrelerden demokrasiye gelebilecek tehlikeleri ifade ederken ki bak as son derece isabetlidir: Demokrasiye tehlike, yalnz demokratik yntemlere sabrlar yetmeyen tahammlsz ilericilerden, devrimcilerden gelmez. Demokrasiye tehlike, halk yararna demokratik devrimleri her ne pahasna olursa olsun nlemek isteyenlerden, tutucu glerden de gelir. Belli evrelerin karlarn her ne pahasna korumak isteyen tutucu gler, demokrasiye ancak bir noktaya kadar tahamml gsterirler: O evrelerin karlar, halkn gerekleri grmesi karsnda tehlikeye dene kadar. O noktadan itibaren onlarn da demokrasiye tahammlleri tkenir. Msamahann yerine zorbalk, hr tartmann yerini sopalar ve silahlar alr.50

33

CHPlilerin, Ekim 1968deki 19. Kurultaydan sonra Blent Ecevitin nderliinde Ortann Solu adyla balattklar parti-ii dnm; 1969 seimleri iin yaymladklar bildirgede aka dzen deiiklii eklinde adlandrdklar ve yeni kimlikle semen karsna ktklar bilinmektedir. 1969 seimlerinde parti-ii hesaplamalarn yol at blnme ve ayrlmalar yznden CHPnin oylar yzde 27.4e dmse de, mill bakiye sisteminin terk edilmesi sayesinde parlamentoya 143 milletvekili sokmay baarmlardr. 1965de bu say 134 idi. Trk Hareket 1960da CHP ile birlikte varln srdren Osman Blkba liderliindeki Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP), 1960larn ortasnda kimlik deiimi yaam; 1969da ise Milliyeti Hareket Partisi (MHP) adn alarak, Trklk akmnn rgtl siyasal gc konumuna ykselmitir. Balangta kk toprak sahibi ve esnafn karlarn temsil eden CKMP, Osman Blkba ve arkadalarnn 1962 ylnda ayrlmas ile etkinliini zaten yitirmiti. kinci smet nn ve ardndan Suat Hayri rgpl Koalisyonlarna katlmas partiyi bir sre daha yaatabilmiti. 1965te yurt dndan srgnden dnen 27 Mays 1960 eyleminin efsaneleen lideri Kurmay Albay Alpaslan Trke ve yakn arkadalarnn (14lerden Rfat Baykal, Ahmet Er, Muzaffer zda ve Dndar Taer) partiye ye olmas; Blkbann CKMPnde yaklaan dnmn ilk admlardr. CKMP Genel Mfettii sfatyla Alpaslan Trke, partinin yerel rgtleriyle dorudan ilikiye girmi ve onlar ksa srede kendi tezleri dorultusunda rgtlemeyi baarmtr. 1 Austos 1965 gn Ankarada toplanan parti kongresi, Ahmet Tahtakln 516 oyuna kar 698 oyla Alparslan Trkei genel bakanla getirecektir. Yeni Genel Bakan Trke, parti ynetimini de kendisine ounluk salayacak biimde deitirmi; 14lerden yakn arkada Muzaffer zda Genel Sekreterlik grevini stlenmitir.51 CKMPde ynetim deiikliinden sonra kabul edilen programda ve Alparslan Trkein konferans ve demelerinde amacn aka yeni bir devlet ve toplum dzeni kurmak eklinde belirlendii grlmektedir. Yeni dzen, kapitalizmden ve komnizmden ayr, nc yol veya lkc yol eklinde kavramlatrlmaktadr. Yzde yz yerli, yzde yz mill bir doktrin olarak ne srlen tezler Dokuz Ik adyla Trkein ayn ad altnda yaymlanan (1965) bir risalede aklanmtr.52 Alpaslan Trke tarafndan Dokuz Ik balnda toplanm bulunan ilkeler srasyla unlardr: * Milliyetilik * lkclk * Ahlaklk * limcilik * Toplumculuk

34

* Kyclk * Hrriyetilik ve ahsiyetilik * Gelimecilik ve Halklk * Endstricilik ve Teknikilik. 1944 Trklk tevkifatnn, 1950lerde Ordudaki gizli faaliyetlerin ve 1960da askeri mdahalenin unutulmaz ismi Alparslan Trke, bir sre yurtdnda srgnde kaldktan sonra kendi iinde yaad-gizli rgtlerden partilemeye doru-deiim srecini (1969da) yle anlatmaktadr: (.) nsan deien artlar karsnda hep ayn karar zerinde inat ederse muvaffak olamaz. 27 Maysn artlar bakayd. O gn memlekette baka bir hava esiyordu. Bilhassa ilk aylarda 27 Mays Trk Milleti tarafndan byk bir evkle, heyecanla karlanmt. Temas ettiimiz evreler, Ne iyi ettiniz diyorlard, Gitmeyiniz diyorlard. u u dertler var, u u meseleler var. Bunlar da znz, hallediniz, diyorlard. Onun iin o gnk artlar iinde biz, arkadalarmla ben kkl reformlar yapmak istiyorduk. Onun iin seime gitmekte acele edilmesi taraftar deildik. (.) Fakat bu hususta ite bildiiniz gibi arkadalarmz arasnda fikir ayrlklar belirdi ve biz yurt dna gnderildik o zaman. yle oldu. Sonra memlekete dndk. Bu defa baktk ki, memleketin ihtilal heveslileri oalm. Herkes kendi kapasitesine, kendi durumuna bakmadan efendim her gn bir ihtilal oyunu oynamak eyi var. Tabii bunu da memleket iin zararl grdk. (.)53 1965 genel seimlerinde yeni programyla yaran Alpaslan Trkein nderliindeki CKMP ald yzde 2.2lik oy oran (208 bin 696 oy) ve seim sisteminin yardm ile 11 sandalye kazanmtr. Bylece, Alpaslan Trke, Muzaffer zda ve Rfat Baykal gibi 14lerin tannm ncleri CKMP listesinden parlamentoya girmilerdi. 8-9 ubat 1969da Adanadaki tarihi kongrede partinin ad yeni kimliine uygun ekilde deitirilmitir. Ayn kongrede kabul edilen yeni tze gre, parti sembol krmz zemin zerinde Hill eklinde kararlatrlmtr. Partili genler ise ban hille kaldrm Bozkurt amblemini tamaya balamlardr. Mustafa alkn belirttii zere; CKMPnin MHP adn almas her ne kadar 1969da gereklemise de; MHP Hareketi bir sre olarak Alpaslan Trkein CKMP Genel Bakanlna seildii 1 Austos 1965den itibaren balayan gelimeleri ifade etmektedir. Byle olmasnda bu partinin giderek Trkein ahsnda temsil edilen ve onun gelien karizmas ile btnleen bir ideolojik-siyasi hviyete brnmesi kadar, asker olmasna ramen 1940lardan itibaren isim ve ahsiyetinin Trkiyedeki Trk veya milliyeti unsurlar arasnda kazand arlktan tr Trkein CKMP liderliine gelmesinden sonra sz konusu gruplarn neredeyse tamamnn ideolojik-siyasi mcadeleyi onun etrafnda ve liderlii altnda srdrmeye karar vermeleri de belirleyici rol oynamtr.

35

(.) MHP Hareketi denilen ideolojik ve siyasi gelimenin kayna Trklk ve Turancln, kkleri Cumhuriyet ncesine giden fikri, ideolojik ve siyasi birikimidir. (.)54 Trk toplumunun alt sosyal dilimden meydana geldiini syleyen ve iktidarnda sz konusu alt meslek dilimini korporasyonlar halinde rgtleyerek lkeyi ynetmeye talip olan MHPnin milliyetilik dncesi esas itibariyle 1944teki Trklk akmnn 1960lara yansmasdr. Dnyann neresinde Trk varsa, Trk milliyetilerinin ilgileri iindedir. D Trkler iin elden ne gelirse yapmay Trk milliyetilerinin boynuna bor sayarz, demek suretiyle i ve d kamuoyuna sz verilmesi bu tutumun ak rneidir.55 Trke, d Trkler konusunda dneminin ilerisinde bir gre sahip olmu ve bu konudaki gayretleri ile Trk Dnyasnda hakl bir hret kazanmtr. 1965ten 1969a kadar geen drt yl CKMPnin MHP adyla dnm, partide yeni tezlerin yerlemesi, parti rgtlerinin yurt genelinde glenip yaygnlamas diye anlamak gerek. MHP asl byk sramasn 1970li yllarda (1 Nisan 1975) Birinci Milliyeti Cephe Koalisyonuna katlarak yapmtr. 1973 seimlerinde kazand 3 sandalyeyi 1977 seimlerinde 16ya kartm, lke genelinde yaklak 1 milyonluk semen kitlesini kendisine balamay baarm, aktif bir siyasi nc konumuna ykselmitir. stn Ergder, MHPnin 1977 seimlerindeki baarsyla ilgili olarak u deerlendirmeyi yapmaktadr: 1973-1977 arasnda basn tarafndan ktlendii halde MHP, milliyetilik ve anti-komnizm ile sosyo-ekonomik deiim dolaysyla istikrarszlaan bir toplumda yaplan 1977 seimlerinde artc bir baar kazanmtr. APli politikaclarn ortak korkularndan birisi, (ki bu liderliin eletirisi biimine de dnmektedir), MHPnin APyi destekleyen taban andrmakta baarl olaca; ve seim ncesi ve sonrasndaki sa kanat koalisyonlarnda oynad roln MHPyi kuvvetlendireceiydi.56 Sosyalistler 1960 htilalinin sonucu 1961 Anayasas ile girilen demokrasi ortamnda yeraltndan kan Sosyalist hareket, 1965 genel seimlerinde Trkiye i Partisi (TP) adyla ilk kez parlamentoda temsil imkanna kavumutur. 13 ubat 1961de bir grup sendikac tarafndan kurulan TP, stanbul Hukuk Fakltesi eski retim yelerinden Mehmet Ali Aybarn (1910-1995) Genel Bakanla getirilmesiyle siyasette varln hissettirmeye balamtr. Mehmet Ali Aybar, kendisine genel bakanlk teklifinin yapld geceyi yle anlatmaktadr: Yatmaya hazrlanyorduk. Kap alnd. Bu saate kim olabilirdi? Siret [ei] yan pencereden bakt, tanmadm insanlar, polis ve beki de var dedi. Gecenin o saatlerinde polisli bekili ziyaretiler hayrl iler iin gelmezler Kapy atm. ardm. TPin kurucular (.). Hayrola! Oybirlii ile karar aldk: Genel Bakanl kabul etmenizi istiyoruz, dediler armtm. Bakanla getirilmem yeni sulamalara saldrlara yol neden olabilir. Bir solcunun TPe bakan olmasna gz yummazlar.

36

Bildiiniz gibi hakkmda komnizm propagandasndan alm iki dava var. Bunlar partiye kar kullanabilirler. Ka yapalm derken gz kartmayalm. Bir kez daha dnn. nemli bir adm attnz yazk olmasn, diye kayglarm belirten szler syledim. (.)57 TPnin 9-10 ubat 1964te, zmirde toplanan Birinci Byk Kongresinde kabul ettii programn banda Trkiye Byk Millet Meclisinin 21 Ekim 1920 tarihli bildirisi ile Mustafa Kemal Paann 1 Aralk 1921deki; (.) Biz hayatn istiklalini korumak iin alan emekileriz, zavall bir halkz! Mahiyetimizi bilelim. Kurtulmak, yaamak iin alan ve almaya mecbur olan bir halkz! Binaenaleyh her birimizin hakk vardr. Salahiyeti vardr. Fakat almak sayesinde bir hakk kazanrz. Yoksa arka st yatmak ve hayatn almadan geirmek isteyen insanlarn bizim toplumumuz ierisinde yeri yoktur, hakk yoktur! (alklar). O halde ifade ediniz Efendiler! Halklk, toplum dzenini, emeine dayandrmak isteyen bir sosyal meslektir. Efendiler! Biz bu hakkmz mahfuz bulundurmak, istiklalimizi emin bulundurabilmek iin heyeti umumiyemizce, heyeti milliyemizce bizi mahvetmek isteyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kar heyeti milliyece mcadeleyi caiz gren bir meslei takip eden insanlarz, diye biten nl konumas yer alyordu. Toplantlar, yeleri, lokalleri giderek daha fazla saldrlara urayan TP, karsna karlan btn engelleri aarak 1965 seimlerine girme hakkn elde ederken, byk ehirlerden yurdun en uzak kelerine, kamuoyunun gndemine o gnlerde tabu saylan konular sokmutu. Seim kampanyasnda, mill bamszlk ve egemenlikle badamayan btn belgelerin kaldrlmas gerektiini, ABD ile yaplm ikili antlamalar yznden 35 milyon metrekare vatan toprann igal altnda olduunu belirtmi; seim bildirgesinde yabanclarn kullanmndaki sler ile ikili antlamalarn kaldrlmas, btn banka ve sigortalarn devletletirilmesi, gerek toprak reformu, halktan yana planl devletilik, dnce zgrlnn ifadesi olan gsteri ve rgtlenme hakk zerinde ayrntl gr ve nerilere yer vermiti.58 TPnin seimlere katlmamas iin APnin Yksek Seim Kuruluna yapt itirazlara ramen 1965 seimlerine 54 ilde katlarak geerli oylarn yaklak yzde 3n oluturan 276 bin 101 oy olarak parlamentoda 15 sandalye kazanmtr. TPnin grup oluturarak parlamentoda yer almasndan sonra da partinin mensuplarna yaplan saldrlar, Meclis oturumlarnda ve koridorlarnda srm, baz milletvekillerinin Genel Kurulda TP milletvekillerine fizik saldrlarda bulunduklar gzlenmitir. TP milletvekilleri partinin seim ncesinde i ve d sorunlar hakknda kamuoyuna sunduklar temel tezlerini, parlamento gndemine getirmekte her zaman kararl davranmlardr. 1961 Anayasasn kendi konumlar asndan yorumlayan Mehmet Ali Aybar ve arkadalar, Anayasada amalanan toplumun ancak sosyalist bir dzen ile gerekleebileceini savunmulardr. TP, 12 Mart 1971 asker ynetimi dneminde siyaset kulvar dna itilip Anayasa Mahkemesince kapatlncaya kadar, 1961 Anayasas ile Marksist kuram arasnda iliki kurma abasn ve bu erevede emeki snf esas alan bir mcadeleyi srdrmtr. TP lideri Mehmet Ali Aybar ve arkadalar tarafndan parlamentoya sunulan kanun tasarlarndan bazlar unlardr:

37

* Topraksz ve az toprakl kylye toprak verilmesi. * Tarmda kiraclk ve ortakln yoksul kyl lehine dzenlenmesi. * sizlik sigortas. * Petroln milliletirilmesi. * Tasarruf bonolarnn iptali. * Yabanc sermayeyi tevik kanununun iptali. * verenin lokavt hakkn kaldran ve grevlerle ilgili yasak ve snrlamalar en aza indiren, hkmetin yetkisini kstlayan dzenleme. * Vergi ykn emekiden sermaye ve toprak sahibine kaydran dzenleme. * Ky blge okullar kurulmas ve ilkokul rencilerine ders ara ve gerelerinin parasz verilmesi.59 1960lar Trkiyesinde bu tr kanun teklifleri allmadk olaylardr. 15 sosyalist milletvekilinin parlamentoda yer alabilmeleri bile siyaset kurumu iin tek bana renklilik ve canllk olmutur. TP, 20 Temmuz 1971de siyas partiler kanununa aykr faaliyet gerekesiyle Anayasa Mahkemesince kapatlmtr. 12 Mart askeri ynetimince tutuklanan partinin o sradaki Genel Bakan Behice Boran (1910-1988) ve arkadalar asker mahkeme tarafndan 6-15 yl arasnda deien ar hapis cezasna mahkm olmular; 1803 sayl Af Kanununun baz maddelerinin Anayasa Mahkemesince iptali zerine 12 Temmuz 1974te tahliye edilmilerdir.60 slamc Hareket 1960lar sonunda Trkiye Ticaret ve Sanayi Odalar Birliindeki anlamazlklar yznden stanbul ve zmirdeki byk i evrelerine kar Anadolunun kk ve orta byklkteki iyeri sahiplerini temsil eden kesimler ayr bir siyas parti ats altnda toplanma gerei duymulardr. 26 Ocak 1970de Mill Nizam Partisi (MNP) bu gelimenin sonucu olarak kurulmutur. Liderliini, Odalar Birlii eski Genel Sekreteri ve stanbul Teknik niversitesi retim yesi Prof. Necmettin Erbakann yapt bu grup, Anadoluda ok ksa srede ve yaygn ekilde rgtlenebilmitir. MNP, AP hkmetlerinin ehirlerde byk sanayi ve ticaret, krlarda tarm burjuvazisini destekleyen siyasal tercihlerine bir tepki hareketi olarak belirmektedir. Ahmet N. Ycekkn aratrmasna gre, Trkiyenin gelimi blgelerinde esnaf ve sanatkarlarn byk bir hzla rgtlendikleri ve dini alanla ilgili derneklerin de en ok bu blgelerde faaliyet gsterdikleri ortaya kmtr:

38

1968 ylnda Ankara, Balkesir, Bursa, anakkale, Denizli, Edirne, Eskiehir, el, Isparta, Kayseri, Krklareli, Kocaeli, Konya, Manisa, Sakarya, Samsun ve Zonguldak. (.) esnaf ve din derneklerinin [faaliyeti bakmndan] gelimi, kapitalistlemi ve farkllam illerimizdir. (.) [Bu] illerimizde esnaf dernekleri ile din dernekleri arasnda grlen bu yakn iliki, gelime ve kapitalistlemeye kar oluan slamc tepkinin temelinde esnaf rgtnn bir ksmnn yatt varsaymn glendirmektedir.61 MNP, 8 ubat 1970de Ankarada, birinci kongresini yapmtr. Partinin kurulu

beyannamesinde; Allahn, hakk tutma, iyiyi salama ve kty men etme yolunda bulunmak zere setii mmtaz ve aziz milletimiz[in] (.) asrlardan beri zleyip [bekledii] kendi ruhunun derinliklerinden gelen (.) mana ve madde sahasnda yeniden douundan baka bir ey olmayan [Milli Nizam Partisinin] (.) milletimizin ftratnda mevcut ahlak ve fazileti kuvveden fiile karmak ve bu sayede cemiyetimize nizam, huzur, itimai adalet (.) saadet ve selamet getirmek gayesiyle kurulduu, belirtilerek; Hakkn yardmyla ok yakn bir gelecekte, milletimizin yeniden btn dnyaya rnek byk bir medeniyet kuraca, mjdelenmitir.62 MNP Programnn Maarif Politikas ksmnda din eitimine verilen nem yle anlatlmaktadr: Partimiz temel hak ve hrriyetlerin umumi esaslar dahilinde vatandalar eitim ve retime tabi tutmak suretiyle dini retim noksanndan doacak mahsurlarn izale edilebileceine ve dinin istismardan kurtulacana inanr. Ali Yaar Sarbay, programn 28. maddesinde yer alan bu ifadenin, partinin laiklik anlaynn bir uzants olarak gzktn ve programn 6. maddesinde din ve vicdan hrriyeti bal altnda yazlan u satrlarn nemini vurgulamaktadr: Din ve vicdan hrriyetinin teminat olarak tarif edilen laikliin dine bask ve dindarlara saygszlk gayesine alet edilmesine karyz. Laiklik mevzuunda partimizin ls; bu messeseyi din aleyhtarl eklinde bir tatbikata dken her nevi anlaya kar olmak eklinde ifade edilebilir. (.) Milletimizi dini bilgiden ksmen veya tamamen mahrum brakmaya mncer olabilecek yanl politikann yerine, dini hislerin istismarna mahal ve imkan brakmayacak mahiyette bir eitim ve retim politikas takip ve tatbik etmek davasndayz. 63 MNP lideri Necmettin Erbakann, iktisadi alanla ilgili olarak Partinin birinci kongresinde iaret ettii kkl deiiklikler ise yledir: * Mahdut (snrl) zel sektrclk ve devletiliin yerine yaygn zel sektrcln ikame edilmesi; * Yatrmlarn azgelimi blgelere tevcihi (ynlendirilmesi); * Merkezi planlama yerine blgesel planlamaya geilmesi;

39

* Ak, gizli ve muzr (zararl) israfn nlenmesi; * Smrc faizciliin zararlarndan halkmzn ve ekonomimizin kurtarlmas; * Vergiyi sonunda fakire ykleyen sistemin deitirilmesi; * Kredi sisteminin tamamnn (deitirilerek) (.) almak isteyen insanlarn her zaman, ilerinin verimlilikleri derecesinde para bulacaklar bir nizamn (dzenin), getirilmesi; * Topraktan azami istifade(yi) salayacak yeni esaslar(n) (getirilmesi); * (.) almay ibadet ak yapacak ruhun ihyas; * Milli turizme (dnlerek) milli mefharimiz(in), ehitlerimiz(in), evliyalarmz(n) (tannmas) 64 MNPnin kuruluu ile Trkiyede dini muhalefet ilk defa kendi bana ortaya kmaktadr. DP ve APden farkl olarak MNP, dini muhalefeti kendi sosyo-ekonomik tabanna dayandrarak rgtlemeyi baarmtr.65 Necmettin Erbakan ve evresi zellikle ar sanayiinin gelitirilmesini savunuyorlard. Avrupa Ortak Pazarna girilmesine de kesinlikle kar idiler. MNP 1 yldan biraz fazla yaayabilmi; 12 Mart 1971 asker mdahalesinden hemen sonra faaliyetlerinde dini n plana alarak laiklie aykr davrand gerekesiyle kapatlmtr (20 Mays 1971). 11 Ekim 1972de, MNPnin yerine ayn izgide Milli Selamet Partisi (MSP) kurulmu ve yurt genelinde rgtlenmesini ok hzl biimde gerekletirmitir. MSP Hareketi, Necmettin Erbakann liderliinde 12 Eylle kadar devam etmi; 1974te nce CHP ile, 1975 ve 1977de ise Milliyeti Partiler Topluluu ile koalisyon ortaklklar iinde yer almtr. 1980 sonrasnda ise bu hareket Refah Partisi (RP) olarak iktidara gelmitir. MNP-MSP ve RP, Necmettin Erbakann mcadeleci kiiliinin srkledii liderlik ynetiminde Trkiye politikasnda rol almlar; d politikada slm lkeleri ile ilikilerin gelitirilmesi konusunda zaman zaman etkili olmulardr. Parlamentod Gler 1960larda Trkiye siyasetinde bir farkllk, kimi zaman hkmetleri zor duruma drebilecek ekilde direni ve eylemler yapabilen iki yeni ve dinamik gcn ortaya kdr. Bu glerden renciler, esasen 27 Mays 1960dan nce Demokrat Parti iktidarna kar mcadeleleri ile n kazanmlard. Daha o yllarda aydnlarn ve Ordunun yannda kendilerine mttefik olarak baklan yedek zinde g olmaya aday gzkyorlard. Murat Belgenin deerlendirmesine gre; 1968 Maysnda stanbul niversitesindeki ilk igal eyleminde yer alan gruplarn taban tabana kart amalar ve grleri vard. TP ve onun etkisindeki Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF); iktidarn parlamenter yoldan elde edilmesinden yanayd. Toplumda -snrl lde de olsa/H)- yanda bulmu bir sosyalist grup olarak eitli basklara kar legalleme

40

mcadelesi veriyorlard. Bu bakmdan igal gibi kanunlara aykr eylemlerden fazla holanmyorlard. te yandan ortodoks eilimleri temsil eden baz TP yneticileri bir ii snf partisi olmay umuyor ve niversiteden, renci genlikten uzak durmay tercih ediyorlard. br grup ise ilkin 27 Mays rneine bakmaktayd. Zaten bu grup iinde, o dnemde, 27 Mays 1960 eylemine etkin olarak katlm kiiler de vard. Ordunun emperyalizme ve feodalizme kar mcadele edebileceine inanan bu grup, 27 Mays darbesinde olduu gibi niversitede balayan bir hareketin, yeni bir Ordu mdahalesine uygun ortam oluturacan daha batan kabul etmiti.66 renciler arasndaki gruplamalarn iktidar ve muhalefet partileri evresinde odaklamann tesinde, dzen yanls (sa) ve dzen kart (sol) eklinde gelitii 1960l yllarda, Sosyalistlerin TPle seime katlmalar, ayn ekilde sz konusu partiye bal renciler tarafndan Fikir Kulpleri Federasyonunun (FKF) oluturulmas olduka geni renci kesiminin politizasyonuna neden olmutu. 1969da FKFnin adn deitirmesiyle oluan Trkiye Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu (DEV-GEN) Avrupa merkezli bir renci ayaklanmas niteliindeki 1968 renci eylemlerinin Trkiyede yaygnlamasnda etkin ve nc rol stlenmiti. Balangta yetersiz eitim sistemine tepki olarak gelien ve ana muhalefet partisi CHP tarafndan desteklenen renci eylemleri, i ve d siyasal gelimelerin etkisiyle 1968den itibaren niversite ve eitim alan dnda Trkiyenin d ilikileri ve kalknma sorunu gibi siyasal alanlara doru hzla kaydrld. Seim sistemindeki deiiklikle sosyalist adaylara parlamento yolunun kapatlmas, TPni daha en bandan beri parlamentoculuk yapmakla eletiren ve sosyalist kanatta iddeti benimseyen gruplar ne karak, parlamentod muhalefetin ekici hale getirilmesine yardmc oldu. Sol yelpazeye ak renci kitlesi, parlamentod muhalefet aldatmacasndan geni lde etkilendiler. 1970 banda sol eilimli ve anti-Amerikan renci hareketi ve zelde solcu eylemin ideolojik ve fiil nderlii, dzen deiiklii iin silahl mcadeleyi savunan Marksist-Leninist gruplarn denetimine geti. iler ise ekonomik ve sendikal haklarn elde etmek ve korumak iin 1961 Anayasasnn salad imknlarla yaptklar yry ve grevlerle bir yanda toplumsal iblmndeki yerlerinin bilincine varyorlard. Sosyalist sendikaclarn etkisindeki bir kesim, ynetiminde sz ve karar sahibi olduklar yeni sendikalarla toplum hayatnn baz alanlarnda etkili bir bask grubu oldu. 12 ubat 1967de, Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) ad ile kurulan yeni ii konfederasyonu bu araylarnn bir gstergesi idi. 15-16 Haziran 1970de, DSKe bal iiler stanbul ve Kocaelindeki eylemleri ile Trkiye siyasetinin hassas dengelerini nasl etkileyebileceklerini gstermilerdi. Trkiyenin toplumsal olaylar tarihine 15-16 Haziran Olaylar diye geen ii eylemleri, 15 Haziran 1970 gn stanbulda balam, 16 Haziranda daha genileyerek srmt. Ayn gn, Ankara Sanayi arsnda da baz ii sendikalar bir gsteri yapmlard. Can kaybna yol aan gsterilerin sonunda Hkmet,

41

Skynetim ilan etmek zorunda kalm ve olaylardan sorumlu grlen DSKli 21 sendikac tutuklanmt. 12 Mart 1971 Askeri Mdahalesi Abdi peki, Milliyet gazetesinde 1970 ylnn ilk Durum yazsnda Dinamizmin Kader Yl bal altnda kapdaki yeni dnemi haber veriyordu: Protestolar, kaynamalar, atmalarla geti 1969 yl Trkiyede renciler niversiteleri, iiler iyerlerini, topraksz kyller bakalarnn topran igal ettiler. retmenler boykot, memurlar miting yaptlar. Yargtay yeleri bile protesto yryleri dzenlediler Ve ou kanl olaylara sahne oldu yurdumuz Evet, btn bunlar toplumumuzun son 10 ylda kazand dinamizmi gsteriyor. Ve bu dinamizm aslnda Trkiyeyi daha iyi, daha adil, daha ileri bir dzene gtrecek potansiyeldir. Bu, iin olumlu yn Olumsuz taraf da var: Beliren dinamizm, iddet hareketlerine dnrse, insanlar haklarn elde etmek, grlerini kabul ettirmek iin birlerini ldrmeye balarsa bunun sonu anarizm, anarizmin arkas da dikta ynetimi olur. O zaman ne renci, ne ii, ne kyl, ne de memur sesini ykseltebilecek, isteini duyurabilecek, hakkn arayabilecektir. Neyin nasl olmas gerektiine sadece iktidardakiler karar verecek ve herkes bu kararlara boyun eecektir. Tpk uzaklarda braktmz yllarda olduu gibi yle sanyoruz ki 1970, 1960larda balayan dinamizmin kader yl olacak. Gelime ya iddet hareketlerine dnerek dikta ynetiminin kurulmas ile sona erecek, ya da Trkiyeyi demokratik yoldan daha iyi, daha adil, daha ileri bir dzene gtren potansiyel niteliini kazanacak.67 Abdi pekinin Neyin nasl olmas gerektiine sadece iktidardakiler karar verecek diye tanmlad 1971 Askeri Ynetimi, 12 Mart 1971 gn Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutan be Orgeneralin gerekletirdikleri muhtra darbesi ile balyor, Nisan 1973te muhtraclardan Orgeneral Faruk Grlerin cumhurbakanl seiminde saf d braklmas ile sona eriyor. lk bakta gzken, parlamento kurulmas. Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Muhsin Batur, muhtra darbesinin sabahn anlatyor: 12 Mart sabah 9.30da, drdmz (Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar) Genelkurmayda toplandk. Korgeneral Kemal Taran, hazrlad metni okudu. Aramzda mzakere ettik, metni ok uzun bulduk, ierii de bizim isteklerimizi pek karlamyordu. Ben yeni bir msveddeyi yazarken, Faruk Paa (Grler) ve Oramiral (Celal) Eyiceolu yanma gelerek yardmc oldular. Metin ortaya kt, daktilo edildi, imzaya hazrd. Memduh Paa gene derin bir dnceye ounluuna sahip Babakan Sleyman Demirelin ve partisinin hkmetten uzaklatrlmas ve kendilerine reformcu diyen teknokrat ve brokratlardan partiler st bir hkmet

42

dald, uzun sre imzalamak istemedi, gzleri yaard. Hakl idi de, sonunun nereye varaca belli olmayan nemli bir adm atlacakt. Saat 12.05te metin imzaland ve Tugeneral Musa n bakanlnda bir heyetle okunmak zere TRTye gnderildi. Bylece 12 Mart Muhtras 13.00 haberlerinin duyuruldu. Genelkurmayda toplandk ve gelimeleri takibe baladk. (.)68 banda Trkiyeye ve dnyaya leden sonra 15.30da tekrar

12 Mart Muhtras radyoda okunduktan 2 saat sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu, saat 15te balamt. Oturumu yneten Bakanvekili elindeki sar zarf at, Komutanlarn ilettikleri Muhtray okutacan syledi. Genel Kurulda buz gibi bir sessizlik oldu. Meclis tarihinde ilk kez bir askeri muhtra krsden okunacakt, yalnzca bir tek kii ayaa kalkt ve itiraz etti: Demokratik Parti Grup Bakan Vekili Hasan Korkmazcan; Tzk aktr. Burada ya Cumhurbakanl tezkeresi okunur; ya Babakanlk tezkeresi okunur; ya Meclis Bakanl teskeresi okunur. Ordu tezkeresi okunmaz, diyordu. Ama bu itiraz clz bir ses olarak kald. Muhtra metni okundu; bir tek el Milletvekili Celal Karglnn alk sesi duyuldu. Ve Trkiye Byk Millet Meclisi hibir ey olmam gibi gndemindeki dier maddeleri grmeye geti. Meclis yenilmi, btn umutlar kmt. Sleyman Demirel, yllar sonra, Mehmet Ali Birand ve arkadalarnn 12 Mart Belgeseli iin konuurken o gnler iin u deerlendirmeyi yapmt: Bir Cumhuriyete ve bir Parlamentoya bir kii, iki kii sahip karak bir yere varamazsnz. Gnl ister ki herkes ayaa kalksn. (.)69 27 Mayslardan Tabii Senatr Ahmet Yldz, Cumhuriyet Senatosunda 28 Nisan 1971 gn yaplan skynetim grmelerinde, muhtra ve sonras gnlerin tatl bahar havasn tereddtsz bir slupla tasvir etmektedir: (.) 12 Mart Muhtrasn bayram sevinci ile Trkiye karlad. Olay ok anlaml ve ilgintir. Ulusal iradenin grevlendirdii bir iktidarn drlmesini, ulusal iradeyi oluturan btn rgtler ve dn mihraklar alklamtr. Mhendis ve Mimar Odalarndan, kirac ve kapc derneklerine kadar, ii rgtlerinden iveren rgtlerine kadar her kurulu, bildiri zerine bildiri yaynlayarak bu alk belgelemiti.70 Ordu mdahalesine protesto hkmet partisinden deil ana muhalefetten ykselmiti. CHP Genel Sekreteri Blent Ecevit, 12 Martn ilk gnlerinde muhtra ile gerekletirilen askeri mdahaleye kar karak Generallerin davrann komu Yunanistandaki askerlerin konumuyla benzetiriyordu. Blent Ecevit, 21 Mart 1971 gn Partisinin Genel Sekreterlik grevinden istifa ederken u tespiti yapmt: Trkiyedeki mdahale hi deilse vermeye balad sonular bakmndan Yunanistandaki mdahale modeline uymaktadr. Onun daha incesidir, daha ustacasdr71

43

Ecevitin bu tutumu balangta iyi anlalamam, (sonraki yllarda) 12 Mart 1971 tarihli Ordu Muhtrasna iddetle kar kan evrelerin hemen tamam ilk anda komutanlar destekler mahiyette tutum almlard. Murat Belgeye gre, sol eilimlilerin bazlar ilk anda Ordunun iktidar ele aln destekleyen bildiriler yaymlamt. Sol, askeri mdahaleyi ksmen kendi baars olarak yorumlama ykmll hissetmi ve kitlelerin oy hakk ilkesine sahip kmakta yetersiz kalmt.72 Kurtulu Kayal, 12 Marttan sonra deimi olsa da, (sol eilimli) renci genliin byk ounluuna hakim olan grubun temel sloganlarndan birinin, Ordu-Genlik El Ele, Milli Cephede, eklinde sylendiini yazmaktadr.73 12 Mart 1971 gn Trk Silahl Kuvvetleri adna Genelkurmay Bakan Orgeneral Memduh Tama, Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur ve Deniz Kuvvetleri Komutan Celal Eyiceolu imzalaryla radyonun 13.00 haber blteninde okunan muhtra yledir: (1). Parlamento ve Hkmet sregelen tutum, gr ve icraat ile yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrkn bize hedef verdii ada uygarlk seviyesine ulamak midini kamuoyunda yitirmi ve Anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirememi olup, Trkiye Cumhuriyetinin gelecei ar bir tehlike iine drlmtr. (2). Trk Milletinin ve sinesinden kan Silahl Kuvvetlerinin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizlii giderecek arelerin partiler st bir anlayla Meclislerimizce deerlendirilerek mevcut anarik durumu giderecek ve Anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve nklp kanunlarn uygulayacak kuvvetli ve inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde tekili zarur grlmektedir. (3). Bu husus sratle tahakkuk ettirilemedii takdirde, Trk Silahl Kuvvetleri kanunlarn kendisine vermi olduu Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini yerine getirerek, idareyi dorudan doruya zerine almaya kararldr. Teknokrat Hkmetleri Ordu zirvesi, muhtra metninden anlalaca zere kendi deyimiyle anari ve ekonomik ve sosyal huzursuzluklardan parlamentoyu ve hkmeti birlikte sorumlu tutuyor, zm de yine ayn parlamentonun iinde aryordu. Ordunun sihirli g tadna inanlan formlne gre; tarafsz bir Babakan iki byk partiden (AP ve CHP) oluacak bir Teknokratlar Kabinesi ile lke sorunlarna zm bulurdu. Partisinden bu amala istifa ettirilen ve 19 Mart 1971 gn partiler st Babakan olarak grevlendirilen CHPli Prof. Nihad Erim (1912-1980) bakanlndaki Birinci Erim Hkmetinde 5 APli, 3 CHPli, 1 Mill Birlik Grubu (MBG) yesi ile Parlamento dndan 14 teknokrat vard.74

44

Partiler st hkmet, 8 Nisanda gvenoyu aldktan sonra en ciddi ve kalc etkileri bulunan icraat 26 Nisan 1971 gn oldu. Babakan, asayiin salanmas iin Anayasann deieceini aklarken, Alnacak tedbirler (anaristlerin) kafalarna balyoz gibi inecektir, diyordu. Ankara, stanbul, zmir, Kocaeli, Sakarya, Zonguldak, Eskiehir, Adana, Hatay, Diyarbakr ve Siirt illerinde skynetim ilanndan sonra skynetim komutanlar da atand. Komutanlklara bal olarak askeri mahkemeler faaliyete geirildi. 11 ilde yrrle sokulan skynetimin gerekesi ileri Bakanna gre ykc ve blc akmlard ve bunlar drt kmede toplanyordu: (1) Ar sa (dine dayal devlet kurma abasndakiler); (2) Ar sol (Marksist, Leninist, Maocu devlet peindekiler); (3) Blcler (Trkiyenin bir blmn koparmak isteyenler); (4) Dikta heveslileri.75 Babakan Prof. Nihad Erimin 26 Mart 1971-3 Aralk 1971 arasnda sekiz ay grevde kalan Birinci Koalisyonunda teknokratlarn reform paketini parlamentodan geirerek yrrle koyacaklar umuluyordu. Babakann 2 Nisan 1971 gn parlamentoda okuduu reform programnn ana ilkeleri unlard: * Atatrk ilkelerinin ve devrimlerinin tam olarak uygulanmas; * dari ve ekonomik yapnn modernletirilmesi; * Sosyal adaletin gerekletirilmesi; * Huzursuzluk ve asayisizliin hzla giderilmesi76 Genelkurmay karargahnda yaplan hesaplarn parlamentoya uymad ok gemeden anlald. 1961 Anayasasn geriye eken anayasa deiikliklerini destekleyen Parlamento; ekonomiyi, byk sanayi kesimi yararna dzenleyerek ksmen rahatlatmay hedefleyen, toprak, eitim, maliye, adalet, ynetim, enerji ve maden reformlarna beklenmedik bir direni gsterdi. Birinci Erim Hkmetinin 11ler diye anlan teknokratlar girdikleri yoldan hsranla ayrlmak zorunda kald. Ordu, -parlamentonun direnii karsnda- reformcu teknokratlar kendi kaderlerine terk etmiti. 1971 ve 1973te Ordunun gzetimi altnda parlamento tarafndan gerekletirilen Anayasa deiikliklerinin nemlileri unlardr: * Milli Gvenlik Kurulunun anayasal konumu glendirilmitir. * Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmitir. * Skynetimi gerektiren durumlarn kapsam geniletilmitir. * Temel haklarn kullanlmasna yeni snrlamalar getirilmi, bu amala genel bir yasak eklenmitir.

45

* Mahkeme karar olmadan baz hallerde gazete toplatlabilmesi. * Gzaltnda tutma sresi nce 7 sonra 15 gne karlmtr. * Memurlarn sendikalara ye olmalar yasaklanmtr. * Hkmete kanun gcnde kararname kartma yetkisi tannmtr. * TRTnin zerklii kaldrlmtr. * niversitenin zerklii snrlandrlmtr. * Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas ngrlmtr. * Ordunun elindeki mallarn denetlenmesi usullerine Saytayn bu konudaki yetkilerini snrlayan bir gizlilik unsuru getirilmitir. 77 Mmtaz Soysala gre, 1971 ve 1973te gerekletirilen Anayasa deiiklikleri, devletin temel niteliklerini ve ilkelerini, ileriye dnk yorumlara ak bir anayasayla deil, kalplam ve durgunlam kurallarla korumak amacn gdyordu. Yrtmeyi gl duruma getirmenin gerisinde, asl yaplmak istenen ey, Anayasadaki zgrlkler dzeninin ve zerk kurulular mekanizmasnn yeni dengeler aramak iin deil, yerleik dzeni (statkoyu) korumak iin kullanlmasn salamakt. 78 Klaya Dn Prof. Nihad Erim, 11lerin istifasndan sonra 11 Aralk 1971 gn ikinci hkmetini kurmu, fakat o da 22 Mays 1972ye kadar 5 ay dayanabilmitir.79 Babakan Erimin istedii Ekim 1973te yaplacak genel seimlere kadar lkeyi kanun hkmnde kararnamelerle ynetme yetkisinin kendisine verilmesiydi. Cumhurbakanna bu amala siyasi tartmalarn durdurulmasn ve kanun hkmnde kararnamelerle lkeyi ynetme yetkisinin hkmete verilmesini isteyen bir mektup bile yazmt. Fakat, parlamentoda bulunan partilerin liderleri birka gn tarttktan sonra bu istee kesin olarak kar ktlar. Parti liderleri, Anayasann kanun hkmnde kararnamelerle lke ynetimini yasakladn ne srerek denetim yetkisinden vazgemeyi kabul etmedi Ve Prof. Nihad Erim babakanlk grevinden istifa etmek zorunda kald.80 22 Mays 1972de, Babakanlk grevi Erimin yerine CGPli Ferit Melene verilmi; fakat, Melen hkmeti de ancak 15 Nisan 1973e kadar grev yapabilmiti.81 Ordu ile Parlamento arasnda ok ciddi bir devlet krizi ardndan, 6 Nisan 1973 gn Emekli Oramiral Fahri S. Korutrkn (1903-1987), Cumhurbakan seildi. Abdi pekinin, 1 Nisan 1973 gnl bayazsnda Ordu ile Parlamento arasnda yaanan devlet krizi ile ilgili deerlendirmesi yle idi:

46

Cumhurbakan seimi, geleneksel gler ile yeni gler arasndaki mcadeleyi somutlatran bir olay niteliini kazanmtr. Bu olayn temelinde ynetimdeki arlklarn korumak isteyen sivil-asker aydnlar, brokratlar ile bu arla son vermeyi dileyenlerin atmas vardr. 82 Yeni Cumhurbakannn Babakanla atad Merkez Bankas Eski Bakan ve Ticaret Bakan Naim Talnun AP-CGP ve bamszlardan oluan yeni hkmeti greve balamt. 13 APli, 6 CGPli, 3 Bamsz ve Parlamento dndan 2 teknokrattan oluan Naim Tal Koalisyonuna CHP ye vermemiti. Bu durum hkmette APnin etkisini arttrd. Ferit Melen Hkmetinin programnda bile Ordunun istedii baz reformlar yer almken, Talu Koalisyonunun programnda artk reformlardan sz edilmemekteydi. tantyordu.83 Koalisyon kendisini, lkeyi seimlere gtrecek geici hkmet eklinde

Trkiye Cumhuriyetinde yaklak iki yl sren 12 Mart 1971 ynetimi, 6 aylk bir gei srecinden sonra noktalanyordu. smail Cemin dedii gib, 12 Mart, btn alardan karl ok pahalya denmi bir ders olarak hafzalarda yerini almt.84 1973 genel seimleriyle balayan, fakat, 12 Eyll 1980de bir baka asker mdahale ile sona erecek yeni bir sivil dneme geiliyordu. 14 Ekim 1973 Genel

Seimleri14 Ekim 1973 gn yaplan genel seimlere Adalet Partisi (AP), Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP), Demokratik Parti (DP), Milliyeti Hareket Partisi (MHP), Millet Partisi (MP), Milli Selamet Partisi (MSP), Trkiye Birlik Partisi (TBP) ve Bamszlar katlmlard. 14 Ekim 1973 Milletvekili Seimlerinde Oylarn ve Sandalyelerin Dalm: CHP : 3.570.583 oy (yzde 33.3) 185 sandalye (yzde 41.1). AP : 3.197.879 oy (yzde 29.8) 149 sandalye (yzde 33.1). DP : 1.275.502 oy (yzde 11.9) 45 sandalye (yzde 10.0). MSP : 265.771 oy (yzde 11.8) 48 sandalye (yzde10.6). CGP : 564.343 oy (yzde 5.3) 13 sandalye (yzde 2.8). MHP : 362.208 oy (yzde 3.4) 3 sandalye (yzde 0.6). Bamszlar : 303.218 oy (yzde 2.8) 6 sandalye (yzde 1.3). TBP : 121.759 oy (yzde 1.1) 1 sandalye (yzde 0.2).

47

MP : 62.377 oy (yzde 0.6). stn Ergder, 1973 seimlerinin, Trk seim tarihi iin ok nemli olduuna iaret etmektedir. nk bu seimlerde, iki byk partinin egemenlii sona ermiti. ki nemli kk parti, MSP ve DP, seimlerden ciddi bir oy oranyla kmay baarmlard.85 Gzlemciler ve kamuoyu, Sleyman Demirel ile birlikte AP zaferi dlerken 450 sandalyeden 149unu bu parti, 185ini 1965ten sonra gelitirdii merkez-sol alm ve 1972de yeniledii parti nderlii ile CHP kazanmt. Cumhuriyet ile yat partinin uzun yllardr zlemle bekledii bu zafer, Blent Ecevit ve arkadalarnn geni semen kitlesince bir umut diye alglanlarnn kant idi. CHPnin yeni grnts, partinin krlarda ve ehirlerde yllardr donmu olan dar tabanl oy snrn paralam ve ii kesimin younlat byk merkezlerde ve pazar iin retim yaplan kapitalistlemi tarm blgelerinde nemli oy patlamas salamt. 1973 genel seimlerine APnden baka kitle destei bulabilen parti daha katlmt. 1969da APne kar Konyada tek bana byk bir seim zaferi kazanan Necmettin Erbakan liderliinde MNPnin (Mill Nizam Partisi) Anayasa Mahkemesince kapatlmasndan sonra yine ayn evrelerce kurulan MSP (Mill Selmet Partisi) ile APnden ayrlan politikaclarn kurduu, Meclis Eski Bakan Ferruh Bozbeyli liderliinde DP (Demokratik Parti) ve 1970ler banda Trk tezleriyle zellikle genlik kesiminde taraftar bulan Alpaslan Trkein liderliinde MHP (Milliyeti Hareket Partisi). Sa kanat semenin partilere gre dalmas sonucu APnin 149 sandalyesi dnda, MSP 48, DP 45, MHP 3 sandalye kazanmlard. Sa kanat partilerinin toplam sandalye says (149+48+45+3) 245ti. irin Tekeliye gre, AP, sa kanattaki blnmenin bedelini demektedir. Semen tabannda belki ok byk deime grlmemekle birlikte, her yerde oy kaybeden APnin semenleri, metropollerde CHPne, Bat ve Orta blgelerdeki tarm merkezlerinde (Konya gibi) DPye, Dou ve Gneydouda MSPne, Orta Anadolunun baz yrelerinde MHPne kaymlard. CHP nceki seimlere gre en ok art salad stanbul, Ankara, zmir, Adanada ehirii geerli oylarn yaklak yarsn almt. 12 Mart 1971 askeri mdahalesiyle yldz parlayarak koalisyon hkmetlerinde nemli koltuklar, hatta bir ara babakanlk elde edebilen CGP (Cumhuriyeti Gven Partisi) yzde 5.3 oy ile 13 sandalye, bir merkez partisi grnmnde olan ve byk olaslkla geleneksel CHP semeninden oy alan eski CHPli Prof. Turhan Feyziolunun (1922-1988) CGP (Cumhuriyeti Gven Partisi) 13 sandalye kazanmt. Alevi kesimin szcl iin yola kan ve baz sosyalist gruplarla ibirlii yaparak seime girebilen Mustafa Timisi liderliinde TBP (Trkiye Birlik Partisi) ise yzde 1 oy ile ancak 1 sandalye kazanabilmiti.86 Trkiye siyasetinde 1973 genel seimlerinden 12 Eyll 1980 askeri mdahalesinin yapld gne kadar yaklak 7 ylda 7 hkmet grev almtr:

48

Birinci Ecevit Hkmeti 26 Ocak 1974-17 Kasm 1974 Sadi Irmak Hkmeti 17 Kasm 1974-31 Mart 1975

Birinci Milliyeti Cephe 31 Mart 1975-21 Haziran 1977 kinci Ecevit Hkmeti 21 Haziran 1977-21 Temmuz 1977 kinci Milliyeti Cephe 21 Temmuz 1977-5 Ocak 1978 nc Ecevit Hkmeti nc Milliyeti Cephe 5 Ocak 1978-12 Kasm 1979 12 Kasm 1979-12 Eyll 1980

Listeden izlendii zere, 1974 bandan 1980de Ordu mdahalesinin yapld gne kadar geen 6.5 yllk srenin toplam 3.5 ylnda (3 yl, 6 ay, 4 gn) Sleyman Demirelin bakanlnda ak veya dardan destekli Milliyeti Cephe; bu srenin yaklak 3 ylnda da (2 yl, 8 ay 28 gn), Blent Ecevit bakanlnda hkmet modelleri lkeyi ynetmek iin grev yapmlardr.87 1973 genel seimlerden sonra yeni hkmetin kurulabilmesi iin 3 ay harcanmtr. Bu olduka uzun bir sredir ve siyasal blnmln ve siyasetteki etin anlamazlklarn habercisidir. Sa kanattaki partilerin hibiri en ok sandalyeye sahip CHP ile ortak hkmet kurarak dierlerine propaganda malzemesi vermek istememilerdir. Ayn partiler ilk anda kendi aralarnda da anlaamamlardr. AP lideri Sleyman Demirele muhalefet ederek partiden kopanlarn kurduu Ferruh Bozbeylinin DPsi, Demirelin bakanlndaki hkmete girmemekte, buna karlk AP, Demirel dnda bir APlinin Babakan olmasna yanamamaktadr.88 Ecevitin Birinci Koalisyonu Tartma ve belirsizlik ortamnda CHP-MSP Koalisyonu gndeme gelmitir. lk bakta artc olan bu Koalisyon modelini savunanlar yle bir gereke ne sryorlar: MSP, ekonomik yoksulluk ve ezilmiliklerini dine snarak gidermek isteyen halk kesimlerinin partisidir. CHP ile MSPni destekleyen sosyal ve ekonomik snf ve tabakalar hemen hemen ayndr. Fakat, iki parti iinde de Koalisyona direnen gruplar vardr. Kimi CHPliler, MSPnin siyas amalar iin din smrcl yaptn, bu yzden Atatrk devrimlerinin ve zellikle laiklik ilkesinin karsnda yer aldn syleyerek kar kmaktadr. Kimi MSPliler ise solda yer alan CHP ile ortaklk istememektedir. MSP neyi temsil etmektedir? Bernard Lewisin The Political Language of Islam adl eserinin balndan esinlenip, MSPyi, Trkiyede, slamn siyasi dili diye adlandrmak mmkn.89 slamn siyasi dili olarak MSP hareketinin sahneye k Trkiye siyasetinde iki kutupluluktan kutuplulua geiin de balamas anlamna gelir.90

49

erif Mardinin de iaret ettii gibi, daha 1970de, 17 arkadayla Milli Nizam Partisini (MNP) kuran Necmettin Erbakan, partisinin, Trkiyede belirleyici grd ahlaki kntye son vermeye kararl, priten slamc bir yaplama partisi olduu imaj vermekten kanmyor. 91 Milli Selamet Partisi (MSP) ise, MNPnin Anayasa Mahkemesince kapatlmasndan sonra onun yerine, 11 Ekim 1972de farkl kiilerce fakat ayn evrelerce kurulmu. Trkiyede din sosyolojisinin nde gelen isimlerinden Ali Yaar Sarbayn son derece hakl olarak sorduu bir soru var. Sarbay diyor ki, MSPnin kurulduu ortamda (12 Mart 1971 rejimi sryordu/H.) hakim ideoloji nasl olup da MNP ile ayn ideolojik dorultuda yeni bir siyasi partinin kurulmasna kar kmad? 92 Adalet Partili politikac ve Milli Savunma Eski Bakan Sadettin Bilgi hatralarnda, yllar sonra, (1995de) bu soruya ortaya att ve inandrclk pay yksek bir yorum ile aklk getiriyor. Sadettin Bilgiin yorumu ilgin: Biz Demokratik Partiyi (DP) kurduumuz srada MSP henz kurulmamt. 1971, 12 Mart Muhtrasndan sonra Skynetim, Milli Nizam Partisini kapatm, Erbakan, artk Trkiyede politika yaplamayaca zan ve zehabna (dncesine) kaplarak svireye gitmiti. Erbakan svireden getirdiler. lla bir parti kurmasn telkin ettiler. Demokratik Parti olarak bizim, 45 Milletvekili karacak kadar baarl olacamz zannetmediler. Erbakan svireden getiren, (her ne kadar ben bu ie karmadm, alakam olmad,) derse de Muhsin Baturdur. Ben, MSPnin kurulmamas ynnde ok gayret sarf ettim. nk ben Erbakan ve arkadalarnn Demokratik Parti iinde yer almalarn istiyordum. (.) (1972de) Baturun amac, APnin tek bana kazanmamasn temin etmekti. Bunu Demokratik Partinin tek bana salayacana inanmyordu. Onun iin MSPnin kurulmasn istediler.93 1972 ylnda, kapatlm MNPnin yerine MSPnin kurulmasna izin verilmesi iktidar gcn ellerinde bulunduran Grler-Batur Grubu iin elbette doru olabilir. Fakat, u bir gerek ki, MNP-MSP hareketinin douu ve ykselii yalnzca bir taktik neden ile aklanamaz. Farkl bir siyasi dil olarak MSP, -Binnaz Toprakn iaret ettii zere- kendinden ncekiler gibi, Osmanl mparatorluunun gerilemesini, inanndan Batllama uruna 19. slam medeniyetinin reddine balyordu. bu kayna MSPye gre, mparatorluun gl dnemlerindeki grkemi, ahlaki ve fikri yaam ile ilgiliydi. Bunlarn ikisi de slam kaynaklanyordu. yzyln adalamaclar grememiler, mparatorluun kar karya bulunduu sorunlarn zmn Bat medeniyetinde aramlard. Ne var ki, Batllama sreci, gerek teknolojide, gerek kltrde Baty yalnzca taklit eden bir ulus meydana getirmiti. Bilimde, sosyal aratrmalarda ve sanatta MSPnin iarna gre Yeniden Byk Trkiye olmak iin milletin kklerini aramas gerekiyordu. Trkiyenin byk devlet olmasnn n koulu, slamiyete ve onun medeniyetine dnt.94 13 Ocak 1974 gn, Trkiye Cumhuriyetinin ilk byk uzlamas gerekletiriliyordu. Merutiyet yllarndan bu yana srekli olarak dlanan, Cumhuriyet dneminde ise yasaklanan bir dnce ekol ile onu yasaklayan ekoln (rejimin) szcleri birlikte ortaklk protokol hazrlamlard. Trkiye Cumhuriyetinde slmn siyasi dili olmay aka arzulayan ve bunun iin almak isteyen bir kesim, bylelikle ksa mrl de olsa (12 Eyll 1980e kadar srd) hukuki meruiyet kazanyordu.

50

Ali Yaar Sarbayn deerlendirmesine gre; CHP-MSP Koalisyonu, kamuoyunun bir blmnde, Atatrk bir partiyle dinci bir partinin bir araya nasl gelebildii erevesinde bir tartmaya neden olurken; Koalisyonun, MSPlilerce zerinde durulan en nemli yan, seimle yasama dzeyinde kazanlan meruiyetin, yrtme organ dzeyinde de kazanlma olanann domu bulunmas olmutu.95 Blent Ecevitin liderliinde kurulan CHP-MSP ortak hkmeti iki parti asndan kazanl balamsa da beklenildii gibi uzun mrl olamamt. 1 ubat 1974 gn TBMMnde Babakan Blent Ecevitin okuduu ortak hkmetin programnda iki partinin her ne kadar neleri yapacaklar ve neleri yapamayacaklar ilan edilmise de, ortak hkmetin protokolnde yer alan ve 12 Mart 1971in at yaralar sarmak amacyla karlacak genel af tasars parlamentoda oylanrken (14 Mays 1974) MSPli baz yeler sa kanat partileriyle birlikte oy kullanarak uzlamann atlamasna yol amlard.96 Sleyman Arif Emrenin de ifade ettii gibi; kukusuz bu davran, iki parti arasndaki ortaklk protokol ve hkmet programnn inenmesi yannda, MSPnin fikir ve vicdan hrriyeti, 42 milyonun kardelii (1974te Trkiye nfusu 42 milyondur) ve i bar savunmak eklinde dile getirdii grleriyle eliki oluturuyordu.97 Kbrs Bar Harekat 1974 yaznda Trkiye, ac bir olayla sarslmt. Komu Yunanistan ile Ege sorunu dolaysyla artan gerginlik ve ardndan Kbrsta Yunan asker rejiminden destek alan rk EOKAclarn darbesi, Adada yaayan Trklerin haklarn korumay Trkiye Devletinin gndeminde ba sraya oturtmutu. Yine ayn gnlerde Ecevit Hkmetinin 12 Mart 1971 ynetimince yasaklanan haha ekimine cesur bir tutumla yeniden izin vermesi zerine ABDnce asker yardmn kesilerek Trkiyeye ambargo karar uygulanmas, lke genelinde 1968deki gibi Amerika aleyhtar bir dalgann yaygnlk kazanmasna yol amt. ve d etkenleri ve Kbrs Trk toplumuna ynelik rk saldrlar deerlendiren Ecevit liderliinde CHP-MSP Koalisyonu, Zrih ve Londra antlamalarna gre ngiltere ile birlikte ykmllk ve haklarn kullanmak istemi, bu kabul edilmeyince Trkiye, ilki 20-22 Temmuz (1974) ve ikincisi 1416 Austos (1974) gnlerinde olmak zere Adann kuzeyinde havadan ve denizden byk apta iki asker harekt gerekletirmiti. Amac, ar sac Rum milislerinin Ada Trklerine ynelik saldrlar ile snrl olan ve bir ay ara ile gerekletirilen iki asker harekat da, hkmetin, kendi iinde olmasa bile, Trk Silahl Kuvvetleri ile uyumlu almasnn sonucu idi. 20 Temmuz 1974 gn, Babakan Blent Ecevitin Kbrs bar harekatyla ilgili tarihi demeci yledir:

51

Trk Silahl Kuvvetlerimiz Kbrsta indirme ve karma hareketine balam bulunuyor. Allah milletimize, btn Kbrsllara ve insanla hayrl etsin. Bu ekilde insanla ve bara byk bir hizmette bulunmu olacamza inanyoruz. yle umuyorum ki kuvvetlerimize ate almaz, kanl bir atmaya yol almaz. Biz aslnda sava iin deil, bar iin ve yalnz Trklere deil, Rumlara da bar getirmek iin Adaya gidiyoruz. Bu karara ancak btn politik, diplomatik yollar denedikten sonra mecbur kalarak vardk. Btn dost memleketlere, bu arada son zamanlarda yakn istiarede bulunduumuz dost ve mttefiklerimiz Birleik Amerika ve ngiltereye meselenin mdahalesiz halledilmesi, diplomatik yollardan halledilmesi iin, gsterdikleri iyi niyetli abalar iin kranlarm belirtmeyi bor bilirim. Eer bu abalar sonu vermediyse elbette sorumlusu bu iyi niyetli gayretleri gsteren devletler deildir. Tekrar bu hareketin insanla, milletimize ve btn Kbrsllara hayrl olmasn dilerim. Allahn milletimizi ve btn insanl felaketlerden korumasn dilerim.98 Hkmet ortaklar arasnda Kbrsa ilikin olarak kan bir dolu ilgin bir anlamazlk yaanmt. Asker harektlarn MSPli Bakanlarn zoru ve srar ile balatldklar sylentisinin ortaya atlmas o zaman ve daha sonraki yllarda da CHP lideri Blent Ecevit ve CHPlileri ileden kartmt. MSP yanls gazete ve dergilerin yayd sylentilere gre, hkmetteki 11 CHPli ekimser kalmlar ve bata Babakan Ecevit olmak zere CHPli Bakanlar gerekletirilen asker harektlara kar kmlard. Bunun zerine CHPli Bakanlar iddialar yanstan gazetelere ispat hakk tanyarak tazminat davas ama karar almlard. Buradan da anlalmaktadr ki, yapay ihtilafn asl kayna, ikinci harekatn nerede bitmesi/bitirilmesi zerine Bakanlar Kurulunda ve teki ilgili organ (Milli Gvenlik Kurulu (nda) karar alnmadan nce yaplmas gayet doal olan tartmalard. Ve 1974 Yaznda Kbrsta gerekletirilen her iki askeri harekatn da kararlar oybirlii ile alnmt. Aksi zaten mmkn deildi. MSP ve CHPnin Kbrsa askeri mdahale karar zerine balattklar tartmann Blent Ecevit ile Necmettin Erbakan arasnda 1990larda da sren iddetli bir ihtilafa dnmesinin asl nedeni; ABD ile asker ambargoya yol aan srtmeler ve gerekirse Kbrs rneinde olduu gibi ABD ve ngiltereden bamsz davranabileceini gsteren Babakan Blent Ecevitin kamuoyunda kazand hakl poplarite idi. CHP lideri Ecevit orta ile hkmet etme ve politika anlaynn ok farkl oluunu Koalisyonunun bozulmasna gereke olarak ilan ettiinde; genel bir kan olarak kamuoyunda Kbrs Fatihi ve Karaolan imajlar ile yerleen Ecevit sempatisinin CHPnin oy tabann genilettii dnlyordu. Bu dncenin etkisiyle Ecevit, Babakanlktan istifa ederken erken seim nerisinde bulunmu, MSP dahil teki partiler, CHP oylarnda ykselme olaca endiesiyle buna yanamamlard.99 1974 Kbrs Bar Harekatlar ile ilgili olarak ierde bu gelimeler yaanrken; darda ABD Kongresinde Rum lobisi Trkiye aleyhine mthi bir faaliyet balatm ve ABD, Trkiyeye silah ambargosu karar almt. ABD Kongresince alnan bu kararn 5 ubat 1975 tarihinden itibaren

52

yrrle girmesi zerine; Trkiye, Adada, 13 ubat 1975te Kbrs Trk Federe Devletinin kurulduunu ilan etmi; ardndan 25 Temmuz 1975 gn itibariyle 3 Temmuz 1969 tarihli TrkAmerikan Savunma birlii Antlamasnn Trkiye tarafndan feshedildii bir nota ile Amerikan Hkmetine bildirilmiti.100 ABD Kongresinin Trkiyeye ynelik silah ambargosu karar, 5 ubat 1975ten itibaren uygulandktan sonra, ancak, 26 Eyll 1978de Kongre tarafndan yrrle konulan yeni bir kararla kaldrlm; 29 Mart 1980de de iki lke arasnda yeni Trkiye-Amerika Savunma ve birlii Antlamas imzalanmt.101 Demirelin Birinci Milliyeti Partiler Topluluu Koalisyonu APnin nde gelen isimlerinden hsan Sabri alayangil, siyasetin z konusunu kendi deneyimi nda yle zetlemektedir: Politikada dostluk olmaz. kar vardr. Kendi yararnzla, karnzdakinin karn nerede ve nasl birletirebilirseniz o kadar kazanrsnz. (Hep bana) derseniz o da olmaz. Vermesini bileceksiniz ki bir eyler alabilesiniz. Politika akl, dostluk, duygu iidir. Ama siyasetiler aralarnda dostluk kurarlarsa bundan lkeleri de yararlanr, ileri kolaylar.102 Milliyeti Cephe deyimiyle Trkiyenin siyaset tarihine yazlan hkmet ortakl modeli de kendisinden nce kurulan Kemalist CHPliler ve slamc poplizmin szcs MSPlilerinki gibi bir ittifak. En az onun kadar meru ve hukuki. Milliyeti Cepheye katkda bulunan siyasi partilerin amac kurulu felsefelerini iktidara tamak ve doal olarak lke ynetimine kendi renklerini katmak. Koalisyon hkmeti modelinin mantna uygun den de bu. CHP ve onun biraz uzanda bulunan sol kesimde yaygnlk kazanm bir gr var. Milliyeti Cephe Hkmetleri iin deniliyor ki, Milliyeti Cephenin terr azgnlatrmak dnda bir ilevi olmad, Orduya mdahale gerekesi hazrlad. Bu gr, olduka tek yanl bir bak asnn rn. Eer bir iktidar krizi var ise -kesinlikle vardr- bu, dnemin btn hkmetlerinin sorumluluundadr. Kald ki, basit bir hesaplama bile, bu grn tek yanlln kantlamak iin yeterlidir. Blent Ecevitin istifasndan sonra, Cumhurbakan Fahri S. Korutrk, 12 Kasm 1974te yeni hkmeti kurma grevini Kontenjan Senatr Prof. Sadi Irmaka vermi; Prof. Irmakn oluturduu liste, 397 yenin katld oylamada yalnzca 17 gvenoyu almt. 1975 Yl Btesini kartmak dahil, gvenoyu alamayan Prof. Irmak hkmeti ibanda kalm ve 6 ay daha grevine devam etmiti. Birinci Milliyeti Cephe Hkmetine kadar 200 gn akn sre hkmet kurulamamas, birinci parti konumundaki CHPne yeni ortak kmamas, parlamento ounluunun erken seime yanatrlamamas, AP liderine sa kanat partilerini toparlama ve ortak hkmet oluturma imknn vermi; byle bir belirsizlik halinin sona erdirilmesi iin are olmutur.

53

Milliyeti Cephenin kuruluunda kilit rol oynayan isim (nce APli, o srada DPli, sonra yeniden APli) Sadettin Bilgitir. AP liderinin 1964teki bakanlk yarndan beri muhalifi Sadettin Bilgi ve arkadalar eer byle bir hkmet kurulmasn benimsemeselerdi, Milliyeti Cephe Koalisyonu kurulamazd, demek yanl deil. stanbul Milletvekili Nilfer Grsoy, Sadettin Bilgi ve 8 arkadann DP Genel Merkezine yolladklar istifa mektubu dnemin siyaset iklimini yanstan tarihi bir belge olarak ayrca nem tamaktadr: Hr demokratik rejimlerde hibir eyin ahsa ve inatlam artlara bal kalmamas gerekir. inde bulunduumuz artlar, uzlama ve badamay zaruri klmaktadr. Trkiye komnizmin ok ynl tehdidi altndadr. ok ynl tehdit iindedir. Son zamanlarda meydana gelen olaylar, Trkiye devletini lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olma esasndan ayrma istidad gstermektedir. Bu artlar muvacehesinde bizler, (.) CHP dnda ve seilmi partili bir parlamento yesinin bakanlnda kurulacak hkmeti oylarmzla destekleyeceimizi, bu darboazdan geebilmenin art olarak aziz milletimizin ttlalarna sayglarmzla sunuyoruz. Bu sebeplerle, hkmetin kurulmasna yardmc olmak maksadyla, Demokratik Partiden ayrlma zaruretinin domu olduunu arz ediyoruz.103 Birinci Milliyeti Cephe Koalisyonu 31 Mart 1975 tarihinde ibana gemi; 12 Nisan 1975 gn de Sleyman Demirel liderliindeki AP-MSP-CGP-MHP-Bamszlar Koalisyonuna Mecliste 218e kar 222 gibi kritik bir say ile gvenoyu verilmiti. Trkiye siyasetinde 1960larda ortaya kan sa ve sol eklindeki yapay ve kltrel anlamda toplumun bnyesinden gelmeyen (yabanc) bir davran biimi, 1980 askeri mdahalesine kadar kutuplamann vazgeilmez simgesi olmutu. Milliyeti Cephe (MC), 213 gn sren hkmet krizini amann yannda Koalisyona katlan partilerin baz hesaplarna dayand iin anlamldr. 12 Mart 1971 askeri dneminden karken yaplan 1973 genel seimlerinde 1965 ve 1969 seimlerine gre AP gerilemiti. Bunda, sa kanattaki blnme rol oynamt. AP ynetimi millet bize muhalefet grevi verdi diyerek 1973 genel seimlerinden sonra CHP ile veya teki partilerle hkmet kurmaya yanamamt. Bylece solda yer ald iin CHPnin iktidar yolunu kapatmak, sa kanat partilerini AP bayra altnda toplayp birlik isteyen semenin gznde prestij kazanmak imkn elde edilmiti. Bu yoldan AP, sa kanattaki rakibi partileri yanna ekerek onlarn kendisine kar muhalefetini trpledii gibi, glenen sola kar da birleik cephe kurmu oluyordu. MSP, CGP ve MHPnin Koalisyondan umduklar, byk lde iktidar iyi kullanarak ayakta kalmalarn ve gelimelerini salamakt. zellikle MSP iin, oluan bu Koalisyona da katlmak kanlmazd. Bu parti, Solcularla ibirlii sulamasndan da kurtulmak istiyordu. Parlamentodaki 3 sandalyesine karlk 2 Bakanlk alan MHP, Milliyeti Cepheden en avantajl kan siyasal gt. Milliyeti Cephenin sayesinde MHP, Haziran 1977 seimlerinde oylarn 362 binden 951 bine, Sandalye saysn 3den 16ya ykseltecekti. Milliyeti Cephe ortaklarndan CGP

54

ise 12 Mart 1971den sonra ancak Sa kanat partileri arasnda kendine yer bulabilmiti. CGP, CHPnden Partinin programndan ve demokratik usullerden ayrlarak sosyalizm yoluna saptrldn ileri srerek istifa eden 47 Milletvekili ve Senatrn 1967de oluturduklar Gven Partisinin, daha sonra yine CHPden kopan Cumhuriyeti Parti ile birlemesinden olumutu. 1973 genel seimlerinde 13, 1977de ise 3 sandalye kazanabilmiti. Milliyeti Cephe partilerinin soldan oy almalar sz konusu olamayacandan, aralarnda kyasya mcadele edecekleri kesindi. Bu nokta, Koalisyonun en zayf halkasyd. Ali Yaar Sarbayn tespitlerine gre; kadrolamaya ilikin koalisyon iinde karlkl engellemeler ve baz konularda (hkmet programna ramen) beliren politik tutum farkll ortaklar arasnda ilikileri gerginletirmiti. rnek olarak; Meclis Bakanlna seilecek aday zerinde MSP ve APnin anlaamamas; Vali ve Eli atamalarnda yaplan pazarln sonulanmamas; MSP lideri Erbakann slam Konferansnda konuma isteinin ortaklarca reddedilmesi; Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas konusunda, AP, MSP ve MHPnin laiklikle ilgili sularn kapsam d kalmas eilimine, Turhan Feyziolu liderliindeki CGPnin kar oluu; Basn-Yayn Genel Mdrlnn MSPli Devlet Bakanna balanmamas; MSPnin, Kuzey Kbrsta bamsz bir Trk devleti ilan zamannn geldiini hkmet adna sylemesi; MSPnin, Filistin Kurtulu rgtnn Ankarada bro amas isteine APnin kar kmas gibi konular zellikle MSPyi dier Koalisyon ortaklaryla anlamazlk iine drmt. Bunun zerine AP, 1977 seimlerinin erkene alnmas konusunda MSPnin direnmesine ramen, muhalefetteki CHP ile ibirlii yaparak koalisyonu bozmutu.104 Milliyeti Cephenin ortaklar, 1970ler Trkiyesinde yerlerini ve deien lke sorunlar zerine neler dndklerini etraflca belirleyebilmi deillerdi. Bu arada zellikle ekonominin de hi iyi gitmediini belirtmek gerekir. Dnya petrol krizinin etkiledii fiyat artlar 1976da enflasyonu yzde 20-30lara kartm, 1977de yzde 40-50 dzeyine frlatmt. 1973deki petrol fiyatlar art nedeniyle ithal gbre fiyatlar hzla ykselmiti. Hkmet, 19 Nisan 1975 gn ald bir kararla eitli tipte gbre fiyatlarn kilo bana 43 ila 154 kuru indirmek zorunda kalmt. Babakan Demirelin szleriyle, Hkmet iftiye yaklak 5 milyar TL hazineden kaynak aktarmt.105 Babakan Demirel, 1965-1971de APnin tek bana iktidar dnemindeki kadar olmasa da Milliyeti Cephe dneminde de enerji ve sulama projelerini srdryordu. 27 Temmuz 1975te Afin-Elbistan Termik Santralnn, 16 Haziran 1976da Karakaya Barajnn temellerini atmt. Doal felaketler, bu dnemde de hkmetin beklenmedik icraatlar arasna girmiti: Lice (6 Eyll 1975) depreminde toplam 2 bin 367 kii can vermiti. Depremin iddeti 6.6 idi.

55

aldran ve Muradiyede (24 Kasm 1976) yaanan 7.3 iddetindeki deprem felaketinde ise, 3 bin 837 kii hayatn kaybetmi, 497 kii yaralanmt. D likilerde Yeni Sorunlar D politikada zellikle Yunanistan ve ABD ile anlamazlklar sryordu. Yunanistann Ege Denizindeki karasularn 12 mile karmak istemesi, Trkiyenin kta sahanlnda petrol arama almalarnda bulunmas, gerginlii daha da trmandrmt. ubat 1975te Prof. Irmak Hkmeti dneminde kurulan Kbrs Trk Federe Devleti dnya kamuoyunda tepki ile karlanmt. Kbrsl Trkler, bu ynetimin, kurulmasn arzu ettikleri Federal Kbrs Cumhuriyetinin Trk kanadn oluturduunu aklamlard. Trkiye, Kbrsta iki kesimli, iki blgeli, iki toplumun siyasi eitliine dayanan Federal Cumhuriyet tezini savunuyordu. Bu temel ilkeler, Trkiyenin Kbrs politikasnn ana unsurlar olarak belirmiti.106 Amerikal Yakn Dou ve Trkiye Tarihi Profesr Stanford J. Shawe gre, gerekte, Kbrs ve afyon sorunu, Trkiyenin Bat ile ilikisini zedeleyecek kadar ciddi deildi. Ancak, zellikle Amerika Birleik Devletlerinde olmak zere aznlk lobisi bunu olduundan byk gsterdi. Dikkate deer byklkte bir Amerikal-Trk semen kitlesinin bulunmad Birleik Devletlerde Amerikal-Yunan ve Amerikal-Ermeni semen kitlesi Kongreyi kolaylkla etkileyebiliyordu. Bu tr basklarn sonucu, 1975 banda Trkiyeye tm Amerikan yardm kesildi. Stanford J. Shawn szleriyle bu karar, Trkiye iinde politik ar ularn glenmelerini salad.107 5 Haziran 1977 Genel Seimleri 5 Haziran 1977 tarihinde yaplan Cumhuriyet Senatosu 1/3 yenileme ve Milletvekillii genel seimlerine katlma oran yksekti (yzde 66.8). Cumhuriyet Senatosu ksmi yenileme seimlerinde bu oran, yzde 73.8dir. Bunda hkmetin kanatlar arasnda glenen rtl bir bask ynetimi tehlikesine kar, CHPnin zellikle kendisine oy verilmesi arsnda bulunmas ve muhtemel bir sol iktidar ve sosyalist gruplarn faaliyetini engellemek iin sa kanat partilerin ortaklaa yrttkleri kampanyann rol vardr. CHPne oy veren geni halk kesimi ile baz aydn evrenin yeni bir Ecevit hkmeti ile aclarn dindirilecei, her geen gn derinleen yaralarn sarlaca umudu da rol oynam olabilir. 1977 Milletvekili seiminde partilerin oylar ve dalm yledir: CHP6.136.171 oy%41.3213 sandalye%47.0 AP5.468.202 oy%36.9189 sandalye%42.0 MSP1.269.918 oy%8.524 sandalye%5.3

56

MHP951.544 oy%6.416 sandalye %3.4 Bamszlar370.035 oy %2.54 sandalye %0.7 %0.2 %0.8

CGP277.713 oy%1.93 sandalye DP274.484 oy%1.9 1 sandalye TBP58.540 oy%0.4 TP20.565 oy %0.1 -

Bu tabloda, iki parti egemenliine yeniden dn eilimi gzlemlenmektedir. stn Ergder, bu durumu yle aklamaktadr: (1) 1973-1977 arasnda denenmi olan koalisyon hkmetlerinin etkin olamay; (2) Demirel ve Ecevitin ve basnn koalisyondan kanlmas iin oylarn blnmemesi gerektii yolundaki kampanyalar ve (3) DP ve CHPnin istikrarl bir semen taban oluturmaktaki baarszlklar.108 Seim sonularna gre; CHP (yzde 41.4) 213 sandalye, AP (yzde 36.9) 189 sandalye ve MHP (yzde 6.4) 16 sandalye kazanarak oylarn arttrmlardr. 24 sandalye ile nc srada yerini koruyan MSP (yzde 8.6) sandalye saysnda nemli bir dme olmutur. En dramatik zlme ise 1973 seimlerinde 48 sandalyeye sahip olan DPdedir (yzde 1.8 oy, 1 sandalye). TBP eski gcnn yarsndan aza inmi (binde 4), ikinci kez kurulduktan sonra seime katlan TP ise varlk gsterememitir (binde 1). Bamszlar 4 sandalye kazanmlardr. Cumhuriyet Senatosu ksmi yenileme seimlerinde ise Senatrlklerden 28ini CHP, 21ini AP ve 1ini de MSP kazanmt. AP lideri Sleyman Demirel asndan 5 Haziran 1977 seimlerinin bir nemi; Partisinin 1973te elde ettii oy orann yzde 7 arttrmas idi. 1977de APnin bu gelimesi iki etkene balanmaktadr: Birincisi, AP lideri Demirel, CHP kart oylarn ounluunu, kendi partisi arkasnda toplamay baarmt. Parti yetkililerinin, sol-kart oylarn eitli partilere blnmesinin yalnzca CHPye fayda salayaca yolundaki uyarlar ardndan sa semen tarafndan benimsenen bu politika, APnin 1977 seimlerindeki stratejisinin en nemli ksmn oluturur. 1973 Seimlerinde DPyi ve CHP ve bir lde MSPyi desteklemi semenlerin, CHPnin seim zaferi kazanmalar nndeki en byk engel ve seenek oluturan APne ynelmeleri, Demirelin stratejisinin iyi iledii gsterir. kincisi; Demirel, yeniden eski Demokratlarn desteini salamtr. 1973te DPye destek veren semenlerin ounluu, yeniden AP saflarna gemitir.109

57

APnin sa semen tabanndaki destei, 1980e doru artarak srmtr. Ecevitin CHP AznlkHkmeti 1977 seim sonular ile 1973teki eilim pekimiti: Trkiye siyasetinde artk semenlerin yaklak yzde 42si dzen deiiklii isteyen ve aka merkez-solda yer aldn syleyen bir partiye oy veriyordu ve onun iktidara gelerek programn uygulamasn destekliyordu. CHPnin parlamentoda yeterli ounlua eriemeyerek 213 sandalyede kalmas, Orta-Sol iktidar engelledii gibi, partinin g yitirmesini hzlandran gelimeleri beraberinde getirmiti. Sosyal demokrat ve bir ksm sosyalistlerle geni bir halk kesimi, ii sendikalar ve az sayda iadam elde olunan bu sonutan byk heyecan duyduklarn belli ediyorlard. Fakat, Blent Ecevitin seimden hemen sonra kurduu aznlk hkmetine parlamentoda gvenoyu verilmeyince yzde 41lik bir oy oran ile CHPye iktidar yolu kapatlmt. lke, bir iktidar boluuna doru adm adm srklenmeye devam ediyordu. CHP lideri Blent Ecevit, AP ve MHP dnda her trl koalisyona hazrz, derken; AP lideri Demirel Milliyeti Partiler Topluluu iktidar Sola teslim etmemeli diye grlerini aklyordu. Ecevitin en ok sandalyeye sahip parti lideri sfatyla oluturduu aznlk hkmetinin program parlamentoda okunurken AP ve MHPliler genel kurulu terk etmiler, MSPliler oturuma bile katlmamlard. Ecevitin 28 Haziran 1977 gnl oturumunda okuduu Hkmet Programnda u satrlar dikkati ekiyordu: (.) Trkiye, bir kargaalklar, atmalar, siyasal cinayetler lkesi durumuna gelmitir. ou gen ve ocuk olmak zere, yzlerce yurttamz siyasal cinayetlere kurban gitmitir. Binlerce yurttamz yaralanmtr. (.) Sokaklarnda ocuklar genler vurulmayan bir Trkiye, analarn, babalarn niversiteye, Hkmetimizin ilk hedefi olacaktr.(.)110 ocuklarn okula, yurtlara korkusuz gnderebildikleri bir Trkiye,

Demirelin kinci Milliyeti Partiler Topluluu Koalisyonu Sleyman Demirel liderliinde Sa ttifak, CHP lideri Ecevitin aznlk hkmetine gvenoyu verdirtmeyerek daha nce denenmi ve baarszl tespit olunmu Milliyeti Cephe Koalisyonunun ikincisini oluturduunda, takvimler, 21 Temmuz 1977 idi. kinci Milliyeti Cephe Koalisyonu 219 ret oyuna karlk 229 ile gvenoyu alm ve ancak Ocak 1978e kadar dayanabilmitir.111 Cneyt Arcayrekin anlatmyla bouna demelerle geirilen bu dnemin arpc bir zellii yle idi: ki nder arasnda sz dellosu srp gidiyor, gazete manetlerinden inmiyordu. Bir gn Ecevit, bir gn Demirel. Halk, iki nderin atmalarndaki ana eleri artk gzden karr olmutu. Bu tartma bir hkmet kurma ya da drmeyi iermekten uzaklamt. Hemen her gn ortaya atlan

58

yeni savlarla kamuoyu bulanyordu. Ecevit bir gn nce Demirelin partisinin, hem memleketi hem kendisini felakete srklediini mi sylemi, ertesi gn Demirel derhal yant veriyordu. 112 kinci Milliyeti Cephe Koalisyonu, Cumhuriyet dneminde gensoru ile drlen ilk hkmet unvanna sahiptir. Gensoru nergesi hkmetin ite ve dta gvenlii salayamad, cephecilik anlay ile milli btnl zedeleyip Trkiyenin gelimesini engelledii, halk ounluunu yoksullua srkledii ve Trkiye Cumhuriyeti Devletini Anayasann belirledii ereveden uzaklatrmaya alt gerekeleriyle verilmitir. Ecevitin nc Koalisyonu 5 Ocak 1978de Bakanlk vaadlerinin de etkisiyle APnden istifa eden 11ler, CGP ve DP destei ile kurulan nc Ecevit Hkmeti, 229 gvenoyu alrken bakanlk saysnn 34e kartlmas ilgintir. nc Ecevit Hkmeti nnde zm bekleyen pek ok sorun vard. Halk, hakl olarak iddet eylemcilerine kar nlem alnmasn, can ve mal gvenliinin salanmasn bekliyordu. 17 Haziran 1978 gn Malatyada Belediye Bakan Hmid Fendoluna gnderilen bombal paket, Fendolu ve ailesinin paralanarak lmne neden olmutu. 1985te, Blent Ecevit, bu cinayet konusunda unlar sylemitir: Rahmetli Hamid Fendolunun ldrlmesinde zemediim bir dm var. Kendisi sac bir politikac olarak bilinirdi. ldrlmesinden ok ksa sre nce, Babakanla, kendisinden, benimle bir grme istei geldi; fakat, kendisine randevu vermeme vakit kalmadan ldrld. O yzden bana ne syleyecekti, neler anlatacakt, renemedim. Kendisinin bir sredir huzursuz olduunu sonradan duydum; fakat nedenini anlayamadm. Benden randevu istemesiyle ldrlmesi o kadar ard arda oldu ki, bunlar sonradan duyduklarmla bir araya gelince, ister istemez insann aklnda bir takm soru iaretleri, kukular douruyordu. (.)113 Cneyt Arcayrek, trajik bir iir gibi 1977de su yzne vuran gerei (1985te) yle ifade edecekti: Dalga dalga vuruyordu. Her gn vuruyordu. Artk nne geilemeyeceine inanmaya balamtk. ldryor, yaralyor, bombalar patlyor, okulda, sokakta, iyerinde yaam zehrediyordu. Anarinin altnda yatan gerekleri renmi olabilirdik. Sadan soldan gelen darbeler zerinde siyasal gr ayrmlaryla tartabilirdik. Fakat daha anlamls, anariye kar devlet gcnn yetersiz kaldn gryorduk.114

59

nc Ecevit Hkmeti dneminde en trajik terr olay, 22 Aralk 1978 gn Kahramanmara ehrinde yaand. Bir gn nce ldrlen iki retmenin cenazeleri srasndaki olaylar zerine ehirde kitle terrnn tyler rpertici rnekleri sergilendi. Balangta l says 33, yaral 300den fazla idi. 21 ubat 1979da AP lideri Sleyman Demirel tarafndan Cumhurbakan Korutrke hitaben yollanan mektup, teki konular yan sra, Kahramanmara olaylar ile ilgili olarak ortaya konulan baz sorular ve ehrin feci tablosunu gz nne sermesi bakmndan bir durum tespiti olmann ok tesinde anlamlar tayan bir tarihi belgedir: 19 Aralk 1978 tarihi ile, 26 Aralk 1978 tarihi arasnda vuku bulan Kahramanmara olaylarnda Hkmet, 7 gn sre ile Devleti hakim klamam, 108 vatandan lmne, yzlerce vatandan yaralanmasna ve yzlerce iyerinin ve meskenin tahribine adeta seyirci kalmtr. Kahramanmara olaylarnn 18 Nisan 1978de patlak veren evveliyat bulunmasna, dier illerde benzeri pek ok hadise vuku bulmasna ve devletin grevlileri tarafndan Hkmetin nceden uyarlmasna ramen, hibir messir (etkili) tedbir alnmay fevkalade dndrcdr. Eski ileri Bakannn (Emekli Hava Orgenerali rfan zaydnl), 23 Aralk 1978 gn skynetim teklif etmi olmasna ramen, skynetim ancak, 26 Aralk 1978 gn her ey olup bittikten sonra ilan edilmitir. Kahramanmarata pek ok silah sonradan ele geirilmitir. Bu silahlar oraya nasl gelmitir? Gelinceye kadar kimse niye farknda olmamtr? Oraya bir gnde gelmediine ve kullanld gn gelmediine gre, niye vaktinde aranp bulunmamtr? Kahramanmarata vatandalar yllardr bir arada yaadklar halde neden daha nceki yllarda dvmemiler de, 1978 ylnda dvmlerdir?.115 Demirelin ve 24 Ocak 1980 Kararlar 14 Ekim 1979daki ara seimler APnin zaferi ile sonulanm, ancak bu olay ekli bir hkmet deiiklii dnda yeni durum yaratmamtr. Bo bulunan 5 sandalyeyi ve 50 senatrln 33n Demirelin APsi kazanmtr.116 APnin ara seimden glenerek kmas zerine nc Ecevit Hkmeti istifa etmi ve yerine 12 Kasm 1979 tarihinde Demirel tarafndan eski ortaklarnca dardan desteklenen AP aznlk hkmeti kurulmutur.117 12 Eyll 1980 askeri mdahalesiyle grevden uzaklatrlana kadar bu hkmetin en nemli icraat, 24 Ocak 1980 Kararlar diye bilinen ekonomik istikrar tedbirleridir. Turgut zaln teknisyen AP AznlkHkmeti

60

olarak ynlendirici rol oynad 24 Ocak kararlar, Trk ekonomi tarihinde bir dnm noktas oluturmu ve 12 Eyll sonras asker ynetiminde de kararlarn uygulanmasna devam edilmitir. Bu kararlara Cumhuriyetin kuruluundan beri uygulanan ithal ikamesi sanayileme modelinden, bir anda, ihracata ynelik yeni bir sanayileme modeline geiliyor ve sonuta Trkiyenin dnya serbest piyasa ekonomisine eklemlenmesini amalyordu.118 12 Eyll 1980 ncesi grev yapan Demirel Hkmetinin bir dier tarihi nemde icraat da; 20 Temmuz 1980 gn toplanan Bakanlar Kurulunda Atatrk Baraj inasna talip olan firmalar arasnda karar verilmesi idi. Atatrk Baraj ve Hidroelektrik Santrali, Gneydou Anadolu Projesi (GAP) kapsamnda bulunuyordu ve Frat Nehri zerindeki nc basama oluturuyordu. Sleyman Demirelin, Byk bir mutluluk, bir mre deer. Baka bir mrm olsa gene buraya verirdim. 50 senedir ben projeyle megulm, dedii Atatrk Baraj ile ilgili etd almalarna 1958 ylnda balanm ve etd raporu 1960 ylnda tamamlanarak baraj yeri almalarna geilmiti. Fakat, barajn inas iin kredi temini ve firmann tespiti gibi hazrlklar ancak 1980 ylnda tamamlanabilmiti. 119 Atatrk Barajnn temeli, 3 Kasm 1983 gn, dnemin Cumhurbakan Kenan Evren tarafndan atlrken; mrn bu byk projeye adayan mhendis siyasi yasakl olduu gerekesiyle trene davet bile edilmeyecekti. D Faktrn Rol Konyada, 6 Eyll 1980 gn dzenlenen bir protesto gsteri ve yry 12 Eyll 1980 ncesi gelimelerin bir baka ynne iaret etmesi bakmndan nemlidir. Genelkurmay Bakanl tarafndan ok byk tepkiyle karlanan Konya olaynn geliimi Korkut zaln tanklna gre yledir: (srail tarafndan) Kudsn bakent ilann protesto iin Konyada bir miting yaplmas kararlatrld ve bunun iin ayr bir heyet kuruldu. Bu heyettekilerin hepsi bizim kendi Milletvekillerimiz, yani Konyal. Bunlar tertipliyor mitingi, parti olarak deil. Zaten parti olarak yapmamz mmkn deil. O zaman Konya Belediyesi de bizden, Mehmet Keeciler Belediye Bakan. Keeciler biraz mdebbir, yani tedbirli insand. O zaman Bedrettin Demirel de Konyada Ordu Komutanyd. Miting 6 Eyllde, yle bir zamanda yapld ki, hala Cumhurbakann seememiiz, bir de hkmetin d politikasyla ters dmz. Mecliste Dileri Bakan Hayrettin Erkmeni gensoru ile drmz. Yani zor bir durumun iindeyiz. Bana gre bu miting, zamanlamas yanl, konusu doru bir mitingdi. (.)

61

Biz o gece Ankaraya dndmzde, yle bir eyle karlatk ki, ardk. Televizyon mitingi yle bir ekilde vermi ki, birileri bana, Yahu ne yaptnz? dedi. Ne olmu? dedim. Siz irticay m hortlatyorsunuz? dedi. Nitekim Evren Paa ihtilal yaptktan sonra Konya mitingini bir numaral ihtilal sebebi ilan ettiler. (.) Biz Ankaraya geldikten 4 gn sonra da, Cuma gn 12 Eyll oldu. Ve 12 Eyllde defter kapand.120 Konya Mitingi, bir yabanc gzlemcinin ifadesiyle, Ordu mdahalesinde katalitik (barda taran son damla) rol oynayacakt.121 Trkiyenin i sava ortamna srklenmesinde d faktrn veya d kaynakl provokasyonlarn rol ne idi? Bir Trk uzmana gre; terrn yaygnlk kazanmasnda iki sper devletin (ABD ve SSCB) politik ve askeri gce dayal rekabetinin etkisi olmutur. Moskova, Trkiyeyi kendi nfuz alan iine sokmaya almtr. ABD ise, Trkiyeye ekonomik ve askeri meyyidelerle bask yapmtr. 122 Londradaki, The Institute for the Study of Conflict adl kurulu iin Dou Akdeniz uzman Kenneth Mackenzie tarafndan hazrlanan raporda, 1980 ncesi Trkiyede baz militan gruplarn d balantlar zerine kullanlan kesin ifadeler, terrizmin, yalnzca i dinamiklerin sonucu olmadn gstermektedir: Sol kanat terrizmle ilgili en uursuz taraf -ki bu Sol kanat terrizmi benzeri Sa kanat terrizm eitlemelerinden de kesin bir izgiyle ayran yandr- bu rgtlerin dnyann drt bir yanndaki devrimci ve ykc rgtlerle balantlaryd. (.) Avrupa ve Orta Doudaki terrist hcrelerle Marksist gruplar arasndaki klan benzeri a sistemi kesinlikle ok tehlikeli ve iine szlmas zor bir karakter tayordu. Ve, tm bunlarn zerinde, Moskovadaki baz yeralt rgtlerinin uzaktan kumandas vard. Fakat, Ruslar kendilerini pek nadir olarak gsterirlerdi; kirli iler, Dou Almanlar, Bulgarlar veya Filistinliler tarafndan yaplrd. 1980 ubatnda zmirde meydana gelen bakaldr olay (TAR olaylar kastediliyor), Trk ii snfnn Moskova orijinli bir Dou Berlin kkrtmasnn parlak rneklerinden birisiydi. Tm bunlarn zerinde, Trkiyedeki nfuslar 6 ila 8 milyon civarnda olan ve daha ok Gneydou blgesinde yerleik bulunmakla birlikte, lkenin her tarafnda yaayan Krtler arasndaki ayrlk akmlar canlandrabilmek iin Marksist gruplar ellerinden geleni yapyorlard Ruslar, Krt konusunun kendi karlar iin kullanlmak zere biilmi kaftan olduunu anlamlard. 123 Hollandal Trkiye uzman Eric J. Zrcher de 1980 ncesinde neo-Marksist Krdistan i Partisi olarak niteledii PKKnn, Gneydou Anadoluda sosyalist bir Krt devleti kurmay hedeflediini yazmaktadr.124 Demokrasinin ntihar

62

Trkiye, 1976dan itibaren i sava ortamna doru adm adm yaklamakta idi. lkede bir i savaa davetiye karan para-militer rgtleri demokrasinin snrlar iinde dnmek kesinlikle mmkn deildi ve byle bir duruma gz yumulmas bile esasen demokrasinin intihar iin tek bana yeterli idi. Birinci Milliyeti Cephe dneminin hayati sorunu, lkede can ve mal gvenliinin rgtl silahl milislerin srekli tehdit ve saldrs ile kar karya kalmaya balamasdr. Bu dnemle birlikte bir yandan terrizm dalgas ykselirken; te yanda parlamentodaki partiler, demokrasilerde siyasetin doasndan gelen ve sistemin bir gerei olan yarmacl, sistemden bamsz ekilde anlamlar ve sistemin olmazsa olmaz art, uzlamacl bir kenara atmlardr. Onlarn bu tutumlar, kendilerine, topluma ve demokratik kurumlarn saygnlna telafisi imkansz derecede byk zararlar vermitir. ktidar ve muhalefetiyle btn parlamento, anayasal kurulular ve nihayet sivil toplum, terre yenik dmtr. 1980 Martndan Eyllne kadar, yaklak alt ay boyunca kk derinlerde bir kavgann esiri olarak Parlamentonun Cumhurbakann seemeyii ise apayr ve grnmeyen bir kriz oluturmutur. 1 Mays 1977 gn stanbul, Taksim meydanndaki 1 Mays kutlamalarndaki korkun olaylar, sivil toplumun terre yenik dmesine ilk arpc rnek olarak kabul edilebilir. Baz binalarn pencerelerinden ve damlarndan mehul kiiler tarafndan alan atele iilerin bayram kana bulanm, 37 yurtta can vermi, yzlerce yurtta da yaralanmtr.125 1980 ncesi iddet eylemlerinde, resm aklamalara gre 5000 yurtta can vermitir. Ayrca ok sayda yurtta yaralanm, bombal ve silahl saldrlar sonucu ev ve iyerleri tahrip edilmitir. zellikle terr trmandrmak ve karklk kartmak amacyla seilen hedefler, isim, meslek ve ilikileri itibariyle dikkat ekicidir: Cumhuriyet Savcs Doan z, Yaync Gani Bozarslan, Emekli Deniz Yarbay Cihangir Erdeniz, Doent Necdet Bulut, Emekli Emniyet Mdr Ilgaz Aykutlu, Prof. Vedat nsal, Emniyet Mdr Cevat Yurdakul, GazeteciYazar lhan Darendeliolu, Prof. mit Doanay, Prof. Orhan Cavit Ttengil, Gazeteci smail Gereksz, Yazar mit Kaftancolu, Eski Bakan Gn Sazak, Milletvekili Abdurrahman Kksalolu, Doent Bedrettin Cmert, Gazeteci Abdi peki, Eski Babakan Nihad Erim, i Konfederasyonu Eski Bakan Kemal Trkler ldrlen insanlar btn toplum kesimlerinden ve mesleklerden, siyasal grlerden ve evrelerinde saygnlk uyandran ahsiyetlerdir. 12 Eyll 1980 askeri mdahalesinden nce 6. Kolordu Komutanl ile Adana, Kahramanmara, Adyaman, Gaziantep, Hatay ve Mersin lleri Skynetim Komutanl grevini yrten Nevzat Blgiray sokaktaki askerin gzyle i sava ortamnda gerekte demokrasinin intiharn anlatr:

63

Uzaklarda, birbiri ardna patlayan bomba ya da dinamit sesleri Zaman zaman, hemen konutlarmzn yaknlarna kadar sokulan, karanl yrtan silah takrtlar Adana, sanki bir mezar karanlna ve sessizliine gmlm, adeta kt akbetini bekler gibi, suskun ve hznl Hamamlarn buulu, yapkan ve boucu scakln andran bir yaz gecesinde bunalan insanlar, biraz nefes almak iin kap nlerine ya da evlerin damlarna kmak istiyor Kimileri rast gele bir kuruna hedef olmamak iin bu isteinden vazgeip bunalmay yelerken, kimileri de her trl tehlikeyi gze alp darya atyor kendini Yer yer, kaplarn nnde ya da iinde suskun, tedirgin insanlarn glgeleri kprdayor, irili, ufakl Ara sra atlan tek bir merminin vzlts ya da evreye lm kusan bir otomatik silahn takrts bozuyor bu sessizlii Ya bir kap nnden ya da bir damdan ykselen lklar ller, ller, ller Cenazeler, cenazeler, cenazeler Geit yapyor sanki nmzden birer, birer Kentler yanyor, evler yanyor, insanlar yanyor Gzyalar, hkrklar Ge ykselen atlar, atlar126

1 Mehmet Altan, Darbelerin Ekonomisi, (stanbul, Afa Y., 1990), s. 69. 2 Lucille W. Pevsner, Turkeys Political Crisis, (New York, Praeger Publishers, 1984), s. 26. 3 Walter F. Weiker, The Turkish Revolution 1960-1961, (Washington, The Brookings Institution, 1963), s. 20-1. 4 Ergun zbudun, The Role of the Military in the Recent Turkish Politics, (Harvard University, Center for International Affairs, 1966), s. 29. 5 Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey, (London and New York, Routledge, 1993), s. 128.

64

6 Osman Doru, 27 Mays Rejimi, (Ankara, mge Y., 1998), s. 14. 7 Osman Doru, 27 Mays Rejimi, s. 16. 8 Blent Tanr, ki Anayasa, 1961-1982, (stanbul, Beta B., 1986), s. 129-30. 9 Mmtaz Soysal,Trk Anayasaclk Hareketinde Kemalist Yaklamn Anlam, T. Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumunda sunulan tebli, 17-22 Mays 1981, (stanbul, Tarabya Oteli). 10 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, 1945-1971, (Ankara, Bilgi Y., 1976), s. 229. 11 Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP, 1961-1980, (stanbul, Balam Y., 1993), s. 149, dn. 1. 12 Adalet Partisi Programn Byk Trk Milletinin Takdirine Arzeder, (1961), s. 1-2. 13 Yeni Trkiye Partisi Tz ve Program, (1963). 14 Trkiye Yll 1963, s. 209-34. 15 irin Tekeli, Cumhuriyet Dneminde Seimler CDTA, cilt 7, s. 1813-14. 16 Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy 1950-1975, s. 172. 17 Talat Aydemirin Hatralar, (stanbul, Akam Kitap Kulb, 1968), s. 108-110. 18 Orhan Tokatl, Kaybolan Yllar, 1961/1973, (stanbul, Doan K., 2000), s. 49. 19 Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 15 ve 17. 20 Taner Timur, arpan ki Tez, Yn, say 6 (24 Ocak 1962), s. 16. 21 Talat Aydemirin Hatralar, s. 145-49. 22 Metin Toker, nnnn Son Babakanl, 1961-1965, s. 81-2. 23 Fahir Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, (Ankara, TTK Y., 1991), s. 263 ve 266. 24 kr S. Grel, Trk Yunan likileri 1821-1993, (Ankara, mit Y., 1993), s. 58. 25 Oral Sander, Trk-Amerikan likileri, 1947-1964, (Ankara, ASBF Y., 1979), s. 237. 26 Duygu [Bazolu] Sezer, Kamu Oyu ve D Politika, (Ankara, ASBF Y., 1972).

65

27 Hrriyet, (27 Mart 1978)den aktaran Mehmet Altan, Sperler ve Trkiye, (stanbul, Afa Y., 1986), s. 133. 28 Metin Toker, nnnn Son Babakanl, 1961-1965, s. 239. 29 Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 71-2. 30 smet nn, Defterler (1919-1973), 2. cilt, (stanbul, YKY Y., 2002), s. 928. 31 irin Tekeli, Cumhuriyet Dneminde Seimler, CDTA, cilt 7, s. 1815. 32 Ali Gevgilili, Ykseli ve D, 1945-1973, (stanbul, Altn K., 1981), s. 293. 33 Abdi peki, Liderler Diyor ki, (stanbul, Ant Y., yty.), s. 12-3. 34 Rfk Salim Burak, Trkiyede Milli radenin Zaferi, (Ankara, Demokratlar Kulb Y., 1994), s. 235. 35 Rfk Salim Burak, Trkiyede Milli radenin Zaferi, s. 236-37. 36 (Haz.) Hulusi Turgut, Grntler, 50 Yl, I. Cilt, (Ankara, ABC Y., 2000), s. 99-101.

37 38 376. 39 40

Tevfik avdar, Adalet Partisi, CDTA, cilt 8, s. 2091-92. smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, (stanbul, Cem Y., 7. basm 1979), s.

Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, s. 277 vd. stn Ergder, Trkiyede Deien Semen Davran rntleri, Ersin Kalaycolu-Ali

Yaar Sarbay, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, (stanbul, Alfa Y., 2000), s. 285-86. 41 s. 162. 42 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Triyede ok Partili Politikann Aklamal Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP, 1961-1980,

Kronolojisi, 1945-1971, s. 391. 43 44 smet Bozda, Demokrat Parti ve tekiler, (stanbul, Kervan Y., 1975), s. 101 vd. Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP, 1961-1980,

s. 36, dn. 59. 45 Cevat nder, Demokratik Parti, CDTA, cilt 8, s. 2102-3.

66

46 47 48 49 50 51 298. 52 53 54 55 56 57 58

Lucille W. Pevsner, Turkeys Political Crisis, s. 45 vd. Abdi peki, Liderler Diyor ki, s. 70. Blent Ecevit, Ortann Solu, (stanbul, Kim Y., 1966), s. 70-2. Blent Ecevit, Bu Dzen Deimelidir, (stanbul, Tekin Y., 5. basm, 1978). Blent Ecevit, Bu Dzen Deimelidir, s. 17-8. Jacob M. Landau, Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, (Ankara, Turhan K., 2. bask 1979), s.

Alparslan Trke, Dokuz Ik, (stanbul, Dokuz Ik Y., 1965). Abdi peki, Liderler Diyor ki, s. 307. Mustafa alk, MHP Hareketi, 1965-1980, (Ankara, Cedit N., 2. basm 1995), s. 93-4. Alparslan Trke, Temel Grler, (stanbul, Dergah Y., 1975), s. 317 vd. stn Ergder, Trkiyede Deien Semen Davran rntleri, s. 304-5. Mehmet Ali Aybar, TP Tarihi I, (stanbul, BDS Y., 1988), s. 203-4. Muzaffer Sencer, Trkiyede Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, (stanbul, May Y.,

1974), s. 313-39. 59 60 9-37. 61 Ahmet N. Ycekk, Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyol-Ekonomik Taban, 1946Murat Belge, Trkiye i Partisi, CDTA, cilt 8, s. 2122. Behice Boran, ki Adan Trkiye i Partisi Davas, (stanbul, Bilim Y., 1975), iinde s.

1968, (Ankara, ASBF Y., 1971), s. 178. 62 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas, MSP rnek Olay,

(stanbul, Alan Y., 1985), s. 99-100. 63 s. 102. 64 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas, MSP rnek Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas, MSP rnek Olay,

Olay, s. 104.

67

65

Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas, MSP rnek

Olay, s. 104-5. 66 67 68 69 s. 210-11. 70 71 72 Zafer skl, Siyaset ve Asker, (stanbul, Afa Y., 1989), s. 146. smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart, (stanbul, Cem Y., 3. basm, 1993), s. 79. Murat Belge, Sol, (Derl.) rvin Cemil Schick ve Erturul Tonak, Gei Srecinde Murat Belge, 1968 Genlik Hareketleri, CDTA, cilt 3, s. 810-11. Abdi peki, Dinamizmin Kader Yl, Milliyet, (1 Ocak 1970). Muhsin Batur, Anlar ve Grler, (stanbul, Milliyet Y., ikinci bask 1985), s. 299. Mehmet Ali Birand, Can Dndar, Blent apl, 12 Mart, (Ankara, mge K., 2. bask 1994),

Trkiye, (stanbul, Belge Y., 1990), s. 174. 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 Kurtulu Kayal, Ordu ve Siyaset, 27 Mays-12 Mart, (stanbul, letiim Y., 1994), s. 180. Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, (Ankara, TBMM Y., 1988), s. 198-9. Zafer skl, Siyaset ve Asker, s. 130-32. Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 201. A. eref Gzbyk, Anayasa Hukuku, (Ankara, Turhan K., 5. basm 1994), s. 126-28. Mmtaz Soysal, Anayasann Anlam, (stanbul, Gerek Y., 6. bask 1986), s. 123. Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 215-30. Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, s. 303-04. Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 231-52. Abdi peki, Temeldeki Gerek, Milliyet, (1 Nisan 1973). Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 253-64. smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart, (stanbul, Cem Y., 3. basm 1993), s. 515. stn Ergder, Trkiyede Deien Semen Davran rntleri, s. 287. irin Tekeli, Cumhuriyet Dneminde Seimler, CDTA, cilt 7, s. 1816 vd.

68

87 88 89 90

Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980. Ferruh Bozbeyli, Demokratik Sa (stanbul, Dergah Y., 1976), s. 207-12 ve 240-59. Bernard Lewis, (ev. Fatih Taar), slamn Siyasal Dili, (Kayseri, Rey., 1992). Trk siyasetinde ki kutupluluk ve kutupluluk kavramlar iin, Tarih ve Politika,

(stanbul, z Y., 1995 adl kitabma bkz. (s. 18-24 ve 177-180). 91 92 s. 108. 93 Bilal Koak-Reat phesiz, Sadettin Bilgi Anlatyor/Frtnal Yllar, Trkiye, (25 erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, (stanbul, letiim Y., 1991), s. 105. Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas, MSP rnek Olay,

Austos 1995). 94 95 96 97 98 99 Binnaz Toprak, Dinci Sa, Gei Srecinde Trkiye, s. 250. Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas, MSP rnek Olay, s. 188. Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 265-91. Sleyman Arif Emre, Siyasette 35 Yl (stanbul, Milsan B., 1991). zellikle bkz: 2. cilt. Orhan Kololu, Kim Bu? Ecevit, (stanbul, Boyut K., 2001), s. 439-41. Aye Gne-Ayata, CHP (rgt ve deoloji), (Ankara, Gndoan Y., 1992), s. 93.

100 Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, s. 287 vd. 101 Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, s. 297 ve 300. 102 hsan Sabri alayangil, Anlarm, s. 309. 103 Sadettin Bilgi Hatralar, (stanbul, Boazii Y., 1998), s. 238. 104 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas MSP rnek Olay, s. 197 ve 201. 105 Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, s. 349. 106 rfan C. Acar, D Politika, (Ankara, Sevin M., 1993), s. 32-3. 107 Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, (Trkesi Mehmet Harmanc), Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (stanbul, E Y., 2. bask 1994), 2. cilt, s. 508-9.

69

108 stn Ergder, Trkiyede Deien Semen Davran rntleri, s. 287 ve 304. 109 Sabri Sayar, The Turkish Party System in Transition, Government and Opposition, 13 (1978), s. 53. 110 Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 348 ve 371. 111 112 148. 113 s. 361-62. 114 115 116 117 118 119 120 133-35. 121 Kenneth Mackenzie, Turkey Under The Generals, (London, The Institute for the Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Sonbahar, 1977-1978, s. 431. Cneyt Arcayrek, Mdahalenin Ayak Sesleri, 1978-1979, s. 74-80. Trkiye statistik Yll, 1994, (Ankara, DE Y., 1995), s. 205. Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, (Ankara, TBMM Y., 1988), s. 446-70. Baskn Oran, Trk D Politikas, stanbul, letiim Yay., 2001, s. 665. (Haz.) Hulusi Turgut, Grntler, 50 Yl, I. Cilt, s. 127. Nail Greli, Gerek Tank: Korkut zal Anlatyor, (stanbul, Milliyet Y., 1994), s. Cneyt Arcayrek, Mdahalenin Ayak Sesleri, 1978-1979, (Ankara, Bilgi Y., 1985), Hkmetler ve Programlar II, 1960-1980, s. 380-81. Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Sonbahar, 1977-1978, (Ankara, Bilgi Y., 1985), s.

Study of Conflict, Number 125, January 1981), s. 15. 122 123 124 125 126 Bilge Criss, Trkiyenin Terrizmle Mcadelesi, Strateji, say 2 (1995), s. 169. Kenneth Mackenzie, Turkey Under The Generals, s. 14-5. Eric J. Zrcher, Turkey, (London and New York, I. B. Tauris, 1993), s. 277. Nail Greli, 10. Ylnda 1 Mays Katliam, (stanbul, Gr Y., 1987). Nevzat Blgiray, Sokaktaki Asker, (stanbul, Milliyet Y., 1989), s. 15-6.

70

Trkiye'de Ordu ve Siyaset / Do. Dr. Nuren Mazc [s.48-53]

Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl mparatorluunun Bat karsnda srekli yenilmeye balad XVIII. yzylda yenilgi nedeni, askeri alanda geri kalmlkla aklanm, bu yenilgiyi nlemek iin Batnn stnlklerinden ilk kez ordunun yararlanmas yoluna gidilmi, dolaysyla ordu, Batl tipe yakn ilk aydn ve yeniliki kurum durumuna gelme olanana kavumutur. Toplumda aydn ve yeniliki bir konuma gelmek orduya askeri alan dnda, siyasal ve ynetsel alanlarda da Batllama ynnde bir yandan nclk etme grevini yklerken, te yandan da sultann ve sarayn ilk dayana ve danma yeri olma yetki ve sorumluluunu vermitir. Ne var ki, XIX. yzyla gelindiinde ordunun toplumu Batllatrmada nclk etme yetkileri, gerek ilevi olan lkeyi savunma sorumluluunu am, bu akn yetkiyle Batllamada nclk etme aracnn yerini, siyasay belirleme amac almtr. Nitekim bu yzylda imparatorluk, hl Bat karsnda yenilmekte, lke topraklar gittike klmekte, tm bunlara karn askerler youn bir biimde siyasetle ilgilenmektedirler. Artk, ordunun nde gelenleri, Bat karsnda yenilginin nedenini, Osmanl Devletinin siyasal geri kalmlyla aklam ve memleketi kurtarmak amacyla bu kez de, Batnn siyasal stnln yakalamaya almlardr. Bahri Savc bu konuda unlar sylyor: nceleri kendini padiahn hukuk hkmranisinin destei ve savunucusu sayarken, sonralar Bat ile iliki kuran ilk siyasal ve ynetsel sekin kesim olarak ordu, zgrl ve halife sultan iktidarnn snrlandrlmas grn savunmutur. 1 Halife sultann yetkilerini snrlandrmada gerekli olan ve ksmen Batl rneklerine benzeyen anayasa, 1876da brokratik darbe denebilecek bir giriimle yrrle konmu ve I. Merutiyet ilan edilmitir. Ancak 1876 darbesinin ksa sreli bir yar parlamenter rejim salamasndan olmal ki, 1908de yaplan ikinci darbe, askeri kesimden daha ok g almaya ynelmi, bylece asker sivil brokratlardan daha ok, askerlerin arl bu darbede duyumsanmtr. Yani 1876da askerlerin yalnzca aydn, yeniliki bir brokrat kesim olarak darbeyi desteklemelerine karn, 1908de silah tekelini elinde bulunduran bir kurum olarak ordu, darbenin iinde yer almtr. Sonunda anayasa yeniden yrrle konmu, parlamento alm, II. Merutiyet ilan edilmi ve ilk kez ok partili siyasal yaama geilmitir. Ne var ki, Sultan Abdlhamitin istibdadna kar zgrlkler vaadiyle darbeyi yapan ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Frkas, srtn orduya dayayp ilk icraat olarak muhaliflerini sindirmeye balamtr. te, 1908 darbesi, ordunun ve onunla balaanlarn gcn ilk kez somut bir biimde ortaya koymaktadr. Askerlerin siyasetle bu denli ilgilenmesinin sakncal bulunmas dncesiyle 8 Ekim 1912de ordunun siyasetle uramasn yasaklayan bir yasa karlm ama bu, askerlerin siyasetle ilgilenmelerini engelleyememitir.

71

Bence, burada vurgulanarak belirtilmesi gereken ey, askerlerin siyasetle ilgilenmesinde temel kaygnn, siyasal ararlarn oluumunda askerlerin etkin bir rol oynayarak sivil sistemin askerilemesi tehlikesi deil, ordunun bir kurum olarak ypranp lke savunmasnda zayf dmesi olduudur. Ancak, srtn orduya dayayan ttihat ve Terakki Frkasnn sadrazama dahi danmadan ve parlamentonun onayndan bile gemeden I. Dnya Savana girme kararn almas; parti nde gelenlerinden Enver Paann merkezi ynetimin bana gemesi, Cemal Paann Irak, Suriye, Lbnan ve Msr blgesinde yargsal gc egemenlii altnda tutmas, yalnzca orduyu ypratmam, nveleri yeni oluan rejime askeri geler de katarak, bu rejimin sivillik zelliini olumsuz ynde etkilemitir. Kurtulu Sava iinde verilen askeri mcadeleyi ise, hem nitelik, hem rgtlenme, hem de ordunun kullanl amac bakmndan ncekilerden fark bir bak asyla deerlendirmek gerektii kansndaym: 1- Nitelik bakmdan farkldr nk, ilk ikisi sultann yetkilerini yalnzca kstlamaya yneliktir; ancak tmyle kaldrmay hedeflememektedir. Saltanata ortaklk sz konusudur. Oysa egemenliin kayna deitirilmi, Tanrdan gcn alan kiisel egemenlikten, akldan gcn alan ulusal egemenlie dayal bir sisteme gemek amalanmtr. 2- rgtlenme bakmndan farkldr nk, zellikle 1908 hareketi, gcn ordudan aldndan, siyasal karar alma mekanizmalarn askerler igal etmi, bylelikle sivilin askere bamll salanmtr. Oysa Kurtulu Savanda bata M. Kemal Paa olmak zere, askerlerin rol, sivile bamllk erevesinde kendini gstermitir. 3- Kurtulu Savanda verilen askeri mcadeleyi brlerinden ayran bir baka zellik ise, ordunun ulusallamasdr. Bu savala Trkler, ilk kez kendi z yazglar buyrultusunda ordusunu kullanmtr. Bu dorultuda rgtlenen iki ordu tipinden sz edilebilir. a- Kemalist ordu; halka uygarlk klavuzluunda, doru yol gstericiliinde, sekinci ve adalatrc dncedeki dzenli ordu, b- Sivillerin rgtledikleri gerilla tipi, milis gcne dayanan ete ya da dzensiz ordu.2 Bu iki tip ordunun iktidar atmasnda, birinci ikinciyi yenilgiye uratm, toplum ve devleti yeniden rgtlemitir. Bylece I. TBMMde milletvekillerinin 1/6n oluturan asker kkenlilerin daha sonraki yasama dnemlerindeki temsilcilik oran, bir hayli yksek olmutur: 1920-23te %15, 192327de 520, 1927-35te %19, 1935-39da %19, 1939-43te %18, 1943-46da %16dr.3 Ayrca II. yasama dneminde ordu ve kolordu komutanlarnn hemen hemen tm milletvekilidir. Bunun dnda Savunma, Bayndrlk ve Ulatrma Bakanlarnn asker olmas bir gelenek halini alm, Genelkurmay Bakanl da Mart 1924e dein hkmette bir bakanlk gibi yer almtr. 4 Kurtulu Sava srasnda

72

bir aralk Meclis Bakanl-Bakomutanlk zdelemesi ortaya km ve Bakomutan, meclis yetkilerine de sahip olmutur. 1926 ylndan sonra, parlamentodaki asker temsilci saysnda bir azalma olmamasna karn, siyasal iktidarn ne kkeninde, ne rgtnde, ne de yrtlmesinde askeri renk ve ierik kalmtr. Hatta askeri brokrasi, bu genel sivil ynetimin iinde sivil siyasal otoritelere bal duruma getirilmitir. Bir kiinin e zamanl olarak askerlik ve parlamenterlik grevini tamas yasaklanm, 1926 ylnda Erkan Harbiye-i Umumiye Vekaleti kaldrlmtr. Genelkurmay Bakanl 1944te Babakanla, 1949da da Milli Savunma Bakanlna balanmtr. Grlyor ki, 1919-1922 hareketi, Rustowun iddia ettii gibi askeri bir ihtilal deildir. Bilindii zere, ihtilal, mevcut ynetime kar memnuniyetsiz halk ynlarnn ayaklanmasdr. Bu ayaklanmaya eer askerler nclk eder, ihtilal baaryla sonulandnda ynetim kadrolarn askerler ellerinde tutarlarsa ancak bu, bir askeri ihtilal olabilir. Oysa, ne Osmanl insan saraya kar ayaklanm, ne de byle bir ayaklanmada askerler onlara nclk etmilerdir. Anadolu halknn ayaklanmas, seferberlik erevesinde, byk apta dmana kardr. Bu lm-kalm savanda cephelerde Anadolu halkna nclk eden doal olarak askerlerdir ama, Trkiye Cumhuriyetini kurma yolundaki dayanaklarn da Anadolu ve Mdafaa-i Hukuk adndaki sivil cemiyetten almaktadrlar. Bu cemiyetin asker kkenli yeleri ve yandalar vard kukusuz, ama bu askerler, sivil ynetime balydlar. Bu hareketin ister sivil, ister askeri olsun bir ihtilal olmadna ilikin ikinci nemli bulgu ise udur: 1919-1922 Milli Mcadele hareketini, asker-sivil-aydn ls ynlendirmi, halkn isteklerini de bu l saptamtr. rnein, ran ya da Fransz ihtilalinde olduu gibi, mevcut ynetime kar memnuniyetsizlik tepkileri halktan gelmemi, tepeden inme, sekinci politikay bu l belirlemitir. Bylece, Rustow askerlerin ncl tanmn ve ardndan gelen devrimin dayanaklarn yanl saptadndan 1919-1922 hareketine bir askeri ihtilal sfatn yaktryor. Bence, bu hareket, ne bir askeri ihtilal, ne de bir asker, sivil koalisyonudur. Antimonarik, Batya karn Batc, laik, ulusal, halka karn halk bir siyasal rejimi simgeler. Ancak, unutulmamas gereken bir nokta da, M. Kemalin kuramsal olarak oulcu demokratik sivil bir rejimi hedeflemesine, askerlerin siyasete karmasn sakncal bulduunu belirtmesine karn, uygulama aamasnda ikinci ilkesine pek bal kalmaddr. Her ne denli, Aralk 1923te karlan yasalarla ordu kesin olarak siyasetten uzaklatrlmak istenmise de, M. Kemalin en ok gvendii kiilerden biri olan Fevzi akmak, Genelkurmay Bakanlna getirilmi, kendisine en bal subaylar eitli komutanlklara atanmtr. Hi kukusuz, aklc bir liderin askeri karar alma birimlerinin bana sivilleri ya da gvenmedii asker kkenli kimseleri atamas beklenemez. Ancak, bu atamalarda ama, lke savunmasnda profesyonellik gzetmekten ok, sivil rejim bunalma girdii anlarda bu askerlerin M. Kemalin yardmna komalar kouludur.

73

Ksaca, 1919-1922 hareketinin isel temel amac, demokratik sivil bir rejim kurmaya yneliktir. Ancak sivil rejimin gvencesinin ordu olmas gerektii geleneinin balatlmas da, bu hareketin zelliklerinden biridir denebilir. te bundan dolaydr ki, 1924te ok partili siyasal yaama gemek iin kurulan cumhuriyet dneminin ilk muhalif partisi Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Genel Bakan Kazm Karabekir, Genel Sekreteri Ali Fuat Cebesoy ve br kurucular arlkl olarak asker kkenlidir. kinci kez 1930da ok partili yaama gemek iin kurulan Serbest Cumhuriyet Frkasnn bana da yine asker kkenli bir kii olan Ali Fethi Okyar getirilmitir. Ne var ki, gerek asker kkenli kiilerin siyasal kadrolara getirilii, gerekse 1946ya dein TBMMde asker kkenlilerin oranlarnn %16lara dek ulamas, sivil sistemi militarize edecek bir belirti gstermemitir. Bu kiilerin ou asker kkenli olmalarna karn, liberal grl kimselerdir. Nitekim TBMMde asker kkenlilerin oran gittike decek, hatta 11 Eyll 1980 gn bu oran %3.4e inecek, buna karn 1920lerden 1980lere doru TBMMde sivil olmalarna karn, militarist grl milletvekili ve senatrlerin orannda greceli bir ykselme gzlenecektir. 27 Mays 1960 askeri darbesine gelince: darbeyi hazrlayan koullarn banda, asker-sivil aydn kesime zt, sekinci deil geleneki, asker deil sivil arlkl, brokrat deil serbest meslek sahibi, kentli deil taral kimselerin kurduu DP gelir. 7 Ocak 1946da kurulduklarnda, Terakkipervercilerin tam tersine yasalara uymaya azami zen gsteren ve Serbest Frka gibi muvazaa (dankl dv) partisi olmama konusunda kararl olan DPliler, Merutiyet, hatta Cumhuriyet sonras deil, ta Kapukulundan beri oluan bir gelenei bozmulardr. Bu tarihten beri asker-sivil brokratlar iin ynetim mekanizmasnn dnda kalmas gereken ayaklar, artk ba olmutur. DPnin 10 yllk iktidar srecinde, askeri brokratlar srekli ihtilal, sivil brokratlar ilerini yavalatma ve sumen alt etme, aydnlar ise Kurtulu Sava sylemiyle hkmeti ypratmaya altka, ekonomik politikada ksmen baarsz olan DP iktidar da, antidemokratik yasalar karma yoluna gitmi, hzl tasfiyelere balamtr.5 Hatta, daha muhalefet yllarnda nnnn Milli ef egemenliine kar ordu iinde kurulan gizli rgtten birka subayla iliki kuran Bayar-Menderes grubu, dehetle irkilmiler ve iktidara gelince kendilerine kar da byle bir giriim olaslndan srekli kayg duymulardr. Menderesin orduyu sivilletirme giriimleri, muvazzaf subaylara gereksinim olmadn, Amerikadaki gibi orduyu yedek subaylarla yneteceini aklamas, DP iktidarnn ordu karsnda ald ilk tavr olarak belirlenir. kinci tavr ise partide asker kkenlilere ok az yer vermesidir. Nitekim, 1950-1960 arasnda parlamentoda mesleksel dalma baktmzda, en az asker kkenlilerin bulunduunu gryoruz. VII. Dnem TBMMye dein askerler en etkin biimde temsil edilen gruptur ve 1950de DPnin siyasal iktidara gelmesiyle siyasal liderler arasnda asker kkenlilerin oran %3e ilk kez dmtr. Ayrca, CHP dneminde Milli Savunma Bakanl yapan 11 kiinin hepsi asker kkenliyken, DP iktidarnda ayn bakanl yapan alt kiiden bei sivildir.

74

Tm bunlara karn, ilk iktidara geldiinde DPnin askerlere kar ok dikkatli bir tavr alarak onlardan gelecek bir direnme giriimini nlemek kayglar iinde olduu grlmektedir. Bylece baz emekli subaylar saflarna alarak askerlere gven vermeye de almtr. 1946 Cumhurbakanl seiminde Fevzi akmak aday gstermi 1950lerde DPnin ynetici kadrolar arasnda da A. F. Cebesoy, Fahri Belen, Seyfi Kurtbek, Tahsin Yazc, Tekin Arburun yer almtr. Ancak asker kkenlilerin gittike parlamentodaki saylarnn azalmas -ki X. Dnemde hkmet iinde asker kkenli kii hi yer almamtr- ordu ile hkmetin kar karya gelmesi iin tek neden olmamtr. Aydemire gre Menderesin 20 Mays 1950de okuduu hkmet programnda Atatrkn bir kez bile adnn gememesi, 14 Mays 1950 seim sonularnn gelmi gemi tm devrimlerin en by olduunu ilan etmesi vb. dikkatsizlikler, gen subay kadrolar arasnda yank uyandrmtr. Dahas, Menderesin 15 yl mfettiliini srdrd Halk Evleri iin faist genlik teekklleri yaktrmasn yapmas6 ve 1950 ylnda Genelkurmay Bakan dahil 15 general ve 150 albay emekliye sevk etmesi7 gibi gelimeler, orduda DP iktidarna kar bir honutsuzluk yaratmtr. Ayrca 16 Ocak 1958de bir ihbar sonucu, dokuz subayn tutuklanmas, Cumhurbakan Bayarn Erzurumu ziyaretinde eitli yerlerde inceleme yapmasna karn bir tek askeri birlie dahi gitmemesi, ordunun siyasal iktidar tarafndan savsaklanmas biiminde alglanm ve Menderesin 1950 ncesi TSK iin Battal Gazi Ordusu yaktrmas8 da orduda olumsuz etkiler yaratmtr, denebilir. Ancak bu saydklarmn tm, orduda bir kprdanmaya yol amsa da, demagojik yn ar basan, ciddiyetten yoksun, duygusal deerlendirmeler olduundan ordu-siyasal iktidar ilikilerini gerginletirmekle birlikte, bu ilikileri koparacak noktaya getirecek dzeyde deildir. zbuduna gre, asl siyasal iktidar-ordu ilikilerini kmaza sokan, Menderes iktidarnn ekonomik politikasdr. Savcya gre de, bu ilikilerin sertlemesinin nedeni, askeri ynetimin bir otonomiye kavuma eilimi gstermesidir. nk, Babakan, Milli Savunma Bakan kanalyla askeri ynetimin de denetisi ve egemeni durumuna gelmitir. DP, yksek bir g ifade eden orduya baz kk dn ve doyum yollar salam, maa ve tazminatlar arttrm, terfi srelerini ksaltmsa da bu otonomi aray azaltlamamtr. aylan ise, bunlara ek olarak, askerlerin toplumsal statsnn azalmasn, siyasal iktidar-ordu ilikilerini gerginletiren nedenlerden birisi olarak gsteriyor.9 Oysa, DP-TSK ilikilerinde, ordudaki maddi yoksunluk, azalan toplumsal stat ve yok olduu savnda bulunulan otonomi, gerek birer birer, gerekse toplu olarak bence, askeri darbeyi gerektirecek nedenler deildir. nk, toplumun br kesimlerine bakldnda (rnein sivil brokratlar) askerlerin gelirleri nispeten daha fazladr. Ordunun statsnde bir dme kaydetmek iin hem 10 yllk bir sre yetersizdir, hem de byle bir dmenin olabilmesi iin sivil ynetimin ordu kurumunda kktenci ve kapsaml bir yeniden yaplanmaya girmesi gerekmektedir. Yok olduu savnda bulunulan ordu otonomisine gelince: DP iktidarna dein Trkiyede siyasay belirleme iinde askerlerin srekli n planda bulunmas, sanki ordunun her zaman ve zeminde nc rol oynamas gerekir gibi, zellikle sivillerde yanl bir saplant olumutur. Oysa demokratik rejimlerde, ordunun otonomiye kavumas

75

gibi bir ilke yoktur. Tam tersine sivil ynetimin gl olmasnn bir nedeni, bu rejimlerin orduyu kendine baml klmasyla, yani silahl adamn silahsz adamn emrine girmesiyle, aklk kazanmaktadr. Batl rnekleriyle karlatrldnda, DPnin ordu politikas iin stratejik olarak salkl, ancak taktik olarak hatal denebilir. Sivil ynetime ballk konusunda DP iktidar ylesine salkl ve DP yneticileri ylesine sivil zihniyetlidirler ki, bu partinin iktidar dneminde Milli stihbarat Tekilatna sivillerin, rnein bilimadamlarnn atanmas, bu kurumun sivil yneticilerinden birisi tarafndan yaklak 30 yl sonra yadrganacak, askerler varken sivillerin atanmasndan dolay Menderes ve DP iktidar eletirilecektir.10 Ancak, DPnin ordu politikas taktik olarak hatal demitim ki, Grsel benim hata olarak nitelendirmeme DPnin pervaszl diyor, o da undan kaynaklanyor: Sivil zihniyetli olmak, demokrat olmak deildir. Demokratlk, sivilliin trevlerinden birisi ve en zor baarlandr. Demokratik bir iktidar, hkmet etme srecinde bir takm yetki ve sorumluluklarla donatlmtr. Oysa DP, bu donanmn yalnzca yetkilerini kullanm, sorumluluklarn byk apta savsaklamtr. Sorumluluklar savsaklamak DPnin yalnz ordu politikasnda deil, br sivil kurum ve organlarla (rnein, anayasaya ballk, muhalefete hogr, parlamentoda oydama, basna sayg vb.) ilikilerinde de kendini gstermektedir. Ancak unutulmamaldr ki, 27 Maysa giden yolu yalnzca DPnin ordu dahil br kurumlarla ilikisine balamak yetersiz, bir bakma yanltr. nk, bu dnemde antidemokratik tavr, DP dndaki sivil kurum ve kurulularda da grlmektedir. Tek parti dneminin 27 yl iktidarda kalan CHPsi muhalefet partisi olmaya alamamtr, TSK yeterince profesyonelleememitir, basn 4. erk olmann bilincinde deildir, niversiteler siyasallamtr. Nitekim, Celal Bayarn Bence, 27 Mays, bir fiili durumdur. Osmanldan kalma geleneksel ynetimimizdeki ordu-medrese ibirliinin, kanun yapma ve yrtme gcne kar direnii, mdahalesidir11 saptamas ile Milli Birlik Komitesinden Orhan Erkanlnn 27 Maysn gerekesi olarak I. Dnya Savandan beri TSKnin savaa girmemesi sonucu, yapacak ilerinin olmadn ve skldklarn belirtmesi, Trk ordusunun profesyonelleme dzeyi hakknda derin kayglar uyandrmaktadr. Cumhuriyet, Tercman ve Hrriyet gazetelerinin Kahraman Trk Ordusu idareyi ele ald, Byk Trk Ordusuna ithaf desteimiz, doruya zlemlerimizi fiili halde gerekletirme erefi kendine den ordu, Trk Ordusu vazife banda haberleriyle 27 Mays kucaklamalar, Abdi peki, etin Altan, Refi Cefat Ulunayn sevinten alayarak darbeyi ven yazlar, Talat Aydemir nclndeki 22 ubat 1963 askeri darbe giriimi sonras 14lerin Senatoya gnderdii Kemalistler Ordusu Bildirisi, hatta 12 Martta bile Mihri Bellinin TP iindeki Milli Demokratik Devrim akmn Kemalist Devrimle edeer grmesi, Doan Avcolunun cici demokrasinin sonu geldi yaktrmas, Hikmet Kvlcmlnn ordu klcn att, yorumu, 27 Mays sabah sivil kkenli CHP milletvekili Ferda Gleyin askeri niforma giyerek ihtilal karargahna yardm iin gitmesi, Grelin seimleri yapp ay iinde iktidar sivillere brakma nerisi karnda Prof. Dr. Hseyin Nail Kubalnn gerek g sizdedir hukuksal mevzuatta deiiklik yapmak ve hkmeti kurmak iin meru yetkileriniz vardr ve Enver Z. Karaln Trk Silahl Kuvvetlerini millet

76

greve armtr, Ord. Prof. S. Sami Onarn da benzeri grleri paylamas, asker-sivil aydn lsnn toplumu adalatrmada hl ittifak halinde olduklarn gstermektedir. Medrese-ordu-aydn ls, niversite-ordu-basn lsne dnm, nitekim bu l kendilerini 27 Mays srecinde zinde kuvvetler olarak adlandrmlardr. ok partili siyasal sisteme ikinci kez gemek iin kurulan, ancak sekinci kadro partisi olan Cumhuriyet Halk Frkasna bir bakma ters dmesi sonucu asker-sivil aydn ittifakyla 1924te eyh Sait syan temel gereke olarak gsterilip Takrir-i Skun Kanunuyla Terakkiperver Frka kapatlrken, isyan gerici, cumhuriyet kart olarak niteleyen ve Yobazlarn sarklar yobaz zmresine kefen olmal, eyhleriyle, halifeleriyle, aalaryla, sultanlaryla birlikte kahrolsun derebeylik, irtica yazlaryla yeni rejime destek veren Orak-eki dergisinin yaynna son verilmi ve benzeri tepkiyi gsteren Aydnlk dergisi de, 12 Mart 1925te Heyet-i Vekile kararyla kapatlm, nde gelenleri de stiklal Mahkemesinde yarglanmlardr.12 1930da nc kez denenen ok partili yaama geme giriimi, bu l ittifakn dnda rgtlenme gsterince, 26 Eyll 1930da Abdlkadir Kemali Beyin Adanada kurduu ve tzk ve programn hkmete onaylatt parti basnn da kar kmas sonucu sac ve gerici olduu savyla 21 Aralk 1930da Bakanlar Kurulu kararyla kapatlmtr. 29 Eyll 1930da Edirnede, devrimleri ve Gazinin yol gstericiliini benimseyen Trk Cumhuriyet Amele ve ifti Partisine de, komnist olduu gerekesiyle almalarna hkmet izin vermemitir. Hkmet ve onu destekleyen basn tarafndan hem komnist, hem mrteci, hem de Rum hayran olduu iddia edilen Serbest Cumhuriyet Frkas da 17 Kasm 1930da kendi kendini feshetmitir. Arif Oruun Yarn gazetesi bakanlar yiyicilikle sulayan bir yaynnn ertesi gn, Zekeriye Sertelin Son Postas, l ittifak eletirdiinden kapatlmlardr. Benim l ittifak adlandrmama Fethi (Okyar) Bey, oligari13 yaktrmasyla parti devleti politikas ad altnda oluan Kemalizm (Kemalizm syleminden Atatrk hi holanmam ve bunu hi kullanmamtr NM.) ile tm derneklerin etkinliine son verilmi, 25 Temmuz 1931 Matbuat Kanunuyla basn,14 1933 reformuyla da niversite15 zapturapt altna alnmtr. ok partili siyasal yaama geiin drdnc denemesinin sonu ise l ittifakn Kemalist izgiden ayrlanlar daha kapsaml bir biimde sistem dna itmek biiminde kendini gstermitir. Darbenin hemen ardndan DPyi ve tm partilerin lke genelinde rgtlenmi 14.000 bucak, 140.000 ocak rgtn kapatm, ksa bir sre sonra 147ler olayyla tekrar niversite, 14ler olayyla cuntaclarn bir ksm tasfiye edilmi ve nnye ramen DP nde gelenlerinin idam edilmesi ve ankaya Protokol bunlar izlemitir. Her drt ok partili siyasal rejim deneyimlerine kuramsal olarak gei salanmasna karn, bunlarn ileyileri ve edimsel ortamlar asker-sivil aydn lsyle zellikle 1930larda Kemalizm dar kalbna sdrlmaya alldndan, bu anlayn dna ktklarnda varlklarna son verilmitir. Bir

77

rejime oulcu demokratik nitelik kazandran dernekler, siyasal partiler, sivil toplum kurulular, zgr basn, yasalarla varlk kazanp yasalarla yok edildikleri iin etkinlikleri ve rgtlenmeleri durdurulduunda sivil siyasal kurumsallama salanamamtr. Bu kurulularn yerini geleneksel ama hukuksal olamayan bencil oportnist gruplar alm, bylece azgelimi lke sorunlarnn younluu sonucu srekli hareketlenen kitleler, siyasal katlmann olaan yollar tkandka, ya olaan d siyasal katlma gstermiler, ya da radikal akmlarn yasa d rgtlenmelerine katlmlardr. Dolaysyla demokratik dengenin salanmas iin gerekli olan uzlamann yerini gerginlik almtr. Siyasal partiler, hkmet etme yerine iktidar tekelini eline geirme, muhalefet etme yerine menfi olma, arpk alkanlklarn kazanmlardr. Brokrasi karsnda zayf dmler, devletle olan ilikilerinde korkak ve beceriksiz, birbirlerine kar saldrgan ve acmasz, iktidar savamnda sabrsz ve ivedici olmulardr. Siyasal nderler ya karizmatik ya da demagojik karakter gsterme durumuna zorlanm, parti programlaryla hkmet icraati, ilkelerden karcla dnm, bu tutarszlklar karsnda semen de, hangi partinin kendisine hizmet sunduu, hangisinin karlarna ters dtn kavrayamayarak siyasal partilere gvensizlik duymutur. Dolaysyla, aklc, toplumcu, srekli, tutarl, ok sesli siyasal kurumsallamann olmas gereken yerini, duygusal, bencil, tutarsz ve sreksiz istem-sunu etkileimiyle, partizan uultu almtr. Ksaca, Duvergerin bir rejimin demokratik oulcu olabilmesi iin, onun muhalefete yalnzca yasal deil, fiilli ortam da salamas gerektii saptamasyla, 1919-22 hareketinin oulcu demokratik bir rejime ve hukuk devletine ulamay hedeflemesine karn, sonsal olarak ok partili anti demokratik bir rejime ve yasa devletine16 ulat sylenebilir. 27 Maysn liberal ierikli bir anayasa getirmesi, yasamay yrtmenin tiranln nleyecek biimde dzenlemesi, gler ayrl ilkesiyle yarg erkini bamszlatrmas, siyasal partiler yasasn nispi temsil sistemine dntrerek TBMMde tm katmanlarn grlerini salamas, anayasa mahkemesi kurmas vb. toplumu adalatrc yaplanmalar olsa da, ayn anayasa, darbeyi merulatran bir anayasa, dolaysyla darbeyi koruyan anayasa ve mahkemesini kurduu, ordunun devlet aygt iinde yerini genilettii bylece, askerlerin hkmetten ekilseler de iktidarda kalmalarn kolaylatran yolu at, Cumhuriyet dneminde darbe gelenei balatt vb. onun anti-demokratik zelliklerini gizleyemez. Bu balamda 27 Maysn, askersivil-aydn lsnn toplumu adalatrmada nclk rolnn drdnc ve son aamas olduu saptamas, olayn biraz karikatrize edildii izlenimi vermemelidir. 1 2 3 4 Mazc, Trkiyede Askeri Darbelerins. 81-82. A.k., s. 85. A.k., s. 86. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kuruluu (1923-1931),

Yurt Yaynlar: 1, Olga Mat., Ank. 1981, s. 113.

78

Mazc, 27 Mays Kemalizmin Restorasyonu mu?, Kemalizm, Cilt 2, letiim yaynlar,

st. 2001, 556-558. 6 7 8 9 . Sreyya Aydemir, htilalin Mant ve 27 Mays htilali, st. 1973, s. 192-196. Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, Sevin Mat. Ank 1970, s. 69. Aydemir, a.g.y., s. 287. Mazc, a.g.y., s. 132-133.

10 Sabah, 11 Haziran 1983 Hiram Abasn aklamasna bkz. 11 Mazc, a.g.y., s. 135. 12 Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar 1908-1925, Sevin Mat., Ank. 1970, s. 185-189. 13 Nuren Mazc, Celal Bayar: Babakanlk Dnemi 1937-1939, Der Yaynevi, st. 1996, s. 13. 14 Do. Dr. Nuren Mazc, 1930a Kadar Basn ve 1931 Matbuat Kanunu, Atatrk Yolu TTE Dergisi, Kasm 1996, yl: 9, Say: 18, A. . Basmevi, Ank. 1998. 15 Nuren Mazc, ncesi ve Sonrasyla 1933 niversite Reformu, Birikim, 1995 Yaz. 16 Nuren Mazc, Hukuk Devleti mi Yasa Devleti mi, Cumhuriyet 17 Haziran 1989.

79

ngiliz Kaynaklarna Gre Trkiye'deki 27 Mays Darbesi / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.54-65]
Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi /Trkiye

Yirmi yedi Mays 1960 darbesi ile Menderes hkmeti devrildi ve Trkiyede sava sonras dnemin ilk askeri ynetimi i bana geldi.1 27 Mays 1960 gn Amerikan Dileri Bakanl adna basna yaplan aklamada Menderes hkmetinin devrilmesinin Washington iin tam bir srpriz olduu belirtildi.2 Anlald kadaryla ABD Dileri Bakanl Ankara bykelisi tarafndan bilgilendirilmemiti. Bykeli Fletcher Warren bakanlk ile yapt yazmalarda Menderesin ok gl olduundan ve ordunun onu desteklediinden ve Genelkurmay Bakan Elderhunun Babakann emirlerine uygun hareket ettiinden bahsetmekteydi. nl gazeteci ve smet nnnn damad Metin Tokere gre, Ankaradaki entellektel kesim Amerikan bykelisine uzun boylu ahmak lakabn takmt. Warenn boyu yaklak iki metreydi ve hkmetine getii yanl bilgiler nedeniyle ahmak diye tanmlanmt.3 Dier taraftan ngiliz Dileri Bakanl iin Trkiyedeki darbe bir srpriz deildi. Ankarada ngiliz bykelilii Trkiyenin i durumu hakknda btn bilgileri dzenli olarak gemekteydi. 22 Nisan 1960 tarihli uzun bir raporunda bykeli Burrows, 1955 ile 1960 aras daha sakin bir dnem olmakla birlikte, bu dnemde belli aralklarla iddet ve sertliin patlak vermesinin nasl Trkiyedeki i politik durumun bir zellii haline geldiini detaylar ile belirtti. Yine bu raporda Menderes ynetimin muhalefet ve zellikle de Demokrat Partideki muhalefet ve basna kar baskc nlem alma eilimini ele al tarznda yapt son hatalara da dikkat ekti: DPde var olan bu eilim, Batda uygulanan en gelimi demokrasinin Trkiye iin uygun olmad, bu demokrasiler taklit edilmeye allrsa kendi kimliini yitirecei inancnda rasyonel bir dayanak bulmaktadr. Her ne kadar Babakan gemite bu anlay uygulamaya koyacak nlemler almaktan saknmsa da, bu anlayn ona cazip geldiine inanmak iin baz nedenler vardr.4 Bykeli sadece alt aydr Ankarada grev yapyor olmasna ramen, Trk siyasetini mkemmel ve doru biimde anlamt; bykelilik grevlilerinin ona verdii byk destek de bunun bir gstergesidir. Bu raporun geilmesinden gn nce, 19 Nisanda Burrows, bilgi kaynaklarnn ifade ettiine gre tarada tansiyonun ykselmekte ve 18 Nisan 1960 DP szcsnn Trkiye Byk Millet Meclisinde (TBMM) yapt konumada yapt irkin ahsi saldr sonrasnda ordunun kaynamakta olduuna dikkat ekmiti. Bu sylentilerin geree uygunluunu aratrmak iin dorudan bir yol olmamasna ramen, bunlarn abartlm olduundan, ancak yine de lkede oluturulan genel havay

80

yansttndan sz etti. Yine Trkiyedeki siyasi ortamn salkl grnmediine vurgu yapt, nk Meclis Tahkikat Komisyonuna siyasi liderleri tutuklamak dahil soruturmay kolaylatracan dnd her istedii eyi yapabilmesi ynnde ok geni yetkiler verilmiti ve muhalefet Komisyonun yetkisini tanmamakta kararl grnmekteydi.5 Burrows mdahaleden bir ay nce gnderdii raporlardan birinde potansiyel olarak ihtilal ortamnn var olabileceini de belirtti. Bu gr zellikle 22 Nisan 1960 tarihli raporunda bulunabilir. Rapor, Tahkikat Komisyonunun kuruluundan sonra yazlmt. Raporda bildirildiine gre: Komisyon lkedeki btn siyasi parti faaliyetlerini ve toplantlarn bu dnem iin halen yasaklam bulunmaktadr. Gelecekte neler olaca belirsizdir. Potansiyel olarak bir ihtilal ortam vardr. Sayn nn ve partisi imdilik meseleyi var gcyle takip etmek niyetinde gibi grnmemektedir. Gerekten de 18 Nisandaki Meclis grmelerinde yapt ikinci konumasnda nn zellikle bu tr bir eilimin karsnda olduunu sylemitir. Hkmet iinde btnln olmay, ordunun tavrnn ne olacandan emin olmamalar ve ok ksa bir zaman iinde -gelecek ayn banda- stanbulda NATO Bakanlar Toplants yaplacak olmas nedenleri, Hkmet tarafn konuyu arya gtrmekten alkoyabilir.6 ngiliz Dileri Bakanl szcs, 27 Maysta darbe olmasndan hemen sonra Londrada yapt aklamada darbeyi Trkiyenin bir i meselesi olarak tarif etmi ve konunun dier boyutlarna ilikin yorum yapmamt.7 27 Mays akamna kadar ngiliz vatandalarnn herhangi bir zarara uradna ilikin Londrada hi bir duyum olmad belirtilmiti. Szc, Trkiyede ngiliz vatanda ya da ngiliz korumasndan yararlanan yaklak 3500 kiinin bulunduunu da eklemiti. 3 Haziranda -darbeden yaklak bir hafta sonra- Burrows, durumu doru bir biimde aklayan gizli raporu Londraya gnderdi. Bu raporda kendini toplumun okumu kesimleri ile zletiren ve muhalefet yanls orta ve alt dzey subaylarn uzun sredir DP hkmetinin icraatndan holanmadna iaret etti. laveten bahsedilen subaylara denen cret dk ve hizmet ktyd. 8 st dzey subaylar phesiz astlarnn ne dndnn farkndayd. Onlar nnnn partisinden daha ok ahsiyetine byk bir sayg gstermekteydi. Hkmetin renci gsterilerini bastrmak amacyla orduyu kullanmasna iddetle kar kmlard ve orduyu siyasetin dnda tutmak ve halkla yakn balarn srdrmek istemekteydiler.9 Darbe ncesi gelimeler incelenirken genellemeler yapmak yanl olabilir. Orduda bu konuda farkl tavrlar vard. Pek ok subay, Atatrkn silah arkada nnnn Cumhuriyet Halk Partisinden daha ok ahsna ballk duymakta; dierleri ordunun siyasal amalar iin kullanlmasndan rahatsz olmakta ve bir baka grup ise Trkiyenin siyasi geleceine ilikin daha kapsaml ve radikal fikirler tamaktayd. Bu sonuncular en azndan btn siyasetilerin kt olduuna, sadece Trkiyeyi mevcut siyasi krizden karmak iin deil ayn zamanda en azndan belli bir sre iin Trkiyenin idari sisteminde kapsaml deiiklikler yaplmasnn gerekli olduuna inanmlard. Onlara gre, Atatrkn

81

eserini tamamlamak amacyla, yeni seilecek bir hkmetin stlenemeyecei kadar kat nitelikte yeni -ve bazen halkn holanmayaca- uzun vadeli reformlara ihtiya vard. Bu farkl unsurlar planlama aamasnda bir araya geldiler ve ihtilali ok etkin ve baarl bir tarzda gerekletirdiler.10 DP hkmeti, 1955-60 dneminde tam anlamyla olmak zere, entelektel kesimin desteini yitirdi. Entelekteller hkmetin niversitelere dorudan mdahalesini, basn zerindeki kstlamalar ve hkmetin radyoyu halkn yararna deil de iktidar partisinin propagandas iin kullanmasn eletirdi. Hkmet kart renci gsterileri ile ayn zamanda entelekteller de pasif direni balatt. CHP, entelekteller ve basn hkmet kart bir grup oluturdu. Bu tehlike ile baa kmak amacyla 18 Nisan 1960da DP milletvekilleri Mecliste tamam Demokrat Partili yelerden oluan 15 kiilik bir Meclis Komisyonu kurdular.11 Komisyonun grevi muhalefetin siyasi faaliyetlerini soruturmakt. Muhtemelen dn olmayan noktaya, btn siyasi faaliyeti yasaklamak amacyla bu Komisyona fiilen snrsz yetkiler verilmesi Komisyon almalarna ilikin Mecliste yaplan tartmalarn yaynlanmas dahi yasaklanmt- ile birlikte ulald.12 Muhalefet gruplar Komisyonun anayasaya aykr ve anti-demokratik olduunu iddia ettiler. Muhalefet Ankara, stanbul ve zmir caddelerinde durumu protesto etti ve ordunun onlar bastrmamas anlamlyd. Mdahale yapld, nk ordu, hkmetin gsterilerin bastrlmas isteine kar pasif direniin Trkiyenin iinde bulunduu krizin zm iin yeterli olmadnn ve bunun yerine durumu iyiletirmek amacyla ordunun taraf olmas gerektiinin sonunda farkna vard.13 Burrows Ankaradaki Amerikan Bykelisi Warren ile yakn ilikilere sahipti. Warren darbenin hemen ertesi gn Cemal Grsel ile gayri resmi dzeyde bir grme yapt.14 Trkiyenin yeni Dileri Bakan Selim Sarper, eer ngiliz taraf arzu ederse Grselin ngiliz bykelisi ile grmekten memnun olacan, fakat ngiliz tarafn grmeye resmen davet etmek iin zamann uygun olmadn syledi. Bykeli o zaman kendi Dileri Bakanlndan, yeni hkmet tannmadan nce Grsel ile grp grmeyecei konusunda acil talimat bekliyordu. Bakanlk grmenin yaplmasna izin verdi ve yeni rejimle hemen iliki kurmann nemini gz nne alarak Amerikan elisinin Grsel ile zaten grtnden bahsedildi- Ankaradaki bykelisinin grne katldn belirtti. ngiliz elisine mmkn olan en ksa zamanda Grsel ile zel grme yapmaya almas tavsiye edildi.15 Dileri Bakanlnn yeni Trk ynetimine ilikin Amerikan tavr konusunda edindii bilgilere gre, Amerikan Dileri Bakanl bir gn nce Washingtondaki Trk bykelisinin kendileri ile kurduu temasn, yeni Trk hkmetini gecikmeden tanmalarn hakl klmak iin yeterli bir sebep oluturduu grndeydi. 30 Maysta Ankaradaki Amerikan elisi, Trk hkmeti ile normal ilikilerin balatlmas konusunda Washingtonun talimatn ald.16 ngiliz Dileri Bakanl 29 Mays 1960da Trkiyedeki askeri ynetimin tannmasna ilikin bir ynerge gnderdi. Bu belgeye gre Burrows ABD elisi ile bu meselede yakn iliki kurmalyd; ngiliz hkmeti yeni rejimi ABD ile ayn anda tanmay ok arzulamakta, arkada kalm grnts vermek

82

istememekte idi.17 Ankaradaki Kanada, Pakistan ve Hindistan bykelileri ngiliz bykelisi ile yakn irtibatlarn srdryorlard ve kendi hkmetlerinin tanmay uzun sre geciktirmeyeceini tahmin etmekte idiler. ngiliz hkmeti, 30 Mays 1960da ngiliz Dileri Bakanl Londradaki Trkiye

bykeliliinden bir mektup ald zaman yeni Trk hkmetini tand. Bunun zerine ngiliz hkmeti yle bir cevap gnderdi: ngiliz Kraliyet Hkmeti, Trk hkmetinin iki lke arasnda memnuniyet verici dzeyde gelien ilikilerin srdrlmesi isteine tamamen katlr ve karlk verir. ngiliz Bykelilii bunu frsat bilerek Dileri Bakanlna en derin sayglarn sunar. 18 ngiliz Uluslar Topluluu yeleri, Topluluk likileri Brosu tarafndan gnderilen 30 Mays tarihli bir telgrafla durumdan haberdar edildi. ngilizlerin yeni Trk hkmetini NATO ve CENTOdaki mttefikleri ile fikir telakkisinde bulunmadan tandn belirtmek nemlidir. Dileri Bakanl, Kbrs grmeleri nedeniyle ngilterenin zel bir konumda olduunu gayri resmi dzeyde belirtmesini isteyen talimatlar gndermiti. ngiliz hkmetinin Kbrs grmelerinde normal sreci en az gecikme ile srdrebilmesi nemliydi.19 ngilterenin Trkiye ile ilikilerinde nceliin Kbrsa verildii, Trkiyedeki siyasi durumun daha az nemli bir mesele olduu da belirtilmelidir. Dileri Bakanl Ankaradaki bykeliye, Grsel ile yapaca grmeye ilikin detayl talimatlar gnderdi. Eli Grsele unlar sylemeliydi: Elbette ngiltere Trkiyenin i ilerine mdahale etme niyetini tamad ve byle yapmann gayet yersiz olacann bilincindeydi. Yine de Svey meselesi, Badat Paktnn kuruluunun ilk zamanlar Irak ihtilali ve Kbrs krizleri vastasyla Sayn Menderes -daha sonra kendisine Sayn Zorlu yardmc olmutu- gerek bir dost ve mttefik ve Trkiyenin ngiltere ile ittifakn desteklemede Trk ulusunun deerli bir szcs olarak hareket etti. ngilizler, Trkiyede taraflar arasnda siyasi dmanlk olduu byle bir zamanda, bu durumun eski liderler lehine bir unsur olarak hatrlanabileceini ve yeni hkmetin onlara kar davran tarzn etkileyebileceini dnd.20 Bykeli bu grleri gayri resmi dzeyde, ngilterenin eski dost ve meslektalarnn kaderine meru ilgisinin bir gstergesi niteliinde olarak ve hibir ekilde onlarn Trkiyenin i siyasi meselelerindeki tavrlarn vmeksizin iletmeliydi.21 Burrows 31 Maysta Grsel ile yapt grmede yeni Trk hkmetine ilikin ngiliz tavrn aklad. ngilterenin baka bir lkenin i gelimeleri hakknda yorum yapmasnn pek yanl olduunu; ngilterenin dostu ve mttefiki Trkiyenin sknt iinde bulunmasndan doal olarak znt duyduunu ifade etti. Ayn zamanda ngiltere Trkiyeyi istikrarl ve gl bir lke olarak grmek isteini belirtti. Burrows, ngilterenin Trkiye ile temas noktalarn yle zetledi: NATO, CENTO, Kbrs, kltrel faaliyetler, Trkiyenin ekonomik kalknmasna yaplan katklar ve ngilterenin yardm

83

ile Trk Silahl Kuvvetlerine malzeme almlar (sava gemileri). Btn bunlar ngiltere ile Trkiyenin dnya sorunlarna ilikin ortak yaklamnn yansmalar niteliinde idi. Bykeli, yeni hkmetin d politikasnn temelde ayn izgide devam edeceini renmekten zellikle memnun olduunu vurgulad.22 General Grsel bunlara iki lke arasndaki ilikilerin gelitii ok sayda alana ve ortak karlara vurguda bulunarak karlk verdi ve iki lke ilikilerinin daha da yaknlamas ve hi bir eyin ilikilere glge drmemesi gerektiini ifade etti. Ayn zamanda eski politikaclar hakknda da konutu. Bykeli, onlarn salk ve gvenlii konusunda gvence verilmesi gerektiini syledi. Bykeli, ngiliz Dileri Bakan Selwyn Lloydun eski bakanlarn gelecei konusuna ahsi alaka gsterdiini biliyordu. Grsel cevaben, ngiliz yetkililerin daha nce bu derece yakn ibirlii yaptklar kiilere kar insancl duygular beslemelerinin ok doal olduunu ve onlarn bu konudaki fikirlerini tamamen takdir ile karladn belirtti. Kendisinin eski yneticilere kar hi bir ahsi dmanlk duygusu tamadnn altn izmek istedi. Belli kiilere kar tavr almak istei ile deil, fakat sadece kendi grevi olduu dncesiyle giriimde bulunduunu ifade etti.23 Daha sonra eski hkmet mensuplarna ilikin ngiliz ricas yine bykeli vastas ile dmanca olmayan bir tarzda Trk tarafna tekrar iletildi.24 Selim Sarper, 28 Mays 1960 gn askeri cunta tarafndan Dileri bakan olarak atanmadan nce Trk Dileri Bakanl genel sekreteri idi. ngiliz Dileri Bakanl mstear Sir F. H. Miller ona, Trkiyenin i ileri zerine yorum yapmann kendisine dmediini belirten dosta bir mesaj gnderdi. Bununla birlikte o, eski bir arkada ve gvenilir bir meslektann, yeni hkmette Dileri Bakan koltuuna oturmasndan memnundu. Yine Miller, 1951de Birlemi Milletlerde ilk karlamalarndan bu yana Sarpere ok sayg duyduundan ve ona kar dosta duygular tadndan bahsetti. Sarperle de selefleri ile kurduu lde yakn ibirliinin teminini umarak ona en iten iyi dileklerini gnderdi. Ne zaman ve hangi artlarda mesaj iletecei konusunda karar vermeyi bykeliye brakt. Miller bykeliden, yeni hkmetin iktidar tam olarak ele geirdiini dnd zaman, mesajn Sarperin ald ilk mesajlardan biri olacak biimde iletmesini istedi.25 Bykeli Sarperle Dileri Bakan olmas sonrasnda ilk grmesini 31 Maysta yapt. Sarper, Burrowsa yeni Trk hkmetinin program ile d politika ynelimini ve askeri yetkililerin zellikle de General Grselin- genel amalarn aklad. Son olarak Sarper, bykeliye sylediklerinin bir ksmnn yeni hkmetin srlar arasnda yer aldn ifade etti. Bykeli de bunun zerine Dileri Bakanlna yapaca nerilerin hibirinde -o konu Trkiyede kamuoyuna aklana kadar- ipucu vermemesini nerdi.26

84

Bu raporun, Bykeli ile Trk Dileri Bakanl arasndaki ilikiyi ortaya koyduu belirtilmelidir. Rapor, Ankara Bykeliliinin Trkiyenin i ve d politikas hakknda ngiliz Dileri Bakanln nceden bilgilendirdiini de gstermektedir. Askeri ynetim adna ilk kamuoyu aklamas Albay Trke27 tarafndan darbe gecesinin sabahnda Trk radyosundan yapld. Aklamada askeri ynetimin d politika amalar da belirtildi. Trke, yeni ynetimin Trkiyenin NATO ve CENTO ittifaklarna kar ykmllklerini ve Kbrs anlamazlna ilikin olanlar da dahil dier uluslararas ykmllklerini yerine getireceini zetle ifade etti. Bu aklama sonrasnda ngiliz hkmeti yeni ynetimle ilikileri srdrmeye istekliydi. Haziran 1960ta Dileri Bakanl Burrowsa, Trkiyenin i politikas ve d ilikilerine ilikin grlerini aklayan nemli bir mesaj gnderdi. Bu mesaj, ngiliz Dileri Bakanlnn kanaatine bykelinin Sarper ile grmekten kanmayacan; Trk i politikasndaki muhtemel bir gelimenin ngiliz tarafnn da doal olarak ok nem verdii bir mesele olmas nedeniyle bu grmelerin ngilizler iin byk bir deer tadn gsterir. Dier taraftan ngiliz Dileri Bakanl Mstear Yardmcs A. D. M. Ross unlar yazmt: (ngiliz taraf) Gerekte (Trk yetkililerden) her eyi seim sand hevesine brakmalarn bekleyemez ve bu Trklerle Trkiyenin dier mttefikleri iin kt bir ey olmayabilir. Ross, son zamanlarda devlet harcamalarna ilikin durumun giderek ktlemesini durdurmaya, ynetimin st kademelerinde yolsuzluun denetim altna alnmasna ve genel olarak Atatrk dneminin ruhuna dnlmesine kararl sk, bir otoritenin (ordu) Trkiyeyi ynetmesi gerektiini de ekledi. 28 ngiliz yneticilerin, Trkiyenin demokratik geliimine zel bir alaka gstermedikleri kolaylkla anlalabilir. Onlar gerekte siyasal, ekonomik ve askeri alanlardaki ngiliz karlar zerinde younlamlard. Askeri mdahalenin Trkiyenin d ilikileri zerindeki etkisi alacak lde kkt.29 Darbe yapldnda ngiliz Dileri Bakanl Trk d politikasnda kkl deiiklikler yaplmamasndan ok memnun olmutu. Albay Trke tarafndan yeni askeri hkmet adna yaplan ilk kamuoyu aklamasn okuduklar zaman, yeni hkmetin politikasnn, zellikle Kbrs politikasnn, ngiltere iin olumsuz hi bir durum ortaya karmadn anlamlard. Askeri hkmet, nceki hkmetin yklendii btn uluslararas ykmllklere bal olduunu ve onlara uyacan belirtti. ngiliz hkmeti daha ok Kbrs zerine kayglar nedeniyle Trkiyenin i gelimelerine ilgi gsterdi.30 Her eyden nce ngiltere, Kbrs meselesinde inisiyatifi kaybetmek istemedi. DP hkmetinin eski yelerinin ve milletvekillerinin yarglanmasna, mdahaleden drt buuk ay sonra-14 Ekim 1960 tarihinde Marmara denizindeki Yassadada baland. Mahkeme 14 Ekim 1960tan 15 Eyll 1961e kadar yaklak 11 ay devam etti. Sanklar arasnda eski Cumhurbakan Celal Bayar, eski Babakan Adnan Menderes ve eski Meclis Bakan Refik Koraltan, kabine yelerinin tamam, meclisteki btn Demokrat Parti milletvekilleri, birka eski il valisi, eski Genelkurmay Bakan, hareket serbestisini kstlayan ve niversitelerdeki silahl atmalara katlan

85

yerel yetkililer ve polis memurlar ve yolsuzluk olaylarna bulaan bir ksm i adam vard.31 Bunlarn ou Hazirann bandan itibaren adada tutuldu. Yarglama ncesi soruturmalar, yelerini askeri rejimin setii 31 kiilik bir zel Yksek Soruturma Kurulu tarafndan yapld. Kurul, delilleri toplamak ve iddia makam iin davalar hazr hale getirmek amacyla ara vermeksizin alt. Sulanan 592 kiinin mahkemesi, Kurulun bu almasn tamamlayabilmesi iin drt aydan fazla bir sre ertelendi.32 Mahkemede mer Altay Egeselin bakanln yapt bir savclar heyeti ve Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafndan seilen dokuz yargcn oluturduu bir jri vard. 11 aylk yarglama dnemi boyunca 202 duruma yapld ve durumalar yaklak 150 000 kii izledi. Durumalarn tamamlanmasn takiben kararlar 15 Eyll 1961de akland. Sonuta, 15 lm cezas, -bunlardan drd oy birlii ve on biri oy okluu ile alnmt- ve 31 mr boyu hapis cezas verilmiti. 418 sana alt ayla yirmi yl arasnda deien hapis cezas verildi, 123 sank berat etti ve be sank hakknda takipsizlik karar verildi.33 Anayasaya gre lm cezalar MBK tarafndan onaylanmalyd. Yarglama srecine otoritelerin mdahalede bulunmad sylenemez. Hakimler ve savclar dorudan MBKnn oluturduu hkmet tarafndan atanmt. Ankaradaki ngiliz bykelisi mahkemelerin kurulmasnn deiik sebepleri olduuna dikkat ekti. En nemli neden muhtemelen mdahaleyi hakl klma arzusuydu. Bykeli, Trklerin hukukun detaylarna nem veren bir halk olduu yorumunu yapt.34 Bu isabetli bir tahlildi, nk stanbul niversitesinden hukuk dalndaki retim yeleri -Rektr Profesr Sddk Sami Onar dahil- MKBya darbeyi hukuki bir zemine oturtmalar tavsiyesinde bulundular. Darbe yapldnda, darbeci subaylarn niyeti ay iinde yeni seimleri yapmak ve arkasndan da iktidar sivil hkmete devretmekti. Akademisyenler, eski hkmetin bakanlarnn ve Demokrat Parti yelerinin yeni seimler yaplmadan nce yarglanmalar konusunda darbe liderlerini tevik ettiler. Onlara gre, ayet bu kiiler seimlerden nce yarglanp sulu bulunmazlarsa yeniden seilmeye hak kazanrlar ve daha sonra tekrar iktidara gelebilirlerdi. Hkmeti kurmalar ile yarglanmalarnn sona ermesi arasndaki dnemde darbeye katlan askeri grevlileri tutuklayabilirlerdi. Akademisyenlerin hukuki srecin gerei gibi takip edilmesi ynndeki tavsiyesi mahkemenin 11 ay ge sonulanmasna yol at. MBK yelerinin, ksa sren bir mahkeme sonucunda eski hkmet yelerinin daha abuk bertaraf edilebileceklerini dndkleri anlalmaktadr. Yarglamann uzayp kararn kmamas seimlerin ertelenmesine ve sivil rejime dnn daha sonraya braklmasna neden oldu. Baz entelektellerin Trkiyedeki askeri darbeyi dorudan destekledii ve onlarn tavsiyelerinin basit bir darbeyi bir ihtilale dntrd sylenebilir.35 MBK, mevcut anayasay yrrlkten kaldrd ve bir komisyon tarafndan yeni bir anayasann hazrlanmasn emretti. Onlar, nceki anayasaya gre kendilerinin sulu olduunun farkna vardlar, anayasay deitirdiler ve ordunun hem nceki hem de mevcut anayasaya gre vatan sever olmann gereklerini yerine getirmekten teye bir ey yapmadn iddia ettiler.36 Bylece balangtaki darbeyi hukuki bir zemine oturttular.

86

Askeri hkmetin hareketlerinin herhangi bir kiinin veya snfn lehine ya da aleyhine olmadn ifade eden ilk kamuoyu aklamas37 ile Yassada mahkemelerinin yaplmas arasnda bir tezat sz konusuydu. Burada tek sulanan eski iktidar partisi yeleri ve destekileriydi. Bu, darbenin aslnda kesinlikle Demokrat Partiye kar yapld anlamna gelmekteydi. Bununla birlikte askeri hkmetin ba General Grsel, eski bakanlardan hi birinin idam edilmeyeceinin altn izdi. ngiliz hkmeti Trkiyedeki gelimelerin ald ynden nemli lde kayglyd. htilalden hemen sonra ve durumalarn balangcnda bykeli, yarglamalar ve muhtemel kararlar -zellikle de eski Babakan ve dier bakanlara ilikin olanlar- hakknda dzenli raporlar gnderdi. ngiliz bykelisi 21 Haziranda Sarper ile yapt grmede zellikle seim tarihi ve ilk seime Demokratlarn katlp katlamayaca hakknda bilgi edinmek istedi. Ayn zamanda nceki hkmetin yelerine ne yaplmas dnldn zellikle renmek istedi. Sarper, eski hkmet yelerinin yarglamasnn tamamen tarafsz olduunu ve siyasal basklara maruz kalmadan yapldn iddia etti. Sarperin aklamalarna inanmayan bykeli, Sayn Sarperin mahkemelere ilikin aklamalar imdi, grme esnasnda inandmdan daha az gerei yanstmaktadr eklindeki grn stlerine bildirdi. Rapor, rnein sadece lm cezalarnn MBK tarafndan onaylanacana ilikin hkmn, yarglamalar sona erene kadar askeri hkmetin i banda kalacan aka belirtir nitelikte gibi grndn ifade ederek devam etti. Grmeden bu yana geen srede bykelilik MBKya yakn bir kaynaktan, MBKnn iktidar devretmeden nce mahkemelerin tamamlanmas niyetini tadn rendi.38 Dileri Bakan Sarper, Ankarada yabanc temsilcilerle yapt toplantda onlara Trk hassasiyetlerini dikkate alarak, meselenin en iyi biimde nasl ele alnabilecei konusunda tavsiyelerde bulundu. ngiliz Dileri Bakanlnn Gney Dairesi bakan R. F. G. Sarell, Sarperin tavsiyelerini tuttuu notta yle zetledi: (Trk hkmeti ile yaplacak herhangi bir) Yazmada lm cezas konusu gndeme getirilmemelidir, nk bu ahsen idamlara kar olduunu kesin bir dille ifade eden Grseli sadece zer ve rahatsz eder. O, Sarpere bundan teye bir ey sormayacan belirterek lm cezalarndan herhangi birinin ifa edilmesi durumunda istifa etmeye karar verip vermediini sordu Sarper lm cezas verilmesi ihtimalinin yzde elli olduunu ve lm cezas verilmesi halinde 80/20 ihtimalle cezann uygulanmayacan tahmin etti.39 Dier bir Dileri Bakanl bilgi notunda unlar belirtildi: ok ilgin. Eminim ki Sarperin tavsiyelerine uymalyz. Babakan bu notu grmek isteyebilir. Bunun zerine Babakana u tavsiyede bulunuldu: Anlald kadaryla gelimeler u anda istediimiz dorultudadr. Bakanln gr, Sarperin tavsiyelerini kesinlikle takip etmemiz gerektii ynndedir.40

87

Burrows bu gre katldn ifade etti: Yabanc basna yaplacak bir yorumun, eer Trk hassasiyetlerini rencide etmemek amacyla iyi bir zamanlama ve zenle seilmi ifadeler kullanlarak yaplrsa, genel olarak Bat dnyasnn dncelerinin belirtilmesi asndan en etkin yollardan biri olabileceine inanmaktaym.41 Burrows, CHPnin nde gelen gen yelerinden ve partinin gazetesi Ulusun gnlk ke yazarlarndan Ecevit ile yapt grmede u aklamalarda bulundu: Mahkemeler konusu hemen her grmede olduu gibi bu grmede de gndeme geldi ve ona yabanclarn yarglamalarn sonucuna ilikin fikirlerinin Trk yetkilileri etkileyip etkilemeyeceini sordum. Milli Birlik Komitesi (MBK) yeleri ve dier yetkililerin, d basnda yazlanlarn yabanc lkelerde oluan kanaat zerindeki etkisi konusunda net bir fikre sahip olduklar ve bunun onlar nazarnda bir lde nemi olduunu syledi. Yine de herhangi bir resmi yabanc mdahale olmas durumunda bunun byk ihtimalle onlar rahatsz edebilecei ve onlarn idamlar yerine getirmek konusunda daha kararl yapabilecei grndeydi. (Burrowsa gre) Ecevitin daha nce eer idamlar yerine getirilmezse demokrasiye geiin nemli lde kolaylaacan ifade etmesi, bu grn daha ilgin klmt.42 Burrows herhangi bir d mdahalenin MBK ile ilikilerde glklere neden olacan anlad ve ekledi: ifade ettiim gibi olduka, eminim ki, imdilik resmi bir giriimde bulunulmas bir hata olabilir.43 Burrows ierdeki gelimelere ilikin bilgiyi genellikle Sarperden almaktayd. Ankaradaki ngiliz diplomatlar ve Dileri Bakanl, Sarperin verdii bilgilere ve askeri hkmet ve Grselin politikasna ilikin tavsiyelerine bel balamlard. Burrowsun nerileri Dileri Bakanlnca benimsendi ve eski Babakan ve iki eski bakann idamlarn nlemek amacyla MBKya dorudan mdahale etmekten kanld. Dileri Bakanl, ngiliz grnn belli edilmesi iin Babakandan Grsele bir mektup gnderilmesinin yeterli olaca grndeydi. Kasm 1960ta Babakan Macmillan, Yassada yarglamalarna ilikin Ankaradaki bykeli vastasyla iletilecek bir ahsi mektubun Grsele gnderilmesini onaylad. Bykeliye mesajda istedii deiiklikleri yapma yetkisi ve ne zaman ve nasl Grsele mesajn iletilecei konusunda inisiyatif verildi. Burrows 9 ay bekleyerek bu mesaj 4 Austos 1961de, yarglamalar sona yaklarken ve olumsuz hkm verilmesi ihtimali doduu bir zamanda iletti. Mesajn ierdii balca grler unlard: Bu Trkiyenin bir i hukuk meselesidir ve yarglamalar ve kararlara ilikin yorum yapmak bize dmez. Babakan sadece, idamlarn Birleik Krallkta yapaca muhtemel etkilere General Grselin dikkatini ekmek ister. Biz Trkiye ile dostluk ve ittifaka byk nem vermekteyiz. Sayn Menderes ve

88

i arkadalar Trkiyenin Bat balants ile NATO ve CENTOnun sadk savunucular olarak tannmlard. Onlar Kbrs anlamasnn yaplmasnda byk rol oynadlar. Bu kiilerin idam edilmesi, Birleik Krallkta, Trkiye ve ngilterenin (eksik) Bat toplumunun yksek idealleri ile uyumad eklinde deerlendirilebilir.44 Burrows, Babakann mesajnn nemli komutanlar arasnda yaygn biimde okunduunu bildirdi.45 Dileri Bakanl mesajn nemli lde etki braktn belirten iyimser bir yorum yapt. Dileri Bakanl Burrowsa konuya mdahale etmesini, ancak bu mdahalenin Trkiye tarafnn d mdahale sulamalarnda bulunarak yarardan ok zarar getirmesinden kanmak amacyla mmkn olan son ana kadar beklemesini tavsiye etti.46 Bakanlk yazsnda belirtildiine gre, resmi yazy Trkiyenin Bat dnyasndaki dostlarn etkileyebilecek gereksiz yere sert cmlelere dayandrma tehlikesine kar Burrowsun her halkarda nlem almas tavsiye edildi. ngilizlerin bu tavrnn, ngilterenin temasta bulunduu Ankaradaki yabanc misyonun ve ABD hkmeti dahil dier hkmetlerin genel yaklam ile ayn dorultuda olduu anlalmaktayd. Burrowsun balca mttefik lkelerden meslektalar ile ortaklaa almas istendi ve Dileri Bakanl ona Ankaradaki ran bykelisi ile de yakn iliki iinde olmasn tavsiye etti.47 Macmillann mesaj ulatrlmadan bile nce, ngiliz hkmeti her frsatta Trk yetkililere dncelerini ifade etti.48 Aralk 1960da, imdiki Maliye Bakan ve eski Dileri bakan Selwyn Lloyd, OECD toplants esnasnda Trk Dileri Bakan Sarper ile grt. Lloyd Sarpere mahkemeleri hakknda soru sordu. Sarper, sanklara kendilerini savunmalar iin btn imkanlarn saland ve yarglamann adil olduunu syledi. Lloyd yarglamalarn sonularn da soruturdu. Sarper, General Grselin de iinde bulunduu gl bir bask grubunun lm cezalarna kar olduundan bahsetti. Maliye Bakan bunu duymakla rahatladn, nk kan dklmesinin her zaman tekrar kan dklmesine yol atn ve eer herhangi bir idam infaz edilirse bunun Trkiye iin bir trajedi olabileceini syledi. Yine yarglananlarn zamannda Batnn iyi dostlar olduklarna vurgu yapt. Sarper bu szlere tamamen katldn ve hi bir lm cezasnn infaz edilmeyeceine dair Bakana gvence verebileceini dndn syledi.49 ngiliz bykelisi, mahkemelerin sonunda lm cezas verilmesi ihtimaline ilikin mttefik lkelerin Ankaradaki diplomatik misyonlar ile sk bir ortak alma yapt. Bundan baka, Dileri Bakanl da mttefik lkelerin Londradaki bykelilikleri ile irtibat kurdu. Federal Alman bykelisi 7 Kasm 1960da Dileri Bakanl Mstear Hoyar Miller ile grt. Her ikisi de zamansz bir mdahalenin yanl olaca ve herhangi bir resmi ikayette bulunulmasnn bu tr belgelerin en etkili olabilecei ortaya kt ana kadar ertelenmesi zerinde gr birliine vardlar. Hoyar Miller bu vesile ile, Federal Alman hkmetinin bir zaman bu sorunu, Almanyann Trkiye ile ekonomik ilikileri ile alakalandrdn ngilizlerin dndn ekledi. Hoyar Miller, iki meseleyi birbiri ile ilikilendirmenin yanl olaca ve bu trden bir basknn kendi kendini bozguna uratc bir nitelik tayabileceini dnmekteydi. Federal Alman bykelisi

89

bunu anladn ifade etti ve Alman otoritelerinin imdi bu dnceyi bir kenara braktklar izlenimini verdi.50 Ankaradaki Amerikan bykelisi Fletcher Warren, mdahalenin daha ilk gnlerinde kendisinin Grsele idamlarn Amerikan yaklam zerinde olumsuz etki yapabilecei ve bundan dolay Amerikan ynetiminin Trkiyeye yaplacak yardm iin Kongrenin onayn almasn daha da zorlatracan sylediini bildirdi. Burrows, Alman ve Franszlarn bu konuda Trkleri Ortak Pazar grmeleri vastasyla etkilemeye alabileceklerinden sz etti. Bu ekonomik saikin bu ie katlmasnn byk bir hata olduunu dndne iaret etti. Aslnda Amerikan bykelisinin bu iki konunun ayrlmas gerektiini idrak edip etmediinden phe eden Burrows unlar ekledi: Trkler, karc bir tarzda ekonomik kayglarn gndeme getirilmesine kar ereflerini savunmaktan holanlacak kadar doulu bir zihniyete sahiptir. Medeni bir millet olarak onlarn prestijine hitap etmek daha baarl olabilir.51 Burrowsun bu kanaati Trklerin genel zelliini en iyi anlatan bir ifadeydi. Trk hkmeti diplomatik misyon bakanlarna durumalara katlmalar iin davetiyeler gnderdi. Dileri Bakanl bu durum hakknda Ankaraya bir yaz yazd. Bu yazda bykelinin dost-mttefik lke diplomatik misyonlar ile, zellikle Amerikal meslektayla, uyumlu davranmasna vurgu yaplmt: Ekselanslarnn durumalara ahsen katlmasnn uygun olduunu dnmyorum -bu tavsiye deinilen trden bir uyumun salanmas durumunda gzden geirilecektir-, fakat bykelilik personelinden birinin gzlemci olarak sizi temsil etmesinde bir saknca grmyor ve hatta bunun baz avantajlar olduunu dnyorum. Bu tarz katlm, Trk yetkililere kar herhangi bir nezaketsizlik yapmaktan saknmanz ve sizin dava sreci hakknda, durumalarn ve bunlarn sonunda verilecek hkmlerin onaylandn ima etmeksizin doru bir deerlendirme yapabilmenizi mmkn klacaktr. 52 Bu mesaj ngiliz hkmetinin iinde bulunduu ikilemin bir gstergesidir. Mevcut Trk hkmeti ile iyi ilikilerin srdrlmesi arzulanrken, bu esnada askeri rejimin ve nceki hkmet yelerini yarglamak amacyla zel bir mahkeme kurulmasnn onaylanmasndan kanlmaktadr. ngilizler askeri otoritelerin denetimi altndaki hkmetin muhtemelen bir sre daha iktidarda kalacan hesapladlar. Stratejik ve ekonomik sebeplerle, CENTO ile NATO yelii ve Kbrs sorunundan dolay, mevcut Trk yneticiler ile dosta ilikileri srdrmeye ihtiya duydular. ngiliz karlar gz nne alndnda bu politika anlalabilir nitelikte idi, ancak insancl ve ahlaki bir bak asndan ngiliz hkmeti dn vermiti. Yine de ngilizlerin idamlarn infazn durdurmaya alt belirtilmelidir. 10 Ekim tarihli bir mesaj ile Burrowsa, eer lm cezas verilirse ngiliz kamuoyunun muhtemel olumsuz tepkisini gznne alarak nasl bir karlk verecei konusunda talimat da verildi. Burrows, 3 Mart 1961deTrk Dileri Bakanndan ok kuvvetli bir ipucu edindiinden sz etti. Sarper, eski Cumhurbakan, Babakan ve dierlerinin Yassadadaki yarglamas sonucunda lm

90

cezasna arptrlr ve bu ceza infaz edilirse bunun yurt dnda neden olaca olumsuz imaj hakknda Kralienin 6 Martta Ankaraya yapaca ziyarette Grselle grt zaman ahsen bireyler sylemesinin ok faydal olabileceinin altn izdi. Burrows, Kralienin bu tr bir meseleyi gndeme getirmesinin ok sra d bir ey olacan dndn, fakat kendisinin Sir H. Millera bu konuda ahsi bir mesaj gndereceini ifade etti. Sarper, byle bir teklifi kendisinin getirdiinin bilinmemesinin ahs asndan hayati neme sahip olduunu vurgulad.53 Sarper DP hkmeti dneminin en sekin diplomatlarndan biriydi. Darbenin hemen sonrasnda askeri ynetim onu Dileri Bakan yapt. O, uluslararas kurulular ve yabanc lkeler hakknda engin bir deneyim sahibiydi.54 ahsen lm cezalarna karyd ve bu cezalarn uluslararas alanda Trkiyenin hreti zerinde yapabilecei olumsuz etkinin farkndayd. Burrows ve Miller ile yakn bir iliki kurmutu. Sarper ok muhtemelen bu trajik durumun nlenmesi amacyla ngilizlerle birlikte almann mmkn olduuna inanm olabilirdi. Burrows, Sarperin 3 Martta kendisine belirttiklerini u ekilde anladn Dileri Bakanna bildirdi: Baka bir devlet bakan tarafndan (idamlar konusuna ilikin grleri ifade eden) bir aklamann General Grsele iletilmesi her eyden daha etkili olabilir ve lm cezalarnn hafifletilmesini salayacak bir kararn alnmas abasnda onu glendirebilir. (Sarper), General Grselin bu tarz bir grmeyi mmkn klmay umuyor ya da istiyor olabilecei izlenimini bile verdi, nk Grsel gizli bir konumann yaplabilmesi iin havaalanndaki resepsiyon odasnda bulunacak kiilerin saysnn snrl tutulmas (Kralie, Edinburgh Dk [Kralienin kocas Prens Philip], Sayn Sarper ve siz) isteini kendisine bildirdiini syledi.55 Burrows unlar da ekledi: Sayn Sarperin nerisi zerinde nemle dnmemiz gerektii kanaatindeyim. O, General Grsele yakndr ve bu hassas konuda neyin en yararl olacan bilmek asndan en iyi konumda olan kiidir.56 Kralienin yukarda deinilen biimde Grsel ile bulumas, Kralienin uann Londradan Tahrana giderken Ankara havaalannda mola verdii zaman gerekleti. 6 Mart 1961de Kralie, havaalannn salonunda Grsel ile ksa bir grme yapt.Grmede Edinburg Dk, Home Kontu (ngiliz Dileri Bakan) ve Selim Sarper de hazr bulunmutu. Trkiyenin siyasi durumuna ilikin soruya Grsel, planlarnn arzulanan ynde gelitiinden sz ederek cevap verdi. Ona gre: Hukukun gereklerinin yerine getirilmesine mdahale edilemezdi. Sanklara iyi avukatlar temin edilmiti ve hakimler Trkiyenin en iyi hakimleriydi. Mesele onlarn vicdanna braklmalyd. Fakat karar kendisi ve Milli Birlik Komitesi temyiz edecekti. Bu aamada, eer gerekirse ve bu doru ise, kendisi sululara merhamet gsterilmesi adna mdahale etme frsatn bulacakt.57 Grsel elbette yarglamann sonucunu tahmin edemezdi, fakat hkmetinin kansz bir ihtilal yaptn ve onu kan aktmadan korumak istediini ileri srd. Prens Philip cezalarn indirilmesi

91

ynnde bir kararn elbette Trkiyenin yurt dnda edindii ok sayda dostunun tamamna memnuniyet vereceini ima etti.58 Rusya konusunda birka sz sylendi ve Sarper grmeye katlanlara bir Trk atasznde u tavsiyede bulunulduunu hatrlatt: Ruslarla yemek yiyenin ka uzun olmaldr. Trkiye ile ilgili olarak Ruslar kur yapmak ile suiistimal etmek arasnda deiik teklifler sunmaktadr. Trkiyeye ekonomik olarak ok cazip artlarda ticaret nerileri yapld fakat Trkiye bu tr ilikilere girmekten kand. 59 Bu grmede Sarper yeni askeri hkmetin Sovyetlere kar d politikasn aka ifade etti. ngiliz Dileri Bakan Lord Home bu konuda unlar kaydetti: General Grselin bende uyandrd izlenim, uzun bir siyasi hayat olamayabilecei ynnde idi. Fakat o zihnen uyankt ve amacnn ne olduunu tam olarak bilmekteydi. Anayasal reformlar sonuna kadar gtrmesinin salnn elverip vermeyeceine bal olduunu dnmeden edemiyorum. 60 Ankara havaalanndaki grme diplomatik adan nemliydi, nk bu Trk ve ngiliz devlet bakanlar arasnda yaplan ilk resmi grmeydi. Kral VIII. Edward 1936 ylnda stanbulda Kemal Atatrk ile bulumutu, ancak o zamandan bu yana hibir ngiliz kral Trkiyenin hala sade bir yer niteliindeki bakenti Ankaray ziyaret etmemiti. Kralie ayn zamanda askeri darbeden beri Trkiyeyi ziyaret eden ilk yabanc devlet bakanyd.61 Dileri Bakanlnn Burrowsun grmeye katlanlarn saysnn snrlanmasna ilikin nerisine ve eski parlamenterlerin yarglanmas ve onlara lm cezas verilmesi ihtimali hakkndaki ngiliz bak asna ilikin verdii fikre uygun davrand belirtilmelidir. ngiltereden baka hi bir lke devlet bakannn askeri ynetimden eski milletvekilleri iin merhamet gsterilmesi talebinde bulunmamas da nemlidir. Burrows, Macmillann mesajn iletmeyi 4 Austos 1961e kadar dokuz ay erteledi. Bu mesaj Sarperin bir yabanc lke dileri bakanndan ald ikinci yazl mesajd. Sarperin bykeliye sylediine gre, Almanlarn mesaj konuya ngilizlerinkinden biraz farkl bir bak asndan yaklamt. Yine de Sarper, Alman mesajnn da ayn lde etkili ve potansiyel olarak faydal olduunu dnd izlenimini verdi.62 Toplantda Sarper MBKnn i durumu ve neler olabilecei konusunu Burrowsa aklad. Orduda kendisini ordunun gerek temsilcisi diye tanmlayan ve Silahl Kuvvetler Birlii (SBK) ad verilen dier bir grubun kurulduunu belitti. Sarper SBKnn gizli bir komiteye benzediini ve idamlardan bir ksmnn infaz edilmesini istediinden sz etti. Sarper, MBK yelerinden infazlara kar olanlar desteklemek iin d yardm talebinde bulundu. Bu yeler MBK bakan Grsel dahil yaklak 22 kii idi.63 15 Eyllde mahkeme kararlar aklad. Bunlar arasnda drd oy birlii ile ve geri kalan ounluk oyu ile alnan 15 lm cezas karar vard. Yassada hakimlerinin oy birlii ile kararlatrd lm cezalarn MBK 14e kar sekizlik bir ounlukla onaylad. Yassada hakimlerinin oy okluu ile verdii 11 lm cezas MBK tarafndan mebbet hapse evrildi; oy birlii ile ceza verilen drt kii eski

92

Cumhurbakan Bayar, Babakan Menderes, Dileri Bakan Zorlu ve Maliye Bakan Polatkand. Hkm verildii zaman 78 yanda olan Bayar, yal olmas nedeniyle infazdan kurtuldu. 64 Btn lm cezalar Trk Ceza Kanununun 146. maddesine dayanlarak verilmiti. Bu madde lm cezalarnn Trkiye Cumhuriyeti anayasasn kuvvet kullanarak deitirmeye, yerine bakasn getirmeye veya ortadan kaldrmaya alanlar iin verilecei hkmn iermekteydi. Durumalar esnasnda uzmanlar birbiri ile atan deliller ortaya koymalarna ramen, sanklarn bu suu ilediklerinin ispat edildiine karar verdi.65 lm cezalar ve cezalarn 24 saat iinde infaz edileceine ilikin haberler Londraya ulatnda, Burrowstan -eer Babakan zerinde bir etki yapabileceini dnrse- yeni bir mesaj daha iletmesi istendi. Burrows hemen u mesaj Grsele iletti: Ekselanslar son mektubumda ifade etmeye altm yarglamalarn durumuna ilikin grleri phesiz hatrlayacaklardr. Orada belirtilen grler, Trk-ngiliz dostluunun ve bir btn olarak Bat ttifaknn menfaatleri gz nnde alndnda, kanaatimce mevcut durum iin zellikle alakaldr. Bu yeni mesaj gnderirken hissettiklerimi Ekselanslarnn takdir edeceinden eminim.66 Sr Winston Churchill de -artk emekli olmutu- Grsele benzeri bir mesaj gnderdi.67 Mahkemenin kararn renir renmez Amerikan, ngiliz, Alman, Fransz ve Pakistan hkmetleri, Grsele infazlarn ertelenmesi arsnda bulundular. Baka ok sayda MBKya ulaan cezann hafifletilmesi istekleri nn, Trke, Bakan Kennedy 68, Kralie Elizabeth, De Gaulle ve Eyb Handan geldi. Eyb Han, srgne gnderilmeleri durumunda Menderes ve Bayara snma teklif etti.69 Bunlarn tamam MBK tarafndan gzard edildi. ngiliz hkmeti ve dierlerinin mesajlar MBK zerinde etki douramayacak kadar ge bir zamanda ulat. Mesajlarn dikkate alnmamasnn birka nedeni vard. lk nce, Ankaradaki diplomatik temsilciler mesajlarn dorudan Grsele ulatrmak yerine Sarpere verdiler. kincisi, Grsel MBK zerindeki otoritesini zaten yitirmiti. ncs Genelkurmay Bakan Sunay lm cezalarnn onaylanmamas durumunda bunun orduda honutsuzlua yol aacan belirtti.70 Trkiyenin iinden ve yurt dndan gelen mesajlar MBK yeleri okumamlard. Bundan teye, Halee gre ordudaki radikal ve ar gruplar MBK yeleri zerinde idamlarn yerine getirilmesi dorultusunda bask yapabilecek gte idiler. 71 MBKnn general yeleri infazlara kar olmasna ramen,72 alt rtbe sahibi yeler infaz taraftaryd ve Generaller bunu kabullenmek zorunda kald. Eski Dileri Bakan Zorlu ve Maliye Bakan Polatkan 15 Eyll 1961de mral adasnda asld.73 Menderes uyku hap yutarak intihar giriiminde bulundu fakat kurtarld. Daha sonra -15 Eyllde- o da dier bakanlarla ayn yerde idam edildi.74 ngiliz basn infazlar knad. The Sunday Telegraph belirtti ki:

93

Nuremberg yarglamalar ile ayn neme sahip olduunu iddia eden bu zorlu mahkeme sreci, tarafsz bir hukuki sre deil fakat bir siyasi arptmayd.75 Trkiyede neden kararlara ve infazlara kar geni kapsaml bir halk tepkisi olmadn sormak nemlidir. Bunda iki nemli faktr rol oynamt. Birincisi, sk ynetim uygulanmaktayd ve en kat gvenlik nlemleri alnmt. Askeri hkmet mahkeme sreci hakknda kamuoyu tartmas yaplmas hakkn ar cezalarla meyyide altna almt. Menderes lehine yaplacak herhangi bir gsteri -znt nedeni ile bile yaplm olsa- tehlikeli idi. Basn zerinde sansr de uygulanmaktayd. 21 Austosta sk ynetim yetkililerinin son anda koyduu sansr nedeniyle, iki Trk gazetesinin ba sayfalar bo kmt. Sansrden gemeyen haberler Yassada mahkemesinin lm cezas vermemesi gerektiini savunan iki parti lideri Blkba ve Alican- ile ilgiliydi.76 kinci ve daha tartmal nitelikteki faktr Trk halknn karakteri ile alakalyd. ngilizler genel olarak Trkleri gsteri yapma eiliminde olmayan bir halk diye tanmlamt.77 Bu doru olabilir, fakat infazlarn yapld dnemde Trk halk ii sendikalar ve tarm birlikleri, byk medya kurulular veya niversiteler ya da yksek renim kurulular ierisinde rgtlenmemiti. Bu nedenle, lkeye hakim olan genel sessizlik, bireylerin gerekte ne dndn yanstmamaktayd. 1961 yl Trkiyenin ynetimine ilikin pek ok deiikliin yapld ve demokratik gelime midinin var olduu bir yld. Yeni bir anayasa Kurucu Meclise sunuldu; orada detayl bir biimde tartld ve sonunda ciddi deiiklikler yaplmadan onayland. Anayasay yapanlarn temel amac, siyasi iktidar gcnn iktidar partisi tarafndan ktye kullanlmasn nlemekti. Yeni anayasann Kurucu Meclisce kabul edilmesi sonrasnda 9 Temmuz 1961de referanduma sunuldu; 78 referandumda anayasa beklenenden daha az bir ounlukla -%60 lehte ve %40 aleyhte oyla- kabul edildi.79 Referandum aslnda eski Demokrat Partisi destekilerinin devam eden gcnn ak bir delili idi. Seimler, neredeyse infazlarn hemen arkasndan, 15 Ekim 1961 tarihinde yapld ve infazlara halk tepkisinin iki boyutunu ortaya kard. Seimler hi bir siyasi rahatszla yol amad ve hem hile kartrlmamas ve hem de siyasi partiler dahil toplumun adil olduuna inanmas asndan prensip olarak adil ve drst biimde yapld. Fakat sonu, seimlerin yaplmasn salayan ordunun ve o dnemde ihtilalin yaplmasnn karlarna hizmet ettii dnlen CHPnin byk lde, beklenenden daha fazla aleyhine idi.80 parti kendilerini DPnin mirass olarak grdler. Bunlar Adalet Partisi, Yeni Trkiye Partisi ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi idi ve CHP karsnda toplam oyun %62sini aldlar.81 Bu sonu Menderes ya da eski Demokrat Parti iin bir zafer olarak nitelendirilebilir.82 Dier bir deyile, ihtilal ve infazlar semenin %62sinin kar olmasna ramen geeklemiti. CHPnin lideri nn, entelekteller ve ordu CHPnin mutlak ounluu elde etmesini beklemekteydi. 3 Haziran 1960 tarihli bir raporunda Burrows da yaplacak ilk seimde CHPnin ok

94

byk bir ounluk elde edecei kesindir eklinde tahminde bulunmutu. Burrowsun seimin sonucuna ilikin bu tahmini isabetsizdi, nk o entelekteller ve politikaclar, diplomatlar ve st dzey askeri personel ile yakn iliki iindeydi, fakat byk ehirler haricinde Anadolunun tamam hakknda yetersiz bilgiye sahipti. DPye verilen destek ounlukla krsal kesimden gelmiti. Dikkate alnmas gereken dier bir nokta entelekteller ve subaylarn ounun CHP yanls olmas ve bu nedenle onlarn tahminlerinin gereki olmaktan ok subjektif nitelik tamasyd. Burrows, askeri ynetim dneminde Trkiyedeki durumu Dileri Bakan -Home Kontu- iin hazrlad 1961 yl raporunda yle tahlil etti: Trk Silahl Kuvvetlerinin imdiye kadar neredeyse bir btn grnmne sahip yapsnda olduka belirgin atlaklar grnmeye balam olmakla birlikte, ordu iindeki g dengesinden kaynaklanan genel irade, -bu eski siyasal liderlerin temelde siyasi nedenlerle idam edilmeleri pahasna gereklemi olsa bile- takdirle karlanmaldr. 1960 ihtilalini uygulama ve ilk aamalarn ynlendirmek amacyla olduka garip bir tarzda bir araya gelen iki unsur -Subay gruplar ve entelekteller- yl iinde birbirlerini gcendirdiler ve anayasa referandumu ile seim sonular her iki grubun da halkn ounluu ile temas kurmadklar ya da temaslarn srdrmediklerini gsterdi ve btn bu gelimeler sonrasnda hangi grten siyasetilerin demokratik sistemin temel unsuru olduunu hatrlatt.83 Sonu Darbeden hemen nceki dnemin, darbenin, darbe sonrasnn ve ngiliz tepkisinin detayl bir incelemesinden ne tr sonulara ulalabilir? Menderes dnemi, ok partili demokraside salad ilerleme bakmndan nemliydi. 1950de yaplan seim sonucunda DPnin iktidara gelmesi Trk demokrasisinde yeni bir dnemin balangc idi. 1950li yllarda, Trkiye Batdan -zellikle ABDden- d askeri ve ekonomik yardmlar yannda d kredi ald. Bunlar ncelikle tarm, teknoloji ve yol yapm iin kullanld. Bu ekonomik politika ilk be ylda baarl oldu, fakat ikinci be ylda yabanc lkeler, Trkiyeye verilen kredi ve yardmlar ekonomik durumun belirsizlii nedeniyle durdurdular. Ekonomik durumun ktye gitmesi hkmetin siyasi istikrarn etkiledi. Muhalefet, basn ve entelekteller hkmete ynelik eletirilerinin dozunu artrdlar. Hkmet buna sansr uygulamas ve dier nlemlerle karlk verdi. Bu artlar altnda bir grup subay hkmete kar darbe hazrladlar. Subaylar kendilerini devletin koruyucusu olarak nitelendirdi. Bu anlay Trk askeri-devlet geleneinden esinlendi. Daha nceki Trk devletlerinin Sultanlar -Osmanllar ve Seluklularda olduu gibi- ayn zamanda bakomutan sfatn tamaktayd. Bu ise hem idari hem de askeri glerin tek bir kurumda toplanmas anlamna gelmekteydi. Fakat byle bir ey ordunun sivillerin emrinde olmasn gerektiren demokratik idare tarz ile uyumlu deildi. Menderes dneminde ABD ve ngiltere, DP hkmetinin Balkanlar ve Orta Dou blgelerine ilikin d politikasndan genellikle memnundu. Trkiye Balkan ve Badat paktlarnn kuruluunda nemli bir rol oynad. Kbrs grmelerinde lml bir yol benimsedi. Bunun sonucunda ngiltere, DP

95

hkmetinin politikas ngiliz karlar ile uyumlu olduu iin, DP hkmeti ile yakn ilikiler kurdu. Bu dnemde DP ok kat bir Sovyet-kart politika izledi. Darbe sonrasnda ngiliz karar vericiler bir ikilem ile yzyze geldiler. Bir taraftan, demokratik sre demokratik olmayan bir darbe ile kesintiye uratlmt. ngilterenin demokrasiye verdii destek, yeni ynetimi desteklememesini gerektiriyordu. Dier taraftan ngiliz ekonomik, stratejik ve askeri karlar, askeri ynetim ile ilikileri srdrmesini tevik etti. ngiliz hkmeti bu ikilemi, durumu ABD ile mzakere ederek, ksa srede zd. Her iki lke yeni Trk ynetimini darbeden sadece gn sonra, 30 Mays 1960ta, tand. ngiliz hkmeti grlerini Trk yetkililere Ankaradaki bykeli ve dorudan Kralienin Grsel ile grmesi gibi vastalarla bildirdi. Temelde ngiliz politikas, Burrowsun tavsiyelerine uygun biimde ekillendirildi. Bykeli, yarglamalar ve lm cezalarnn infaz konularnda ortaya kan sorunlarn ele alnmasnda Sarperin nerilerine zel bir nem verdi. Kralienin yapt grme, devrilen ynetime ve askeri ynetime kar ngiliz tavrnn belirtilmesi asndan kayda deer bir giriimdi, fakat trajik infazlarn nlenmesi iin yeterli olmad. Bu makalenin yazar u sonuca ulamtr ki, ayet Batl demokratik hkmetler, neredeyse annda darbe liderlerini tanmak yerine rnein askeri ve ekonomik yardmlar askya alma tehdidinde bulunmak ve Trkiyenin Batdaki itibar asndan sonularn vurgulamak suretiyle daha fazla bask yapsalard, MBK lm cezalarnn infaz konusunda muhtemelen tereddt ederdi. Ordu iindeki ar grup, infazlarn onaylanmas konusunda MBK zerinde bask yapt. Eer onlar idam edilmezse, eski milletvekillerinin ldrlecekleri tehdidinde bulundular. Burrowsun doru olarak belirttii gibi: General Grselin son tahlilde her eyin, u anda Trkiyenin istikrarnn temelde dayana niteliindeki ordu iinde ak bir blnmeden daha iyi olacan dndn varsaymaktaym ve d mdahalenin bakanlar ile MBK yelerinin fikirlerinin oluumunda ve bylece onaylanan lm cezas saysnn snrl tutulmasnda nemli bir rol oynam olabileceini, fakat lm cezalarndan bir ksmnn infaznn gerekli olduu eklindeki subay grubunun ounluu tarafndan benimsenen sonucu belirleyici gr zerinde hibir etkisi olmadn dnmekteyim.84 Askeri ynetim, devrilen ynetimin yelerini yarglanmak amacyla zel bir mahkeme kurdu. Yarglamalarn, DPnin Trk halk nazarnda itibarn drmek amacyla planland akt. Bu ama gerekletirilemedi. MBK lm cezalarndan drdn onaylad. ki bakan ve eski Babakan Menderes idam edildi. Menderesin idam phesiz ki MBKnn pozisyonu ile birlikte Yassada mahkemelerinin bitiminden ksa bir sre sonra yaplan seimlerde CHPnin ans zerinde olumsuz etki yapt.85 damlar kat zerinde anayasaya uygundu, fakat gerekte Trk halk merhamet duygularn idamlardan sadece bir ay sonra -15 Ekim 1961de- yaplan ilk seimlerde gsterdi. Seim sonucu CHP ve destekileri iin byk lde sarscyd. Onlar, demokraside ordu ile yakn ilikilerini kullanmak yerine sivil kurallar ve demokratik prensiplere gre hareket etmeleri gerektiini anladlar.

96

Birleik Devletler, ngiltere, Almanya, Fransa ve Pakistan hkmet bakanlar, durumu renir renmez, en azndan idamlarn yerine getirilmesinin ertelenmesini Grsele telkin eden mesajlar gnderdiler. MBK yeleri bu arzular tamamen grmezlikten gelip insan haklarn ve demokratik ahlaki deerleri ihlal ettiler. Demokratik dnya Trkiyedeki bu anti-demokratik eylemi 1961de durdurmad. Onlarn aldklar tedbirler bakanlarn hayatlarn bile kurtaramayacak kadar ge kalmt. Yabanc hkmetlerin, zellikle ngiliz hkmetinin, Trkiyenin i ilerine karyor imajn vermemek iin byk bir gayret sarf ettiklerini belirtmek de nemlidir. Yine de, Trkiyenin bir i meselesi olmasna ramen, bu olaylarn ayn zamanda demokrasi ve insan haklar balamnda uluslararas boyutlar vard. ngiliz hkmeti, Trkiyede demokratik haklar ve insan haklarn desteklemek iin daha ok ey yapabilirdi ve yapmalyd da. Fakat ncelik varolduu dnlen mevcut ulusal karlara verildi. Darbe ve idamlar Trkiyede istikrarsz bir siyasal ortam oluturdu. 1960daki darbeden 1965 ylna kadar olan dnem, Trk siyasetinde gei dnemi olarak adlandrlabilir. 27 Ekim 1965te Demirel babakan olana kadar geen bu sre iinde zayf hkmetler ve askeri ynetim benzeri rejimler i bandayd. 1960 darbesi Trkiyede demokrasinin geliimini tahrip etti. Yine bu darbe 1971 ve 1980de olduu gibi, sivil hkmete kar baka askeri mdahaleler yaplmasnn kapsn at.

Peter and Marian Farouk, SLUGLETT (eds. ), Guide to the Middle East, the Arab world

and its neighbours, The Times Books, London 1996, s. 293. 2 Walter. F. WEIKER, The Turkish Revolution 1960-1961, Aspects of Military Politics,

The Brookings Institution, Washington, 1963, s. 160. 3 Metin TOKER, Demokrasinin smet Paal Yllar, nnnn son Babakanl 1961-

1965, Ankara 1992, s. 48. 4 5 Burrows (Ankara) to FO (Selwyn Lloyd), 22 April 1960, FO-371/153032, RK 1015/10. Burrows (Ankara) to FO, 19 Nisan 1960, FO-371/153032, RK 1015/9 (A), B, Burrows to

Southern Department, 17 Haziran 1960, FO-371/153035, RK 1015/39 Detaylar iin bkz. George HARRIS, Troubled Alliance, Turkish-American Problems in historical perspective, 1945-1970 Washington 1972, George S. HARRIS, The Causes of the 1960 Revolution in Turkey, Middle East Journal (MEJ), Vol. 24, Autumn 1970, William HALE, The Turkish Army in Politics iinde Turkish State Turkish Society A. FINKEL and N. SIRMEN (eds. ), London 1990, s. 53-77, Cem EROUL, The Establishment of Multiparty Rule: 1945-71 iinde Turkey In Transition, I C. SCHIK, E. A. TONAK, (eds. ), Oxford, 1987, s. 101-143, Carl LEIDEN&Karl M. SMITH, The Politics of Violence Revolution in the Modern World, London, 1973, s. 146, Kemal H. KARPAT, The Military and Politics in Turkey 1960-64; A Socio-Cultural Analysis of a Revolution American Historical Review, Vol: 75, 1970, s. 1654-1683.

97

6 Burrows (Ankara) to FO (Selwyn Lloyd), 22 Nisan 1960, FO-371/153032, RK 1015/10. 7 The Times, 28 Mays 1960. 8 Burrows (Ankara) to FO, 3 Haziran 1960, FO 371/153O34, RK 1015/33. 9 Burrows (Ankara) to FO, 3 Haziran 1960, FO 371/153O34, RK 1015/33. 10 Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 6 Ocak 1961, FO 371/16O212, RK 1011/1, (Trkiye Hakknda Yllk Rapor: 1960). 11 Cem EROUL, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, Ankara, 199O, s. 155. 12 Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 6 Ocak 1961, FO 371/16O212, RK 1011/1. 13 Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 6 Ocak 1961, FO-371/160212, RK 1011/1. 14 Fahir ARMAOLU, Amerikan Belgelerinde 27 Mayis Olay Belleten, Vol: LX, No: 227, Ankara, Nisan 1996, s. 203-226. 15 Burrows (Ankara) to FO, 29 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/3. 16 FO to Washington, 29 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/2; and Burrows (Ankara) to FO, 29 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/3 (B). 17 FO to Ankara, 29 Mays 1960, FO-371/153046. 18 FO to Ankara, 30 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/3. 19 CRO to Commonwealth Countries, 30 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/2. 20 21 22 FO to Ankara, 29 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1015/29. FO to Ankara, 29 Mays 1960, FO 371/153046, RK 1015/29. Burrows (Ankara) to FO, 30 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/5 (A). Burrows

Bakanla gnderdii raporda Dileri Bakan Sarper ile 21 Haziran 1960ta yapt grmede elbette i siyasal durum hakknda kendisinin yorum yapmasnn uygun olmad ve benzeri genel yorumlar yaptn bildirdi. Burrows to FO (A. D. M. Ross), 21 Haziran 1960, FO-371/153035, RK 1015/40. 23 24 25 B. Burrows (Ankara) to FO, 30 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/5 (A). FO (Ross) to Burrows, 29 Haziran 1960, FO-371/153035. FO to Ankara, 28 Mays 1960, FO-371/153054, RK 1051/4.

98

26 27

Burrows (Ankara) to FO, 31 Mays 1960, FO-371/153046, RK 1051/8. mit ZDAG, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, Boyut

Kitaplar, stanbul 1997, s. 201, ERIK j. ZRCHER, Turkey a Modern History, I. B. Tauris, London 1994, s. 253. 28 29 30 31 32 33 34 35 FO (Ross) to Burrows, 29 June 1960, FO-371/153035. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 6 Ocak 1961, FO-371/160212, RK 1011/1. The Guardian, 28 Mays 1960. W. WEIKER, Revolution., s. 26. W. WEIKER, Revolution., s. 27. Hikmet ZDEMR, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul 1995, s. 228. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 6 Ocak 1961, FO-371/160212, RK 1011/1. Mehmet Ali BIRAND, C. DUNDAR, B. CAPLI, Demirkrat Bir Demokrasinin Douu,

stanbul 1995, s. 215. 36 37 119-120. 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 Burrows (Ankara) to FO (Ross), 21 Haziran 1960, FO-371/153035, RK 1015/40. Burrows (Ankara) to FO, 26 Kasm 1960, FO-371/153038, RK 1018/1/83. FO to Prime Minister, 30 Kasm 1960, PREM-11/4552. Burrows (Ankara) to FO (Sarell), 29 Ekim 1960, FO-371/153037, RK 1018/1/48. Burrows (Ankara) to FO (Sarell), 29 Ekim 1960, FO-371/153037, RK 1018/1/48. Burrows (Ankara) to FO (Ross), 21 Ekim 1960, FO-371/153037, RK 1018/1/33. Burrows (Ankara) to FO, 3 Mart 1961, FO-371/160214, RT 1016/49. Minute by E. E. Tomkins (Central Department), 8 Eyll 1961, FO-371/160791. FO to Tehran, 25 Kasm 1960, FO-371/153038, RK 1016/18. FO to Tehran, 15 Kasm 1960, FO-371/153038, RK 1016/18. Hikmet ZDEMIR, Rejim ve Asker, stanbul 1989, s. 217-219. mit ZDA, Menderes Dneminde., p. 202, William HALE, The Turkish Politics., s.

99

48 49 50 51 52 53 54

Erdem ERNER, Davulun Sesi (Dilerinde 44 Yil), Bilgi Yayinevi, Ankara 1993, s. 89. FO to Ankara, 16 Aralk 1960, FO-371/153036, RK 1015/71. FO (Sarell) to Burrows, 7 Kasm 1960, FO-371/153037, RK 1016/11. Burrows (Ankara) to FO (Ross), 21 Ekim 1960, FO-371/153037, RK 1018/1. FO to Burrows, 10 Ekim 1960, FO-371/153037, RK 1016/11. Burrows (Ankara) to FO (H. Miller, personal), 3 Mart 1961, FO-371/160214, CT 1016/49. Kemal GRGN, Dnyann Drt Buca, bir diplomatn anlar 1957-1997, Milliyet

Yaynlar, stanbul 1998, s. 62. 55 1016/49. 56 1016/49. 57 58 59 60 61 62 1016/17. 63 1016/17. 64 65 66 67 Cumhuriyet, 16 Eyll 1961, Hurriyet, 16 Eyll 1961. The Times, 15 Eyll 1961. FO to Burrows, 15 Eyll 1961, FO-371/160224, No: 1921. FO to Burrows, 15 Eyll 1961, FO-371/160224. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 5 Austos 1961, FO-371/160791, CT FO to Burrows, 7 Mart 1961, FO-371/160217, RK 1052/2G. FO to Burrows, 7 Mart 1961, FO-371/160217, RK 1052/2G. FO to Burrows, 7 Mart 1961, FO-371/160217, RK 1052/2G. FO to Burrows, 7 Mart 1961, FO-371/160217, RK 1052/2G. The Times, 7 Mart 1961. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 5 Austos 1961, FO-371/160791, CT Burrows (Ankara) to FO (For Secretary of State), 3 Mart 1961, FO-371/160214, CT Burrows (Ankara) to FO (For the Secretary of State), 3 Mart 1961, FO-371/160214, CT

100

68

Foreign Relations Of The United States (FRUS), Volume XVI, 1961-1963, Washington

1994, s. 709. 69 70 71 72 1016/17. 73 74 75 76 77 78 79 80 81 Hrriyet, 17 Eyll 1961. Hrriyet, 18 Eyll 1961, Cumhuriyet, 18 Eyll 1961. The Sunday Telegraph, 17 Eyll 1961. The Times, 22 Austos1961. The Times, 19 Austos 1961. H. ZDEMR, Trkiye Cumhuriyeti., stanbul 1995, s. 263. Cumhuriyet, 13 Temmuz 1961. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 22 Ocak 1962, FO-371/163832, CT 1011/0. William HALE, The Role of the Electoral System in Turkish Politics International The Daily Telegraph, 18 Eyll 1961. William HALE, The Turkish Politics and Military, London, 1994, s. 144. William HALE, The Turkish Politics and Military, London, 1994, s. 144. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 5 Austos 1961, FO-371/160791, CT

Journal of Middle East Studies, II (1980), s. 401-417. 82 83 84 85 1015/32. Feroz AHMAD, The Turkish experiment., s. 172. Burrows (Ankara) to FO (The Earl of Home), 22 Ocak 1962, FO-371/163832, CT 1011/1. Burrows (Ankara) to FO, 16 Eyll 1961, FO-371/160792, CT 1018/18. Department of State Research Memorandum, Military Rule in Turkey, FO-371/160290, CT

101

Samet Aaolu'nun Gzyle 27 Mays ve Sonras / Dr. Muzaffer andr [s.66-73]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Bu yazmzda, Demokrat Parti Manisa Milletvekili ve mecliste bulunduu on yl ierisinde (19501960) siyaset dnyasnn nemli isimlerinden Samet Aaolunun gzyle 27 Mays hareketine yol aan olaylar, ihtill srasnda DPlilere yaplan muameleler ve Yassadada tarihin ibretle kaydettii mahkemelerin sonular farkl bir bak asyla ortaya konacaktr. Bu yaplrken de mmkn olduu kadar objektiflikten ayrlmamaya zen gsterilecektir. Samet Aaolu, 1909 ylnda Bakde domu, kinci Merutiyetin ilnndn sonra Trkiyeye yerleen babas Ahmet Aaolunun arkasndan ailesiyle beraber Trkiyeye gelmitir. ld 6 Austos 1982 tarihine kadar yakn dnem Trk siyas ve edeb hayatnda kendinden sz ettirmi nemli isimlerden biridir. Babas Ahmet Aaolunun kendisi zerinde ok ak bir etkisi vardr. Baba Ahmet Aaolu, yalnz Trkiyede deil, doum yeri Kafkasya ile ran, Trkistan, Krm gibi Trk lkelerinde de Trklk ve slamln kalknmas, hr ve demokratik idarelere kavumas yolunda kavgalaryla tannm bir yazar, profesr ve politika adamdr.1 Baba ocanda Trk siyas hayat hakknda belli bir fikir edinen Samet Aaolu, siyasi anlamdaki bastrlm duygularnn ok partili hayata geilen 1946 ylnda ortaya kmasna mani olamaz ve yeni kurulan DPye ilk katlanlardan olur. Tahsilimi bitirdiim gn kafamda ve vicdanmda Trk cemiyetinin sosyal hastalklar, yaralar hakknda edindiim inanlar vard. Bunlarn nasl giderilip, iyiletirilecei zerinde de bir takm sanlara varmtm. Yaralarn tehisi ve bu sanlarn kafamda ve vicdanmda doarak bir daha deimeyecek salamlkla yerlemesinde, babamn etkisi en byk rehberim olmutu. yle ki Serbest Cumhuriyet Frkas macerasndan sonra profesrl ve gazetecilii de elinden alnarak, artk hatralaryla ba baa braklm babamn yerine mcadele meydanna atlmaya kendimi hazr hissediyor, yara girecek atn sabrszl iinde rpnyordum2 Samet Aaolunun DPye girmekte srarc olmasnn belli sebepleri vardr. Bunlardan en nemlisi, onun DP hareketini yukardan inme deil, desteini halktan alan bir hareket olduuna inanm olmasdr. Ona gre, Demokrat Partinin douunu sadece bir parti hareketi olarak, tek partili sistemden partili rejime gei olarak grmek, tarihini de buna gre deerlendirmek byk hata olur.3 1852den 1946ya kadar memleketimizde 104 parti kurulmutur. Bunlarn arasnda ttihat ve Terakki, Hrriyet ve tilaf, CHP gibi iktidar olanlar da dahil, hi birinin douu DPnin douuna benzemez. DPye kadarki olan siyas teekklleri kuran da, kurduran da asker ve sivil ynetici kadrodur. DPnin kurulmas ise, ynetici kadro ile halkn ilk defa ok geni lde el ele vermesiyle olmutur. Bu zellikleriyle DP hareketini, Samet Aaolu bir halk hareketi olarak grr. Demokrat Partiyi kuran

102

ynetici ve brokrasi, kurduran halktr. Ayrca 1924 Anayasasndan beri mill hakimiyeti bir trl ellerine alamayan halk, biraz da II. Dnya Savann sonularnn zorlamasyla ok partili hayata geilince DPnin ats altnda birlemi, 1950den sonra sivil-asker yneticilere szn dinletmeye balamtr. Yine Samet Aaoluna gre, DP, ehirlerin byk iadamlar ve nfuzlu aydnlarna, ilelerin erafna, byk toprak sahiplerine kadar halk madd-manev bask altnda tutanlarn tekilt hline gelmi ve devleti totaliter bir sistemle idareye alm CHPye kar kyl, ii, esnaf, yeni fikir ve devleti grlerin etkisi altnda bulunan gen aydnlar ve bunlarn aralarnda Halk Partisinden eitli sebeplerle ayrlanlarn el ele bir ayaklanmas olarak domutur.4 DPnin Samet Aaolunu eken bir baka zellii de ulamak istedii idealleridir. Ona gre DPnin ideali, Memleketin ve halkn iinde bulunduu madd ve manev artlarda, ekonominin ve toplumun ulam bulunduu merhalede, halk zulmden kurtarmak; yoksulluktan, aresizlikten ve meskenetten ekip syrmak, millet olarak gerek demokrasinin uygulanabilecei toplum yapsn yaratmak yolunda giriilebilecek hareketin ncs olmak emelidir.5 Samet Aaolu DP hareketini byle grrken, halkn da kendisi gibi dndn bilmektedir. O, hangi sebeplerden dolay DP hareketinin iinde yer aldysa, halk da ayn sebeplerden dolay DPye destek olmutur. Bunu destekleyen bir hatrasn yle anlatr: 1946 yaznda Ankara ve ilelerine bal kylerde yaptm gezintilerden hafzamda bu mistik kader inancyla ilgili yzler, sesler, szler var: Blnn bir kynde ky odasnda oturuyoruz. Jandarma avuu da yanmzda. Kyl bize, biz onlara sessiz bakyoruz. avu: -Konuun, diyor. Ne derdiniz varsa syleyin. te beyler sizi dinlemeye gelmiler. avuun dudaklarnda ince, kltc, alay eden bir glmseme. Elindeki krbala izmelerine hafif hafif vuruyor. Orta yal bir kyl ban sallad: -Doru sylersin avu. Fakat beyler gidince u krbac srtmzda aklatacaksn! Yine susuyorlar. Biraz sonra bir baka kyl: -Ne diyelim beyler, her eyin bir vadesi var. Bugnklerin vadesi geldi galiba!6 1950 ylnda Manisa milletvekili olarak Meclise giren Aaolu, ksa bir dnem bota kalmasnn dnda 1958e kadar devaml olarak bakanlk grevlerinde bulunmutur. Sekiz yllk bakanl srasnda lkesinin gelimesi iin almtr, yapt hizmetlerle Menderes ynetiminin alma temposuna ok rahat ayak uydurmu, bu dnemde namuslu ve alkan bir bakan grnts sergilemitir. Menderese olan saygs hibir zaman kr krne olmam, onun yanllarn ekinmeden syleme cesaretini her zaman gstermitir. yi bir hatip olduu iin mecliste muhalefetin tenkitlerine Menderesten sonra hep o cevap verir. Bu yzden ona partinin veya Menderesin vurucu gc ismi verilir ve muhalif vekiller, gazeteler ve dergiler tarafndan bir ok haksz tenkide urar. Onun bu zellii tutukland Yassada

103

mahkemelerinde de gndeme gelmi, Menderesin aleyhinde bulunmad iin idamla yarglanp mebbet hapis cezas almtr. Aaolu, 1958 ylnn nisan aynda tedavi iin Londraya gitmi, bu tarihten sonra bir daha bakanlk istememitir. 27 Mays 1960a kadar da DP milletvekili ve GK yesi olarak grevini srdrmtr. II. Dnya Savandan sonra Avrupay saran demokratikleme havasndan etkilenen Trkiye Cumhuriyeti yneticileri eitli grlerin mecliste temsilini salayan birden ok partinin bulunmasna olanak veren yenilikleri yapmak zorunda kalrlar. Bunu yaparlarken belki de, byk ksm okuyup yazma bilmeyen halkn polis, jandarma ve askerle temsil edilen iktidara kar durmalarnn mmkn olamayacan7 dnrler. Fakat halkn ounluunun muhalif saflarna kaymas Halk Partisinde panik oluturmu, seim kanununun bir boluundan faydalanarak ak oy, gizli saym yolu kolayca uygulanarak 1946 seimleri iktidar tarafndan tekrar kazanlmtr. Ayn oyunu drt yl sonra deneme cesareti gsteremeyen iktidar, 1950 ylnda yaplan genel seimleri byk bir farkla kaybetmitir. Bu durumu hazmedemeyen eski iktidar yeni muhalefet CHP, byk ksm okuma yazma bilmeyen halkn aldatlm olduu tezini ileri srmeye balar. Bu edebiyat her gn yeni bir renk, yeni bir ekil alarak ve iddetini durmadan artrarak on yl sonra cahil ounluun hakimiyetine kar aydn aznln direnme hakk sloganna varacak ve 1924 Anayasas yerini bu direnme hakkn hukkletiren 1961 Anayasasna brakacaktr.8 1950-1960 aras Byk Millet Meclisi cahil ounluk-aydn aznlk feryatlar ve iktidar-muhalefet tartmalarnn zaman zaman iddetli frtnalaryla dolup taar. Bu frtnalar arasnda 27 Mays gelir ve bu suretle demokrasi tarihimiz; Btn kuvvetleri kendisinde toplam bir millet meclisinin dourabilecei en fena sonular en iyi fert veya zmre diktatrlnn getirdii tehlikelerden daha hafiftir9 dncesinin doruluuna tank olur. Bu gerek Mustafa Kemalin Mill Mcadeleyi yalnzca ordularla yapmayarak davasn millet meclislerinden oluan TBMM eliyle yrtme kararnn isabetini bir kere daha gsterir. Dolaysyla 27 Mays htillinin, Atatrkn Millet Meclisini n plana kartma dnce ve gayretine vurulmu bir darbe olduu sylenebilir. Atatrk, Millet Meclisini her zaman devleti oluturan kurumlarn en stnde grm ve gstermitir. Zaferlerin olduu kadar yaplan inklaplarn erefini de ona mal etmi, ilhamlarn kaynan millet, uygulaycsn da Millet Meclisi olarak ilan etmitir. Yaplan byk ileri anlatan konumalarnn hepsinde kendisine ayrd yer, milletin ve Millet Meclisinin bir kesinden ibarettir. Bu adan bakldnda 27 Mays 1960ta yaplan asker ihtill, Atatrkn, meclisin saygnl ilkesine vurulmu bir darbe olmakla beraber, 1961 Anayasas ile btn gc kendinde toplam bir meclis sisteminin dourabilecei zararlar nlemeyi hedef alan yeni kurumlar getirmi bu da meclisin etki alannn daralmasna neden olmutur. 1961 Anayasas ile ordunun devlet ynetiminde etkili hle gelmesi yani devleti temsil eden bir kuruma, babakanla balanmas Bayara gre bin yllk bir gelenein canlandrlmas olarak alglanr. nk Trk devlet ynetimi geleneinde saray-medrese-ordu ls vardr. Bu gelenekte

104

ordu ve medrese halk temsil eden yani bir denetleme gcdr. Saray da kanun yapma ve yrtme gc. Atatrk, sarayn yerine kanun yapma ve yrtme gcn Millet Meclisine, ordunun ve medresenin denetleme gcn de o zaman kabul ettii seim sistemine gre ikinci semenlere vermi; devleti bu yoldan halka gtrmtr. Bu konuyla ilgili olarak Aaolu, babasnn bu durumu tenkit ettii yle bir hatrasna yer verir: Bir devlette sorumsuz bir messese olamaz. Her messesenin sorumlu bir makama bal olmas gerekir. Bu gn Gazi Cumhurreisi, Fevzi Paa Genel Kurmay reisi, smet Paa hkmet reisi olduu mddete bir mahzur akla gelmeyebilir. Ama kanunlar ahslara gre yaplamaz. Gnn birinde Genel Kurmay Bakan bir darbeye teebbs etse onun byle bir harekete hazrlann grememi makam olarak kimi sorumlu tutmak mmkndr? Cumhurreisi olamaz, nk zaten sorumlu deildir. Mill Mdafaa Vekili veya Bavekil, bize bal deildi ki kontrol edebilelim demek mevkiindedirler. Bunun iindir ki bu madde muhakkak deimelidir.10 Askerin bir daha ynetime mdahale etmemesi ynnde yaplan bu uyarlarn etkili olmad, Bayarn destekledii kanuna ramen bal olunan kurumu da hie sayarak ihtill yaptklarn 12 Eyll 1980 vb. hareketler gstermitir. Burada Samet Aaolunun, 27 Mays 1960 sonras insann yarglanarak idam edilmesinin arkasnda smet nny grmesi zerinde biraz durmak gerekir. Ona gre nn; siyasi hayat boyunca birok frtnalarn arasndan gemi, yollarn hep bulmu birisi olmasna ramen bu faciay neden nleyemedii sorusu kafalardan hi kmamtr. 1964 Ekiminde hapisten ktktan ksa bir sre sonra Sefa Kllolunun matbaasndaki odasnda Erol Simavi ve Metin Tokerle birlikte otururlarken Tokere unlar syler: Evet, Paa idamlardan nce Milli Birlik Komitesine yazd fikir, siyaset ve slup bakmlarndan gerekten kuvvetli bir mektupla idamlarn yaplmamasn istedi. Ama bu isteini Trk milletine ve dnyaya ilan etmedi. Bu ilan yapsa idi komite o idam katiyen tasdik etmezdi, hatta Aydemir grubunun rivayet edilen basksna ramen tasdik etmezdi. Talat Aydemir komiteye idamlar tasdik ettirecek kadar kuvvetli olsa idi bizzat nn hkmeti zamannda tenkil edilerek aslabilir miydi.11 Bu sorularna cevap alamayan Aaolu, nnnn ok kinci birisi olduunu hatrlayp, Tokere o zaman syleyemedii dncesini, hatralarn yazd Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri isimli kitabnda, Acaba idamlar nlemek iin smet Paay daha ok gayret gstermekten alkoyan olu mer nn iin yaplm seviyesiz bir ihbar Menderesin ciddi bir tahkikat konusu olarak ele alm bulunmasndan doan hisler miydi?12 diye sorar. Sonuta Aaolu, nny, isteyerek veya istemeyerek 27 Mays tahrik edenlerin bandakilerden birisi olarak grr. 27 Mays ordu iinde bir cuntann eseridir. Onu btn ordunun eseri gibi gstermek doru deildir. Ama cuntaya byle bir ie girimek cesaretini veren ve iki saatte baarya ulamasn salayan kkl sebepler vardr. Bunlarn zerinde uzun uzun duran Aaoluna gre Demokrat Parti, halkn asker-sivil yneticilerle el ele vermesi sonucu iktidar olmutur. Yeni iktidarn balar byk

105

ksm itibariyle yine eski kadrodandr. Fakat halk kendi iradesini hem yeni idarecilere hem de devlet brokrasisine hissettirmitir. Bu ekilde devlet brokrasisi tek parti basksndan kurtulurken, halktan gelen basknn altna girer. Bu bask zamanla kendisini gittike artan bir kuvvetle gsterir ve gsterdii nispette de asker-sivil brokrat snf, grnte DP iktidarndan, gerekte ise halkn basksndan, yani demokrasiden ikayeti olmaya balar. Sonunda halkn basksndan kurtuluu, halk iradesine dayanan iktidar kavramna kar kmakta bulur. te 27 Mays, her eyden nce 1946dan evvelki btn hareketler gibi yine asker-sivil brokrasinin tek bana, halkla ilikisi bulunmayan bir davranndan baka bir ey deildir.13 Bu hareketin belli bal edebiyat ise ocak-bucak bakanlarnn tahakkmnden bktk, cahil ounlua dayanan iktidardan ektiimiz yeter gibi cmlelerdir. Samet Aaolunun 27 Mays 1960 htilalini tahlil eden yazlar bugn bile nemini korumaktadr. nk o, olaylarn merkezinde yer alm, hibir nakle gerek kalmadan dorudan yaadklarn anlatmtr. Ona gre ihtilali ayakta tutan drt ana unsur vardr; yani ihtilal, drt sacaya zerinde durmaktadr. Bunlar srasyla asker-sivil brokrasi, basn ve niversitelerdir. Bunlar ayr ayr inceleyen Aaolu, asker iin unlar syler: Devlet ynetiminde sivil brokrasi Tanzimattan bu yana belirmiken, asker brokrasi Osmanl mparatorluunun kuruluundan beri mevcuttu ve bu tarihi kk ona ta 1950ye kadar sren imtiyazl bir yer salamt. Hkmdar, yenierilik kaldrlncaya kadar bir numaral yenieriydi. Saltanat kaldrlncaya kadar da dorudan doruya bakumandan. Padiah ve hanedann erkekleri hep asker idiler. mparatorlukta Bat anlamnda devlet teekklleri kuruluncaya kadar sivil brokrasi yoktu.14 Asker brokrasinin DP iktidar oluncaya kadar her zaman imtiyazl durumunu koruduuna dikkat eken yazar, bu durumun askerler arasnda da eitli i ekimelere yol atn; Gen Subay Pilotlar Birlii ve Gen Kurmay Subaylar gibi gen subaylarn yal generalleri devreden karmak isteyen mektuplarn rnek gstererek ortaya koyar. Bu gen subaylar DP iktidarndan orduda geni bir tasfiye yaplmasn, ordunun yalnz sava zamanlarnda deil barta da memleket ynetiminde sz sahibi olmasn istemiler, yal generaller de kendilerinin sahip olduklar konumlarnn deitirilmemesini, nk subaylarn devlet memuru saylamayacaklarn beyan etmilerdir. Bu isteklerin hepsini yerine getiremeyen DP iktidar ordu zerindeki almalarn daha ok teknik konularda younlatrm, ordu da 27 Mays gerekletiren cuntaclara topluca ses karmayp askeri rejimi kabul etmek zorunda kalmtr. Sivil brokrasiye gelince; bunlar asker brokrasiye gre hi aktif rol almamlar, yalnzca darbeyi desteklemilerdir. Yazar bunun sebebini yle aklar: Sivil brokrasiyi en ok skan, mevcut btn partilerin her yl ve her yln hemen hemen her haftasna rastlayan kylerden ehirlere kadar kongrelerinde memurlar hakknda sylenen szleri, yine her partinin ocak idare kurulu ye ve bakanlarndan derece derece il idare kurulu ye ve bakanlarna kadar hkmet makamlarnn kaplarn bu siyas sfatlar ile durmadan almalar, istediklerini yaptrmak iin her vastaya

106

bavurmalar idi. 27 Mays Darbesinden sonra bu hli yalnz Demokrat Parti tekilatna mal ettiler. Gerekte ise Halk Partisi ve teki muhalefet parti tekilatlar da ayn dalgalanmada idiler. Memurlar mahalli partileri ynetenlerin bu basksndan yoruluyor, bizar oluyordu. Bu yneticiler de yine kendilerini ayn yollarla sktran halkn vastalarndan baka bir ey deillerdi.15 Tek parti hakimiyetinin basksndan bkm olan sivil brokrasi, 1950den sonra parti yerine halkn basks altna girer. Aslnda bu durum demokratik sistemin gereidir fakat biraz ileri gidilmitir. Ayn ey bugn de geerlidir. te sivil brokrasiyi halk iradesine dayanan rejimden biraz soutan ve 1950de halka verilen destein 1960da halktan ekilmesinin en nemli sebebi budur. Basna gelince, basn bir yandan geni manas ile ynetici kadrodan, dar manas ile ynetilenden yani halktan bir paradr. 1945 ylnda alan hrriyet kapsndan yalnz demokrasi ideali ile ilgili fikirler deil, her eit ideoloji geti. Bu akmlarn kendi dnceleri gerekleinceye kadar her iktidarn aleyhinde olacaklar normaldi. DP iktidarnn komnizm ve faizmle mcadele etmesi zerine bu dnceleri savunan kalemler, btn gcyle muhalefete gemilerdir. Daha sonra bir ok gazete iktidarn hizmetlerini kendi dncelerine aykr bulup tenkite balar. Bunlarn bir ksm 1950 ncesi DPyi tutan gazetelerdir. Aaolu, bunlarn bir ksmnn tenkidin dozunu ayarlayamayp kiisel hakaretlere vardrdklarndan yaknr. imdiki ifadeyle o zaman da bir ksm medya, hem menfaatleri gerei, hem de savunduklar dncenin DP iktidarda durduu mddete n plana geemeyeceini dnp mill irade kavramnn karsna dikilmitir. Bu tip gazetecilerden son derece rahatsz olan Aaolu, dncelerini yle ifade eder: 6-7 Eyll olaylar ile 18 Nisan olaylar zerine ilan edilen sk ynetimlerle Demokrat iktidarn son aynda kurulmu Meclis Tahkikat Komisyonunun kararlar dnda kapatlm tek gazete ve dergi yoktur. 1950de milli iradenin hararetli tarafls gazetecilerin 1960da ayn iradenin karsna gemelerinde, resm ilanlar gibi ahs menfaatler konusunu bir tarafa brakarak sylyorum, belli bal sebep, kk darda ideolojilerle kendi grlerini, fikirlerini hakikatin ta kendisi sayan ve sanan zihniyettir. Yoksa Demokrat iktidar gazetecileri ve basn hatta zaman zaman devlet kavram ile badamas g bir ekilde karlam, bizi daha sonralar ounluk istibdad kurmakla sulayan baz gazetecilerin istemedikleri bakanlar deitirmi, yine onlarn istediklerini bakan yapmtr.16 Basnn durumu ile ilgili DP milletvekili Rfk Salim Burak yle ilgin bir hatrasn nakleder. Babakan, basn ile ilikilerimizin ok dzgn olduuna iaret ederken insan memleket hesabna derin derin dndren szler syledi. Gazeteciler kendisine: Siz gazetecileri gzetin, bize yardm edin, biz yaplacak zamlar ucuzluk eklinde de gstermesini biliriz! Bu szleri glerek syleyen babakan: Demek ki imdiye kadar ucuzluu pahallk gibi gsterdiklerini de itiraf etmi oluyorlar. Nerelerden gelip gemiiz, artk anlaynder.17 ktidarlar sresince niversitelerin gelimesi iin alm ve yeni bir ok niversitenin almasn salam olan DP, ihtilal olduu zaman bir ok doent ve profesrlerin ihtilalcilerin yannda yer almasn anlayamamtr. Aaolu niversite hocalarnn 28 Mays gn yani darbeden bir gn

107

sonra yazdklar raporla iktidar Anayasay ihlal etmekle sularken, kendilerinin yeni bir anayasa yaplmas tekliflerini ok byk bir eliki olarak grr ve Neden mill iradenin aleyhine karak bu iradeyi paralayan, zayflatan yeni bir anayasann ilk szcleri oldular? Sorusuyla bu elikiye dikkat eker. DP iktidarna kar kan niversite hocalarn Samet Aaolu yle tasnif eder: imdi niversite profesrlerinin bir ksmn mill iradenin hakimiyet esas aleyhine dndren sebepleri kendi llerimize gre ksaca grelim: Bahis konusu profesrleri drt grupta toplayabiliriz. 1. Sol eilimli olanlar: Bunlar 1950de alan hrriyet kapsndan faydalanarak asl hedeflerine kolayca varabileceklerini dnmler, Demokrat iktidar bu bakmdan tutmulard. Fakat yeni iktidarn ileri sa ve sol akmlara kar tutumu belirince aleyhe dndler. 2. ahs kavgalarn n planda tutanlar: Bunlar profesrlk, dekanlk, rektrlk rekabetlerinde iktidardan kendi lehlerine istedikleri destei bulamaynca yz evirdiler. 3. Tpk baz gazeteciler gibi kendi grlerini en doru sayarak iktidara kabul ettirmek isteyip, bunu baaramaynca ksenler. 4. 27 Maystan nceki niversitelerle ilgili 18 ve 28 Nisan gibi baz olaylar karsnda hassasiyet gsterenler.18 Yazar yalnzca bunlarn iinde drdnc gruba dahil ettii kesimi hakl bulur ve burada Menderesin profesrlere topyekn kara cppeliler demesine zlr. Bu deerlendirmelerde bulunan Aaolu, son dm de zmek iin u soruyu sorar: Madem ki 27 Mays, asker-sivil brokrasinin elini 1950de verdii halktan ekmesidir. O halde halk neden bu harekete kar kmam veya kamamtr? Neden bu hareketi neticeleri ile beraber kabul etmitir? Yazara gre Trk toplum yaps henz yeterince uzvilememi, yani madd kuvvetin karsnda gerektiinde dikilebilecek manev balar henz rlememitir. htilal sonras DPlileri Yassadada toplayan askerler halktan gelebilecek tepkiden ekinmiler, adann etrafnda ok byk nlemler almlard. Byle bir durumda halk hareketsiz brakan en nemli faktr, halkn bal bulunduu mistik kader inancdr. Halk bu dnceyle yaplanlar demokrasinin bir gerei gibi grm, olanlar DPlilerin kaderi saymtr. Dncelerini byle ifade eden yazar, Demokrat Parti ve Menderesin btn kuvveti yalnz halkta aramasn yanl bulur. Bu hazrlayc faktrlerle her an ihtilal yaklarken, Menderes, aka seslendirilen ve kendisinin de phelenmeye balad ihtilal endiesini yok etmek iin Anadolu gezisine kar. Eskiehir havaalannda grd manzara olduka endie vericidir. Menderes o akam valinin arabasyla havaalanndan ayrlrken, meydann k yerinde toplanan yirmi be kadar subayn nne geldiinde subaylar keskin bir dikkat komutu ile arkalarna dnp ellerini bilekten sallayp edep d bir harekette bulunurlar ve hzla oradan uzaklarlar.19 Aslnda ihtilal o saatte balamtr.

108

Nihayet 27 Mays htilli olur. Btn DPlilerle beraber onlara yakn olan brokratlar birer birer evlerinden alnp Harbiyeye getirilirler. Harbiyenin genel grntsn Rfk Salim Burak yle anlatr: Kapnn nnde birikmi olan yzlerce subayn kahkaha, grlt ve barmalar ta uzaklardan duyulmakta idi. Eli silhl bir kuvvet on yldan beri memleket idaresinin banda bulunan insanlar kolayca toplam olmaktan ileri gelen bir sevin dalgas iinde alkalanp duruyor ve bu manzara bir sava sonunun zafer enliini andryordu. Harbiyenin n bu hliyle, oraya getirilenler iin sadece korkun deil, ayn zamanda ok tehlikeli idi.20 Samet Aaolu da 27 Mays sabah dier DPliler gibi evinden alnp Harbiyeye getirilir. Getirilii ve orada geirdii gnler hakknda hatralarnda pek bilgi yoktur. Yalnz ablasnn anlattna gre Samet Aaolunun ve ablasnn evlerinin aranmas iin emir kartlm, didik didik edilen evde yazl belge ve para aranmtr. Ev o kadar alt st edilerek aranr ki, gm atal bak takmn kutusunun kapitoneleri, alan kadnn ocuunun iltesi bile sklr. Evrak ve dolar arayanlar dolar bulamaz, evrak olarak da merhum kardeleri Abdurramann Trke ve kocasnn ngilizce mektuplarn gtrrler.21 Bu aramalar srasnda Samet Aaolunun gnlk olarak tuttuu birok hatra defteri de kaybolmu, hapisten ktktan sonra bulmaya almsa da sonu alamamtr. Aaolunun anlarnda yer vermedii, 27 Mays gn Harbiyede toplan sreci ile bal olarak, yakn arkada Rfk Salim Burak, hatralarnda Samet Aaolu ile ilgili u izlenimini anlatr. Gerekten de baz arkadalarmz Harbiye kapsnn nnde sille tokat dvlmler, pek ar hakaretlere uramlard. Bunlarn arasnda ciddi bir lm tehlikesi geirmi olanlar da vard. Bu ar saldrlara maruz kalan bir arkada (Samet Aaolu) bu tarihten on gn sonra Harbiyede kendisi ile karlatmz zaman vcudunun, 27 Mays gnnden kalma arlar ve szlar ierisinde olduunu anlatarak bana yaral bacan gsterdi22 Ayrca daha ileri gidilip Ankara Merkez Komutan Cemal Madanolu tarafndan ilgin bir teklif ne srlr. Madanolu, iktidar mensuplarn Harp Okulunda topladklarnn ertesi gn, bunlarn er-beer Harp Okulundan evlerine yryerek gnderilmesini ve halk tarafndan lin edilmesini dnr ve bu dnce ile emi Ergin ve Stk Yrcaly evlerine gnderir.23 Fakat MBKnn uyars sonucu bu davrantan vazgeilmitir. Samet Aaoluna gre 27 Mays, her eyden nce 1946dan evvelki btn hareketler gibi yine asker-sivil brokrasinin, tek bana, halkla ilgisi bulunmayan bir davranndan baka bir ey deildir. 27 Maysla, 1950den beri halkn gdmne giren sivil-asker brokrasi ve parlamento bu etkiden kurtulmu, halk tekrar ynetimde tesirsiz hle getirilmitir. zellikle 1961 Anayasasyla meclislerin ve hkmetlerin yannda, fakat halkn semedii, hkmeti fiilen kontrol eden, ona istikamet tayin eden, hibir murakabeye tbi bulunmayan MGK, Yksek Hakimler Kurulu gibi messeseler, yine kontrolden tamamen uzak niversite, radyo gibi teekkller yaratlmtr. Bu, gerek hakimiyet yerine sivil-asker brokrasi hakimiyetidir.24

109

27 Maystan yirmi gn sonra 17 Haziranda Samet Aaolu Ankaradan son kafile ile beraber Yassadaya getirilir. Samet Aaolunu Salih Cokun, Nedim kmen ve Ahmet Salih Korur ile birlikte st koridorda iki buuk metre boyunda, iki metre eninde kk bir odaya yerletirirler. Samet Aaolu bu odada, isimleri deise bile saylar deimeyen dier arkadayla birlikte tam iki ay dar kamaz. Ondan sonra haftada gn ancak yirmier dakika darda dolaabilirler. Bu uygulama mahkemelerin balad gne kadar byle devam eder. Burada 27 Mays htilalinin simgesi olan Yassada ile ilgili Aaolu unlar syler: Devirdiklerini ilk gnlerin alev ve kasrgalar arasnda yakp bomayan ihtilal; dehet, heyecan ve heybetini hasmn byle bir kayaya getirip balamak suretiyle ispat etmek akllln hem de bir sanatkr ustal ile gsterebilmiti. Yassada, 27 Maysn hatrasn lmszletiren yle bir abide olmutur ki mimar veya heykeltra mahir bir el, yahut inanlmaz bir l kabiliyeti deil, ironik olduu kadar unutulmak vehmi iinde uyank bir sezi duygusudur. Yassada imdi stnde tel rgler iine alnm drt yzden fazla siyaset adam, evresinde nbet gezen harp gemileri, yakalar krmz eritli, siyah cppeli hakimleri, sngl, tfekli, tabancal muhafzlar ile stanbulun gemi devirlerinden bir para hlinde Marmarann sularnda ykseliyordu. Adeta, byk bir zelzeleden sonra deniz ortasnda birden meydana km bir kaya idi. Dnyann gzleri ona evrilmiti.25 Kendileri fark etmeseler de yaplan uygulamadan st koridorda kalanlarn idamlk mahkmlar olduu bilinmektedir ve buraya uygulanan rejim Ankara tarafndan belirlenmektedir. Bu rejimin onu en ok rahatsz eden taraf, ruhlar zerinde yapt psikolojik baskdr. Mesel gnn birinde koridorlarn Heybeliye bakan pencerelerini, dary grmeyelim diye, koyu sar renge boyadlar. Bir baka gn kaplarmza engel taktlar. Bazen hazrlann, havalandrmaya klacak, diyorlar. Fakat uzun sre bekledikten sonra vazgeiyorlard26 diye anlatt bu tr davranlar, Samet Aaolu onur krc bulur. Yassada mahkemeleri srasnda Samet Aaolunun bandan geen en ilgin olay, Salim Baola mehur gaf yapmaya mecbur brakt savunmasdr. Anayasay ihll davasnda sorgu sras kendisine gelen Aaolu; Neden Halk Partisi mallar hakkndaki kanunu, neden Krehir Kanununu savundun veya bunlara kar durmadn? sorusuna kar: imdi ben bu teri ilerinden sorumlu muyum? O hlde neden burada yalnzm? Krehir Kanununa oy veren, Halk Partisi Mallar Kanununu savunan Fethi elikba nerede, tekiler nerede, onlarn hesabn ben mi vereceim? diye sorar. Baol yalnz Yassaday deil, 27 Mays zetleyen ve btn dnya hukukularnca tatsz gaf diye hatrlanacak olan u cevab verir: Onu bana deil, sizi buraya tkan kuvvete sorun27 Baol, bu sz ile, kedisinin bir ihtill mahkemesi bakan olup, ihtillcilerin isteklerine boyun ediini aka ifade etmitir.

110

Samet Aaolu, Yassada mahkemesinde: 1- Anayasay ihll etmek. 2- Dikta rejimi kurmak isteyenlere yardm etmek. 3- ktidar maddi menfaat salamak iin kullanmak. 4- Vatan cepheleri kurmak sulamalarna maruz kalm, kendinden ziyade DP Dnemini savunarak, yaplan btn ithamlara cevap vermitir. Daha sorgulama dneminden balayarak; DP, Bayar ve Menderes aleyhine konumas istendii hlde bu konuda zerre kadar dneklik gstermemi, sonuna kadar bunlar desteklemitir. kinci maddedeki sulamaya kar Hamdi Ragp Atademir herkesi rahatlatan u aklamay yapar: Diktatr bir felaket veya saadeti istismar ederek harekete geen dar bir kadroya, ordu ve genlik teekkllerine dayanr. Elinde organize kuvvetleri ve basn vardr. Seimden, grubundan, basndan, muhalefetten, ekinen bir hkmet diktatr deildir. Demokrat Parti iktidar seimlerle i bana gelmi insanlarn iktidar idi. ayet zaman zaman szde kalm, sert tedbirler dnlm bile olsa, bu muhalefetin yapt iddetli tahriklerin tesiriyle olmutur.28 Bu ve bunun gibi tarihe geecek derecede mkemmel savunmalar yaplr fakat hibiri sonucu etkilemez. 27 Maystan yaklak bir yl yzon gn sonra 14 Eyll 1961de mahkeme kararlar okunur. Sanklar duruma salonuna grup grup getirilip kararlar yzlerine okunur. On nc grupta bulunan Samet Aaoluna mebbet ar hapis cezas verilmitir. Daha hafif bir ceza bekleyen Aaolu, buna zlrken, yaknlar idam verilmedii iin sevinirler. 27 Mays sabah Ankarada Harp Okuluna girerken kendi kendine: Acaba sa kacak mym? diye soran, ayn soruyu Yassadaya karken de dnen Samet Aaolu, imdi de bir baka yere, mralya, elleri kelepeli olarak ayn dncelerle gtrlr. Bir sre sonra da Kayseri cezaevine topluca gnderilirler. Buras bilhassa ilk gnleri olduka skntl bir yerdir. Burada hcreye kapatlan Aaolu ve arkadalarnn kaldklar yerler ablasnn ifadesiyle iki metre boyu bir metre eni olan hcrelerdir. Bu hcrelerin alaturka hellar da ierdedir ve yemekler kapnn altndan atlmaktadr. Bu durum Samet Aaolunun sinirlerini mthi bozar. Hcredeki Adam isimli hikyesini burada yazar ve yaadklarn anlatr. Kendi kaleminden kald yerin tasviri yle yaplr: Buras aa yukar be adm uzunluunda, buuk adm geniliinde bir delikti. Duvarlar yerden yarya kadar ak mavi yal boya ile boyanm, st yan yeni badanalanmt. Ayn mavi renkte kapnn yannda st ak alaturka abdest yeri, yatan karsnda da lavabo vard. Kerevetin baucundan iki metre yksekte, kk, demir parmaklkl, dar bir pencere29 Ayn hapishanenin hamam da benzer ekilde tasvir edilir. inde aylardan beri yaad hcre blmn de ilk defa gryordu. Uzun, dar, pencereleri tavana yakn yer, karanlk bir koridorda

111

yangna kilitli kaplar vard. Her kapnn stnde de yine dardan alp kapanan, bir el geebilecek byklkte bir delik. Koridorda slak ayak izleri grlyordu. Bunlar kendinden nce gidenlerin olacakt herhlde. Koridorun sonunda saa saparak yrdler. Burada da sra ile hcreler. Son hcrenin yanndaki ak kapdan, bir yan tuvalet, bir yan sadece bir du yeri baka bir hcreye girdiler. Gardiyan; musluu anca scak su gelir, on dakika akar buna gre davran diyerek kelepelerini kard; kapy dardan kilitleyerek gitti.30 Orada 1963 ylnn sonuna kadar kalan yazar hatralarnn bir ksmn da burada kaleme almtr. Bata ablas Sreyya Aaolu olmak zere btn ailenin youn abalar sonucu Samet Aaolunu hastal sebebiyle stanbul Topta Cezaevine naklederler. Burada hem mahkumiyet artlar iyilemi, hem de yaknlar ile grmesi kolaylamtr. Bir ka ay sonra da koalisyon ortaklarnn anlamasyla aralarnda Samet Aaolunun da bulunduu pek ok eski DPli, kamu haklarndan yoksun braklmak suretiyle serbest braklrlar. Buraya kadar meydana gelen olaylar ve ncesi Aaolunun bak asna gre ele alnmtr. Bu son ksmda genel bir deerlendirme yaplacak olursa Osmanl Devletinden beri Trk vatanda devlet ynetimine katlmam, mecliste grlen hr ve demokratik hava, bartan sonra yerini otoriter bir idareye terk etmiti. Egemenlik sultandan alnm fakat halka bir trl gememiti. CHP kendisini Milli Mcadeleyi kazanan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin devam gibi kabul edip, yeni devletin rakipsiz tek sahibi gibi gryordu. Kurtulu Savan takip eden gnlerde Avrupada itibar gren tek partili otoriter idare, 1925 ylndan sonra ierde de tam anlamyla hkm srm, birinci meclisin demokratik havas kaybolmutu. Milli Mcadeleyi halkla beraber yapanlar daha sonra halk bir kenara iterek memleketi idare etmi, halka ramen halk iin prensibini uygulamlardr. Tek parti ynetiminin drt duvar arasnda tespit ettii adaylarn tamamnn milletvekili olarak meclise geldikleri bir yerde demokrasiden sz etmek mmkn deildir. Bunlar sylemekle bu dnemde yaplan olumlu ilerin gz ard edildii anlalmasn. Yalnz konuya rejim asndan baktmzda Bat dnyasnn koyduu llere gre bizdeki ynetimin ad otoriter ynetimdir. Bu anlayn devamnda CHP yneticileri, devleti kendilerinden baka hi kimsenin idare edemeyecei grn benimserler. Bu anlay teoride 1946, pratikte de 1950ye kadar devam etmitir. Bu tarihten sonra DPnin tek bana iktidar olmasyla CHPnin devlet ynetimi zerindeki ipotei ortadan kalksa da 27 Mays htilaliyle bu anlay maalesef devam etmitir. Bunun bugn de devam ettii sylenebilir. 14 Mays 1950 seimleriyle birlikte Trk halknn devlete ve siyasete bak deimi, o tarihe kadar siyasetin dnda tutulan insanmz, 14 Maysta kulland oyun ne kadar etkili olabileceini grmtr. Fakat CHPnin iktidar kaybettikten sonraki geen on yl iinde devaml iktidarla ilikilerini gergin tutma politikas halk bld gibi iktidarn rahat almasn da engellemitir. Banda nnnn bulunduu CHPnin bu davranndan duyduu rahatszl Menderes yle dile getirir:

112

Hakikat udur ki, karmzdakiler, iktidardan dtkleri andan itibaren derin bir kin ve husumetle hareket ederek, tam on sene memlekete ve millete rahat ve huzur yz gstermemek iin ellerinden geleni yaptlar. Tam on senedir memleketi en iddetli bir seim mcadelesinin sarsntlaryla perian etmek gayretinden bir an hl kalmadlar. Bu on senenin her gn, sanki ertesi gn seim olacakm havas iinde yaand ve millete, her an mhim vakalar, hadiseler oluverecekmi endieleri yaatld. Millete sevineceimiz, bahtiyar olacamz zamanlarda hiddet ve endieleri bsbtn artt. u on senenin sadece on gnnde bile skunet bulup millete rahat bir nefes almaa imkan verdikleri grld m? Seim kampanyalarnn on sene devam ettirilmesi, dnyann neresinde grlm, bylesine bir talihsizlik hangi milletin bana gelmitir. Tekrar ediyorum: Bu milletin vcuda getirdii saysz eserlerden birine dahi baklmak istenmedi. Bunlardan bir tekinin bile mevcudiyetinden bahsetmekten vebadan kaar gibi kanld.31 Dnemin babakannn da ifade ettii gibi CHP, on yl boyunca devaml gerginlii korumu, ihtilal ortamnn muhafazasn salamtr. 27 Mays asker mdahalesi Trk demokrasisi iin ok ar bir yara am, rejimin gelecei zerinde de ykc etkiler brakmtr. 27 Mays htilali olmasayd, Trkiye bugn sorunlarnn ounu zm, bugnk durumundan ok daha ilerde, ileri refah dzeyini yakalam olabilirdi. Bu mdahale yalnz devletin ekonomik gelimesini durdurmam; demokratik Trkiye Cumhuriyetinin gen rejimini de tahrip etmitir. Hele Kars-Ardahann Ruslara satlmas, Harp Okulu rencilerinin imha edilecei, saysz gencin ldrlp cesetlerinin ortadan kaldrld ve iktidarn bir soygun ebekesi hline geldii gibi hem basnda kan hem de resmi azlar tarafndan sylenen haberlerin aslszl, ihtilali yapanlarn niyetlerinin halis olmadn gstermitir. Peki bu ihtilali yapanlarn asl niyetleri neydi? Pek ok eski DP mensubunun da syledii gibi, ihtilalcilerin asl hedefi Demokrat Partiyi Trk siyasi hayatndan tamamen tasfiye etmek ve onun yerine CHPyi getirmekti. Bu niyetlerini de ok abuk belli etmiler, DPlilere atfettikleri nemli sulamalar Yassada mahkemesine bile getirmemilerdir. Zaten ihtilali yapan askerlerin ksa zaman sonra aralarnda ihtilafa dp bir ksmnn yurtdna zorunlu grevle gnderilmeleri ve seimde CHPyi desteklemeleri, onlarn ynetimde kalc olmadklarn gstermitir. 27 Mays htilalinin haksz ve gereksiz olduunun en belirgin gstergesi 15 Ekim 1961 tarihinde yaplan genel seimlerin sonulardr. Halk, ihtilal sabahndan seim gnne kadar yaplan hadsiz propagandalara kar ihtilalcileri ve onlarn destekledii CHPyi hakl grmediini bir defa daha gstermi, cunta destekli CHPye ancak yzde otuz alt gibi bir oy vererek cezalandrmtr. 1950deki havay bir daha yakalayamayacaklarn ok iyi bilen DPliler iin de bu seimin sonucu tek teselli olmutur.

113

1 2 3 s. 9. 4 5 6 7. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Samet Aaolu, Siyasi Gnlk, letiim Yay., st. 1992, s. 23. A.g.e., s. 24. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Aaolu Yay., st. 1972,

Samet Aaolu, Arkadam Menderes, Aaolu Yay., st. 1967, s. 63. A.g.e., s. 56. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Baha Mat., st. 1972, s.

Samet Aaolu, Kuva-y Milliye Ruhu, Aaolu Yaynevi, stanbul 1960, s. 8. A.g.e., s. 9. A.g.e., s. 10. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, s. 68. A.g.e., s. 114-115. A.g.e., s. 115. A.g.e., s. 185. A.g.e., s. 187. A.g.e., s. 219. A.g.e., s. 223. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar, Nurol Matbaas, Ankara 1998, s. 611. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, s. 225. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar, Nurol Matbaas, Ankara 1998, s. 751. Rfk Salim Burak, Yass Ada ve ncesi, am Matbaas, Ankara 1976, s. 69. Sreyya Aaolu, a.g.e., s. 141. Rfk Salim Burak, a.g.e., s. 70. Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, Ylmaz Yay., st. 1991, 2. b., s. 39.

114

24 25 26 27 28 29 30 31

Samet Aaolu, DPnin Dou ve Ykseli Sebepleri, s. 186. Samet Aaolu, Marmarada Bir Ada, s. 3. A.g.e., s. 175. Samet Aaolu, Marmarada Bir Ada, s. 65. A.g.e., s. 83. Samet Aaolu, Hcredeki Adam, Aaolu Yaynevi, stanbul 1964, s. 108. A.g.e., s. 140-141. Rfk Salim Burak, a.g.e., s. 778.

115

27 Mays Anayasay hll Davas ddianamesi zerine Baz Tespit ve Dnceler / Yrd. Do. Dr. Mustafa Arkan [s.74-84]
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

A. Giri rkiyenin siyas hayatnda asker darbelerin1 ilki olmas bakmndan 27 Maysn nemli bir yeri vardr. kinci Dnya Sava sonrasnda i ve d artlarn zorlamasyla Trkiyede balayan ok partili siyas hayat, dier bir syleyile demokrasi yolundaki bu nemli gelime srecinin kesintiye urad ilk durak 27 Maystr. 27 Mays htillinin sebepleri, Trkiyede siyas tarih aratrmalarnn speklatif konularndan bir tanesidir. htillin icra organ ordu, muhalefet partisi CHP ve basn, niversite gibi dier baskmuhalefet unsurlar suu iktidarda, yani DPde; iktidar mensuplar ve DPliler ise dier trafta,yani muhalefette ararlar. ktidar, 1950-1960 arasndaki on yllk dnemde baz hatal icraatlarn da kabul eder. Doru okuyu; iktidar-muhalefet ilikilerinde her iki tarafn yanllarnn mevcut olduu; iktidarn, say stnl ile her icraatn meru gren bir anlaya sapt; muhalefetin ise, 27 yllk uzun bir iktidar dnemi sonunda kaybetmeyi kabullenemeyerek niversite, basn ve hatta ordu iinde oluan muhalefeti yanna alarak ihtill artlarnn hazrland yolunda olmaldr. Bu alma, ihtill sonrasnda DP ynetici kadrolar ve milletvekillerinin yargland hukuk srecinin; ihtill ncesi, ihtillin icra safhas ve sonras olarak dnemlendirilebilecek siyas olaylar ierisinde bir blm ve hukuki olmaktan ziyade siyas bir vasfa sahip olduu tezinden yola kmaktadr. ktidar mensuplarn yarglamak zere kurulan Yksek Adalet Divan (YAD) tarafndan ihdas edilen Anayasay hll Davasnda (AD), iktidar mensuplarna yneltilen sulamalarn yer ald hukuki-eklen-metinler; Yksek Soruturma Kurulunun (YSK) Esbab- Mucibeli Karar, zellikle Basavcnn ddianamesi, ddianamenin slubu ve burada yer alan baz siyas, sosyal ve tarih hususlar ve YAD Karar Gerekesi zerinde durulacaktr.2 B. Yksek Adalet Divannn Kuruluu htillin icra heyeti olan Milli Birlik Komitesi (MBK), 28 Mays 1960 tarihnde kurulan yeni hkmet ve MBK arasndaki mnasebetlerin hukuki ynden dzenlenmesi iin, Geici Anayasay hazrlamak zere, niversiteden H. N. Kubal, H. V. Velidedeolu ve M. Aksoy; MBKden Muzaffer

116

zda, Numan Esin ve Devlet Bakan Amil Artustan mteekkil bir komisyon kurar ve Kubalnn bakanlnda almalara balanr.3 Geici Anayasa 1924 tarih ve 491 sayl Tekilt Esasiye Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakknda Geici Kanun adyla, 12 Haziran 1960 tarihli 1 numaral kanun olarak yaynlanr.4 Geici Anayasann 6. maddesi ile, DP iktidar mensuplarnn soruturma ve yarglama ilemlerini gerekletirecek Yksek Soruturma Kurulu ve Yksek Adalet Divan teekkl ettirilir. lgili madde yledir: Madde 6: Sakt Reisicumhur ile Bavekil ve Vekilleri ve eski iktidar mebuslarn ve bunlarn sularna itirak edenleri yarglamak zere bir Yksek Adalet Divan kurulur Sanklarn sorumluluklarn aratrmak ve haklarnda son tahkikat alarak yksek adalet divanna verilmeleri gerekip gerekmediine karar vermek zere bir Yksek Soruturma Kurulu tekil olunur5 Ayn maddede, YAD ve YSKnin nasl teekkl ettirilecei de dzenlenmi; dzenleme ile ilgili hkmlerde Austos-Eyll 1960 tarihlerinde baz deiiklikler yaplmtr.6 Eski iktidar mensuplarn yarglama kararnn alnmasnda zellikle siyas bir gereklilik de vardr. Yarglama ile, iktidarn sulu olduuna karar verilirken mdahalenin meruiyeti tescil ettirilmi olacaktr. htillin toplum nazarnda kabul grmesi iin, iktidar mensuplarnn itibarnn drlmesi gerekmektedir. Bunun en uygun arac da yarglama srecidir; yarglama, ihtillin siyas propaganda aracdr.7 Yarglamann hukuki bir gereklilii de vardr. nk, yasama dokunulmazlklar ortadan kalkan iktidar mensuplar iin daha nce isnat edilen sularn karara balanmas, suun ahsiletirilmesi gerekmektedir. 16 Haziran tarihli ve 3 nolu Geici Kanun8 ile YAD ve YSKnin nasl ileyecekleri, MBKnin 16 sayl karar9 ile de Divan yeleri tespit edilmitir. Yargtay Birinci Ceza Dairesi Bakan Salim Baol YAD bakanlna, YSK yesi mer Altay Egesel de basavcla getirilmilerdir.10 Bu yarg organlar, bir ihtill komitesi ve onun ihtillci kanunu ile ortaya kmtr. lm cezalarnn tasdik ve infaz yetkisinin ihtill komitesinde olmas, bu organlarn bir ihtill mahkemesi olduklarn ortaya koyar.11 YADn teekkl eklinin nsan Haklar Beyannamesi ve Anayasann ngrd tabi hakim ilkesine uymad ise bir gerektir. nk, YSK yeleri seimle deil, tayin ile belirlenmilerdir. Kurul yelerinin tespitinde hakim veya savc olmalar art aranmamtr. Kurul bakan da MBK tarafndan tespit edilmitir. Divan basavcs ile yardmclar YSK yeleri arasndan, YAD bakan da yine MBK tarafndan tayin edilmilerdir. C. Esbab- Mucibeli Karar Soruturmalar sonunda YSK tarafndan hazrlanan Kararname 7 Ekim 1960 tarihnde Yassadada tutuklu bulunan herkese ayr ayr ve resmen tebli edilir.12 Ad kararname olmasna ramen, tam bir iddianame zellii tamas ve burada yer alan su isnatlar aknlkla karlanr. 47 sayfalk bu kararnamenin banda Sanklar Listesi yer almaktadr. Sanklar 7 grupta toplanmlardr. Bunlar srasyla Cumhurbakan Cell Bayar, Babakan Adnan Menderes, Bakanlar

117

Kurulu yeleri, 7468 sayl Kanunu teklif edenler, milletvekilleri, Meclis reisi ve vekilleri ile Tahkikat Encmeni azalardr. Listede, iller ve bu illerin milletvekilleri alfabetik sralamaya gre -soyad dikkate alnarak- yer almaktadrlar. YSK, Hayrettin akir Perkin bakanlnda toplanarak, Anayasay hll suunun tahkikatn yrten 4 numaral Soruturma Kurulunun 26.9.1960 tarihli raporunu okur ve ayn gn nihai kararn verir.13 Kararn balangc, kurulduu gnden 27 Mays 1960 tarihne kadar DP iktidarnn seyri ve yneltilen sulamalara ayrlmtr. Bu sulamalar, EMKye gre; Ekseriyetim, u halde milli iradeyim. diyen DP iktidarnn u icraatlarna dayandrlmaktayd: CHP mallarnn hazineye devri, Krehirin hkmet teklifi zerine kaza yaplmas, hakim teminat ve mahkeme istiklalinin ihlli, Seim Kanunun zerinde yaplan tadiller, Tahkikat Encmeni kurulmas karar, Tahkikat Encmenine yetki veren 7468 sayl Kanunun karlmas.14 Vatanda ekseriyetinin masum reyleriyle iktidara gelen DPye millet, uzun yllar beklediklerini bu siyas heyetin programnda ve szclerinin ifadesinde bulduu iin oy vermiti.15 Fakat DP idaresi, anayasaya uygunluu dnlmeden ald tedbirlerle demokratik yoldan sapmt. Netice olarak, TK kurulmas, ona yetki veren 7468 sayl Kanunun karlmas ve TKnin kararlar ile Anayasann hkmleri ilga, tayir ve iptal eder bir duruma dm ve son zamanlarn dikta rejimlerinin tarih vetiresi nihayet Trkiyede de tahakkuk yoluna girmitir.16 Kararnamede daha sonra, listede yer alan sanklarn sular, mdafaalar ve cezai sorumluluklarna yer verilmektedir. Milletvekilleri, sadece, okur-yazar olmayan cahil ekseriyete istinaden demokrasi ve Cumhuriyet prensiplerini yok farzederek iktidarda kalmann yolunu arayan17 ve bu uurda Meclisi mill iradeyi temsilden uzaklatrarak fiil bir topluluk haline getiren,18 devletin idaresini hukuk d bir diktaya srkleyenlere reyleriyle ve tasvipleriyle yardmc olmulardr.19 Murakabe (kontrol) vazifelerini yapmamlar, TK kurulmas ve 7468 sayl Kanunun kmasn temin etmilerdir. Netice olarak milletvekilleri, Fiili darbe yerine kanun yapmak yolu ile dikta rejimi kurmann kar yol olduu kabul edilen bir devirde Trkiyede varlan sondan sorumludurlar ve dikta peinde olan kk bir zmrenin ihtiraslarna let olmulardr ve Anayasaya kar ilenilen suta feran zimethal olarak itirak halindedirler.20 Milletvekillerinin sorgularda yaptklar mdafaalar da grupta toplanmtr. Anayasay tebdil, tagyir ve ilga21 eden karar ve kanunlara rey vermediklerini iddia edenler, Anayasann 17. maddesindeki hkme22 gre rey ve mtlaalarndan dolay mesul tutulamayacaklarn syleyenler, karar ve Kanunun mzakere ve oylamasna, mazeretleri sebebiyle katlmadklarn bildirenler.23 YSK tarafndan milletvekillerinin yaptklar mdafaalar mteber bulunmamtr. 7468 sayl Kanun ak oylama ile deil, iaretle oyland iin kimlerin Mecliste bulunup bulunmad veya lehtealeyhte oy verip vermediinin tespit edilemeyecei belirtilmektedir. Terii murakabe (yasama kontrolu)

118

yapmadklar ve iktidar partisinden istifa etmeyerek milletvekili kalmakla, TK kurulmas karar ve Yetki Kanunu ve dier icraatlar tasvip ettikleri neticesine varlmtr.24 D. ddianame 1. ddia Makam ve Yap-Muhteva Bakmndan ddianamede slup Egesel tarafndan hazrlanan iddianame, sorgularn bitimini mteakip 10 Temmuz 1961 Pazartesi gn 32. oturumda okunmaya balanr. ok uzun bir metin olan iddianamenin25 okunmas be gn srer. Okunan bu iddianameyi sank sandalyesinde dinlemi olan Samet Aaolunun Uzun, hukuki olmaktan ok siyas, slbu, tertibi eski tabir ile selikadan yoksun bir kararname idi bu! Saatler ve saatler srd okunmas! lk yapraklardan sonra hemen hi kimse dinlemedi.26 eklindeki ifadelerine katlmamak elde deil. Baol da sklm olmal ki, 4. gn sonunda Yarn bitecek mi? diye, Egesele sorar.27 ddianame, EMKnin teferruat ile geniletilmesi ve birka niversite hocasnn makalelerinin eklenmesinden ibarettir, denilebilir. Byle bir iddianameye imzasn koyan Basavcnn en byk kusuru, hemen her frsatta ismini tekrarlad Doent Muammer Aksoya olan dknldr..28 Aksoyun 1960 ncesinde Vatan ve Cumhuriyet gazetelerinde, haftalk Kim dergisinde yaynlanan seri makaleleri, ddianamenin en byk dayanadr. 60 sayfa kadar tutan bu makalelere aynen yer verilmitir.29 Makaleleri takip eden satrlar ise; burada ileri srlen dnce ve isnatlarn, Basavc tarafndan DP lider kadrosu ve mensuplarnn icraatlarna irca edilmesinden ve bazen de aynen tekrarlanmasndan ibarettir. 33. oturumun 3. celsesinde Egesel, Aksoydan devaml alntlar yapmasn izah mecburiyeti hisseder. Bunun sebebi; memleketimizin nadir yetitirdii bir hukuk bilgini olmas,30 niversitedeki krssn DPyi protesto iin terk edebilmesi, devletin her yl 15 bin lira yardmla destekledii Trk Hukuk Kurumunun bakanln yapmas31 ban isteseler dahi hakikati haykrmaktan ekinecek bir tip olmamasdr. Gen yandan beri devletin paras ile demokratik lkelerde yapt Hukuk tahsili srasnda Hukuk ve Hrriyet iin mcadele, kendisinde ikinci bir tabiat haline gelmiti.32 Makalelerine mracaat edilen bir dier ahs Hseyin Nail Kubaldr. TK ve 7468 sayl Kanun hakknda basnda kan mtlaasna aynen yer verilmitir.33 Kubalnn, bu mtala sebebiyle, TK tarafndan ifadesi alnmtr. ddianameye gre, Aksoy ve Kubal hrriyet mcadelesinde gzn budaktan saknmayacak, kafalar alnsa fikirlerinden dnmeyecek insanlardr.34 htill ncesinde DP iktidar iin en sert tenkidleri yapan ve bu yazlar yaynlanan Aksoy, yazlarndan dolay mahkum olmamtr. 27 Mays ncesinde, TK kararlarna aykr olarak siyas faaliyette bulunmaktan takibata uramtr. DP iktidarnn, Aksoy ve onun gibi dnen, yazan, faaliyette bulunanlarn kafalarn almak yolunda bir icraat grlmyor. Ama, Aksoyun ihtill sonrasnda, hukuk kidelerine aykr olarak; Cell Bayar da lme gidecekler safna dahil edebilmek

119

iin, 65 yan stnde olanlara da idam cezasnn uygulanmas eklinde verilen fetvann sahibi veya sahiplerinden olduu; ihtilli yapanlara hitaben Acmayn! telkinlerinde bulunduu; Anayasay hll Davas kararlarnn idamla neticelenmesine ilm (!) destei salayanlar arasnda yer ald bir gerektir.35 Maalesef, 27 Mays ile siyas hayatmza yerleen ve her 10 senede yaplarak periyodik bir hl alan askeri mdahalelerin, herhalde geciktiine hkmeden baz karanlk glerin 1980li yllarn sonu ve 1990l yllarn balarnda iledikleri fili mehul cinayetler zincirinin bir halkas olarak, Muammer Aksoyun da, 1990 yl sonunda ldrlmesi de bir baka gerektir.36 ddianamenin bu cephesi ile ilgili olarak Orhan Erkanlnn yazdklar nda, mesele daha dndrc bir hl almaktadr. Erkanlya gre, Egeselin basavclk makamna tayini MBKnin iledii bir hatadr. Yerini dolduramamtr. Bu durumu telfi etmek iin, basavcl ilmen desteklemek, malzeme hazrlatmak maksadyle, zel bir hukukular ekibi kuruldu ise de, dkme suyla deirmen dnmedi, yarglamalarn sonuna kadar, iddia makamnn aksamalar giderilemedi..37 Dier hususlarn yannda, Erkanlnn yazdklar ve Egeselin, Aksoyun snf arkada olduunu durumalar srasnda dile getirmesi de, iddianame zerindeki Aksoy arlnn sebebini ortaya koymaktadr. Menderesin, bir konumasnda Kubalya cahil demesini, bir apan bile kullanmaktan utanaca baya hitap olarak ele alan Egesel; YAD huzurunda, ahitlik iin arlmas sebebi dnda, 8 saatten fazla bir sre DP aleyhinde, adeta konferans verir gibi konuan Kubaly bir mr denilecek kadar uzun yllarn Anayasa hukukunun tedrisine harcam bu idealist, karakter sahibi bilgin sadece ilmin ve vicdannn iaret ettii yolda konumu basn vermee raz olmu fikir ve inancn teslim etmemi bir bilgindir. gibi ifadelerle yceltmitir. Fakat, yine Egeselin, Divann pek de houna gidecek eyler sylemeyen bir baka ahit Ali Fuat Bagili yana bakmadan adalet huzurunda pervaszca yalan kvran bu softa diye hitabederek aaladn grmekteyiz.38 ddianamenin bir baka yerinde, Egeselin verdii rnee gre Menderes ekiyann ba, DP mensuplar da ekiyadr. Milletvekilleri erre let edilen kabadaylardr. Onlar, ilenen sua itirak etmiler, memleketi ekiya kanunlar ile ynetmilerdir.39 Menderesi slubundan dolay seviyesizlikle sulayan iddia makamnn, ahit ve sanklar hakknda kulland szler de, tenkide olduka ak gzkmektedir. Basavc, DPnin 1950den itibaren antidemokratik icraatlara giritiini sylemi ve 1953 ylnda karlm baz kanunlar diktaya gidiin delili olarak gstermitir. Durumalar srasnda Hayrettin Erkmenin O halde neden 1954 seimlerinde Demokrat Partiden mebus olmaya can attnz? sorusuna; kendisini ve iinde bulunduu durumu tekzip eden u cevab vermitir: Hizmet etmek iin.40 Egesele gre ddianamenin mesnedi, Meclis tutanaklar, DP Grup zabtlar, ihtilli takiben Hkmet ve Parti organlarndan ele geirilerek YADa sunulan vesikalar, basn neriyat, ahitlikler ve sanklarn aklamalarnn bir btn halinde deerlendirilmesi ve Anayasay hll Davas ile birletirilen dier dosyalarn muhteviyatdr.41

120

2. ddianamede Baz Siyas, Sosyal ve Tarih Meseleler EMKnin geniletilmi ve isnatlarn arlatrlm bir ekli olan iddianamenin zelliklerini ortaya koymak bakmndan, ksaca baz hususlar ele alacaz. ddianamenin daha ilk satrlarnda, tarih olaylar hakknda, subjektif ve tartmaya ak hkmler yer almaktadr. Padiah Vahdettin gaflet, dallet ve hatta daha feci bir hiyanet ile devletin yklmasna sebep olmutu ve hatta daha elim ve feci olarak kendi menfaatini mstevlinin siyas emelleriyle de tevhit ederek, memleketini yabanc mttefiklerin esiri klmt.42 Vahdettine yaplan vatan satma sulamas, iddia makamnn tarafgirliini ortaya koyan ve CHPye tarih misyon atfeden u satrlarda da grlr: Cumhuriyet Halk Partisi, tpk Anayasamz gibi bir mcadelenin akslameli idi. Memleketi ahsi menfaati iin dmana teslim eden Monarka kar ayaklanmann mefkresini temsil ediyordu.43 Atatrk milli egemenlik prensibine dayanan bir rejimi tam ve olgun bir ekilde

gerekletirebilmek iin, demokrasinin btn messeseleriyle kabul gerektii esasndan hareket ediyordu. Trkiye Cumhuriyeti tam bir halk murakabesiyle geliecekti. 1924 Anayasas, ihanet ve istilya kar bir tepki olarak domutu. Kuvvetler birliini esas almas, bu anlayn sonucuydu. Sz konusu murakabe, ancak, Meclis ats altndaki muhalefet partileri ile mmkn olacakt. TCF ve SCF denemelerinin sebebi buydu.44 te DP, bu Anayasay inemeye teebbs ettii anda kendi hayatna da son vermi oluyordu. Diktaya giden DP, vatan ve millet iin canlarn veren ehitlerin eserine ihanet etmiti. Ksacas, DPliler vatan hainiydi.45 Kararnamede bu ihanetin tarih, TK kurulmas ve Yetki Kanunu ile balatlrken, iddianame daha acmaszdr. 1954 seimlerinden sonra bir yeni rejim kurulmutu ve bu rejime diktatrlk demek gerekirdi. DP, totaliter devlet anlayn bir btn halinde ve hemen kabul etmemi; Anayasaya eklen dokunmayarak, fakat onu tebdil, tagyir ve ilga ederek kard kanunlarla yava yava gerekletirilmitir.46 Hatta bu tarih, 1951 ylna kadar da gtrlmektedir. DP, 1951 ylndan itibaren demokratik bir idarenin en tabii art olan murakabeyi ve bunun tabii bir neticesi olan her nevi hrriyetlerimizi tahdit etmek istikametindeki faaliyetlerini yrtmtr.47 Liklii savunarak iktidara gelen DP; ie, irtica ve gerici fikirlere tavizler vererek ie balamtr. Arapa ezan yasann kaldrlmas irtic bir faliyettir. Halbuki, herkes kendi dilinde okunan ezanla ibadete arlmaldr. Bir trene dost ve akrabalarmz davet ederken, onlarn anlayaca bir dille davette bulunmak en tabii yoldur. Ezan da byle olmalyd.48

121

htillin hemen sonrasnda Cemal Madanolu Harbiyede; Ama ilk yaplacak ey; Anayasadaki Trk devletinin dini slamdr. maddesinin altna Ezan Trke okunur. ibaresini ilave etmektir diyordu.49 Bu durum, ihtill liderlerinden birisinin konu hakkndaki hassasiyetini ve anayasal gelimelerden ne kadar haberdar olduunu gstermesi bakmndan manidar bir rnektir. Dil inklbnn bir gerei olarak dnlm ve 1932 ylnda Diyanet leri Reisliinin bir tamimiyle Arapa ezan yasaklanmtr. Trke ezan okuma mecburiyeti, 1941 ylnda TCKnin 525. maddesine eklenen hkm ile de meyyideye balanmtr.50 DP iktidara geldikten sonra, 16 Haziran 1950de karlan 5665 sayl Kanun ile bu yasak kaldrlmtr. Meclis mzakerelerinde CHP de bu Kanunu desteklemitir. CHP szcs Cemal Reit Eypolu Arapa ezan meselesinin bir ceza konusu olmaktan karlmasna aleyhtar olmayacaz. Byle tasar, partilerin mterek mal olarak kabul edilmelidir. demi ve netice de yle olmutur.51 nnnn, milletvekillerini etkileme gayretleri netice vermemi; ounluk, mevcut uygulamann hata olduunu itiraf etmitir. Halbuki, iddianamenin mantyla hareket edilecek olursa, 1950 ncesinde CHPnin gericilie taviz olarak nitelenebilecek birok icraat mevcuttur. Trbelerin almas, okullara din derslerinin konulmas vb htilli yapanlardan bazlarnn, kafalarna inen bir yumruk olarak deerlendirdikleri52 bu icraat, ilim evrelerinde de farkl ekillerde yorumlanmtr. Tunayaya gre, gericilie yz veren bu hareket DPnin ekonomik baarszlklarnn sonucudur.53 lgili Kanunun Haziran 1950de karlmas bu tespiti dorulamamaktadr. DPnin bu icraatnn anti-Cumhuriyeti bir tutum olduunu ve DP iktidar dneminin Cumhuriyetin yaps ve ilkeleri asndan ansszlk olduunu syleyenler de vardr.54 erif Mardine gre ise; Ezan Trkeletiren Kanun, laikleme hareketinin zyle ilgili deildir ve laiklii zayflatmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnn Jakoben laikliine 1950lerde getirilen deiikliklerin bir ksmnn, dine yeni bir rol -demokratik denetimin llerinden biri olma rol- vermi olduu iddia edilebilir. Bu roln bir sonucu olarak, slam, Trk vatandalarna, yerleik demokrasilerde temel saylan dini haklarn verilmesini salamaktadr.55 Arapa ezan yasann kaldrlmas halkta byk bir rahatlama salamtr. Bu, dil meselesinden te bir eydir. Yzyllarn getirdii ibadet alkanlklarnn su olmaktan kmas, halk manen gerekten ferahlatc bir tesir yapmtr. Yasak kalkar kalkmaz, Trke ezann tamamen terkedilmesi, bu zorlamann ne kadar suni olduunu ispat etmitir.56 Kanun grmeleri ve oylamalar srasnda, nnnn CHPli milletvekillerini etkilemeye almas fayda etmemi; Neredeyse ounluk, Trke ezan okumann hata olduunu itirafa kadar giderek, Demokratlarn nerisini zlemle onamaya karar verecekti.57 diyen Barutu, uygulamann, muhalif veya muvafk ekseriyette kabul grmediini ortaya koymu oluyor. Menderes, 22 Mays 1952de Konya seyahati srasnda yapt konumada, ezan ile ilgili Kanunu niin kardklarn yle izah etmitir: Layik olan ve vicdan hrriyetine ehemmiyet veren bir hkmet sfatiyle yirmi sene kanunlarn teyidi altnda bir mecburiyet tahtnda tatbik edildii halde

122

herhangi bir netice vermemi olan bir mevzuun idame ettirilmesini umumi vicdanla kabili telif grmedik ve bu suretle vicdan hrriyetine yer verdik..58 craatyla Trk halknn vicdann rahatlattn syleyen Menderesin idamndan sonra, zamann Salk Bakan,59 bir ziyaretisine Adnan Menderesin aslmasnn bence en geerli gerekesi Ezan Arapa okutmasdr. diyecektir. Ayn ahs, idam olayn da Abanta giderek kutladn syleyebilecektir.60 Devlet adamlarnn, vicdanlar veya kendilerini rahatlatma sebep ve metodlar farkl olsa gerek! Bu iddianame ile idamla yarglanm ve mebbet hapse mahkum olmu Sezai Akdan Ezann Trkeden tekrar Kuran diline evrilmesine CHP muhalefeti de aynen itirak ederek kan ilgili kanunun yapcs olarak DP iktidarn sulayan darbeciler acaba neden bunu Devleti ele geirdiklerinde tekrar eski haline dntrmemektedir? diye sormaktadr.61 ddiann geersizliini ortaya koymak bakmndan, sadece bu soruyu sormak, yerinde ve yeterli kabul edilmek gerekir. Bir kriter iddia olarak ele aldmz ezan meselesinden sonra, sulamalara en kuvvetli mesnet durumunda bulunan TK ile ilgili baz deerlendirmelere temas ederken, iddianameye gre TK, bir dikta konseyidir. Diktadan haberi olmadn, diktaya gidiin bir iddiadan ibaret olduunu veya desteklemediklerini syleyen milletvekilleri samimi deildirler. Oy vermeseler bile, byle bir kararn ve kanunun kmasna engel olmalar gerekirdi. Yetki Kanununun ceza hkmleri tayan maddelerinde tam bir tedhi havas hakimdir. Bu, Nasyonal Sosyalizmin yani Faizmin bir organdr.62 Bu balamda, DP, Trkiyede Faist bir idare, dikta kurmu oluyordu. Diktaya giditen milletvekillerinin mutlaka haberi olmas lzm gelir. nk, mehur bir hukuku olan Aksoy, bu hususu makalelerinde dile getirmitir. Okumalar gerekirdi.63 ddianamede, milletvekillerinin diktay destekleme sebepleri, madd menfaat salama olarak gsterilmektedir. DP iktidar zamannda devlet emesinin iktidar mensuplarna aktnn en gzel rneini dviz listeleri tekil etmektedir. Basavc, yaplan dviz tahsisatnn mevzu hukuk sistemine gre tamamen su telakk edilmeyebilecei eklinde bir ekince koymasna ramen; dier delillerle de mukayese edildii zaman bu hususun diktay destekleme sebebini ortaya koyduu dncesindedir. htillin hemen sonrasnda kaleme alnan yazlar, gazetelerde kan haberlerden bir blm de DP iktidarnn yapt iddia olunan yolsuzluklar zerinedir.64 htille meruiyet kazandrmak, dier bir deyile, iktidarn meriyetini kaybettiini ispat iin kaleme alnm bir eserde, DP mensuplar iin unlar sylenilmekteydi: bu adamlarn byk ekseriyeti, ne pahasna olursa olsun, ikbalde iken keselerini doldurmak, yakn ve uzak akraba ve ahbaplarna dorudan doruya veya vastal olarak Devlet hazinesinden menfaatler salamak arzu ve gayesinde idiler. Bunun iin trl ekiller ve kombinezonlarla nfuz ve vazife suistimalleri yapmak, onlarn hi endie etmeden bavurduklar yollard..65 Yine ayn maksatl bir baka eserdeki, ihtillden drt gn sonra kaleme alnm satrlarda; DP dneminin, milletler tarihnde eine az rastlanr bir soygun devri olduu, Bayar ve Menderesin soygunlar rt-bas etmek iin bask yaptklar, mahkemeler hesap sorduu vakit, mesullerin tm soygun belgelerini verecekleri yazlmtr.66 Dk iktidar mensuplarna ait YSKde 895 dosya vardr. 125 dosya ile Suistimal dosyalarnda da Adnan Menderes listenin banda ve bir numaradr.67

123

htillin ilk gnlerinde baz ilim adamlar, DPlilerin tarihte ei grlmemi bir hrszlk etesi mensubu olduklarn ve hepsinin cezalandrlmasnn hukukun en tabii neticesi olacan yazmlard. Hi phe yoktur ki, Yassadada ileyen adalet mekanizmas bu yollu telkinlerin tesirindedir. Haksz iktisap meselesi ile de sulandrlan ve idamna karar verilen Fatin Rt Zorlunun ahsi durumu hakknda YAD idam ilmnn gereke ksmndaki u satrlar, bu konu hakknda yeterince aydnlatc olmaktadr: Bu hatra notlarna (. Ergin ve Ethem Menderesin hatralar kastediliyor) gre sank Fatin Rt Zorlunun bulunduu mevkiin nfuzundan istifade ederek meru olmayan kazanlar peinde kotuunun uy ve tevatr halinde bulunduu anlalmaktadr Durumann bandan sonuna kadar Cell Bayar ve Adnan Menderes ile birlikte olduu intiban vermitir. Her ikisi de asri itirak halindedir68 Grlyor ki 27 Maysn organlarnn karar vermede hareket noktalar uy, tevatr, intibalar olacaktr. Soruturmalar neticesinde Bakan, milletvekili ve dier DPliler iin ne srlen haksz iktisap iddialarnn hibirisi sabit olmaz ve bu konuda alan davalarn hepsi beraatle neticelenir.69 Yassadada verilen kararlar sonrasnda serbest mahkemelerde devam eden davalar da ayn ekilde sonulanr. Kalan 8-10 dosya iin yeni bilirkii heyetlerinin sanklar lehine rapor verdikleri bir srada, Babakan nn, af tasars hazrlayan Komisyona Tasary abuk hazrlayn, para ilerini de iine koyun Bakn gryorsunuz mahkemelerde hepsi birer birer beraat ediyorlar. Hi olmazsa kalanlar beraat etmesinler, aibeli olarak kalsnlar. der.70 23 ubat 1963 tarihnde karlan af kanunu ile bu dosyalar kapatlr. Af kanunundan faydalanmak istemeyen ve bu davalarn neticelenmesini talep edeceklere de bu hak tannmaz.71 Sanklar tarafndan yaplan mdafaalarda dile getirilen; seim, seilen, semen hviyeti ve hrriyetini tayan insan mevcut iken, Trkiyede diktadan bahsedilemeyecei ve normal bir seimle gelip diktatrle gemi bir ynetimin mevcut olmad hususlar ddianamede cevaplandrlmaktadr. Demokrat iktidar, 1950de normal bir seimle i bana geldikten sonra yaplan seimlerde, neticeyi kendi lehine evirerek tedbirleri alm, rakiplerini zor durumda brakmtr. artlar kendi lehine evirdikten sonra yaplan seimler demirperde lkelerine hastr. nnnn de syledii gibi; diktatrlerin hazrladklar artlara gre iktidarn lehine neticelenecek seimler, demokratik anlamda, serbest ve drst seimler olarak dnlemez. Seimle gelip diktaya dnen ynetimlere Almanyada Hitlerizm, Avusturyada Nazizm rnek gsterilebilir. Trkiyede DP iktidarnn yaratt diktaya gei eklinin dnyada baka bir rnei de bulunmayabilir. Dnyada baka misaller olmasa bile bu iin dnyada ilk defa becerilmi olmas ann bizim diktaclar pek l kabul edebilirler..72 Yine mdafaalarda yer alan Diktann orduya ve tekilatl bir kuvvete dayand muhakkaktr. Binaenaleyh bizde byle bir vaka da yoktur. szlerine; 6-7 Eyll hadisesi ve Menderesin 1960 Maysnda kt yurt gezileri ile cevap verilmektedir. ddianameye gre, 1955 6-7 Eyllnde stanbulda ordu ve emniyet kuvvetlerine ramen olaylarn meydana gelebilmesi; Menderesin bu gleri aarak kendisine balad kaba kuvvetin sayesinde mmkn olmutur. Basn ve siyas faaliyet yasaklarnn devrede olduu bir zamanda, Menderesin zmirde trenlerle karlanmas; Eskiehir, Ktahya ve Konya seyahatlerine klmas dayanak olarak kaba kuvvetin seildiini gstermektedir.

124

Hitlerin Nazileri, Mussolininin Kara Gmleklileri, Leninin ii ordularn arkasna almas gibi Menderes de kaba kuvvete ve o kaba kuvvetin ibana getirdii insanlarn kurduu Tahkikat Komisyonlarna, Menderesilere istinad ediyordu..73 ddiaya gre, DPye oy veren ve temsilcilerini Meclise gnderen halk kitlesi kaba kuvvet olmaktadr. Bu kuvvetin tekiltlanmas da Vatan Cephesi ile gerekletirilmitir. Bu tekilt, vatandan kanun nnde eitlii prensibini yok ederek, menfaat esasna dayal olarak kurulmutur. te, DP iktidarnn, dikta konusunda dayand g budur.74 DPnin oylar l950den sonra ilk defa l957 seimlerinde yzde 50nin altna dm; iktidarn oy kaybetmesi ise muhalefeti harekete geirmi bir takm yeni ittifaklar ortaya karmt. Ekim l958de Cumhuriyeti Millet Partisi ile Trkiye Kyl Partisi birleerek Cumhuriyeti Kyl Millet Partisini oluturdular. Hrriyet Partisi ise, Kasm 1958de CHP ile birleti. Muhalefette ortaya kan bu g birliine DP, Vatan Cephesini kurarak karlk verdi.75 Dikta aleti olarak gsterilmeye allan Vatan Cephesi, iktidarn muhalefete kar bir g birlii giriimiydi. ktidar-muhalefet kavgasnda kullanlmaya allan psikolojik bir vastayd. htillin hemen ncesinde Menderesin bir yurt gezisine kmas, iktidara ynelen tepkilerin halkn gsterecei tevecch, meydanlara toplanabilecek kalabalklar ile bertaraf edilmesi amacn tamaktayd. ktidarn dayana olacak bir fiili g olduu iddialar olduka zorlamadr.76 Burada tenkit edilmesi gereken, siyas hayatta bir cepheleme rnei77 olan bu meselede devlet radyosunun alabildiine iktidar tarafndan kullanlmasdr. Sorguda, Abdlhamitin bile Devlet benim! diyen bir diktatr olmadn syleyen baz milletvekilleri ile Egesel ayn kanaatte deildir. I. Merutiyetten sonra bir darbe ile istibdat idaresi kuran Abdlhamit Kzl Sultandr ve memleketi 33 yl sre ile bir karanla mahkm etmitir. Bu karanlk devrede sadece mnevverleri ve idealistleri takip etmitir. 28-29 Nisan olaylarnda DP iktidarnn yapt, Abdlhamit gibi aydnla kar cephe alma, diktay bir kuvvet darbesi ile tamamlama ameliyesidir.78 Tarih hadiseler ve ahsiyetler hakknda subjektif bir bak burada da grlmektedir. Maalesef, Sultan Abdlhamit hakknda ok uzun yllar ve bugn hl baz deerlendirmeler ifrat noktasndadr. Abdlhamite, Egesel ile ayn gr paylap benzer sfatlar layk grenler olmutur. Uur Mumcuya gre O, siyasette gericiliin simgesi; M. Ali Aybara gre ise Mithat Paay Taifte boduran, Gen Osmanllar zindanlarda srgnlerde rten, eli kanl bir despottur, kzl sultandr..79 I. Merutiyeti tasfiye eden, ordu ve donanmay tam manasyla kerterek devleti yok olma noktasna getiren Abdlhamittir ve bunun iin, devletinin kn nlemek maksadyla 23 Temmuz 1908de ordu ikinci mdahalesini yapmtr.80 Osmanl Devleti zerinde emeli olan emperyalist devletleri kar karya getirerek oyunlarn bozduu iin, Abdlhamit Batda Kzl Sultan olarak anlmaktadr.81 O, eitim faaliyetleriyle toplumda eksik olan aydn snfn yetimesine imkan salam, Badat Demiryolu Projesi ile ekonomik ve politik hamle yaparak bunda baar salam birisidir.82 I. Dnya Savanda din ve devlet uruna

125

cihad arsna uyan, laik ve modern Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda nemli birer merhale olan Erzurum ve Sivas kongrelerinden sonra Trk halknn din adna, halifeyi kurtarmak adna Milli Mcadeleye katlmasn salayan; Abdlhamitin, uyandrlmasna byk gayret sarfettii slam uurudur.83 stibdat idaresi ve sansr, nce Yeni Osmanllar, daha sonra da Jn Trkler ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin propagandas ve zorla merutiyet iln ettirme gayretleri sonunda gelmitir. Bu gruplar, Osmanl Devleti bnyesinde merutiyet idaresinin kurulup kurulamayaca ve ne gibi neticeler douraca konusunda gerekli siyas bilgi ve tecrbeye sahip deillerdir. O devirde merutiyet ilnnn sonu Osmanl iin bir felket olabilirdi. Bu tehlikeyi gren Sultan Abdlhamit, ihtill hazrlklarn ve bir felkete doru srklenii ancak bir sansr ve polis-hafiye rejimi ile nleyebilirdi. Devlet, bu sayede 33 yl ayakta kalabilmitir. Uygulanan bir ok Kanun ve nizamnme ise Sultan Abdlaziz devrinde karlmtr. Ayn padiah zamannda gazeteler kapatlm, gazeteciler srlmtr. 18 yllk dnemde 20den fazla Trke, 25den fazla muhtelif dillerde gazete ve dergi, geici veya daimi olarak kapatlmtr.84 Sultan Abdlhamit konusunda ortaya kan bu farkl dnceler; felketler karsnda hatalarn anlayarak bu hatalar itiraf eden ve Ondan af dileyen, ruhaniyetinden istimddda bulunan ittihatlarn var olmas, bu konuda temkinli, objektif yaklamlarda bulunmay mecbur klmaktadr. Ayn zamanda bir DP milletvekili olan Osman Turann ifadesiyle Sultan Hamid ve Trk dmanl kartrlmakta ve birletirilmektedir.85 Kzl Sultan lakbnn sebebi, ite bu Trk dmanl olsa gerekir. Malesef iddianame; Abdlhamit, Vahdettin gibi Osmanl sultanlarna, Cumhuriyet dneminin baz tarih-siyas hadiselerine tarafl ve dmanca bakma yanlna dmekten kurtulamamtr. ddianamede, DP iktidar dneminin antidemokratik olarak nitelenen hadiselerinin ele alnd ve tm iktidar mensuplar iin genel isnatlarn yer ald ilk 200 sayfa sonunda yer verilen satrlar, ddianamenin zeti mahiyetindedir. ddianamenin tamamnn muhteviyat hakknda fikir vermek bakmndan, bu satrlar aynen almak faydal olacaktr, kanaatindeyiz: 1950de iktidar alan DPnin, iktidar yllarnda Anayasay tam bir ceset haline getiren faaliyetleri cmlesinden alarak, milli hkimiyet esaslarndan balamak, hkim teminat, meclis aleniyeti, mahkemelerin istiklli, cumhuriyetlerin gasp ve ihlli ki bu arada basn hrriyetinin, toplant hrriyetinin, seyahat hrriyetinin, hatta dernek ve sz hrriyetinin zlerinin tahrip edilmi olmas hele can ve mal emniyetinin ortadan kalkmasna kadar gitmektedir. niversite muhtariyetinin yok edilmesi, seim, seme ve seilme haklarnn ii bo bir kalp haline getirilmesi, ruhunun imha edilmesi, demokratik messeselerin tahribi, muhalefetin ilemez hale sokulmas, murakabe sisteminin toptan kertilmesi, vatandan kanun nazarnda eitlii prensibinin yok edilmesi ve milli birliin paralanmas gibi muhtelif yollarla Anayasa ve Anayasaya hdim amme hukuku messeselerinin yok edilmesi ve bunun iin de Byk Millet Meclisindeki DP ounluunu kullanarak ve Meclisin selhiyeti cmlesinden bulunan murakabe cihazn tahrip ederek, Meclisi, bu vazifesini ifaya gayri muktedir hale getirdikten sonra, DP grubunu Meclis addetmek sureti ile Anayasa

126

nizamn ortadan kaldran faaliyet ve icraata giritii, netice olarak, kabl edilen Tahkikt Encmeni ve Selhiyet kanunu ile de bilfiil Anayasa ile messes dikta rejimini tahakkuk ettirdii sabit olmaktadr.86 Burada saylp dklen ve demokratik bir idare tarznda hibirinin bulunmamas gereken tm bu icraatn 1960 Mays sonuna kadar tamamlanmasn bekledikleri iin; ihtill ve ihtillcilerin mantyla mesele ele alnd zaman, kendileri sulu saylmak lzm gelir! Anayasay hll Davasnn Basavcs, seyahat, hastalk gibi sebeplerle TK ve Yetki Kanununa rey vermemi olanlarn mazeretlerini geersiz saymaktadr. Anayasann 17. maddesi, fikirlerini yayma serbestlii tanmtr. Anayasay ineyen bu teebbslerle mcadele etmeliydiler. Hasta bile olsalar, bir deklarasyon yaynlamalar gerekirdi. Bunun iin, sanklarn mdafaalar muteber deildir. DP, muhalefeti sindirerek 1960da seimleri yapm olsayd bile, bu drst ve serbest bir seim olmayacakt. Egesel, yaplan tm mdafaalar reddediini de u cmle ile ifade etmektedir: te bu itibarla biz, sanklarn her ynden olan mdfaalarn, hadisenin ciddiyeti ve vehametini de gz nnde tutarak gayri vrit gryoruz.87 Her ne kadar, Trk milletinin manevi glerini temsilen ve Cumhuriyeti korumak amacyla harekete geen ihtillcilerin, gayri meru hale gelmi iktidar hukukun himayesine terk ettii ve bir seneden beri devam eden soruturmalarda sanklarn, memleket sathnda salanan imknlarla kendilerini savunmalarnn temin edildii ileri srlse de; bu mdafaalarn bir kymet-i harbiyesi bulunmad ve tm DP iktidar iin peinen mahkmiyetin sz konusu olduu aka grlmektedir. Basavc Egesel, Cumhurbakan, Babakan, Bakanlar, Meclis Bakan ve Vekilleri, DP Genel dare Kurulu yeleri, DP Meclis Grubu dare Heyeti yeleri, 7468 Sayl Kanunu teklif eden milletvekilleri, TK yeleri ve asl fail olarak anayasay ihll ettikleri kabul edilen baz milletvekilleri iin, TCKnin 146/1 maddesi gerei lm Cezas; dier milletvekillerinin ise 146/3 maddesi gereince cezalandrlmalar talebiyle iddianamesine son vermitir. 8 milletvekili iin ise, murakabe vazifesini yerine getirdikleri gerekesiyle beraatlerini istemitir. E. Anayasay hll Davas Karar Gerekesi Anayasay hll Davas Karar Gerekesi, DP iktidar aleyhine gazetelerde yer alan ve tamamna yakn ihtillden sonra kaleme alnm ke yazlaryla desteklenmeye allmtr. Yerli ve yabanc basnda yer alm bu yazlar Babakanlk tarafndan Ak Devrim adl bir kitapta toplanmtr.88 Netice olarak, Resmi Gazetenin 1 ve 2 Temmuz 1960 tarih ve 10540, 10541 sayl nshalarnda yaynlanm bulunan Anayasa Komisyonu Raporuna aynen yer verilmi; bu raporu stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi profesrlerinin hazrladna dikkat ekilmitir. Buna gre; Hukuk otoritelerinin verdikleri bu raporla demokrat iktidarn meruiyetini kaybettii, milleti temsil etmesi gereken TBMMnin de demokrat iktidar tarafndan hakiki teri organ olmaktan karlarak ahs ve zmreye hitap eden bir grup haline getirilmi olmak suretiyle fiilen mnfesih hale gelmi olduu ilmi bir ekilde izah ve tespit olunmutur. hkmne varlmtr.89

127

14 Haziran 1960 tarih ve 10525 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 1 sayl Geici Kanunun Genel Hkmler bal altnda DP iktidarnn anayasay inendii, insan hak ve hrriyetlerini ortadan kaldrd, muhalefet murakabesinin ilemez hale getirilerek parti diktatoryas kurulduu ve Meclisin fiilen bir parti grubu durumuna drld ve meruluunu kaybettii ifadelerine temas edilmitir. Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonunun sunduu 9 Mart 1961 tarihli raporda yer alan, DP iktidarnn bir dikta idaresine gittii eklinde zetlenebilecek grlere yer verilmitir. Nihayet, 20 Temmuz 1961 tarihli ve 10859 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 334 numaral Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn balang ksmnda yer alan Anayasa ve hukuk d tutum ve davranlar ile meruluu kaybetmi bir iktidara ifadelerine atfta bulunmutur. Anayasann halk oyuna sunulmas ve kabul edilmesi; ayn zamanda, YADn vard netice ve verdii hkmn de, messeseler ile birlikte Trk halk tarafndan da kabl olarak gsterilmitir.90 Divann atfta bulunduu belgeler, hkmlerin verildii tarihten nce varolduklar iin; bu belgelerde ileri srlen grlerin Divann vard neticeyi kabulde oybirlii halinde olduu sylenemez, YADn onlarla ayn grte olduu sylenebilir. Belgelerin siyas nitelikte olmas, kararn siyasliine de delalet eder.91 18 dava iin yaplan 202 celsede 701 sann yargland, 228 idamn talep edildii, 1068 ahidin dinlendii ve 150.000 vatandan takip ettii92 davann 203. gnnde ortaya kan YAD kararlaryla DP milletvekillerinden 47 kii beraat eder, dierleri 4 yl 2 ay ile mebbet arasnda deiik ar hapis cezalarna arptrlrlar. 14 kii iin ise idam istenir.93 MBK, Bayar, Menderes, Zorlu ve Polatkann cezalarn onaylar, 16 ve 17 Eyll 1961 tarihnde Menderes ve iki bakann cezalar infaz edilir.94 F. Sonu 14 Mays 1950 seimlerinde uranlan byk yenilgiden sonra nn, arkadalarn yle teselli eder: Biz, 50 kii olarak Meclise girsek, yine bize koalisyon nerirler, kabul etmeyeceiz Abartmayaym ama, bir yl sonra duruma btn ile egemen olacaz, bize teslim olacaklardr.. Babakan Gnaltay da byk bir kzgnlk iindedir: Alt ay sonra biz onlara gsteririz, alt ay oturamazlar. der.95 Bunlar, memleket ynetiminde kendisinden bakasn grmeye tahammlszl ifade eden szlerdir ve bizi 27 Maysn hazrlaycs olacak iktidar-muhalefet kavgasnn zemininin nasl olutuu noktasna gtrr. DPye biilen alt ay, en fazla bir senelik mrn uzamas, iddet politikasnn yn verdii bir CHP ve nn ortaya karacaktr. 1958 ylndan itibaren nnnn konumalarnda ihtill tabiri ska grlr ve bu konumalar adeta, ihtillcilerin hareket tarzlarn belirler. 1957 seimleri ncesinde bir CHP milletvekilinin; Menderes btn szlerinin hesabn verecektir. Mstakil bir mahkeme kuracaz. Ve Menderes bu mahkeme huzurunda btn iktidarnn hesabn verecektir. Neticeyi bu mahkeme tayin edecektir. szleriyle96 YAD haber veriyor gibidir.

128

Tarih sebepler dolaysyla ve DP iktidarnn hatalarnn yapt katklarla muhalefet; yanna niversite, basn ve bir ekilde daima siyas ynn muhafaza eden ordunun iinde ortaya kan ihtill tarafls gruplar yanna alabilecektir. 1950-60 dneminde siyas elit ierisinde ordu aleyhine bozulan denge, azalan sosyal stat, brokrasinin dier kesimlerinde olduu gibi askerlerin de ekonomik sknt iinde olmalar, DP iktidarnn orduyu Meclisin denetimi altna alma, sivil otoriteye balama almalar ve ordu mensuplarnn haysiyet ve ereflerini rencide edici dikkatsizce sarfedilmi szler orduyu ihtillin icra unsuru haline getirmitir, denilebilir. Bu ileyen bir siyas sreti ve mevcut durum ihtillden sonra da devam etti. htillin lideri, MBK bakan Cemal Grsel, ihtillden hemen sonra nny ziyaretinde; Emirleriniz bizim iin peygamber buyruudur. diyecek ve kendisinin emirlerini gz kapal yerine getireceini syleyecektir.97 Anayasay ortadan kaldrdklar ve dikta ynetimi kurduklar iddiasn tayan, Anayasay hll Davasnn yarglama ve karar safhalarnn hukuki metinleri olan YSKnin Esbab- Mucibeli Karar, Basavc Egeselin ddianamesi -zellikle- ve YAD Karar Gerekesi dayanaklar ve sluplar bakmndan birer siyas-ahlaki metin hviyetini haizdirler. Bu ahlakilik, iktidar mensuplarnn diktaya itirakleri sebebini, haksz iktisaplar meselesine, maddi menfaat teminine balamak eklinde ortaya kyor. Bu siyas tavr ve slup, Yassada Mahkemesini ileyen siyas srecin bir paras ve ihtillin merulatrma aleti haline getiriyor. Onun iindir ki, tm DP iktidar mensuplarnn yarglanaca Trk tarihnin en byk,98 dnyann en enteresan99 davas baz yabanc yayn organlarnca sirk olarak vasflandrlabilmitir.100 Bu dava ve mahkemeyi tanmlayabilecek tarih szlerden biri de YAD Bakan Baola aittir. Samet Aaolunun durumalar srasndaki bir sorusuna hitaben; Sizi alp Yassadaya tkan kudret byle istemi, onu biz bilemeyiz. diyebilmitir.101 Egesel ddianamesini; Milletin ananelerine ve messeselerine hizmet etmeyen insanlar tarihte ibret tekil edecek bir ekilde cezalandracaksnz. Hkmnz hi phesiz adil olacaktr. Kararlarnzla Trk yurdunu ebediyyen aydnlatacak bir adalet mealesini yakacaksnz. Bu meale karanlk emellerin barnaca hibir kuytu ke brakmayacaktr. Nesiller boyu Yassada adaletinin menkbeleri sylenecek ve menkbelerin verdii ibret dersi, kty kt yoldan ayrd kadar, iyi ve gzele inkaf imkann verecektir. Tanrnn sizlere Trk milleti iin ebedi eref olacak kararlar ilham etmesini szleriyle bitiriyor.102 27 Mays, Yassada Mahkemesi ve onun adaleti nesiller boyu hatrlanacaktr. Ama, Egeselin syledii ekilde deil!

27 Mays 1960ta ordunun siyasete dorudan mdahalesi tipik bir hkmet darbesidir.

htill; Bir devletin siyas tekilatn, kanuni ekillere hi riayet etmeksizin, deitirmek zere cebir ve kuvvet ile yaplan geni mikyastaki halk hareketine denir. Bak: Trk Hukuk Kurumu, Trk Hukuk

129

Lgat, 3. Bask, Ankara 1991, s. 152. 27 Mays bir halk hareketi deildir. Buna ramen, literatrdeki yaygn kullanmn ihtill olmas hasebiyle bu tabir tercih edilmitir. 2 27 Mays hukuk ynnden ele alan bir aratrma iin bak: Osman Doru, 27 Mays

Rejimi, Ankara l998, 240 s. 3 4 Abdi peki-mer Sami Coar, htillin yz, stanbul 1965, s. 292. Sicill-i Kavanin (S. K), C: 41, stanbul 1961, s. 283-289 (Resmi Gazete, 14 Haziran 1960,

Nu: 10625). 5 Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri Senedi ttifaktan Gnmze. Ankara

1985, s. 138. 6 7 8 Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 139 (2, 3 ve 4 numaral dipnotlar). Doru, a.g.e., s. l34-135. Yksek Adalet Divannn Muhakeme Usulne Ait Geici Kanun, bir genel madde ile 3

blm ve 26 maddeden olumaktadr. 1. blm YSK, 2. blm YAD ile ilgili 3. blm ile mterek hkmleri muhtavidir. Bak: S. K., C: 41, s. 290-293. 9 Hasan Halis Sungur, Anayasay hll Sular ve TCK 146. Maddesi Hkmleri - Sakt

ktidarn Sorumluluu, stanbul 1961, s. 22. 10 YAD Bakan, 8 asil 6 yedek ye; Basavc ve 12 basavc yardmcsndan tekil

olunmutur. Bak: Sungur, a.g.e., s. 22-23. 11 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, stanbul 1969, s. 494-495; Tark Gryay,

htillin hemen ertesi gn ihtill ynetiminin, memleketin en aydn en bilgin, en sekin, en sekin hukuk uzmanlarna teslim olmas sebebiyle, YADa bir htill mahkemesi YSKde bir htill organ deildir, demektedir. Bak: Tark Gryay, Bir ktidar Yarglanyor, stanbul 1971, s. 317. 12 13 14 15 16 17 Gryay, a.g.e., s. 229. Esbab- Mucibeli Karar (E. M. K), s. 7. Bak: E.M.K, s. ll-l5. Gs. yer. E. M. K., s. 22. E. M. K, s. 33.

130

18 19 20

E. M. K, s. 37. E. M. K s. 38. E. M. K., s. 39. Feran zimethallik, Trk Hukuk Lgatnda fer fail bal altnda yle

aklanmaktadr: Su ilemeye tevik ve suu itikap kararn takviye yahut fiil ilendikten sonra mzaheret ve muavenette bulunacan vdederek, talimat ve tarifatta bulunarak, i ve vastalar tedarik ederek yahut su ilenmeden nce veya ilendii srada mzaheret veya muavenetle yaplmasn kolaylatrarak bir suun ilenmesine itirak eden kimse Bak: a.g.e., s. 91. 21 Tebdili Deitirme; Tagyir: Deitirme, bozma; Ilg: Yrlkten kaldrma, hkmsz

brakma mnlarnda kullanlmlardr. 22 Anayasann 17. maddesindeki ilgili hkm yledir. Hi bir mebus Meclis dahilindeki rey

ve mtalsndan ve beyanatndan Meclis haricinde irad ve izharndan dolay mesul deildir. Bu konuda bak: Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 114. 23 24 25 E. M. K., s. 39. E. M. K., s. 40. Anayasay hll Davas Tutanaklarnn 5. cildinin banda yer alan iddianamenin,

yoklamalara ait sayfalar karld zaman 268 sayfalk bir metin olduu grlmektedir. Anayasay hll Davas Tutanaklar (A. . D. T) TBMM Ktphanesinde bulunmaktadr. 5 cilt ve toplam 3311+312 sayfadr. (Demirba Nu: 73-1399). ddianame, 21 saat 4 dakikada okunabilmitir. Zaman tespiti Ada Komutan Gryaya aittir. Bak: Gryay, a.g.e., s. 397. 26 u-Bu, Yassada, Tercman, 17 ubat 1962. Selkadan (gzel syleme ve yazma

kabiliyeti) mahrumiyet ile; seim sistemi ilga edilmemi bulunmasna gre, Trkiyede diktatrln tahakkukunun imknsz bulunduunu da. eklinde iddianamede yer alan ifadeler kasdediliyor olsa gerek. Bak: ddianame, s. 200. 27 28 29 30 31 32 ddianame, s. 235. u-Bu, Yassada, Tercman, 26 ubat 1962. Bu konuda bak: ddianame, s. 60-62, 76-97, 143-150, 165-173, 182-195. ddianame, s. 141. ddianame, s. 174. ddianame, s. 175.

131

33 34 35

ddianame, s. 175-178. ddianame, s. 178. Mahkemelerin hazrlk safhasnda, ya meselesi ile ilgili teklif profesrlerden gelmitir.

Ceza Kanunundaki mevcut hkmn deitirilmesine Trke muhalefet etmi; Muammer Aksoy Trkee kar karak Hayr, siz yanl dnyorsunuz. htilllerde bu olur. imdi normal hukuk car deildir. htill hukukunda byle bir prensip bahis konusu edilemez. eklinde, makabline temil fetvasn vermitir. Alparslan Trkein bu konuda anlattklar iin bak: Nazl Ilcak, l5 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, C. I, stanbul 1975, s. 88. Orhan Erkanlda Trkein naklettiklerini dorulamaktadr: MBKnin yarg yetkisini nasl kullanaca, ihtillin adaletinin nasl uygulanaca, Anayasa Komisyonunu temsilen M. Aksoyun hepsinde bulunduu ve en faal roller oynad 4 toplantya karara balanmtr. Nazl Ilcakn Aksoya cevab iin bak: Ilcak, 27 Mays 1, s. 151. Aksoy, CHP parti meclis yesidir. 18-21 Ekim 1966da toplanan CHP XVIII. Kurultaynda kongre bakan seilmesi solun zaferi olarak deerlendirilmitir. Komnizm propagandas yapmak suuyla alan davalarn avukat olarak da tannr. Bu konuda bak: Feroz Ahmad-Bedia Turgay, Trkiyede ok Partili Hayata Geiin Aklamal Kronolojisi, Ankara 1976, s. 317-318. 36 Mezkr yllarda ilenilen, tannm gazeteci ve ilim adamlar Muammer Aksoy, etin

Eme, Bahriye ok ve Uur Mumcu cinayetleri, byk tepki ile karlanmalar ve icr mevkinde bulunanlar zor durumda brakmasna ramen bugn hl tam olarak aydnlatlamamtr. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 Orhan Erkanl, Anlar. Sorunlar. Sorumlular., stanbul 1973, s. 108. ddianame, s. 221. ddianame, s. 101, 102. u-Bu, Yassada, Tercman, 5 Mart 1962. ddianame, s. 201. ddianame, s. 11. ddianame., s. 14. ddianame., s. 11. ddianame., s. 151. Aksoyun, 3 Temmuz 1959 tarihli Kim Dergisinde yaynlanan makalelerinden yaplan alnt

iin bak: ddianame, s. 166. 47 A.g.b., s. 180.

132

48

DPnin

irtica

taviz

vermesi

eklinde

deerlendirilen

ezan

meselesi

hakknda

ddianamede u satrlar yer almaktadr. Bir yabanc lkede ve hatta Trkiyemizde, mesela bir Franszn veya herhangi bir millet mensubunun slmiyeti kabul ederek bir cami in ettiini ve kendi milliyetinden olan insanlar kendi dili ile ibadete ardn duymu olmak insana inirah verici bir harekettir. Fakat ne yazk ki 30 milyona yaklaan nfusunun en byk ekseriyeti Trk olan memleketimizde vatandan Trke bir davet ile ibadete arlmas, dk iktidarn, iktidara geiinin ilk icraat ile gayri mmkn hle gelmitir. Hem de mrnde camiye girmemi olan baz liderlerin, srf gericilie ve irtica irin grnmek heveslerinin zebunu olmak gibi dnce ile Bak: ddianame., s. 180. 49 50 Ilcak, 27 Mays I, s. 220. 2 Haziran 1941 tarih ve 4055 Sayl Kanun ile Arapa ezan kamet okuyanlarn aya

kadar hafif hapis veya on liradan ikiyz liraya kadar hafif para cezas ile cazalandrlmas hkme balanmtr. Bak: Blent Daver, Trkiye Cumhuriyetinde Lyiklik, Ankara 1955., s. 171; Ayrca bu konu iin bak: Mete Tuncay, T. C.de Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1921), 2. bask, stanbul 1989, s. 229; Ali Esen Minkri, Demirkrat Belgeseline Dair, ?, s. 5-6; Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas, 12. Bask, stanbul 1991, s. 225. 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Gs. yer. Tabir, Faruk Gventrke aittir. Bak: Ilcak, 27 Mays 1, s. 189. Tark Zafer Tunaya, slmclk Cereyan, stanbul 1962, s. 225. Anl een, Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara 1981, s. 333. erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 3. bask, stanbul 1993, s. 129. Cem Eroul, Demokrat Parti (Tarih ve deolojisi), Ankara 1970, s. 99. Faik Ahmet Barutu, Siyas Anlar 1939-1954, stanbul 1977, s. 443. Daver, a.g.e., s. 173 (Zafer, 23.5.1952den naklen). Menderesin asld tarihte, II. Grel Hkmetinin Salk Bakan Ragp nerdir. 20

Kasm 1961de kurulan 1. Koalisyon (VIII. nn) Hkmetinin Salk Bakan ise, Isparta Senatr Suat Erendir. Yazarn adn vermedii Bakann ner olmas muhtemeldir. nk, Menderes 17 Eyll 1961de idam edilmitir. 60 61 Ayhan Songar, Allah Syletiyor Bunlara, Trkiye, 28 Austos 1993, s. 3. Sezai Akda, Yassadada Kararlar Nasl Verildi?, Ata Dergisi, S: 5, Konya 1993, s. 128.

133

62 63 64

ddianame, s. 125. ddianame, s. 151, 174. 27 Maystan sonra, bu konuda basnda yer alan baz haber balklar yledir: 75 milyon

liralk suistimalin iyz-Suistimallerin Tespiti in Bir Heyet Kuruldu., Ulus, 3 Haziran 1960; Btn Sabklar Mal Beyanna Tabi Olacak, Cumhuriyet, 13 Haziran 1960; Demokrat Partinin Suistimal Eli Yoksullar Yurduna da Girmi, Ulus, 5 Temmuz 1960; Menderese Verilen Maa ve Harcrahlar, Ulus, 13 Temmuz 1960; Polatkan Rvet Almaktan Yargland, Ulus, 5 Kasm 1960; rtl deneklerin Hesab Sorulacak, Ulus, 3 Kasm 1960 vb. 65 66 Sungur, a.g.e., s. 3. Babakanlk, Ak Devrim, stanbul 1960, s. 148-149 (Falih Rfk Atay, Alma: Hayr!

Hesap: Evet!, Dnya, 31. 5. l960tan naklen). 67 68 ddianame., s. 29. Orhan Cemal Fersoy, Devlet ve Hizmet Adam Fatin Rt Zorlu, stanbul 1979, s. 112-

113 (YAD Dosya No: 960/1, Hkm Esbb Mucibesi, s. 176dan naklen) Fersoy tarafndan tabii mahkemelerde dava devam ettirilmi; Zorlu, idamndan sonra, haksz iktisap davasnda susuz bulunmutur. Bak: a.g.e., s. 113. 69 70 Rfk Salim Burak, Trk Demokrasisinde stikrar Aray, Blten, S. 10, Aralk 1991, s. 7. Hadise, Yeni Trkiye Partisinde Af Komisyonu yesi Ahmet Nusret Tuna tarafndan, DP

stanbul milletvekili Hadi Hsmana anlatlmtr. Bu konuda bak: Ilcak, 27 Mays 2, s. 366. 71 72 73 Rfk Salim Burak, Yassada ve ncesi, Ankara 1976, s. 251-252. ddianame., s. 201. Sorgular srasnda yaplan bir mdafaada; Trkiyede bir dikta kurulamayaca zir,

Almanyada S. S., Rusyada iiler ve talyadaki Kara Gmlekliler gibi bir gcn Trkiyede mevcut olmad dile getirilmitir. Burada mezkur mdafaaya da atfta bulunulmaktadr. Bak: ddianame., s. 101. 74 75 ddianame, s. 197. Hakk Uyar, Vatan Cephesi Trk Siyasal Yaamnda Cephelemelere Bir rnek, stanbul

2001, s. 21. 76 . S. Aydemir, eserlerinde bu konu zerinde zellikle durur. Kalabalklarda aranlan

destei, Vatan Cephesi faaliyetleri cmlesinden kabul eder. Bu kalabalklar, bir seim leti ve oy

134

potansiyeli olarak deerlendirilmelerinin yannda; bir gn Deliba isyann hatrlatacak bir halk akn, bir Meczup Derviler seli gibi Ankara stne pekla yrtlebilirdi. Bunun iin Konya seilmitir ve 27 Mays 1960 Cuma gn yaplacak bu harekete bir de isim bulunur: Kanl Cuma!. Aydemirin anlatmyla; bir gn nce Eskiehirde askerlerin tepkileriyle karlaan Menderesin btn midi artk Konyadadr. Konyada kendisini onbinlerce insann karlamas iin btn tedbirler alnmtr. Kentler, kyler Konyaya akn edecektir. Sonra da bu onbinlerce insan seli kafileler halinde Ankaraya yryeceklerdir. Buna, Mussolininin Romaya yrmesi mnsn verenler bile vardr. Ankaraya hareket Konyada Cuma namazndan sonra balayacaktr. Ve orada iini yapacaktr. Hedefi de bellidir: Halk Partisi nnde bir gsteri yapmak! Bak: . Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. III, stanbul 1968, s. 371; Menderesin Dram, stanbul 1969, s. 455; htillin Mant ve 27 Mays htilli, stanbul 1973, s. 355. 77 78 79 Trk siyas hayatnda cephelemeler konusunda bak: Uyar, a.g.e., s. 17-25. ddianame, s. 165. Abdlhamidin 68. lm yldnm mnasebetiyle basnda yer alan mlkatlardan. Bak:

Milliyet, 9 ubat 1987, s. 7. 80 81 Aydemir, htillin Mant, s. 342. Cevdet Kk, II. Abdlhamidin D Politikas, II Abdlhamid ve Dnemi Sempozyum

Bildirileri, stanbul 1992, s. 21. 82 83 84 Sami ener, Sultan II. Abdlhamid Dneminde Toplumsal Deime, a.g.e., s. 108. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamidin slm Birlii Siyaseti ve Eitim Etkileri, a.g.e., s. 43. Sultan Abdlaziz devrinde kan kanunlar, uygulamalar ve Abdlhamitin sansr politikas

iin bak: Ziyad Ebuzziya, II. Abdlhamid Dneminde Basn ve Basn Hareketlerine Bak, a.g.e., s. 119-120, 125-126. 85 86 87 Osman Turan, Trkiyede Siyas Buhrann Kaynaklar, stanbul 1969, s. 11. ddianame, s. 200. ddianame, s. 180, 201. Basavc Egeselin mazeret kabul etmez tutumu, kendisini, dnya

adalet literatrne geecek bir espriye malzeme yapacaktr. Durumalarda, Bitlis milletvekili Selahattin nana birok isnatlarda bulunur. Delil olarak da, mezkr durumu hep kendisinin bildiini syler. Egesele gre, nan, aslnda bir eyhtir. Fakat bu eyhliini bazen aklar, bazen aklamaz. Memleketinde eyh diye zekat toplar, datmaz. Halk smrr, topraklarn alr. Aslnda CHP milletvekilidir, fakat DP iktidara geer gemez, DPye katlmtr. Gayesi, memlekete hizmet deil; eyhliini takviye etmek, menfaat teminidir. Sorgusunda Ben Selhiyet Kanununa oy vermedim.

135

nk o srada Almanyaya gitmitim, hastaydm. demitir. Evet, dorudur. Ama hastalk iin deil, baka niyetlerle gitmitir ve bunu da Egesel bilmektedir. Burada bulunsayd, Selhiyet Kanununa muhakkak rey verecekti. Anayasay cebren ihll etmitir. dam gerekmektedir. nan ise, bu iddialara u ekilde cevap verir: Evet Selhattin nan Mecliste deildi. Ama davranlarn, dncelerini kafasnn iini bildiim iin burada olsayd mutlaka Selahiyet Kanununa da yer verecekti diyor. imdi bakyorum ki Reis Beyefendi ben, eyhim, ama o benim bilmediklerimi biliyor. eyhlii bana brakyor, kerameti kendisi alyor. Ben nasl kaym bu iin iinden. Bu espriye, bakan Baol, tm mahkeme yeleri, askerler, dinleyiciler ve sanklar kahkahalarla glerler. Yalnz o gn, tebessm ve kahkaha serbest olur. Cell Yardmcnn naklettii bu hatra iin bak: Ilcak, 27 Mays 1, s. 33-34. 88 89 Bak: Babakanlk, Ak Devrim, Ankara l960, 287 s. Yassada Yksek Adalet Divan Tutanaklar - Yksek Adalet Divan Kararlar, Gereke,

s. 469. (TBMM Ktphanesi, Demirba Nu: 73-2842). 90 91 92 A.g.b., Gereke, s. 465-469. Doru, a.g.e., s. 187. Rakamlar iin bak: Durumalarn Bilanosu, Cumhuriyet, 11 Austos 1961; Gryay,

a.g.e., s. 396. 93 Burak, Yassada, s. 279-282; Milletvekili olmayan sanklar da muhtevi, verilen cezalar

iin bak: Ulus, 16 Eyll 1961, s. 1, 5. 94 95 96 97 Cumhuriyet, 16-17 Eyll 1961. Burak, Grler, s. 16. Eroul, a.g.e., s. 142 (Tekin Erer, On Yln Mcadelesi, s. 274ten naklen). Rfk Salim Burak, Trkiyede Askeri Mdahalelerin Dndrdkleri, Ankara 1988, s. 39;

Aydemir, htillin Mant, s. 374. 98 99 Metin Toker, Yar Silhl-Yar Klahl Bir Rejim 1960-1961, 2. Bask, stanbul 1991, s. 175. Erkanl, a.g.e., s. 175.

100 Fersoy., a.g.e., s. 147. 101 Y. A. D. K., C. 1, s. 60. (Demirba Nu. 73-2842). 102 ddianame, s. 302.

136

27 Mays Sonras Trkiye'de Partileme / Yrd. Do. Dr. Melek olak [s.8589]
Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / TrkiyeYrd. I. Kurucu Meclis ve lk Anayasa irmiyedi Mays htilali ile Celal Bayar, Refik Koraltan ve Adnan Menderes bata olmak zere DP liderlerinin tutuklanmas ile on yllk DP dnemi sona ermitir. htilalin ardndan Cemal Grsel, kendisinin Milli Birlik Komitesinin (MBK) bakanlna ve hkmet bakanlna getirilmesine, MBK tarafndan karar verildiini bildirmitir. Ayn gn kabineyi kurmutur. MBKnin 13 numaral bildirisinde Prof. Dr. Sddk Sami Onarn bakanlnda bir komisyonun anayasa hazrlayaca aklanmtr. Yeni anayasann ilanna kadar siyasi faaliyetler yasaklanmtr.1 12 Haziran 1960 gn ve 1 sayl geici anayasa, 27 Maysla, 12 Haziran 1960 gnleri arasndaki fiili iktidar dnemini de kapsayacak biimde yrrle girmitir.2 27 Maysta kendilerine MBK yesi adn veren bir grup gen subayn, ordu adna lke ynetimine el koyarak gerekletirdikleri ortak giriime ramen aralarnda bir gr birlii bulunmamaktadr. htilalin ertesi gnlerinde askeri komite iinde anlamazlklar balam ve en azndan iki farkl eilim ortaya kmtr. Birinci eilimde olanlar (arlar), yllardr darbe hazrl iinde olmular, gleri snrl olduundan dier gruplarla ibirlii yapmak zorunda kalmlardr. Bu 21 subaydan 14 lmllar tarafndan 13 Kasm 1960ta tasviye edilerek yurt dna srgne gnderilmilerdir.3 Ilmllar ise nnnn etkisi ile hukuki ve siyasi dzenlemeler yapldktan sonra hemen seimlere gidilmesini ve meclise, iktidarn teslimini dnmektedirler.4 Ondrtlerden baka, benzer grlere sahip baka subay gruplar da vardr. Bunlar iktidarn sivillere devrine kar kmaktadrlar. MBKni iktidardan vazgemeye zorlayan en nemli neden ekonomik ve siyasi programa sahip olmaylardr. Byle bir ortamda yeni bir anayasa hazrlayarak seimlere gidilmesi iin aldklar Kurucu Meclis kararn yaama geiriyorlard.5 Bylece Kurucu Meclis kararn hazrlayan komisyon, yasay ksa zamanda tamamlayp 21 Kasm 1960 tarihinde Cemal Grsele sunmu, Bakanlar Kurulu tasary ele almtr. Tasar, Kurucu Meclis egemenliini CHPye vermektedir. Bu duruma itiraz edilerek ve bu tasarya paralel, baka bir tasar hazrlanmas uygun bulunmutur. Bunun iin de Ekrem Alican bakanlnda bir Bakanlar Komitesi kurulmutur. Turhan Feyziolu komisyonunun hazrlad tasarya gre Kurucu Meclis; MBK ve Temsilciler Meclisi olarak iki ayr organdan oluacak; Temsilciler Meclisi, B.M.M. gibi, MBK de senato gibi alacakt. MBK 23 kiiden, Temsilciler Meclisi 273 kiiden oluacak; DP dneminde grev alm kiiler Kurucu Meclis iin ne aday ne de semen olamayacakt. Tasar, CHPye dier partilerden daha fazla kontenjan ayrmt. Bakanlar Kurulu adna baka bir proje hazrlayan Ekrem Alican ise DP dneminde grev alm olanlara semen olma hakk tanyor, ayrca CHPye ayrlan kontenjan 30 kiiye, Kurucu Meclis

137

saysn da 285e indiriyordu. Sonuta Maliye Bakan Ekrem Alican ve Devlet Bakan Amil Arts tarafndan ileri srlen neriler reddedilerek, Feyziolu bakanlndaki komisyonun karar aynen kabul edilmitir.6 7 Aralk 1960ta MBKde kabul edilen yasaya gre Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisinden olumaktadr. Temsilciler Meclisi genel oya dayal seimle gelen bir organ deildir. Ama temsil niteliini yaygn tutmak iin o gnk koullarda mmkn olanlar yaplm, 67 ilde DP dnda siyasi partilerin ve eitli meslek kesimlerinin temsilcileri aamal olarak seilmilerdir. Temsilciler Meclisi oluturulurken DPlilerin dlanmalar, ortaya CHPlilerin ounlukta olduu bir topluluk meydana getirmitir. Kurucu Meclis ve Anayasa Komisyonunun katklar ile hazrlanan yeni anayasa; insan ve mlkiyet haklar kadar, ekonomik ve sosyal programlar da ieren bir uzlama belgesi olmu, bununla beraber, toplumun bir kesimini anayasann yaplnda darda brakt gerekesiyle eletirilmitir.7 Basnda yeni partilerin kurulmasna, siyasi faaliyetlere, zararl akmlara engel olacak ekilde izin verilecei yolunda kan haberleri takiben8 Kurucu Meclis, Feyziolunun 13 Kasm tasviyesinden bir gn sonra ileri srd gibi hafta iinde deil, 6 Ocak 1961de,9 Cemal Grselin mesajyla10 ihtilalden 225 gn sonra, Grsel adna MBKden emekli Orgeneral Fahri zdilek tarafndan alm,11 Meclis bakanlna emekli General Kazm Orbay seilmitir.12 27 Mays 1960ta parti faaliyetlerine konulan yasak 13 Ocak 1961de ksmen kaldrlmtr.13 Bu sevindirici bir olaydr. Ancak siyasi faaliyetlere izin verilmesi, herkesin zgr ve serbest olarak siyasi faaliyette bulunaca anlamna gelmiyordu. Tertipli bir siyasi izin sz konusu idi. ileri Bakan Muharrem Kzlolunun yaymlad bildiriye gre: Yeni kurulacak partilerin 4 Temmuz 1960 ve 8 sayl kanun hkmlerine gre il ve ile merkez rgt kurmalar siyasi faaliyet saylamaz. Eski ve yeni kurulacak partiler tzklerini 8 sayl kanunun 4. maddesine gre bir ay iinde ilgili makamlara vermeye zorunludurlar. Yaplacak rgt ve tzk deiiklikleri srasndaki propaganda faaliyetinde bulunmak yasaktr.14 Siyasi faaliyetlerin serbest braklmas, iktidar elinde tutan askerlerin gelecekteki niyetleri hakknda bir gsterge olarak deerlendirilmitir. Fakat MBKni gerileten olay Haziran 1961de MBK Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tanseli grevden alma ve yurt dna gnderme kararn uygulatamam olmasdr. Bu olay sonrasnda orduda gerek g Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) denilen ve askeri hiyerariyi temsil eden generallerin eline gemitir. Bununla birlikte MBK iktidar grnte 15 Ekim 1961 seimleri ile oluan meclisin ilk toplantsna kadar srmtr.15 II. Siyasi Ortam ve Siyasi Faaliyetlerin Balamas

1950-1960 yllar arasnda Trk parti sistemi biim olarak iki parti sisteminin zelliklerini tam, DP ve CHP kullanlan oylarn %90n ve kazanlan milletvekilliklerinin %98ini, 1950, 1954 ve 1957 seimlerinde kazanmlar, dier partilerden Hrriyet Partisi (HP) ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) ise aldklar oy ve kazandklar milletvekillii asndan nemsiz kalmlardr.16

138

te yandan sosyal ve ideolojik bir farkllama Trk partilerine yabanc kalm, 1960dan sonraki partiler de ayn ekilde her trl karlar ve btn sosyal snflar iine almak isteyen kitle partileri geleneine sayg beslemilerdir.17 Baka bir deyile htilal sonras partileme, toplumun sosyoekonomik gelimesine paralel olarak yeni sosyal blnme ve atmalarn ifadesi deildir.18 Tark Zafer Tunayaya gre, htilal sonras Trkiyede sosyal ayrmlar ekonomik ve ilevsel olmaktan ok kltreldir. Toplumdaki siyasal sorun ve konular da; din, eitim, etnik gruplar vb. kltrel ieriklidir. nsan ilikilerinin ieriini belirleyen zellikler iinde kanba, akrabalk, hemehrilik gibi ilkel, geleneksel balar ar basmakta, kkleri tarihte olan bir merkez-kenar ilikileri sistemi; Cumhuriyetin ilk yllarndaki devrimci bir merkezle, onun karsndaki ok byk lde kyl ve eraftan oluan trdelikten uzak kenar ilikileri, sanayilemeden ve kentlemeden kaynaklanan etkilerle deimi, merkez de tekdzelikten kmtr.19 Trk toplumu 1950lerden sonra hzlanan sosyal deime sreci ierisinde bir yandan daha demokratik ve katlmac siyasi kltr eilimleri kazanrken, dier yandan gei dneminin sorunlarn birlikte yaamak zorunda kalmtr. Trkiyede 1950lerde hzlanan ve gittike younluk kazanan sosyal, ekonomik ve kltrel deime sreci siyasi yaamn btnn olduu kadar ideolojik ve siyasi akmlar da ynlendirmi ve derinden etkilemitir. 1950lerde hz ve younluk kazanan bu deime sreci, 1960larda daha da genilemi ve yeni boyutlar kazanmtr. Askeri darbenin ardndan yaplan yeni anayasa, siyasi partiler ve seim kanunlarnn resmi snrlarn izdii siyasi sistem, geni ve youn bir siyasi faaliyete imkan tanmtr.20 Bu yzden siyasi arena, Ali Gevgililinin ifadesiyle21 1961 ubatnn ilk haftalar biterken adeta alkan karncalarn yerin dibinden gelen uultularn duyuyordu. 27 Mays htilali ile DPnin kapatlmas siyasi partiler yelpazesinde bir bolua neden olmu, bu yzden gidilecek genel seimler ncesinde yeni partiler kurulmas gerekmitir. Partileme boluu, Cumhuriyetin devrimci kadrosunu oluturan devleti sekinlerin karsndaki geleneki libarellerde idi. DPnin kapatlmasyla bu kesim partisiz kalmt. Dier bir deyile partileme htilal ynetiminin nemli bir sorunu olmutur.22 Ali Gevgilili, bu ortam yle anlatmaktadr: Kurucu Meclis Yassadadaki DPyi darda brakmasna karn yine de uzun ve etin tartmalarla uramak zorunda kalmtr. Zira temsil nitelii bulunan her organ, en sonunda bir dzeni oluturan ana sosyo-politik ilikilerden, eliki ve gerilimlerden uzak kalamaz. CHP nnde 15 yl boyunca bir baka programn, bir baka dnya grnn zlemlerini temsil etmi bulunan DPnin ideolojik zlemleri, kendilerine yeni dnemlerde de bir ses arayacaklardr. Sadan da, ortadan da soldan da bu sesi kendilerinin ykseltebileceini syleyenler vard. Belki gerekten yle olmak istiyorlard. Bazlar ise belki de btn iktidara gelme beklentilerine karn yine de bir byk muhalefet partisiyle tek bana kar karya kaldnda CHPnin seim yoluyla iktidara kolay ykselememesi

139

olaslna kar, DPnin oy tabann blmek iin birka muhalefet partisini birden yaratmak gerektiini dnyorlard.23 Kapatlan DP li kesimi gerekten temsil edemeyecek bu partinin kadro ve program olarak ifadesi olamayacakt, fakat btn bunlara ramen bu kitlenin oylarn almaya aday partileme abalar, siyasi faaliyetin yasak oluuna ramen hogr ile karlanm, 13 Kasm tasfiyesi sonrasnda demokrasiye geiin kesinlik kazanmasyla, yeni ynetim; siyasi faaliyetleri gizliden, fiilen ynlendirmeye almtr. yle partilerin kurulup glenmesi gerekiyordu ki ne eski devrin hesab sorulsun, ne de htilale kar durulsun idi. Bunun iin de 27 Maysla olas bir hesaplamann nlenmesi iin bu kesimdeki partileme etkisizletirilmeye, denetlenmeye allm, bu durum partiler zerinde snrlandrma ve basklar dourmutur. Bu fiili durumun dnda hukuki dzenleme olarak Gezici nklap Mahkemeleri kurulmutur. Bu mahkemeler dnem boyunca fiilen faaliyete gememi, sadece bir tehdit unsuru olarak kullanlmtr. 27 Mays sonrasnda kapatlan DPnin siyasi yaamdaki yerini alabilecek denge olmayan sivillemeyi temsil edebilecek bir partileme olgusunun nemli snrllklar vard. nk htilal, DP iktidarna kar yaplmt. 29 Eyll 1960ta DP kapatlp yneticileri yarglanmaya balannca bu siyasi ve sosyal koullar altnda DPnin siyasi deerlerinin, dalm rgtnn bir uzants olabilecek partileme abalar aktan aa cereyan edemezdi.24 Partiler zerindeki snrlayc giriimlere rnek olarak basndan birka alnt vermek, o dnemin atmosferini yanstmak iin yararl olacaktr:25 Siyasi faaliyetlere, zararl akmlara engel olacak ekilde izin veriliyor. Yeni partiler ismi ve bnyesi ile ne sakt DP, ne de baka partileri ihya ve canlandrmak durumunda olmamal (Dnemin Ulatrma Bakan Stk Ulayn demeci.) Bu memlekette din ve mukaddesat istismarna dayanarak oy avcl yapmayacak siyasi partiler arasndaki mcadele ve ilikiler ancak Trk demokrasisini kurar ve salim yola karabilir. Aksi halde siyasi yaammz son on ylda grld gibi bir buhrandan kurtulamaz. Bu bakmdan devrimleri anlam siyasi partilerin kurulmasnda ancak yarar vardr. (Tark Zafer Tunayann 3. Parti Konusundaki Grleri) Demokrat geinenlerin ou imdi bana ierliyorlar. Telefonlar, mektuplar, yazlar! Neden demokratlarn parti kurma haklar olmazm? Ben yle demiyorum. Yahu! Koskoca htilal akadan m yapld? Bu kadar zahmet, meakkat, sefalet ve felaket bouna m gidecek? (Burhan Felek) Ad, yn, rengi, tutumu ve akmlar belli olmayan her partiye ahsen girip macera peinde komaya niyetli deilim. Milletin on yldan beri oy avclklaryla doan strabn giderip normal dzene kavuturmak ba grevimizdir. nklaplarmza, rejimimize sadk, milletin gvenini kazanm partiler dururken, denenip, denenipte baarl olamam kimselerden oluan partilere, hereyi ok iyi anlayan Trk milletinin inanacana kani deilim. (Stk Ulay)

140

Byle bir ortamda, DP kapatld zaman drt milyon yandann akta kalmas yznden bu boluun doldurulmas iin bir yar balam, DPli kitleye sahip olmak amacyla seferber olunmu, birbiri ardna siyasi partiler kurulmaya balanmtr.26 Yeni partilerin kurulmasna 12 Ocak-13 ubat 1961 tarihleri arasnda izin verilmi olmasna ramen, yeni kurulan siyasi partiler son ekillerini bu dnemde kazanmlardr. Partilerin kurulmas sreci 27 Maysn hemen sonrasnda balamtr.27 Daha sonra askeri yneticiler DPnin lkedeki semeni sorununun farkna varmaya balamlardr. MBKnin baz yeleri, bu oy potansiyelinden yararlanmak iin Bayar-Menderes grubundan, bamsz eski DPlilerle birlikte bir parti kurmay nermilerdir.28 Trke anlarnda29 Grselin de MBKy bir siyasi parti halinde organize etme dncesini benimsediinden, bu amala kendisine bir siyasi parti hazrlama grevi verdiinden, nnnn sonradan acele seim diye baskya baladndan, Ekrem Alican ve birok bakanln ve MBKnn de ounluunun bu grte olmadndan Grselin nn ile grtkten sonra dnce ve grlerinde byk deiiklikler olduundan sz etmektedir. Bylece MBK, kendi partisini kurmaya kar kmtr.30 Kapatlan DP, oylarn toplayacak olan siyasi partiyi denetim altnda tutma istei, komitenin bu yeni partilerle olan ilikilerinin temel nedenidir. Komite yeni partileri denetleyerek hem eski demokratlarn cn alacan, hem de yeniden demokratik olmayan eilimlerin ortaya kmasn engelleyebileceini umuyordu.31 Gerici kuvvetler, DPden syrlnca nereye balanacaklard? CKMP hangi oylar sinesinde toplayacakt? Eletiriyi, denetimi kim yapacakt? MBK yelerinin btn bu sorunlar zerine eildikleri, kendileriyle temas edenler tarafndan anlalmtr.32 General Stk Ulayn ifadesiyle seimlerde halkn gnl arzusu ile oy verecei birka siyasi partinin daha bulunmas, ok partili yaamda daha demokratik bir davran olacakt. Bu nedenle, yeni parti kurmak isteyenleri desteklemek ve serbest brakmak gerekiyordu.33 1960 ylnn son gnleri, orduda ve siyaset alannda hzl bir faaliyet ve rgtlenme iinde gemitir.34 Bu dnemde MBK, bata Cemal Grsel olmak zere bu giriimleri desteklemilerdir.35 Grsel DPnin kapatlmasndan sonra, eski DPlileri saflarnda toplayacak, kendisi ve MBKne de yakn olacak bir parti kurma giriimlerini her zaman srdrmtr.36 Byle bir ortamda yeni partilerin kurulmas iin belirlenen bir ay iinde, 13 siyasi parti kurulmu ve Trk siyasi hayatnda hukuken varln srdren partilerin says 21e ykselmitir. Ancak iktidar alternatifi olabilecek yeni partilerin kurlu hazrlklar birbirinden kopuk olmamtr. Bir htilal dneminde kurulularn gerekletiren bu yeni partiler iin belirlenmesi gereken en nemli nokta, halkn siyasetten dland bir ortamda snrl oluumlar olarak ortaya km olmalardr.37 htilalden sonra kurulan partilerden biri olan Yeni Trkiye Partisinin (YTP) kurulmas srasnda basnda kan haberler byle bir izlenimi yanstmaktadr. Nimet Arzk, yeni kurulacak partinin kimliini yle ifade etmektedir:38

141

Yeni kurulacak partide baraj ve kanalizasyon partisi olarak dnlyordu. Hani genler kt yollara sapmasn diye kulpler kurulur. O cinstendi ite Bu dnemde Grsel, ok partili demokrasi dncesini benimsedii iin CHPnin karsna muhalif bir parti karmasn istemitir. O, DP oylarn kanalize edip, gvene kavuturabilecek kii olarak deneyimli ve drst bir kii olan Ekrem Alican grmtr. Alican, DP milletvekili olarak mecliste bulunmu, bu sre iinde bte konumalarnda bilimsel eletirileri ile Menderesin karsna kmt. Kendisinden devrime ihanet beklenemezdi. Grsel bu yzden Onu, DP tabann etrafnda toplayacak bir parti kurmas konusunda tevik etmiti, Alican olumlu bakmamasna ramen buna raz edilmiti.39 Alicandan baka, MBK yesi olan emekli general Fahri zdilekde Adalet Partisini (AP) kuracak olan Ragp Gmpalay desteklemitir. Bylece htilalden sonra htilalin kendi mant erevesinde gdml bir demokrasi hareketi balamtr.40 Sonu 27 Mays htilalinden sonra DPnin kapatlmas ve MBKnin ynetime el koymasyla, siyasi yaammzda 1965e kadar srecek olan bir gei dnemi balamtr. 1950lerde hzlanan sosyal, ekonomik, kltrel deiim sreci 1960larda daha da genileyerek yeni boyutlar kazanm; bu ortamda htilalden sonra yaplan yeni anayasa, siyasi partiler ve seim kanunlarnn izdii bir siyasi sistem, geni ve youn bir siyasi faaliyete imkan tanmtr. DPnin kapatlmasyla ona bal olan tabann akta kalmas bu boluun nasl doldurulabilecei sorununu gndeme getirmitir. Byle bir ortamda MBK, DP oylarn toplayacak siyasi partilerin Ne eski devrin hesab sorulsun, ne de htilale kar durulsun anlay iinde gelimesini istemitir. Tekrar 27 Mays ncesi parti kavgalarna dnlmemesi, huzurlu bir gei dneminin yaanmas gerektii dncesi, MBKnin kurulacak yeni partileri denetleyerek onlar kendi istedii yne kanalize etme abasn ortaya kararak, snrl bir ekilde demokrasiye adm atlmasna izin vermitir.

Feroz-Bedia, Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi

1945-1971, I. Basm, Temmuz 1976, Bilgi Basmevi, Ankara, s. 215-216. 2 3 Erdoan Tezi, 100 Soruda Siyasi Partiler, I. Bask, Ocak 1976, s. 288. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980 (Mete Tunay, Cemil Koak, Hikmet

zdemir, Korkut Boratav, Selahattin Hilav, Murat Katolu, Ayla dekan), Hikmet zdemir, Siyasal Tarih 1960-1980, Cem Yaynevi, stanbul 1992, s. 193-194. 4 AlpaslanTrke, 27 Mays, 13 Kasm, 21 Mays ve Gerekler, Dokuz Ik Yaynevi, I.

Bask, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1977 s. 42-45.

142

5 6

Hikmet zdemir, a.g.m., s. 202. Erdoan rtl, 3 htilalin Hikayesi, Milli lk Yaynevi, rfan Matbaas, 3. Bask, stanbul

1974, s. 66-67. 7 8 zdemir, a. g. m. s. 202-203. Cumhuriyet 28. 12. 1960, s. 1 Siyasi faaliyetlere zararl cereyanlara engel olacak ekilde

izin veriliyor. . 9 10 Erdoan rtl, a.g.e., s. 83. nc Gazetesi haberi, II. Cumhuriyete dn girdik. TBMMnin ilk toplants saat 15.00de

Devlet Bakan Grselin hazrlad sylevin okunmasyla ald. Demokrasinin temellerinin en salam ve en samimi bir amala kuranlarn gerekten gzlerini yaartan bir hava iinde balayan al treni ve Grselin hazrlad konuma byk gsterilere neden oldu. Daha sonra Temsilciler Meclisi yeleri demokrasi esaslarna ballk and itiler diye vermitir. (7. 1. 1961, s. 1). 11 Akam, 6. 1. 1961, s. 1. 7. 1. 1961, s. 1. Tekin Erer, Yassada ve Sonras, Trkiyede Parti

Kavgalar III, Yeni Matbaa, stanbul 1965, s. 524. 12 13 Akam, 10. 1. 1961, s. 1. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), Trkesi Ahmet Fethi, Hil

Yayn, I. Bask, Austos 1994 s. 274. 14 15 16 Tekin Erer, a.g.e., s. 527. zdemir, a.g.m., s. 206-207. Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Gndoan Yaynlar, I. Bask, Ankara 1991, s. 159.

Cneyt Arcayrek Aklyor 4, Yeni Demokrasi, Yeni Araylar 1960-1965, Bilgi Yaynevi, I. Basm Haziran 1984, Olga Basmevi, Ankara, s. 189-190. 17 18 19 121. 20 Mustafa alk, Siyasi Kltr ve Sosyolojinin Baz Kavramlar Asndan MHP HAREKET Yn, 16. 1. 1963, s. 7 kinci Cumhuriyette Sosyal Akmlar. Celalettin Gngr, 27 Mays ve Partileme Sorunu, Ankara 1992, s. 85-86. Tarih ve Demokrasi, Tark Zafer Tunayaya Armaan, niversite retim yeleri Dernei,

Cem Yaynevi, I. Basm, 1992 Ersin Kalaycolu 1960 Sonras Trk Siyasal Hayatna Bir Bak, s.

Kaynaklar ve Geliimi- 1965-1980, Cedit Neriyat, Ankara 1995, I. Bask, s. 73-79.

143

21 22 23 24 25

Ali Gevgilili, Ykseli ve D, Altn Kitaplar Yaynevi, I. Bask, Temmuz 1981, s. 165. Gngr, a.g.e., s. 85-86. Gevgilili, a.g.e., s. 165. Gngr, a.g.e., s. 87-92. rtl, a.g.e., s. 86. Alntlar srasyla 28. 12-29. 11. 1960 (s. 1), 30. 11. 1960, 15. 2. 1961ve 28. 11. 1960

tarihli Cumhuriyet gazetesinden alnmtr. 26 Fikret aholu, APnin yz, Ersa Koll. ti. Matbaas 1965, s. 52. alk, a.g.e., s. 79. Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980), Balam Yaynlar, I. Basm, Mays 1993, s. 33. Ersin Onulduran, Trkiyede Siyasi Gelime ve Siyasi Partiler, A. . SBF Yaynlar, No: 370, A. . Basmevi 1974, s. 69. Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, s. 273. 27 28 29 Gngr, a.g.e., s. 87. Ahmad, a.g.e., s. 273. Trke, Adalet Bakanlnda gizli olarak birka kez toplanp, E. Alican, Abdullah

Gzbyk ve dier baz arkadalaryla byle bir siyasi parti hazrlna giritiklerinden bahsetmektedir. (Trke, a.g.e., s. 45-47). 30 31 Ahmad, a.g.e., s. 274. Emre Kongar, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, cilt: 1-2, 7.

Basm Remzi Kitabevi, A. . stanbul 1993, s. 173. 32 33 Arcayrek 4, a.g.e., s. 181. Stk Ulay, Harbiye Silah Bana 27 Mays 1960, Mays 1968, stanbul Kitaplk Ticaret

Ltd. ti. Yaynlar, s. 163. 34 35 rtl, a.g.e., s. 98. Nazl Ilcak, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, cilt: II, Kervan Yaynlar, stanbul. s. 613,

MBK yesi Fahri zdilekin Dnceleri. . 36 Raif Aybarn Arivi, Gne 2. 2. 1987, s. s. yok, Ekrem Alicann Yantlar 4: Grsel

benden eski DPlilerle bir parti kurmam istedi. Ulay, a.g.e., s. 163, C. Gngr a.g.e., s. 101.

144

37 38 39

Gngr, s. 97. Nimet Arzk, YTP Nasl Kuruldu ?, Yn, Yl: 1 Say: 11, 28. 2. 1962. Melek olak, Yeni Trkiye Partisi (1961-1973), Baslmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll

niversitesi, Atatrk lkeleri nkilap Tarihi Enstits, zmir 1997, s. 9-20. 40 Nazl Ilcak, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, c. 2, Kervan Yaynlar, stanbul, s. 613.

Ahmad, Feroz - Bedia, Turgay, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 19451971, I. Basm, Temmuz 1976, Bilgi Basmevi, Ankara. Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), Trkesi Fethi Ahmet, Hil Yayn, I. Bask, Austos 1994. Akam, 6. 1. 1961. Bekta, Arsev, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980), Balam Yaynlar, I. Basm, Mays 1993. Cumhuriyet, 28. 11. 1960-15. 02. 1961. alk, Mustafa, Siyasi Kltr ve Sosyolojinin Baz Kavramlar Asndan MHP Hareketi Kaynaklar ve Geliimi- 1965-1980, Cedit Neriyat, I. Bask, Ankara 1995. olak, Melek, Yeni Trkiye Partisi (1961-1973), Baslmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri nkilap Tarihi Enstits, zmir 1997. Erer, Tekin, Yassada ve Sonras, Trkiyede Parti Kavgalar III, Yeni Matbaa, stanbul 1965. Gevgilili, Ali, Ykseli ve D, Altn Kitaplar Yaynevi, I. Bask, Temmuz 1981. Ilcak, Nazl, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, c. 2, Kervan Yaynlar, stanbul. Kongar, Emre, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, c: 1-2, 7. Basm Remzi Kitabevi A. ., stanbul 1993. Onulduran, Ersin, Trkiyede Siyasi Gelime ve Siyasi Partiler, A. . SBF Yaynlar, No: 370, A. . Basmevi 1974. Tezi, Erdoan, 100 Soruda Siyasi Partiler, I. Bask, Ocak 1976.

145

Turhan, Mehmet, Siyasal Elitler, Gndoan Yaynlar, I. Bask, Ankara 1991. Trke, Alpaslan, 27 Mays, 13 Kasm, 21 Mays ve Gerekler, Dokuz Ik Yaynevi, I. Bask, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1977. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980 (Mete Tunay, Cemil Koak, Hikmet zdemir, Korkut Boratav, Selahattin Hilav, Murat Katolu, Ayla dekan), Hikmet, zdemir, Siyasal Tarih 19601980, Cem Yaynevi, stanbul 1992. Ulay, Stk, Harbiye Silah Bana 27 Mays 1960, Mays 1968, stanbul Kitaplk Ticaret Ltd. ti. Yaynlar. Yn, Yl: 1 Say: 11, 28. 2. 1962-16. 1. 1963. +

146

Trk D Politikas (1960-1980) / Yrd. Do. Dr. dris Bal [s.90-109]

Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Fakltesi / Trkiye 1. Giri kinci Dnya Savann sona ermesiyle sava srasndaki zoraki birliktelikler de sona erdi ve nimetlerin blm srecinde anlamazlklar ortaya kmaya balad. SSCBnin Batl lkelerle, zellikle ABD ile savataki birlikteliini salayan faktr, tehlikeli ortak dman olan Nazi Almanyas idi. Fakat bu tehlike ortadan kaldrldktan sonra sava sonras nimetlerin blm sorunlar ortaya kt ve eski defterler de almaya baland. deolojik farkllklar kendini daha fazla hissettirmeye balad. Netice itibariyle SSCB liderliinde Dou Blou ve ABD liderliinde Bat Blou ortaya kt. 1980lerin sonlarna kadar farkl derecelerle de olsa dnyann gndemine oturacak Souk Sava bylece balam oldu.1 Trkiye ise II. Dnya Savana girmemekle beraber sava sona erdikten sonra rahatlayamad, tam tersine Sovyet talepleri yznden yeni bir sava riskiyle kar karya kald. Sovyet talepleri Trkiyeyi SSCByi dengeleyici g arayna itti ve Trkiye NATOya girerek Bat gvenlik sistemine dahil oldu.2 Bu adm Trkiyenin Batllama hedefine de uygundu. Trkiye tm Batl kurumlara ye olmay amalad. Bu dorultuda rnein AETye bavurdu ve Avrupa Konseyine ye oldu. 1945-1960 dneminde Trkiye Bat ile ve ABD ile neredeyse przsz denebilecek ilikiler tecrbesi yaad.3 Dier taraftan SSCB ve Orta Dou ile ilikiler souktu. Fakat 1960 sonras, zellikle Kbrs buhranlaryla beraber Trk-ABD ilikilerinde buhranlar ba gstermeye balad. TrkYunan ilikileri ok zayflad, hatta sava rzgarlar esmeye balad. Aslnda Kbrs konusu 1960-80 dneminde Trk d politikasnn temel gndemini oluturmakta ve d politikay ynlendiren temel belirleyici faktr konumundayd. Trk-ABD, Trk-Yunan, Trk-SSCB ve hatta Trk-Orta Dou ilikileri Kbrs sorunun glgesinde ve onun temel birleyici olduu bir ortamda gerekleti. 1980 sonras dnemde Kbrs sorunun d politikada belirleyicilii azalmaya balad ve bu sorundan kaynaklanan baz yaralar, rnein Trk-ABD ilikilerinde, iyiletirilmeye baland. Bu makalenin amac 1960-1980 aras Trk d politikasnn temel erevesini izmektir. Bu geni ve youn hareketliliin yaand bir dnemin bir makale lleri ierisinde detayl olarak ele alnmas mmkn olmadndan dolay, bu dnemin ok temel izgileri ortaya konulacaktr. Bu amaca ynelik olarak, ncelikle Kbrs sorunu ve Yunanistanla ilikiler ele alnacak, dier konulara gre biraz daha fazla zerinde durularak gelimeler zetlenecektir. kinci olarak Trk-ABD, Trk-SSCB ve TrkOrtadou ilikileri zetlenecektir. 2. Kbrs Sorunu ve Trk-Yunan likileri4

147

Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler 1930lardaki yaknlama dnemi hari tutulacak olursa hep souk gereklemi, ibirlii yerine mcadele olmutur. Oysa ayrlklarn yannda iki toplumu birbirine balayan 400 yllk ortak tarihin getirdii ortak deerler, hayat tarzlar, gelenek ve benzeri ortakllar ibirliini tevik eden unsurlardr. Durum byleyken ibirlii yerine rekabetin sklkla ortaya kmasnda d politika ve gvenliin yannda i politik hesaplamalarn rol olduu da sylenebilir. Trk-Yunan ilikilerinde 1974 ylna kadar temel konu Kbrs olmutur. 1974 sonras ise Ege sorunlar ad altnda bir dizi sorun ortaya kmtr. Atatrk dneminde Yunanistan ile balayan yaknlama Kbrs sorununun ikili ilikilerde nemli bir faktr haline gelmesiyle bozulmutur. Kbrsla birlemeyi destekleyen gruplarn byk bir zafer kazanarak Yunanistanda 1952 seimlerinde iktidara gelmeleri ve Yunanistanda enosis (birleme) dncesinin giderek daha fazla destek bulmas, bunun yannda Trkiyenin o dnemde NATOya yeliini d politikasnn en nemli gayesi olarak alglamas ve ABDnin Kbrsn Yunanistana verilmesine olumlu yaklaaca eklindeki kanaatler, Yunan politikasnn deiiminde etkili olmutur. Bunlara ilaveten, kinci Dnya Sava sonrasnda smrge hareketlerinin yaygnlk kazanmas da Yunanistan Adadaki ngiliz hakimiyetine son verip, Kbrsn kendisiyle btnlemesi politikasna yneltmi olabilir. Yunanistan, enosis plann gerekletirebilmek iin EOKA (Kbrsl Savalarn Ulusal rgt) adl terr rgtnn kurulmasn destekleyerek, 1955te Adadaki ngilizlere kar terre bavurulmasna nayak olmutur.5 O zamandan bugne kadar da Trk-Yunan ilikileri bir daha 1930lardaki olumlu havaya dnememitir. Kbrs adas 1578de Osmanl mparatorluu tarafndan fethedildikten sonra Adadaki Osmanl hakimiyeti 1878e kadar devam etti.6 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanlnn dt aresiz durumdan istifade eden ngiltere antlamayla Adann ynetimini geici olarak devrald. I. Dnya Savana Osmanl mparatorluunun Almanya safnda savaa girmesinden sonra ngiltere 5 Kasm 1914 tarihinde Aday ilhak karar almtr. Kbrstaki ngiliz varlndaki ikinci evreyi balatan Kraliyet Konseyi emirnamesi ile ngiltere ve Osmanl mparatorluu arasnda sava bahanesiyle 1878 Antlamas ve dier ilgili antlamalarn feshedilmesi, adann aka ngiltereye katld anlamndadr.7 1914teki ilhak kararn Yunanistan ve Kbrstaki Enosisiler hakl olarak enosis yolunda bir adm olarak yorumlamlardr. Osmanl mparatorluu ngilterenin Kbrs ilhak kararn tanmam ve protesto etmitir. 1914 tarihli Kbrsn ngiltereye ilhak karar 24 Temmuz 1923te imzalanana Lozan Antlamas ile Trkiye tarafndan tannmtr. Trkiyenin bu ynde karar vermesinde, Trkiye Cumhuriyeti yneticilerinin d mnasebetlerde sorunlar giderip ieride reformlarla urama politikas nemli rol oynamtr.8 Lozan Antlamasnn ngiltere tarafndan onaylanmas tarihi ise, 6 Austos 1924tr. Nihayet, 10 Mart 1925te, ngiltere Kral V. Georgeun imzalad bir Letters Patent ile ngiliz kolonisi stats kazanmtr (Crown Colony).9 Trkiye Cumhuriyeti 1950li yllarda Kbrsa tekrar ilgi duymaya balam, daha nce Trkiye Kbrsla ilgilenmemitir. ngilterenin Enosisi hareketi kontrol altna alamay Kbrs Trklerini

148

kayglandrm, yalnzlk hissine kaplmalarna yol am, Trkiyede dernekler kurarak, faaliyetlerde bulunarak Trkiyenin ilgisini Kbrsa ekmilerdir. Aksi takdirde Trkiyenin ilgisi kendi inisiyatifiyle aday ilhak gibi bir amatan kaynaklanmyordu. ngiltere ise Enosisilere kar Kbrs Trklerini ve Trkiyeyi yanna alarak Rumlar dengelemeyi amalad. Bu nedenle Trkiyenin soruna taraf olmasna byk nem verdi. Gelien olaylar enosis kart cephenin en byk gcnn Kbrs Trkleri, onlarn moral ve askeri desteinin ise Trkiye olduunu gsterdi.10 ngiltere kendi karlarna uygun davranacan umduu Trkiyeyi, l grmelere katma karar ald. Trkiye, 1956-58 dneminde Adann Trkiye ve Yunanistan arasnda taksimini; ngiliz egemenliinin sona ermesi halinde de, Trkiyeye balanmasn savundu.11 Pariste yaplan NATO toplantsnda bir araya gelen Trkiye Dileri bakan Fatin Rt Zorlu ve Yunanl Meslekta Averoff Kbrs konusunu grtler. Rum taraf enosis, Trk taraf da taksimden feragat etme mukabilinde bamsz bir Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas konusunda uzlama saland. 1959 yl 11 ubat gn Trkiye ve Yunanistan Dileri bakanlar, Zrichte ortak bir bildiri ve zm iin genel plan zerinde anlamlardr. Ardndan ngiltere ve Kbrsn Trk ve Rum toplumlar temsilcilerinin de katldklar Londra Konferansnda bir araya gelerek, Londra Antlamasn imzaladlar. Kurulacak Kbrs Cumhuriyetinin temel yaps, garantrlk, ittifak antlamalar imzaland. Antlama Trkiye ve Yunanistan dnda ngiltere ve Adada bulunan Trk ve Rum temsilcileri tarafndan kabul edildi. Buna gre bakan Rum, Bakan Yardmcs Trk olacak, Trke ve Rumca iki ayr resmi dil olacakt. Meclisin yzde yetmii Rum, yzde otuzu Trklerden oluacakt. Bu antlama uyarnca Makaryos bakan, Fazl Kk bakan yardmcs seildi. 16 Austos 1960 gn Kbrs cumhuriyeti ilan edildi. Yeni devlet Eyll ay sonunda BM yeliine kabul edildi.12 16 Austos 1960 tarihli Kbrs Anayasasn, diplomatlar ve danmanlarn oluturduklar karma bir komisyon hazrlamtr. 199 madde ve ek olarak garanti ve ittifak antlamalar ile drder maddelik iki protokolden olumaktadr. ngiltere, Kbrsn bamszln Adadaki askeri varln garanti edilmesine bal olarak kabul etmitir. ttifak Antlamas ise, gerekte Kbrs, Yunanistan ve Trkiye arasnda bir savunma antlamasdr. Adada, l bir karargah oluturulmaktayd ve Yunanistan ve Trkiye, sz konusu l karargaha askeri birliklerle katlacaklard. Karargahta, 950 Yunan ve 650 Trk askeri grev yapacakt. Kbrsta balatlan anayasal dnemin ilgin bir yan da, anayasann hkmlerine uyulmamas halinde devletin her biri, Yunanistan, Trkiye ve Birleik Krallk tek bana hareket etme yetkisine sahip olacaklard. 1960 Anayasasna gre Adada iki topluluk meru ve hukuki kabul edilmekteydi. eitli anayasal mekanizmalarla, toplumlarn rgtlenmesi gvence altna alnma amalanmt. ki toplum oranl olarak devletin yasama, yrtme ve yarg organlarnda temsil edilmektedir. Temsilciler Meclisinde bu oran yukarda belirtildii gibi Rumlar iin yzde yetmi, Trkler iin yzde otuzdur. Bakanlar Kurulunda da ayndr. Yzde atm ve yzde krk eklindedir. Kbrsn en byk be ehrinde;

149

Lefkoe, Limasol, Magosa, Larnako ve Bafda, bu ehirlerin Trk cemaatince ayr belediyeler kurulaca hkme balanmtr.13 Trkiye, 1960 ylndaki dzenlemelerle bir anlamda kaybettiini dnd Kbrsa yeniden ortak olmu, biraz ngilizlerin ve Amerikallarn da katksyla 1960taki Londra ve Zrich antlamalaryla Kbrsn bir anlamda Trkiye asndan yeniden kazanlmas Trk d politikaclarnn cumhuriyet tarihi ierisindeki belli bal baarlarndan biri olmutur. Osmanl Devleti ve ngilizlerin gemite uyguladklar politikalarla ve deiik faktrlerin etkisi altnda genel nfus iindeki paylar yzde on sekizlerde kalan Kbrs Trklerinin Kbrs Cumhuriyetinin kurucu ortaklar haline getirilmeleri ve ynetime tam anlamyla ortak edilmeleri gerekten byk baaryd.14 1959 ylnda imzalanan Zrich ve Londra Antlamalaryla Trkiyenin Kbrs konusunda garantr devlet konumuna gelmesi nemli bir gelimeydi. Antlamalar ve devletin anayasal hkmleri, Kbrs Trk halkn Kbrs Cumhuriyetinin ortak kurucular ve sahipleri konumuna getiriyor, onlar Adann ynetimine tam olarak ortak yapyor ve ayr birer millet olarak varlklarn koruma imkan salyordu. Trkiye asndan en byk kazan ise Garanti Antlamasna gre Trkiyenin gerektiinde mevcut sistemi adaya tek bana mdahale etme hakkn elde etmesiydi. Gvenlik balamnda Trkiye, Kbrsn Yunanistann eline geip btn sahilleri buyunca bu devlet tarafndan evrelenmesine ve bu ekilde gvenliinin nemli bir tehdit altna girmesine hukuki olarak kar koyma imkanna sahip olmaktayd.15 Dier taraftan Kbrs Cumhuriyetini kuran dzenlemeler Uslunun belirttii gibi, Trkiye asndan iki temel olumsuzluk da tamaktayd. lk olarak, Trkiyenin kendi karlar asndan en uygun seenek olan Adann taksiminden ve Kuzey kesimin Trk topraklarna resmen ve hukuken dahil edilmesinden kesin olarak vazgemesiydi. Kbrs bamsz bir devlet olacak ve BMnin tam yesi haine gelecei iin artk Trkiye Kbrsla ilgili gelimelere dorudan etki edemez ve yn veremezdi. Nitekim ilerleyen yllarda Kbrs Trk halk Kbrsn ynetiminden dlanacak Rum kesimi dier devletler tarafndan Kbrsn resmi temsilcisi olarak tannacakt ve Trkiyenin d politikasnn nnde en byk amaz oluturacakt. kinci olarak, 1959 Antlamalarnn Trkiye asndan olumsuzluk oluturan ikinci yn, Kbrs Devletini kuran antlamalara ve anayasaya uyulmasnda, Rumlara ne derece gvenilebilecei hususudur. Enosis iin artlanan, enosis iin mcadele ettiklerini her frsatta aklamaktan geri durmayan ve Kbrsta ynetimi ele geirmek iin yeterli ounlua ve gce sahip olan Rum lideri Makarios ve yardmclarndan, 1960 rejimini sonuna kadar srdrmesini beklemek elbette ar bir iyimserlik olurdu. Makarios yabanc devletlerin etkisinden kurtulmak ve BM erevesinde balantsz devletlerin ve Dou Blounun desteiyle kendi isteklerini gerekletirmek iin Kbrsn bamszln salayan antlamalara evet demitir. Fakat daha sonra aslnda Rum tarafnn eski amalarndan vazgemedikleri ortaya kmtr.16

150

Kbrs Rumlarnn enosis sevdasndan vazgememeleri ve 1960 Anayasasnn Trklere tand haklar ilerine sindirememeleri 1960da kurulan bamsz Kbrs Devletinin 1963 ve 1964te buhranlarla karlamasna neden oldu. lk gnlerden itibaren Rum idaresi Trklerin anayasAdan kaynaklanan haklarn ihlal etmeye balam ve bakan Makarios dahil olmak zere Rum kesimi enosisten vazgemediklerinin sinyallerini vermeye balamlard. Bu gelimeler zerine Trkiye 1961den itibaren Rumlar uyarmaya, anayasay ihlal etmemeleri gerektiini hatrlatmaya balad. Yukarda bahsedildii gibi, 1960 Kbrs Anayasasna gre be byk ehirde Trklerle Rumlarn ayr belediyeleri olacakt. Fakat, belediyelerin snrlarn izmek, mekanizmasn oluturmak, uygulamaya koymak mmkn olmad. Bunun zerine Makarios 1962 Martnda bu ehirlerde tek belediye kurulmasn ve Trklerinde nfuslarna gre temsil edilmesini ortaya att. Tabi olarak Trk toplumu bu neriyi reddetti ve iki toplum arasnda ilikiler gerildi.17 Makarios ve Rumlar anayasann Trklere verdii haklardan rahatszlk duyuyorlard ve anayasay deitirmek iin hemen giriimlerde bulunmaya baladlar. Bu amaca ynelik olarak, Makarios ve Dileri Bakan Spyros Kyprianu 22-26 Kasm 1962te Trkiyeyi ziyaret etti. Makariosun deiiklik nerilerinin Trk toplumunun yaama teminat ile ilgili grldnden dolay Trk hkmetince bu neriler uygun grlmedi.18 Makariosun belediyelerle ilgili yaklamna reaksiyon olarak Kbrs Trk taraf 29 Aralk 1962de yapt bir aklamayla 1 Ocak 1963 tarihinde be byk ehirde kendi belediyelerini iletmeye karar verdiklerini akladlar. Makarios ise Trk belediyelerini tanmadn ve be byk ehrin hkmet kontrol altna alndn ilan etti. Aslnda Makariosun bu adm 1960 Anayasasnn ihlali anlamna gelmekteydi. ki toplum arasnda ilikilerin soumasndan sonra 1963 ylnda Rum tedhiiler Trk toplumuna kar saldrlar dzenlemeye ve yldrma giriimleri yapmaya baladlar. Bu tr olumsuzluklarn ortaya kt bir ortamda, 30 Kasm 1963 tarihinde Marios Kbrs Trk toplumuna ve Kbrsla dorudan ilgili devletlere Anayasada 13 konuda deiiklik yaplmas gerektiini bildirdi. 1963 ylnda, bakan Makarios, Devletin rahat ilemsini kolaylatrmak ve cemaatler aras srtmelerin baz nedenlerinin ortAdan kaldrlmas iin nerilen tedbirler bal altnda 13 maddelik bir anayasa deiiklii nerisinde bulundu. Makriousun nerilerine gre; 1. Bakan ve yardmcsnn veto haklar kaldrlacakt. 2. Bakan yardmcs, yokluu veya grev yapamaz duruma gelmesi halinde bakan temsil edecekti. 3. Temsilciler Meclisinin Rum bakan ile Trk bakan yardmcs, meclisin btn yelerince seilecekti.

151

4. Temsilciler meclis bakan yardmcs, yokluu veya grev yapamaz duruma gelmesi halinde meclis bakann temsil edecekti. 5. Baz kanunlar iin, temsilciler meclisindeki Rum ve Trk temsilcilerin ayr ayr ounluu art kaldrlacakt. 6. Anayasann be byk ehirde ayr ayr kurulmasn istedii Trk ve Rum belediyeler modeli yerine ortak belediyeler kurulacakt. 7. Yarg mekanizmas birletirilecekti. 8. Gvenlik kuvvetlerinin polis ve jandarma olarak ikiye blnmesi kaldrlacakt. 9. Gvenlik kuvvetlerinin ve ordunun mevcudu anayasa ile deil kanunla belirlenecekti. 10. Kamu grevlileri ile gvenlik kuvvetleri ve ordudaki Trk/Rum oran, Kbrs nfusunun gerek etnik birleimini yanstacak ekilde yeniden dzenlenecekti. 11. Kamu Hizmetleri Komisyonunun ye says yarya indirilecekti. 12. Bir komisyonun btn kararlar basit ounlukla alnacakt. 13. Kbrs Rum Cemaat Meclisi zorluk karmAdan kaldrld gibi, Kbrs Trk Cemaat Meclisi de kendisini feshedecekti.19 Adadaki Trk toplumu asndan bu tekliflere bakldnda, nfus ounluu Rumlarda olduundan dolay eer bu deiiklikler kabul edilseydi Trk toplumu basit bir aznlk ekline dnecekti. Trkiyenin bu teklifleri reddetmesinden dolay istediklerini diplomasi ile alamayan Rumlar iddet ve terr ile amalarna ulamay denediler. Bu dorultuda, 24 Aralk 1963 gn Lefkoada Trklere saldrp 24 kiiyi katlettiler ve krk Trk de yaraland. Bunun zerine Trk jetleri 25 Aralk 1963 gn Lefkoenin zerinde umaya balad. Trkiyenin kararll sergileniyor, Trk toplumu koruma altna alnmaya allyor ve yok edilmesinin nlenmesine allyordu. Ayrca Trkiye Garanti Antlamasna dayanarak Yunanistan ve ngiltereyi harekete geirdi. Bunun zerine devlet nce ortak bir kuvvetle Lefkoedeki arpmalarn durdurmak iin yeil hat olarak adlandrlan araya girdi. ngilterenin giriimi ile 15 Ocak 1964te Trkiye Yunanistan Kbrs Rum kesimi ve Kbrs Trk tarafnn katlmyla Londrada bir konferans topland. 21 Ocakta kesilen bu konferanstan olumlu bir sonu elde edilemedi. Fakat Noel hadiseleri olarak adlandrlan 24 Aralk 1963 saldrlar Trk tarafnn Rum tarafna gveni ciddi lde sarst ve Trk taraf varlklarn Adada devam ettirebilmek iin daha fazla garantilere ihtiyac olduuna inanmaya balad. Bu balamda Trk taraf ilk olarak, federal bir yapnn kurulup Trk tarafnn Rumlardan bamsz olarak kendi kendini ynetmesini, ikinci olarak Rum saldrlarna kar daha etkili bir gvenlik ve Trkiyenin Adada daha

152

etkin varln savunmaya baladlar. Buna karlk Rum taraf ise Trk tarafn bir aznlk haline getirmek, Trkiyeye hak veren tm antlamalarn kaldrlmasn, verilen tm haklarn iptal edilmesini arzulayarak enosisin nn amak istiyordu.20 ngiltere, Kbrs antlamalarna imza koyan, Kbrs rejiminin garantr olmay kabul eden bir devlet olmasna ramen, Makariosu mevcut Kbrs rejimini ykmaktan men etmek yerine, onun 1963 sonunda, 13 maddelik deiiklik nerisi sunmasn tevik etti ve 1960 dzenini ykarak ynetimi tek bana eline alan Rum kesimine eski dzeni getirmek iin bask yapacak yerde, takip eden yllarda hep Rumlar Kbrsn tek temsilcisi olarak grd ve destekledi. Sanki 1959 antlamalar yaplmam gibi hareket etti.21 Trkiye asndan ise durum ok farklyd. 1963 yl sonunda Rumlarn Trkleri kuvvet yoluyla ynetimden uzaklatrmaya girimeleriyle birlikte Kbrs, Trk d politikasnn en nemli sorunlarndan biri haline geldi. Kbrs konusu Trkiyenin byk devletlerle ilikilerinin yannda genel d politika eilimlerini de derin etkisi altna ald.22 Londra Konferansndan beklenen olumlu bir sonu kmaynca ngiltere ve ABD on bin NATO kuvvetini Adaya bar ve istikrar salamak amacyla gnderme plann ortaya att. Trkiye ve Trk taraf bunu kabul etmesine ramen Makarios bu teklifi kabul etmedi. ngiltere ABDyi soruna dahil etmek isterken, Trkiyede Yunanistana bask yapabilir dncesiyle ABDnin taraf olmasn istemeye balad. Fakat ABD Trkiyenin bekledii gibi Yunanistana bask yapmyordu ve bu Trk taraf iin srpriz bir gelime olmutu. Kbrsta Rumlarn Trkleri yldrma politikas devam ettii iin 15 ubat 1964 tarihinde Trkiye Adaya mdahale etmeyi dnmtr. Bunun zerine BM Gvenlik Konseyi 4 Mart 1964 tarihinde sekiz maddelik bir karar ald. Kararda gerek ilgili devletlerden gerek Trk ve Rum toplumlarndan bar ve huzuru bozacak hareketlerden kanmalar istenirken bu bar ve skunu salamak zere bir bar gc kuruluyor ve ayrca Kbrs meselesine bar bir zm bulunmas amac ile genel sekreterin bir arabulucu tayin etmesi isteniyordu. Bunun zerine Finlandiyal Diplomat Tuomioja arac olarak tayin edildi. Bu gelime karnda BM bar gc gelmeden avantajl konuma gelmek iin Rumlar yeni saldrlar yaptlar. Bunun zerine Trk Hkmetinin TBMMden Kbrsa mdahale yetkisi almas BMnin bar gcn acele tekil edip Mart sonlarnda Adaya sevk etmesine yol at. Fakat bu gelimeler Rum tarafn durdurmaya yetmedi ve Makarios 4 Nisan 1964te Londra ve Zrich antlamalarnn ayrlmaz bir paras olan ttifak Antlamasn feshettiini ilan etti. Trkiyenin adayla olan hukuki balarnn ortAdan kaldrlmas amalanmaktayd. Makariosun att admlar Yunanistan tarafndan desteklendi. Yunan Babakan Yorgo Papendreou bir bildiri yaynlayarak Helenizmin Kbrstaki halk mcadelesini desteklediini, Zrich ve Londra Antlamalarnn yrmediini, bu antlamalarn Adada durumu kmaza soktuunu belirterek Makariosun ttifak Antlamasn feshini desteklemitir. Trkiye ise hukuksal geerlilii olmayan bu karar tanmadn bildirdi. Makarios

153

bununla da yetinmeyip Kbrsta mecburi askerlik sistemini uygulamaya koydu ve Rumlar askere almaya balad. Makarios ayrca dardan ar silahlar satn ald ve SSCB ve Dou Blou ile yakn iliki ierisine girdi.23 Bu olumsuz gelimeler Trkiyeyi zaten dnmekte olduu mdahale konusunda karar vermesine yardm etti ve Trkiye niyetini ABDye bildirdi. Aslnda Trk ordusu mdahale iin hazr deildi. nn ABDnin Yunanistan ve Kbrs Rum kesimine bask yapacan bekliyordu. Fakat Trkiyenin beklemedii srpriz bir gelime oldu ve 5 Haziran 1964te ABD bakan Trk babakanna tarihe Johnson Mektubu olarak geen diplomatik llere gre ifadesi ar ve tehdit ieren bir mektup yazd. Mektupta u noktalar vurgulanmaktayd: 1. ABD yllar boyunca Trkiyenin en salam bir mttefiki olmutur. Trkiye ABDye danmAdan byle bir karar almamal ve uygulamamaldr. 2. Trkiye Garanti Antlamasna dayanarak, Kbrsa bir mdahalede bulanabileceine inanmaktadr. Fakat bu, Garanti Antlamas tarafndan men edilen bir yntem olan taksimin gereklemesine yol aacaktr. Trkiye Garanti Antlamasna taraf olan dier devletlerle grme imkanlarn tketmeden mdahalede bulunmamaldr. 3. Mdahale iki NATO yesi lke olan Trkiye ile Yunanistan arasnda bir atmaya yol aacaktr. Byle bir atma NATO tarafndan hi istenmemektedir. ki lke de NATOya katlmakla bir daha savamayacaklarn kabul etmilerdir. 4. Trkiye tarafndan Kbrsa yaplacak askeri bir mdahale SSCBnin soruna dorudan doruya karmasna neden olabilir. NATO mttefikleri tam rza ve muvafakatlar olmAdan Trkiyenin giriecei bir hareket sonunda ortaya kacak bir SSCB mdahalesine kar Trkiyeyi savunmak ykmllkleri olup olmadn mzakere etmek frsatn bulamamlardr. Yani, byle bir durumda NATO lkeleri Trkiyeyi savunmak ykmll altna girmeyebilirler. 5. Trkiyenin tek tarafl mdahalesi BMnin srdrd arabuluculuk abalarn da sekteye uratacaktr. 6. Trkiye ile ABD arasnda mevcut Temmuz 1947 tarihli antlamann IV. maddesi gereince askeri yardmn, verili amalarndan ayr gayelerle kullanlmas iin Trk hkmetinin ABDnin muvafakatini almas gerekmektedir. Mevcut koullar altnda Trkiyenin Kbrsa yapaca bir mdahalede Amerika tarafndan salanm olan askeri malzemenin kullanlmasna ABD muvafakat etmemektedir. 7. Babakan nnnn, tasarlad mdahaleyi gerekletirmeden nce Washingtonda bakan Johnsonla gr alveriinde bulunmas memnuniyetle karlanacaktr.24 O gne kadar Kbrs meselesinden uzak durmaya alan ABD, Kbrs konusunda Trkiyeye sert uyarda bulunarak Trkiyeyi artmt. Fakat bundan daha nemlisi Trkiye Sovyet tehdidine

154

kar NATOya girmiti ve politikalarn Bat gvenlik sistemi amalar dorultusunda gelitiriyordu. Fakat ABD Kbrsa mdahale ederseniz ve Sovyetlerle banz derde girerse ABD Trkiyeyi savunmayacaktr demekteydi. Bu ABD ve NATO ve Trkiye arasndaki ittifakn ne kadar gvenilir olduunu sorgulamaya am, bu ilikilerin krlganln ve Trkiye asndan gvenilmezliini ortaya koymutur. 12 Mart 1947 tarihli Truman Doktrini ne kadar Trk-Amerikan ilikileri iin nemliyse Johnson Mektubu da o kadar nemli olmu ve bir dnm noktas tekil etmitir. Trkiye iin her adan ok hassas bir konuda ABDnin tutumu Trkiyedeki ABDye kar gveni ok byk lde sarsmtr. Babakan nn Johnsonn Mektubuna 13 Haziranda cevap verdi. Cevapta, 12 Temmuz 1947 tarihli yardm Antlamasnn yorumuna hi deinilmemitir. Fakat u noktalar belirtilmitir: 1. Mektubun gerek yazl tarz, gerek muhtevas Amerikann Trkiye gibi bir mttefiki iin hayal krc olmutur. 2. Bu son teebbs ile birlikte, 1963 sonundan beri Kbrsa askeri mdahale ihtiyac drdncdr25 ve Trkiye bu iin bandan beri Amerika ile danma halinde bulunmutur. 3. Kbrs Rum hkmeti aka silahlanmaya balam, anayasa d faaliyetlere girimi Trklere kar zulmn artrm ve btn bunlar Yunanistan tarafndan kendisinin imzalad milletleraras antlamalara aykr olduu halde desteklenmi lakin Trkiyenin btn uyarmalarna ramen Amerika bir ey yapmamtr. 4. Birbirlerine kar antlamalardan doan zorunluluklarn, ykmllklerini istedii zaman reddeden devletler arasnda bir ittifaktan sz edilebilir mi? 5. NATO mttefiklerinden herhangi birine yaplacak saldr, saldrgan tarafndan tabiatile daima hakl gsterilmeye allacaktr. NATOnun bnyesi saldrgann iddialarna kaplacak kadar zayf ise, hakikaten tedaviye muhta demektir. 6. Trkiyenin anlayna gre, NATO, saldrya urayan bir yeye derhal yardma mecburi klmaktadr. yelerin takdirine braklan husus, yardmn mahiyeti ve geniliidir.26 Bu mektup Trk d politikas zerinde nemli etki yapt ve ABD ekseninde dnen tek ynl d politikAdan ok ynlle geiin balamasna neden oldu.27 nn daveti kabul ederek 21 Haziran 1964te Washingtona gitti. Grmeler 22-23 Haziran 1964 tarihinde yapld. Trkiye Zrich ve Londra Antlamalar ile Trk toplumuna tannan haklarn tannmas ve bunu salamak iin de daha da salam gvenlik ve garanti tedbirlerinin elde edilmesi, baka deile Ada zerindeki yetkilerin artrlmas gerei zerinde durdu. Amerika Trk tarafnn grne olumlu yaklat ve eski dileri bakanlarndan Dean Achesonu Kbrs meselesiyle ilgili olarak arac tayin etti. Achesonun faaliyetlerine 10 Temmuz 1964te Cenevre de balad ve 1 Eyll

155

gnne kadar devam etti. Acheson planna gre Karpas yarmAdasn Trkiyeye vermekle Adann 400 mil karelik bir ksm, yani %11ini Trkiyenin egemenliine terk etmi olmaktayd. Kantonlar ve muhtariyet blgelerini de hesaba katnca, Adann %25-30 kadar Trkiyenin kontrol altna giriyordu. Trkiye bu plana scak bakyordu. Fakat Cenevre grmeleri devam ederken Rumlar Kbrsn Erenky ve Mansura blgesindeki Trklere kar saldrlara baladlar. Trkiye ise karlk olarak 8-9 Austos gnlerinde Rum mevzilerine bombalad. Makarios Suriye, Msr ve SSCBden yardm istedi. Bundan dolay Kuruev 9 Austosta nnye bir mesaj gndererek yumuak bir ifade ile Trkiyenin Kbrsa askeri saldr dzenleyerek zerine sorumluk aldn bildirdi ve askeri harekatn durdurulmasn istedi. nn 13 Austosta verdii cevapta Rumlarn saldrgan tutumlarn vurgulayarak Sovyet Rusyann durumu anlayaca ve nfuzunu bu istikamette kullanaca midini ifade etmitir. Trkiyenin bombalamas Yunanistan ve Kbrs Rumlarn geriletmi fakat daha sonra Yunanistan Adaya asker sevk etmeye balamtr. Sevk edilen asker 12.000i bulmutur.28 BMnin de arabulucu tayin ettii Galo Plaza rapor hazrlasa da Kbrs Trklerinin Rum hakimiyetine girmesi, veya Trkiye tanmas gibi neriler ieren ve Trk tarafnn kabul etmesi mmkn olmayan bir rapor hazrlayarak objektiflikten uzaklamtr. Daha sonra sorun Trkiye ile Yunanistan arasnda ikili grmelerin konusu olsa da zelikle Yunanistandaki i istikrarszlk ve gerekse zaten Makariosun Trk-Yunan grmeleri ile deil de meselenin BMde gndeme gelmesini istemesi nedeniyle bir olumlu gelime olmad. Bunun nedeni Kbrs Rum kesiminin balantszlara dahil olmas ounluun balantszlarda olduu iin ise Genel Kuruldan Trkiye lehine karar karmak mmkn olmamasdr.29 1963-64 Kbrs buhran Trkiyenin NATO ve ABD ile ittifak sorgulamaya balamasna yol at ve zellikle Johnson Mektubu ile Trkiye ile ABD ve NATO arasndaki gven sarsld. Trkiye ise tepki olarak SSCB ile ilikilerini aada zetlendii gibi gelitirmeye balad. Albay Papadopulos liderliinde askerler Yunanistanda 21 Nisan 1967 tarihinde darbe yaptlar. Darbecilerin kurduu yeni hkmetin programnda Kbrstaki aznlk haklarnn dikkate alnmas suretiyle, enosisi bar mzakerelerle salama gayesi gtmekteyiz denilmekteydi. Buna ilave olarak Haziran ayndan itibaren Bat Trakyadaki Trklere ynelik bask politikas uygulanmaya baland. Kbrsa kar Bat Trakyay pazarlk kart olarak kullanma amac ortaya kyordu. ABDnin Yunanistandaki darbecileri desteklemesi Trkiyeyi SSCBye yaklamaya tevik etmekteydi. Trkiye ve Yunanistan arasndaki tm sorunlar grmek zere babakanlar dzeyinde Sleyman Demirel ve Konstantin Kollias arasnda 9 Eyll 1967 Keanda ve 10 Eyll 1967 Dedeaata (Aleksandrupolis) grmeler yapldysa da Yunan tarafnn Trkiyenin enosise raz olmas karlnda Bat Trakya snrnda baz tavizler vereceklerini ileri srmelerinden ve Trk tarafnn reddetmesinden dolay bu grmeler sona erdi. 1966 ylnda benzeri neriyi Stefanopulos

156

hkmeti yapm ve yine reddedilmiti. Enosis dnda bir zm bulunmas gerektiini belirten Demirel, Yunan heyetinin sorusu zerine Trkiyenin koullarn u ekilde sralad: 1. Kbrs taraflardan birine ilhak edilemez, 2. Antlamalar tek tarafl olarak deitirilemez, 3. Adadaki iki toplum birbirinin egemenlii altna giremez, 4. Lozan dengesi bozulamaz.30 Babakan Demirel, 12 Eyllde yapt basn toplantsnda Kbrs iini bugne kadar bar bir zm yoluna kavumamasnda Yunanistann aday kendisine ilhaktan gayr bir hal eklini mmkn grmemesi balca amil olmutur, Trkiye Adann ilhakna hibir zaman rza gsteremeyecektir diyerek grmelerde neden bir sonu kmadn aklamtr.31 Demirelin ileri srd artlardan anlald gibi, Trk-Yunan ilikilerinde Lozan dengesi meselesi ortaya kmaktayd. Zira, 19631964 Kbrs buhranndan sonra, Yunanistan Trkiye ile bir sava ihtimaline kar ve Lozan Antlamasnn 123. maddesine aykr olarak Trk kylar karsndaki adalar silahlandrmaya balamt. Kbrs sorunundan sonra bu sorun da Trk-Yunan antlamazlna dahil olmaktayd. Ayrca Yunanllarn Bat Trakya Trklerine ynelik rahatsz edici politikalar Lozan dengelerini yakndan ilgilendirmekteydi.32 ABDnin Yunan Cuntasna destei bilinmekteydi ve Trkiye babakan Cunta ile grtkten sonra Sosyalist lkelere yaklama politikas uygulamaya balad, 13-17 Eyll 1967de Romanyay ve 19-29 Eyll gnlerinde SSCByi ziyaret etti. SSCB bu geziye nem verdi ve Kbrsta iki milli topluluk bulunduunu bir kere daha kabul etti. Her ne kadar Dedeaa bildirisinde gerginlikten kanmay vaat ettii halde Yunan Cuntas, enosis amacndan ve bu yndeki teebbslerden vazgemedi. 21 Ekim 1967 tarihinde Kbrs ziyaretinde, Yunan Babakan yardmcs ve Savunma Bakan General Spandidakis Kbrs meselesine Kbrsn Yunanistanla birlemesinden baka bir zm yolu bulunamaz diyerek bu yndeki kararllklarn ortaya koydu. Ekim 1967 sonlarnda Trakyadaki Trk toplumuna kar Yunan hkmetini yeni basklara balad. 15 Kasm 1967 gn tedhii Grivasn tekilatlandrd Rum Milli Muhafz Kuvvetleri nclndeki Kbrs Rumlar Trklerin toplu olarak bulunduu Boazii ve Geitkale kylerine saldrya getiler. Bunu zerine Trkiye 16 Kasm 1967de TBMMden Kbrsa mdahale yetkisi ald. Trkiye karma birlii hazrlad ve Trk donanmas da skenderunda topland. 17 Kasmda Trk hkmeti Yunanistan ve dost ve mttefik kuvvetlere karma yapma niyetini aklad. Trkiye bu karmadan vazgemesi iin Grivasn Adadan alnmasn ve Kbrsa 1964ten itibaren ylm olan 12.000 Yunan askerinin Adadan ekilmesini art kotu. 18 Kasm gn Trk jetleri ada zerinde alak uu yaptlar. 19 Kasm tarihli Pravda gazetesi de Yunan diktatrlerin Amerikal

157

emperyalistlerden direktif ald aikardr diyordu. Bu balamda SSCBnin Trk tarafna sempatisi ortaya kyordu. Bu durumda ABDnin Cuntaya desteinin nemli rol vard.33 Bu gelimeler sonunda BM ve ABD devreye girdi. Johnson, Cyrus Vancei blgeye gnderdi. Vancein lke nezdinde yapt giriimlerden sonra u noktalarda uzlama saland: 1. Trkiye ve Yunanistan, Kbrs Cumhuriyetinin bamszlna ve lke btnlne sayg gstermek ykmll altnda bulunduklarn onaylayacaklardr. 2. Trkiye ve Yunanistan antlamalar dnda Adada bulundurduklar kuvvetleri bir buuk ay iinde aamal olarak geri ekeceklerdir. Kuvvetleri ilk nce ve en ksa zamanda Yunanistan geri ekecektir. 3. Kuvvetlerin geri ekilmesi ii takviye edilmi ve yetkilendirilmi BM bar gcnn denetimi altnda yaplacaktr. 4. Bu ilemler gerekletirildikten sonra Trkiye alm olduu sava tedbirlerini kaldracaktr. 5. Boazii ve Geitkale kylerinde uranlan zarar tazmin edilecek ve lenlerin ailelerine gerekli demeler yaplacaktr. 6. Bar gcnn denetimi altnda, taraflarn da katld bir komite Adada bulunan kanun d silahlara el koyacaktr. 7. Grivas, herhangi bir nedenle Adaya geri dnemeyecektir. 8. Adada iki toplumun kurmu olduklar milli kuvvetlerde aamal olarak datlacaktr. Yunanistan Trkiyenin artlarn kabul etti ve kriz bylece son erdi. Krizin son ermesinde ABDnin Yunanistana basks nemli rol oynad.34 Kbrs Trkleri 29 Aralk 1967de 16 Austos 1960 tarihli Anayasann btn kurallar uygulanncaya kadar Kbrs geici Trk ynetimini kurmulard. Bu gelime Trkiyenin federal devlet tezi istikametinde att bir admd. Aksi takdirde Trklerin haklarn korumak ok zor olacakt. Zaten buhranlar nedeniyle Trkler toplu yaamaya balamt. Antlamadan sonra Trk-Yunan ikili ilikileri balad ve bir yumuama grld. Trkiye ile Yunanistan arasndaki yumuama Kbrs Rum kesimi ile Trk kesimi ilikilerine de olumlu olarak yansd. Rumlar Lefkoenin Trk blgesine tatbik ettikleri kstlamalar 7 Mart 1968 tarihinden itibaren kaldrdlar. Bu olumlu havay BM genel sekreteri U Thant kullanmak istedi ve U Thantn teebbs zerine Trk Cemaat Meclisi Bakan Rauf Denkta ile Rum Temsilciler Meclis Bakan Glafkos Klerides 2 Haziran 1968de Lefkoede ilk grmeyi yaptlar ve byle gnmze kadar devam edecek toplumlararas grmeler balam oldu. Fakat bu grmeler alt yl devam etmesine ramen, 1974 ylna gelindiinde en kk bir mesafe dahi alnmad ortaya kt. Grmeler devam ettike Trk taraf federal devlet politikasndan blge muhtariyeti esasna

158

dayanan niter devlet eklinde revize etmiti. Bir eit kanton sistemine benzemekteydi. Trkiyede Ekim 1973 seimlerinden sonra oluturulan CHP-MSP Hkmeti toprak paylam sz konusu olmayan, tek bir devlet iinde, fonksiyonel federatif sistem bir forml tezini savunmaya balad. 1974lere gelindiinde Trkiyenin andarl adl aratrma gemisi Egenin milletleraras sularnda petrol aratrmas balamas zerine Yunanistann bu blgenin kendi kta sahanl iinde olduu iddiasn ortaya att ve aada daha detayl aklanacak olan kta sahanl antlamazl ortaya kt. Dier taraftan Yunanistan ile Makariosun aras bozulmaya balad. Yunan Cuntas toplumlararas grmelerden rahatsz oldu ve Adann Yunanistana ilhak konusunda aceleci davranmaya balad ve Makariosu engel olarak grp ypratma kampanyas balatt. 15 Temmuz 1974 gn eski EOKA tedhiilerinden Nikos Sampson Rum Milli Muhafz tekilatn da yanna alarak, yapt bir darbe ile Makariosu drd ve Kbrs Elen Cumhuriyetini ilan etti. Bu olay Yunanistann Adaya fiilen ilhak, Yunanistann mdahalesi anlamna gelmekteydi. 1974 Kbrs buhran bylece balad. Her ne kadar Johson Mektubu nemli olsa da 1964de Trkiye zaten Kbrsa mdahale edebilecek durumda deildi. Bu nedenle rnein Usluya gre, Babakan nn mdahale edememeyi kendi halkna anlatabilmek iin Amerikann kar kmasn salamak iin zellikle uramt. Kbrs Rum kesiminin uluslararas alanda Kbrsn resmi temsilcisi olarak tannmasnn yolunu aan 1964 Martndaki BM Gvenlik Konseyi kararn Trkiye bizzat kendisi tanm ve 1964-1974 dneminde de bu durumu deitirme ynnde ciddi bir aba harcamam, konuyu uluslararas platformlarda ciddi olarak dile getirmemiti. Yine 1964-1974 dneminde Amerikan destekli ifte enosis olarak da adlandrlabilecek taviz karl Kbrsn Yunanistana balanmas nerileri zerinde duran da Trkiyenin bizzat kendisiydi. Ancak Trk tarafnn arzu ettii, gvenlik ihtiyalarn karlayacak byklkte bir toprak parasnn kendisine verilmesiydi.35 Bu olumsuz gelimeler karsnda 1974 Temmuzundaki Kbrs Rumlarnn gerekletirdii darbe Trkiye asndan bulunmaz bir frsatt. Darbe Trk mdahalesi iin meru bir zemin oluturmu, Trkiyenin Adaya mdahale etmesi ve Kbrsl Rumlar bugn federasyon zmne raz olur hale getirmesi mmkn olmutur. Aksi takdirde, byk ihtimalle toplumlararas grmeler zmsz bir ekilde devam edip gidecek ve onca ektikleri skntlara ramen dnya toplumunun sempatisini kazanamam olan Kbrs Trklerinin durumu uluslararas platformda iyice unutulup gidecekti.36 1974 Temmuzundaki darbeyi Trkiye, ngiltere ve daha yumuak bir tonla ABD tasvip etmediklerini akladlar. Trkiye Garanti Antlamasnn 4. maddesinin verdii yetkiye dayanarak ngiltere ile beraber Kbrsa mdahale etmeye karar vermesine ramen, ngiltere mdahaleye yanamad. Ecevitin 17 Temmuz 1974 ngiltere ziyaretinde ngiltere olayn NATO ve BMde ele almas gerektiini ileri srd. ABD basksna ramen Yunanistan geri adm atmad. NATO ise Trkiyenin mdahalesi halinde kendilerinin de Adaya kuvvet gndereceklerini sylediler. Babakan Ecevit 19

159

Temmuz akam Londradan dnd ve 20 Temmuz 1974 sabah Trk Silahl Kuvvetleri Trk jetlerinin havadan himayesinde Girne blgesinden Kbrsa ayak basmaya balad. 22 Temmuz akam atekes yrrle girdiinde Trk kuvvetleri Girne-Lefkoe yolunu kontrol altna almlar ve Girne kylarnda da bir genileme yapmlard.37 Bu harekat sonunda Trkiye Adaya krk bin kiilik bir kuvvet ymaya ve 300 tank gndermeye muvaffak olmutu, fakat askeri adan bu baar yetersizdi. 15 Temmuz Sampson darbesinden sonra Trkiyenin uyarlarna ramen Gvenlik Konseyi harekete gememiti, fakat Trkiyenin kartmas karsnda 20 Temmuz tarihinde ald 353 sayl kararla taraflar atekese ve Adadaki btn yabanc kuvvetleri Adadan ekilmeye ve btn lkeleri Kbrsn egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne saygya davet etti. Trkiye, ABDnin etkisi, Yunanistan ile sava riski, bu nedenle Trkiyenin glerini blmek zorunda olmas, Kbrstaki Trk glerinin yeterli ilerlemeyi gerekletirememesi ve Trkiyenin siyasal ve diplomatik yollarla kontrol altndaki blgeyi geniletebilecei dncesiyle 353 sayl karara uyarak 22 Temmuz 1874 saat 17.00 itibari ile ate kesti. 23 Temmuz gn Yunan hkmeti istifa etti ve Kbrsta ise Sampsonun yerine Glafkos Klerides geti.38 353 sayl kararn beinci maddesi Kbrsta anayasa dzeninin yeniden kurulmas amac ile, Trkiye, Yunanistan ve ngiltere hkmetlerinin derhal grmelere balamasn istiyordu. Bu nedenle devletin dileri bakanlar Cenevrede 25 Temmuzda bir araya geldi. Fakat bu Cenevre toplants ve ikicisi olan 8 Austos Cenevre Zirvesi bar salayamad. Rumlar Trklerin teklifi olan corafi esasa dayal federatif sistem nerisine ve daha sonra nerilen Kbrs Cumhuriyeti iinde 6 kantonlu zerk bir Kbrs Trk blgesi oluturma nerisine scak bakmadlar ve grmeler kesildi. 14 Austos sabah saat 4.19da Trk Silahl Kuvvetleri 2. Kbrs harekatna balad. Hareket 16 Austos 1974 akam saat 19.00dan itibaren Trkiyenin, BM Gvenlik Konseyinin ayn gnl ve 360 sayl kararna uyarak, atekesi kabul etmesi ile sona erdi. ki gn ierisinde Trk silahl Kuvvetleri Magusa-LefkoeLefkoe-Kokkina izgisine ulaarak Adann %38ini kontrol etmilerdi. kinci harekattan sonra dnyada Trkiyeye kar ciddi tepkiler olmutur.39 Trkiyenin ikinci harekatna Yunanistan dnda SSCB ve ABDnin tepkileri nemliydi. Trkiye ikinci harekata baladnda ayn gn Yunanistan NATOnun askeri kanadndan ayrlmt. Makarios ise ynetime geri getirilmemiti. Bu faktrler SSCBnin Trkiyeye cephe almasnda nemli rol oynad. SSCB Adann bir NATO ss haline gelmemesini arzuluyordu ve Adann taksimi bu yolu aacakt. Ayrca Makarios balantsz politikas ile Kbrsn NATO ss olmasn engelliyordu. Fakat Makarios artk iktidarda deildi. SSCB Trk kuvvetlerini ekilmesi gerektiini ve meselenin Trkiye, Yunanistan ve ngilterenin dna tatn ileri srd ve meseleyi uluslararaslatrma gayretine girdi. 1963-64 Kbrs krizindeki Johnson Mektubundan sonra 1974teki Trkiyenin mdahalesinden sonra Amerikan Kongresinin bilhassa 5 ubat 1975ten itibaren Trkiyeye tatbik ettii silah ambargosu ok nemlidir. NATO iinde mttefik durumda bulunan iki devletten biri dierine silah ambargosu tatbik etmekteydi. Aada deinilecei gibi bu durum 1980lerin balarna kadar srecek iki lke arasndaki souk ilikilere sebep oldu.

160

BM Genel Kurulu 1 Kasm 1974te ald 3212 sayl kararda btn devletleri Kbrsa mdahaleden kanmaya arrken, Kbrs Cumhuriyetindeki btn yabanc kuvvetlerin sratle geri ekilmesini, Kuzey Kbrstan gneye kam olan btn Rum mltecilerin yerlerine geri dnmeleri iin gerekli acil tedbirlerin alnmasn istiyor ve Kbrs Cumhuriyetinin anayasal dzeninin Kbrs Rum ve Kbrs Trk toplumlarnn bir meselesi olduunu belirterek, bu toplumlar, eit artlar altnda yaplacak grmelerle, taraflarn serbeste ve karlkl olarak kabul edebilecekleri bir siyasi zm bulmaya davet ediyordu. Genel Kurulun 3212 sayl karar, Gvenlik Konseyinin 13 Aralk 1974 gn ald 365 sayl kararla desteklemitir. 3212 sayl karar olumlu bir unsur olarak Trk ve Rum kesiminden eit iki taraf olarak bahsetmenin dnda Trkiye ve Adadaki Trk topluluu iin olumsuz eler ieriyordu. MB Genel Kurulu 1 Kasm 1974 tarih ve 3212 sayl kararndan sonra, meseleyi 1975 Kasmnda da tekrar ele ald. Bir aleyhte (Trkiye), 9 ekimsere karn 117 lehte oyla kabul ettii 20 Kasm 1975 tarihli ve 3395 sayl karar, 3212 sayl kararn hemen hemen ayn idi. Yani Trk askerinin Kbrstan ekilmesini istiyor ve Adadaki her iki toplumu da, eitlik esas zerinden mzakerelere davet ediyordu. 13 ubat 1975te Kbrs Trk Federe Devletinin kuruluu toplumlararas grmeleri balatan, baka bir deile Kbrs Rumlarnn Trk toplumu ile mzakerelere mecbur eden nemli bir gelimeydi. Gvenlik Konseyi, 12 Mart 1975 gnl ve 367 sayl kararnda bu kuruluu knamakla beraber, iki toplumu eitlik iinde en ksa zamanda grmelere aryordu. 1975ten gnmze kadar srecek toplumlararas grmeler bylece balad. 1978de ambargonun kaldrlmasndan sonra ABD arabuluculua soyundu ise de sonu alnamad.40 1960da iki toplumlu anayasal cumhuriyeti, 1974 sonrasnda ise iki toplumlu fiili ynetimler dnemi izledi. Her ne kadar 1974 Harekat Kbrsl Trklerin gvenliklerini salayarak onlara kendi zerk ynetimlerini kurma imkan verse de, Trkiye asndan Kbrs sorununun d politikann temel prz haline geldii skntl bir dnem balamaktayd. Amerikan Kongresinin Trkiyeye kar uygulamaya koyduu ambargo nedeniyle Kbrs konusu Trk-Amerikan ilikilerinin en nemli sorunlarndan biri haline geldi. Trkiye Kbrs nedeniyle Amerikan basksna tbi tutulurken, ambargonun kaldrlabilmesi iin Trkiyeden Kbrs konusunda baz admlar atmasnn istenmesi Trk yneticilerini zor durumda brakt.41 1960-1980 dnemi Trk-Yunan ilikileri 1974 ncesinde byk lde Kbrs meselesi etrafnda cereyan etmekte iken, 1974 sonras Trk-Yunan ilikilerindeki sorunlar Kbrstan uzaklap ve temel olarak Ege Denizindeki sorunlar zerinde younlamtr. Kta sahanl, Kara sularnn genilii, hava kontrol sahas, Yunanistann Ege adalarn silahlandrmas konular n plana kmtr. Kta Sahanl Meselesi Trk hkmeti tarafndan Ege denizinde 27 blgede petrol aramas yapmak zere Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna (TPAO) arama ruhsat verilmesi ve bu ruhsatn da haritas ile beraber 1 Kasm 1973 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanmas ile Trkiye ile Yunanistan arasnda kta

161

sahanl sorunu balad. Sz konusu saha, Ege Denizinde, Semadirek, Limni, Midilli, Aghios, Sakz adalar arasna ve bu adlarn karasularnn dna dmekteydi. Yunan hkmeti 7 ubat 1974te Trk hkmetine verdii notAda sz konusu ruhsatn kaplad sahalarn Yunan kta sahanlna girdii iddiasyla bu arama ruhsatnn geersiz olduunu bildirdi. Trk hkmeti 27 ubatta Yunan notasna cevap verdi ve Anadolu kylarndan itibaren deniz altndan Batya doru uzanan topraklarn, Anadolunun tabii bir uzants olmas dolaysyla, Trkiyenin kta sahanln tekil ettiini ve dolaysyla, Trk kylarna yakn adalarn da Trk kta sahanl iinde bulunmalar sebebiyle bunlarn kta sahanl olmayacan bildirdi. Bylece iki lke arsnda kta sahanl tartmas balam oldu.42 Kta sahanl antlamazlnda Yunan ve Trk tezleri yledir: Yunanistann Tezleri: 1. Egede kta sahanl snrlandrlmas hukuksal bir sorundur. Ve en iyi zm yntemi uluslararas yargya gidilmesidir. Yunanistann da taraf olduu 1958 Cenevre ve 1982 BM Deniz Hukuku szlemeleri esas alnmaldr. 2. Yukarda ad geen szlemeler esas alndnda adalarn da kendi balarna kta sahanl bulunmaktadr. 3. Yunanistan kta lkesi ve adlardan oluan bir devlettir. Uluslararas hukukta kabul edilen devletin lkesel btnl ve blnmezlii ilkesi gereince Yunanistann kta lkesi ve adalardan oluan siyasal ve lkesel btnlnn arasna yabanc bir deniz alannn girmemesi gerekir. (Bunda Yunanistann amac, kendisini bir takmAda devleti olarak kabul ettirmek ve bylece en dtaki adalar birletirecek izginin iinde kalacak denizi i su ilan etmektir. sular, aynen lke topra statsne sahiptir.) 4. Egede kta sahanl snrlandrmasnn eit uzaklk ilkesine uygun olarak, Trkiye ile Ege adalarnn en douda bulunan arasnda yaplmas gerekmektedir. Trkiyenin Tezleri: 1. Egede kta sahanlnn snrlandrlmas konusu salt hukuksal bir sorun deildir. Trk-Yunan ilikileri ve Egenin tmn kapsayan bir denge gz nne alndnda siyasal nitelii ar basmaktadr. Dolaysyla antlama ile halledilmesi gerekir. 2. Kta sahanl snrlandrmalarnda doal uzant ilkesi esastr ve Anadolunun doal uzants zerinde yer alan Yunanistana ait adalarn kta sahal olmamas gerekir. 3. Kta sahanl snrlandrmas haka ilkelere uygun olarak yaplmaldr. nk; a. Bir blgede adalarn varl zel durum oluturduuna gre, Egede de zel bir durum sz konusudur, b. Ege kendine zg durumu olan yar kapal bir denizdir.

162

4. 1923te Trkiye ile Yunanistan arasnda Egede Lozan dengesi diye adlandrlan bir denge kurulmutur. Silahszlandrlm adalar, eit karasuyu, paylalmam kta sahanl ve geni ak deniz temeline dayanan bu dengenin fazla bozulmamas her iki devletin de Egeden eit koullarda yararlanmas gerekmektedir.43 Kta sahanl konusunda Trk-Yunan ilikileri Trkiyenin Hora (Sismik-I) adl aratrma gemisinin 6 Austos 1976 gn anakkaleden ayrlmas ile bir kriz ortay kt ve Trkiye ile Yunanistan savan eiine geldi. Fakat bir atma ve sava kmadan Hora aratrmalarn yaptktan sonra 10 Austos 1976da anakkaleye geri dnd. Yunanistan sorunla ilgili olarak BM Gvenlik Konseyi ve Milletleraras Adalet Divanna bavuruda bulundu. 12 Austos 1976da Gvenlik Konseyi kta sahanl meselesinin esasna girmeksizin, taraflar, ikili mzakereleri kolaylatrmak iin, gerginlii arttrc hareketlerden kanmak hususunda her trl gayreti harcamalarn ve ikili mzakerelere balamalarn tavsiye eden bir karar ald. Aslnda Yunanistan bundan daha fazlasn beklemekte, Trkiyeyi zorlayc bir karar kmasn mit etmekteydi. Yunanistann 10 Austos 1976 tarihli bavurusundan sonra 19 Aralk 1978 tarihinde verdii kararda, kendisinin, Trk-Yunan kta sahanl antlamazlna bakmaya yetkili olmadna karar verdi ve Yunanistann 10 Austos 1976 tarihli mracaatn reddetti.44 11 Kasm 1976da Bern bildirisi yaynland. ki lke arasnda kta sahanlnn snrlandrlmas grmelerinde izlenecek usule ilikin ilkeleri saptayan bildiri ilk somut admd. Bu ilkelere gre; 1. Nitelii gerei grmeler tam bir gizlilik tayacakt, 2. Taraflar grmeleri engelleyecek ve birbirlerini kk drecek btn giriim ve tutumlardan kanacaklard. Her ne kadar Bern bildirisi olumlu bir hava olutursa da, Kta sahanl sorunu 1960-80 dneminde bir zme balanamad gibi bu sorun 21. yzyla tanmtr.45 Karasular Sorunu Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonra Trkiye ile Yunanistan karasularn 3 mil olarak belirlemilerdi. Fakat Yunanistan 1936da Trkiye ise 1964te karasularn 6 mile kard. Yunanistan daha sonra karasularn 12 mile karmay istemitir. 6 ve 12 mil farknn Yunanistana ok byk avantaj salamasna ramen, Trk karasular nispetinin ok az deimesinin sebebi, Trk kylarna ok yakn ekilde pek ok Ege adasnn bulunmas ve bu adalar ile Trk kylar arasndaki snrn orta hat olmasndandr. 1970lerde kta sahanl sorunuyla birlikte karasular konusu da iki lke arasnda gndeme gelmeye balad. Trkiye, 27 ubat 1974te Yunanistana bir nota vererek unlar belirtti; Genel kapsaml kurallar Ege gibi kapal ya da yar kapal zellikler tayan denizlerde uygulanamaz; kendi karasularnn geniliini belirlerken bir devlet, komu bir devletin ak denize kn engelleyemez ve engellememek zorundadr.46 Egede karasular 12 mile karld takdirde Egenin yardan fazlas ve bilhassa karia adas ile, Rodos-Girit izgisi arasndaki ksm tamamen Yunan karasularna dahil oluyordu. Ege Denizi Yunan gl haline gelmekte ve Trkiyeye yaama hakk tanmyordu. Bu nedenden dolay Trkiye

163

Yunanistann karasularn 12 mile karmasn bir casus belli yani sava sebebi sayacan aklad. Bu nedenle Yunanistan 1960-80 dneminde karasularn 12 mile karamad gibi gnmze kadar da kartamad. Yunanistann karasularn 12 mile kartmasnda Trkiyenin kararl tutumuna ilave olarak SSCB ve ABDnin de bu durumu kabul etmeyeceklerini belirtmeleri etkili olmutu. zellikle Sovyet donmasnn Egeden gemesi Yunanistann ltufkarlna kalacakt. Benzeri ekilde ABDnin 1936 Motreux szlemesi artlarna gre Karadenize kabilecekken yine Yunanistan buna engel olabilecek konuma gelecektir. Karasularna ilikin konuda Trk ve Yunan Tezleri yledir: Yunanistann Tezleri: 1. Karasularnn geniliinin 12 mil olabilecei kural BM Deniz Hukuku Szlemesinin nc maddesinde kabul edilmi ve imzac devletler tarafndan uygulanm, rf adet nitelii kazanmtr. Dolaysyla bir uluslararas hukuk kural olmutur. Yunanistan da sz konusu szlemeyi imzaladna gre, karasularn 12 mile karma hakkna sahiptir. 2. Yunana adlar ve anakaras lkesel (territorial) bir btnlk oluturmaktadr. lkesel btnlk ilkesine uygun olarak herhangi bir kural dlk oluturmayan Egedeki Yunan adlarn karasular iin de 12 mil kural geerlidir. 3. Karasular saptamak, ky Devletinin egemenlik yetkisindedir. Trkiyenin Tezleri: 1. Karasularnn genilii konusuna geerli genel, tekdze kural yoktur ve olamaz. 1982 BM Deniz Hukuku Szlemesinde 12 millik karasular genilii azami olarak kabul edilitir ve her duruma otomatik olarak uygulanamaz. Ayrca bu hak, szlemenin 300. maddesinde de belirtildii gibi, ktye kullanlamaz. 12 mil kuralnn rf adet nitelii de Trkiye iin yoktur. nk Trkiye nc Deniz Hukuku Konferans tartmalar srasnda buna kar kmtr. 2. Karasular genilii belirlenirken denizlerin corafi zelliklerinin dikkate alnmas

gerekmektedir. Bu gn Yunanistan ve Trkiyenin Egede 6 millik karasular bulunmaktadr. Yunanistann yaklak 3 bin adasndan iki bin yz seksen tanesi Egededir ve bu koullarda Egenin yzde otuz beini Yunan karasular, %8.8ini Trk karasular ve yzde %56.2sini ak deniz alanlar oluturmaktadr. Egede karasularnn 12 mil olarak saptanmas halinde Yunan karasular %63.9a karken, Trk karasular sadece %10 olacak ve ak deniz alanlar %26.1e decektir. Bu koullarda stanbul ile zmir arasnda sefer yapacak bir Trk gemisi zorunlu olarak Yunan karasularndan gemek durumunda kalacak, Trk gemileri Yunan karasularndan gemeden ak denize kamayacaklardr. Ayrca eer Yunanistan karasularn 12 mile karrsa bu mesafedeki deniz yata ve deniz yatann alt da Yunanistann egemenliine geecektir.47

164

Egede Hava Sahasna likin Sorunlar Egede Trkiye ve Yunanistan hava sahasnn paylama hususunda da antlamazlk ierisine girmitir. Yunanistann hava sahasnn genilii ve Egedeki FIR hatt (Flight Information Region; Uu Bildirim Blgesi) 1974ten sonra iki lke arasnda gerilim yaratan sorunlar oldu. Yunanistan 6 Eyll 1931 tarihinde yaynlad Cumhurbakanl kararnamesi ile karasular genilii mil olmasna ramen hava sahasn kydan itibaren milden on mile kard. O dnemde Trkiye Yunanistan ilikilerinin dostane olmasndan dolay Trkiye bu gelimeye kar bir tepki gstermedi. Fakat dostane ilikiler zellikle 1974te yerini dmanca ilikilere braktktan sonra Trkiye 1974ten sonra Trkiye bu durumun iki lkenin de taraf olduu 7 Aralk 1944 ikago Szlemelerine aykr olduunu belirterek kar kt ve Yunan ulusal hava sahasn Yunan karasular gibi 6 mil olarak kabul edeceini aklad. Trk jetleri drt millik blgeyi Yunan hava sahas kabul etmemekte ve bu durumu ispat iin srekli bu blgede uu yapmaktadrlar. FIR hatt ICAO erevesinde sivil havaclk uularnn gvenliini salamak amac ile kurulan ve snrlar yine bu rgt tarafndan onaylanan ierisinde uu bilgisi arama-kurtarma ve ikaz sistemlerinin saland bir hava sahasdr. 23 Mays 1952de stanbulda yaplan ICAO toplantsnda alnan ve Trkiyenin de katld bir kararla bu tarihten itibaren Egedeki FIR sorumluluu Yunanistana verilmiti. Buna gre, Egenin btn zerindeki hava trafiini Atina ynetecek Trkiye sadece kendi karasular zerinden sorumlu olacakt. Fakat 1950lerin balarndaki dostluk havas sona erdikten sonra Trkiye 1. Kbrs harekatndan sonra Yunanistandan gelebilecek bir saldr karsnda hazrlksz olmamak iin 1952deki dzenlemeyi tanmadn ileri srse de 22 ubat 1980de ABD ile savunma konusundaki dzenlemeleri tamamlayan Demirel Hkmeti daha nce 1952 dzenlemelerini geersiz klan ve Ege Denizini Kuzeyden Gneye ortadan ikiye blen 714 numaral notay tek tarafl kaldrmasnn ardndan Yunanistannda 1157 sayl notay kaldrmas sonucu sorun zld. Trkiyenin geri adm atmasnda ve bylece sorunun zlmesinde ABD faktr, altst olan hava trafii, artan uak bilet fiyatlar ve irketlerin talepleri, bu uygulamAdan asl Trkiyenin daha ok zarar grmesi, Yunanistandan askeri saldr tehlikesinin sona ermesi nemli rol oynad. Fakat Trkiye halen askeri uaklarla ilgili ikili dzenleme gerektiini ileri srmektedir. Egede Askeri Dengeye likin Sorunlar 1974 harekat sonras Trkiye ve Yunanistan Egedeki askeri statkoyu deitirecek admlar attlar. Yunanistann Dou Ege adalarnn ve on iki Adann silahlandrlmas nemli bir sorun oluturmutur. Yunanistan, 1970den itibaren uluslararas antlamalara aykr olarak adalar silahlandrm, hatta Limni Adasnda bir hava ss kurmutur.48 Ayrca Karamanlis hkmeti ABDye tepkisini gstermek iin NATOnun askeri kanadndan ekilme karar ald. Yunanistan Trk kylarna yakn olan Ege adalarn silahlandrmasndan dolay

165

Trkiye de zmirde 1975 Temmuzunda Ege Ordusu olarak adlandrlan 6. Orduyu kurdu. Trkiyenin bu yeni askeri kuvveti, tamamen NATOnun dnda ve dorudan doruya Trkiyenin kendi emrinde bir silahl kuvvet idi. Gerek Egeden gelecek tehdide kar olduundan ve gerekse ABD ambargosuna tepki olarak NATOya tahsis etmedi.49 Yunanistan 1980 ylnda Trkiyenin kabul etmesiyle 20 Ekim 1980 tarihinde NATOnun askeri kanadna geri dnd.50 Aznlklar ve Patrikhane Kbrs ve Ege sorunlarnn dnda Trkiye ile Yunanistan arasnda her iki lkedeki aznlklar ve Patrikhanenin konumu sorun olmutur. Trkiye, Yunanistan lkedeki Trk aznln haklarn ihlal etmekle sulam, Yunanistan ise benzeri ikayetleri Trkiyeye yneltmitir. Bunun yannda Atina, stanbulda bulunan Fener Rum Patrikhanesini dnyadaki tm Ortodoks kiliselerinin merkezi olan anlamna gelen ekmenlik statsne sahip olduunu iddia etmitir. Halbuki Lozanda salanan szl antlamayla Patrikhanenin sadece stanbulda yaamakta olan Rum ahali iin dini merkez olmas kararlatrlmt.51 ki lke arasnda yukarda erevesi izilen sorunlar 1960-1980 dneminde zlemedii gibi gnmze kadar tanm, Souk Savan sona ermesi bile olumlu admlar atmaya yetmemitir. 3. Trk-Amerikan likileri52 1945-1960 dneminde Trk-Amerikan ilikileri sorunsuz bir dnem geirmesine ramen 19601980 dneminde Trk-ABD ilikileri ciddi yara almtr. zellikle yukarda zetlenen 5 Haziran 1964 Johnson Mektubu ve 1975-1978 ambargosu Trk-Amerikan ilikilerinde derin etkiler brakp, Trkiyenin Sovyetler Birlii ve Ortadou politikasn tekrar gzden geirmesine yol at. Aslnda gnmze kadar gelen Trk kamuoyu ve karar vericilerinin uuraltnda Amerika ile nereye kadar gidilebilir? ABD ne kadar gvenilirdir? gibi phelerin perinlenmesine neden olmutur. Bu iki temel konu temel belirleyici olsa da bunlarn dndaki uluslararas ilikilerdeki gelimeler de Trk-ABD ilikilerinin geliiminde nemli roller oynadlar. 1962de Kba krizi ve fzeler meselesi ortaya ktnda Trkiye de gndeme geldi. Sovyetlerin Kbaya yerletirdikleri fzeleri ekmelerine karlk ABDnin de Trkiyedeki Jpiter fzelerini skmesiyle bir zm bulundu ve Ekim 1962de nkleer bir sava riski ortAdan kaldrld. Fakat bu gelime Trk kamuoyunun Amerikann istedii zaman Trkiyenin gvenlii ve varln tehlikeye atacak kararlar almaktan ekinmeyecei inancna kaplmasna yol at. kincisi bu olay aslnda ABDnin kendi gvenlik karlarn mttefiklerininkinden daha stn tutuunun bir gstergesi olarak deerlendirildi. ABD Kbadaki Sovyet fzelerinin geri ekilmesini salayarak kendi gvenliini bir tehlikeden kurtarrken Jpiter fzelerini de Trkiyeden skerek Trkiyenin Sovyetler karsndaki gvenliini zayflatm

166

olmaktayd. Trkiyede ise 1961 Anayasasnn liberal ortamnda sol akmlar gelimekteydi ve ABDnin bu tutumu sol akmlarn gelimesine yardm ettii gibi sol akmlar ciddi bir anti ABD propagandasna balamlard. Bu arAda 1964 Johnson Mektubu Trk-ABD ilikileri andan ok nemli bir olay olarak ortaya kt. lk defa Ankara sokaklarnda ABDye go home denmeye balanmt. Babakan nn ise bir kabine toplantsnda Dostlarmz ve dmanlarmz bize kar birlemitir diyerek ABD tutumunu eletirmekte ve Trkiyenin yalnzlnn altn izmekteydi.53 1964 sonundan itibaren Trkiye Sovyetlere yaklarken, ayn dnemde Trk-ABD ilikilerinde baz sorunlar ortaya kmtr. Birinci mesele ABDnin 1964 sonunda ortaya att nkleer silahlarn kullanmnda dier NATO mttefiklerini de ortak etmek istedii ok Tarafl Nkleer Ge (MultiLateral Force-MLF) katlmay Trkiye reddetti. Bu ret ise Podgornynin (Yksek Sovyet uras Bakan) Ankara ziyaretine rastlamas ABDye kar mesaj niteliindeydi. Trkiyede gelien sol akmlar nedeniyle ABD ile ilikiler ve NATO yelii sorgulanmaya balanmt. ABDnin Yunan yanls tutumu bu gelimelere ivme kazandrmaktayd. NATOnun kurulmasndan sonra ye lkelerdeki ABD kuvvetlerinin durumunu dzenlemek zere ye devletler arasnda 1951 Hazirannda Kuvvetler Stats Antlamas imzalanmt. Trkiye NATOya ye olduktan sonra 10 Mart 1954te bu antlamaya Trkiye de katld. Bu ereve ierisinde Amerika ile de 23 Haziran 1954te genel mahiyette bir Askeri Kolaylklar Antlamas imzalad. Bu antlamaya dayanarak daha sonra ABD ile Trkiye arasnda 91i bulan ikili antlamalar yapld. Bu antlamalar esas itibariyle iki konu zerine younlamt. Birincisi, Amerikallara salanan s ve tesislerdi. Bunlar da drt kategori idi; hava sleri (Ankara-Esenboa, zmir-ili, Adana-ncirlik ve Diyarbakr-Pirinlik) stratejik fze sleri, elektronik komnikasyon tesisleri ve personel ve aileleri iin sosyal tesisler. kinci ksm antlamalar Amerikal personelin Trkiyede sahip olaca yetkiler ve ayrcalklar gsteriyordu. Bu ayrcalklarn zamanla geniletilmesi bunlarn Trkiyenin egemenlik haklarna ters den kapitlasyonlar mahiyetini almasna ve Amerikal personel ile Trkler arasnda srtmelere ve sosyal rahatszlklara sebep olmutur. 1965 Ekiminde iktidara gelmi olan Adalet Partisi Hkmetinin Dileri Bakan hsan Sabri alayangil 6 Ocak 1966da yapt aklamada, hkmetin ikili antlamalar gzden geirmekte olduunu bildirdi. Bundan bir hafta sonra da, 13 Ocak 1966da Johnson Mektubu Trk basnnda aklanmtr. Trk Hkmet, 1966 Nisannda Amerikaya mracaatla kili Antlamalarn yeniden dzenlenmesi gerektiini bildirdi ve ABD bu teklifi kabul etti. 1967 Ocak aynda almalar balad ve sonunda 3 Temmuz 1969da daha nce yaplan tm antlamalarn yerini alan Savunma birlii Antlamas imzaland. 7 ubat 1970de Babakan Demirel tarafndan bu antlamann temel prensipleri hakknda kamuoyu bilgilendirildi. Bu antlama gizliydi. Temel prensiplerin banda karlkl egemenlik ve eitlik prensibi gelmekteydi. Tesis ve slerde Trkiyenin muvafakati alnmAdan hibir hareket yaplmayacakt. slerin ortak kullanm esast. Trkiye s ve tesislerde tam ve kesin kontrol ve denetim hakkna sahipti. Yetkili Trk makamlar gerekli grdkleri her zaman, bu s ve tesisleri denetleyebileceklerdi. Nihayet bu s ve tesislerin faaliyetlerin hibiri NATOnun amalar dna kmayacakt. 24 Eyll 1968 de Amerikal personelin grev ve yetkileri

167

konusunda da Trkiye ile Amerika arasnda bir antlama imzalanarak yetki ve ayrcalklarn kullanl Trkiyenin egemenlii ile uyuur hale getirilmi ve kontrol altna alnmtr.54 1968 ylnda Trk niversitelerinde balayan sol kaynamalar ve bunu takip eden ve genellikle Amerikallara ynelmeye balayan terr ve anari hadiseleri 1969 Antlamasnn yaplmasnda ve bu gelimelerde byk rol oynadlar. 1969 Ocak aynda Ankaradaki Amerika bykelisinin arabasnn ODTde renciler tarafndan yaklmas bu hadiselerden biridir. 1969 Antlamas sonrasnda Amerika, Trk kamuoyunun daha az tepkisini ekmek iin Trkiyedeki otuz bin kadar olan personel says yedi bine indirildi ve Amerikal askerlerin halkn arasnda niforma ile dolamas nlendi. Amerikal aileler byk ehirlerde halkn iinde ikamet etme yerine ayr yerlerde toplu olarak yaamaya balad. ABD ayrca Trkiyede 1962 ylndan beri faaliyet gsteren bar gnllleri de 1970e gelindiinde tamamen geri arld.55 Trk hkmeti 1971 Hazirannda Nihat Erim Hkmeti tarafndan konan haha ekimi yasan, 1 Temmuz 1974ten itibaren kaldrd. Bu hadise Amerikan hkmeti ve Kongre evrelerinde byk tepkiyle karland. Her ne kadar Blent Ecevit bakanlndaki hkmet, gerekli kontrol tedbirlerinin alnaca hususunda Amerikaya teminat vermi ise de, daha o zaman Amerikan Kongresindeki eilim, Trkiyenin haha ekimini serbest brakmasna karlk, Trkiyeye silah ambargosunun tatbiki eklinde olmutu. Bundan sonra Trkiyenin harekat, Adann te biri zerinde kontrol kurmas ve Yunan lobisinin faaliyetleri Kongreyi daha da Trkiyenin aleyhine evirdi. Ayrca Vietnam Savandan dolay Kongre Bakan arasndaki kopukluk da Trkiyeye ambargo konulmas iin uygun zemin hazrlad.56 1970-1974 arasnda Trk-ABD ilikilerinde ciddi gelime olmasa da, Trkiye iindeki istikrarszlk ve terr olaylarndan ABD rahatszlk duymaktayd. 1974 Kbrs Harekatndan sonra ABD 1975 ubatndan itibaren 1978 Eyllne kadar Trkiyeye ambargo uygulad. Bu gelime ise 1969 Savunma birlii Antlamasnn getirdii Trk-Amerikan ilikilerine getirdii skunete ar bir darbe indirdi. likilerde ciddi sarsntya sebep oldu. Ambargo zerine Trkiye 3 Temmuz 1969 Antlamasn yrrlkten kaldrd ve 25 Temmuz 1975ten itibaren Trkiyedeki btn Amerikan s ve tesislerine el koydu. Her ne kadar 26 Mart 1976da yeni bir antlama yaplsa da bu antlama bir trl yrrle konamad ve nihayet 29 Mart 1980de 1969 ve 1976 Antlamalarnn yerini alan ve s ve tesislerin zerinde Trkiyenin egemenlik haklarn tam manas ile gerekletiren, Savunma ve Ekonomik birlii Antlamas imzaland.57 1978-1980 aras Trkiyedeki istikrarszlk ABDyi rahatsz etmiti. nk 1979da ran slam Devrimi gerekleti ve ABD Trkiyede ar slami hareketlerin gelimesinden korktu. Dier taraftan ise SSCBnin Afganistan igali gerekleti. Dolaysyla Afganistan ve randan sonra Trkiyenin de Komnist akmlarn ykselmesiyle kaybedilmesinden korkuluyordu. Bu nedenle ABD 12 Eyll 1980 htilalini, bu ihtilal istikrar getirdii iin destekledi. ABDde Kasm 1980 bakanlk seimlerini Reagann

168

kazanmas ile Trk-Amerikan ilikileri gelimeye balad.58 Bu ilikiler gelierek Souk Sava sonras dnemde stratejik ortaklk seviyesine kt. D politikAda ok ynlle gei sreci 12 Eyll darbesinden sonra hz kaybetmeye balad. htilali gerekletirenler uluslararas alanda aradklar siyasal ve ekonomik destek arayndayken bu destei Washingtondan bulmalar Trk d politikasnn tekrar ABD eksenine oturmasn salad. Ermeni karar tasarlar, Trkiye ve Yunanistana verilen yardmlarda gzetilen 7/10 oran, Trkiyeye uygulanan ticaret kotalar gibi baz konular nedeniyle Ankara-Washington ilikileri zaman zaman sousa da, zellikle 1979da SSCBnin Afganistan igali ile yeniden alevlenen Souk Sava ortam, slam Devriminden sonra gerginleen ABD-ran ilikileri, ABDnin Yeil Kuak giriimi gibi nedenlerle Trkiye ABD iin nemli bir mttefik olmaya devam etti.59 4. Trk-Sovyet likileri Her ne kadar detente (yumuama) dnemi 1962 Kba Krizi ile balatlmakla beraber aslnda bu dnemin temellerinin SSCBnin 1957de ktalararas balistik fze yapma kabiliyetine sahip olduunu gstermesi ile atlm olduu ileri srlebilir.60 Bu gelimeden sonra ABD topyekun mukabele stratejisini gzden geirmeye balad ve ABD-SSCB arasndaki ikili temaslara arlk verildi. Bu yllar ayn zamanda blok ii zlmelerin ve bloklarn hiyerarik yaplarnda bozulmalarn ortaya kt yllar olmutur. Arnn belirttii gibi, detenten asl etkisi Blok yesi lkelere greceli de olsa daha serbest hareket etme olanan vermi olmasyd. Bu serbest hareket etme kabiliyeti erevesinde lkeler kendi zel ulusal karlar dorultusunda d politikalarn tanmlama ve kamuoyunun bu anlamda etkisini ve toplumsal zelliklerini gz nnde bulundurma frsatn yakaladlar.61 1960larn balarnda Trk Sovyet ilikilerinde 1950lerden miras kalan souk ilikiler devam etmekteydi. Kbrs Cumhuriyeti ve Makariosun balantszlk politikas Sovyetleri ok honut ettii ve Dou Akdeniz stratejisi bakmndan nemli olduu iin buhranlar srasnda SSCB daima Makariosu destekledi. Bu nedenle Trkiyenin Kbrsa mdahalesinin de daima karsna kmlardr. nk SSCBnin endiesi Trkiyenin ksmen de olsa Aday kontrol altna almas halinde Kbrsn bir NATO ss haline almas ihtimalidir. Bu nedenle SSCB dardan mdahaleye karyd ve Adadaki iki toplumun kendi aralarnda antlamalarn nermekteydi. Bunun anlam Trk toplumunun Rum toplumunun kontrolne girmesini kabul etmekti ve Trkiye kabul edemezdi. rnein, 8-9 Austos 1964 bombardmannda SSCB Trkiyenin bombardman hemen durdurmasn istedi. 5 Haziran 1964 tarihli Johson Mektubu bir taraftan Trk-ABD ilikileri iin bir dnm noktas olurken, Trk-SSCB ilikileri iin de bir dnm noktas olmu, yeni, olumlu bir dnem balamtr. Zaten Trk taraf hem Ortadou ile hem de SSCB ile kt ilikiler kurarak ortAda kalmak istemediinden 1950lerin sonlarndan itibaren SSCB ile yumuama politikas gtmeye balamt. Dier taraftan 1947den beri Trkiye-NATOdan ok ABDye dayanarak gvenliinin temel dayana yapt. Fakat ok fazla ABDye gvenen Trkiyenin bu gvenini Johnson Mektubu kt bir ekilde

169

sarst. Bu durum Trkiyeye sper g olan komusu ile souk ilikiler kurmann gereksizliini gsterdi. Bu dorultuda, Sovyetlerin davetiyle Trk Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin 30 Ekim 6 Kasm 1964 gnlerinde Moskovay ziyaret etmitir. Bu ziyaret neticesinde 6 Kasm 1964te yaynlanan bildiride Trk-Sovyet mnasebetlerinde bar iinde bir arAda yaama ve Sovyetlerin Kbrsa dardan mdahaleye kar gelmelerine ramen Adada iki ayr milli toplumun varln kabulleri vurguland. Bunun anlam da Sovyetlerin Kbrs konusunda Trkiyeye yaklamas anlamna geliyordu. Bu ziyaretten sonra Trk-Sovyet ilikileri ve ziyaretler artmaya balad. 4-13 Ocak 1965 gnlerinde, Yksek Sovyet uras Bakan Podgorny bakanlndaki bir Sovyet Parlamento heyeti Ankaray ziyaret etmitir. Sovyet dileri bakan 21 Ocakta Izvestiya gazetesine verdii demete, SSCBnin enosise kar olduunu federal sistemin Kbrs iin bir zm ekli olabileceini sylemiti. Doal olarak SSCBnin bu yaklam Yunanistan ve Rum kesiminde honutsuzluk yaratt. Daha sonra Trk-Dileri Bakan Erkinin ziyaretine karl olarak Sovyet Dileri Bakan Gromiko 17-22 Mays 1965te Ankaray ziyaret etti. SSCB Trkiye ile yaknlama eilimine girdi. Bu balamda kinci Dnya Sava sonras Trk-Sovyet ilikilerinin bozulmasna ve hatta Trkiyenin NATOya girmesinde en nemli nedeni olan Sovyetlerin Trkiyeden Toprak talepleri ile ilgili olarak SSCB babakan 3 Temmuz 1965te Ankarada yaynlanmakta olan haftalk Akis Dergisine verdii bir demete Biz politik sahAda, ekonomik sahada, kltrel sahAda ibirlii yapmalyz Sovyetler Birliinin Trkiyeden hibir toprak talebi bulunmadn size beyan ederim diyordu.62 Bu ziyareti Trkiye Babakan Suat Hayri rgplnn 9-17 Austos 1965 gnlerinde Sovyet Rusyay ziyareti takip etmitir. Bu ziyaret sonras Trk-Sovyet mnasebetleri ekonomik alanda da gelime gstermeye balad. nk bu ziyaret srasnda Sovyetlerin kredi yoluyla ve bedeli ihra rnlerimizle denmek zere Trkiyede birtakm sanayi tesisleri kurmalar hususunda prensip Antlamasna varlm ve 1965 Ekiminde iktidara gelen adalet partisi hkmeti srasnda yaplan antlamalarla da bu tesislerin inasna geilmitir. skenderun Demir elik Sanayii, zmirde Aliaa Rafinerisi, Seydiehir Alminyum Kompleksi gibi tesisler byledir.63 Ekonomik ilikilerin yan sra siyasi ilikilerde gelimeye devam etti. Sovyet Babakan Kosigin 20-27 Aralk 1966da Ankaray ziyaret etmi ve Trkiye Babakan Sleyman Demirelde 19-29 Eyll 1967 tarihleri arasnda Sovyet Rusyay ziyaret etti ve ilgiyle karland. Bu karlkl ziyaretlere Dileri Bakan hsan Sabri alayangilin 8-12 Temmuz 1968 tarihlerinde Moskovay ve 12-21 Kasm 1969 tarihlerinde de Cumhurbakan Cevdet Sunayn SSCByi ziyaretleri izledi.64 1970li yllarla birlikte Trk-SSCB ilikilerinde bu olumlu hava sona ermeye balad. Bu durumda ilk olarak Trkiyede sol akmlar ykselie geip, terre karmaya balarken Sovyet kontrolndeki Sosyalist lkeler anari ve terrn kkrtcs olmulardr. Bu nedenle SSCBye ynelik phecilik ve gvensizlik tekrar canlanmtr. kinci olarak, 1974 Trk-Kbrs harekatna SSCBnin kar kmas ve 23 Austos 1974 deklarasyonu ile Trk askerinin Adadan ekilmesini istemesi Garanti Antlamasn

170

geersiz saymas ve Kbrs meselesinin milletleraras bir konferansta ele alnmasn istemesi, bu atmosferde olmutur. nc olarak Yunanistandaki gelimeler de Trk-SSCB ilikilerinin bozulmasnda rol oynamtr. Birinci Kbrs Harekatndan sonra 23 Temmuzda Yunanistanda askeri rejimin ibandan ekilmesi ve Karamanlis Hkmetinin kurulmas ve Yunanistann NATOnun askeri kanadndan ekilmesi SSCByi ok sevindirdi ve Yunanistana yanamaya balad. Ambargo yllarnda Trk-ABD ilikilerinin zarar grmesi SSCByi mutlu etse de, yine bu dnemde Marksist hareketlerin artmas ve SSCBye ynelik gvensizlik nedeniyle Trk-SSCB ilikileri gelitirilemedi. Amerikan Kongresi 1978 Temmuz sonu ile Austos banda Trkiyeye uygulad ambargoyu kaldrmaya karar verdii zaman Yunanistandan sonra buna kar tepki gsteren ikinci devlet SSCB oldu. SSCB Trkiyenin silahlanmasndan ve Trk-ABD ilikilerinin dzelmesinden holanmadn aa vurmaktan ekinmedi. Ambargonun kalkp Trkiyeye silah verilmesinin bara kar tehdit ve Dou Akdeniz ve Egede bir dengesizliin kurulmas olarak telakki etmitir. Trkiye ise SSCBnin bu tepkisinden rahatsz oldu. 12 Eyll idaresinin anari ve terr durdurmas ve Reagan ynetimi ile beraber Trk-ABD ilikilerinin geliiminden SSCB rahatsz oldu. Fakat, 1980lerde Trkiyenin clz da olsa ok ynl politika abalar erevesinde SSCB ile ilikiler gelimeye balad. 5. Trkiyenin Orta Dou Politikas65 Ortak Osmanl gemiinden sonra Trkiyenin Ortadou lkeleri ile ilikisi genelde olumsuz oldu. zellikle Souk Savan balamasndan Trkiye Sovyet sonra Ortadou lkeleri kar blgede Sovyet yaylmaclna kolaylatrrken, yaylmaclna ulusal btnln

salayabilmek iin NATOya girerek Bat ittifakna katld. Bu farkllk Trkiye ile Ortadou lkeleri arasnda yaknlamay engelledi. 1963-64 Kbrs buhranlar srasnda ve daha sonra Trkiye tamamen Bat eksenli d politika takip etmenin kendisini yalnzla ittiini ve kendisi iin hayati neme sahip olan konularda Bat tarafndan yeterince desteklenmediini grd. zellikle Johnson Mektubu Trk taraf zerinde ok edici etki yapt. Trk kamuoyunda Batya ve zellikle ABDye kar byk tepki ve phe olutu. Bu gelimeler Trkiyenin d politikasn tekrar gzden geirmeye ve ok ynl d politika ynnde admlar atmasna yol at. Bu balamda yukarda zetlendii gibi, SSCB ile ilikiler geliirken, Ortadou lkeleri ile de yaknlama balad. 1973 petrol krizinden sonra ise Trkiyenin bu enerji kaynana olan ihtiyacndan dolay Ortadou Trk d politikasnn temel bir unsuru olarak yerini ald.

171

Trkiye d politikasndaki bu eilim deiikliinde detente ve Dou-Bat yaknlamas, SSCBnin de bir nkleer g haline gelmesiyle ABDnin nkleer emsiyesinin artk bu blge iin bir gvence oluturmamas ve ABDnin ve Bat Avrupa lkelerinin Kbrs konusunda aka Yunanistan lehinde bir tavr ortaya koymalar, Yunanistann Ortadou lkelerine yanna ekmeyi baarmas nemli, belirleyici rol oynad. Politikas 1963 sonras belirgin hale gelen Trkiye, 1967 Sava srasnda ncekilere gre daha net bir tavr ortaya koyarak bu kriz esnasnda Arap lkelerini destekledi ve topraklarnda bulunan Amerikan slerinin Araplara ynelik bir saldrda kullanlmasna izin vermeyeceini aklad. Trkiye, snrlarn g kullanlarak deitirilmesine kar olduunu ilan ederek Araplara olan desteini ortaya koydu. Trkiyenin Arap lkelerine destei BM nezdindeki toplantlarda da devam etti. Trkiye, igal altndaki Arap topraklarnn boaltlmas ve Filistinin devlet kurmay da ieren var olma hakknn tannmas dorultundaki abalara destek verdi. Arap lkeleri ise Trkiyenin bu politika deiikliini memnuniyetle karlad.66 rnein Trkiye sraile kar savaan Msr, rdn ve Suriyeye yiyecek ve giyecek malzemesi gnderdi.67 1967 Savann sonrasnda, Kudsn srail igalinde bulunan kutsal Mescid-i Aksann 21 Austos 1969da yaklmas, doal olarak Mslman lkeler arasndaki dayanmann artmasnda nemli rol oynad. 25 Austosta Kahirede yaplan Arap Dileri Bakanlar toplantsnda bir Arap zirvesinden ziyade bir slam zirvesi yaplmasna karar verildi ve slam Konferans rgtnn domasna sebep oldu. 35 lkenin davet edildii slam Zirve Konferans 25 lkeden gelen temsilcilerle 22-25 Eyll 1969 tarihlerinde Fasn bakenti Rabatta yapld. Trkiye Orta Dou ynelik yaknlama politikasn srdrdn gstermek iin bu toplantya katld. Fakat Trkiye iindeki laiklikle ilgili eletirilerden dolay katlm Dileri Bakan dzeyinde kald. Trkiye ayrca bir ekince koyarak, konferans sonunda benimsenen kararlar Birlemi Milletlerin kabul veya tasvip ettii kararlara uygunluu orannda desteklediini aklad. Ayrca Trkiye, srail ile her trl ilikinin kesilmesi ynndeki karara da katlmad.68 1973 Sava srasnda da Trkiye Araplar desteledi. 10 Ekimde yapt aklamAda, Arap topraklarnn srail tarafndan igal edilmesini onaylamayacan ve blgede kalc bir barn ancak Arap halkn tatmin edecek bir zmden getiini ilan etti. Birka gn sonra ise Trkiye lkesindeki sleri sraile yardm amacyla kullanlmasna izin vermeyeceini aklad. Dier taraftan Araplara yardm edebilmesi iin Trkiye hava sahasn SSCBye at. ABDye Trkiyenin yan sra ABDnin Avrupal mttefiklerinin de topraklarn kullandrma konusunda isteksiz davrandklarn belirtmek gerekir.69 Trkiyenin Ortadouya yaknlama politikas meyvelerini vermeye 1965lerde balad: 1965 ylnda gerekletirilen slam Konferansnda ilk defa Kbrsa ilikin Trk tezlerini destekleyici bir karar alnmtr. 1966 ylnda Mekkede yaplan konferansta bu destek teyit edilmitir. slam Konferans 1969da tekilat haline dntrld ve Trkiye 1975te de facto ye oldu ve Kbrs iin arad

172

destee de kavumutu. Trkiye ise 1975te BM Genel Kurulundaki oylamAda Siyonizmi rklkla edeer gren karar destekledi. Ayrca 1975te BM Genel Kurulunda alnan kararlar dorultusunda FKy Filistinin tek meru temsilcisi olarak tand. Trkiye 1976da slam Konferans rgtnn dileri bakanlar toplantsna ev sahiplii yapt ve FKnn Trkiyede bir bro amasna izin verdiini aklad. te yandan Arnn iaret ettii gibi, slam Konferans rgtnn Kbrs sorununa en ak destei 1977 ylnda Tripolide yaplan zirve Konferansnda sz konusu olmutur. Dier taraftan FKye temsilcilik verilmesi ancak 1979da sz konusu olurken, srail ile Arap lkeleri arasnda denge gzetilmesine ynelik politikaya uygun olarak Filistin temsilcisine srail temsilcisiyle ayn dzeyi temsil eden maslahatgzar seviyesi verilmitir.70 Trkiyenin Orta Dou blgesine daha fazla nem vermesine neden olan dier bir olay 1973 sonras Trkiyenin ekonomik olarak zor durumda kalmasndan dolay Orta Dou lkeleri ile ilikilerini gelitirerek kendisine ekonomik karlar salamay amalam, petrol giderlerini karlayabilmek iin Ortadou pazarlarna girmeyi hedeflemitir. Trkiye, CENTOnun 1979 Martnda dalmasyla beraber blgedeki stratejik nemi bir kat daha artan lke haline gelmitir. Bu erevede Krfez birlii Konseyi her ne kadar bir savunma rgt gibi kurulmamsa da (Ekonomik birlii rgt) aslnda blge lkelerini olas bir Sovyet ve ran yaylmaclna kar ABD tarafndan rgtlemeyi amalad iin Trkiye tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Buna karlk, srailin 29 Temmuz 1980de srail Parlamentosunda kabul edilen bir kanunla Kudsn ayrlmaz bir btn olarak srailin bakenti haline getirmesine dier Orta Dou lkeleri gibi Trkiye de tepki gstermitir. Trkiye, srailin Kudsn ilhak zerine zaten 1956dan beri maslahatgzar seviyesindeki Telavivdeki diplomatik temsilcisini 2. Katip seviyesine indirmitir. Bu gelimelerden bir sre sonra Trkiyede 12 Eyll askeri darbesi gereklemi ve yeni bir ynetim ibana gelmitir.71 1970lerin sonlarna doru Afganistann SSCB tarafndan igali ve randaki rejim deiiklii dnyann dikkatini Krfeze ekti. Bu iki gelime de ABD iin kayp demekti. Afganistan SSCB tarafndan igal edilirken, ABDnin Ortadoudaki mttefiki ah rejimi altndaki ran, slam Devrimiyle ABD ve Bat kartlnn bayraktarln yapmaya balamt. Bu gelimeler Ortadouda dikkatleri birinci derecede ekmeye balam, Filistin sorunu ikinci plana dmtr. Irak ise SSCBye yakn bir lkeyken rana kar Bat ile mttefik haline geldi ve rana kar savat. Blgedeki bu gelimeler Trkiyenin blgedeki stratejik nemini tekrar hatrlatt. Blgede SSCBnin ileri admlar atmas ve yeni rejimiyle rann ortaya k ABD ve Batnn politikalarn yeniden gzden geirmelerine yol at. ABD, Nixon Doktrini olarak da adlandrlan 1969dan bu yana uygulad ayn zamanda alak profil politikasn (grnty azaltma politikas) terk ederek nce

173

Carter, arkasndan da Reagan ile daha aktif bir tutum almaya karar vermitir.72 Bu yeni dnemde ABD, Trkiyeyi nemsiyor ve zelikle ran karsnda yeni grevler veriyordu. Fakat Trkiye 1980lerde yapt aklamalarla Filistin konusundaki politikalarna devam etti ve desteini srdrd.73 6. Trkiye ve AET likileri74 Osmanlnn son dneminden itibaren Trkiye Batya yaknlama politikas takip eden, kendisini Batnn bir paras kabul eden, Bat ile modernlemeyi zdeletiren bir izgide bulunmaktadr. Avrupa lkeleriyle tebaiyyet ve smrge ilikisi olmamtr. Trkiye sadece I. Dnya Sava sonrasnda Batl glerin igaline uradysa da verilen Milli Mcadele hareketi sonunda bu igal ksa srede sona ermitir. Blgede sadece Trkiye zellikle II. Dnya Sava sonrasnda tm Batl kurumlara ve rgtlerine ye oldu. Bu erevede NATO, Avrupa Konseyi gibi rgtlere ye olan Trkiye 1963 Ankara Antlamasyla da Avrupayla btnlemesi iinde yer almak isteini ortaya koymutur. D ticaretinin yaklak yars OECD lkeleriyle olan Trkiyede kamuoyunun nemli bir ounluu Trkiyenin Avrupa btnlemesine ynelik politikasna kar kmamakta veya bunu onaylamaktadr. Ancak Trkiyenin bu politikas Avrupa lkelerinden her zaman bekledii karl grememitir. Bu durum Trkiyeyi zaman zaman baka araylarla d politika portfyn zenginletirmeye yneltmitir.75 Gvenlik balamnda Bat Blounda yer alan Trkiye Avrupadaki ekonomik btnlemeye de ilgisini ortaya koydu ve Avrupa Ekonomik Topluluunun 1958 ylnda kurulmasndan ksa bir sre sonra 31 Temmuz 1959da Toplulua tam ye olmak iin bavurdu. Bu bavuruda ekonomik alar yannda Trkiyenin geleneksel Batllama politikasnn rol bykt. Trkiyenin bavurusuna Avrupa Ekonomik Topluluu tarafndan verilen cevapta, Trkiyenin kalknma dzeyinin tam yeliin gereklerini yerine getirmeye yeterli olmad bildirilmi ve tam yelik koullar gerekleinceye kadar geerli olacak bir ortaklk antlamas imzalanmas nerilmiti. Sz konusu antlama 12 Eyll 1963 tarihinde Ankarada imzaland. Ankara Antlamas tarafndan kurulan Trkiye-AB ortaklk ilikisinin nihai hedefi Trkiyenin Toplulua tam yeliidir. Antlama, hazrlk dnemi, gei dnemi ve nihai dnem olarak devri ngrmtr. Gei dneminin sonunda ise gmrk birliinin tamamlanmas planlanmtr. Antlamada ngrlen hazrlk dneminin sona ermesiyle birlikte, 13 Kasm 1970 tarihinde imzalanan ve 1973 ylnda yrrle giren Katma Protokolde gei dneminin hkmleri ve taraflarn stlenecei ykmllkler belirlenmitir. Ancak gerek Ankara Antlamas gerek Katma Protokol ngrld ekilde uygulanamamtr. Bu durumda hem Trkiyenin hem de Topluluun sorumluluu vardr. Trkiye 1970li yllarda iinde bulunduu ekonomik krizler ve baz siyasi tercihlerle Katma Protokolden kaynaklanan ykmllklerini yerine getirmekten kanmtr. O tarihlerde AET ile ilikinin bir eit

174

smr dzeni kurmakta olduu, pazarmz Topluluk rnlerine amann sanayilememizi ve kalknmamz baltalayaca, dolaysyla koruma duvarlarnn muhafaza edilmesi gerektii inanc vard. Bu inan da Trkiyenin gerekli admlar atmasna yol at. ATde kendine den admlar atmakta tereddt ediyor, kendi ykmllklerini aksatmaya ve ortaklk ilikisinin gelitirilmesi istikametinde aba harcamaktan kanmaya balamt. 12 Eyll darbesi ise Trk-AT ilikilerini daha da ktletirdi. Yunanistann 1980de Toplulua tam ye olmas ilikilerin nnde yeni bir bariyer oluturdu. 1980 htilali sonras Trkiye ilikileri dondurulmu ve mali ibirliine son verilmitir. Katma Protokoln ise sadece ticari hkmleri ilemeye devam etmi, dier btn hkmleri atl kalmtr. AT iki lke arsndaki sorunlara taraf olmamaya gayret gstererek Souk Sava dneminde Trkiye ve Yunanistana kar dengeli bir politika izlemeye alt. Yunanistan, 1975te tam yelik iin Avrupa Topluluuna (AT) bavurduunda AT Bakanl, Ankaraya Yunanistann bavurusunun Trkiyenin sahip olduu haklar etkilemeyecei gvencesini vermitir.76 Fakat Yunanistan 1981de ye olduktan sonra Trkiyenin nne her trl engeli karmaktan geri kalmamtr. rnein, Yunanistan ABnin Trkiyeye yapaca kredileri bloke etmi ve gmrk birliini engellemeye almtr. Aslnda Yunanistan Trkiyeyi AB yesi olarak grmek istemeyen dier Avrupallar iin de iyi bir bahane olmutur. 7. Sonu SSCBnin nkleer gce sahip olmasyla balayan ve 1962 Kba krizi sonras kendini hissettiren detente blok ii zlmelere yol at. Bu balamda Trkiyenin de 1960-80 dneminde ok ynl d politika takibi iin uygun zemin hazrlanm oldu. Fakat Trkiyeyi ok ynl politika arayna iten temel neden bu deildi. 1962 Kba krizinde Trkiyedeki Jpiter fzelerinin pazarlk konusu olmas, 1964 Johson Mektubu, 1975-1978 aras ABDnin Trkiyeye uygulad ambargo Trkiyenin Bat ve ABD eksenli d politikasn tekrar gzden geirmesine yol at. Trkiye dier sosyalist lkelerle ve SSCB ile yaknlat. Bu nedenlerin yannda, ayrca corafi, kltrel, gvenlik ve ekonomik sebeplerden dolay Trkiye, Ortadou lkeleri ile de 1950lerdeki souk ilikileri tamir etmeye alt ve Filistin konusunda Araplar desteklemeye balad. Trkiyenin Kbrs konusunda yalnz kalmas, Yunanistann Araplarn desteini almaya balamas ve 1973 Petrol krizi Trkiyenin Araplara yaknlamasnda nemli rol oynad. 1960-80 dneminde Kbrs sorunu Trk d politikasnn temel belirleyicisi oldu. Trkiyenin ABD, Avrupa, SSCB ve Ortadou ile ilikileri bu problemin etkisi altnda gerekleti. Yunanistan Trkiye ilikilerinde 1974 ncesi temel problemi Kbrs sorunu olutururken, 1974 sonras Ege sorunlar olarak bilinen bir dizi sorun listeye eklendi. Yunanistanla Trkiye arasndaki Kbrs sorunu ve dier Ege adalar ve aznlklarla ilgili tm sorunlar zlmeksizin 21. yzyla tand. Yunanistann 1981de ABD yesi olmasyla sorunlar daha da kompleks hale geldi ve aslnda Trkiyenin ii daha da zorlat. ABye girememi bir Trkiye, AB ierisindeki derinleme srecine paralel olarak,

175

Yunanistanla arasnda olan sorunlarla ilgili olarak karsnda Yunanistan deil AB grecektir ve grmeye balamtr. Orta vadede eer Trkiye AB yesi olamazsa veya alternatifler gelitiremezse ABnin kendisi Trk karlar iin en byk tehdidi oluturacaktr.77 ABD ile gelien ilikiler ve stratejik ortaklk bu balamda Trkiyeyi rahatlatacak, denge kurmasna yardm edecek bir alternatif olarak deerlendirilebilir.

Souk Savala ilgili olarak baknz; Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980,

Ankara: Bankas Yaynlar, 1993; Walter LaFeber (ed), The Origins of the Cold War 1941-1947, New York: John Wiley & Sons, Inc., 1971; Peter Calvocoressi, World Politics since 1945, London: Longman, 1991; Abdlkadir Bahariek, Souk Savan Anlam ve Sona Ermesinin Trk D Politikas zerindeki Etkileri, dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, stanbul: Alfa Yaynlar, 2001; Baskn Oran (der), Trk D Politikas, stanbul: letiim, 2001; Henry Kissinger, Diplomasi, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 2000. 2 Baknz: Hseyin Bac, Trkiye ve AGSK: Beklentiler Endieler, dris Bal (der), 21.

Yzyln Eiinde Trk D Politikas, ss. 593-616; Ali L. Karaosmanolu, The Evolution of the National Security Culture and the Military in Turkey, Journal of International Affairs, Gz 2000, Cilt. 54, No. 1. 3 1950-60 dnemi Trk d politikas iin baknz: Hseyin Bac, Trk D Politikasnda

1950li Yllar, Ankara: Metu Press, 2001; Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, Ankara: mge, 1990. 4 Trk-Yunan ilikileri iin baknz: Faruk Snmezolu, Trkiye-Yunanistan likileri & Byk

Gler: Kbrs, Ege ve Dier Sorunlar, stanbul: Der Yaynlar, 2000; Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunsan likileri, dris bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk-D Politikas; aban al & Birol Akgn, atmadan Uzlamaya: 21. Yzyla Girerken Balkanlarda Trk-Yunan Rekabeti, dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas; Erol Kuruba, TrkYunan likilerinin Psikopolitii ve Sorunlarn zm zerine Dnceler, dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas; kr S. Grel, Tarihsel Boyut inde Trk-Yunan likileri (1821-1993), Ankara: mit Yaynclk, 1993; A. Suat Bilge, Byk D, Trk-Yunan Siyasi likileri, Ankara: 21. Yzyl Yaynlar, Ekim 2000; Olaylarla Trk D Politikas, (Kolektif alma), Ankara: Siyasal Kitapevi, 1996. 5 Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, dris Bal

(der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, ss. 202-203. 6 Kbrsla ilgili tarihi arka plan iin baknz: Ahmet C. Gaziolu, Kbrsta Trkler 1570-1878,

308 Yllk Trk Dnemine Yeni Bir Bak, Lefkoe: Kbrs Aratrma ve Yayn Merkezi (CYREP), 2000;

176

Ahmet C. Gaziolu, Enosis emberinde Trkler, Lefkoe: Kbrs Aratrma ve Yayn Merkezi (CYREP), 2000; Nasuh Uslu, Trk-Amerikan likilerinde Kbrs, Ankara: 21. Yzyl Yaynlar, 1999. 7 Hikmet zdemir, Akdenizin En Uzun Krizi, Yeni Trkiye, Trk D Politikas zel Says,

Yl. 1, Mart-Nisan 1995, s. 250. 8 263. 9 10 Baknz, Lozan Bar Antlamas, m. 16, 20 ve 21. Hikmet zdemir, Akdenizin en Uzun Krizi, Yeni Trkiye, Trk D Politikas zel Says, Nasuh Uslu, Kbrs Sorunu, dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, s.

Yl. 1, Mart-Nisan 1995, s. 252. 11 12 Ibid. Gemiten Gnmze Kbrs, Yeni Avrasya Stratejileri, Kbrs Nereden Nereye, Ankara,

2001, ss. 4-5; Hikmet zdemir, Akdenizin En Uzun Krizi, s. 253. 13 14 15 214. 16 17 Ibid., ss. 214-217. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, 5. Bask, Ankara: Trkiye Bankas Hikmet zdemir, Akdenizin En Uzun Krizi, ss. 253-254. Nasuh Uslu, Kbrs Sorunu, dris Bal, 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, s. 263. Nasuh Uslu, Trk Taraf Asndan Kbrs Sorununun Boyutlar, aban H. al, hsan D.

Da ve Ramazan Gzen, Trkiyenin D Politika Gndemi, Ankara: Liberte Yaynlar, 2001, ss. 213-

Kltr Yaynlar, s. 785. 18 19 20 21 22 263. 23 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, ss. 787-788. Ibid., s. 786; Hikmet zdemir, Akdenizin En Uzun Krizi, s. 256. Hikmet zdemir, Akdenizin En Uzun Krizi, s. 256. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, ss. 786-787. Nasuh Uslu, Trk Taraf Asndan Kbrs Sorununun Boyutlar, s. 215. Nasuh Uslu, Kbrs Sorunu, dris Bal (Der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, s.

177

24

ar Erhan, ABD ve NATOyla likiler, Baskn Oran, Trk D Politikas, stanbul:

letiim, 2001, ss. 686-687. 25 Trkiye bu Kbrs buhran srasnda, 25 Aralk 1963, 15 ubat 1964, 13 Mart 1964 ve 7

(veya 5) Haziran 1964 tarihlerinde olmak zere drt defa Kbrsa mdahale etmeyi dnmtr. 26 27 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, ss. 790-791. Baknz: Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara: TTK, 1991;

Haluk ahin, Gece Gelen Mektup, stanbul: Cep, 1987. 28 29 30 31 32 33 34 35 263-264. 36 37 2001. 38 39 40 41 Melek Frat, Yunanistanla likiler, ss. 743-44. Fahir Armaolu, Siyasi Tarih, ss. 805-806. Fahir Armaolu, Siyasi Tarih, ss. 808-809. Nasuh Uslu, Kbrs Sorunu, dris Bal (Der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, ss. Ibid. Baknz: hsan Grkan, 1974 Kbrs Bar Harekatnda Siyasal radenin Oluumu ve Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, s. 792. Ibid., s. 793. Melek Frat, Yunanistanla likiler, Baskn Oran, Trk D Politikas, s. 736. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, ss. 796-797. Baknz: Baskn Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara: Bilgi, 1991. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, s. 798. Melek Frat, Yunanistanla likiler, ss. 737-738. Nasuh Uslu, Kbrs Sorunu, dris Bal (Der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, ss.

Askeri Uygulama, Faruk Snmezolu (der), Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yaynlar,

264-265; Baknz: Brian Mandell, The Cyprus Conflict: Explaining Resistance to Resolution, Norma Salem (Der), Cyprus: A Regional Conflict and its Resolution, New York: St. Martins Press, 1992. 42 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, ss. 834-835.

178

43 758. 44

Kta sahanlna ilikin Trk ve Yunan Tezleri M. Frattan alnmtr. Baknz: M. Frat,

Kta Sahanl Konusunda Yunan ve Trk Tezleri, Baskn Oran (ed), Trk D Politikas, Cilt. I., s.

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 837; M. Frat, Kta Sahanl Konusunda

Yunan ve Trk Tezleri, Baskn Oran (ed), Trk D Politikas, Cilt. I., s. 756. 45 Trk-Yunan ilikileri ile ilgili daha detayl bilgi iin baknz: Melek Frat, Yunanistanla

likiler, Baskn Oran, Trk D Politikas, ss. 716-768. 46 47 Ibid., s. 751. karasularna ilikin Trk ve Yunan Tezleri M. Frattan alnmtr. Baknz: M. Frat, Kta

Sahanl Konusunda Yunan ve Trk Tezleri, Baskn Oran (ed), Trk D Politikas, Cilt. I., s. 753. 48 Faruk Snmezolu, Trkiye-Yunanistan likileri & Byk Gler: Kbrs, Ege ve Dier

Sorunlar, stanbul: Der Yaynlar, 2000, s. 339. 49 Trkiye ile Yunanistan arasnda adalar silahlandrmann dnda, NATO erken uyar hatt,

(Hava Savunma Sorumluluk Sahas) ve komuta kontrol alanlar sorunu ortaya kt ve bu sorunlar gnmze kadar tand. Baknz, Melek Frat, Yunanistanla likiler, ss. 762-763. 50 51 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1980, s. 842. Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, dris Bal

(der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, s. 204. 52 Trk-ABD ilikileri ile ilgili olarak baknz: Nasuh Uslu, Trk-Amerikan likileri, Ankara: 21.

Yzyl Yaynlar, 2000; Oral Sander, Trk-Amerikan likileri, 1947-1964, Ankara: ASBF, 1979; F. Vali, Bridge Across the Bosporus: The Foreign Policy of Turkey, Baltimore: The John Hopkins Press, 1971; Olaylarla Trk D Politikas 1919-1995, (Kolektif Eser), Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996; George McGhee, The US-Turkish-NATO-Middle East Connection: How the Truman Doctrine and Turkeys NATO Entry Contained the Soviets, New York: St. Martins Press, 1990; George Harris, Troubled Alliance: Turkish-American Relations in Historical Perspective 1945-1971, Washington: American Enterprize Institute, 1972; smail Soysal, Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii, Belleten, C: XLV, 1981; Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara: TTK, 1991; Haluk ahin, Gece Gelen Mektup, stanbul: Cep, 1987; Richard Campany, Turkey and the United States the Arm Embargo Period; New York: Praeger, 1982; Kemal Kirii, US-Turkish Relations: From Uncertainty to Closer Ties, Insight Turkey, C. 2, No. 4, 2000. Hseyin Bac, Demokrat Partinin D Politikas, Ankara: mge, 1990; Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, Ankara: mge, 1990; George Harris, Troubled Alliance: Turkish-American Relations in Historical Perspective 1945-1971, Washington: American Enterprize Institute, 1972: ar Erhan, Trkiye ABD likilerinin Mantksal erevesi, dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas.

179

53 54 55

Vali, Bridge Across the Bosporus, s . 132. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 823. ar Erhan, ABD ve NATOyla likiler, Baskn Oran (ed), D Politika, ss. 694-696;

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 824. 56 57 58 59 Fahir Armaolu, 20 Yzyl Siyasi Tarihi, ss. 809-810. Ibid. Ibid., s. 825. ar Erhan, Trkiye ABD likilerinin Mantksal erevesi, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, s. 121. 60 Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, s. 419. 61 62 Ibid. Olaylarla Trk D Politikas 1919-1995, (Kolektif Eser), Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996,

ss. 525-526. 63 64 65 Fahir Armaolu, 20 Yzyl Siyasi Tarihi, s. 831. Ibid., s. 821. Trkiye Orta Dou likileri in baknz: Tayyar Ar, 2000li Yllarda Basra Krfezinde G

Dengesi, stanbul: Alfa 1999; Ramazan Gzen, Amerikan Kskacnda D Politika: Krfez Sava, Turgut zal ve Sonras, Ankara: Liberte Yaynlar, 2000; Sha Blkba, Trkiye ve Yaknndaki Orta Dou, Ankara: D Politika Enstits Yaynlar, yl (yok); Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas; Cemil Oktay, Souk Sava Sonrasnda Orta Douyu Okumak, Sabahattin en, (ed) Su Sorunu Trkiye ve Orta Dou, stanbul: Balam Yaynlar, 1993; hsan Grkan, 1989-1990 Demokrasi Devrimi ve Souk Sava Dnemi Sonrasnda Orta Dou ve Trkiye, Sebahattin en, (ed) Su Sorunu, Trkiye ve Orta Dou. 66 Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, ss. 419-420. 67 Trkiyenin Araplara yardmnn dkm iin baknz, Dileri bakal Belleteni, Austos

1967, No. 35, ss. 48-49. 68 Tayyar Ar, 200li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, s. 420; Armaolu, Filistin Meselesi, ss. 290-92.

180

69

Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, s. 420, baknz dipnot 24. 70 2001. 71 Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln Ibid., s. 422; Baknz; M. Hakan Yavuz, kicilik (Duality): Trk-Arap likileri ve Filistin

Sorunu (1947-1994), Faruk Snmezolu (Der), Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yaynlar,

Eiinde Trk D Politikas, s. 423. 72 Baknz: Tayyar Ar, 2000li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, 4. Bask, stanbul:

Alfa, 1999, ss. 158-179. 73 Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, s. 424. 74 Trkiye AB ilikileri ile ilgili olarak baknz: Veysel Bozkurt, Avrupa Birlii ve Trkiye,

Bursa: Vipa, 2001. 75 Tayyar Ar, 2000li Yllarda Trkiyenin Orta Dou Politikas, dris Bal (der), 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, s. 421; Ayrca Baknz: dris Bal, Turkeys Relations with the West and Turkic Republics, Aldershot: Ashgate, 2000, ss. 43-49; Eric Rouleau, The Challenges to Turkey, Foreign Affairs, C. 72, No. 5, November/December 1993. 76 Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, dris Bal

(der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, s. 213; Baknz: Constantine Stephanou ve Charalambos Tsardanides, The EC Factor in the Greece-Turkey-Cyprus Triangle, Dimitri Constas (Der), The Greek-Turkish Conflict in the 1990s, Domestic and External Influences, New York: St Martins Press, 1991. 77 dris Bal, Souk Sava Sonras Trk D Politikas in Trk Cumhuriyetlerinin nemi,

dris Bal (der), 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, stanbul: Alfa Yaynlar, ss. 330-333; Baknz: dris Bal, EU, Turkic Republics and Turkish Dilemma, Pakistan Horizon, C. 49, No. 1.

181

Trkiye, ngiltere ve Nato (1959-1965) / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.110115]
Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

iki lkenin temsilcileri 4 Nisan 1949 tarihinde Kuzey Atlantik Antlamas rgtn (NATO) kuran antlamay imzaladlar. ngiltere antlamaya imza koyan kurucu lkelerden biriydi. Trkiye ise Yunanistan ile birlikte ubat 1952 tarihinde ittifakn yesi oldu. Trkiyenin NATOya katlm, sadece stratejik ya da askeri sebeplerle aklanamaz; bu, ayn zamanda Trkiyenin yeni ve daha kapsaml Bat yanls politikasnn da bir sonucuydu. K. H. Karpat da dahil olmak zere akademisyenlerin ou1 bu konuda hemfikirdirler.2 Trkiye, Bat ile yakn iliki kurmann hem bar iinde yaamasna katkda bulunacan, hem de bamszln glendireceini dnmt. Katld ilk andan itibaren Trkiye, Atlantik ittifaknn en nemli ve en sadk yelerinden biri olduunu ortaya koydu. Corafi konumu, Trkiyeyi, Stalinin sava sonrasnda gerekletirdii Sovyet nfuzunu igal edilmi Dou Avrupann tesine, Dou Akdeniz ve Orta Douya doru yayma abalarnn birincil hedeflerinden biri haline getirmiti. Trkiye, bundan dolay Yunanistanla birlikte Amerika Birleik Devletlerinin stratejik korumasndan faydalanacak ilk devletlerden biri olacakt. Trkiyenin Atlantik ttifakna ye olmaya davet edilmesi, olmas gereken ok doal bir olayd. Bu ekilde Trkiye, NATOnun doudaki en nemli kalesi haline geldi ve daha sonra da Orta Douda 1950lerde oluturulan ve Gneydou Asyaya kadar uzanan savunma sistemlerinin de nemli bir halkas konumunu kazand. O zamandan itibaren Trkiyenin, Bat ittifak ve bu ittifakn gittike hassas hale gelen ve istikrarsz bir yapya kavuan gneydou kanad asndan tad nem konusunda herhangi bir phe ortaya kmamtr. Kuvvetli ve yksek dzeyde disiplinli silahl kuvvetleri ile Trkiye, gl komusu Sovyetler Birliine kar ciddi bir arlk oluturmak zere kendisine gvenilebilecek bir devlet olarak gzkmekteydi. Trk topra, zerinde, Akdenizde saylan gittike azalan hava koruma ve deniz sleriyle birlikte stratejik istihbarat ve iletiim tesisleri barndrmaktayd. En nemlisi ise Trkiye, Karadenizi Akdenize balayan dar boazlar konumundaki anakkale ve stanbul boazlarnn sahibi ve koruyucusu olan devletti. Sovyetler Birlii, 1960l yllarn ortasnda Akdenizde srekli bir varlk oluturmak iin harekete getiinde Trkiyenin bu fonksiyonu daha da nemli hale geldi. Moskova, Trkiyenin anahtar niteliindeki neminin ok iyi farkndayd.3 Trkiyede Demokrat Parti dnemi 1960 ylna kadar srd ve bu dnemde Trkiye NATOnun gvenilir mttefiklerinden biri olmay srdrd. Ynetimi devralan yeni askeri hkmet, NATOya ynelik d politikann nceki ynetiminkinden farkllk gstermeyeceini (Trk hkmetinin NATOya inandn ve ona bal kalmaya devam edeceini) ilan etti. Daha sonra Trkiyenin Cumhurbakan

182

olacak olan General Cemal Grsel, Sovyet lideri Nikita Kruevin Trkiyenin balantsz olmas ynndeki arsn kategorik olarak reddetti. 1962 ylnda, Kba krizi srasnda Kruev 27 Ekimde Beyaz Saraya bir mektup gnderdi. Kruev, mektubunda Kba ve Trkiye arasnda bir paralellik kurmaya alt: Trkiyedeki Amerikan fzelerinin ekilmesi karlnda Kbadaki Sovyet fzeleri ekilecekti; bundan baka Amerikann benzer bir garantiyi Kba hakknda vermesi durumunda Sovyetler Birlii de Trkiyeyi igal etmeyeceine dair gvence verecekti.4 Kruevin bu talebi, gvenlik ve askeri konularla ilgili olmaktan ok siyasi nitelikli hususlara dayanmaktayd. Amerika, zaten 1961 ylnda Trkiyeye Jpiter fzelerinin geri ekilmesi ynnde neride bulunmutu. Amerikallar Trkiyedeki fzelerin eski ve kullansz olduunu dnmekteydi.5 Trkiyedeki askeri liderler ise Amerikallarn nerdii plan kabul etmedi ve Trkiyenin savunmas ve gvenlii iin bu fzelerin ok nemli olduunu ileri srdler. ngiliz bykelilii Trkiyenin itirazyla ilgili olarak sz konusu olan ekonomik nedenleri u ekilde ortaya koymaktayd. Halkn dikkati, tedrici olarak sler konusu zerinde younlamaya balad. Byk oranda, Trkler esas itibariyle yava hareket eden ve pragmatik insanlar olduklar iin, tamamen bilgi verici nitelikte ok az ey sylenmitir. Onlar speklasyona ya da nfuz edici analize kolay kolay teslim olmazlar Trkler bir dereceye kadar Jpiter fzelerinin ekilmesinin ekonomik etkileriyle ilgileniyor olabilirler. lkede bulunan Amerikan grevlilerinin ounluu tabi ki bundan etkilenmeyeceklerdir, fakat Amerikan slerinin varlndan dolay ortaya kan grnmez kazanlarn en azndan az miktarda azalmas beklenebilir. Trkiyenin elde ettii hizmetlerin bundan tam olarak nasl etkileneceini sylemek olduka zor. lk olarak ortaya kacak olanlar, bu deiikliklerin ekonomik yansmalardr.6 Batnn Trkiyeye kar ilgisinde bir azalma meydana gelmesi, yksek oranda ekonomik byme gerekletirilmesini daha da zorlatracaktr.7 Amerikan Bakan, Sovyet tehdidi altnda Trkiyedeki fzelerle ilgili olarak ne yapaca konusunda bir ikilem ile kar karya kalmt; (NATO ve Trkiyeye danmakszn ya da zaman azl yznden bu danma olayn gerekletiremeden) Sovyetlerin fzeleri ekme isteini kabul edebilir ya da hava saldrlaryla Kbadaki Sovyet fzelerini tahrip etme yolunu seebilirdi ki, bu durumda Sovyetler de Trkiyeye saldracakt. Btn NATO lkeleri -hatta gerek anlamda tm insanlk- bu olayn iine ekilecekti bylece. Ankarada Sovyet bykelisi Ryzhov Trk hkmetinin bakanlarna nkleer bir savan Trkiyenin kapsna dayandn sylyordu.8 Bakan Kennedy sonunda aktan Kba fzelerine karlk Trkiye fzelerinin ekilmesi pazarln yapmay reddetti. Dier taraftan Amerikan Adalet Bakanl, Sovyet bykelisine Jpiter fzelerinin daha sonra Trkiyeden ekilecei bilgisini verdi,9 fakat bunun Sovyet tehdidi altnda gerekletirilmeyeceini syledi. Kennedynin ortaya koyduu tepki olduka lml ve uzlamac nitelikteydi. Sovyet liderini devlet adamna yarar ekilde karar almasndan dolay vd, fakat Amerikan fzelerinin Trkiyeden ekilecei ynnde Sovyetlere verdii sz kamuoyuna duyurmayarak Krueve prestijini kurtarma konusunda yardmc olmad.10

183

Kba fze krizi, aktan bir savan kmasna meydan verilmeksizin 1962 yl Ekim aynn sonunda barl bir ekilde zld. 24 Ocak 1963te Bakan Kennedy, Jpiter fzelerinin hem Trkiyeden hem de talyadan ekileceini dorulad ve onlarn yerine Akdenizde grev yapmak zere Amerikan Polaris denizaltlarnn devreye sokulacana dair sz verdi. Ancak Kennedy, bu gelimenin Kba krizi srasnda Sovyet liderleriyle yaptklar tartmalarla bir ilgisi olduu iddiasn yalanlad.11 15 Jpiter fzesi Mart 1963 tarihinde Trk topraklar zerinden kaldrld. Kba krizi, Amerikann gvenliinin, dier NATO mttefiklerinin gvenlikleriyle nasl karlkl bamllk ilikisi iinde olduunu ortaya koymutu. Fakat ayn zamanda Trkiyenin, Washingtonun ald bir karar yznden nasl kendi gvenliinin ve hatta varlnn tehlikeye debileceini fark etmesine neden oldu. 1960larn ikinci yarsnda bu durum ve Kbrs sorunu, Trkiyedeki entelektel elit arasnda Amerika ve NATO kart duygularn glenmesine neden oldu.12 Jpiter fzelerinin Trkiyeden ve talyadan ekilmesi konusu, NATOnun gndemine de geldi. ngilterenin NATO nezdindeki daimi delegasyonunun gnderdii bir raporda belirtildiine gre, Amerikann NATOdaki temsilcisi Finletter, fzelerinin ekilmesi konusunun, Trk ve talyan hkmetleriyle gerekletirilen ikili grmeler yoluyla hala tartlmakta olduunu aklamt. Finletter, sv yaktla altrlan Jpiter fzelerinin demode olduklarn ve sabit olarak monte edilmi olduklar yerde saldrya ar derecede ak olduklarn vurgulamt; Amerikann niyeti, onlarn yerine blgede SACEURun NATO asndan hedef gerekliliklerini karlayacak ve Akdenizde grevlendirilecek olan Amerikan fzelerini devreye sokmakt. Dier taraftan Trk temsilcisi Birgi, Jpiter fzelerinin ekilmesinin, Kba krizi srasnda Ruslar tarafndan yaplan takas nerisiyle hibir alakasnn olmadn belirtti. Birgi, ayn zamanda Amerikallarn taktik nkleer silahlar Avrupadan ekme niyeti tamadklarn teyit etmelerini memnuniyetle karladn aklad ve Amerikan kuvvetlerinin salad gvenlik garantisinin ortadan kalkmas durumunda Avrupann etkili bir savunmaya sahip olamayacann unutulmamas gerektiini syledi.13 23 ubat 1963 tarihinde gerekletirilen NATO delegasyonlarnn toplantsnda da Jpiter fzelerinin geri ekilmesi konusu ele alnd. Amerikal temsilciler, Jpiter fzelerinin ekilmesi ve onlarn yerine Polaris denizaltlarnn devreye sokulmas konusunda kendileri adna olduu kadar Trk ve talyan hkmetleri adna da bir aklamada bulundular. Trk ve talyan temsilcileri de Amerikallarn aklamasn onaylamakla yetinmeyi tercih ettiler.14 Trk makamlar, NATO art erevesinde bir mttefik olarak btn sorumluluklarna sadk kaldklarna ve imzaladklar antlamalar erevesinde de Amerikayla aralarndaki ikili ittifaka bal kaldklarna inanmaktaydlar. Trkiye Kba krizi srasnda Amerikallarn takip ettii politikay desteklemiti; Trk gemileri Amerikann Kba etrafnda ilan ettii ablukaya uymulard. Bu artlar altnda Trk yetkililer, Amerikallarn Sovyet yetkilileriyle Trkiye zerinde bir oyun oynamayacana da inanmlard. Kriz srasnda Amerikann Sovyet tekliflerine vermi olduu karlktan tatmin olmulard.

184

Trkiyenin NATO erevesinde ngiltereyle gerekletirdii i birlii ise her zaman uyumlu bir ekilde yrmyordu. ngilizlerin topyekun karlk stratejisi yerine esnek mukabele stratejisine hayranlk duymalar, Trkiyenin stratejik gereklilikleriyle uyumuyordu. Trk tarafnn grne gre, ngilizlerin konvansiyonel bir Sovyet tehdidinden uzakta ve korunmu olarak dar grl bir tutum taknmalar, Sovyet tehdidine ak bir blgede bulunan Trkiyenin stratejik ihtiyalaryla uygunluk arz etmiyordu. Trkiye byk bir orduya dayanmak zorunda kalrken, ngiltere, ksmen mali nedenlerden dolay byk ordu bulundurma stratejisini tedrici olarak terk etmekteydi.15 Yine de ngiltere, Trkiyeyle yakn iliki iinde olmaya her zaman byk nem atfetmekteydi. Trkiye zerinden uu hakkna sahip olmay Orta Dou politikas asndan bir gereklilik olarak grmekteydi. Kbrsla ilgili ngiliz politikalar da rastlantsal bir ekilde Trkiyenin takip ettii politikalarla ayn dorultuda bulunmaktayd. Yakn ve Orta Douda blgesel barn salanmas, her iki lke asndan da ok nemliydi. ngiltere, ayn zamanda zellikle Kbrs konusunda ortaya kan Trk-Yunan anlamazlklarndan dolay NATOnun gneydou kanadnn zayflamasndan ya da istikrarsz hale gelmesinden de korkmaktayd. Bu yzden ngiltere, iki NATO yesi lke arasnda barn salanmas zerinde nemle durdu. ngilizler bu arada Trkiyenin Sovyet politikasnn yeni bir yn kazandn da fark ettiler. Trkiyenin herhangi bir ekilde balantsz politika takip etmesinin ya da dou bloku yanls bir tutum iine girmesinin, ngilterenin Trkiye, Kbrs ve Orta Doudaki karlarn etkileyeceini hesaba katmak durumunda kaldlar. Trk hkmeti NATO mttefiklerinden ekonomik ve askeri yardm talebinde bulundu. NATO yelerinin ou bu talebe olumlu karlk verdi. Fakat ngiliz Dileri Bakanl, 1963 yl sonunda ve 1964 yl boyunca Trkiyeye spesifik yardm vaadinde bulunma konusunda isteksiz davrand. Trk dileri bakan, Trkiyenin yardm istei karsnda ngilizlerin nasl tavr takndn diplomatik danmanlar vastasyla aratrd. Bu konu ilk defa 17 Aralk 1963te NATO Konseyinde Trkiyenin istei zerine tartld. ngiliz Dileri Bakanlnda Bat rgtlenmesi ve Koordinasyonu Dairesinde Bakan Yardmcs olan W. N. Hugh-Jones, Trk tarafnn sorusuna tepki gsterirken daha ok kendi kiisel grlerini ortaya koydu. Ona gre, ngiltere ilk nce Trkiyenin ihtiyalarnn tam olarak ne olduunu bilmek isteyecek, ikinci olarak da konuyu NATOnun ele almasn salayacakt. Hugh-Jones, ayn zamanda kendi grne gre ngilterenin kaynaklarnn, Kbrs, Malezya, Dou Afrika, Aden, ngiliz Ginesi, Swaziland ve Almanyada slendii dnya apndaki taahhtlerinden ve lke iindeki ihtiyalarndan dolay snra dayanm olduunu da syledi. ngiliz temsilcisi, ngilterenin NATOnun Mttefik Kuvvetler Gney Avrupa kanadna katlyor olsa da katksnn ok snrl dzeyde kaldna da iaret etti. Ksaca onun grne gre, ngilterenin konuyla ilgili davran, Trkiyenin isteine sempati gstermek ve katkda bulunma kapasitesi konusunda ise dikkatli davranmak eklinde olmalyd.16 Trkiyenin yardm istei konusu ngiliz dileri bakanlnn dier dairelerinde de ele alnd. Hemen hemen btn dairelerin Trkiyeye yardm yaplmasyla ilgili grleri birbiriyle uyum iinde bulunmaktayd. Hepsi de yardm verilecek bile olsa bunun askeri alanda verilmesinden ok ekonomik nitelikli olmasn tercih etmekteydiler.17 Merkezi Dairenin bakan yardmcs olan M. Brown, Trkiyedeki durumu aklarken ve Trkiyenin yardm talebine ngiliz Dileri Bakanlnn nasl tepki gstermesi gerektii konusunda tavsiyelerde bulunurken aadaki ifadeleri kulland:

185

NATO ve CENTO iin yapt katklardan dolay ve bu katklar temelinde Trkiye ekonomik ve askeri yardm elde etme konusunda gl bir aday konumunda bulunmaktadr. Onun henz ortaya kmam dviz konusundaki eksiklii yllk 400 milyon dolar civarndadr ve yle grnyor ki OECDnin oluturduu Trk konsorsiyumu bu eksiklii karlamann ok gerisinde kalacaktr. Askeri alanda ise Trkiye Bat ittifakna ok sayda ucuz asker salamaktadr. Amerikan yardm u anda azalmaktadr ve Almanlar epeyce byk miktarda katkda bulunmaya hazr grnseler de, eer Trk kuvvetlerinin makul bir etkinlik dzeyinde tutulmas isteniyorsa baka lkelerin de katkda bulunmas gerekli grnmektedir. Yetersiz dzeyde askeri yardmn salanmas durumunda Trkiyenin NATOya askeri katks zayflayacaktr. Bundan baka Trkiye iinde istikrarn salanmasnda nemli rol oynamakta olan Trk ordusu iinde de huzursuzluun domasna neden olabilir. Bu nedenlerden dolay ve Kbrstaki durum sebebiyle bizim tavrmz, Trkiyenin askeri yardm isteine iyi niyetle yaklamak eklinde olmaldr. Ancak Kbrsta ve baka yerlerde ok ar bir yk tamaktayken u an iin herhangi bir taahhtte bulunamayacamz sylememizin, savunulabilecek ynnn bulunduunu dnmekteyim. Bizim Kbrstaki Canberra ssmz Trkiyenin savunmasna dorudan katkda bulunmaktadr Buradaki birlikler ve Kbrsta yklendiimiz taahhtler sebebiyle, Trkiyeye daha fazla savunma yardm vaadinde bulunmak zorunda kalmakszn NATOnun gneydou blgesinin savunulmas konusundaki tartmalara katlma hakkmz olduunu dnmekteyim. Eer Yunanllar rehinli tahvil sorununu tatmin edici bir ekilde zme kavutururlarsa biz de Yunanistana kar muhtemelen 1 milyon poundluk bir katkda bulunma ynnde taahht altna girebiliriz. Ancak bunun u anda hemen gerekleecei pek olas grnmemektedir. Dier taraftan rehinli tahvil konusu zmlenirse ve Yunanistana savunma yardmnda bulunacamz ilan edersek, bu durumda Trkiyeye de bir miktar savunma yardmnda bulunma nerisine kar koymamzn ok zor olacan da dnmekteyim.18 Trkiyenin NATOya salad askerlerin says olduka oktu. Bir Amerikan askerinin maliyeti 6,500 dolar bulurken, bir Trk askerinin maliyeti ise sadece 235 dolar civarndayd.19 4 Mart 1964 tarihini tayan yukardaki rapor, ak bir ekilde ngiliz Dileri Bakanlnn, Trkiyeye yardm grmelerine katlmak istediini, fakat herhangi bir resmi taahhtte bulunulmamas gerektiini dndn ortaya koymaktadr. Bu durumun iki nedeni bulunmaktadr: ngilterenin Kbrs, Aden gibi dier devletlere kar taahhtlerinin bulunmas ile ngilterenin zaten Kbrstaki sleri yoluyla Trkiyenin gvenliine dorudan katkda bulunduu gerei. Olduka gl ifadeler tayan ve (P.U.S.D)den Arthur tarafndan kaleme alnan dier bir rapor, ngilterenin Trkiyeye ynelik o zamanki politikasn kinci Dnya Savandan sonraki ngilterenin Trkiye politikas ile karlatrmaktayd. CENTO erevesinde saladklarmzla, Canberra ssyle ve Kbrstaki kuvvetlerimizle Trkiyeye olduka cmert katklar salamaktayz. Daha fazla savunma yardm vermemizi hibir ekilde hakl gsteremiyorum. 1947 ylnda kapatm olduumuz kapy yeniden ama yoluna

186

gitmemeliyiz Herhangi bir katkda bulunmakszn NATO alma gurubuna katlmamz gerektii konusunda Lord Hoodun dncelerine katlmaktaym.20 Bu iki raporu karlatrrsak, Merkezi Dairenin raporunun, Bat rgtlenmesi ve Koordinasyonu Dairesinin raporundan daha gereki olduunu grrz. Bu u anlama gelmektedir: Merkezi Daire, Trkiyeye kar sorumluluk hissetmekteydi ve Trkiyenin i durumu ile blgesel durumunu yakndan takip etmekteydi; bundan dolay da ngiliz politikas ve NATOnun gneydou kanad asndan Trkiyenin tad stratejik ve askeri nemin farknda bulunmaktayd. 9 Haziran 1964 tarihinde ngiltere ile Yunanistan arasnda rehinli tahvil antlamas imzaland. ngiltere Yunanistana 1 milyon pound katkda bulunmas gerektiini kabul etti. Bununla ayn zamanda ngiliz dileri bakanl daireleri arasnda yaplan tartma neticesinde Trkiyenin de Yunanistana yaplan katk miktarnda yardm almas gerektii sonucuna ulald. Dileri Bakanlnn Merkez Dairesi Trkiyeye bir miktar yardm yaplabilecei kansndayd, fakat bu durumdan Trklerin haberdar edilmesi yoluna gidilmedi. Bunun bahanesi olarak da unlar dnlmekteydi. Eer Trkler, Yunanistann Trkiyeye saldrma olasl olduu bir dnemde, Yunanistana savunma yardm salarken Trkiyeye salamamakla dosta olmayan bir davran iine girmekle bizi sularlarsa, bizim savunma yardmmzn, NATO erevesinde ve Trkiye ile Yunanistann savunulmasnn NATOnun gneydou kanadnn savunmasnn tamamlayc paralar olduu gereine dayanlarak verildiine iaret edebiliriz.21 Kbrs atmas, ngilterenin Trkiyeye ynelik politikasn NATO erevesinde nemli oranda etkilemekteydi. Kbrstaki Trk ve Rum toplumlar ile garantr devletler olan ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda imzalanan Zrih, Londra ve Lefkoe anlamalaryla Kbrs Cumhuriyetinin oluturulmasndan 3 yl sonra 1963 yl sonuna doru Kbrstaki i durum olduka ktlemiti. Trkiye, dier garantr devletlerle danmalarda bulunmak ve sorunu NATOnun gndemine getirmek gibi her yola bavurarak sorunu zmeye alt, fakat gsterdii btn abalar baarszlkla sonuland. Sonunda Trkiye garantrlk hakkna dayanarak 1964 yl iinde Kbrsa asker karmaya karar verdi. Fakat NATO yesi lkeler, zellikle de Amerika Birleik Devletleri, Trkiyeyi Kbrs igal etmeme konusunda ikna ettiler. Bu erevede zellikle Amerikan Bakan Johnsonn Babakan nnye gnderdii mektup Trkiyenin Kbrsa mdahalede bulunmaktan vazgemesi kararnda ok etkili oldu. Ancak dier taraftan Trkiye, NATO ittifak ierisinde mttefikleri olan ngilizlerin ve Amerikallarn ortaya koyduklar tavrdan hi de tatmin olmad. Bu durum, Trk d politikasnda Sovyetler Birliiyle yaknlama iin aba gsterme eklinde yeni bir ynelimin ortaya kmasna neden oldu. Johnson mektubu ile NATO yesi lkelerin Trkiyenin Kbrs konusunda gerekletirdii faaliyetlere olumsuz tavr gstermeleri byle bir gelimenin ortaya kmasna neden olan temel faktrlerdi. Trkiye ile SSCB arasndaki yaknlama Trkiyedeki sol grl entelektel kesim tarafndan da desteklendi. Sol grl yazarlar, Trkiyenin ulusal gururunun ok kt ekilde yara aldn, Trkiyenin kendi ulusal kar erevesinde

187

politikalarnn ynn deitirmesi gerektiini ve zellikle de dou bloku lkeleriyle, balantsz hareket mensubu devletlerle, Balkanlardaki ve Orta Doudaki komularyla ilikilerini dzeltmesinin lzumlu olduunu vurguladlar. NATO Genel Sekreteri Brosio da Kbrs sorununa deinerek Trkiye ve Kbrsla ilgili korkularn ifade etti. Brosio, o an iin onu en fazla endielendiren eyin, Trkiyenin, mttefiklerinden bekledii destei alamamas neticesinde urad hayal krklnn bir sonucu olarak tarafsz politika izleme yoluna gitmesi, hatta kar kampa geme yolunu tercih etmesi tehlikesi olduunu syledi.22 Fakat ngiliz Dileri Bakanlndan Parise gnderilen bir cevapta Trkiyenin aadaki nedenlerden dolay temel politikasnda herhangi bir deiiklik yapma yoluna gidemeyecei vurguland. Mantk, bunun Trklerin yapabilecei en son ey olduunu gstermektedir. lkeleri, geleneksel dmanlar olan Sovyetler Birliine kar savunmasnn garanti altna alnmas konusunda NATOya ar derecede baml bulunmaktadr; askeri ve ekonomik yardm elde etme hususunda da Bat ittifakna ar derecede baml olduklar ortadadr. Tarihsel arka plan dikkate alndnda Trk ekonomisinin kendi bana ayakta kalmasnn da ok zor olduu bellidir; bu yzden Trkiyenin Rusyaya dnmesi ya da Sovyet blokuna katlmas beklenemez. General Grsel, ilk defa ynetimi eline aldnda Ruslarn yardm nerisini kesin bir dille reddetmiti. Benzer ekilde u anki artlarda Trkiyenin balantszlar grubuna gemesi de ok zor grnmektedir. Araplarla ilikileri geleneksel olarak hep kt olmutur ve komular arasnda da doal dostu olabilecek devletler bulunmamaktadr. Bundan baka Trkiye, tarafsz bir devlet olmas durumunda Rus basklarna tamamen ak hale gelecektir. Bu dncelerden, Trkiyenin NATOdan ayrlmaya karar vermesi durumunda girebilecei daha iyi bir yer bulamayaca ve bundan dolay da byle bir yolu tercih etmesinin kendisi asndan ok dncesizce bir davran olaca sonucu kmaktadr.23 ngilizlerin deerlendirmeleri doruydu. Trkiye, o dnemde Batl mttefikleriyle ztlamasna neden olabilecek herhangi bir politika takip etmedi. Sovyetler (Ruslar), Trklerin doal ve tarihsel dmanlar olarak grlmekteydi.24 Dier taraftan W. N. Hugh-Jonesun da vurgulad gibi Trk kamuoyunun tepkisi ve ulusal duygular byk nem tamaktayd. Dier taraftan bizim bilge kiilerimiz, bu tr argmanlar ok ileri gtrmenin akll bir davran olmayacan vurgulamaktadrlar. Trklerin ulusal gururunun ok kt ekilde yaralanmas durumunda, Batdan olduu kadar Dou blokundan da yardm almaya istekli olacak fkeli bir Trk subaylar grubunun ynetimi ele geirilmesi eklinde ortaya kacak Msr ya da Irak rneklerine benzeyen ulusal bir devrimi Trklerin gerekletirmesi hibir ekilde olaslk d deildir. Byle bir gelime ortaya karsa, Sovyetler Birliinin kenarda bir ey yapmadan beklemesi uzak bir ihtimal olacaktr.

188

Bu olaslklarn ortaya kma ihtimali dk de grlse, yksek de grlse Genel Sekreterin korkularna kar kmamz iin elimizde hibir neden bulunmamaktadr. Trklerin Kbrs sorununda kaybeden taraf olduu bir dnemde, Genel Sekreterin, dier NATO yelerinin, Trklerin dn olmayan bir noktaya itilmesinin pek akllca bir davran olmayacan hissetmelerini salamas ok kt bir ey olmayacaktr.25 Bu analiz, Trkiyenin d politikasnn yrtlmesinde hesaba katlmas gereken bir faktr olarak Trk halknn ulusal duygularnn nemine dikkat ekmesi asndan byk nem arz etmektedir. Hugh-Jones, Johnson mektubunun ve Kbrstaki toplumlar aras iddetin durdurulmasnda etkisiz kalan Batl mttefiklerinin tutumlarnn Trk halkn ar derecede yaraladn sylerken olduka haklyd. O, sadece bu politika tarzn yanl deerlendirmiti. HughJones, Msrdaki ve Iraktaki devrimlere gndermelerde bulundu, fakat Trkiyedeki olas politika deiikliklerinin sivil hkmetler tarafndan gerekletirileceini de vurgulad. Gerekten Trk Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin 30 Ekim 1964 tarihinde Moskovaya bir ziyarette bulundu, ardndan da Ocak 1965te Sovyetler Birlii Babakan Nicole Podgorny Ankaraya geldi. Karlkl ziyaretler daha sonraki tarihlerde de devam etti. Fakat Trkiye NATO yesi olmaya devam etti ve Sovyetlerle ve dier lkelerle ilikilerini gelitirirken ayn zamanda Bat lkeleriyle mevcut balarn da korudu. Sonu 1959-65 dneminde NATO, ngiltere ile Trkiyenin iinde birbirleriyle mttefik olduklar nemli bir rgtt. Trkiye, daha ok jeostratejik neminden dolay 1952 ylnda NATOya katlmt. Souk Sava dnemi boyunca Trkiye, NATO lkeleri asndan nemli bir mttefik olma konumunu korudu. Yukarda belirttiimiz gibi, blgede bir Amerikan askerini bulundurmann maliyeti, ayn grev iin Trk askerini kullanmann maliyetinden 27 kat daha fazlayd. Bu, Trk ordusuna yardmda bulunmann, dorudan Amerikan ve NATO karlarna ve dolaysyla da NATO yesi lkeler ile Amerikann ekonomisine katkda bulunmak anlamna geldiini ortaya koymaktayd. ngiltere, Trkiyeyi NATOnun gneydou kanadnda sadk ve nemli bir mttefik olarak gryordu. Dier taraftan Trkiyeye ekonomik ve askeri olarak yardmda bulunma konusunda ise olduka isteksizdi. ngilizler Trkiyeyle ilikilerini CENTO erevesinde gelitirmeyi istiyorlard, Trk yetkililer ise NATOya daha fazla nem atfediyorlar, CENTOya ise blge d devletlerden daha fazla yardm elde etme ve blgesel mttefikleriyle aralarndaki ibirliini gelitirme hususunda yardmc olacak bir kanal olarak gryorlard. ngiltere, ayn zamanda Kbrs sorununun, NATOnun gneydou kanad lkeleri olan Yunanistan ile Trkiye arasndaki gerginlii artrmasna meydan verilmemesi gerektii dncesini tamaktayd. Kbrs sorunuyla ilgili olarak bu iki lke arasnda bir savan patlak vermesinin nne gemek iin ngiltere, Amerikan ynetimiyle yakn temas halinde bulunmaktayd. ngilizler, NATOnun gneydou kanadnn zayflatlmamasna nem veriyorlard. Byle bir olaslk ngilterenin

189

Akdenizdeki karlar iin ok tehlikeli olabilirdi; zellikle Kbrs adas yoluyla Sovyetler blge meselelerine karrlarsa ngiltere Kbrstaki slerini kaybedebilecekti. Burrows, bu adan Trkiyenin tad nemi hazrlad raporda ak bir ekilde ifade etmitir. [Trkiye], Amerika asndan, bizim Orta Dou politikamz asndan, Kbrstaki stratejik tesislerimiz asndan ve u anda faydalanmakta olduumuz stnden uu yapma haklar bakmndan nem tamaktadr.26 Sonu olarak ngiliz hkmetleri, inceleme konusu yaptmz dnemde CENTO ve NATO gibi askeri ve ekonomik rgtleri kullanma yoluna giderek Orta Doudaki ve Akdenizdeki karlarn korumak iin Trkiyeyle yakn iliki iinde olmaya nem vermilerdir.

Feroz Ahmad, The Turkish Experiment, s. 392, Hamit Ersoy, Turkeys Involvement, s.

162, Mehmet Gnlbol, NATO, USA and Turkey iinde K. H. Karpat ve dierleri (der.) Turkeys Foreign Policy in Transition 1950-1974 (Leiden: E. J. Brill, 1975), ss. 13-50, Ayegl Sever, Souk Sava, s. 84. 2 Muhtemelen Trkiyedeki Batllama, tarihin hibir dneminde kinci Dnya Savandan

sonraki dnemde olduu kadar youn ve tek tarafl olmamtr. Bunun balca nedeni, Sovyetler Birliinden kaynaklanan basklard. Sovyetler, Trkiyeye ynelik politikalarnn bu lkeyi Batyla yakn bir zdeletirme iine girmeye sevk ettiini ksa srede grdler ve neredeyse 1953 ylnda Stalinin lmnden hemen sonra bu politikalarn dzeltmek iin aba gsterdiler. Ancak onlarn yeni yaklam, artlarn Trkiyeyi d politikasn yeniden gzden geirmeye zorlad 1964 ylna kadar olumlu bir sonu vermedi. Kemal H. Karpat, Introduction iinde K. H. Karpat ve dierleri (der.), Turkeys Foreign Policy in Transition 1950-1974 (Leiden: E. J. Brill, 1975), ss. 3-4. 3 Nuri Eren, Turkey, NATO and Europe: a Deteriorating Relationship? No: 34 (Paris: The

Atlantic Papers 1977), s. 5. 4 Ferenc A. Vali, Bridge Across The Bosphorus, The Foreign policy of Turkey (Londra:

1971), s. 128. 5 John A. S. Grenville, The Collins History of the World In the Twentieth Century, (Londra:

Harper Collns 1994), s. 598. 6 David S. Airesten FOya (Dileri Bakanlna), Ankara, 7 ubat 1963, FO-371/173445,

WUN 11920/6. 7 David S. Airesten FOya, Ankara, 28 Ocak 1963, FO-371/173445, WUN 11920/3.

190

Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, nnnn Son Babakanl

1961-1965 (Ankara: Bilgi Yay. 1992), s. 143. 9 Nur Bilge CRISS, Strategic Nuclear Missiles in Turkey: The Jupiter Affair, 1959-1963 The

Journal of Strategic Studies, Cilt: 20, No. 34, (Londra: Eyll 1997), ss. 97-122. 10 11 John A. S. Grenville, The Collins History, ss. 598-599. Haluk Ulman, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas iinde, Olaylarla Trk

D Politikas 1919-1990, Mehmet Gnlbol, (der.) (Ankara: 1993), s. 329, Barton J. Bernstein, The Cuban Missile Crisis: Trading the Jupiters in Turkey? Political Science Quarterly, Cilt: 95 (Mart 1980), ss. 97-125. 12 Ferenc A. Vali, Bridge Across, s. 129 ve Feroz Ahmad, The Turkish Experiment, s. 402,

Nur Bilge CRISS, Strategic Nuclear ss. 97-122. 13 E. Shuckburghtan (Pariste NATO nezdindeki ngiliz Daimi Temsilcisi) FOya, 30 Ocak

1963, FO-371/173445, WUN 11920/2. 14 D. C. Humphreysten (NATOdaki ngiliz temsilcisi) Savunma Bakanlna, Paris 28 ubat

1963, FO-371/173445. 15 16 Ferenc A. Vali, Bridge Across, ss. 149-150. FOdan (W. N. Hugh-Jonestan) Savunma Bakanlna, 11 Mart 1964, FO-371/179071,

WUN 11937/2. 17 18 Merkezi Daireden M. Brownun raporu, 24 Mart 1964, FO-371/179071, WUN 11937/1. M. Browun Trkiyeye askeri yardm baln tayan raporu, 4 Mart 1964, FO-

371/179071, WUN 11937/2. 19 20 Hamit Ersoy, Turkeys Involvement, s. 184. Mr. Arthurun Trkiyeye Askeri Yardm baln tayan raporu, 5 Mart 1964, FO-

371/179071, WUN 11937/2. 21 Merkezi Daireden C. L. G. Mallabynin Yunanistana Askeri Y ardm baln tayan

raporu, 9 Haziran 1964, FO-371/179071, WUN 11937/2. 22 Evelyn Shuckburghtan (NATOdaki ngiliz temsilcisi) FOya, Paris, 31 Austos 1964, FO-

371/179071, WUN 11937/10. 23 FOdan (W. N. Hugh-Jonestan) E. Shuckburghe (Paris), 9 Eyll 1964, FO-371/179071.

191

24 25 26

Ferenc A. Vali, Bridge Across, s. 167. FOdan (W. N. Hugh-Jonestan) E. Shuckburghe (Paris), 9 Eyll 1964, FO-371/179071. Burrowstan FOya, Ankara, 26 Ocak 1960, FO-371/153030, RK 1011/1.a

192

Kbrs Bunalm ve Bar Harekt (1963-1974) / Yrd. Do. Dr. Galip Altepe [s.116-122]
C.B.., Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm Bakan / Trkiye

1960dan 1963e Bin dokuz yz elli dokuzun ilk gnlerinde Yunan Dileri Bakan Trkiye Yunanistan Dostluk Antlamas, erevesinde ilerlemeler kaydedildiini, bu balamda, lkesinin Enosis talebini ileri srmesinin sz konusu olmadn bildiren beyanda bulundu. Bu aslnda 1829dan beri Megali-dea felsefesi dorultusunda srdrlen politikann reddi anlamna geliyordu. ubat aynn ilk haftasnda Zurichde buluan Trk ve Yunan Dileri Bakanlar Kbrsda bamsz bir Cumhuriyetin kurulmas konusunda anlamaya vardlar. 11 ubat gn hazrlanan metin Adnan Menderes ile Konstantin Karamanlis tarafndan imzaland.1 Bu metin u belgelerden oluuyordu. a- Zurchde imzalanan belgelerin ierik ve anlamn aklayan Centilmenler Antlamas, b- Bamsz Kbrs Cumhuriyetinin anayasal erevesini ortaya koyan yirmi yedi madde ve bir ekden oluan Kbrs Cumhuriyetinin Temel Yaps Anlamas c- Bir yanda Kbrs Cumhuriyeti, te yanda ise Trkiye, Yunanistan ve ngilterenin yer ald drt maddelik Garanti Antlamas d- Kbrs Cumhuriyeti, Trkiye ve Yunanistan arasnda ttifak Antlamas.2 19 ubatda Kbrs Rum ve Trk taraflarnn da, onay alnarak Londra Antlamas imzaland.3 Bu ekilde toplumsal temele dayanan Kbrs Cumhuriyeti kuruldu.4 Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, 28 ubatda TBMMde yapt konumada, antlamalarla Trkiyenin drt temel isteinin gerekletiini belirtti. Zorluya gre bu istekler unlardr: 1- Kbrsn ne surete olursa olsun, yabanc bir devlete ilhak edilmemesi, 2- Kbrsta yaayan Trk Cemaatinin gelimesinin nlenmemesi ve onun Adada bir aznlk muamelesine tabi tutulmamas, 3- Adann, Trkiyenin gvenlii iin tad nem gz nne alnarak savunmasnn salanmas ve Trkiyenin de, bu oluuma katlmas,

193

4- ngilterenin sse sahip olmasnn Trkiye iin de, yararl olduu inancyla mevcudiyetinin devam.5 Kbrs Trktr Partisi ve Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu bir bildiri yaynlayarak Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorluya teekkr ettiler.6 Dr. Fazl Kk, 25 Kasmda Cumhurbakanl Muavinliine seilirken.7 14 Aralk da Makarios Cumhurbakan oldu.8 Antlamalar gerei alt yz elli kiilik Trk ve dokuz yz elli kiilik Yunan askeri birlii 16 Austosda Adaya kt9 ve Kbrs Cumhuriyeti, resmen bamsz bir devlet olarak kuruldu. Enosis yemini eden ve bu uurda yllarca mcadele veren Makarios ve Kbrs Rumlar mevcut durumu kabul edemediler. yle ki Cikko Manastrnda 15 Austos 1962de yapt konumada; sekiz asrdan beridir, Kbrsn ynetimi ilk kez Yunanllarn eline gemitir. Kbrs Rumlar EOKA Kahramanlar tarafndan balatlan ii tamamlamak iin almaldrlar. Mcadele imdi yeni bir biimde srmektedir. Hedefimize ulancaya kadar da, srecektir10 diyen Makaros, bu konudaki dncesini net bir ekilde ortaya koydu. 18 Ekim 1962 gn dzenlenen Ohi Gnnde EOKA militan Dragosun heykeli ald.11 Durumu kabullenemeyen DR. Fazl Kk, Cumhurbakannn Enosis yanls tavr ve konumalarnn Anayasaya aykr olduunu syledi.12 Trk ve Rum toplumlar arasnda ortaya kan ihtilf konularndan biri de, Trk Belediyeleri meselesidir. Uzun yllar devam ede gelen terr olaylar yznden fiilen kurulmu olan Trk belediyelerine hukuki nitelik kazandran karar 2 Ocak 1963de kabul edildi ise de, Bakanlar Kurulu karar tanmadn ilan etti13 ve Yksek Anayasa Mahkemesine bavurdu. Bununla da yetinmeyen Rumlar, 25 Ocakda Trk kesiminin elektriini kesti.14 5 Austos gn, Zurch ve Londra Antlamalarn emrivaki ile imzaladn, Anayasann tadilinin kanlmaz olduunu syleyen Makaros,15 30 Kasmda Trkiye Cumhuriyeti Hkmetine on maddeden oluan bir Anayasa deiiklii paketi sundu.16 Bunlar arasnda Cumhurbakan ve Muavininin veto yetkisinin kaldrlmas ile belediyelerin birletirilmesi gibi T.C. Hkmetleri ile Ada Trklerinin hassasiyetle durduu konular vard.17 1974 Rum-Yunan Juntasnn nemli ismi Nkhos Sampsona gre, daha o gn Ada, iki kesim arasnda taksim edilmiti.18 Neticede Trkiye, 16 Aralkda teklifi protesto etti.19 Makaros ise Trkiyenin verdii notay Kbrs Cumhuriyetinin iilerine mdahale sayarak iade etti.20 Kanl Noel

194

ki toplum arasnda gerginliin giderek trmand bu dnemde beklenen gelime 21 Aralk gecesi gerekleti. Saat; 02.30da Lefkoann Trk mahallelerinde grev yapan Rum polisi bir Trk kadnnn zerine aramaya kalknca, kzgn bir kalabalk topland. Bunun zerine ate aan Rum kolluk grevlileri, kadn ve yanndaki erkek arkadan vurdular.21 Ertesi gn ayn zamanda EOKA militan olduu bilinen baz Rum milisler, Lefkoa Trk Lisesi ile Girne Kapdaki Atatrk heykelini makineli silhlarla taradlar.22 Bu kritik dnemde Kbrs Radyosuna konuan Makaros, Garanti Antlamasnn geerliliini yitirdiini syledi.23 Lefkoann Tahtakale Semtinde yaayan sekiz yz Trk Rum tazyikine dayanamayp, Atatrk lkokuluna sand.24 15 Temmuz 1974 Darbesinden hemen sonra Cumhurbakanlna getirilen Nkhos Sampson,, emri altndaki etecilerle Kkkaymaklya saldrd. Bu esnada bir grup Kbrsl Trk mcahit, Rum aileleri toplayarak; bu silahsz sivillere yaplm iyi niyet gsterisidir diyerek bunlarn zarar grmeden Rum hatlarna varmalar iin elik etti.25 Ayn gn saat; 15.00de Babakan smet nn liderliinde Genelkurmay Bakanl binasnda yaplan toplantda Kbrs meselesi ele alnd. Skuneti salamak ve Adada asayii iade etmek iin ellerindeki tm imknlar kullanacaklarn syleyen nn, ABD., Yunanistan ve ngilterenin harekete gemesi gerektiini belirtti.26 Saat: 17.00de geici bir atekes salandysa da, Nkhos Sampsonun balatt saldr sonunda Ada, yeniden kart. 24 Aralk gn Lefkoann Kumsal mahallesinde Trk Alaynda doktor olarak grev yapan Binba Nihat lhann ei ve ocuu vahice katledildi.27 , artk iyice rndan kmt. Yaanlan olaylarn i sava olduu ve bunun bir plan erevesinde yapldndan kuku yoktu. Tarihe Akritas Plan diye geen bu menfur program 21 Nisan 1966 gnl Patris Gazetesinde yaynland. zetle yleydi: 1- Zurch ve Londra Antlamalarnn Kbrs sorununu zmediini Dnya kamuoyuna yaymak, 2- Anayasann deitirilmesinin art olduuna herkesi inandrmak, 3- Buraya kadar olan dnemde baar kazanlnca, Trklere anayasa deiiklik nerilerini bildirmek, 4- Trkiyenin Kbrsla ilikisini salayan Garantrlk Antlamasn ortadan kaldracak giriimlerde bulunmak, 5- Trkler, bu nerileri kabul etmedikleri takdirde silhl bir olup-bitti ile antlamalar ortadan kaldrmak, 6- Btn bunlar, 1965de yaplmas ngrlen genel seimlerden nce gerekletirmek.28 25 Aralk gecesi Rum milisler ar makineli ve havan topu gibi silhlarla Lefkoann Trk kesimine saldrdlar. Sampson ve adamlar ise Kkkaymaklya girip katliam yaptlar. nn bakanlnda toplanan kriz masas, ngiltere ve Yunanistan uyarma karar ald.29 Saat; 14.00de Trk Silhl Kuvvetlerine bal uaklar atmalarn durdurulmas iin Ada zerinde uyar

195

uular yapt.30 Ayn anda Kbrs Trk Alay Garnizondan karak, Gnyelide stlendi.31 Makaros ile Temsilciler Meclisi Bakan Glofkos Klerides ve Savunma Bakan Osman rek, Lefkoadaki ngiliz Yksek Komiserinin brosunda buluarak ate-kes iin antlamaya vardlar. Makaros btn olup-bitene ramen Yunanistan Dileri Bakan Sofokls Venizelosdan yardm talep etti ve hi ummad bir cevap ald; Yunanistan sizin hatalarnz iin savaa sokmayacam Yunanistan tarafndan da yalnz braklan Makaros, 26 Aralkda Birlemi Milletler Gvenlik Konseyini olaanst toplantya ard. Ona gre; Trkiye, Kbrsn toprak btnlne kar kuvvet kullanma tehdidi ile saldrgan eylemlerde bulunmaktadr.32 Ayn gn Ayvasl kynde yaayan Trkler topluca ldrld ve gizlice alan ukurlara gmld.33 Bu arada General Young, Trk ve nlgiliz alaylarnn bana getirildi ve bugn dahi hala ayn adl anlan Yeil Hat izildi.34 Kbrs Radyosunun Rumlar tarafndan ele geirilmesi ile seslerini Dnyaya duyuramayan Ada Trkleri, 28 Aralkda Bayrak Radyosunu kurdular. Orta dalga 200 m. zerinden yayna balayan Radyo, 30 Aralk gn, mevcut Kbrs Hkmetinin meruiyetini yitirdiini iln etti.35 Bunun zerine harekete geen Bapiskopos Makaros, 1 Ocak 1964 gn Kbrs Rum Radyosuna yapt aklamada Garanti Antlamalarn feshettiini aklad. ngiliz Dileri Bakanl bu aklamalarndan dolay Makarosu uyard. Bunun zerinde birka saat sonra yani deme veren Bapiskopos; Garanti Antlamalarn feshetmek iin giriimlerde bulunacan anlatmak istediini syledi.36 ngilterenin talebi zerine 15 Ocakda Londrada balayan konferans Kbrs Trk Heyeti adna Rauf Denkta katld ve taksim tezini savundu.37 Rum taraf ise srarla Garanti ve ttifak Antlamalarnn reddini, Trk ve Yunan Alaylarnn Aday terk etmesini istiyordu. Neticede grmeler hibir netice alnamadan kesildi.38 ki gn sonra Lefkoann simgelerinden Bayraktar Camii bombaland ve i sava yeniden balad. Bunun zerine Trkiye 13 ubatta B.M. Gvenlik Konseyine bavurdu. 26 ubat gn balayan grmeler 4 Martta sona erdi. Konseyin kararlar u unsurlar ieriyordu: 1- ye devletlerden Kbrsa durumu ktletirecek veya Dnya sulhn tehlikeye drecek her tr hareketten saknmalar, 2- Kbrs hkmetinden, iddet ve kan dklmesini nleyecek her tr tedbiri almas, 3- Kbrstaki toplulardan ve liderlerinden, bar korumak iin azami gayret gstermeleri gerekmektedir.39 Bu kararn Trk tarafn rencide eden bir yn vardr ki, yllar boyu srecek olan Kbrs sorununun temelini oluturacaktr. O da, Rum Ynetiminin Kbrs Hkmeti olarak kabuldr. Bu gelimeden cesaret alan Rumlar, Trk Cemaat Meclisini bombaladlar.40 Ayn gn Trk kyleri ablukaya alnd. 16 Martda toplanan TBMM hkmete gerektiinden asker mdahalede bulunma

196

yetkisi verdi. Bir gn sonra B.M. Bargc resmen kuruldu. Bu arada Trk tarafnn grlerini anlatmak iin New Yorka giden Denktan Adaya dn Makaros tarafndan yasakland. 4 Nisanda ise Trkiye ile olan ttifak Antlamasnn feshedildii akland. Trkiye, bu tek tarafl karar tanmadn bildirirken, Yunan Babakan, Makarosa destek verdi.41 Haziran ay banda smet nn Hkmeti Kbrsa mdahaleye karar verdi. Trk askeri Mersin ve evresinde gemilere binmeye balad. Trk kartmas kesindi. Bir ksm gemilerin denize almaya balad srada ABD Bakan Johnsonun sert bir dille kaleme alnm mesaj nnye ulat. Trkiyeyi ok eden mektupta u grlere yer verilmiti. Asker yardm alannda Trkiye ile ABD. arasnda mevcut iki tarafl antlamaya dikkatinizi ekmek isterim. Trkiyeyle aramzda mevcut 1947 tarihli antlamann 14. maddesi gereince, asker yardmn verili amalarndan baka maksatlarla kullanlmas iin, Hkmetinizin, Birleik Devletlerin onayn almas gerekmektedir. Bu koullar altnda ABD tarafndan salanm olan asker malzemenin kullanlmasna raz olunamayacan size bildirmek isterim.42 Bu mektuptan bir hafta sonra, 13 Haziran gn nn cevap mesajn gnderdi. nnnn tepkisi en az Johnsonunki kadar sertti.43 21 Haziranda Yunan Babakan Papandreu smet nn ve Johnson arasnda Washingtonda yaplan grmelerden netice alnamad. Ama Trk Babakannn gazetecilere verdii demete kulland cmleler hayli sarsc idi. nn bu grmede; Biz Trkler, balandmz lkeye inancmz yklncaya kadar tam bir yaknlk iinde bulunuruz. Ama inancmz bir kere ykld m, gvenimizi kazanmak kolay deildir. Unutulmamaldr ki, yeni bir Dnya kurulur, Trkiye de, oradaki yerini alr.44 Aecheson Plan Albay Grivas, 9 Haziranda Adaya geldi ve Yunan Genel Kurmay tarafndan Bakomutanla atand. Sava artk nerede ise kanlmaz hale geldi. Bu srada ABD tarafndan grevlendirilen eski Dileri Bakanlarndan Dean Aecheson gr al-veriine balad. 15 Temmuzda hazrlad pln taraflara sundu. Buna gre; 1- Karpasda Adann %5ini oluturan bir blge s olarak Trkiyeye verilecek, buna karlk Trk taraf Enosisi kabul edecek, 2- Kbrs, alt yerel blgeye ayrlacak, bunlardan ikisi Trk denetiminde braklacak, 3- Mes Adas Trkiyeye verilecek, 4- Kbrsl Trklere aznlk haklar tannacak.45

197

Bu plann taraflarca reddedilmesi zerine ikinci bir neride bulunuldu. Buna gre; 1. 200 milkarelik bir blge, 50 yl iin Trkiyeye kiraya verilecek, 2. Trklere aznlk haklar verilecek, 3. Ada, Yunanistana braklp, Trklerin haklar ABD. garantrlne braklacak. Trkiye yeni plan prensipde reddederken Makarosda, Enosisi kaytsz-artsz salanmamas, nedeniyle kabul etmedi.46 Sava Yeniden Balyor Diplomatik ortamn kaosa girdiini gren Albay Grivas 5 Austosda Mansura ve Boaza, ardndan Seluklu ve Alevkayaya saldrd. Onbinin zerinde bir kuvvetle, tank ve topu desteini alan Rumlar, bu kyleri ele geirdi. Trk mcahitler ise Erenkye ekildi. Otuz kilometrelik cepheyi savunan beyz niversiteli ile ikiyz kyl mcahit, Erenkye son savunmalarn yaparken, 7 Austosda Trk jetleri hava taarruzunda bulundu.47 Trk Hkmetinin gsterdii kararl tavra ramen Makaros; Trk Hava Kuvvetleri yarm saat iinde Aday terk etmezse tm Kbrs Trklerinin ldrlmesini emredeceim diyerek tehditler savurdu.48 Tarihe Dillirga Savalar olarak geen bu olaylar 9-10 Austos gecesi B.M. Gvelik Konseyinin ars ile sona erdi. Trk taraf hava akn srasnda den ve ehit olan hava pilot Yzba Cengiz Topel dahil, mcahitlerden on ehit, drt kayp, otuz iki yaral verdi. Bu harekt Rumlara ise elli l ve yz yirmi be yaralya mal oldu. Asker adan malubiyete urayan Makaros, Trkleri iktisa ablukaya ald. retimden kopan otuz binden fazla Trk, adrlarda, okullarda ve Kzlay adrlarnda yaamaya mahkum edildi. Aralarnda kereste, ta, kum, tel, telefon, akaryakt, izme, haki kuma, eldiven, orap, palto ve plastik borunun da, bulunduu otuz sekiz kalem maln Trklere ulamas engellendi.49 Kbrsl aratrmacyazar Sabahattin smail, o gnleri u szlerle anlatmaktadr; Trkiyeden gelen taynl gnler Kzlayn iaretini tayan kamyonlar grnd m, herkes koard. Her aileye bir torba un verilirdi; ekmek yapmalar iin Biraz eker, nohut, bakla. 1963 Aralnda balayan saldrlardan sonra, iine dtmz sefil yaam byleydi.50 Bu arada B.M. Gvenlik Konseyi tarafndan arabulucu olarak atanan Ekvator Galo Plaza Ada ile ilgili bir plan hazrlayarak 26 Mart 1965de B.M. gndemine getirdi. Ancak Trkiye tarafndan derhal reddedildi. nk rapor, Kbrs Trklerinin Rum hakimiyetini kabul etmesi, Trklerin Adadan gnn kolaylatrlmas, Rumcann resmi dil haline getirilmesi gibi teklifleri ihtiva ediyordu.51

198

te yandan Yunan Babakan Yorgo Papandreunun Yunanistandaki komnistlerle ibirliine gitmesi ve orduda geni apl tasfiye hareketine girimesi, iktidardan dmesine sebep oldu. Albay Papadopoulos, hkmet darbesi ile ynetimi ele geirdi (21 Nisan 1967). Yunanistan ve Makaros Enosisde Diretiyor Yunan juntasnn desteini alan Rum Temsilciler Meclisi 26 Haziran 1967de enosis karar ald. Buna gre; 1- Ne tr glklerle karlalrsa, karlalsn, tm Elen Dnyasnn destei ile yrmekte olan savam, niha baarya kadar durmayacaktr. 2- Kbrs Rum halk ile anavatan arasndaki gnl birliinin ve ulusal urann baars iin kanlmaz bir koul olan Yunan-Kbrs sk ibirliinin glenmesi iin eldeki tm vastalar kullanlacaktr.52 Bununla da yetinmeyen Makaros, zaman iinde saylar onbini bulan Yunan askerinin R.M.M.O. (Rum Mill Muhafz Ordusu)na katlmasna ilikin bir karar ald. 21 Temmuzda seim yasasn deitireceklerini iln edildi. Bu duruma gre Trk milletvekilleri yeniden seilemeyecekti. Direnie geen Trkler, 24 Temmuzda kendi yasama meclislerini kurdular. 26 Temmuzda alnan kararlar onayp, Resm Gazetede yaynlayan Dr. Fazl Kk, duruma hukuk zemin hazrlad.53 11 Temmuz 1967de yasa geiren Rum Temsilciler Meclisi, R.M.M.O.ya illegal olarak komuta eden Yunan subaylarna yasal stat salad.54 Bu yasa Bakanlar Kuruluna, Kbrs Cumhuriyeti vatanda olmayan birini Ordu Komutanlna atama yetkisi veriyordu. Buna gre Yunanl subay ya da erler R.M.M.O.da alabilecek, ancak herhangi bir disiplin suundan dolay Kbrs asker mahkemelerinde yarglanamayacakt. Alnan bu kardan ksa bir sre sonra Ankarada srgnde bulunan Denkta, Ekim aynn son haftasnda, Nejat Konuk ve brahim Erolla birlikte Trkiyeden ayrld. 30 Ekim gn Dkarpasda Adaya kan Denkta ve arkadalar R.M.M.O. tarafndan yakaland.55 1967 Olaylar Rum asker birliklerinin bana geen Grivas, 15 Kasm 1967de Geitkale ve Boazii kylerine saldrd. B.M. Bar Gc askerlerinin gzlerin nnde yirmisekiz kyly ldrp, ihtiyarlar atee atan R.M.M.O. ve Makaros blgede alenen katliam yaptlar.

199

16 Kasm gn toplanan TBMM, 435 yeden 432sinin oyu ile Adaya mdahale ve hatt gerekirse Yunanistanla sava karar ald.56 Alnan kararn akabinde Trk Donanmas skenderunda karma hazrlklarna balad. T.C. Hkmeti 17 Kasmda Yunan Hkmeti ile dier mttefiklerine Trkiyenin kararn bildirdi. Ayrca karmann durdurulmas iin yirmibin Yunan askerinin, derhal Aday terk etmesini, Grivasn Adadan karlmasn, can ve mal kayb iin tazminat denmesini istedi.57 Trk jetleri Ada zerinde ihtar uularna balad. ABD Bakan Johnson, Cyrus Vancei arabulucu olarak gnderdi. Bu srada Trk Hkmeti ikinci bir muhtra verdi. Bu notada u hkmler yer alyordu: 1- Trkiye ve Yunanistan 16 Austos 1960 Lefkoa Antlamas gereince, Kbrsn muhtariyet, toprak btnl ve bamszl kabul edecektir. 2- Adadaki iki cemaatle birlikte, Trkiye ve Yunanistann rzas olmadan Adann statsnde ve 1960 Lefkoa Antlamasnda hibir deiiklik yaplmayacaktr. 3- Taraflar, Antlamalar d Kbrsl olmayan asker kuvvetlerinin Kbrstan ekilmesini kabul ederler. ekilme azami iki ay iinde tamamlanm olacaktr. 4- Taraflarn bu hususlara uyduklar, nce Yunanistan, daha sonra Trkiye tarafndan iln olunacaktr. 5- Grvas bir daha Adaya dnmemek zere geri ekilmi olacaktr. 6- EOKA tekilt tamamen datlacaktr. 7- Antlamalar d olarak Adaya sokulan btn silh, cephane ve mhimmat ekilecektir. 8- BM Bar Gcndeki asker says arttrlacaktr. 9- Boazii ve Geitkale kylerinde yaplan saldrlarda ilenen cinayetlerin hesab sorulacak, lenlerin yaknlarna tazminat verilecektir. 10- Kbrsl Trklerin Ada iinde veya dnda seyahat serbestlii olacak, ticaret serbestisi tannacak, ileyecekleri sulardan sadece Trk Cemaatine kar sorumlu bulunacaklardr. 11- Mevcut buhrann giderilmesi iin Yunanistan, bugn kabul ettii artlar yerine getirmez ve zaman zaman Adadaki Makaros idaresi Trkiyeye ve Trklere baskda bulunursa, T.C. Hkmeti hi kimseye danmadan Kbrsa fiil mdahalede bulunacak ve istedii artlar tahakkuk edinceye kadar, Aday asker ynden kontrol altnda bulunduracaktr.58 Trkiyenin ileri srd bu artlar kabul eden Yunanistan Dileri Bakan Panaots Pippinellis 2 Aralkda yapt aklamada Kbrstaki kuvvetlerini ekeceklerini, buna mukabil Trkiyenin de sava hazrlklarn durduracan belirtti.59

200

Geici Tr Ynetimi Dnemi 28 Aralk 1967de T.C. Dileri Bakanl Genel Sekreteri Zeki Kuneralp, Suat Bilge ve Kbrs Trk ileri gelenleri bir araya gelerek Geici Trk Ynetimini kurdular. Cumhurbakan muavini ile Cumhuriyet Meclisi Milletvekilini, Cemaat Meclisi Bakan ile icraa heyetinin belli miktardaki yesini, T.M.T. (Trk Mukavemet Tekilt)n ve bir tarafsz maliyeciyi ihtiva edecek ekilde organize edildi. Geici Trk Ynetimi Bakanlna Dr. Fazl Kk getirildi. Babakan ve yardmcs dnda on bir kiilik Yrtme Kurulu, Bakanlar Kurulu olarak grev ald. 13 Nisan 1968de Adaya dnen Denkta 1973de yaplan seimler sonunda Cumhurbakan Muavinlii ve Trk Ynetimi Bakanlna getirildi.60 Kbrsta Rum-Yunan Darbesi Grivasn lm zerine alnan bir kararla EOKA-B karargh, Yunan Kontenjan Alay Klasna tand.61 Bu durumdan rahatsz olan Makaros ile Yunan ordusu arasda srtme balad. 2 Temmuz 1974de Yunan Cumhurbakan General Ghizikise bir mektup yollayan Makaros, kendisinin, Vali deil, devlet bakan olduunu hatrlatt62 ve EOKA-B militanlarnn nemli bir blmnn yakalanmas iin harekete geti. 15 Temmuzda duruma el koyan R.M.M.O. milislerine bal tanklar Cumhurbakanl Sarayna taarruz ettiler ve Nkhos Sampsonu Cumhurbakanlna getirdiler.63 Yunan kaynaklar tarafndan Apollon Harekat olarak adlandrlan darbe, Trkiyede tepki ile karland. Darbeyi Afyonda renen Babakan Blent Ecevit; u anda, Afyonun u meydanndan btn Dnyaya yakn-uzak komularmza sylyorum; kimse Kbrsda Trklerin haklarna el srmeye kalkmasn! diyerek ilk uyarda bulundu.64 16 Temmuz gecesi saat: 02.30da toplanan MGK., Babakana ngiltere ile grmeler ve harbe hazrlk konusunda tam yetki verdi.65 Rauf Denkta ise; Adolf Hitler, sraele Cumhurbakan olamazsa, Nkhos Sampsonun da byle bir greve getirilmesi kabul edilemez diyerek protestoda bulundu.66 17 Temmuzda Londraya giden Ecevit, ngiliz Babakan Harold Wilson ve Dileri Bakan James Callaghan ile durum deerlendirmesi yapt. Ancak istenilen netice alnamad. Ayn gn olaanst toplanan TBMM; Kbrs sorununu grt. 19 Temmuz sabahnn erken saatlerinde Genel Kurmay Bakanlna ulatrlan Bakanlar Kurulu kararnda; Trk Silhl Kuvvetleri, Kbrsta denize k olan bir blgeyi elde etmek ve Adadaki Trk toplumunun gvenliini salamak zere yarn Kbrsa kacaktr deniyordu.67 Ayn gn toplanan B.M. Gvenlik Konseyinde konuan devrik Cumhurbakan Makaros; darbe, Yunanistandaki asker rejim tarafndan planlanm ve R.M.M.O.nda grev yapan Yunan subaylar tarafndan gerekletirilmitir. Yunanistandaki asker rejim, Kbrsn bamszln acmaszca katletmi, kendi diktatrlk sistemini Kbrsa yaymtr diyerek Yunanistan sulad.68

201

Birinci Bar Harekt 20 Temmuz saat: 04.00de Trk Silhl Kuvvetleri genel alarm verdi. Adana, Antalya, Konya asker havaalanlarndan kalkan jetler saat: 05.25de Lefkoaya ulatlar ve bir sre sonra ilk paratler Adaya inmeye balad.69 Denkta, o an u cmlelerle anlatr; gecikmeyle de olsa evvela derinden top sesleri gelmeye balad, sonra arkasndan uaklarn paratleri indirmeye baladklar grld. O an, etrafmda olanlarn kapanp, topra ptklerine ve krler olsun dediklerine tank oldum!.70 Ecevit ise Ankara Radyosunda yapt aklamasnda; biz sava iin deil, bar iin; yalnz Trklere deil, Rumlara da bar getirmek iin Adaya geliyoruz diyordu.71 Saat: 08.50de Girnenin on kilometre batsndaki Pladini Plajna karma gemileri kapak att. Yunanitanda toplanan Bakanlar Kurulu sava karar ald. Kbrs Rum Dileri Bakanl da, B.M. Gvenlik Konseyini toplantya ard.72 Toplanan Konsey, 353 sayl kararla taraflar atekese ve Adadaki btn yabanc kuvvetleri geri ekilmeye ard.73 22 Temmuz gn saat: 13.00de Girne, Trk Kuvvetlerinin eline geti.74 Saat: 16.00da Trkiye, Gvenlik Konseyinin atekes kararna uymay kabul etti.75 Ertesi gn Nkhos Sampson istifa etmek zorunda kald, yerine Meclis Bakan Glafkos Klerides getirildi. Yunanistanda iktidar elinde tutan junta, bir tebli yaynlayarak, lke idaresini sivillere braktn iln etti.76 Girne-Lefkoa arasnda dar bir erit ele geirilmi, Rum-Yunan ikilisi asker adan tam anlam ile malup olmutu. Cenevre Konferans 25 Temmuzda Trk Dileri Bakan Turan Gne, James Callaghan ve Yunan Dileri Bakan Yorgo Mavrosun katlm ile balad.77 30 Temmuzda zerinde anlamaya varlan metin Dnya kamuoyuna duyuruldu. Buna gre; 1- Adada bir gvenlik blgesinin kurulmas, 2- Rum-Yunan igalindeki Trk blgelerinin derhal boaltlmas, 3- Tutsak durumundaki asker-sivil personelin derhal mbadele edilmesi, 4- Adada barn salanmas ile Anayasaya uygun bir hkmetin yeniden kurulmasnn salanmas, 5- Kbrs Cumhuriyetinde Rum ve Trk olmak zere iki otonom idarenin mevcudiyetinin kabul gerekmektedir.78 kinci Bar Harekt 8 Austosda balayan ikinci tur grmeler baarszlkla sonuland. nk Rum taraf daha nce kabul ettii antlama artlarn uygulamaya sokmuyordu. ABD Dileri Bakan Hery Kissinger ile yeni bir plan hazrlamt. Buna gre; konferansa iki gn ara verilecek, igal edilen Trk kyleri

202

boaltlacak, Federasyon nerisi kabul edilecek ve Trk birliklerinin ilerlemesi durdurulacakt.79 Ancak bundan da netice alnamad. Neticede 14 Austos gn saat: 04.30da Trk kuvvetleri parola: zafer hedef: ahin Hatt, slogan ile harekete geti. lk etapta Lefkoa Havaalan ele geirildi. nsanlk tarihinin en byk katliamlarndan biri bu srada yapld. Bir gurup EOKA-B mensubu Rum militan Mausann kuzey-batsndaki Atllar Kyne giderek yetmi be kiiyi ldrerek, topluca bir ukura gmdler.80 Trk birlikleri yeniden savaa balamas zerine Yunanistan ve ngiltere tarafndan toplantya arlan B.M. Gvenlik Konseyi kabul ettii 357 sayl kararla; taraflar atekese davet etti. Bu srada Yunanistanda kurulan Konstantin Karamanlis Hkmeti, aklama yaparak, NATOnun asker kanadndan ekildiini bildirdi. B.M. Gvenlik Konseyi, ard-ardna 358, 359 ve 360 numaral kararlar duyurdu. Konu yine, atekesti.81 Trk birlikleri ise Gzelyurt ve Mausaya girmiti. Babakan Ecevit, Trk Silhl Kuvvetlerinin hedefine ulatn belirterek, atekes kararna uyulacan iln etti.82 Ecevite gre, ikinci harektla, corafi esasa dayal iki muhtar devletten kurulu federal Kbrs Devletinin temelleri atlmt 1963 Aralnda kanl bir ekilde balayan macera, Trkiye ve Kbrs Trkleri asndan artk bitmiti.

Bkz; . Sina GREL, Kbrs Tarihi (1878-1960), Kolonyalizm, Ulusuluk ve Uluslararas

Politika, stanbul, 1985, c. II. , s. 152-155; Erten KASIMOLU, Eski Gnler-Eski Defterler, Lefkoa, 1991, C. I. , s. 88; A. Galip ALITEPE, Kbrs Trk Kamuoyu ve Trkiye-Kbrs likileri (1919-1960), Baslmam Doktora Tezi, Konya, 1993, s. 180 v. d. 2 3 4 5 6 . Sina GREL, a.g.e. , C. II. , s. 154-155. Baha ZLER, Kbrs Cumhuriyetinin Kuruluu Antlamalar, stanbul, 1959, s. 72. A. G. ALITEPE, a.g.e. , s. 181. T.B.M.M. Z. C., Devre: XI. , C. VII., s. 1367. Bozkurt Gazetesi, 21 ubat 1959; Kurucusu; Cemal TOGANdr. 1951-1988 yllar

arasnda yaynlanan gazete tam koleksiyon olarak K. K. T. C. Mill Ariv ve Aratrma Dairesinde ciltli olarak muhafaza edilmektedir.

203

Halkn Sesi Gazetesi, 26 Kasm 1959; Kurucusu; Dr. Fazl Kktr. 1942den beri

yaynlanmaktadr. 1942-1949 yllarna ait nshalar K. K. T. C. T. T. K. Arivinde, 1950den gnmze yaynlanan saylar ise K. K. T. C. Mill Ariv ve Aratrma Dairesinde bulunmaktadr. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Halkn Sesi Gazetesi, 15 Aralk 1959. Bkz; A. Galip ALITEPE, a.g.e. , s. 183-186. A.g.e. , s. 41. Halkn Sesi Gazetesi, 29 Ekim 1962. Murat SARICA-Erdoan TEZ-zer ESKYURT, Kbrs Sorunu, stanbul, 1975, s. 41-44. Milliyet Gazetesi, 3 Ocak 1963. Bozkurt Gazetesi, 16 Ocak 1963. Bozkurt Gazetesi, 6 Austos 1963. Halkn Sesi Gazetesi, 31 Kasm 1963. Halkn Sesi Gazetesi, 31 Kasm 1963. Glafkos KLERIDES, My Deposton, Ncosa, Basm Yl. Belli Deil. Halkn Sesi Gazetesi, 17 Aralk 1963. Belli Deil, s. 22 v. d. Sabahattin SMAL, Kbrs Cumhuriyetinin Douu-k ve Unutulan Yllar, Lefkoa,

1992, s. 123. 21 Bozkurt Gazetesi, 22 Aralk 1963; Halkn Sesi Gazetesi, 22 Aralk 1963; Guardan, 31

December 1963; The Daly Express, 28 December 1963; Perre OBERLING, Bella Pars Giden Yol, Ankara, 1987, s. 36. 22 23 24 25 26 Abdlhaluk AY, Kbrsta Kanl Noel, Ankara, 1989. Halkn Sesi Gazetesi, 23 Aralk 1963. Halkn Sesi Gazetesi,23 Aralk 1963. Perre OBERLING, a.g.e. , s. 77. Nihat ERM, Bildiim, Grdm ller inde Kbrs, Ankara, 1975, s. 212.

204

27 Deil, s. 3. 28

Bozkurt Gazetesi, 25 aralk 1963; iler EMNER, Bir Daha Asla, Lefkoa, Basm Yl Belli

A. Galip ALITEPE, Kbrs Rumlarnn Ada Trkln Yok Etme Plan ve Akritas

rgt, Konya, 1983, s. 1 v. d. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Nihat ERM, a.g.e. , s. 212. Cumhuriyet Gazetesi, 26 Aralk 1963; Hrriyet Gazetesi, 26 Aralk 1963. Ahmet TOLGAY, Kanl Noel, stanbul, 1973, s. 65. Perre OBERLING, a.g.e. , s. 78. Human Rghts In Cyprus, Human Rights Comttee, Ncosa, 1979, s. 93-95. The Pttsburg Press, 27 December 1963. Akn Gazetesi, 29 Aralk 1963. Halkn Sesi Gazetesi, 2 Ocak 1964. Hrriyet Gazetesi, 16 Ocak 1964. Nancy CRASHAW, The Cyprus Revolt, London, 1978, s. 384 v.d. Mehmet GNLBOL ve Dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, 1974, s. 441. Abdlhak AY, a.g.e. , s. 77. Halkn Sesi Gazetesi, 5 Nisan 1964. Perre OBERLING, a.g.e. , s. 92-93. A.g.e. , s. 93 v. d. Milliyet Gazetesi, 22 Haziran 1964. Sabahattin SMAL, 150 Soruda Kbrs Sorunu, stanbul, 1988, s. 105. A.g.e. , s. 105. Milliyet Gazetesi, 8 Austos 1964. Abdlhaluk AY, a.g.e. , s. 81. Sabahattin SMAL, a.g.e. , s. 96-97.

205

50 51 52 53 54 55 56 57 236. 58 59 60 61

brahim ARTU, Kbrsta Sava ve Bar, stanbul, 1989, s. 66. Sabahattin SMAL, a.g.e. , s. 106-107. A.g.e., s. 108-110. Halkn Sesi Gazetesi, 27 Temmuz 1967. Bozkurt Gazetesi, 12 Temmuz 1967. Aldlhaluk AY, a.g.e. , s. 84. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, 1983, s. 799. F. KRAT-M. H. ALTAN-S. , EGEL, Kbrsta Yunan Emperyalizmi, stanbul, 1978, s.

Perre OBERLING, a.g.e. , s. 116-117. Cumhuriyet Gazetesi, 3 Aralk 1967. F. KRAT ve Dierleri, a.g.e. , s. 240 v. d. Sabahattin SMAL, 20 Temmuz Bar Harekatnn Nedenleri-Geliimi-Sonular, Lefkoa,

1988, s. 45. 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 Cumhuriyet Gazetesi, 6 Temmuz 1974. Pierre OBERLING, a.g.e. , s. 127, Milliyet Gazetesi 16 Temmuz 1974. brahim ARTU, a.g.e. , s. 119; Hrriyet Gazetesi, 16 Temmuz 1974. M. Ali BRAND, 30 Scak Gn, stanbul, 1990, s. 43. Mesut GNSEV, 20 Temmuz 1974, afak Vakti Kbrsta, stanbul, 1996, s. 13. briham ARTU, a.g.e. , s. 146. U. N. Monthly Chroncle, Vol. XI. , No. 8, s. 9; Milliyet Gazetesi, 20 Temmuz 1974. brahim ARTU, a.g.e. , s. 160. S. Arif TERZOLU, Kan, Gzya ve Bar, stanbul, Basm Yl Belli deil, s. 55. Hrriyet Gazetesi, 20 Temmuz 1974. Halkn Sesi Gazetesi, 20 Temmuz 1974.

206

73

Sevin TOLUNER, Kbrs Uyumazl ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1977, s. 278-279;

U. N. Monthly Chroncle, Vol. XI. No. 8, s. 23-24. 74 75 76 77 78 79 80 81 82 Perre OBERLING, a.g.e. , s. 136. Lna SOLOMINIDIOU, Kbrs Gnl, Ankara, 1987, s. 109. Kamuran GRN, Bkre-Paris-Atina Bykelilik Anlar, stanbul, 1994, s. 328. S. Arif TERZOLU, a.g.e. , s. 116. Perre OBERLNG, a.g.e. , s. 145-147. Sabahattin SMAL, a.g.e. , s. 137. Murat SARICA-Erdoan TEZ-zer ESKYURT, Kbrs Sorunu, stanbul, 1975, s. 206. Sevin TOLUNER, a.g.e. , s. 314-315. Milliyet Gazetesi, 17 Austos 1974.

207

SEKSEN NC BLM 1980 SONRASI DNEM

1980 ve Sonras / Prof. Dr. Hikmet zdemir [s.125-161]
Kocaeli niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye

Parlamentonun Performans Kocaeli Milletvekili, Dileri eski Bakan ve idare hukuku uzman kimliiyle Prof. Turan Gne (1922-1982), Araba Devrilmeden nce adyla baslan hatralarnda; Trkiyede 1980 ncesi dnemde siyasetin erozyonu zerine ieriden bir tank olarak gzlemlerini ve zellikle parlamentonun performansn eriten i tzk engelinden sz eder: ( tzkteki) 55. maddeye gre, Millet Meclisi, Sal, aramba, Perembe gnleri 15.00-19.00 aras toplanr. Yani bir hafta iinde normal alma sresi 12 saattir. Bu o kadar kesindir ki, gerekli olsa bile, konuulan konu lke iin hayati olsa bile, ne Genel Kurulun, ne Bakann almalara devam etme karar almas yasaklanmtr. 56. madde gereince zorunlu hallerde ve sona ermek zere olan ilerin tamamlanmas amacyla oturumun uzatlmasna Genel Kurulca karar verilebilir. O halde bir kez zorunluluk olacak, ayrca konuulan konu sonulanmak zere bulunacak ki, sre bir miktar uzatlabilsin. O gn iin belli bir gndem yaplm, ancak yarsna gelebilmek nasip olmu, milletvekilleri bunu bitirmek istiyorlar. Ne yaplsa faydas yoktur. Saat 19.00 oldu mu Bakan oturumu kapatacaktr. Dnyann hibir yerinde meclislerin almasn snrlayc bir i tzk hkmn bulmak olana yoktur.1 1980 Parlamentosunun bir baka yesi, Bitlis Senatr Kamran nan da, ierden bir tanktr. APli Senatr Kamran nan, yeni kuaklara ders olutursun diye 1980 ncesinde siyasetin erozyonuna arpc rnekler vermektedir: 1978 Ekiminde, biraz da yaadm manzaralarn tesiriyle not defterime yle bir cmle dmm: Siyasi tablodan cevap kmadna gre, Trkiye meselelerinin cevab baka yerde ve baka ekilde aranacak demektir; oraya doru gidiyoruz. (.) Birbirine hakaret eden liderler, birbirine ate eden genler, fiyat etiketi karsnda gznden ya akan vatanda Grup toplantsnda ise, Bu derece nemli meseleleri bulunan bir memleket Parlamentosunun bu derece hareketsiz oluunu anlamak mmkn deildir, dedim. Bir gn sonra (CHPli) Prof. (Haluk) lman, Geminin batmasn seyrediyoruz, diyordu. Konumada hazr bulunan soldaki bir dier Profesr, ak bir ekilde, Bu iin k yoktur. Yeni bir buhran dnemi yaanyor, mdahale ile biter, diyordu. () Bata 105 insann

208

ldrld Kahramanmara olmak zere, ac olaylara sahne olan 1978 yln kapatrken not defterime u, isyan dolu satrlar yazmm: Ac bir yln son gn; 115 l, binlerce yaral, artan bir kin, derinleen blnmeler, duyarsz bir toplum, gsz bir Hkmet, felce uram bir Parlamento, yzde 80 enflasyon, 13 ilde skynetim, milyon isiz, servet ve savurganlk iinde yzen bir snf insan, her tarafndan su almaya balayan bir gemi () 1979 Okyanusuna bu gemi ile giriyor Trkiye. (.) Kolektif basiret balanmas yaanyordu. (.) Memlekette olaylar arttka Mecliste gerginlik artyor, Mecliste gerginlik ykseldike darda olaylar trmanyordu. (.) 10 ubat 1979 gn Senatoda yine olay kmas zerine, Senatr (Atf) Benderliolu salondan karken, Bu i burada biter, dedi. Hayr, burada deil, karakolda biter, dedim. Bizi dinleyen (Ahmet hsan) Birinciolu da, Evet, karakolda biter, dedi; ve yle bitti. () 2 Dardan Sorular 1980 Ordu mdahalesinin NATOda ve Trkiyenin Batl mttefikleri gznde srpriz olmad, hatta resmi evrelerde memnuniyetle karland sr deildir. Mehmet Ali Birandn tespitlerine gre; NATO Gneydou Karargah Komutan ABDli Amiral Sheer, 1980 ilkbaharna doru stanbulda Harp Akademilerinde bir konuma yapm ve genel konulardan sonra NATOnun Gney Kanat sorunlarna ve blgedeki gelimelere deinerek Trkiyeye gemitir. Amiral Sheer, niformal dinleyicilerine ok anlaml bir soru yneltmitir: Trkiyede enflasyon yzde 100 (Birand, enflasyonun o srada yzde 45e dtn not ediyor./H) civarnda srerken gl bir savunma gerekletirilemez. Uygulamaya konulan istikrar program (24 Ocak ekonomik istikrar kararlar kastediliyor./H) ok nemlidir ve mutlaka aksamadan srdrlmesi gerekir. Oysa bir yandan mthi bir anari ve belirsizlik var. Bylesine bir tehlike karsnda ben size sormak isterim, siz ne yapyorsunuz, ne yapmay planlyorsunuz?3 NATOnun, Trk Silahl Kuvvetlerini bir askeri mdahale durumunda destekleyeceini gsteren ilk mesaj, Trkiye Genelkurmay Bakan Kenan Evren ve kinci Bakan Haydar Saltka 11 Mays 1980 gn verilmitir. Brkselde NATO Askeri Komitesi toplantsnda General Rogers, Ege Denizinde komuta-kontrol sorunlar ve Yunanistann askeri kanada geri dnn Trkiye Genelkurmay kinci Bakan Haydar Saltk ile grrken bir ara sz Trkiyeye gelmi ve General Rogers tereddt etmeden sormutur: lkenizdeki kargaa karsnda Trk Ordusu ne yapmay dnyor? Orgeneral Haydar Saltk hi renk vermemitir; byle bir soruyu zaten beklemektedir: Her zamanki grevimizi srdryoruz. Ancak, Ordunun skynetimde bylesine geni ekilde rol almasnn sakncalar da vardr.

209

Evet, skynetim nedeniyle bu greve verilen birliklerin eitimlerinde baz glkler balad. Ancak arann kapatlmasna alyoruz. Genelkurmay Bakanlar onuruna verilen kokteylde de Orgeneral Kenan Evreni, ABDli meslekta Genelkurmay Bakan General Jones sktrmtr: Trkiyedeki gelimeleri dorusu kaygyla izliyoruz. Neler olduunu anlayabilmek de ok g. Aylardr bir Cumhurbakan bile seemedi politikaclarnz. NATOda grevli Trk subaylar da Brkselde Trkiye Dileri Bakan Hayrettin Erkmenin etrafn evirip skntl ve sinirli bir ekilde yle konumulardr: Beyefendi, nedir bu durum? Sonu nereye varacak, bir Cumhurbakan dahi seilemiyor hl. Biz burada anlatamyoruz, millete rezil oluyoruz. G durumlara dyoruz.4 US Armed Forces dergisinin Haziran 1980 tarihli saysnda ise u yorum yer almaktadr: Trkiyedeki gelimeler yle bir noktaya trmanmtr ki, Trk Silahl Kuvvetlerinin

mdahalesinden baka bir k yolu grlememektedir. (.) Trk Silahl Kuvvetleri mdahale edecek, ancak gelimeleri uzun vadede Ordu da dzeltemeyecektir.5 Ordunun Tepkisi ve Uyar Mektubu Ordunun, lke genelinde yaanlan iddet eylemlerine ve kanl olaylara tepkisi ne idi? Temmuz 1979da, Milli Gvenlik Kurulunun aylk olaan toplantsnda Napolideki NATO Karargah ziyaretinden henz dnen Deniz Kuvvetleri Komutan Blend Ulusu yle konumaktadr: talya Deniz Kuvvetleri Komutan ile konuurken, bana dedi ki; ciddi tedbirler aln, yoksa demokratik rejimi tehlikeye sokarsnz. Oramiral Ulusu, bizde eylemlerin halka indiini sylyor, hkmet ciddi nlemler almal, diyordu. Bu konumaya tank olan Faruk Skan, (Demokratik Partiden Konya Milletvekili, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs sfatyla Milli Gvenlik Kurulu toplantsndadr/H.), ilk kez komutanlarn geziden dndkten sonra konumaya baladn grdm, diyordu. Hele Gneydou ve Dou illerinde 1979un ilk drt aynda yaptklar incelemeden sonra Nurettin Ersin, Tahsin ahinkaya, Blend Ulusu, Sedat Celasun ayr ayr sz alp deerlendirmelerini sralamlard. zetle, devlet otoritesinin yokluundan, brokrasinin almadndan, eylemlerin giderek boyutlandndan, yaknyorlard. Askerler, nlem alnmasn vurgularken, Babakan Ecevit-Faruk Skann gzlemidurmadan not alyor, susuyordu. Deniz Kuvvetleri Komutan elindeki yazl metni yarm saat kadar okudu. 11-12 maddeye sdrd bu konuma, toplantda bulunanlarn kans, btn komutanlarn ortak gryd. Oramiral, szc gibi konuuyordu. Szlerini bitirdiinde, CHPli Devlet Bakan Hikmet etin yannda oturan CHPli Milli Eitim Bakan Necdet Uura, Tpk, Muhsin

210

Batur gibi, dedi. Orgeneral Batur da Milli Gvenlik Kurulunda 1971 askeri mdahalesinden hemen nce -tpk- Oramiral Ulusu gibi konumu, iki de yazl muhtra vermiti.6 Mehmet Barlasn tespitlerine gre; askerler, terrn trmanmas, ekonominin iflas iinde olmas ve siyasi arenada kavgalar sonucu, 1979 Eyllnde Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin talimatyla askeri mdahalenin zamannn gelip gelmediini saptayacak bir alma Grubu oluturmulard. Genelkurmay kinci Bakan Haydar Saltkn ynettii alma Grubu 11 Eyll 1979 gn (askeri mdahaleden bir yl nce) almaya balamt. O srada Babakanlk koltuunda Blent Ecevit oturmakta idi.7 Genelkurmay alma Grubu raporlarna gre, lke i savaa doru yol alyordu. Eer askeri mdahale gecikirse, Ordunun blnmesi tehlikesi de vard. Bu deerlendirmeden hareketle Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin, 21 Aralk 1979 gn stanbulda, 1. Ordu Karargahnda komutanlarla bir toplant yapt ve burada Hkmete yazl bir uyarda bulunulmas karar alnd biliniyordu.8 27 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan Kenan Evren imzal ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl mektup, Milli Gvenlik Kurulu Bakan sfatyla Cumhurbakan Korutrke verildi. Mehmet Barlasa gre, Orgeneral Kenan Evren, uyar mektubunu Cumhurbakanna iletirken, Orduda derhal ynetime el koyulmas gerektiini dnenlerin says ok, demeyi de ihmal etmemiti.9 Kenneth Mackenzie, iyi haber veren bir kaynaa dayanarak o dnemde Albay rtbesindekilerin acil olarak mdahale yaplmasn komutanlarndan istediklerini yazmaktadr.10 Cumhurbakan, Milli Gvenlik Kurulu Bakan unvann da kulland bir n yaz ile Komutanlarn ortaklaa imzaladklar mektubu 2 Ocak 1980 gn Babakan Sleyman Demirel ile ana muhalefet lideri ve CHP Genel Bakan Blent Ecevitin bilgisine sunmutu. Cumhurbakan, mektubu vermek iin iki lideri birlikte armasnn anlamn, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Haluk Baylken ile Cumhurbakanl Hukuk Danman Prof. lhan ztraka yle aklamt: nce Babakana versem -nk Babakan armaya mecburdum, nk Babakan nce arlrd- o takdirde mektuba sadece o muhatapm gibi bir hava ortaya kacakt. Bu sebeple ikisini de ararak verdim ve mektubu deerlendirin, dedim.11 1990da, Sleyman Demirel, Kenan Evrenin anlarnn yaynlanmas zerine verdii yantkitabnda, Cumhurbakan Fahri Korutrkn uyar mektubu ile ilgili tutumunu yle deerlendirmektedir: Ben kendisi ile, 28 Aralk 1979 tarihinde mutad ziyaretimi yapm, haftann sorunlarn grmtm.

211

O gn mektup elinde olduu halde, bana, Hkmet Bakan olarak bir ey sylenmemesini ve 7 gn bu mektubu elinde tuttuktan sonra bana intikal ettirmesini hep yadrgammdr. Sayn Korutrk, Cumhurbakan seilirken bana, kendiliinden; askerlerle bir oyuna girmeyeceini sylemiti. Sayn Korutrkn drstlne inanrdm. O sebeple de kendisi bir oyun iinde olamazd. Bunun zerine kendisine; Ben, Hkmet Bakanym. Benim vaziyetim herkesinkinden farkldr. Ortada, ok ciddi bir durum vardr, bu bir bunalm halidir. Mektup, Hkmet alarak verilmitir. Genelkurmay Bakan ve Komutanlarla greceim. Bunun arkasnda ne olduunu tespit ettikten sonra, kendi vaziyetimi tayin edeceim. Durumu ayrca size arz edeceim, dedim.12 Ordunun uyar mektubunda u satrlar dikkati ekiyordu: lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin yce Meclislerimizde en ksa zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr. Dier yandan Meclislerin alndan bir buuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde, milli uur ve lkler etrafndan toplamann, i bar ve huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinden bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de grevleri arasndadr. Trk Silahl Kuvvetleri; i hizmet yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir.13 Cumhurbakan Korutrkn davran da kantlyor ki, Ordunun mektubu zellikle iki byk siyasi parti ve onlarn genel bakanlarn hedefliyordu. Esasen taleplerin kanun ve anayasa deiiklikleri ile yaplabilecek oluu, sorunun parlamentoda ounlua sahip iki byk parti tarafndan alabileceinin bir dier gstergesi idi. Olaylarn bundan sonraki geliimi yledir:

212

Ordunun mektubu zerine Babakan nce 4 Ocak 1980 gn saat 16.15te Genelkurmay Bakan ile grerek, konuyu, gayet soukkanllkla beraberce dnelim nerisinde bulundu ve 7 Ocak 1980 gn saat 17.00de Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlaryla bulumak ve konumak karar ald.14 5 Ocak 1980 gn toplanan AP Genel Ynetim Kurulunda, uyar mektubuyla Ordunun ynetime el koymamakla birlikte, siyasete el koymu olduu. grne varlmt. Cneyt Arcayrekin yazdna gre, Genelkurmay Karargahnda o gnlerden balayarak ynetime el koyulaca gn nasl davranlaca, ne gibi ilemler yaplaca, hangi bildirilerin kaca dosyalanyordu.15 11-12 Eyll 1980 gecesi Genelkurmay Karargahnda askerler tarafndan alkonulan Doan Kasarolunun aktardna gre; Generaller aralarnda konuurlarken, Peki ekonomiyi ne yapacaz? gibi bir soru duyuluyor. Biri, zal getireceiz, diyor. Ya kabul etmezse? sorusuna kar, dieri, Zorla yaparz, derken, bir dieri kna ederiz, diye konuuyor. Babakanlk Mstear Turgut zal, ok sonra, zorla yaparz, diyenin yeni Orgeneral ve Genelkurmay 2. Bakan Necdet ztorun; kna ederiz, diyenin de Orgeneral Haydar Saltk olduunu reniyordu.16 Ordunun stekleri 4 Ocak 1980 gn saat 16.00da Babakanlk Konutunda, Genelkurmay Bakan ile Babakan arasndaki toplant u szlerle sona ermiti: Babakan Demirel-Anayasa kurulularnn grevleri, yetkileri Anayasayla tanzim edilmitir. Bunlar bir mektupla disipline etmek mmkn deildir. Sizinle 7 Ocak 1980 Sal gn, bu konuyu konumak istiyorum. Konuyu gayet soukkanllkla beraberce dnelim. Orgeneral Evren-Dier Komutan arkadalarm da getirmek isterim. Babakan Demirel-Tabii. 7 Ocak 1980 gn, saat 17de grelim.17 7 Ocak 1980 gn saat 17.00den itibaren saat boyunca Babakan ve Komutanlar nceden kararlatrdklar ekilde toplanmlard. Genelkurmay Bakan Kenan Evren, itinal bir slupla unlar sylemiti: Dnya deiiyor. Kanunlar kmad. Zaman aleyhimize iliyor. Sol ve sa atp i harbe gidecek. Yurt dnda ayn eyler var. Tehditler alyoruz. Arkadalarmzda tedirginlik var. Bazlarnda bedbinlik grdm Bunun byle yrmeyecei kanaati var Btn siyasi partilere ve Anayasal kurululara bir ikaz yapalm dncesi hakim oldu. Ne yapalm, dedik. Cumhurbakanna bir mektup verelim. O da parti liderlerini arsn, Anayasal kurululara sylesin. Ordu rahatszdr, desin. Bu duruma nasl geldik? Gzden geirelim: Anari ile mcadelede bir ve beraber olunmad. Ksa ve uzun vadede yasal almalar geciktirildi. Bir ey yaplmad. stihbarat rgtleri su kaynaklarn ortaya karmaya yararl olmad. Mahkemeler ilemedi. Devlet ark iyi almad. Emniyet tekilat bir trl

213

dzeltilemedi. Milli Eitim, her trl ar akmlarn aamas haline getirildi. Silah kaakl ile bir trl messir mcadeleye giriilemedi. Kt kentleme, sosyo-ekonomik (durum) anariye msait ortam yaratt. Meclisler kendilerinden beklenilen dinamik almaya giremedi. Halkn devlete ve meclislere gveni sarsld, devletin yannda olmad. Genelkurmay Bakan, ne yaplmasn istediklerini hibir tereddde yer brakmayacak ekilde sralamt: * 1402 sayl skynetim kanunu yeniden dzenlenmelidir. * Emniyet rgtnn etkinliini arttrc kanun karlmaldr. * Ceza usul kanununda deiiklik yaplmaldr. * Polis ve retmen dernekleri kurulmamaldr. * 1974 Aff bugnk duruma sebep olmutur. Anarist ve blcler iin af karlmamaldr. * Her trl ideolojik yaymlar nlenmelidir. * Radyo ve televizyon programlar dzeltilmelidir. * Gecekondu blgeleri organize edilmeli, yahut ehre akn nlenmelidir. * Toplant, gsteri ve yryler disipline alnmaldr. * Olaanst Hal ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri kanunlar karlmal. Ordu her seferinde mdahale mecburiyetinde kalmamaldr. * Seim kanunu, siyasi partiler kanunu yeniden dzenlenmelidir. Aksi halde nmzdeki seimlerde parlamentonun yeni bir ekil alacana inanmyoruz. * Dantayn yetkileri yeniden dzenlenmelidir. * Toprak reformu yeniden ele alnmaldr. * Gazete ve dergi karlmas ba bo olmamaldr. * Meclis almalarnn engellenmesi nlenmelidir. Halk zerinde menfi tesir yapmaktadr. * Vergi reformu yaplmaldr. * Siyasi partiler, kesin ve ortak tavr iine girmelidir. * stihbaratn etkinlii arttrlmaldr.

214

* retim kurumlar politize olmaktan kurtarlmaldr. * Devlete ve kamu kurulularna szm olan militanlar temizlenmelidir. * Anayasal kurulular ykclk ve blclkle ilgili bilgi sahibi deildir. Bilgi sahibi yaplmaldr. * Atatrk ilkelerinden asla taviz verilmemelidir. * Bu konuda CHPnin desteinin alnmas nemlidir.18 Genelkurmay Bakan Evrenin konumas ardndan teki komutanlar da sra ile sz alp baz eklemelerde bulundular ve dileklerini belirttiler. Babakan, btn bu konumalardan sonra yle dedi: Sizi dikkatle dinledim. Bu sylediklerinizi sistematize edelim, gruplandralm, idareten yaplabilecek eyleri ayralm ve derhal yapalm. Bunlar Silahl Kuvvetler yapacaksa Silahl Kuvvetler, sivil idare yapacaksa, sivil idare yapsn. Yasa lazm olan haller iinde gerekli incelemeyi ve teebbsleri yapalm. 9 Ocak 1980 gn saat 17de tekrar bir araya gelelim ve konumaya devam edelim19 Genelkurmay Bakan tarafndan sralanan taleplerin hemen tamam siyasi organ tarafndan yaplmas gereken ilerdi. Talepler sistematize edilmi, itina ile hazrlanmt. Komutanlar ile grmesinin ertesi sabah Cumhurbakanna unlar syleyecekti: Trkiye, bu meselelerin altnda ezilmeyecektir. Ne iyimserliin ne de ktmserliin are olmadn, herkes bilmelidir. Bu meselelerin altndan kmak, gn meselesi deildir. Ama, klacaktr20 Eski Babakan, 1985 ylnda Cneyt Arcayrek ile yapt bir grmede unlar sylemitir: Erimin cenazesi kaldrld gnd. stanbulda Ordu Komutan bana, Bu kadar yapabiliyoruz biiminde bir sz syleyince, yapmayacaklar diye geirdim iimden Oysa vazifeyi yaptrmak benim vazifemdi. Kamunun avukat bendim, rpnyordum, vazife yaplmyorsa yapanlar getirmek iin. (.) Kendi kendime ikrar edemiyordum, sylemek istemiyordum. gidiyordu. Komuta heyetini deitireyim diye dnmedim de deil Fakat bunu nasl yapacaktm. Yeni komutanlar getireyim, bunu nasl zecektim? Cumhurbakan Vekili alayangille yapmaya kalksam, hadise zerinde kalacakt, muhalefet, Orduyla oynuyor, diye ortaya kacakt ya da seime gitmeliydim, o da olmuyordu.21 Ordudan gelen uyar ve taleplerin en az Hkmet ve Babakan kadar muhatab olan CHP ve lideri Blent Ecevit ne yapyordu?

215

Cneyt Arcayrekin de belirttii gibi, Ordunun ibirlii yaplmasn isterken amac, CHP ile APnin ortak hkmet kurmas idi.22 9 Ocak 1980 gn, Cumhurbakan Korutrk ile ana muhalefet lideri arasnda u konumalar geiyordu: (Blent Ecevit): ok ar sorunlar var. Bilmem hkmet bunlar yalnz bana kaldrabilir mi? birliine, koalisyona bile az. Sayn Babakandan ise daha diyalogu bile lzumlu bulmad izlenimi alyoruz. (Cumhurbakan Korutrk): D tehlikeler artyor. Afganistan ve ran olaylarn gryoruz. Trkiye ise hassas blgede. Trkiyenin birlii salanmaldr. Mektubu soukkanllkla deerlendirmeniz iin bir sre tutmutum. Sayn Demirelle sizi birlikte davetimin sebebi alacanz tutumun, kararn Ordunun teebbslerinin muallakta -bolukta- kalmasnn douraca ar sonulara, keza evremizdeki gelimelerin arlna dikkati ekmek, iki partinin ibirliini salamaktr. Siz kapnz ak braknz, Sayn Babakan bu tutuma lakayt (ilgisiz) kalmaz, kalamaz. (Blent Ecevit): Gruplarmz uyarnn ekline deil, zne dikkat etti. En hararetli yelerimiz dahi (.) bu hususta ittifak iindeler. birliine hazrz. Sayn Babakan ise kanunlar kar, i biter imajn yaratmak eiliminde gzkyor. (Cumhurbakan Korutrk): Siz itidalli (uyumlu) olun, kapy ak tutun. Afganistann igali karsnda Sedat ve Begin bile birleiyorlar. Hal byle iken iki byk partinin mecliste birlememesi tarihi bir vebal olur.23 Cumhurbakan ile gren CHP Lideri Ecevitin basn mensuplarna aklamas da hi bir tereddde yer brakmayacak kadar aktr: Trkiyenin demokratik rejim ierisinde, bunalmlardan kurtuluunu kolaylatrmak iin CHP, AP ile ibirliine hazrdr Eer koalisyon nerisi bugn hkmette bulunan partiden gelecek olursa yetkili kurullarmza destekleyerek gtrrm24 CHP Lideri Blent Ecevitin lml tutumu sonucu deitirememi; 12 Eyll 1980 ncesinde iki byk parti ve liderleri hibir ekilde ibirlii yapamamlardr. Sleyman Demirel, siyasi yasakl bulunduu dnemde kaleme ald, 19 Eyll 1985 tarihli bir notta; 1980 ncesinde rejim iin bile olsa, bir trl CHP-AP ittifakna yanamayn kastederek, bir olmadnz, beraber olmadnz, diye konuanlara byle bir ibirliine neden yanamadn u ekilde aklamtr:

216

ok parti ile tek partiyi kartrmamak lazmdr. ok partide, partiler farkl fikirlere sahip olacak ve farkl davranlarda bulunacaklardr. Partilerin her meselede bir ve beraber olmas isteniyorsa bu takdirde itiraz, sistemedir. Aranan tek partidir. Halbuki ok parti tek partiye gre ilerlemedir. Tek partiyi aramak geriye gitmek olur.25 Ordunun Mdahale Hazrlklar Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin anlatmyla olaylarn bundan sonra geliimi ve askeri mdahale hazrlklarnn tamamlanmas yle olmutur: - 6 Nisanda Korutrkn sresi dolduundan cumhurbakanl makam boald. TBMM, yeni cumhurbakan seimi iin aylarca yasama grevini yerine getirmeyecek, oylama turlar ile ok kymetli olan zaman harcayacaklardr.26 - 24 Nisanda, Genelkurmay Bakan Kenan Evren, Milli Savunma Bakan A. hsan Birincioluna nemli bir uyarda bulundu: Herkesin ve tabii bu arada Silahl Kuvvetlerin de bir sabr noktas vardr. Bu iin, bu ekilde ila nihaye (sresiz olarak) beklemeye tahamml yoktur. Eer byle devam ederse ya alttan gelen tazyiklere dayanamayarak bu sele katlmak zorunda kalrz veya bizi bir kenara iterler. Binaenaleyh bir an evvel Cumhurbakanl meselesi halledilmelidir. Bunu Babakana anlatnz. Ayn gn not defterine unlar da yazd: Durum hi de iyi deil. Hibir eyin halledildii yok. Galiba sonunda bu ie mdahale etmek zorunda kalacaz. Kuvvet Komutanlar ile yaptmz grmede nmzdeki haftay da beklemenin uygun olaca neticesine vardk. Eer byle devam eder ve partiler bu anlayszlk iinde olurlarsa bir mdahaleden baka kar yol kalmyor. Nisan ay bilanosu, 247 l, 475 yaral idi.27 - 5 Maysta Babakan ve Genelkurmay Bakan grt. Babakan, Cumhurbakan seiminden hi sz etmemi; zel Harp Dairesi personelinin terrle mcadelede kullanlmasn, 1972de Kzldere olaylar srasnda da byle yapldn sylemiti. Genelkurmay Bakan, bu grmede, Babakann kendisini oyalad izlenimi edinmi ve Genelkurmay kinci Bakanna; 7 Mays gn Askeri Komite ve SHAPE tatbikatna gideceim. Dnnceye kadar btn hazrlklar tamamlansn. Radyo ve televizyona verilecek tebliler, beyanatlar da hazrlansn. Bu partilerin memleketi felakete srklemelerine daha fazla seyirci kalamayz. Brkselden dnte artk bu ii halledelim, emrini vermitir.28 - 18 Maysta Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar, Jandarma Genel Komutan ve 2. Bakann katld bir toplant yapld. kinci kez uyar mektubu verilmesi konusu grld. Bunun bir fayda salamayaca zerinde gr birliine varld ve mdahale karar alnd. Karargahtaki btn hazrlklarn Temmuzun ilk haftasna kadar bitirilmesi sylendi.29

217

- 24 Maysta, stanbulda, Genelkurmay Bakan ve teki yksek komutanlar, Ordu Komutan, Harp Akademileri Komutan ve Kolordu Komutanlaryla bir toplant yaptlar. Katlanlar, mdahalenin zaruretine inandklarn sylediler.30 - 27 Maysta, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Yardmcs ve Eski Gmrk ve Tekel Bakan ldrld. Cenazesinin kaldrld 30 Mays gn birok il ve ilede gsteriler yapld. Baz okullar tatil edildi. Korkudan oralardaki esnaf iyerlerini aamad. O gn cereyan eden olaylarda 20 vatanda can verdi. 28 Maysta, orumda, Kahramanmaradakine benzer olaylar kt. orumdaki olaylar, 7 Haziranda yattrlabildi. Mays aynn bilanosu 239 l, 577 yaral idi.31 - 4 Haziranda, Genelkurmay kinci Bakan, askeri mdahale iin emri Genelkurmay Bakanna sundu. Harekatn belkemiini stanbul oluturuyordu. Emir, 1. Ordu Komutan ile ayrca grld.32 - 17 Haziranda mdahale karar kesinleti. Genelkurmay Bakannn kafasndaki tarih, 17 Temmuzdu.33 Bu arada, Orgeneral Haydar Saltkn bakanlnda alma Grubu geniletildi.34 Haziran ay bilanosu, 230 l, 466 yaral idi.35 - 1 Temmuzda, Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutanlar, Jandarma Genel Komutan ve kinci Bakan yeniden toplandlar. Mdahalenin balang tarihi olarak 11 veya 12 Temmuzu uygun buldular. Bu tarihin tespitinde, CHPnin hkmeti drmek iin gensoru verecek oluu rol oynamt. Komutanlar, hkmet bu ekilde drlrse mdahalenin daha kolay olacan dnyorlard. Ayrca, devlet borlarnn yl ertelenmesi iin Pariste 8, 9, 10 Temmuz gnlerinde toplant vard ve yaplacak bir mdahale bu ertelemeyi engelleyebilir ve lke bor demede bir sknt ile karlaabilirdi.36 - 3 Temmuzda harekat emri zel kuryelerle Ordu Komutanlarna ve Skynetim Komutanlarna ulatrld. Fakat, Babakan Demirel, 214 gvensizlik oyuna kar 227 gvenoyu almt. Bu arada, 8, 9, 10 Temmuz gnlerinde Pariste yaplmas kararlatrlan bor erteleme toplants da 22 Temmuz tarihine atlmt. Mdahale tarihi, bu gelimeler zerine ertelenmiti. Bu kararn bir faydas daha olmutu: Austos ay banda toplanan Yksek Askeri urada terfi ve emeklilik ilemleri dzenli olarak srdrld.37 - 8 Temmuzda Genelkurmay Bakan ve Komutanlar orumda incelemeler yaptlar. Geceyi Amasyada geirdikten sonra Samsuna ve Orduya getiler. 17 Temmuzda Vana gittiler. Ayn gn, Yksekova, emdinli, Hakkariyi ziyaret ettiler. Askeri birlikleri denetlediler ve Komutanlardan olaylar hakknda bilgi aldlar. 18 Temmuzda, Ar, Kars ve Erzurum garnizonlarn denetlediler. 19 Temmuzda, Elaz, Tunceli, Diyarbakr garnizonlarndaki birlikleri denetlediler. 20 Temmuzda Siverek zerinden Kayseriye getiler. Denetimlerden varlan sonu, mdahalenin mutlaka yaplmas eklinde idi. Gecikilmesi durumunda, bir i harbin iinde olmak iten deildi.38 - 23 Temmuzda, Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu Eski Bakan Kemal Trkler ldrld. Artk bir soldan bir sadan ldrme olaylar kan davasna dnmt.39

218

- 24 Temmuzda, Cumhurbakan Vekili hsan Sabri alayangil, AP Lideri ve Babakan Sleyman Demirel ile CHP lideri Blent Eceviti ankayada buluturmutu. Fakat grmeden olumlu bir sonu alnamamt. Temmuz ay bilanosu, 341 l, 510 yaral idi. Yine Temmuz iinde, (Evren kesin tarihi hatrlamyor/H) Genelkurmay Bakan Kenan Evrene, Bykeli Cokun Krca ve Kontenjan Senatr Adnan Baer Kafaolu hazrladklar bir anayasa taslan sunmulard. Genelkurmay Bakan, iki sivilin anayasa tasla iin unlar yazyor: zerinde epey altm. Ancak uygun bulmadm. Kat taraflar oktu. (.) Diktatrle de gtrebilirdi.40 - 4 Austosta Yksek Askeri ura topland. Ordudaki terfi ve tayinler tamamland. htimal vermemekle birlikte, emekli olacak General ve Amirallerin ellerindeki harekat emrini kzgnlk ve krgnlkla Babakana veya bir Bakana bildirmeleri tehlikesine kar 11 Temmuzdaki harekat plan ile ilgili dosyalar toplatld. Toplama ii, 7 Austosta tamamland.41 - 26 Austosta Genelkurmay Bakan ve Komutanlar son bir toplant yaptlar ve 5 Eyll Cuma gn mdahale yaplmas karar aldlar. Ancak, kinci Bakan, Ankara Skynetim Komutannn greve yeni baladn ve bu tarihe kadar btn hazrlklar tam olarak yerine getiremeyebileceini syleyince, harekat gn bir hafta sonraki, 12 Eyll Cuma sabah saat 03.00 olarak deitirildi. kinci Bakan (Korgeneral Necdet ztorun), kendi el yazs ile varlan kararlar kaleme ald ve tutanak, toplantda bulunanlar (Orgeneral Kenan Evren, Orgeneral Nurettin Ersin, Orgeneral Tahsin ahinkaya, Oramiral Nejat Tmer ve Korgeneral Necdet ztorun) tarafndan imzaland (Jandarma Genel Komutan o srada grevli olarak Ankara dnda idi, tutana 2 Eyll gn imzalayabildi). Bylece askeri mdahalenin yrtme organ (beyni) olan Milli Gvenlik Konseyinin ats oluturulmu ve Genel Sekreterlie de Ege Ordu Komutan Haydar Saltk atanmt. 26 Austos gn yaplan toplantda, Trk Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkayann ABDye yapaca gezi gndeme geldi. Orgeneral ahinkayann ziyareti nceden planlanmt ve 12 veya 13 Eyll gnlerinde bitecekti. Gezinin iptali sz konusu olamazd. Kendisinin, 11 Eyllde Ankarada olacak ekilde programnda ksaltma yapmas kararlatrld.42 - 30 Austosta Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin Zafer Bayram mesajnda yle deniliyordu: Meclislerimiz aylardr alamaz ve Cumhurbakan seimi gibi ok nemli bir grevini yapamaz duruma getirilmi olmasndan ulusumuz derin strap duyarken, lkede huzur ve skunun sadece skynetim komutanlarndan beklenmesinin ve ksa srede gereklememesi zerine de, onlarn sulanmasnn insafla ve saduyu ile badatrlmas, elbette mmkn deildir. Nitekim yurdumuzda olduu gibi, anarinin hkm srd tm lkelerde mcadele, ulusa verilerek yaplmakta ve ancak bu suretle, stesinden gelinebilmektedir. (.)43 - 6 Eyllde, Konyada ok irkin olaylar cereyan etti. (.) Mevlana Trbesi ve Camii nnde meydanda byk nmayiler yaplm, stiklal Marmz syleyenler protesto edilmi, bu esnada yerlere oturulmu, bir ksm yobazlar, Ezan sesi istiyoruz, bu Mar sylemiyoruz, diye barmlar, Erbakan ve vaktiyle Bakanlk yapm bir ksm MSPli milletvekillerinin de katld kortej kol-kola girerek, eski Trke pankartlarla, ilahilerle yrye gemiler ve tam manas ile tarihte cereyan eden

219

31 Mart olayn tekrar etmek istemilerdir. (.) Olay televizyonda seyredip, ertesi gn gazetelerde de okuyunca sinirlendik. O Erbakan ki; 30 Austos Zafer Bayramnn Antkabirdeki ksm ile Genelkurmay Bakanlnda yaplan kutlama trenlerine katlmam ve katlmayna o gn Karadeniz ehirlerimizden birinde vefat eden bir din adamnn cenaze trenini bahane olarak gstermiti. (.) 30 Austos Bayramna katlamayan bu kii, Konyadaki 31 Mart provasna ekinmeden katlabiliyordu.44 - 8 Eyllde, Genelkurmay Bakan ve Komutanlar son bir koordinasyon toplants yaptlar. Bir ok ayrnty gzden geirdiler.45 - 9 Eyllde, Genelkurmay Bakan ve st dzey komutanlarn katlmyla bir toplant daha yapld.46 Genelkurmay Karargahnda, Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya, greve yeni atanan komutanlar, Deniz Kuvvetleri Komutan Nejat Tmer ve Genelkurmay kinci Bakan Necdet ztorunun toplantlar yalnzca yarm saat srd ve Genelkurmay Bakan Kenan Evren, askeri mdahale emrini imzalad ve; Mdahale tarihi 12 Eylldr. Bayrak plan yeniden datlsn ve hazrlklarnz ona gre yapn, dedi.47 - 10 Eyllde, zel kurye uaklar ile ilgili komutanlklara kurye subaylar ile harekat emri gnderildi.48 Askeri mdahaleden yalnzca 2 gn nce grmelerde bulunmak amacyla bu bilgiyle ABDde bulunan Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya iin Washington Bykeliliinde verilen kokteylde de konu yine Trkiyedeki anari, siyasi kriz, ekonomik tkanklk ve de Cumhurbakannn aylardr seilemeyiidir. Kokteyle katlanlarn bu ynde bir sorusuna, Trk Hava Kuvvetleri Komutan kesin bir cevap vermekte tereddt etmedi: Merak etmeyin, nmzdeki 48 saat iinde Trkiyenin bir Cumhurbakan olacak!49 - 11 Eyllde, Genelkurmay Bakan Kenan Evren, Cumhurbakan Vekili hsan Sabri alayangile haftalk grme iin kmt. Cumhurbakan Vekili, Orduda bir sknt var m? diye sorunca, Genelkurmay Bakan, nemli bir sknt bulunmadn, Necmettin Erbakann Konya mitinginden duyduklar znty syledi ve samimi bir ekilde birbirlerinden ayrldlar. Ayn gn, Ordu ve Kolordu Komutanlklarndan harekata hazr olduklar mesajlar geliyordu. Parti Liderlerinin gnderilecekleri yerler tespit edilmi, uak ve helikopterler hazrlanmt. Genelkurmay Bakan, Parti Liderlerinin heyecanlanp kalp krizi geirmeleri ihtimaline kar, gecenin o saatinde kapya subay gnderilmemesi, birer milletvekili veya bakan bulunarak subayla birlikte eve gitmeleri ve ok kibar hareket edilmesi, geici ikamet edecekleri yerlere arzu ederlerse elerini de birlikte gtrebilecekleri hususunda, kinci Bakana emir bile vermiti.50 Ordunun Fiili ktidar Genelkurmay Karargahndaki uzun hazrlklardan sonra 12 Eyll 1980de Ordunun ynetime el koymas ile balayan ve 13 Aralk 1983 gn Anavatan Partisi lideri ve yeni Babakan Turgut zaln

220

birinci hkmetinin i bana gelmesiyle sona eren bu dneme Ordunun Fiili ktidar demek uygun bir adlandrma olabilir. Ordunun Fiili ktidar dneminde, yasama ve yrtme yetkisi birletirilerek kullanmtr. Bakanlar Kurulu vardr ama, banda, askeri mdahaleden ksa sre nce emekliye ayrlan bir Komutann bulunuu, Bakanlarn kendi zel alanlarnda alrken bile Milli Gvenlik Konseyi ve Genelkurmay Karargahnda oluan eilimlerin etkisinde kalmalar nedeniyle, Milli Gvenlik Konseyi iktidarn bir g teklii ve mutlaklk eklinde anlamak gerekir. Hatta, ilk gnlerde ayr bir hkmetten sz etmek bile mmkn deildir. Oramiral Blend Ulusu Hkmetinin kuruluu iin 21 Eylle kadar ksa da olsa bir sre gemitir. 12 Eyll 1980den 13 Aralk 1983 tarihine kadar 3 yl 3 ay 1 gn sren Ordunun Fiili ktidar dneminde uygulamalarn sorumluluu, Milli Gvenlik Konseyi (MGK) adn alan askeri komitenin yeleri, Genelkurmay Bakan Kenan Evren ile Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Sedat Celasunun omuzlarndadr. Fakat bu sorumluluk grntedir, nk, sonradan 1982 Anayasasna konulan geici 15. madde ile Milli Gvenlik Konseyi ve Genelkurmayn fiili iktidar dneminin btn asker ve sivil grevlilerine o dnemde yaptklar ilemlerden dolay cezai, mali ve hukuki adan ebedi sorumsuzluk eklinde akl almaz bir ayrcalk verildii hatrlanrsa, gerekte fiili iktidarn bir baka adan ebediletirilerek kutsallatrld ortaya kar. Bu ise, snrlandrlmam ve kontrol imkanszlatrlm bir mutlak iktidar olur ki, fiili iktidar sz buna da uygun dmektedir. Ordunun Fiili ktidar ilk belgesi, 12 Eyll 1980 Cuma gn saat 13te, Trkiye Radyo ve Televizyonundan Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Trk Milletine Aklamas balkl konumadr. Bu belgede, Trk Silahl Kuvvetlerinin emir ve komuta zinciri erevesinde gerekletirdii askeri mdahalenin gerekesi btn ayrntlaryla aklanmaktadr: Yce Trk Milleti: 30 Austos Zafer Bayram dolaysyla sizlere radyo ve televizyondan hitap etme imkann bulmu ve ayrlan kstl sre ierisinde mmkn olduu kadar, yurdumuzun iinde bulunduu siyasi ve ekonomik durumu ile anarik ve blc eylemleri, alnmas gereken tedbirleri ok ksa olarak izah etmeye almtm. Yine ok iyi hatrlayacaksnz ki; iki yldr her frsattan istifade ile muhtelif defalar verdiim beyanat ve radyo televizyon konumalarmda da bu hayati nemi olan konular dile getirmitim. (.) Yine hepinizin bildii ve grd gibi; anari, terr ve blclk her gn 20 civarnda vatandamzn hayatn sndrmektedir. Ayn dini ve milli deerleri paylaan Trk vatandalar, siyasi karlar uruna, eitli suni ayrlklar yaratlmak suretiyle muhtelif kamplara blnm ve birbirlerinin kanlarn ekinmeden aktacak kadar gzleri dndrlerek adeta birbirlerine dman edilmilerdir. (.)

221

Bir ksm bedbahtlar Trk milletinin bamszln, birlik ve beraberliini temsil eden stiklal Marmza, koyu taassup veya sapk ideolojik amalarla protesto maksadyla oturarak veya stiklal Mar yerine Enternasyonali syleyerek aka saygszlk gsterebilmiler ve buna dorudan sorumlu kiiler tevil yoluna sapmak suretiyle savunmalarn yapabilmilerdir. Uzun zamandan beri bu fevkalade zc olaylar yakndan takip eden Trk Silahl Kuvvetleri hatrlayacanz gibi; Milletin kendisine verdii yetkileri kullanamayan ve bu korkun gidii acz iinde seyreden anayasal kurulularn tmn Cumhurbakanmz araclyla uyararak alnmas gereken tedbirlere de yer vermek suretiyle byk Trk milletine kar yklendii sorumluluu dile getirmitir. Aradan geen 8 aylk sre ierisinde yaptmz saysz uyarmalara ramen hemen btn bu tedbirlerin hi birine yasama ve yrtme organlar ile dier anayasal kurululardan yeterli bir cevap alnmam ve bu konuda mspet faaliyetleri de izlenememitir. Bu uyar mektubundan sonra bir ksm yasalar etkisiz hale getirerek karan Meclislerimiz 22 Mart 1980 tarihinden beri siyasi kar hesaplar ile kmaza srklenen Cumhurbakanl seiminden dolay iinde bulunduumuz buhran ile mcadelede en kymetli unsur olan zaman ftursuzca harcamlardr. Dnyann hibir lkesinde cumhurbakanl makam ve seimi bu kadar hafife alnmam ve bu kadar zaman boa harcanmamtr. Asayi ve ekonomik bunalma areler getirmesi ve kanunlar yapmas beklenen yasal organlarmz, memleket zerine ken bu kabusa kar kaytsz kalmlardr. (.) Son iki yllk sre iinde terr 5 bin 241 can alm, 14 bin 152 kiinin yaralanmasna ve sakat kalmasna sebep olmutur. stiklal Harbinde Sakarya Savandaki ehit miktar 5 bin 713, yaral miktarmz 18 bin 480dir. Bu basit mukayese dahi Trkiyede hi bir insanlk duygusuna deer vermeyen bir rtl harbin uygulanldn aka ortaya koymaktadr. Sevgili Vatandalarm; btn bunlar ve buna benzer saylabilecek ve hepiniz tarafndan yakndan bilinen daha birok sebeplerden dolay Trk Silahl Kuvvetleri; lkenin ve milletin btnln, milletin hak, hukuk ve hrriyetini korumak, can ve mal gvenliini salayarak korkudan kurtarmak, refah ve mutluluunu salamak, kanun ve nizam hakimiyetini, dier bir deyimle devlet otoritesini tarafsz olarak yeniden tesis ve idame etmek gayesiyle devlet ynetimine el koymak zorunda kalmtr. Bugnden itibaren yeni hkmet ve yasama organ kuruluncaya kadar muvakkat (geici) bir zaman iin yasama ve yrtme yetkileri benim bakanlmda Kara, Deniz, Hava Kuvveti Komutanlar ile Jandarma Genel Komutanndan oluan Milli Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlacaktr. (.) Saylan bu hazrlklar tamamlanncaya kadar yurdumuzda her trl siyasi faaliyetler her kademede durdurulmutur. Zorunlu olarak faaliyetleri durdurulan siyasi partilerin yeniden hazrlanacak anayasadaki dzenlemelere ve yeni seim ve partiler kanuna gre zaman ve koullar ilan edilecek seimlerden yeterince nce faaliyete gemesine msaade edilecektir.

222

Parlamento yeleri, siyasi faaliyetlerinden dolay sulanmayacak ve yeni ynetime kar su tekil edecek tutum ve davranlarda bulunmadklar srece haklarnda herhangi bir ilem yaplmayacaktr. Ancak, kanunlarn su kabul ettii fiilleri vaktiyle iledii saptanan parlamenterler hakknda gerekli kovuturma yaplacaktr. Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi, Milli Selamet Partisi ve Milliyeti Hareket Partilerinin parti bakanlar imdilik can gvenliklerinin salanmas amac ile Silahl Kuvvetlerin koruma ve gzetiminde belirli yerlerde ikamete tabi tutulmulardr. Durum msait olunca serbest braklacaklardr. (.) Yurtta kan dklmemesi iin btn vatandalarmn tahriklere kaplmakszn skunet iinde yaynlanacak bildiriler dorultusunda hareket etmelerini ve ikinci bir bildiriye kadar sokaa kmamalarn rica ederim.51 Genelkurmay Bakan Evrenin bu konumasnda dikkati eken, adeta bir restorasyon programnn aka ilan edilmekte oluudur. Ordu, neleri yapacan ve onlardan sonra da klasna geri dneceini daha ilk anda sylemektedir. Belli olmayan tek ey, btn bunlarn bir takvime balanmaydr. Esasen bu da gereki bir durumdur. Belki bir yl veya iki yl gibi bir sre verilmi olsa sakncal olurdu. Takvimde gecikme olursa baz skntlar doar veya askeri konseyin caydrc etkisi azalabilirdi. Bu ilk konumada i ve d kamuoyuna ilan edilen programn klaya dn iin asgari artlar eklinde kabul edilmesi ise, tamamen Trk usul askeri ynetimin bir zelliidir. 27 Mays 1960daki Milli Birlik Komitesinin de benzeri bir deklarasyonda bulunduu bilinmektedir. Ordunun Fiili ktidar ynetim organ olarak Milli Gvenlik Konseyinin (MGK) Bakan ve yeleri 18 Eyll 1980 gn ant imilerdir. MGKnin bir organ olarak varl her ne kadar Orgeneral Evrenin 12 Eyll 1980 gn radyo ve televizyondan yapt konuma ile aklanmsa da nce 25 Eyllde bir i tze sahip klnd, bununla yetinmeyerek, 12 Aralkta kurulu kanunu ile hukuki statsne kavuturulduu gzlemlenmektedir. Milli Gvenlik Konseyi faaliyetlerini kendi mant iinde bir anayasal statye kavuturan 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesinde, yasama yetkisinin Milli Gvenlik Konseyince, Cumhurbakanna ait yetkilerin Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca kullanlaca hkme balanmaktadr. Ayn kanunun 1. maddesine gre, istisnalar sakl kalmak artyla yeni bir anayasa kabul edilinceye kadar 1961 Anayasasnn yrrlkte olduu; 6. maddesine gre, Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle Konsey tarafndan kabul edilerek yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9 Temmuz 1961 tarihli Anayasa hkmlerine uymayanlar Anayasa deiiklii olarak ve yrrlkteki kanunlara uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar tarihte veya metinlerinde gsterilen tarihlerde yrrle girecekleri hkme balanmtr. Ayn kanunla, Milli Gvenlik Konseyinin kanun niteliindeki ilemleri hakknda Anayasaya aykrlk iddiasnda bulunulamayaca sylenmektedir. Anayasa Mahkemesine olduu gibi Dantayn arya kaan yetkilerine de bir trpanlama yaplmaktadr. Hkmet kararlar ve

223

l kararnameler hakknda yrtmenin durdurulmas ve iptal isteminde bulunulmas mmkn deildir. Ordunun, 12 Eyll 1980 gn balayan fiili iktidar bu kanun ile hukukiletirilmi olmaktadr. Bu kanunla, Milli Gvenlik Kurulu geici anlamda bir anayasal statye ve yasama organ hatta Kurucu Meclis yetkisine kavuturulmutur.52 Trkiye Cumhuriyeti Milli Gvenlik Konseyi Yasama Grevleri tz balkl karara gre, MGKnin kimlerden olutuu, Bakanln Genelkurmay Bakannn yapt, onun bulunmamas halinde askeri hiyerariye bal kalnarak oturumlara Konsey yelerinden birinin bakanlk edecei, ayrca Konseyin danmanlk ve sekreterlik grevini yerine getirmek iin bir Genel Sekreterlik makam oluturulduu, Genel Sekreterin toplantlara katlmakla birlikte oy kullanamayaca hkm altna alnmaktadr. Ad zerinde bir itzk, yasama faaliyetinin ne ekilde yerine getirilecei, kanun tasarlarnn teklifi, grlmesi, oylanmas, tutanaklar, gvenoyu, babakan ve bakanlarn denetimi, bakanlarn dokunulmazl ile baz mali hkmler dzenlenmektedir.53 12 Aralk 1980 gn kabul edilen Milli Gvenlik Konseyi Kurulu Kanunu ise, maddeden ibarettir ve fiili durumu hukukiletirmektedir. Konseyin kimlerden olutuu, isimleri ve rtbeleriyle birinci maddede sayldktan sonra, ikinci maddede, Kurucu Meclis tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulacak yeni anayasada yer alacak hkmlere gre teekkl edecek Trkiye Byk Millet Meclisi yeniden greve balayncaya kadar Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve yelerinin grevleri, yetki ve sorumluluklar rtbe sreleri ile hizmet srelerine ve ya hadlerine baklmakszn devam hkme balanmaktadr. nc madde bir hayli ilgintir: Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve yeliinin herhangi bir nedenle boalmas halinde nasl bir ilem yaplacan dzenlemektedir; Bakanlk en kdemli Kuvvet Komutan ve Milli Gvenlik Konseyi yesinin Milli Gvenlik Konseyince Genelkurmay Bakanlna atanmasyla, yelik ise, ayn ekilde Kuvvet Komutanlna veya Jandarma Genel Komutanlna atanan Komutann Milli Gvenlik Konseyine katlmasyla tamamlanacaktr. Bu kanunun geerlilii geriye dorudur ve bylece 12 Eyll 1980 tarihinden balatlmak suretiyle geen srenin de hukukilemesi salanmaktadr.54 MGK, lke genelinde kontrol eline geirdikten ve eski dnemin siyasi liderliini kendi deyimleriyle gvence altna aldktan sonra, 20 Eyll 1980de bir hkmet kurdurtmutur. Niin, 12 Eyll ve hemen ardndan gelen gnlerde deil de, 20 Eylle kadar beklenmitir? Deniz Kuvvetleri Emekli Komutan Blend Ulusunun bu greve resmen atanmasndan nce mstakbel Babakan olarak kendisiyle temas kurulan ilk kii, Emin Paksttr. Fakat, Emin Pakst, yall gerekesiyle bu grevi kabul etmemitir.55 Emin Pakste babakanlk nerildii, fakat, Pakstn kabul etmedii Pakstn yakn arkada Cokun Krca tarafndan da dorulanmtr.56 Mehmet Ali Birandn tespitlerine gre, Orgeneral Kenan Evrenin 1978de balayp 12 Eyll 1980e kadar ki srede yeil kapl ve zerinde memoranda ibaresi bulunan kk not defterine eski Trke olarak tam 103 ayr deiiklik maddesi kaydetmitir. Bu maddelerde, genelde nelerin

224

deitirilmesi gerektii yazldr. En fazla iki ylda btn bu deiikliklerin tamamlanaca gibi de bir dnce olumutur. Fakat, i bana geince evdeki hesabn arya uymad grlecektir. Bunun ilk ak belirtisi, Babakanla atanacak isim zerinde ortaya kan gr ayrldr.57 Prof. Turhan Feyziolunu Babakan olarak grevlendirme projesinin Genelkurmay Bakan Kenan Evren ve Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersinden kaynakland sylendii halde; 11 Eyll gecesi Genelkurmay Karargahnda J Bakanlar arasnda buz gibi bir hava esmi ve Biz darbeyi bunun iin mi yapyoruz? diye tepkilerini aka belirtmekten ekinmemilerdi.58 12 Eyll 1980 gn, Orgeneral Evren tarafndan davet edilen Prof. Turhan Feyziolu, askeri ynetimin liderine yeni kabinenin erevesini bile izmitir. Yeni kabinede toplum tm kesimleri temsil edilmelidir. CHP ve APden lml olarak tannm ahsiyetlerin kabineye alnmas gerekmektedir. Yoksa, parlamentoda sadece 4 sandalyesi olan oyu yzde 3 bulmayan bir partinin lideri olarak bu grevin altndan kalkamayacan vurgulamtr. Askeri ynetimin bandan itibaren zerinde gr birliine vardklar tek bakan ad, Turgut zaldr. Ordu mdahalesi ncesi temaslarnda ve Batdan gelen istihbaratlarda Turgut zaln kabineye alnmamasnn 24 Ocak kararlarnn uygulanmayaca anlamna ekilebilecei ve kredilerde nemli aksamalarn balayaca kans vardr. Batnn alklad Turgut zal ve beraberinde getirdii felsefe srdrlmelidir. Fakat, Turgut zal, Prof. Turhan Feyziolunun babakanla getirilmesine ilk itiraz edecekler arasndadr.59 Babakanlk iin Prof. Turhan Feyzioluna tepkiler giderek yaygnlayordu, iadamlar, serbest piyasa reformlaryla badatramyordu, APliler iin, ne de olsa bir eski CHPli idi, CHPliler de, CHP aleyhtar diye kar bir hava estirmilerdi.60 Babakanlk iin o gnlerde yaktrlan bir baka isim, Orgeneral Haydar Saltkt. Orgeneral, 12 Eyllden sonraki gnlerde dolatrlan sylentiye gre, askeri mdahalenin beyni konumundaki kii idi.61 Babakanlk iin yaktrlmas normaldi. Bata Turgut zal, CHPli Orhan Eybolu, Adnan Baer Kafaolu ve Genelkurmay Karargahnda J Bakanlar, Orgeneral Haydar Saltukun bu grevi stlenmesini istiyorlard. MGK Genel Sekreterliine atanan Orgeneral Haydar Saltk ise askeri niformay srtndan kartmay dnmyordu. lgin bir nokta, Orgeneral Saltk, askeri mdahale ncesi hazrlanm izelgelerde adlar ihtisas komisyonlar diye geen ekibine, Babakan ve Bakan adaylar nerin, diye sormutu. Listelerde Prof. Feyziolunun ad yoktu. Emekli Orgeneral Adnan Ersz, Emekli Orgeneral Turgut Sunalp, Adnan Baer Kafaolu ve Prof. Mehmet Gnlbolun adlar vard.62 Prof. Turhan Feyziolunun bakanlk edecei kabineyi bile komutanlar belirledikleri halde, barda taran ilgin bir son dakika gelimesi olmutur: Kime ne grev nerilse, APlisi Sleyman Demirele gidip izin almaktadr; CHPlisi Blent Ecevite danmaktadr. Genelkurmay bunu fark edince ate pskrmtr. Orgeneral Evren, Benim siyasilerden tam stkm syrld. Bunlar imdiden liderlerine sorarlarsa, uygulamada da ayn eyi

225

yapacaklar demektir. Oysa bize, inanm, sadk insanlar gerekli, diye sert ekilde manzaray eletirmi ve CHP ile APnin lmllarndan hkmet kurma fikrinden vazgeelim, demitir. Prof. Turhan Feyziolu ismi bylece gndemden dmtr.63 Blend Ulusu Hkmeti 12 Eyll askeri ynetimi sona erinceye kadar babakanlk grevini stlenen Emekli Deniz Kuvvetleri Komutan gerekte Romaya Bykeli olarak gitme hazrlklar iindedir.64 Emekli Oramiral, 9 Austos gn Babakan Sleyman Demireli konutunda ziyaret etmi ve kendisine bykelilik teklif edilmitir. Ardndan, Dileri Bakanlna, Ulusunun Roma Bykeliliine atanmas iin gerekli hazrlklarn balatlmas talimat verilmitir. Ulusu, Babakan ile grrken mdahale kararn bilmektedir; fakat, kesin tarihinden habersizdir.65 Gelimeler ksa sre sonra onu askeri dnemin babakanlna tamtr. 20 Eyll 1980den Ordunun Fiili ktidarnn sona erdii 13 Aralk 1983 tarihine kadar aralksz grevde kalan Emekli Oramiral Blend Ulusu Hkmetinde, Devlet Bakanlklar sandalyesi bee karlarak bunlardan ikisine Babakan Yardmcl grevi verilmitir. Bunun dnda nceki dnemden farkl olarak; Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl ile Orman Bakanl, Tarm ve Orman Bakanl adyla birletiriliyordu. Zeyyat Baykara ile Turgut zaln Babakan Yardmcl grevlerini stlendikleri Ulusu kabinesinde teknisyen yan ar basan isimler (lhan ztrak, mit Haluk Baylken, lter Trkmen, Turhan Esener) ile 1980 ncesi dnemde iki byk siyasi partinin liderlerine eitli eletirilerde bulunan kiiler (Kemal Cantrk, Ali Bozer, . Kaya Erdem, ahap Kocatopu) vard. Ayrca baz emekli askerler de (Selahattin etiner, Hasan Salam, Recai Baturap, Necmi zgr.) greve getirilmiti.66 Bu kiilerin hemen hepsi, lml ve sa grlyd.67 27 Eyll gn Babakan Ulusunun MGK Bakan ve yelerine hitaben sunduu hkmet program olduka ayrntl ve iddial idi ve Aziz yurdumuzun ufkunu karartan btn kara bulutlar datma vaadinde bulunuyordu.68 Yeni Babakan, Milli Gvenlik Konseyi nnde programn okumadan bir gn nce, 26 Eyll 1980 gn, ABD Bykelisi James W. Spain ile grm ve ona How is my borther now? (Kardeim imdi nasl?) diye sormu; devletin dmanlar, ar solcular, slamclar ve faistlerden yaknmtr.69 Blend Ulusu Hkmetinin, yrtmenin gndelik ileri ve brokrasi ile ilikilerin koordinasyonu dnda normal dnemlerin Bakanlar Kurulunca kullanlan btn yetkileri kullanamad bilinmektedir. 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun ile MGKya izilen yetki alan gz nne alnrsa, Hkmet, fiili iktidar kullanan askeri ynetimin, bir alt organ veya yardmc kurulu gibi olmaktadr. Danma Meclisi

226

MGK Genel Sekreteri Orgeneral Haydar Saltkn 1 Kasm 1980 gn artlar salanrsa bir Kurucu Meclisin toplanacan sylemesinden yaklak 8 ay sonra 30 Haziran 1981de Kurucu Meclis Hakknda Kanun kabul edilmitir. 16 Ekim 1981 tarih ve 2533 sayl kanunla daha nce 52 sayl MGK karar ile faaliyetleri yasaklanm bulunan btn siyasi partiler de feshedilmektedir.70 Bir danma organ ve MGKnn birlikte bir Kurucu Meclis oluturmalar planlanmaktadr. Kurucu Meclisin MGK kanad 1. maddede belirtildii zere, 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanundaki yetkileri kullanacaktr; yani, Trkiye Byk Millet Meclisine (Byk Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu) ait yetkiler ile donanacaktr.71 Kurucu Meclis, yeni anayasay ve anayasann halkoyuna sunuluu iin kanunu yapacak; ondan sonra da, anayasann geici hkmlerine gre yrrle girecek anayasa ilkelerine uygun bir siyasi partiler kanunu ile seim kanununu hazrlayacaktr. Ayrca, MGKce kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle Trkiye Byk Millet Meclisi kurulup fiilen greve balayncaya kadar, kanun koyma, deitirme ve kaldrma suretiyle yasama grevlerini yerine getirecektir. Kurucu Meclisin ikinci, fakat, pek fazla bir gc olmayan kanad Danma Meclisinin oluumu bir hayli ilgintir. Mmtaz Soysal, 17 Ekim 1981 gnl yazsnda; Danma Meclisinin oluum biimini kendine zg slubuyla knarken; emir ve komuta ilikisi iinde dzenlenmi bir meclis yerine, danmanlk messesesinin gerek ilevinin harekete geirilmesi zerinde durmaktadr.72 1980 Askeri Ynetiminde Danma Meclisi atanm bir organd. Baz esaslara gre her ilin tespit ve teklif ettii adaylar arasndan MGKce belirlenen 120 ye ile yine MGKce dorudan doruya ilan edilen 40 ye olmak zere toplam 160 yeden oluuyordu. Danma Meclisine yelik bavurusu iin; 30 yan tamamlam, yksek renimli, askerlik hizmetini yapm veya ykml bulunmayan yz kzartc sulardan hkm giymemi, kstl veya kamu haklarndan yasakl olmayan ve 11 Eyll 1980 tarihinde herhangi bir siyasi parti yesi olmayan Trk vatanda art aranyordu. Danma Meclisinde illeri temsil etmek isteyenler, aralkl be yl veya srekli yl oturduklar illerin Valiliklerine kendileri bavuracaklard. Vali, artlar tayanlarn bavurularn il snrlar iindeki adalet, gvenlik ve eitli kurulu ve meslek mensuplar ile mmkn olan genilikte yapaca temaslarla birlikte deerlendirdikten sonra, evrede iyi tanndna ve sevildiine kanaat getirdii isteklilerden o ilden Danma Meclisine yollanacak ye saysnn katnn ad ve soyadlarn aday olarak MGKye bildireceklerdi. Valilere, n-eleme yetkisi verilmiti. MGK, bu yoldan 120 ye seecekti. MGK kontenjanndan dorudan aday olmak isteyenler ise bavurularn MGK Genel Sekreterliine yapyorlard. Herhangi bir ekilde yeliin boalmas halinde, MGK dorudan atama yetkisini kullanacakt. Danma Meclisi yelerine bir eit dokunulmazlk hakk verilmiti. zrsz olarak Genel Kurul ve Komisyon almalarna bir ay iinde st ste be kez katlmayanlarn yelikleri Genel Kurul karar ile drlebiliyordu. Danma Meclisi yelerine tannm en nemli hak 10 imza ile kanun teklif

227

edebilmeleri idi. Anayasa taslann hazrlanmas ve ilgili kanunda belirtilen siyasi partiler ve seim kanunlar iin hazrlk almalarna zaten katlmak zorunda idiler. yelerin, ilk genel seimlerde herhangi bir siyasi partiden kontenjan aday olamayacaklar da ayr bir hkm olarak kanunda ifade edilmiti.73 Anayasann Hazrlanmas ve Kabul Ergun zbudun, 1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm srecindeki benzerlikleri 5 madde halinde sralamaktadr: (a) Her iki anayasa askeri mdahaleler sonucu olumutur. (b) Her iki anayasa, bir kanad askeri harekatn liderliini yapan kuruldan (Milli Birlik Komitesi ve Milli Gvenlik Konseyi), dier kanad ise sivillerden (Temsilciler Meclisi ve Danma Meclisi) oluan Kurucu Meclisler tarafndan hazrlanmtr. (c) Her iki durumda da, Kurucu Meclis, daha dorusu bu meclisin sivil kanad seimle olumamtr. (d) Her iki durumda da Kurucu Meclise hazrlanan Anayasa, halkoyuna sunulmak suretiyle kesinlemitir. (e) Her iki durumda da sivil kanadn, Bakanlar Kurulunun kurulmas ve drlmesine ilikin yetkileri yoktur.74 Ergun zbuduna gre, 1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm srecindeki farklar ise unlardr: (a) 1961deki Temsilciler Meclisinin daha temsili bir nitelik tad grlmektedir. Bu Meclisin yelerinin aa yukar te biri dolayl denilebilecek bir seimle yelik sfat kazanm, nemli bir blm de kooptasyon, yani eitli meslek kurulularnn kendi meslek temsilcilerini belirlemesi yoluyla olumutur. Buna karlk, 1980 askeri ynetiminde Danma Meclisi yelerinin tm Milli Gvenlik Konseyi tarafndan atanmtr. (b) Temsilciler Meclisinde kapatlan DP dnda, dnemin dier iki partisi olan CHP ve CKMP gerek dorudan doruya kendilerine ayrlan kontenjanlar, gerek iller ve meslek kurulular temsilcileri arasndaki yeleri kanalyla, Anayasann hazrlanmasnda byk lde etkili olduklar halde, Danma Meclisi tmyle partisiz bir Meclistir. (c) Bu iki fark, Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine oranla, sosyal kompozisyon bakmndan ok daha fazla brokrasi arlkl bir kurulu olmas sonucunu dourmutur.

228

(d) Temsilciler Meclisi, Milli Birlik Komitesi karsnda, Danma Meclisinin Milli Gvenlik Konseyi karsndaki durumuna oranla daha geni yetkili bir kurulutur. 1961de Temsilciler Meclisi tarafndan kabul edilen metin, Milli Birlik Komitesi tarafndan aynen kabul edilmedii; Temsilciler Meclisi de Milli Birlik Komitesince yaplan deiiklikleri benimsemedii takdirde; iki meclisin yelerinden oluan bir Karma Komisyon kurulmas ve Karma Komisyon metninin Kurucu Meclis birleik toplantsnda oylanmas ngrlmt. Bu durum, sayca daha kalabalk Temsilciler Meclisine stnlk salyordu. 1982de Milli Gvenlik Konseyi, Danma Meclisince kabul edilen metinde diledii deiiklii yapma veya bunu tmyle reddetme yetkisini sakl tutmutur. Milli Gvenlik Konseyinde deitirilerek kabul edilen metnin yeniden Danma Meclisine gnderilmesi gibi bir yntem ngrlmemitir. Anayasann yapmnda nihai sz, Milli Gvenlik Konseyindedir. Danma Meclisi, adnn da doru olarak ifade ettii gibi, nihayet bir danma veya daha doru bir syleyile n alma organdr. (e) 1961de halkoyuna sunulan Anayasa tasarsnn kabul edilmemesi halinde ne yaplaca aka belirtilmitir. Bu durumda yeni seim kanununa gre yaplacak genel seimle yeni bir Temsilciler Meclisi kurulacak ve bu Meclis, Anayasa almalarna yeniden balayacaktr. 1982de, Anayasa tasarsnn halkoylamasnda reddi durumunda ne yaplaca belli deildir. Bu durum, tasar reddedildii takdirde askeri idarenin belirsiz bir sre daha devam edebilecei dncesini akla getirebilecek niteliktedir. (f) 1961 halkoylamasnda siyasi partiler kamuoyu oluturmada aktif bir rol oynadklar, hatta Anayasann kabulne kar olan grlerini nispi bir rahatlk iinde ifade edebildii halde; 1982 halkoylamasna ilikin 70 ve 71 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararlarnda, halkoylamas ncesinde Anayasa zerindeki tartmalar snrlandrlmtr. Zaten, 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan btn siyasi partiler, Milli Gvenlik Konseyinin 16 Ekim 1981 tarihli kanunuyla feshedilmi olduundan, 1982 Anayasas halkoylamasnda siyasal partilerin kamuoyu oluturmasna bir katklar da sz konusu olmamtr. (g) 1961dekinin aksine, 1982de halkoylamasnda Anayasann kabul ve Cumhurbakan seimi birletirilmitir.75 Kurucu Meclisin Danma Meclisi kanadnda ye olarak bulunan ve Anayasa Komisyonu yesi sfatyla taslan hazrlannda aktif grev yapan Gazi niversitesi retim yesi Prof. Kemal Daln verdii bilgilere gre; Danma Meclisi 23 Ekim 1981 gn ilk toplantsn yaptktan sonra kendisine bir bakan semi ve bir de i tzk komisyonu kurarak almalarna balamtr. Danma Meclisi kendi iinden 15 kiilik bir de Anayasa Komisyonu semitir. Bakanln Prof. Orhan Aldkatnn yapt Anayasa Komisyonunda Prof. Feyyaz Glckl (Bakan Vekili), Prof. ener Akyol (Szc), Prof. Turgut Tan (Katip ye) ile Prof. Kemal Dal, Prof. Feyzi Feyziolu, Prof. Feridun Ergin, Prof. Teoman zalp, Mmin Kavalal, Muammer Yazar, General T. Fikret Alpaslan, General hsan Gksel, Rafet brahimolu, Recep Meri ve Prof. Hikmet Altu. Anayasa Komisyonu almalar sonucunda hazrlanan tasar, 17 Temmuz 1982 gn Danma Meclisi Bakanlk Divanna teslim edilmi, 4

229

Austos 1982 gn de genel kurul gndemine alnarak zerinde tartmalara balanlmtr. almalar tamamlandnda Anayasa tasars oturuma katlan 141 yenin 122 kabul, 11 ekimser ve 7 ret oyu ile kabul edilmitir. Danma Meclisi Anayasa Komisyonu daha sonra siyasi partiler kanunu tasars ile seim kanunu tasarsn hazrlamtr. Bunlar da i tzkte belirlenen ekilde genel kurulda tartlarak son ekilleri verilmek zere MGKye gnderilmi; 14 Ekim 1982 tarihinde de yeni anayasaya gre genel seimler yaplmadan nce Danma Meclisinin grevi sona ermitir.76 Danma Meclisince kabul edilen anayasa tasla, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin bakanlnda, MGK yesi Kuvvet Komutanlar, Babakan Blend Ulusu, MGK Genel Sekreteri Necdet ru, Devlet Bakan lhan ztrak, Adalet Bakan Cevdet Mente, Maliye Bakan Adnan Baer Kafaolu, ileri Bakan Selahattin etiner, Dileri Bakan lter Trkmen, Gmrk ve Tekel Bakan Ali Bozer, MGK Hukuk Komisyonu Bakan Tmgeneral Muzaffer Bakaynak ile birka sivil uzman sreyle incelendikten sonra MGK tarafndan 24 Eyll 1982 gn yeni anayasa olarak ilan edilmitir. MGKde Anayasa taslana son ekli verilirken ayrca geici maddeler eklenmitir. Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin otomatik olarak cumhurbakan unvan kullanmasna olanak salayan madde, MGK yelerinin statsn yeni dnemde Cumhurbakanl Konseyi yeliine dntren madde, eski politikaclarn siyasi faaliyetten dlanmalarn dzenleyen madde, MGK Sekreterlii ve Genelkurmay Karargahnda hazrlanmtr.77 Dnya anayasa hukuku literatrnn bilinen hibir kuralna uygun dmeyen geici maddelere iki ilgin tepkiden biri; ABD, dieri, nc Cumhurbakan Celal Bayar (1884-1986)dan gelmitir. Yaln Doann yazdna gre; Amerikan ynetimi de Celal Bayar da, askeri ynetime eitli kanallardan ulaarak, Anayasann halk tarafndan oylanmasyla cumhurbakan seiminin ayr ayr yaplmasn nermitir. Washington, Ankarada kendi bykelilii kanalyla gnderdii grte gereke olarak Avrupann ters bir tavr alabileceini ne srm ve ardndan unlar eklemitir: Evren, halk tarafndan sevilen bir liderdir. Poplaritesi yksektir. Ayr ayr sandklarda seime ve oylamaya gidilmesi daha iyi olur. Amerikallarn bu giriimine Ankara herhangi bir tepki gstermemitir. Atatrkn son Babakan Celal Bayar ise, Orgeneral Kenan Evrene dorudan bir mektup gndermitir. nc Cumhurbakan, 5 Eyll 1982 tarihinde kamuoyuna aklama yaparak zaten anayasay desteklediini sylemitir. 27-28 Eyll 1982 tarihinde de o gnlerde bayram nedeniyle Antalyada bulunan Devlet Bakanna Antalya Valisi araclyla bir mektup gndermitir. Son derece nazik bir slupla kaleme alnan mektupta iki noktann alt izilmektedir: 1- Siyasetilere yasak getirmek acaba ne kadar dorudur? 2- Cumhurbakannn anayasann halk oylamas sonucunda kabul edilmesiyle birlikte seilmi olmas acaba ne kadar isabetlidir? Deneyimli Devlet Adam Celal Bayar, mektubunun sonunda unu eklemitir:

230

Paa Hazretleri, siz namzet olsanz seilecek kudrettesiniz.78 Anayasann halkoyuna sunulmasndan nce yaynlanan MGKnin 70 sayl kararyla; yeni siyasi partiler kanunu yaynlanncaya kadar siyasi parti niteliindeki btn almalar yasaklanyordu. Feshedilen siyasi partilerin ynetici ve mensuplar, 12 Eyll 1980 ncesine dnk siyasi ekimelerin devam eklinde alglanabilecek szl veya yazl aklama yapamayacaklard. Skynetim Komutanlarnn koyduklar yasaklar ve skynetim uygulamalar tartlamayacakt. Anayasa tasla zerinde yasakllar dnda kalan yurttalar kiisel dzeyde gr aklayabileceklerdi. Yksek Yarg, Saytay, niversiteler, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, basn kurulular, faaliyetleri yasaklanmam sendikalar, bilimsel amal dernekler ve zel statl kurulular, seminer ve konferanslar yolu ile szl ve yazl olarak gr bildirebileceklerdi. Btn bu tartmalar, Anayasa taslann gelitirilmesi maksad dna tamayacak, Anayasann halkoylamas srasnda halkn verecei oyun nasl olmas gerektii konusunda bir telkinde bulunulmayacakt.79 MGKnn 71 sayl karar ile, 70 sayl kararda belirtilen erevede Anayasa taslann tartld, yeni aamada sz konusu tartmalarn durdurulduu, taslak metnin Resmi Gazetede yaymlanmasndan sonra Anayasann Yce Milletimize devlet adna resmen tantlmas grevinin 24 Ekim 1982 ve 5 Kasm 1982 tarihleri arasnda Radyo-Televizyonda ve baz illeri ziyaretleri srasnda Devlet Bakannn yapaca konumalarla yerine getirilecei, fakat, bu konumalarn hibir surette eletirilemeyecei kesin bir dille kamuoyuna ihtar ediliyordu.80 MGK ve Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin yeni anayasay tantmak amacyla yurt apnda srdrd youn propaganda kampanyasnn son konumasnda yurttalarn kabul oyu vermeleri iin ne srd gereke yledir: (.) Trk varlnn geleceini, zerinde yazl bir tek kelimelik oylarnzla cevaplandracanz asl soru udur: Bu lkenin 12 Eyll ncesine tekrar gelmesini istiyor muyuz, istemiyor muyuz? Btn sorular, btn meseleler ite bu bir tek soru ierisinde toparlanmakta, bu bir tek soru iinde zlmektedir. Eer 12 Eyll ncesine dnmeyi ve o felaketli gnleri ve yllar tekrar ve bu sefer belki de daha feci bir ekilde ve kurtulu mitleri kaybedilmi bir surette yaamay istemiyorsak, br gn sandk banda beyaz oy kullanarak Anayasaya kabul diyecek ve Anayasay kabul edeceiz.81 7 Kasm 1982 tarihinde yaplan referandumda verilen yzde 91.37 oranndaki evet oyu, aslnda iki sonu getirmitir: Biri, yeni anayasa kabul edilmitir. Dieri, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren, yedi yllk bir sre iin Cumhurbakan olmutur.82 Orgeneral Kenan Evren 18 Eyll 1980de askeri mdahaleden ksa sre sonra yapt yemin yrrlkte kalmak zere, 7. Cumhurbakan olarak ilan edilmitir.83 Ersin Kalaycolunun vurgulad gibi 1982 Anayasas, Milli egemenliin yan sra devlet egemenliinin de tescilidir.84

231

Klaya Dn Sreci ve Sorunlar kinci Cumhurbakan smet nnnn (1884-1973), 12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra Ordunun klaya ekilme zaman ile ilgili olarak yapt ok nemli bir tespit vardr. smet nn diyor ki; Askerler, ancak baarl olurlarsa klaya dnerler, buna ok dikkat etmek gerek, yani onlarn baarl olmalarna ve kendilerini baarl hissetmelerine. 27 Mays 1960, 1962 ve 1963teki askeri ayaklanmalar ve 12 Mart 1971i yaayan smet nnnn bu ilgin tespiti, 1980 Ordu Mdahalesinde CHP Genel Sekreteri olan Mustafa stnda tarafndan aktarlmtr.85 12 Eyll 1980 askeri ynetimini sona erdiren ve yasakl ve baz snrllklar bnyesinde tasa bile sivil ynetime dn salayan gelimelerin tmne birden gei sreci denilmektedir. Bu gei sreci, kendi iinde birka evreye ayrlmaktadr. nce bir ksm kk belirtilerin gzkmeye balad yaklak 1.5 ay sren bir ilk dnem var. Buna geiin sinyalleri demek mmkn. 1980 Askeri Ynetiminde asl zlme 30 Nisan 1983 gndr. Bu tarihte, Cumhurbakan Kenan Evren, seimlerin 7 Kasm 1983te yaplacan ilan etmitir. Dolaysyla, 30 Nisan 1983 tarihine kadar kesin bir aklama yoktur. Fakat baz ok nemli belirtiler hatta admlarn atl gz ard edilemez. rnek olarak, 3 Mart 1983 gn yeni siyasi partiler kanunu, 8 Nisan 1983 gn de yeni seim kanununun kabul gibi. MGK ynetiminin, hukuki ereveyi hazrladktan ksa sre sonra 15 Mays 1983 gn, yeni dnemin ilk siyasi topluluu, emekli Orgeneral Turgut Sunalp liderliinde Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP) kuruluunu bildirdi. Ardndan 20 Maysta yine eski bir asker Emekli Orgeneral Ali Fethi Esenerin Byk Trkiye Partisi (BTP), Ulusu Hkmetinin Babakan Yardmcs Turgut zaln Anavatan Partisi (ANAP) ve dnemin Babakanlk Mstear Necdet Calpin Halk Partisi (HP) ile Prof. Erdal nn liderliinde Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) kurulu bavurularn yaptlar. 16 Ekim 1981 tarihinde lkenin btn siyasi partilerini hatta devletin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn partisi Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)yi bile mahkeme karar olmakszn kapatan MGKnin sz konusu karar almasndan ok nce yasak bir yaklam iinde olabilecei Orgeneral Kenan Evrenin 15 Ocak 1981 gn Konya konumasnda ak bir ekilde yle ifade ediliyordu: te burada aklyorum, byk bir mani kmazsa 30 Austosla 29 Ekim arasndaki bir tarihte Kurucu Meclis kurulacak, bu Kurucu Meclise partili olarak, partilerden kimseyi almayacaz. Orgeneral Kenan Evrenin bu konumasnda syledii tr dlama, Kurucu Meclis oluumunda gerekten byk bir titizlikle uygulanmtr. Fakat konumasnn geri kalan ksmnda syledii u szler de acaba uygulanacak myd? Devlet Bakannn szlerinin geri kalan yle idi:

232

Kurucu Meclisten sonra normal dzene parlamenter demokratik sisteme getikten sonra da Trkiyenin kaderi memleketi bu hale getirenlere tekrar teslim edilmeyecek. Bunu unun iin sylyorum: Btn kamu grevlileri grevlerini yle yapsnlar. nk yle bir inan var, (bunlar nasl olsa gidici) daima kulaklarn onlara eviriyorlar. Onlardan aldklar direktiflerle i yapmaya alyorlar. Heveslenmesinler, memleketi bu hale getirenler tekrar memleketi teslim etmeyiz. Efendim, politikac zor yetiirmi, kolay yetimezmi. Bu memlekette ok byk politikaclar daha yetiir. Bir kiiye, iki kiiye teslim edilemez. Bu milletten ok bykler kmtr, merak etmeyin.86 15 Mays 1983 tarihi itibariyle yeniden siyasi partilerin kurulularna izin verilmesi, lkenin bu alanda tam olmasa bile nispeten bir serbestlik havas teneffs edebilecei anlamna gelmiyordu. MGKnin 30 Mays 1983 gnl tarihi karar ile gei srecinin lml bahar havas yerini bir dalgalanma ve kara bulutlara brakmt. Klaya dn srecinin en nemli krizi ve MGKnin 30 Mays 1983 gnl kararnn perde arkasn, Yksek Askeri ura toplantsnda geniletilmi bir askeri kurula sunulan ve MGK Genel Sekreterliince dnemin siyasi faaliyetleri zerine hazrlanan bir siyasi raporun okunmasndan sonra yaplan tartmalardan izlemek mmkndr. MGK Genel Sekreterlii raporunda kurulan ve kurulacak olan partiler hakknda ilgin bilgiler ve yorumlar yer alyordu: Milliyeti Demokrasi Partisi/Konseyin muvafakati (onay) ile emekli Orgeneral Turgut Sunalp tarafndan kurulmu. Kurucular Kurulu Konseyce incelemeye alnmtr. Byk Trkiye Partisi/Hsamettin Cindoruk, Mehmet Glhan ve Ali Fethi Esener tarafndan kuruldu. Ama aslnda perde arkasnda Sleyman Demirel ve ekibi tarafndan idare ediliyor. (.) Anavatan Partisi/Turgut zaln kurduu bu partinin kurucular listesi de Konseyde incelemededir. zal ve ekibi sakin bir alma ierisinde grlyor. Halk Parti/Partiyi kuran Calpin Kurucular listesi de tetkikte. Ar sol grl kii partiden karlmtr. imdiki grnm ile kapatlan CHPnin devam olarak grlmyor. Erdal nnnn kurmak istedii partiye gelince, bu grubun btn abalar CHPnin devamn salayacak bir davran ierisinde olduklar merkezindedir. Ar solcu, Marksist, Leninist olarak tannan kiilerin bu partide yer almaya baladklar anlalyor. Henz Kurucular listesi ve kurulu listesi gelmedi. Grld zere, imdilik en tehlikeli parti olarak Byk Trkiye Partisinin davranlar grlmektedir. Byle olduuna gre, hareket tarz olarak aadaki ekiller hatra gelmektedir. Birinci hareket tarz/Bu parti tekilatlanmaya devam etsin, Milli Gvenlik Konseyi, Kurucular listesindeki bir ksm yeleri veto etsin, bylece 30 Kurucu yenin salanmas imkan verilmesin, dolaysyla seimlere girmesi engellensin. Bu hal tarz, parti ile Milli Gvenlik Konseyi arasnda ye bildirme ilemi srp gidecek dolaysyla mcadele bitmeyecek. kinci hareket tarz/Partinin milletvekili adaylarn veto etmek. Bylece istenmeyen kiilerin Trkiye Byk Millet Meclisine girmesine mani olmak. Kurucular Kuruluna alnmasn kabul edip,

233

ayn kiinin milletvekilliini veto etmek doru olmaz. Ayrca bu hal ekli de parti ile Konsey arasndaki ekimeyi devam ettirir. nc hal tarz/Milliyeti Demokrasi Partisi ile bu partinin birletirilmesini salamak. MDPyi brakp dierini bu partiye iltihaka zorlamak da olmaz. Esasen BTP kurulmadan evvel de bu teklif yapld, kabul etmediler. imdi de etmezler. Drdnc hal tarz/Bu partiden 139 eski Adalet Partilinin karlarak partinin MDP ile birletirilmesi. Bu hal ekli de uygun bir hal tarz olarak grlmyor. Beinci hal tarz/Bir Konsey karar ile BTPnin temelli kapatlmas ve bu partinin kurulmasnda grev alm baz kiilerin bundan byle siyasi faaliyette bulunmalarnn yasaklanmas. Bu hal tarz en uygun hal tarz olarak grlmektedir. Ancak yalnz bir parti mensuplarna bu karar uygulayp, ar sola ayn uygulamay yapmazsak, yurt iinde tenkitlere maruz kalabiliriz. Onun iin her iki tarafa da uygulanmas doru olur. Yalnz bu hal tarz d lkelerin zellikle Avrupa lkelerinin tepkilerine sebep olacaktr. Bunu da gslemek gerekecektir. (.) Sonu olarak: Byk Trkiye Partisinin Milli Gvenlik Konseyi karar ile temelli kapatlmas, kurucularn, bal tekilattaki yelerin ilk seimlere kadar siyasi yasakllar listesine dahil edilmesi ve bunlardan bir ksmnn mecburi ikamete tabi tutularak gzaltnda bulundurulmalar.87 MGKnin 79 sayl karar diye bilinen yasaklar ve srgnler eklinde ve klaya dnn Ordu ile bir ksm politikaclar arasndaki en sert atmasnn rn olarak ortaya kt. Doal olarak silahlara emir verebilenlerin istedii oldu. Sleyman Demirel ve arkadalarnca desteklenen Byk Trkiye Partisi temelli kapatlmt. Bu partiye kuruluu srasnda 134, bir hafta sonra da 33 eski parlamenter katlm ve hareketin eski APnin devam olduu anlalmt.88 Hasan Cemalin deyimiyle Askeri Ynetimin Lideri, 1 Haziran 1983 aramba gn orumda grlemiti: Partinin bana bir emekli orgenerali getirdiler. Bundan daha haince bir oyun dnebilir misiniz? Bu oyunu oynayan zat Trkiyeyi tapulu arazisi kabul ediyor Biz o partinin nereden geldiini biliyoruz. Amblem olarak evvela ary setiler. Ar, o eski parti bakannn mezun olduu niversitenin amblemidir. Amblemlerini el yaptlar. Seime gittii zaman vatanda mhr alacak evet yerine basacak ya, mhr demirden yaplm. Demiri ele bas, demir el olsun. Onun iin bu iareti setiler. Bizi saf m zannediyorlar Sert tedbirler almak mecburiyetinde kaldk. Huzur ve gven iin her trl tedbiri almakta kararlyz. Bizi, daha sert tedbirler almak zorunda brakmasnlar89 Byk Trkiye Partisinin kurucular ile daha nce 2553 sayl kanunla feshedilen siyasi partilerin 11 Eyll 1980 tarihindeki il ve ile bakanlar, il ynetim kurulu yeleri ve 12 Eyll 1980 tarihinden

234

sonra grevden alnan belediye bakanlar, MGKnin yazl izni olmadka yeni bir siyasi partinin kurucusu ve hangi kademede olursa olsun yneticisi olamayacaklard. Ve, parti listesinden veya bamsz olarak milletvekili aday gsterilemeyeceklerdi. 1982 Anayasas ile belirtilen ve 5 yllk siyasi yasak kapsamnda bulunan eski milletvekili ve eski senatrler de parti kuramama yasana ek olarak, yeni kurulmu partilere ye de olamayacaklard. Halen kaytl olanlar var ise yelikleri silinecekti. MGKnin 79 sayl kararna gre; Sleyman Demirel, Ali Naili Erdem, Ekrem Ceyhun, Sadettin Bilgi, Nahit Mentee, Yiit Kker, hsan Sabri alayangil, Srr Atalay, Metin Tzn, Celal Doan, Deniz Baykal, Ferhat Aslanta, Sleyman Gen, Yksel akmur ile Mehmet Glhan ve Hsamettin Cindoruk, Zincirbozanda (anakkale) zorunlu ikamete tabi tutulmulard. Btn bu kararlara itiraz etmek ise mmkn deildi.90 Bir Hukuk Hatrlatmas Eski Babakan ve kapatlan Adalet Partisi lideri Sleyman Demirelin Zincirbozandan MGK Bakanlna hitaben kaleme ald 12 Austos 1983 tarihli itiraz dilekesi, tarihi bir belge oluu yannda, askeri ynetimin keyfiliini fevkalade baarl bir slup ve stn bir mantk gc ile eletirmeye o gnk artlarda cesaret eden zel bir metin olarak da okunabilir: Milli Gvenlik Konseyi Bakanlna; Yetmi gn aan bir sredir, hak ve hrriyetlerden mahrum ve ihtilattan men edilmi (kimseyle gremez) bir halde bulunmaktayz. Bu durum yargsz, sresiz, snrsz bir cezann infazndan baka bir ey deildir. Hak arama yollar kapatlmtr. Kamu oyuna ikamete tabi tutulma gibi gsterilmek istenen olay; emsali grlmemi (sui-generis) bir tutukluluk halidir. Sylenen baka, yaplan bakadr. Savunma hakk ise sz konusu deildir. htilaldir olur byle eyler diyenler kabilir. Onlara, htilalin, kendi iddias yeni hakszlklar yaratmak olmayp, hakszlklar nlemek deil mi idi demek gerekecektir. stelik, zerinden otuz be ay getikten, referandumla yrrle giren yeni bir Anayasa yapldktan sonra hl, ihtilal artlar iinde yaandn, hakszlklarn gerekesi yapmak mklat ortadadr. Kendilerinden rahatsz olunanlar, fke veya haset duyanlarn ya da jurnalcilerin etkisiyle, sua ve yargya dayanmadan, siyasi hayatn dna itmek, srgnden baka bir ey deildir. Bu yol bir kere ald m, her siyasetinin, her yneticinin bana gnn birinde byle bir akbetin gelebilmesi mukadderdir. Bu haliyle Zincirbozan olay, gemiteki Taif ve Fizan vakalarnn yeni bir halkas olarak Trk siyasi tarihinde yer alacaktr. Zincirbozana itibarlardan, rahatsz olmay nlemenin aresi diye bakmak da son derece muhataraldr (tehlikelidir).

235

Byle bir yolu kendileri iin yararl sayanlarn bir gn ayn biimde z itibarlarn yitirdikleri grlmemi deildir. Zincirbozan Vakas, Atatrk ilkeleriyle de badatrlamaz. lkenin en ar artlar iinde bile Atatrkn kendine muarz (muhalif) saydklar kimseleri askeri bir garnizona kapatt grlmemitir. Devlet ynetimini ellerinde tutanlarn taraf olmamalar, devletin gcn keyfilie kamadan adil ller iinde kullanmalar, husumet ve garazdan uzak kalmalar gerekir. Bu hem yeminlerinin, hem de vicdanlarnn icabdr. Yargnn takibi dndaki siyasi akmlar arasnda tefrik (ayrm) ve tercih yapma hakkna yalnz millet sahiptir. Millet iradesine bask ile yn verme halinde, bu yolla oluturulacak parlamentonun ve o parlamentonun karaca hkmetin bann dik ve mrnn uzun olaca da sylemez. Zincirbozan olayndan beklenen bu ise fevkalade yanltr. Yaplanlarn bir hakszlk olduu, Anayasann sarih bir ihlali bulunduu aktr. lkenin ynetimini elinde tutanlarn bu kadar ksa sre iinde kendi yaptklar Anayasann dna kmalar hazindir. Devlet biziz, istediimizi yaparz, zihniyetinin bu lkeyi Tanzimat Fermannn gerisindeki devirlere itecei muhakkaktr. Byle bir durum Trkiye Cumhuriyeti Devletini Anayasa ve hukuk devleti olmaktan karr. Hr, demokrat, adaletin ve hukukun hakim olduu, mreffeh, mamur, birlik ve beraberlik iinde, milli ve manevi deerlere sahip, gl ve kudretli Byk Trkiyeye mutlaka ulalacana olan inancmzdan bir ey kaybetmedik. Zincirbozan bizi ne Trkiyeden ve ne de inanlarmzdan koparmaz. Zincirbozanda tel rg iinde kafese konan bizler deil, Anayasa, hak, hukuk ve adalettir. Hakszlk ve adaletsizlik karsnda sessiz kalmak, ona ortak olmak demektir. Grlerimizi dile getirmek ihtiyac bu inantan domutur. Bu lkenin, mrn milletin refahna harcam bir kiisi olarak, vicdanmn sesini halin icab lsnde deerlendirmei, gerek bildiklerimi sylemeyi milli bir grev saydm. lkeyi idare etme hakk kendisine ait olan Trk milletinin rzasna ve hr iradesine dayanmayan hi bir iktidarn payidar olamayaca kanaatimi muhafaza ediyorum. Trkiye muhakkak velayet ve vesayetten arnm bir idare altnda yaayacaktr. Millet sa olsun. Allah devlet ve millete zeval vermesin. erre maruz kalanlarn Allaha snmak ve millete gvenmekten gayr yapacaklar hi bir ey kalmam demektir. Allaha ve Millete snrm.

236

Sayglarmla. Sleyman Demirel Zincirbozan-anakkale.91 7 Kasm 1983 Genel Seimleri Partilerin kurulmasna izin verilmesiyle birlikte, MGK ile, hakl olarak siyasi faaliyette bulunmak isteyen 1980 dnemi politikaclar arasnda vetolar ve listeler araclyla iddetli bir mcadele balamt. Milli Gvenlik Konseyince kapatlan Byk Trkiye Partisinin yerine ayn evrelerce kurulan Doru Yol Partisi ile Sosyal Demokrasi Partisinin (SODEP) seime katlmalar vetolar ile engellenecekti. 10 Haziran 1983 gn, yeni seim kanunu kabul edildi. Klaya dnte sondan bir nceki perde, MGKnin seime katlmalarna izin verdii partiler arasnda yaplan genel seimlerdi. 7 Kasm 1983 Pazar gn yaplan bu seimlerde, askeri ynetimin ak desteine sahip gzken Orgeneral Turgut Sunalpin Milliyeti Demokrasi Partisi ar bir yenilgi almt. Oy verme zorunluluunun bulunduu bu seime katlma oran, yzde 92.3 idi. Turgut zaln Anavatan Partisi, oylarn yzde 45ini toplam ve byk bir seim zaferi kazanmt.92 Askeri ynetimin lideri ve Cumhurbakan Kenan Evrenin, seimden iki gn sonra ankaya Kknde Anavatan Partisi lideri ve mstakbel Babakan aday Turgut zal ile karlamalarndaki ilgin bir pme sahnesi anlatr: Saat 10.00da Turgut zal geldi. benim kk odam basn mensuplar ve kameramanlarla dolmutu. zal kapdan girince, bana doru gle bir ehre ile geldi, elimi uzattm. Niyetim elini skarak tebrik etmekti. Fakat zal sevincinden ve benimle 22 ay sren beraber almann verdii yaknlktan, pmek iin tavr alnca ben de mecburen yanaklarndan perek kutladm. Aslnda bu hareket doru bir hareket tarz deildi. Sanki ben de bu sonutan ok memnun olmuum da, can- gnlden perek kutlamm manas kyordu. Ancak, zal bana pmek iin yananca, itmem gerekirdi ki, bu da doru olmazd. Her ne ise, artk byle samimi bir kutlama olmutu.93 7 Kasm 1983 seimlerinin galibi de, ilk karlama ve pme sahnesi iin unlar sylemektedir: Biz hi kimseye kar kin beslemiyoruz Trkiyenin eski ve yeni btn kavgalarn geride brakmay amalyoruz Bunun iin sarlp ptk Evren Paay O son konumann krkln da silip atmak istedik. Bizde hibir yara kalmadn anlattk o kucaklama ile94 Trkiye Byk Millet Meclisinin yeniden almas ve Bakanlk Divannn seilmesi iin 6 Aralk 1983 gnne kadar beklemek gerekmiti. Ordu st kademelerine de yeni atamalar yaplmt. Daha nce, Haziran sonunda bir grev deiiklii olmutu. Cumhurbakan Orgeneral Kenan Evren,

237

Genelkurmay Bakanlndan ayrlm ve 21 Temmuz 1983 tarihinden geerli olmak zere yerine Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin atanmt. Kara Kuvvetleri Komutanlna Orgeneral Ersinin yerine Orgeneral Necdet ru getirilmiti. Orgeneral ru ayn zamanda stanbul Birinci Ordu Komutanl grevine giden Orgeneral Haydar Saltkn yerine MGK Genel Sekreterlii grevini de stlenmiti. 2 Aralk gn, MGK eski Genel Sekreteri ve askeri mdahalenin beyni olduu sylenen Orgeneral Haydar Saltk, bu defa Kara Kuvvetleri Komutanlna atanyor ve Ankaraya geliyordu. Kara Kuvvetlerinin eski Komutan ve MGK Genel Sekreteri Orgeneral Necdet ru Genelkurmay Bakan olmutu. MGK yeleri, Orgeneral Nurettin Ersin, Orgeneral Tahsin ahinkaya, Oramiral Nejat Tmer ve Orgeneral Sedat Celasun Anayasa gereince Cumhurbakanl Konseyi yeleri olarak, ankaya Kkne kyorlard. Ordunun Fiili ktidar dneminde d politika alannda en nemli gelime, 15 Kasm 1983te Kuzey Kbrsta bir Trk Cumhuriyeti ilan idi. Askeri Dnemin Sivil Bilanosu 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi ile lkenin i grnts batan aa deitirilmiti. Mehmet Ali Birandn deyimiyle, Konyada, Orgeneral Evrenin konutuu meydanda sekiz ay nce Babakan Demirel, on binlerce insan tarafndan, develer, koyunlar, inekler kesilerek lgnca alklanrken, bu defa ayn trenler Orgeneral Evren iin yaplmakta ve Komutann konumasn ayn insanlarn lgnca alklanmas dikkat ekiyordu.95 Ordunun MGK araclyla gerekletirilen Fiili ktidar dneminin hemen banda idam cezas infazlar ve ayrca, nceki dnemin sorumlularndan olduu iddia edilen baz siyasi partiler ile sendikalar ve rgtler hakknda davalar almas veya sren davalarn skynetim kapsamna alnarak askeri mahkemeler mevzuat ile hzlandrlmas ve yine 1402 sayl kanuna dayanarak niversiteler ile kamu kurulularnda baz kiilerin sresiz olarak grevden atlmalar yan sra, devlet ve toplum ilikilerinin -Ordunun o yllardaki anlayna gre- restorasyonu almalarna hz verildii bir gerektir. Birbiri ard sra kabul edilen, Belediye Gelirleri Kanunu,96 Toplu Konut Kanunu,97 Sermaye Piyasas Kanunu,98 ve Yksekretim Kanunu,99 devlet restorasyonunun kapsam hakknda bir fikir verebilir. Drt yln sonunda 26 roketatar, 1 havan topu, 638 bin tabanca, 4 bin makineli tabanca, 48 bin tfek, 7 bin makineli tfek, 13 telsiz ve 6 milyon mermi ele geirilmiti. 24 Ocak kararlar ok etkin biimde uygulanm ve Trkiye, Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan, rnek lke bile ilan edilmiti.100 Fakat, ayn lke kendi insanlar iin de -deyim Murat Belgenin- bir ak cezaevi olmutu.101

238

12 Eyll askeri rejimi geri ekilirken arkasnda insan haklar asndan Blent Tanrn deyimiyle sava meydan benzeri bir tablo brakmt. Bu dnemde 7 bin kii iin idam cezas istenmi; 517 kiiye bu ceza verilmi ve bunlarn 49u infaz edilmiti. 300 kii kukulu biimde lmt. 171 kiinin ikenceden ld saptanmt. 14 tutuklu cezaevi koullarn protesto iin yaptklar alk grevi nedeniyle hayatn kaybetmiti. 650 bin kii gzaltna alnmt. Alan 210 bin davada 230 bin kii yarglanmt. Yarglananlarn 71 bini TCKnn 141, 142 ve 163e aykrlktan dolay kovuturulmutu. 98 bin 404 kii rgt yesi olmaktan yarglanmt. 1 milyon 683 bin kii filenmiti. 388 bin kiiye pasaport verilmemiti. 30 bin kii sakncal olduu gerekesiyle iten atlmt. 3 bin 854 retmen, 120 niversite retim yesi ve 47 yargcn iine son verilmiti. 1402 Sayl Kanuna gre 9 bin 400 kii grevden alnm veya srlmt. 30 bin kadar insan siyasi mlteci olarak yurt dna gitmiti.102 kence srasnda ldkleri iin, kapal cezaevine giremeyenlerin says da hayli kabarkt. 16 Mart 1982 tarihi itibariyle Devlet Bakan lhan ztraka gre bu say 15ti. Bakan, Uluslararas Af rgtnn 60 ikenceyle lm iddiasndan 15i doru diyordu.103 Kamran nann anlatmyla, toplum depolitize olmu, kamplama son bulmutu. (.) Turgut zal, insanlar kavga seyretmeyi sever, kavga edenleri sevmez, diyordu. (.) (Politikada) yeni bir hava esiyordu. nsanlar yakn gemiin ac ve tecrbelerin tesiri altndayd. Ancak yine diyalog yoktu.104 1983 seimlerinin galibi, Turgut zaln Anavatan Partisi idi. 13 Aralk 1983 gn zal Hkmeti grevi, 20 Eyll 1980 tarihinden beri MGK ile birlikte alan Ulusu kabinesinden devralrken, Genelkurmayn 3 yl, 3 ay 1 gn sren Ordunun Fiili ktidar sona eriyordu.105 Turgut zaln Reformlar 1983 Genel Seimlerinin Yksek Seim Kurulu tarafndan aklanan kesin sonular yle idi:106 Kaytl semen Oy kullananlar : 19.740.500. : 18.214.104.

Geerli oy : 17.328.735 Katlma oran ANAP HP : yzde 92.27 211 sandalye.

: 7.823.827 (yzde 45.15)

: 5.277.698 (yzde 30.46)

117 sandalye. 71 sandalye. -

MDP : 4.032.046 (yzde 23.27) Bamszlar

: 195.164 (yzde 01.12)

239

24 Kasm 1983 gn, Trkiye Byk Millet Meclisi en yal ye Fahri zdilek tarafndan birleime ald ve ayn gn Babakan Blend Ulusu hkmetin istifasn Cumhurbakanna sundu. 6 Aralk 1983te Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna ANAP Trabzon Milletvekili Necmettin Karadumann seilmesi, Bakanlk Divannn oluumu ve ertesi gn, Cumhurbakan tarafndan Turgut zaln Babakan olarak grevlendirilmesi zerine Milli Gvenlik Konseyinin ynetimi fiilen sona ermi oluyordu. Cumhurbakan Kenan Evren dndaki Milli Gvenlik Konseyi yeleri de yeni Anayasaya gre; Cumhurbakanl Konseyi yesi olmulard. 13 Aralk 1983 gn, Babakan Turgut zaln bakanlar listesi Cumhurbakannca onaylanm ve 24 Aralkta Birinci zal Hkmeti Meclisten gvenoyu almt. ANAP ounluunun beklentilerin aksine askeri rejimin Babakan Blend Ulusuyu Meclis Bakanlna sememesi, bir sivili bu makama getirmesi rejimin sivillemesi asndan olumlu bir tavrd. Hkmetin kuruluunda askeri rejime yakn bamszlara yer verilmeyii de ayn dorultuda deerlendiriliyordu.107 DPT kkenli muhafazakar -liberal ve bir mhendis- politikac olarak Turgut zal, Trkiyenin temel ekonomik sorunlarnn nemli bir ksmnn devlet brokrasisinden kaynaklandnn inancnda idi. Bu nedenle, ie hzl balad; birbiri ard sra hazrlad kanun hkmnde kararnamelerle brokraside ve yerel ynetimlerde bir yeniden yaplanma hamlesi balatt. 23 Mart 1984de Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararname yaynland; iki sonra, 25 Mart 1984 gn yaplan yerel seimlere katlm yzde 90n stnde idi ve Parlamento ounluunu elinde bulunduran iktidardaki ANAPn oylar yzde 41.5e ulayordu. ANAP, l Genel Meclisinde oylarn yzde 45ini almt. Halk Parti ve MDP erime srecine girmilerdi. Muhalefet partileri kendi aralarnda yer deitirmilerdi; parlamento-ii muhalefet lkeyi temsiden uzak bir konuma dmt. Dier partilerin oy oranlar srasyla SODEP yzde 23.4; MDP yzde 23.3; DYP yzde 13.2; HP yzde 8.8; RP yzde 4.4 idi. 15 Mays 1984de Belediyelere ve l zel darelerine Belediye Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan 3004 Sayl Kanunla; Mahalli dareler Fonu, Belediyeler Fonu ve l zel dareleri Fonu kurulmutu. Bu fonlarla yerel ynetimlerin mali kaynak sorununu zme kavuturma yolunda nemli bir adm atlm oluyordu. Bykehir Belediyelerinin ynetimlerini dzenleyen 3030 sayl kanun ise, 9 Temmuz 1984 gnl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmiti. Trk Sporunu Tevik Fonu da ayn yl kurulmutu. Bu fonun amac, lke genelinde amatr sporun teviki ve gelitirilmesi iin amatr sporcular yetitirmek ve saha ve tesislerin yapmna katkda bulunmakt. 17 Eyll 1984de ilkokula balama ya 6ya indirilmi ve uygulama balatlmt.

240

Turgut zaln 1984-1985 yllarnda balca mali reformlar unlardr: 6 Ocak 1984 gn Trk Parasn Koruma Kanunu deitirilerek dviz alm satm serbest brakld. 6 Ekim 1984 gn Menkul Kymetler Borsalar Ynetmelii yaynland. 2 Kasm 1984de Katma Deer Vergisi (KDV) Kanunu yaynland. 20 Kasm 1984de Akaryakt Tketim Vergisi Kanunu yaynland; ardndan 1 Aralkta bu kanunda yaplan bir deiiklikle Akaryakt Tketim Fonu oluturuldu. Fonun amac, hizmetlerini grebilmeleri iin Belediyelere; alt yap tesislerinde kullanlmak zere Karayollar Genel Mdrlne; Ky Hizmetleri Genel Mdrlne ve Trk Sporunu Tevik Fonuna aktarmalar yapmak eklinde aklanmt. 1984 ylnda; zel iletmelerin devletletirilmelerini dzenleyen 3082 Sayl Kanun; 3083 Sayl Tarm Reformu Kanunu ve 3086 Sayl Ky Kanunu ve 3100 Sayl Katma Deer Vergisi Mkelleflerinin deme Kaydedici Cihaz Kullanmalar Hakknda Kanun ile 3096 Sayl Elektrik retimi, letimi, Datm ve Ticareti Hakkndaki Kanun yrrle konuldu. 25 Ocak 1985 gn, F-16 uaklar iin motor retiminde bulunmak zere Trk Uak Sanayii Anonim irketi (TUSA) kuruldu. 29 Mays 1985 gn, stanbul Boaznda zerindeki ikinci kpr, Fatih Sultan Mehmet Kprsnn temel atma treni yapld ve yl gibi ksa bir srede, 3 Temmuz 1988 gn Fatih Sultan Mehmet Kprs ald. 15 Haziran 1985 gn iki nemli kanun birden yaynlanmt: 3213 Sayl Maden Kanunu ve 3218 Sayl Serbest Blgeler Kanunu. Trkiyenin ilk serbest blgesi, 1987 banda Mersinde faaliyete geiyordu. 28 Haziran 1985de, Trk Tantma Fonu tekil edildi. 13 Kasm 1985 gn, Savunma Sanayi Mstearl Kanunu yaynland. Bu kanunla Savunma Sanayii Destekleme Fonu kuruldu. Modern savunma sanayiinin gelitirilmesini destekleyecek ve Trk Silahl Kuvvetlerinin modernizasyonunu salamak iin bu fona eitli gelir kaynaklar salanyordu. 18 Aralk 1985 gn, stanbul Menkul Kymetler Borsas Ynetmelii yaynland. stanbul Menkul Kymetler Borsasnn ilk seans, 3 Ocak 1986 gn gerekleti. Dicle Baraj ve Hidroelektrik Santral ve Kralkz Baraj da ayn yl (1986) hizmete balamt.

241

Babakan zaln atakl ve kararll, ekonomide ve ihracatta ciddi bir atlm da beraberinde getirmiti. 1985 ylnda sabit fiyatlarla GSMH yzde 4.5 bymt. Toptan eya fiyatlar endeksindeki yllk art yzde 38.2; dolar kuru 574.00 TL idi. Sabit fiyatlarla GSMH art, 1987 ylnda da devam etti: Yzde 7.5. Toptan eya fiyatlar endeksindeki art yzde 24.5; dolar kuru 755.90 TL idi. Ne var ki, Trkiye ekonomisindeki bu atlm uzun soluklu olamamt. 1988 yl rakamlarna gre ekonomideki bymede ciddi bir d gzleniyordu: Sabit fiyatlarla GSMH yzde 4.6 idi. Toptan eya fiyatlar endeksindeki art yzde 69.7 ve dolar kuru 1.813 TL olmutu. Babakan Turgut zal dneminde tarih dlen dramatik olaylardan biri; Trkiye snrlar dnda bir nkleer santral kazas ve oradan kaynaklanan radyasyon szntsnn yol at telafi edilemez zarar zerinedir: 26 Nisan 1986 gn Rusyada ernobil Nkleer Santralnda patlama olmutu. ernobilden hzla yaylan radyoaktif sznt, Dou Avrupa ve Karadeniz lkeleriyle birlikte Trkiyeyi de etkilemiti. Trakya ve Karadeniz illerinde yetien tarm rnleri radyoaktif etki altnda idi. ernobil Nkleer Santral Kazas sonras yaanan dramatik olaylar ve Trkiye Hkmetinin aniden ba gsteren bu felaket karsndaki hazrlkszl ok eitli alanlarda kendisini gstermiti. Ocak 1987de Japonya, Trkiyeden ald fnd radyasyonlu olduu iin iade etmiti. 6 Eyll 1986 gn stanbulda Neve alom Sinagogunda yaplan ayin srasnda gerekletirilen bir intihar saldrsnda, 21 Musevi kkenli yurtta lm, 4 de ar ekilde yaralanmt. Turgut zaln Babakanl altnda d ekonomik ilikilerde de ciddi bir atlm balam; askeri ynetimden kaynaklanan kimi sorunlar ortadan kalkmt: 8 Mays 1984te Trkiye-Avrupa ilikilerinde nemli bir engel ortadan kaldrlyordu. Avrupa Konseyinde grev alacak Trk parlamenterlerin yetki belgeleri Parlamenterler Meclisinde onaylanmt. 1981 ylndan beri Avrupa Konseyinde temsil edilemeyen Trkiye, Avrupa Konseyine yeniden dnyordu. Babakan zaln hzlandrmasyla Trkiye-Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ilikileri canlandrlm ve yeni bir aama balatlmt.

242

16 Eyll 1986da, Trkiye-AET Ortaklk Konseyi, 7 yllk bir aradan sonra Brkselde toplanyordu. 14 Nisan 1987de, Trkiyenin AETye tam yelik bavurusu yaplmt. AET Konseyi bavuruyu ilgili Komisyona iletmi; fakat, Trkiyenin tam yelik iin henz hazr olmad sylenmiti. 18 Aralk 1989da, AT Komisyonu Trkiyenin tam yelik bavurusu iin, katlmdan nce ekonomik, sosyal ve siyasal alanda yaplmas zorunlu deiikliklerin tamamlanmas koulunu getiriyordu. Ordu-Hkmet likileri 12 Eyll 1980 Askeri Ynetimi Lideri Kenan Evrenin, 1989 sonbaharna kadar

Cumhurbakanl grevinde bulunmas; zal dneminde Ordu-Hkmet ilikileri asndan son derece lml ve baarl bir ibirliinin srdrlmesine katk salamtr, denilebilir. Babakan zal ve ANAP, nceki dnemle ilgili olarak zellikle 12 Eyll 1980 Askeri Ynetimi ile arasna bir anlamazlk sokmak istememi; bir meruluk tartmasna ise hibir zaman girmemi; nceki dnemle ilgili yolsuzluk vb. iddialar ortaya atldnda da, Trkiye Byk Millet Meclisinde, Kenan Evren ve arkadalarnn eski icraatlarnn tartlmamas yolunu kapatmtr. rnek olarak; Hava Kuvvetleri Eski Komutan ve 12 Eyll 1980de Milli Gvenlik Konseyi yesi Emekli Orgeneral Tahsin ahinkayann ad, F-16larn seimi srasnda usulszlk yapld iddialarna kartrlnca; 25 Kasm 1986 gn, bu iddialarn aratrlmas iin Adana Milletvekili Cneyt Canver tarafndan verilen Meclis Aratrmas nergesi ANAP ve Bamsz Milletvekillerinin oylaryla red edilmitir. Buna ramen, Turgut zaln Babakanl ve Cumhurbakanl dneminde Ordu-Hkmet ilikileri asndan olaand ve ok nemli iki gelime cereyan etmitir. Ordu ve Hkmet arasnda sivil ve asker kamuoyunun yakndan izledii ve olaand saylan bu gelimeler yledir: Genelkurmay Bakan Orgeneral Necdet ru, 18 Nisan 1987 gn, grev sresinin sona erecei 30 Austosu beklemeden olaand bir biimde 15 Haziranda emekliye ayrlacan aklamtr. Bylece kendisinden sonra Orgeneral Necdet ztorunun gelmesine yol amaya almtr. Buna karlk, 29 Haziran 1987 gn, Babakan Turgut zal, Bakanlar Kurulu toplantsnda, Genelkurmay Bakanlna Orgeneral Necip Torumtayn atanmasnn kararlatrldn sylemi ve bir sredir kamuoyunda ve basnda srdrlen tartmalar sona erdirmitir.

243

Austos 1987de Orgeneral Necdet ruun emekliliiyle boalacak Genelkurmay Bakanl makamna, o gnlerde izinde bulunan Genelkurmay Bakanna vekalet eden Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Necdet ztorunun tayini beklenildiinden; Hkmetin, bu makama Orgeneral Necip Torumtayn atanacan aklamas zerine Orgeneral Necdet ztorun emekliliini istemi ve Ordudan ayrlmtr. 25 Temmuz 1987de, emekliye ayrlan Orgeneral Necdet ruun yerine de, Orgeneral Necip Torumtay, Genel Kurmay Bakan olarak atanmtr.108 Turgut zal ile Genelkurmay arasnda ikinci olaand gelime; 1990 ylnda Turgut zal Cumhurbakan iken Krfez Sava balamadan nce cereyan etmitir: 3 Aralk 1990 gn, Cumhurbakan Turgut zal ile anlamazla dt iin dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Necip Torumtay grevinden istifa ettiini aklam ve yerine Orgeneral Doan Gre tayin edilmitir. 1983 Vetolarnn Rvan Trkiye siyaset tarihi asndan ilgin siyasal gelimelerden biri; 1986 ilkbaharnda yaanyordu. 12 Eyll 1980 Askeri Ynetimi tarafndan veto edildikleri veya yasakl olduklar gerekesiyle 1983 genel seimlerine katlamayan siyasetiler ve partiler yeniden siyaset sahnesinde aktif rol oynamaya aday konuma geliyorlard. Askeri Ynetimin aka destekledii Emekli Orgeneral Turgut Sunalpin MDPsi, 25 Mart 1984 Yerel Seimleri ardndan tam bir zlme srecine girmi; Genel Sekreter Doan Kasarolu grevinden ekilmiti. 7 Mart 1985 gn ounluu milletvekili 25 kii Partiden istifa etmilerdi. 13 Temmuz 1985 gn toplanan MDP Birinci Byk Kongresinde Genel Bakan Turgut Sunalpin yerine lk Sylemezolu seilmiti. 4 Mays 1986 gn, Partinin Ankarada toplanan Olaanst Kongresinde fesih karar alnmas zerine; Milletvekilleri eitli partilere dalmaya balamlard. MDPnin 5 Mays 1986 gnl olaanst kongrede kendisini feshetmesiyle, Partili milletvekilleri bamsz konuma geldiklerinden Anayasann 84. maddesi (Milletvekillerinin Parti deitirmesini zorlatran hkm) fiilen geersiz oluyordu. Bu durumdan ilk yararlanan iktidardaki ANAP olmu ve kendini fesheden MDPnin 18 milletvekilini saflarna katmakta tereddt etmemiti.

244

MDP kkenli 21 milletvekili ise, Mehmet Yazar Bakanlnda kurulan Hr Demokrat Partide toplanarak Parlamentoda kendileri bir grup oluturmulard. Bir sre sonra ilgin bir gelime oluyor ve 12 Eyll 1980 Askeri Ynetimi tarafndan 1983 seimlerine girmesi veto edilen yasakl lider Sleyman Demirelin DYPsi, Hr Demokrat Partili bu 21 milletvekilini bnyesine alyor ve bylece Mecliste bir grup sahibi oluyordu. 1980 Askeri Ynetiminin vetosu fiilen geersiz hale getirilmi; bylelikle, 1983 ilkbaharnda Askeri Ynetim tarafndan gerekletirilen vetolarn rvan alnm oluyordu. 1983 ilkbaharnn teki vetolu partisi SODEP ise, SHP ile birleme forml sayesinde Parlamentoda bir grup sahibi olmutu. Yasakl lider Sleyman Demirel, miting meydanlarna kmaya balamt. 12 Eyll 1980 ncesinin bir dier yasakl lideri Blent Ecevit ise, Demokratik Sol Parti (DSP)nin 18 Mays 1986 gn yaplan kinci Kurucular Toplantsnda konuma yapyordu. Yasaklar, fiilen ilemez hale getirilmiti. 22 ubat 1986 gn, Askeri ynetim sonras ilk ii mitingi, zmirde, 50 bin iinin katlmyla gereklemiti. 18 Kasm 1986 gn, 12 Eyll 1980 Askeri Ynetimi sonrasnn en byk grevi, 2650 ii tarafndan NETA Fabrikasnda balatlmt. 1987 Referandumu ve zaln Baskn Seimi 23 Ekim 1986 gn Cumhurbakanl Kknden yaplan aklamada, Cumhurbakan Kenan Evrenin, liderlerle ilgili siyaset yasann kaldrlmasna kar olmad ilan edilmiti. 14 Mays ve 17 Mays 1987de, 12 Eyll 1980 Askeri Ynetimince konan siyaset yasan kaldran Anayasa deiiklii TBMM tarafndan iki kez grlerek kabul edilmiti. 28 Mays 1987de, 3376 Sayl Anayasa Deiikliklerinin Halkoyuna Sunulmas Hakknda Kanun yaynland. Fakat, Anayasada ngrlen ounluk salanamad iin, bu deiikliin halkoyuna gtrlmesi gerekiyordu. 2 Eyll 1987 gn Trabzonda yapt konumada Babakan Turgut zal, 1982 Anayasasyla siyaset yapmalar yasaklanan kiilerin (12 Eyll 1980 ncesi liderlerin) bu yasaklarnn srmesinden yana olduunu sylemi; Babakan ve ANAP, demokratikleme iddialarna karlk yurt genelinde siyaset yasaklar lehinde bir kampanya srdrmt. 6 Eyll 1987 gn yaplan referandumda; 26 milyon kaytl semenden 24.5 milyonu oy kullanmt.

245

Evet oylarnn oran yzde 50.16, hayr oylarnn oran yzde 49.84 olmutu. Evet ve hayr oylar arasnda toplam fark yalnzca 75.066dan ibaretti.109 Blent Tanrn szleriyle; (.) Yasaklarn bir blm aslnda Anayasa deiikliiyle kaldrlm saylmak gerekirken, anlamsz ve demagojik bir halkoylamasna gtrlm, yasaklarn kaldrlmasnn reddi gibi utan verici bir sonutan da Trk demokrasisi kl pay farkla kurtulmu bulunuyordu.110 1987 Anayasa Referandumu yasakl liderlerin siyasete dnmeleri yolunu amt. Trkiye siyaseti, bu referandumdan sonra yasaksz olarak devam edecekti. Siyaset yasaklarn kaldran 6 Eyll 1987 gnl Anayasa Referandumundan bir gn sonra, TBMM Bakanlna ANAP milletvekillerince erken genel seim iin nerge verildi. Yaplan oylamada, Kasm aynda erken genel seim yaplmas 100 aleyhte oya kar 264 oyla kabul edilmiti. 29 Kasm 1987 gn yaplan genel seimlerde oylarn ve sandalyelerin dalm u ekilde idi: Kaytl Semen Says : 26.376.926 Kullanlan Oy Says Geerli Oy Says : 24.603.541 : 23.971.629

Seime Katlma Oran : Yzde 91.82 ANAP : 8.704.335 (yzde 36.1) oyla 292 milletvekili. SHP : 5.931.000 (yzde 24.74) oyla 99 milletvekili. DYP : 4.587.062 (yzde 19.14) oyla 59 milletvekili. Seime katlan teki partilerden DSP 2 milyon 44 bin 576 oy (yzde 8.53), RP 1 milyon 717 bin 425 oy (yzde 7.2), MP 701 bin 538 (yzde 2.9) ve DP 196 bin 272 oy (yzde 0.8) ile yzde 10luk lke barajn aamadklar iin sandalyeler yalnzca ANAP, SHP ve DYP arasnda paylalmt. Seim barajn aamayan 4 parti ve bamszlar toplam 5 milyona yakn oy, bir dier anlatmla kullanlan oylarn yzde 20sini almlard.111 Souk Sava Biterken Siyaset

246

14 Aralk 1987 gn alan TBMMde muhalefeti oluturan SHP ve DYP milletvekilleri ayaa kalkmayarak ve alklamayarak Cumhurbakan Kenan Evreni protesto ediyorlard. Bu gelime, Trkiye siyasetinde yaklak yl sonra (1991de) balayacak yeni bir dnemin habercisiydi. 21 Aralk gn seimleri kazanan ANAP Lideri Turgut zaln kurduu yeni hkmet listesi Cumhurbakan tarafndan onaylanm ve 30 Aralkta 153 aleyhte oya karlk 290 oyla gvenoyu almt.112 1988 ylnda dnyada iki sper gcn ynetiminde de deiiklik olmutu: 1 Ekim 1988de, Sovyetler Birliinde Komnist Partisi Genel Sekreteri Mihail Gorbaov, Devlet Bakanl grevini stlenmiti. 8 Kasm 1988de, ABDde yaplan Bakanlk seimini Cumhuriyeti aday George Bush kazanmt. Bir yl sonra, 3 Aralk 1989 gn Gorbaov ve Bush, Maltada, Souk Savan bittiini aklyorlard. Avrupada 20. yzyln en nemli deiimlerinden biri gereklemiti; 44 yl sren Souk Sava dnemi kapanyordu. Sosyal Demokratlarn Zaferi 26 Mart 1989da yaplan yerel seimlere katlma oran yzde 81.5ti. SHP 650, ANAP 565, DYP 552, RP 74, DSP 38, MP 24, IDP 6, Bamszlar 63 yerde seimi kazanmt. llere gre belediye bakanlklar u ekilde paylalmt: SHP 39, DYP 16, RP 5, ANAP 2. stanbul, Ankara ve zmir gibi nemli merkezlerin Bykehir Belediye Bakanlklarna SHPli adaylar seilmiti. ktidar partisi nc duruma dmt. l Genel Meclisi seimleri iin oylarn yzdelik dalm yle idi: SHP : 28.7 DYP : 25.1 ANAP RP : 09.8 : 21.8

DSP : 08.5

247

MP : 04.5 Yerel seim yenilgisinden sonra Babakan Turgut zal, 12 Bakan deitirmi; 15 Nisan 1989da da, ihracatta vergi iadesiyle ilgili yeni dzenlemeler yaplmt. Yeni politikayla tevikler, ihracattan retim aamasna kaydrlmaya allyordu. ankayada Nbet Deiimi 12 Eyll 1980 gnnden beri aralksz olarak Devlet Bakanl ve Cumhurbakanl grevlerini srdren Kenan Evrenin sresi tamamlanyordu. 17 Ekim 1989 gn Babakan Turgut zal, Cumhurbakanlna aday olduunu aklamt. 31 Ekimde TBMMde yaplan ve muhalefetin boykot ettii seimde 263 oyla 8. Cumhurbakan olarak seilmiti.113 Turgut zal, 9 Kasm 1989 gn yaplan bir trenle 7. Cumhurbakan Kenan Evrenden grevi devralyordu. zal, Cumhurbakanl makamna geince TBMM Bakan Yldrm Akbulutu Babakanla atamt. Yldrm Akbuluttan boalan TBMM Bakanlna ise yine bir ANAPl Kaya Erdem seilmiti. zaln Cumhurbakanlna yalnzca ANAPllarn oylaryla seilmesi, daha ilk gnlerde ankayay tartlr klmt. 8 Ocak 1990 gn, yeni Cumhurbakan tarafndan ankaya Kknde verilen davete, 7. Cumhurbakan Kenan Evren, SHP Lideri Erdal nn ve DYP Lideri Sleyman Demirel katlmamlard. Trkiye ekonomisindeki kt gidi trmanyordu. Sabit fiyatlarla toplam GSMH yzde 4.6 olurken; toptan eya fiyatlar endeksindeki yllk art yzde 69.0; dolar kuru 2.311 TLye ykselmiti. Cumhurbakan Turgut zal, 31 Aralk 1989 gn yeni yl mesajnda, enflasyonun en byk sorun olduunu sylyordu. Krfez Sava ve Trkiye 2 Austos 1990 gn Irak Silahl Kuvvetleri, sava ilan etmeksizin Kuveyti igal etmi; 6 Austos 1990da Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, ye lkelerin Iraktan petrol dahil, btn ithalatlarn durdurmalarn istemiti. Gney snrlarna yakn bu gelimeler zerine Trkiye, Birlemi Milletler Kararn desteklemek iin, 7 Austosta, Kerkk-Yumurtalk Boru Hattn kapatm; ayn gn TBMM gizli oturum yapm ve Trkiyeye bir saldr halinde Hkmete derhal karlk vermek zere Trk Silahl Kuvvetlerini

248

kullanma ve sava hali ilan etme yetkisi vermiti. 5 Eyll 1990 gnl gizli oturumda da; Hkmete yabanc lkelere asker gnderme yetkisi ve yabanc lke askerlerini Trkiye topraklarnda barndrma izni veren tezkere onaylanmt. Trkiyenin, Birlemi Milletlere destek vermek amacyla Kerkk-Yumurtalk Boru Hattn derhal kapatmas, Krfez Savanda ciddi bir siyaset planlamas yanl olarak deerlendirilmitir. Cumhurbakan Turgut zal ile anlamazla dt iin grevinden istifa eden dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Necip Torumtayn Krfez Sava ile ilgili deerlendirmesinde sz konusu siyaset planlamas yanlna u ekilde iaret etmektedir: 2 Austos 1990 tarihinde Irakn Kuveyti igali ile aniden ortaya kan kriz zerine Trkiye, Kuveytin igalini sratle knam ve Birlemi Milletlerin kararna destek vermitir. Daha sonra da 7 Austosta Kerkk-Yumurtalk Petrol Boru Hattn acele bir kararla kapayarak ve siyasi ynden byk bir jest yaparak Saddama kar tavrn ortaya koymutur. Aslnda Trkiyenin bu karar, Kuveytin igalinden hemen sonra Birlemi Milletlerin Iraka kar alm olduu ambargo kararn destekleyen ve dier lkelerin de bu yolda katklarna rnek tekil edebilecek etkili bir davran ve parlak bir jest idi. Bununla beraber Trkiye, byk zverili jesti yapmadan nce petrol borusunu kapatmann ortaya karaca zararlar ileride telafi edebilmek iin, karar ncesinde kapsaml bir sratli bir alma ile bu davrann Trkiyeye karabilecei faturann boyutlarn saptayp, bu konuda gerekli gvenceleri alacak ekilde isteklerini de kabul ettirme giriimlerinde bulunabilirdi.114 Trkiyenin Iraka ynelik kesin bir tutum taknmas zerine, 23 Austosta Irak, Habur snr kapsn kapatm; dnya petrol fiyatlar 30 dolar am; Trkiyede benzine yzde 23 zam yaplmt. 1991 Ocak ay, grevdeki maden iilerinin Zonguldaktan Ankaraya yryleri ile balamt. Maden iilerinin yry, Ankaraya 12 km. kala gvenlik glerinin barikatyla nlenebilmiti. Zonguldakl Madenciler, Hkmet ile anlama salanmas zerine geri dnmlerdi. 17 Ocak 1991 gn Irak, Amerikan, ngiliz ve Fransz sava uaklarnca bombalanmaya balam; Irakn bombalanmas ve 24 ubattaki kara harekat, 28 ubat gn atekes ilanyla son bulmutu. 5 Nisan 1991 gn, Irak ordusu tarafndan Kuzey Irakta srdrlen sindirme harekat sonucunda 250 bin Irakl Krt mlteciye Trkiyeye gei izni verildi. Ancak, snrda bekleyenlerin says hzla artt ve 1 milyonu bulmutu. 1991 ylnda ok nemli iki i gelimeden biri, Terrle Mcadele Kanununun kabul edilmesi ardndan TCKnin nl 141-142 ve 163. maddelerinin kaldrlmas; dieri iktidar partisinde zaln Cumhurbakanlna gemesiyle aniden balayan liderlik, dolaysyla babakanlk yar idi.

249

ANAPta kurucu genel bakan Turgut zaln tartmasz liderlii Cumhurbakan oluncaya kadar srmt. zaln Babakanla ve dolaysyla parti liderliine iaret ettii Yldrm Akbulutun genel bakanl ise uzun srmemiti. 17 Kasm 1989 gn yaplan Kongrede Yldrm Akbulutun 739 oyuna karlk 382 oy alan Hasan Celal Gzel, Cumhurbakan Turgut zaln eski partisine ynelik mdahalelerine ve Babakan Yldrm Akbulutun tutumuna itiraz ediyor; sular bir trl durulmuyordu. 20 ubat 1990 gn Dileri Bakan Mesut Ylmaz grevinden istifa etmi ve Partisinin liderlii iin aday olduunu aklamt. Anayasa gerei tarafsz olmas gerekirken; Cumhurbakan Turgut zal eski partisindeki tartmalar ve liderlik yaryla yakndan ilgileniyordu. zal, ANAPn 15 Haziran 1991 gnl Byk Kongresinde ei ve ocuklar araclyla adaylardan Mesut Ylmazn genel bakanla seilmesini desteklemiti. ANAP Rize Milletvekili Mesut Ylmazn genel bakanlk yarn kazanmas ve 5 Temmuz 1991 gn, oluturduu Hkmetin, TBMMden 153e kar 265 oyla gvenoyu almasyla bu mcadele sona ermiti.115 ANAPn yeni lideri Mesut Ylmaz, Babakanlk ve Genel Bakanlk grevini Cumhurbakan ve ANAPn eski lideri Turgut zala hayli mesafeli ve ondan bamsz bir izgide srdrd. Greve geliinin ikinci aynda ise muhalefet liderleriyle seim iin anlat ve erken seim karar alnd.116 20 Ekim 1991 Genel Seimleri Seim sistemi birinci partiye gre dzenlendii iin, DYP yzde 27lik oy oranna karlk, mecliste yzde 39.56lk bir temsil gc elde etmiti. DSP ise, bu sistemden gerek anlamda zararl idi. DSP her 374 bin oyuna karlk 1 sandalye, DYP her 37 bin, ANAP her 51 bin, SHP her 57 bin, RP her 66 bin oyuna karlk 1er sandalye kazanmlard. 20 Ekim 1991 Genel Seimlerinin sonular yle idi: Kaytl Semen Says : 29.979.123 Kullanlan Oy Says : 25.157.089

Seime Katlma Oran : Yzde 83.92 DYP : 6.600.726 (yzde 26.2) oyla 178 milletvekili. ANAP : 5.862.623 (yzde 23.3)

250

oyla 115 milletvekili. SHP : 5.066.571 (yzde 20.1) oyla 88 milletvekili. RP : 4.121.355 (Yzde 16.4) oyla 62 milletvekili. DSP : 2.624.301 (Yzde 10.4) oyla 7 milletvekili. 117 20 Ekim 1991 gn -ANAPa oy verenler dnda- semenler, 1980 -ncesi siyasal yaplanmalara ve karizmatik- tarihi liderlere yeniden dn iin onay vermilerdi. 1980 ncesindeki drt ana akmdan Sleyman Demirelin APsi; DYP olarak rgtlenmiti. 1991 genel seimlerinin galibi DYPnin, daha nce, 14 Mays 1985 gn toplanan DYP Birinci Byk Kongresinde delegeler Genel Bakanla Yldrm Avcnn yerine 626 oyla Hsamettin Cindoruku getirirlerken; hareketin asl svarisinin de bir gn dizginleri tutacan biliyorlard. Nitekim; 6 Eyll 1987 Anayasa Referandumu ardndan 24 Eyll 1987 gn toplanan DYP Olaanst Kongresinde Sleyman Demirel yeniden siyasete ve partinin genel bakanlna dnmt. Necmettin Erbakan, 12 Ekim 1987 gn Refah Partisi Genel Bakan olmutu. Blent Ecevitin CHPsinin yerinde iki parti birden rgtlenmiti. Bunlardan biri, Erdal nn liderliinde SHP, ki seimlerde 88 sandalye kazanm ve nc olmutu. Blent Ecevit liderliindeki Demokratik Sol Parti (DSP) kazand 7 sandalye ile parlamentoda ancak temsil olana bulmutu. Necmettin Erbakann Refah Partisi (RP) ise Alpaslan Trke ile seim ittifak yapm ve 62 sandalyeyle parlamentoya yeniden girmeyi baarmlard. 1980 ncesi dnemin liderleri, Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alpaslan Trke yeniden parlamentodaki yerlerini almlard. Tek bana bu sonu bile, bir askeri ynetim tarafndan siyasal partilerin kapatlmasnn, liderlerinin siyasetten yasaklanmasnn ne kadar anlamsz, gereksiz bir karar ve ciddi bir yanlg olduunu kantlamak iin yeterlidir. DYP-SHP Koalisyonu

251

6 Kasm 1991 gn yaplan TBMM 19. dnemin al olayl balamt. TBMMnin al oturumuna HEP kkenli SHP milletvekilleri, PKK renklerini tayan yaka mendilleriyle gelmilerdi. HEP kkenli SHP milletvekillerinin bu davranlar Mecliste ve kamuoyunda tepkilere yol amt. 1991 Genel Seimlerinin en nemli sonucu, 1983 ylndan beri 8 yldr sren ANAP iktidarn sona erdirmesi oldu. Ne var ki, hibir parti tek bana hkmet kuracak ounlua sahip deildi. Bylece, yzyln son 10 ylna damgasn vuran Koalisyon Hkmetleri dnemi bu seimlerle birlikte balam oluyordu. 7 Kasm 1991 gn, 12 Eyll 1980 Ordu mdahalesiyle Babakanlktan uzaklatrlan Sleyman Demirel, seimlerden birinci kmay baaran partinin lideri olarak Cumhurbakan Turgut zal tarafndan Babakan olarak grevlendiriliyordu.118 11 Kasm 1991 gn, 1980 ncesinde bir araya gelemeyen sa ve solun iki byk partisi DYP ve SHP Koalisyonu iin karar aldnda, pek ok kii bu barmay iyi bir srpriz olarak yorumlamt. Gerekte iki partiyi birletiren temel dnce, 8 yllk ANAP iktidardan uzaklatrmakt. 16 Kasmda, DYP-SHP Koalisyonu ilk meyvesini TBMM Bakanlna DYPli Hsamettin Cindoruku semek suretiyle veriyordu. 30 Kasm 1991 gn, DYP Lideri Sleyman Demirel Bakanlndaki Birinci DYP-SHP Koalisyonu, 164e kar 280 oyla gvenoyu aldnda, Trkiye siyasetinde yasakl ve vetolu iki siyasetinin -SHP Lideri Erdal nn, Babakan Yardmcs olarak Hkmete girmiti- dnemi balyordu.119 Koalisyon Hkmetinin Programnda yer alan demokratikleme vaatleri kamuoyunda iyimser bir dalgaya neden olmutu. Radyo ve TVde devlet tekelinin kaldrlmas dahil, kimi deiiklikler, 26 Temmuz 1992 gn, Anayasann Balang Metni ve Baz Maddelerinin Deitirilmesine Dair 4121 Sayl Kanunla yaplmt. DYP-SHP Koalisyonu zel ve nemli bir alanda da ilk kez yasal dzenleme gerekletirmi; d ekonomik ilikilerde de ok nemli iki toplanty Trkiyenin baar hanesine kaydetmiti: * 4087 Sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun yaynland (8 Mart 1992). * Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi (KEB) Zirvesi stanbulda topland ve 18 maddelik KEB Kurulu Bildirgesi imzaland (24 Haziran 1992). * Trkiye-AT Gmrk birlii Komitesi 10. Dnem Toplants yapld (Komite, 1982den beri toplanamyordu, 3 Aralk 1992). ankaya-Hkmet likileri

252

DYP-SHP Koalisyonu dneminde ilgin bir sorun; ankaya Kk ile Hkmet arasnda ba gsteren devlet krizidir. Sz konusu kriz, 20 Ekim 1991 seimlerini Sleyman Demirel liderliindeki DYPnin kazandnn aklanmasyla trmanm ve Cumhurbakan zaln, 17 Nisan 1993 gn vefatna kadar tam bir buuk yl aralksz srmtr. Muhalefette iken; Babakan ve ANAP Genel Bakan Turgut zala hayli sert aklamalarla kar kan DYP ve SHP Liderlii ve kadrolar, 1991 seimleri ardndan ortak hkmet kurup icraata baladklarnda; ankaya Kknde, 1982 Anayasasnn salad gl yetkilerle donanm Cumhurbakan Turgut zal ile doal olarak anlamazla dmlerdi. 7 Ocak 1992 gn Babakan Sleyman Demirel, DYP Grubu Toplantsnda, Cumhurbakan zaln Bakanlar Kurulu kararlarn imzalamadndan yaknyor ve bu sorunun srmesi halinde Cumhurbakannn yetkilerini ksmak iin yasa karmak zorunda kalacaklarn sylyordu. Cumhurbakan zaln, erken emeklilik ile ilgili Kanun Hkmnde Kararnameyi imzalamamas ve Hkmetin kimi st dzey brokrat atamalarna onay vermeyerek engellemesi zerine; acilen Anayasa deiikliine gidilmi; Cumhurbakanna tannan kimi yetkileri by-pass eden bir dzenleme TBMMden geirilmi ve st dzey atamalarda ankaya Kk devre d braklmt. DYP-SHP Koalisyonu dneminde 7 ubat 1992 gn darda Avrupa Topluluunun kaderine yn veren Maastrich Antlamas imzalanrken; ieride de siyasetin kaderi asndan ok nemli bir gelime yaanyordu: 1 Kasm 1992 gn yaplan yerel ara seimlerde Refah Partisi bir seim zaferi kazanmt. 1 Kasm 1992 yerel ara seim sonular, Necmettin Erbakan liderliindeki Refah Partisinin, 28 ubat 1997 ve sonrasnda Ordu tarafndan tartmal bir ekilde nlenen ykseliinin habercisi idi. Cumhurbakan zaln lm Trkiye, 1990lar banda, slamc-laik atmasna doru hzla srklenirken; Cumhurbakan zal, bu youn atmann orta yerinde, fakat, zellikle laik kesimin srekli atei altnda idi. Haluk ahin, Trkiyenin 1990l yllarn etkisine alan bu iddetli atmann sahne dzenini bir iletiim bilimci gzyle yle anlatmaktadr: Bir yanda Batllama srecinde kendi halkna ve onun inanlarna yabanclam, hayatlarna bir anlam arayan laik aydnlar; te yanda, Baty veba mikrobu gibi gren ve gerekirse ldrmekten kanmayan slamc radikaller.120 zal, bu sahne dzeninde, bir ada-muhafazakar olarak hrriyet diye benimsedii liberal siyaset anlaynn kendisine ykledii, farkllklar dlamayan baba roln itenlikle benimsemiti.

253

Onun, uzlamaya dayal btnletirici yaklamlar, siyasal kartlarnca her zaman aleyhine evrilen uygun birer delil eklinde kabul edilmiti. Cumhurbakan Turgut zal, 17 Nisan 1993 gn ankayada kalp krizi geirdi ve ld. 24 Nisan 1993 gn ise, Babakan ve DYP Genel Bakan Sleyman Demirel

Cumhurbakanlna aday olduunu aklam ve 16 Mays 1993 gn nc turda 244 oyla Trkiye Cumhurbakanlna seilmiti.121 23 Mays 1993 gn, Cumhurbakan Sleyman Demirelin ankaya Kknn yeni sahibi sfatyla katld trende, Birecik Baraj ve Hidroelektrik Santraln hizmete amas, ona gemite halk tarafndan verilen Barajlar Kral unvanna ok uygun den ilgin bir rastlant olmutu. lk Kadn Babakan Turgut zaln aniden lm, Trkiye siyasetinin talarn yerinden oynatmt. Sleyman Demirelin ankaya Kkne gemesiyle boalan DYP liderlii iin 8 Haziran 1993 gn aday olmu ve 13 Haziran 1993 gn yaplan Olaanst Kongrede Genel Bakanla seilen Tansu iller, 14 Haziran 1993te hkmeti kurmakla grevlendirilmi ve Trkiyenin 50. ve ilk kadn babakan unvann kazanmt. Sleyman Demirelin Cumhurbakan olarak ankaya Kkne kmas iin SHPli

milletvekillerini glkle ikna eden Koalisyonun orta ve Babakan Yardmcs Erdal nn ise, Parti Liderlii ve Babakan Yardmcl grevini, 11 Eyll 1993 gn, Ankarada toplanan SHP 4. Olaan Kurultaynda Partinin Ankara Bykehir Belediye Bakan Murat Karayalna brakmt. DYP-SHP Koalisyonu, Demirel ve nn yerine Tansu iller ve Murat Karayaln liderliinde srdrlyordu. Koalisyonun SHP kanadnda uzun zamandr sren liderlik yar bu partinin iinden bir kopmayla sonulanmt. 9 Eyll 1992 gn, 13 yllk bir aradan sonra yeniden toplanan CHPnin 25. Kurultaynda SHP Antalya Milletvekili Deniz Baykal CHP Genel Bakanlna seilmi ve bylece merkez solda, Blent Ecevitin DSPsiyle birlikte partili dnem balam oluyordu. 24 Aralk 1994 gn, sol partilerden SHP ve CHP ayr ayr birleme kurultay yapm; tarihi CHP ad ve ats altnda birleme karar alnca; Koalisyon doal olarak DYP-CHP ortaklna dnmt. Tansu illerin liderliinde srdrlen Koalisyon Hkmeti dneminde terr olaylarnda bir trman gzlemleniyordu: 12-13 Mart 1995, stanbulda Gazi Mahallesinde bir kahvenin silahla taranmas sonucunda kan olaylarda 18 kii lmt; atmalar, 15 Martta mraniyeye sram ve orada da 4 kii olmak zere toplam 22 kii lmt. ok geemeden 20 Eyll 1995 gn, DYP-CHP Koalisyon Hkmeti

254

CHP tarafndan bozulmu ve Babakan Tansu iller, istifasn Cumhurbakan Sleyman Demirele sunmutu. 5 Ekim 1995, DYP lideri Tansu iller, ANAP ve DSP tarafndan dardan desteklenen bir aznlk hkmeti kurmu, fakat, gvenoyu alamaynca istifa etmiti. 17 Ekim 1995te, DYP lideri Tansu iller, Cumhurbakannca yeniden hkmeti kurmakla grevlendirilmi ve bu defa 172 red oyuna kar 234 oyla gvenoyu almt (6 Kasm 1995). Tansu illerin aznlk hkmetiyle lke bir erken genel seime gidiyordu. 24 Aralk 1995 Genel Seimleri 20. yzyln bitmesine 5 yl kala yaplan genel seimlerin srprizi vardr: Birinci srpriz, Refah Partisinin birinci parti olarak yar kazanmas ve bu partinin lideri Necmettin Erbakann DYP ile koalisyon yaparak Babakanlk koltuuna oturmasdr. Necmettin Erbakann RPsinin 158 sandalye ile birinci olduu bu seimde iki sa parti DYP ve ANAP 135 ve 132 sandalye ile ikinci ve nc; iki sol parti DSP ve CHP 76 ve 49 sandalye ile drdnc ve beinci olabilmilerdir. 24 Aralk 1995 seimlerinde ikinci srpriz; Alpaslan Trke liderliindeki Milliyeti Hareket Partisi (MHP)nin yzde 10luk lke baraj altnda oy alarak (yzde 8.18) parlamento-dnda kalmasdr. nc srpriz; Blent Ecevitin DSPsinin, Deniz Baykal liderliindeki CHPyi ciddi bir farkla gemesidir. 24 Aralk 1995 seimlerinde partiler, oylar ve sandalyelerin dalm: Kaytl Semen Says : 34.155.981 Kullanlan Oy Says Geerli Oy Says : 29.101.469 : 28.126.993

Seime Katlma Oran : 85.20 RP : 6.012.450 (yzde 21.38) oyla 158 Milletvekili. DYP : 5.396.009 (yzde 19.18) oyla 135 Milletvekili.

255

ANAP

: 5.527.288 (yzde 19.65) oyla 132 Milletvekili.

DSP : 4.118.025 (yzde 14.64) oyla 76 Milletvekili. CHP : 3.011.076 (yzde 10.71) oyla 49 Milletvekili. MHP 2.301.343 (yzde 8.18) oyla; HADEP 1.171.623 (yzde 4.17) oyla lke barajn aamad.

Erbakann Refah-Yol Koalisyonu Trkiyede yerleik uygulama, seimlerden birinci kan partinin liderine hkmet kurma grevinin verilmesidir. Parlamentoda birinci partinin yeterli sandalyesi var ise, bir sorun olmaz. Aksi halde, hkmetin kurulabilmesi iin partilerin aralarnda anlamalar zaman alabilir; ciddi ve uzun sreli krizler yaanabilmektedir. 24 Aralk 1995 seimlerinden sonra Parlamento aldnda Cumhurbakan Sleyman Demirel, seimden birinci kan partinin liderine hkmeti kurma grevi verme geleneini srdrm ve 9 Ocak 1996da, RP Lideri Necmettin Erbakan, yeni hkmeti kurmakla grevlendirmitir. RP liderinin hkmet oluturma abas sonusuz kalnca; Cumhurbakan, nce 19 Ocakta DYP Lideri Tansu illeri; onun da baarsz olmas zerine; 3 ubat 1996da, ANAP Lideri Mesut Ylmaz yeni hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. 6 Mart 1996 gn, Mesut Ylmaz Bakanlndaki ANAP-DYP Koalisyonu Cumhurbakan tarafndan onaylanm ve greve balamtr. DSP dardan destekledii iin ANAP-DYP Koalisyonu, 207 red ve 80 ekimser oya kar 257 oyla gvenoyu almtr. Fakat, yaklak 2 ay sonra, 14 Mays 1996da, Anayasa Mahkemesi, RPnin bavurusu zerine, ANA-YOL Hkmetinin gven oylamasn Anayasaya aykr olduu grn benimsemi ve ilemi iptal etmitir. Koalisyonu oluturan ANAP ve DYP liderlerinin birbirlerine kar gvensizlik iine dmeleri ve bunun Partilerin Meclis Gruplarna yansmasndan sonra; 24 Mays 1996da, DYP Genel dare Kurulu, Koalisyondan ekilmeye karar alm; Babakan Mesut Ylmaz da, Anayasa Mahkemesi kararna uyarak istifa etmitir.

256

7 Haziran 1996da Cumhurbakan RP liderini yeniden hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. 28 Haziran 1996da Necmettin Erbakan Bakanlndaki REFAH-YOL Koalisyonu greve balam ve 8 Temmuz 1996 gn Parlamentoda yaplan oylamada 265 red, 1 ekimser oya kar, 278 oyla gvenoyu almtr. Trkiye siyaset tarihinde RP Lideri Necmettin Erbakan ve DYP Lideri Tansu illerin oluturduklar REFAH-YOL Koalisyon Hkmetinin zel bir nemi vardr. 1960 sonras Trkiye siyasetinin anayasal bir zellii, 1960 htilaliyle, kurum olarak Trk Silahl Kuvvetlerinin, yurt savunmas iin eitim ve savaa hazrlk temel grevi yannda, Milli Gvenlik Kurulu araclyla devlet ynetiminde aktif bir rol stlenmesidir. Trkiyenin devlet dzeni iinde 1961 Anayasas ile Silahl Kuvvetler Komutanlarnn yklendikleri bu grev; 1982 Anayasasnda Milli Gvenlik Kurulunu dzenleyen maddede hibir tartmaya yer brakmayacak aklkta anlatlmtr. Trkiyede Milli Gvenlik Kurulunun (MGK) yaps, kararlarnn arl, Ordunun devlet ve anayasa dzeni iindeki yeri, Ordu-Hkmet ilikileri asndan Necmettin Erbakan liderliindeki REFAH-YOL Koalisyonunu ilgin bir laboratuvar haline dntrmt. Belki bu durum esasen kanlmas mmkn olmayan bir gelime idi ve yle de olmutu. REFAH-YOL Koalisyonunun kimi uygulamalar allmn dnda idi. Necmettin Erbakan ve Refah Partisinin siyaset sluplar ve tarzlar kamuoyunun nemli bir kesiminden tepkiler alrken; ayn toplumun iinde stelik Laiklik konusunda Babakan Erbakan ve Partisinden farkl bir duyarllk iinde bulunan Ordunun siyaset ve siviller ile ilgili alanda cereyan eden kimi olaylara kaytsz bir tutum sergilemeleri beklenemezdi. Genelkurmay Bakanl, dorudan grev ve uzmanlk alanna girmeyen bu gelimeleri deerlendirmek amacyla kendi bnyesinde Bat alma Grubu (BG) adyla faaliyet gsteren bir bilgi toplama-deerlendirme birimi oluturmutu. 28 ubat olgusunun mimarlarndan dnemin Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Gven Erkaya, BGnin oluumu ve faaliyet alan hakknda u bilgileri vermektedir: Yanl ve telafisi mmkn olmayan sonulara varlmasnn nlenmesi, ancak doru bilgiler toplanmas ve doru deerlendirmeler yaplmas ile mmkn olabilirdi. Bunun iin ciddi ve gvenilir bir istihbarat almasna ihtiya vard. Sadece MTin verecei bilgilerle yetinemezdik. Zamann iktidar yaps nedeniyle, MTte, bu konuda yeterli ve gvenilir bilgiler bulunmayabilirdi. Bu amala Genelkurmayda bir grup kurulmasn, Genelkurmay Bakanmza ben teklif ettim ve Genelkurmay Bakanmzn talimatyla, bu grup, Bat alma Grubu olarak Genelkurmayda kuruldu. (.) Gruba, Kara, Deniz, Hava Kuvvetleri ve Jandarma Komutanlndan yeler katld. Gruptaki Deniz Kuvvetleri temsilcimiz bu grubun faaliyetleri ve neler yapaca hakknda, bana muntazaman bilgiler verirdi.122 1997 ylnn ilk alt aynda; Genelkurmay Karargahnda, BGnin toplad bilgiler nda yaplan deerlendirmelerin devletin yetkili makamlarna ve zellikle sivil brokrasiye, niversite ve

257

yarg oranlar mensuplarna ve medyaya sistemli bir ekilde brifinglerle aktarlmas; Ordu tarafndan REFAH-YOL Hkmetine kar alan psikolojik savan belki en nemli unsuru idi. 11 Ocak 1997 gn, Cumhurbakan Sleyman Demirele, Genelkurmay Bakanlnda irtica brifingi verilmiti.123 Trkiye siyaset tarihinde 28 ubat kararlar diye bilinen zel durum ve sonradan -byk tartmalara yol am gzkse bile -Erbakan- iller liderliindeki REFAH-YOL Koalisyonunun grevden ayrlmak zorunda braklma olgusu kimse iin srpriz olmamt. Siyasetin bir askeri mdahaleye doru adm-adm srklendii gzlemlenebiliyordu. Askeri yetkililer ile Refah Partili kimi yneticiler veya Bakanlar arasnda kamuoyu nnde iddetli tartmalar yaanyordu. 9 Ocak 1997de, Genelkurmay Bakanl ile RP arasnda Tugeneral Dou Silaholunun Sultanbeyliye Atatrk ant yaptrmasyla balayan gerginlik dorua trmanmt. Genelkurmay Bakanl, RPli alma Bakan Necati elik iin, Silahl Kuvvetlere hakaret ettii gerekesiyle dava almasn istemiti. Cumhuriyetin tarihinde ilk kez Genelkurmay Bakanl bir Bakan hakknda su duyurusunda bulunmutu. 12 Ocak 1997de, Babakan Necmettin Erbakann, Tarikat ve Cemaat liderleri olarak tannan 51 kiiye Babakanlk Konutunda iftar yemei vermi ve bu yemee katlanlarn izdii, sark, sakal ve cbbe grnts kamuoyunda iddetli tartmalara neden olmutu. 1 ubat 1997de, Ankaradaki ran Bykelisi Mohammed Reza Bagheri, RPli Sincan Belediyesinin dzenledii Kuds Gecesine onur konuu olarak katlmt. Cumhuriyet Savclnn soruturma balatmas zerine Bykeli ile stanbul Bakonsolosu rana dnmek zorunda kalmlard. 4 ubat 1997 gn, asker tatbikat gerekesiyle Sincan caddelerinden 20 tank ve 15 zrhl tayc geirilmesi; kamuoyunda, RPli Sincan Belediyesi ile REFAH-YOL Koalisyonuna uyar olarak yorumlanmt. 13 ubat 1997 gn, Kuds Gecesini dzenleyen RPli Sincan Belediye Bakan ve 9 kii DGMce tutuklanmt. 28 ubat MGK Kararlar Milli Gvenlik Kurulu (MGK)nn 28 ubat 1997 gn 9 saat sren toplantsnda varlan sonu 28 ubat Kararlar diye nlenmitir ve Trkiyenin siyaset tarihinde zel bir yere sahiptir. 28 ubat 1997 toplantsnda alnan kararlarn daha sonra Babakan Erbakan ve Hkmet yeleri tarafndan imzalanmak istenmemesi Ordu ve Hkmet arasnda ciddi bir kriz oluturmutur.

258

Babakan, Hkmet iinden ve dardan gelen basklar zerine 28 ubat 1997 gnl MGK Kararlarn, 5 Martta imzalamak zorunda kalmtr. 13 Mart 1997 gn, kamuoyuna MGKce alnan tavsiye kararlarnn Bakanlar Kurulunca benimsendii aklanmtr. 28 ubat 1997 gn, MGK Toplantsnda alnan ve gecikmeli de olsa tm yelerin imzalad kararlar unlardr: - TCK 163. maddesinin kaldrlmasndan doan boluk yasal dzenlemelerle giderilmeli. - Anayasann 174. maddesinde koruma altna alnan Devrim Yasalar dnsz uygulanmal. - Tevhid-i Tedrisat Kanunu her yerde uygulanmaldr. - Temel eitim 8 yl olmal. - Rejim aleyhtar faaliyetlere dn verilmemeli. - mam-Hatip Okullar meslek okullarna dntrlmeli. - Radyo ve televizyonlarn laiklik kart yaynlar izlenmeli ve Anayasaya uygun hale getirilmeli. - Dini konular siyasete alet edilmemeli. - Tarikatlarn gdmndeki finans evreleri ve vakflar araclyla ekonomik g olmamalarna dikkat edilmeli. - Hkmet, kkten dinci kadrolamann nne gemeli. - Milli Gr Tekilatnn Belediyelere para yardmlar durdurulmal. - Pompal tfek sahiplerinin dkmleri karlmal ve kontrol altna alnmal. - rann Trkiyeyi rejim istikrarszlna itecek giriimleri izlenmeli. - Yargnn bamszl ve etkinlii salanmal; Hkmet tasarrufundan koruyacak nlemler alnmal. - TSKye ynelik tahrikler rahatszlk yaratmaktadr. - TSKden irticai faaliyetlere girdikleri iin ihra edilen subaylar, belediyelerde istihdam edilmemeli. - Kuran kurslar, cemaatlerden alnarak dorudan Milli Eitim Bakanl ve Diyanet leri Bakanl denetimine devredilmeli.

259

- Parti yneticileri ve Belediye Bakanlar, Siyasi Partiler Yasasnn sorumluluk alanna sokulmal. - Klk-kyafet kanunundan dn verilmemeli. - Camilerde siyaset yaplmas nlenmeli. - Siyasi partilerin, sol terr rgtleri gibi, dinsel terr rgtlerine ynelik st kapal da olsa destekleri nlenmeli. - Dinsel terr rgtlerinin faaliyetleri denetlenmeli. - Diyanet leri Bakanl yeniden yaplandrlarak toplumun her kesimini temsil edecek ekilde personel politikas izlenmeli. - Mlki amirler, demokrasiyi ve laiklii benimsemi kiilerden atanmal. - TRT ve RTK ibirlii ile, laiklik konusunda halk aydnlatlmal. - Laikliin dinsizlik olmad basn ve yayn kurumlarnca halka anlatlmal. - Devlet memurlar laiklik ve irticai faaliyetler konusunda hizmet ii eitim programlaryla aydnlatlmal.124 28 ubat kararlar, Trkiye siyasetinde yeni bir dnemin balangc bir dier syleyile siyasi milat anlamnda yeni bir sre olarak kabul edilmektedir ve bu dorudur. 28 ubat kararlarnn uygulanmas iin Genelkurmay Karargah ve MGK; adeta sivil seferberlik ilan etmi; kamu kurum ve kurulular, belediyeler, dernekler, vakflar ve yazl ve grsel medya bu amala izlemeye alnmtr. Genelkurmay Bakan Orgeneral smail Hakk Karaday, 14 Mays 1997de Hava ehitlerini Anma Gn mesajnda; Her trl i ve d tehdide kar laik ve demokratik Trkiye Cumhuriyetinin korunmas grevini gerektiinde canmz pahasna ifa etme azim ve kararllnda olduumuzdan kimsenin phesi olmasn, diye konumutur. 21 Mays 1997 gn, Yargtay Cumhuriyet Basavcl Hkmetin byk orta RPnin Anayasaya aykr eylemleri nedeniyle kapatlmas iin Anayasa Mahkemesinde dava amt. 26 Mays 1997, Babakan Necmettin Erbakan Bakanlk ettii Yksek Askeri ura Toplantsnda ounluunun irticai faaliyetlere kartklar iddiasyla toplam 161 Subay ve Astsubayn Ordudan ihrac onayland.

260

11 Haziran 1997, Genelkurmay Bakanlnda, lkenin st dzey yneticileri, yarg mensuplar ve gazeteciler iin irtica brifingleri veriliyordu. lki terr, PKK ve uyuturucu trafii gibi konulara ynelen brifingin ikincisi irtica zerine idi. 11 Haziran gn ayn brifing gazeteciler iin verilmiti. Genelkurmay Bakanl asndan gelimeler yle gzkyordu: Trkiyede ivme kazanan, devletin sosyal, siyasi, ekonomik ve hukuki temel nizamlarn tamamen veya ksmen deitirerek eri esaslara dayal bir dzen kurmay amalayan irticai faaliyetler, TSK tarafndan deerlendirilerek, 28 ubat 1997 tarihinde toplanan MGKde balca gndem maddesi olmutur. (.) TSK, irticai faaliyetleri i tehditte, blc terr ile ayn seviyeye, yani birinci ncelie ykseltmi ve bu duruma bal olarak, yeni bir tekilatlanma iinde Bat alma Grubu oluturulmu ve faaliyete geirilmitir. te bu tekilatn oluturulmas ile TSK tarafndan siyasal slamn lke genelinde resmi kartlarak, irticai faaliyetlere ilikin lke boyutundaki genel grnt, tm ynleriyle yakndan takip ve kontrol altnda izlenmektedir.125 18 Haziran 1997, Babakan RP Genel Bakan Necmettin Erbakan, DYP ve BBP liderleriyle grmeleri ardndan, ankaya Kkne karak, Hkmetin istifasn ve partinin DYP Lideri Tansu iller Bakanlnda bir hkmet kurulmas iin anlatklarn bildiren bir deklarasyonu Cumhurbakan Sleyman Demirele sundu. Mesut Ylmazn (ANAP+DSP+DTP) Koalisyon Hkmeti 20 Haziran 1997, Erbakan ve illerin farkl beklentileri vard, fakat, Cumhurbakan Demirel, Ordunun istei ile ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz lkedeki gerginlii giderecek bir Hkmet kurmakla grevlendirdiini aklad.126 30 Haziran 1997, Mesut Ylmaz Bakanlndaki Hkmet listesi Cumhurbakannca onayland. Hkmet, 21 ANAPl, 11 DSPli, 5 DTPli ve 1 Bamsz, toplam 38 Bakandan oluuyordu. 12 Temmuz 1997, Mesut Ylmaz Bakanlndaki 55. hkmet, 281 oyla gvenoyu ald. Red oylar 256da kald. 28 Temmuz 1997, sekiz yllk zorunlu eitime ve mam-Hatip Okullarnn orta ksmlarnn kapatlmasna kar kan gruplar, Ankarada byk bir protesto yry yapmlard. 1 Austos 1997, Yksek Askeri urada 231 subay ve 45 astsubayn irticai faaliyetler, disiplinsizlik vb. sebeplerle Orduyla iliikleri kesildi. 16 Austos 1997, Sekiz Yllk Kesintisiz Eitim Kanunu 242 red oyuna kar 277 oyla kabul edildi. Mecliste tasarnn grlmesi aralksz 23 gn srd ve byk tartmalar yaand.

261

28 ubat 1997 ve sonrasndaki gelimeler, Ordunun siyasetle dorudan ve aktif olarak ilgilendiinin ak bir rnei idi. Ordunun bu defaki ilgisi, 1960, 1971 ve 1980 gibi bir askeri mdahale veya dorudan askeri ynetime dnmemiti. Ancak dnemin artlar, st kapal bir mdahalenin olduunu ve ordunun lke ynetimdeki etkisini hissettiriyordu. 16 Ocak 1998de, Anayasa Mahkemesinin 2ye kar 9 oyla Necmettin Erbakann RPyi kapatma karar vermesi; 21 Nisan 1998de, stanbulun FPli Belediye Bakan Recep Tayyip Erdoan, Siirtte yapt bir konuma nedeniyle hakknda alan davada 10 ay hapis cezasna arptrlmas ve bir ksm liberal demokrat aydnlar zerindeki basklar, dnemin olaanst artlarnn bir gstergesi olarak grlmekteydi. 23 ubat 1998de, RP milletvekillerinden byk ounluu Fazilet Partisine ye olmulard. Blent Ecevitin DSP Aznlk Hkmeti Merkez sa iki partisi ANAP ve DYPnin aralarndaki iddetli rekabet yznden ortak hkmet kuramaylar ve baka trl istikrarl bir hkmet formlnn iletilemeyii zerine; 11 Ocak 1999da, aritmetik olarak gerekli artlar tamamasna karlk Parlamentonun en deneyimli siyaset ve devlet adam olarak kendisine Babakanlk grevi verilen Blent Ecevitin DSP Aznlk Hkmetinin listesi Cumhurbakan Demirel tarafndan onaylanmt. 17 Ocak 1999 gn, Ecevitin aznlk hkmeti Meclisten 188 red oyuna kar 306 oyla gvenoyu almt. DSP Aznlk Hkmetini ANAP ve DYP dardan destekliyordu. Ecevitin DSP aznlk hkmetinin grev sresi birka ay sonraki seimlere kadar snrlandrlmt. 18 Nisan 1999 Seimleri / DSP ve MHPnin Ykselii 18 Nisan 1999 gn yaplan genel seimlerin en anlaml sonucu; siyasi krizin zmnde halka (semene) bavurmann en doru yol olduu eklindeki demokratik tezi dorulamasdr. Byk semen kitlesi, temiz siyaset ve temiz toplum zlemlerini gerekletirmek iin daha nce denemedikleri iki partiyi ve liderlerini ne karm ve adeta dier partileri ve liderlerini cezalandrmlardr. 1995 seimlerine gre; 1999da, toplam oylarnda ciddi bir azalma bulunan ANAP ve DYP ve Fazilet Partisine (FP) verilen mesajn anlam budur. Blent Ecevitin Demokratik Sol Partisi (DSP) ile, Devlet Bahelinin Milliyeti Hareket Partisinin (MHP) en kazanl partiler olarak kmalar bu ekilde aklanabilir. Kaytl Semen Says : 37.429.120 Kullanlan Oy Says : 32.656.070

262

Geerli Oy Says

: 31.119.242

Seime Katlma Oran : 87.07 DSP : 6.900.322 (yzde 22.17) oyla 136 milletvekili. MHP : 5.594.375 (yzde 17.98) oyla 129 milletvekili. FP : 4.790.430 (yzde 15.41) oyla 111 milletvekili. ANAP : 4.114.705 (yzde 13.2) oyla 86 milletvekili. DYP : 3.742.317 (yzde 12.8) oyla 85 milletvekili. CHP 2.712.051 (yzde 8.71) oyla; HADEP 1.481.117 (yzde 4.75) oyla lke barajn aamam; Bamszlar 3 sandalye kazanmlardr. Blent Ecevitin yakn evresi tarafndan 14 Kasm 1985 gn kurulan DSPnin ilk Genel Bakanlna Blent Ecevit siyasi yasakl olduu iin, ei Rahan Ecevit getirilmiti. 1987de, siyasi yasaklarn kaldrlmasndan hemen sonra, 13 Eyll 1987de Blent Ecevit, ei Rahan Ecevitin ekilmesiyle boalan Genel Bakanla seilmitir. 29 Kasm 1987de seim yenilgisi ardndan, yerinde bir ilke olarak DSP Genel Bakanlndan istifa eden Blent Ecevit, ei Rahan Ecevit ile birlikte aktif siyasetten ekilme karar almtr. 2001 ylnda Blent Ecevit, Gazeteci Fikret Bilaya 1987 seim yenilgisi ardndan eiyle birlikte aldklar aktif siyasetten ekilme kararn yle anlatmtr: Srekli olarak, DSPye oy vermeyin, oyunuz boa gider, oylarnz blmeyin, Ecevite kanmayn propagandas yaplmt. Etkili evreler SHPden yana tavr alp, DSPyi silmeye uramlard. Basn SHPye destek olmu, DSPye ise kstek olmaya almt. Bu durumda DSPnin banda kalmann partiye yaplacak hcumlar artracak, gelimesini engelleyecek, halk dorudan ynetime tayacak bir model olarak kurulan DSPnin kendine gvenini zedeleyecekti. (.)

263

Rahan ve Blent Ecevitin aktif siyasetten ekilme kararn akladklar 30 Kasm 1987 gnnden bir gn sonra stanbuldan gelen 60 kadar DSPli, Ankaradaki Genel Merkez binas nnde lm orucu eylemine balamtr. Ecevitin, ei ile birlikte eylemcileri ikna etmek ve istifasn iletmek iin Genel Merkeze geldiinde, partililere hitaben yapt konuma gerekten ilgintir: Aktif siyasetten ayrlmak siyaseti brakmak deildir. Perikles, Hibir eye karmayan yurtta, zararsz deil, yararsz yurttatr; demitir. Allah beni yararsz yurtta olmaktan korusun. Perikles demokrasi uruna len arkadalarna at yakmad. Artk yeterince aladnz, imdi demokrasi iin grev bana. Alamak yok, lm orucu yok, herkes grev bana. imdi grev halkn.127 12 Eyll 1980 rejiminin yasaklad bir liderin, yaklak yirmi yl sonra 1999 ilkbaharnda, yeniden douunda; 1987deki ar seim yenilgisi ardndan aktif siyaseti brakma karar ve yandalarnn sraryla en batan ve bir dervi sabryla sarf ettii emein ve kendisine inananlarn rol ok byktr. 1987-1999 yllarnda Blent Ecevitin DSPsinin mucizevi trman u ekilde izlenmektedir: 1987de 1991de 1995te 1999da 2 milyon 44 bin 576 2 milyon 624 bin 301 4 milyon 118 bin 025 6 milyon 900 bin 322

1999 seimlerinin dier kazanan MHPnin durumuna gelince; hareketin karizmatik lideri Alpaslan Trkein vefatndan sonraki lideri Devlet Baheli ile gsterdii byk performansn kayna ve hareketin hayli dramatik olan serveni yledir: 12 Eyll 1980 askeri ynetimince alan MHP Davas, 5 yldan fazla srm ve 7 Nisan 1987de, MHP Lideri Alpaslan Trke 11 yl hapse; 5 arkada idama, 9 arkada mr boyu hapse, 219 arkada eitli hapis cezalarna arptrlmtr. 150 kii, beraat etmitir. Hapishanedeki Lider Alpaslan Trkein dardaki taraftarlarnca, nce, Milliyeti alma Partisi (MP) adyla yeni bir parti kurulmutur. 1987 Anayasa Referandumu ardndan 4 Ekim 1987 gn yaplan MP kinci Olaanst Kongresinde Partinin Genel Bakanlna Alpaslan Trke getirilmitir. 1980 sonrasnda Hapishane koullarnda Trkein liderliine ynelik balayan i tartma; 7 Temmuz 1992 gn, Sivas Milletvekili Muhsin Yazcolu ve 5 milletvekilinin, MPden istifa etmeleri ile sonulanm; ayrlanlar Byk Birlik Partisi (BBP) adyla yeni bir parti kurmulardr.

264

5 Nisan 1997 gn, Trk hareketin efsaneleen kurucusu ve lideri Alpaslan Trke ldnde; Cenazesi gn sonra yurdun drt yanndan ve yurt dndan gelen Bozkurtlar tarafndan arballkla kaldrlm ve Ankarada yanda genlerin 24 saat nbet tuttuklar bir antmezara defnedilmitir. 3 Temmuz 1997 gn toplanan MHP Kongresinde liderlik sorunu zlemedii iin 6 Temmuz 1997 gnne ertelenen seimde byk yar Devlet Baheli 487ye kar 697 oyla kazanmtr. 23 Kasm 1997de yaplan MHPnin 5. Olaan Kongresinde de Genel Bakanla yeniden Devlet Baheli seilmi ve liderliini tartlmaz bir ekilde kesinletirmitir. 1995te 2 milyon 301 bin 343 oyla lke barajn aamayan bir partinin; yaklak 4 yl iinde, 1999 ilkbaharnda 5 milyon 594 375 oy toplamas byk bir baardr. Ecevit+Baheli+Ylmaz Koalisyonu 1 Mays 1999 gn alan TBMMnin ilk toplants olayl balam; yemin trenine trbanyla katlan FPli stanbul Milletvekili Merve Kavak, Blent Ecevit ve DSPli Milletvekilleri tarafndan iddetle protesto edildiince yemin edememi ve Genel Kuruldan ayrlmak zorunda kalmtr. FP listesinden seilen trbanl Milletvekili ve Parti ynetimince ona salanan destek; daha sonra bu partinin Anayasa Mahkemesince kapatlma gerekesini oluturmutur. Anayasa Mahkemesi bu partiyi kapatma gerekesini; laiklik temeline dayal ada demokratik toplum modelini benimsemedii eklinde aklamtr. 26 Ocak 2000 gnl Genelkurmay Bakanl aklamasnda kapatlan Fazilet Partisi liderinin bir konumas kastedilerek yaplan deerlendirme; Ordunun, 28 ubat 1997 MGK kararlar ile ilgili dier devlet birimlerini ve bu arada Anayasa Mahkemesi kararlarn dikkatle izledii eklinde yorumlanmaldr. Genelkurmay Bakanlnn sz konusu aklamas yledir: Bu zihniyetin temsilcileri Trkiyedeki irtican kayna ve bu seviyeye ulamasnda en byk pay sahibi olanlardr. Bu siyasi zihniyetin irticaa salad, onun yeermesine ve gelimesine imkan verdii Anayasa Mahkemesi tarafndan da tescil edilmitir. Anayasa Mahkemesi tarafndan Necmettin Erbakann Refah Partisi gibi Fazilet Partisinin de kapatlmas zerine bu partinin milletvekilleri ve taraftarlar Saadet Partisi (SP) ve AK Parti adyla iki ayr partide rgtlenmilerdir. 2 Mays 1999da, Cumhurbakan Sleyman Demirel tarafndan, yeni hkmeti kurmayla grevlendirilen DSP Lideri Blent Ecevitin 35 kiilik Kabinesinde MHP Lideri Devlet Baheli ve birka

265

ay sonra da dier ortak ANAPn Lideri Mesut Ylmaz Babakan Yardmcs olarak grev stlenmilerdir. 9 Haziran 1999da Mecliste yaplan oylamada, Blent Ecevit Hkmeti byk farkla gvenoyu almtr. Ecevit+Baheli+Ylmaz Koalisyonunun ilk nemli icraat, 1 Austos 1999 gn, 4422 Sayl kar Amal Su rgtleriyle Mcadele Kanununu yaynlamalardr. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer Ecevit+Baheli+Ylmaz Koalisyonu dneminde bir dier ilgin gelime; 5 Nisan 2000 gn, Cumhurbakan Sleyman Demirelin grev sresinin uzatlmas yolunu amak iin hazrlanan Anayasa deiiklii nerisinin yeterli ounluu salayamay ve reddedilmesidir. 24 Nisan 2000 gn, Koalisyonu oluturan Liderler, Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezerin Cumhurbakan adaylnda anlatklarn aklam; 5 Mays 2000 gn, Ahmet Necdet Sezer, TBMM tarafndan 330 oyla Trkiyenin 10. Cumhurbakan olarak seilmi ve and ierek grevine balamtr. Unutulmaz Aclar Trkiye Devleti ve toplumu, 20. yzyln son eyreinde unutulmas imkansz derin aclarla sarslmtr. Bunlar, drt balk altnda incelenebilir: - Diplomat Cinayetleri; - Aydn Cinayetleri; - Byk Kazalar-Doal Afetler; - PKK Terr Diplomat Cinayetleri 1973 ylndan itibaren ASALA adl Ermeni terr rgt tarafndan Trk diplomatlarna ve onlarn yaknlarna ynelik kanl saldrlarn balatlmas son derece nemli bir d gelimedir. Ermeni terr rgtlerince gerekletirilen bu hain saldrlarn yllara ve lkelere gre yledir: 1973 ylnda Los Angeles (ABD); 1975 ylnda Viyana (Avusturya) ve Paris (Fransa); 1976 ylnda Beyrut (Lbnan); 1977 ylnda Vatikan (Vatikan); 1978 ylnda Madrid (spanya); 1979 ylnda

266

Lahey (Hollanda) ve Paris (Fransa); 1980 ylnda Atina (Yunanistan), Bern (svire), Vatikan (Vatikan), Paris (Fransa) ve Sydney (Avustralya); 1981 ylnda kez Paris (Fransa) ve Cenevre (svire); 1982 ylnda Los Angeles (ABD), Lizbon (Portekiz), Ottawa (Kanada) ve Burgaz (Bulgaristan); 1983 ylnda Belgrad (Yugoslavya), Brksel (Belika) ve Lizbon (Portekiz); 1984 ylnda Tahran (ran) ve Viyana (Avusturya); 1985 ylnda Ottowa (Kanada); 1991 ylnda Atina (Yunanistan); 1993 ylnda Badat (Irak); 1994 ylnda Atina (Yunanistan). 1973-1994 yllarnda gz dnm fanatik Ermeni militanlarn kanl saldrlarna maruz kalan, terr kurban ve grev ehidi Trk diplomatlar ve yaknlarnn says 46dr. Aydn Cinayetleri Yurt d temsilciliklerine ynelik fanatik Ermeni militanlarn saldrlarna maruz kalan Trkiye Devleti ve toplumu; yurt iinde de sekin evlatlarn kanl terr rgtlerinin saldrlarnda kaybetmi; birbiri ard sra karlalan her aydn cinayeti btn lkeyi derin aclarla gnlerce kvrandrmtr. 1990-2001 yllarnda retim yesi, gazeteci, yazar-air, asker, iadam, sanat, politikac, polis olup terr rgtlerince acmaszca katledilen tannm ahsiyetlerin isimleri yledir: Prof. Muammer Aksoy (31 Ocak 1990), etin Eme (7 Mart 1990), Tark Dursun (4 Eyll 1990), Prof. Bahriye ok (6 Ekim 1990), Emekli Korgeneral Hulusi Sayn (30 Ocak 1991), Emekli Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Kayacan (29 Temmuz 1992), Uur Mumcu (24 Ocak 1993), Svasta Madmak Otelinde 37 Sanat ve Aydn (2 Temmuz 1993), Mardin Milletvekili Mehmet Sancar (4 Eyll 1993), Diyarbakr Blge Jandarma Komutan Tugeneral Bahtiyar Aydn (22 Ekim 1993), Eski Adalet Bakan Mehmet Topa (29 Eyll 1994), Onat Kutlar (11 Ocak 1995), zdemir Sabanc ve iki arkada (9 Ocak 1996), Prof. Ahmet Taner Klal (22 Ekim 1999), Diyarbakr Emniyet Mdr Ali Gaffar Okkan (24 Ocak 2001). Byk Kazalar-Doal Afetler 20. yzyl biterken Trkiyenin bir dier iddetli ve unutulmaz acs; maden kazalar ile iddetli deprem felaketlerinde kaybedilen veya yaralanan yurttalar; yklan kentler, kasabalar veya yok olan kyler, mezralardr. 3 Mart 1992 gn, Zonguldak-Kozlu kmr ocanda grizu patlamas olmu; patlamada hemen len 122 madenci dnda, gml kalan ve yangn nedeniyle ulalamayan 147 madencinin cesetleri, aylar sonra yangn snnce karlabilmitir. 13 Mart 1992 gn, Erzincanda 653 kiinin can verdii bir deprem facias yaanmt. 1 Ekim 1995te, Dinar 6.1 iddetinde bir deprem felaketiyle ba baa kalm; 94 kii can vermi 250 kii ar yaralanmtr.

267

27 Haziran 1997de, Adana ve Ceyhanda 6.3 iddetinde bir deprem olmu; 100den fazla kii lm, 1500 kii yaralanmtr. 17 Austos 1999da, merkez ss Glck olan 7.4 iddetinde bir deprem Marmara Denizi evresinde geni bir alanda byk tahribat yapmtr. On binlerce bina, iyeri ve fabrika yklmtr. 17 bin 424 kii lm, 43 bin 953 kii yaralanmtr. 12 Kasm 1999de, merkez ss Dzce olan 6.3 iddetinde bir deprem evrede byk tahribat yapmtr. 832 kii hayatn yitirmi, 4 bin 952 kii yaralanmtr. PKK Terr Trkiye Devleti ve toplumu, 1980li yllarn ikinci yars ve 1990l yllar boyunca bir terr rgtnn kanl saldrlarna hedef olmutur. PKK adl terr rgt, baz yabanc devletlerden ald destek ve yardmlarla, nceleri yer alt faaliyetleriyle rgtlenme ve silahlanma hazrlklarn belirli bir dzeye getirdikten sonra, 1984 ylnda, Trk Silahl Kuvvetlerinin emdinlideki garnizon lojmanlarna saldrarak sesini duyurmak ve varln kantlamak istemitir. Bu terr rgtnn emdinli olayndan sonraki eylemleri farkl hedeflere ynelmitir. Balangta, blgedeki gvenlik kuvvetlerine birka pusu kurmu, bekledikleri lde sonu alamaynca ve sratle karlk grnce bu defa cra ve ssz yrelerdeki savunmasz mezra ve kylere saldrlar dzenleyerek Krt kkenli masum yurttalar katletmeye balamtr. PKK eylemleri daha sonralar karayolu ve demiryolu ulam ve haberleme sistemlerine yneltilmi, okullardaki retim ve eitimin durdurulmas hedef alnarak ve bylece yurttala devlet arasndaki milli bilin ve inan ba kopartlarak halkn rgt saflarna ekilmesine allmtr. Mcadelelerine ekonomik ve psikolojik hedefleri de dahil ederek turistik tesislere, byk ehirlerdeki alveri merkezlerine canice saldrlar dzenlemilerdir. Bylelikle bir yandan yol atklar korku ve dehetin etkisiyle blge halk zorla kendi saflarna ekilmeye allrken, dier yandan, sansasyonel bir havada dnya kamuoyuna Krt davasnn duyurulmas hedeflenmitir. Bat kamuoyu ve hkmetleri, bu kanl propagandaya ksmen de olsa kanm ve kendi lkelerinde PKKnn rgtlenmesine ve destek bulmasna gz yummutur.128 1987-1999 yllarnda Trk toplumunun hafzasna kaznan PKK terr rgtnn acmasz katliamlar ve bu rgtle mcadele iin Hkmet tarafndan alnan kimi nlemlerin kronolojisi yledir: 24 Ocak 1987 gn, Hakkaride 8 kii, Mardinde 7si ocuk 10 kii kuruna dizilmitir. Mardinde Pnarck Kynde 20 Haziran 1987de, 16s ocuk 30 kii katletmitir. 9 Temmuz 1987 gn, Babakan Turgut zal, PKKllara teslim olmalar arsnda bulunmu, fakat, rgt bu arya, Mardinin Peenek Kynde 16s ocuk 31 kiiyi ldrerek karlk vermitir.

268

Hkmet, PKK saldrlarna kar daha etkin mcadele iin, 14 Temmuz 1987 gn ve 285 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile Hkmet Olaanst Hal Valililii dzenini balatmtr. 29 Mart 1988de, Siirtin Yazoymak Kynde 9 kii ldrlmtr. 4 Mays 1988de, Uluderede PKK tarafndan karlan 8 kiiden 6s kuruna dizilmitir. 6 Eyll 1988de, Erzincan-Derealanda PKK, bir askeri devriyenin 9 mensubunu ehit etmitir. 25 Kasm 1989da, Yksekovada 13 ocuk, 6 kadn ve 1 Ky Korucusu PKKllarca ldrlmtr. 22 Mart 1990da Elazda 7si mhendis 9 kii PKKllarca ldrlmtr. 2 Nisan 1990 gn ankaya Kknde, Cumhurbakan Turgut zaln daveti ile Babakan Yldrm Akbulut ve muhalefet liderleri Erdal nn ve Sleyman Demirelin katldklar terr zirvesi yaplmtr. 10 Mays 1990da, iddet Olaylarnn Yaygnlamas ve Kamu Dzeninin Ciddi ekilde Bozulmas Sebebine Dayal Olaanst Halin Devam Sresince Alnacak lave Tedbirlere likin 424 Sayl Kanun Hkmnde Kararname yaynlanmtr. 28 Nisan 1991 gn, Bingln Solhan ilesine yaplan basknda Kaymakam, Savc ve Orman letmesi Mdr PKK tarafndan ldrlmtr. 7 Ekim 1991 gn, ukurcada pusuya drlen 11 Jandarma eri PKKllarca ehit edilmitir. 25 Ekimde yine ukurcada bir askeri karakolu basan PKK, 17 eri; 25 Aralk gn de bir karakol basknnda 9 eri ehit etmitir. Ayn gn, stanbulda bir maazaya atlan bombayla 11 kii ldrlmtr. 20 Ocak 1992de PKKya ynelik geni kapsaml bir askeri harekat balatlmtr. 23 Ocak 1992de PKKnn askeri kanad ERNK tarafndan yaplan aklamada srgnde bir Krt Parlamentosu oluturulaca ve uzun vadeli amalarnn Trkiyede bir Trk-Krt Federasyonu kurmak olduu aklanmtr. 25 Ocak 1992de, stanbulda Galleria ve Kapal arda patlamalarda 1 kii lm, 16 kii yaralanmtr. Patlamalar PKK stlenmitir. 21 Mart 1992de Gneydoudaki Nevruz gsterilerinde kan olaylarda 57 kii lmtr. 26 Mart 1992, Almanya, Trkiyenin Krtlere sava at iddiasyla Trkiyeye silah satn durdurduunu aklamtr.

269

30 Austos 1992, ran snrndan Trkiyeye giren kalabalk bir PKK grubu, Alan Snr Karakoluna saldrm; 100 PKK militan ldrlm; 10 gvenlik grevlisi ehit olmutur. 11 Eyll 1992, Batmann Sason ilesinde petrol dolum tesislerini basan PKKllar, 3 mhendisi ldrm ve dolum tesislerini atee vermitir. 16 Ekim 1992de, Trk Silahl Kuvvetleri, PKK ile mcadelenin bir devam olarak Kuzey Irakta bir ay sreyle byk bir askeri operasyon balatmtr. 10 Kasm 1992 gn, Diyarbakrn Hani ilesine baskn dzenleyen PKK, 12 kiiyi ldrmtr. 3 Temmuz 1993, Mardinin Dargeit ilesine baskn yapan PKK, 16 askeri ehit etmitir. 6 Temmuz 1993, Erzincan, Babalar Kyne baskn yapan PKK, 28 kiiyi ldrmtr. 1 Austos 1993, PKKnn eitli yerlerdeki basknlarnda 17 asker ehit edilmitir. 22 Ekim 1993, Diyarbakrn Lice ilesine bir gece baskn dzenleyen 500 PKK militan, kamu binalarn kurun ateine tutmutur. Diyarbakr Blge Jandarma Komutan Tugeneral Bahtiyar Aydn atmada ehit olmutur. 25 Ekim 1993, Erzurumda bir beldeyi basan PKK 35 kiiyi ldrmtr. 14 Ocak 1994, PKK tarafndan baz ehirleraras otobslere konan bombalar 3 kiinin lmne, 17 kiinin yaralanmasna neden olmutur. 5 Kasm 1994, Mardin yaknnda bir retmen minibsn eviren PKK, 4 retmeni kuruna dizmitir. 30 Mart 1995, PKKnn yayn organ MED-TV ngiltereden uydu araclyla faaliyetine balamtr. 16 Ocak 1996, rnak-Glkonakta minibs taranm 11 kii ldrlmtr. 6 Nisan 1996, Gneydouda gerekletirilen operasyonlarda, 104 PKKl ldrlm, 27 asker ehit olmutur. 20 Nisan 1996, Binglde PKK tarafndan dzenlenen bir karakol basknnda 3 asker ehit olmu, 18 PKK militan ldrlmtr. 15 Haziran 1996, Trk Silahl Kuvvetleri, Kuzey Irakta bir askeri operasyon dzenlemi; 147 PKKl ldrlmtr. 30 Haziran 1996, Tuncelide yaplan bir trende PKK militan bir kadn intihar eyleminde bulunmu; eylemci kadn ve 6 asker ehit olmutur.

270

14 Ocak 1997, Ankarada Kuzey Irakta Barzani ile Talabani arasnda bar salamaya ynelik 3. Kuzey Irak Zirvesi yaplmtr. 4 Haziran 1997, Kuzey Irakta Trk Silahl Kuvvetlerine ait bir helikopter PKKllarca fzelerle drlmtr. 29 Mays gn de ayn blgede bir baka helikopter drlmt. Bu iki olayda toplam 12 subay ve astsubay ile 1 er ehit olmutur. 27 Temmuz 1997, PKKnn Bodruma yollad bir kadn militan, bombal eyleme hazrlanrken paralanarak lmtr. 9 Temmuz 1998, Msr ars giriindeki patlamada 7 kii lm, 100den fazla kii yaralanmtr. 19 Ekim 1998, Suriyeyi terke mecbur kalan Abdullah calan, uakla gittii Roma Havaalannda talyan polisi tarafndan gzaltna alnmtr. 21 Ekim 1998, Adanada imzalanan Trkiye-Suriye Antlamas ile Suriye 20 yldr PKKya verdii destei ekme taahhd altna girmitir. 15 Kasm 1998, Trkiye, Abdullah calan iade etmeyen talyaya kar ekonomik boykota balamtr. 4 ubat 1999, Cumhurbakanlnda yaplan toplantda Abdullah calann Trkiyeye getirilmesi karar alnmtr.16 ubat 1999, Abdullah calan Kenyann bakenti Nairobiden Trk Gvenlik Kuvvetlerince alnp uakla Trkiyeye getirilmitir. calann, talyadan ayrlndan sonra Yunanistana gittii, oradan Nairobide Yunanistan Eliliinde iki hafta sreyle misafir edildiinin aklanmas gerek Trkiye, gerek Yunanistanda byk yank uyandrmtr. 5 Mart 1999, ankr Valisi Ayhan evike ynelik bombal-silahl saldrda 3 kii lm, 10 kii yaralanmtr. 13 Mart 1999, Gztepede Mavi arya atlan bomba sonucu kan yangnda 13 kii lmtr. Genelkurmay Eski Bakan Orgeneral Necip Torumtayn aktardna gre PKK eylemlerinin grlebilen sonular unlar olmutur: - Gneydou ve Dou Anadoluda genel olarak bir gvenlik sorunu ortaya kmtr. - Bu blgelerde yaayan Krt kkenli yurttalar, PKKnn nemli bir hedefi olarak can kaybna uram ve bir ksm yerlerini terk ederek Bat Anadoludaki byk yerleim merkezlerine g etmilerdir. - Yre halknn bir ksm aileleri de baz genlerin zorla veya kandrlarak PKK saflarna gemi olmalar nedeniyle, terr rgt ile Devlet gleri arasnda bir tercih yapmak zorunda braklmlardr.

271

- Yre halk yasal siyasi haklar konusunda yanl bilgilendirilerek ve tahrik edilerek Devlet aleyhine ynlendirilmeye allmtr. - Blge ve dolaysyla lke ekonomisi, ncelikle hayvanclk ve tarm, snr ticareti ve zorunlu glerin neden olduu yardmlar ve konut sorunlarnn zm iin yaplmakta olan ilave masraflarla ar yk altna girmitir. - lk ve orta eitim ve retim aksamtr. - Karayolu ve bir sre iin de demiryolu ulam aksamtr. - Blgede can gvenlii olmad iin geici bir sre yabanc turistlerin gelilerinde bir azalma olmutur. - Yaygn terr eylemleri byk oranda Trk Silahl Kuvvetlerini megul etmi ve askeri harekat masraflar artmtr. 129 1984-2001 yllarnda Trkiye Devleti PKK terr rgtne kar mcadelesinde 272 subay, 251 astsubay, 308 uzman erba, 3607 er olmak zere toplam 4438 ehit verilmitir. Btn rtbelerden yaral toplam 9672dir. Bu dnemde olay ve kayp says en yksek olan yl, 1994tr. 1992-1997 arasnda olaylar ve kayplar dier yllara gre olduka yksek rakamlara ulamtr. Trk Silahl Kuvvetleri dnda, PKK terr rgt ile mcadelede grev alanlardan 1984-2001 yllar arasnda 173 polis, 1262 geici gvenlik grevlisi olmak zere toplam 1435 ehit verilmitir; yaral toplam 2337dir. Olaylarda 5415 sivil yurtta yaamn yitirmi; 6068 yurtta yaralanmtr. 1984-2001 yllarnda PKKnn kayplar 32.451 l, 814 yaral, 9084 sa, 2555 teslim toplam 44.904tr. 21. Yzyl Balarken Souk Savan sona ermesi, geen yzyln btn tezlerini tartlr hale getirdii gibi, uluslararas sistemin yapsnda da ciddi deiiklie yol amaktadr. ki kutuplu sistemin daraltc ve snrlayc basks ortadan kalkarken, geride kalan yzyln sper glerinin ksmen denetiminden kurtulan devletler yeni araylar iine girmektedir. Souk Savaa dayal eski stratejik tezler, savunma ve gvenlik anlaylar bir anlamda geerliliini yitirmektedir. Bu gelime yalnz sper gleri deil, dier devletleri, uluslararas rgtleri de etkilemektedir. Anti-Bat veya anti-Sovyet politikalara gre ekillenmi stratejiler yeniden gzden geirilmektedir.130

272

1989da, Varova Paktnn kmesi, Krfez Sava ve Orta Douda sren kanl olaylar, terr eylemleri ve istikrarszlk, Trkiyenin de iinde yer ald blgenin geleceini belirsizletirmitir. 20. yzyl biterken Avrupada ve Orta Douda hzla gelien olaylar Balkanlara da sram; Bosna Hersekte Srplar, dnyada az rastlanan bir vahetle savunmasz insanlar katlederek Yarmaday kana bulamlardr. Ardndan, Sovyet mparatorluunun paralanmas ve onu izleyen yllarda Rusyann yeniden toparlanmas gereklemi; fakat, bu arada Kafkaslar ve Orta Asyada dnya gvenliini ilgilendirecek ve etkileyebilecek siyasi ve ekonomik kprdanmalar balamtr. Doal olarak barn korunmas iin nemli olan Teyakkuz ve Caydrma politikalarna ek olarak; lkelerin kendi bnyelerinde ve evrelerinde istikrarn korunmas n planda bir ihtiya halini almtr.131 11 Eyll 2001 gn, New Yorkta ikiz kulelere yaplan terrist saldr, Trkiye modelini yeniden dikkatle incelenmesi gereken bir rnek konumuna ykseltmi ve Trkiyenin dnyadaki saygnln ve nemini arttrmtr. Trkiye Babakan Blent Ecevitin 2002 Ocak aynda ABDye yapt ziyaret ardndan Amerikan AP Ajans u yorumu yapmtr: Bir zamanlar Avrupann gnah keisi olan, krlgan ekonomisini canlandrmak iin ihtiya duyduu borcu alma konusunda uluslararas kurulular ikna etmekte glk eken Trkiye, artk daha rahattr ve kendisini slam dnyas iin bir model olarak sunmutur. Trkiye Babakan, 4 gnlk ABD gezisinin son gnnde, Nfusunun byk ounluu Mslman olan bir lkede, Bat tarz bir demokrasinin kurulabileceinin ve gelitirilebileceinin bir kantyz, diye konumutur.132

273

1 2 3 4 5 6 96. 7 8 9 10

Turan Gne, Araba Devrilmeden nce, (stanbul, Kaynak Y., 1983), s. 31. Kamran nan, Siyasetin inden, (stanbul, Milliyet Y., 1995), s. 92-3. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, (stanbul, Karacan Y., 11. bask, 1984), s. 196. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 194-95. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 197. Cneyt Arcayrek, Mdahalenin Ayak Sesleri, 1978-1979, (Ankara, Bilgi Y., 1985), s. 195-

Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, (stanbul, Sabah K., 1994), s. 20-1. Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, s. 20. Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, s. 20. Kenneth Mackenzie, Turkey Under The Generals, (London, The Institute For The Study of

Conflict, Number 126, January 1981), s. 13. 11 Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, (Ankara, Bilgi

Y., 1986), s. 333-34. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Sleyman Demirel, An Deil tiraf, (Ankara, Ayyldz M., 1990), s. 45. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 291-94. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 302-303. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 312. Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, s. 8. Sleyman Demirel, An Deil tiraf, s. 47. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 315-16. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 318. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 320.

274

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

Cneyt Arcayrek, Demokrasi Dur, 12 Eyll 1980, (Ankara, Bilgi Y., 1986), s. 285-86. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 321. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 342-43. Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, s. 321. Cneyt Arcayrek, Demokrasi Dur, 12 Eyll 1980, s. 48. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 160-61. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 165-67. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 168-69. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 170. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 170. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 172-73. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 173. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 180-81. Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, s. 21. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 195. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 181-82. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 184-85. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 186. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 188. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 189-96. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 196. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 209-12. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 214-15. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 216-17.

275

45 46 47 48 49 9. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 218. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 218. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 245-47. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 218. Yaln Doan, Dar Sokakta Siyaset, 1980-1983, (stanbul, Tekin Y., 3. basm 1985), s. 18-

Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 219-20. Resmi Gazete, say 17103 mkerrer (12 Eyll 1980). Resmi Gazete, say 17188 mkerrer (12 Aralk 1980). Resmi Gazete, say 17119 (25 Eyll 1980). Resmi Gazete, say 17188 mkerrer (12 Aralk 1980). Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 233. Cokun Krca, Emin Pakst, Yeni Yzyl, (31 Austos 1995). Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 306-307. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 280. Nail Greli, Gerek Tank: Korkut zal Anlatyor, (stanbul, Milliyet Y., 1994), s. 137-39. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 307-308. Kenneth Mackenzie, Turkey Under The Generals, s. 18. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 309-310. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 311-12. Hasan Cemal, Tank Sesiyle Uyanmak, (Ankara, Bilgi Y., 1986), s. 67. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 246. Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, (Ankara, Sim M., 1995), s. 209-10. Kenneth Mackenzie, Turkey Under The Generals, s. 20.

276

68 69 s. 23. 70 71

Resmi Gazete, say 17188 mkerrer (12 Aralk 1980). James W. Spain, American Diplomacy in Turkey, (New York, Praeger Publishers, 1984),

Resmi Gazete, say 17486 mkerrer (16 Ekim 1981). Cumhuriyet Senatosu iin bkz: Cem Eroul, Trk Anayasa Dzeninde Cumhuriyet

Senatosunun Yeri, (Ankara, ASBF Y., 1977). 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 Mmtaz Soysal, Demokrasiye Giderken, (stanbul, Hil Y., 1982), s. 68-9. Resmi Gazete, say 17386 mkerrer (30 Haziran 1980). Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, (Ankara, Yetkin Y., 2. bask 1989), s. 35. Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, s. 36-8. Kemal Dal, Trk Esas Tekilat Hukuku (Ankara, Bilim Y., 1986), s. 111-12. Yaln Doan, Dar Sokakta Siyaset, 1980-1983, s. 187-88. Yaln Doan, Dar Sokakta Siyaset, 1980-1983, s. 191-92. Resmi Gazete, say 17772, (5 Austos 1982). Resmi Gazete, say 17845, (21 Ekim 1982). Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Trk Devleti Adna Anayasay Tantma

Konumalar (Bursa, UBFD, cilt 4, say 1in ekidir), s. 32. 82 83 Resmi Gazete, say 17863, (9 Kasm 1982). Nurkut nan-Cneyt Ozansoy Yasama Faaliyeti Asndan 12 Eyll ve Blent Tanr

1980 Sonrasnn Anayasal Bilanosu Yapt, say 14 (Ocak-ubat 1986), s. 3-42 ve 43-74. 84 Ersin Kalaycolu, 1960 Sonras Trk Siyasal Hayatna Bir Bak: Demokrasi, Neo-

Patrimonyalizm ve stikrar, Tarih ve Demokrasi, (stanbul, Cem Y., 1992) iinde, s. 112. 85 86 87 88 Yaln Doan, Dar Sokakta Siyaset, 1980-1983, s. 68. Hulusi Turgut, 12 Eyll Partileri, (stanbul, ABC Y., 2. bs., 1986), s. 17. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 1, s. 64-6. Nail Greli, Gerek Tank: Korkut zal Anlatyor, s. 140.

277

89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Hasan Cemal, Demokrasi Korkusu, (Ankara, Bilgi Y., 4. basm 1986), s. 337. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 2, s. 68-70. Muammer Yaar, Zincirbozan Gnleri, (stanbul, Tekin Y., 1986), s. 102-4. Trkiye statistik Yll, 1994, s. 206. Kenan Evren, Zorlu Yllarm 2, s. 114. Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, s. 54. Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 319. Resmi Gazete, say 17354 (29 Mays 1981). Resmi Gazete, say 17391 (10 Temmuz 1981). Resmi Gazete, say 17416 (30 Temmuz 1981). Resmi Gazete, say 17480 (6 Kasm 1981).

100 Mehmet Ali Birand, 12 Eyll, Saat 04.00, s. 320. 101 Emil Galip Sandalcya Armaan, (Ankara, Trkiye nsan Haklar Vakf Y., 1995), s. 27. 102 Blent Tanr, Siyasal Tarih (1980-1995), Sina Akin, Bugnk Trkiye 1980-1995, s. 912. 103 Hasan Cemal, Tank Sesiyle Uyanmak, s. 498. 104 Kamran nan, Siyasetin inden, s. 97-8. 105 Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, s. 211-12. 106 Resmi Gazete, say 18221 (14 Kasm 1983). 107 Blent Tanr, Siyasal Tarih (1980-1995), Sina Akin, Bugnk Trkiye 1980-1995, s. 58. 108 Resmi Gazete, say 19528 (25 Temmuz 1987). 109 Resmi Gazete, say 19572 (12 Eyll 1987). 110 Blent Tanr, Siyasal Tarih (1980-1995), Sina Akin, Bugnk Trkiye 1980-1995, s. 69. 111 Resmi Gazete, say 19659 (9 Aralk 1987).

278

112 Resmi Gazete, say 19681 (31 Aralk 1987). 113 Resmi Gazete, say 20329 (1 Ekim 1989). 114 Necip Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, (stanbul, Milliyet Y., 2. bask 1997), s. 45-6. 115 Resmi Gazete, say 20921 (6 Temmuz 1991). 116 Resmi Gazete, say 20972 (26 Austos 1991). 117 Resmi Gazete, say 21054 (17 Kasm 1991). 118 Resmi Gazete, say 21044 (7 Kasm 1991). 119 Resmi Gazete, say 21068 (1 Aralk 1991). 120 Haluk ahin, Kar, Kars, Trkiye, Amerika, Radikal, (25 Ocak 2002). 121 Resmi Gazete, say 21583 (16 Mays 1993). 122 Gven Erkaya-Taner Baytok, Bir Asker Bir Diplomat, (stanbul, Doan K., 4. bask 2001), s. 260. 123 Hulki Cevizolu, Generalinden 28 ubat tiraf Postmodern Darbe, (Ankara,

Cevizkabuu Y., 2001), s. 62. 124 Nevzat Blgiray, 28 ubat Sreci 1, (stanbul, Tekin Y., 1999), s. 36-7. 125 Muzaffer ahin, MGK, 28 ubat nerisi ve Sonras, (Ankara, Ufuk k., 1997), s. 111-24. 126 Gven Erkaya-Taner Baytok, Bir Asker Bir Diplomat, s. 257. 127 Fikret Bila, Phoenix/Ecevitin Yeniden Douu, (stanbul, Doan K., 2. bask 2001), s. 209, 214 ve 216. 128 Necip Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, s. 227 vd. 129 Necip Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, s. 233. 130 Yavuz Gkalp Yldz, Stratejik Vizyon Araylar ve Trkiye, (stanbul, Der Y., 2001), s. 2. 131 Necip Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, s. 14. 132 Sabah, (18 Ocak 2002)

279

Uluslararas Dnmler ve Osmanl'dan Gnmze Trk Diplomasisinin Sreklilik Unsurlar / Prof. Dr. Ahmet Davutolu [s.162-176]
Beykent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye

Osmanl-Trk diplomasi geleneinin ana unsurlarn tespit edebilmek iin ncelikle bu gelenein ortaya kt, gelierek olgunlat ve d meydan okumalar karsnda yeniden ekillendii coraf zeminin zelliklerinin ve bu zemindeki tarih arkaplann ana unsurlarnn belirlenmesine ihtiya vardr. stanbul merkezli Anadolu-Balkanlar ekseninde ortaya kan, daha sonra kademeli bir ekilde Dou Avrupa, Mezopotamya, Msr, Kuzey Afrika, Kafkaslar, Krm ve steplere doru yayldktan sonra yine kademeli bir ekilde Anadoluya ekilen bu gelenein coraf zemini gznne alndnda u ana unsurlar ortaya konabilir: (i) Bu corafya Afro-Avrasya dnya anaktasnn gerek dou-bat gerekse kuzey-gney istikametinde merkez gei hatt zerinde bulunmaktadr ve bu durum bu coraf zemindeki siyas birimlere son derece youn etkileimlere ak bir nitelik kazandrmtr; (ii) fizik corafya zellikleri asndan ele alndnda yayla, step, bozkr, vadi, l vb. toporafik zelliklere sahiptir ve bu durum son derece farkl coraf-kltrel-ekonomik-sosyolojik nitelerin birarada tutulmasn gerektirmitir; (iii) Afro-Avrasya dnya anaktasnn hemen hemen btn i denizlerini ya bnyesinde bulundurmakta ya da bu denizlerle komu konumundadr ki bu durum kara ve deniz irtibatlarn ayn anda gzetebilen ok ynl stratejik ve ekonomi-politik bir kuatcl gerekli klmtr; (iv) Afro-Avrasya anaktasnn Hint, in ve Sahra gneyi dnda kalan btn ana su kaynaklar (Dicle, Frat, Nil, Tuna, Don, Volga, Dinyester, Dinyeper vb.) bu corafyada bulunmaktadr ve bu durum stratejik ve kltrel akkanl en st dzeye karan alt siyasal-sosyal-ekonomik nitelerin ve blgesel yaplarn domasn salamaktadr. Bu ok ynl coraf zemin, farkl medeniyet birikimlerinin ayn anda etkide bulunduu son derece zengin bir tarih arkaplan beraberinde getirmi ve siyasal dzenin karmak bir kuatclk kazanmasna sebep olmutur. Siyasal dzenin bu tarih derinlik iinde karmaklk kazanarak gerek coraf etki bakmndan yatay, gerekse sosyal hiyerarik dzen bakmndan dikey dzlemde derinlik kazanmasnn ana tarih unsurlar da u ekilde zetlenebilir: (i) Bu yapnn kurucu unsuru Avrasya derinliini neredeyse boydan boya geen ve bu gei esnasnda sre iinde kar karya kald yerleik dzenlerle alveri iine giren dinamik bir gebe unsurdan olumaktadr; (ii) bu unsur tarihteki ilk byk siyas dzenin kurulduu ran corafyasnda yerleik dzen tecrbesi yaayan ve ran-Turan etkileiminin ilk siyasal tecrbelerini yanstan Seluklu birikimini tevars etmitir; (iii) bu insan unsuru dorudan meydan okuma eklindeki ilk karlamasn Akdeniz siyasal nitelerinin en kapsaycs olan Romann son temsilcisi konumundaki Bizans ile yapm ve siyasal merkezini Bizansn merkezi zerinde ina etmitir; (iv) bu gelenek bat istikametindeki ilk yaylma dneminde bu kez kuzey steplerini katederek gelmi olan ve Bizans tecrbesi ile kaynaarak kendine zg siyasal

280

ve ekonomi-politik bir feodal dzen oluturan Dou Avrupadaki kavimlerle yzlemi ve bu yzlemesini Karadenizin kuzeyindeki yaylmas ile daha da derinletirmitir; (v) bu gelenek tarih geliimi iinde ilk ehir devletlerinin de (Smer), ilk byk imparatorluk yapsnn da (Asur-Sargon) grld Mezopotamya havzasn tmyle bnyesinde barndrmtr; (vi) uzun sreli devlet yaplarnn tam bir tarihi sreklilik eklinde grld Msr birikimi de bu siyasal dzenin ana stunlarndan birini oluturmu ve bu oluum Msr merkezli olarak Kuzey Afrika, yukar Nil ve Kzldeniz boyunca derinlik kazanmtr; (vii) bu siyasal dzenin meruiyet zeminini de inden Msra uzanan kadim medeniyetlerin ve daha kk lekli kltrel yaplarn son byk sentezini oluturan slam medeniyet birikimi zerinde gerekletirmitir ve nihayet (viii) modern dnemin byk glerinin ortaya kt Avrupa merkezli uluslararas dzen kendi havzas dndaki en ciddi yzlemesini bu gelenek ile yapmtr ki, bu durum bu gelenekte Batllama srecinin de iinde bulunduu son derece kapsaml bir etkide bulunmutur. Btn bu coraf ve tarih derinlik unsurlar1 Osmanl Devletinin bazen kadim birikimin soyut tecrbe arkaplanndan, bazen de somut gerekliliklerin getirdii pratik zmlerden oluan unsurlarla gittike zenginleerek eitlenen ve karmaklaan bir dzeni asrlarca srdrebilmesini salamtr. Osmanl Devleti, Afro-Avrasya anaktas zerinde gittike glenerek XVI. yzylda klasik zirvesine ulaan etken dzen kurucu konumdan zellikle XIX. yzylda belirginleen edilgen intibak edici konuma gei srecinde de, bugne kadar uzanan bu intibak etme abalarnda da bahsi geen coraf ve tarih derinliini izlerini tamaya devam etmitir. Trkiye Cumhuriyetinin ulus devlet olu srecinde ve bu ulus devletin kendi iinde homojen bir siyasal nite oluturma abasnda da gerek insan unsuru, gerek kltrel arkaplan, gerekse coraf eitlilik bakmndan bu izleri yakalamak mmkndr. Osmanl Devletinin en geni snrlar iinde gzlenen coraf ve kltrel eitlilikler daralm ve kk leklere indirgenmi ekilde de olsa gnmzde de srmektedir. Souk Savan statik yaps zldkten sonra ortaya kan dinamik konjonktrde Trkiyenin kar karya kald ok ynl risk ve sorumluluk alanlarnn ve ciddi bir stratejik srama ile sahip olabilecei stratejik manevra kabiliyetinin ortaya kmasnda da aslnda bu coraf ve tarih derinlik unsurlarnn hl farkl dzlemlerde ve deiik ekillerde srdregeldii etkilerinin izleri bulunmaktadr. Bu zellikler asndan bakldnda Osmanl-Trk diplomasi geleneinin oluum, geliim ve yeniden yaplanma sreleri ve bu srelerin iinde bulunulan uluslararas evre ile olan ilikileri uzun dnemli seyir asndan ana dnemde incelenebilir. Birinci dnem bu siyasal gelenein iinde bulunduu uluslararas evreyi ynlendirme ve belirleme gcne sahip olduu dnemdir ki, temerkz dnemini Fatih devrinde, zirvesini Kanuni devrinde, yeniden kurulmasn da IV. Murat ve Kprl restorasyonlarnda yaad sylenebilir. kinci dnem Osmanl dzeninin dier siyasal nitelerle eit konuma gelmeye ve karlkl denge halinin kademeli bir ekilde gereklemeye balad gei dnemini kapsamaktadr ki, bu dnem Osmanllar asndan kabaca Karlofa Antlamasndan Yunan

281

isyanna kadar, Avrupallar asndan da Vestfalya Antlamasndan Viyana Kongresine kadar srd kabul edilebilir. nc dnem ise XIX. yzylda ve XX. yzyln ilk yarsnda Avrupamerkezli, ikinci yarsnda da Atlantik merkezli uluslararas dzenin merkez yapsndaki gelimelere uyum abasn yanstmaktadr ki elan srmekte olduu sylenebilir.2 Ancak Souk Sava sonras dnemin bu konuda btn bu tecrbe birikimini gzden geirmeyi gerektirecek lekte yeni unsurlar getirdii ve getirmeye devam edecei aktr. Trkiyenin XXI. yzyldaki d politika performans ve bu performansa bal olarak ekillenecek olan uluslararas konumu biraz da bu yeni unsurlarn gemi dnemlerdeki tecrbe birikimi ile harmanlanma becerisine bal olacaktr. I. Dzen Kurucu Dnem: Geleneksel Meydan Okumalar ve Osmanl Diplomasisi Osmanl Devletinin, kurulu safhasnda biri Asya derinliindeki siyas tecrbe birikimini dieri Akdeniz havzasndaki emperyal gelenei temsil eden Seluklu ve Bizansn evre unsuru olmaktan, yukarda bahsi geen coraf ve tarih zeminde, balbana byk lekli bir siyasal dzenin kurucu merkezi haline dnmesi XIII. yzyldan XVII. yzyla kadar uzanan uzun bir tarih srecin eseri olmutur. Karlkl etkileimlerle gelien bu srete Osmanl Devletinin kar karya kald meydan okumalar balca iki ana grupta toplanabilir. Birinci grup meydan okumalar kurucu insan unsuru ve geliim seyirlerinin getirdii nitelikleri itibaryla Osmanl benzeri yaplarn oluturduu meydan okumalardr ki, bunlar paradigma-ii (intraparadigmatik) meydan okumalar eklinde isimlendirilebilir. kinci grup meydan okumalar ise bu oluum srecindeki doal yaylma hatt zerinde dorudan yzlemek zorunda kalnan ve gerek kurucu insan unsuru gerekse geliim seyri ve zellikleri asndan farkl nitelikler tayan meydan okumalardr ki, bunlar da paradigmalar aras (interparadigmatik) meydan okumalar olarak deerlendirilebilir. Birinci grup meydan okumalar Asya kkenli dinamik kurucu insan unsurunun ran, Mezopotamya ve Msr gibi kadim medeniyet merkezlerinde kurduklar siyas yaplardr. Bunlardan byk lekli olanlar Timur, Memlk ve Safevi Devletleridir ve gerek dnemleri, gerek zellikleri gerekse sreleri asndan farkl nitelikler tamlardr. Kurulu dnemindeki en ciddi bunalma sebep olan ve ofansif nitelii ile Osmanl Devletinin daha kurulu safhasndaki yaplarn sarsan Timurun etkisi, bir fetret devrine yol amakla birlikte geici olmutur. Memlklulerle yaanan gerilim Osmanl Devletinin Snn dnyann liderliini tartmasz bir ekilde stlenmesinin nn aarken, Safevilerin meydan okumas Snn-i ayrmnda dn ve jeokltrel, Mezopotamya zerindeki hakimiyet mcadelesinde ise jeopolitik alanda kalc etkiler tamtr. Asrlar sren ve byk lde halen geerliliini koruyan Osmanl/TrkSafevi/ran ilikilerinin sreklilik unsurlar Asya derinliindeki bu yzlemenin izlerini tamaktadr.

282

Bu gruptaki daha kk lekli meydan okumalar arasnda zikredilebilecek olan Akkoyunlu ve Karamanoullar ile gelen meydan okuma ise Osmanl heartlandn oluturan Anadolu zerindeki egemenliin pekimesini salamtr. Fatih ile andarl ailesi arasnda yaanan gerilim paradigma-ii meydan okumalarn siyas sistemin merkezine kadar ulaan en ciddi misalini tekil etmitir. Bu erevede ele alndnda Timur ile paradigma iinden ancak corafya ve sistem dndan, Karamanolu ailesi ile paradigma ve corafya iinden ancak sistem dndan, andarl ailesi ile hem paradigma, hem corafya hem de sistem iinden gelen meydan okumalarn almas ile Osmanl Devletinin siyasal dzeni, merkez alannda yerlemi; Memlklulerin meydan okumasnn almas ve Suriye ve Msrn fethi ile siyasal meruiyet asndan paradigmatik pekime yaam; Safevilerin meydan okumas ile Asya derinliinde sreklilik arzeden en ciddi paradigma-ii rekabet unsuru ile karlamtr. kinci grup meydan okumalar ise genelde Roma gelenei zerinde ykselen ve bu gelenein takipilii iddiasn srdren siyas yaplardan gelmitir. En ciddi temsilcilerini Bizans, Kutsal Roma Germen ve Rusya rneklerinde bulan bu meydan okumalar Osmanl Devletinin yaylma srecinde farkl niteliklerle kendilerini gstermitir. Osmanl Devletinin kurulu dnemindeki en temel paradigmatik rakip niteliini tayan Bizans statik ve yerleik yaps ile bu yeni oluuma kar direnememi, Osmanl da Bizansn oluturduu meydan okumay aarak sadece kendisi ile zdeleecek bir baehir kazanmakla kalmam, ayn zamanda hem kurduu yeni siyasal dzenin merkez ekseni olan Anadolu/Balkanlar hattnn hem de yaylaca Akdeniz havzasnn en uzun sreli hakimiyetini temsil eden Dou Roma geleneinin en son temsilcisinin birikimini tevars etmitir. Bizansn dolaysyla da klasik Romann Osmanl dzeni iinde erimesi siyasal dzen srekliliinin belki de en karmak ve en ilgin rneklerinden birini oluturmutur. Osmanllar bu erevedeki dzen srekliliini itina ile srdrrken medeniyet birikimi ve zihniyet parametreleri asndan paradigmatik bir deiimi de gerekletirebilme becerisini gstermilerdir. zetle, bu dnemde Osmanl Devleti kendi paradigmatik havzas iinde g temerkzn tamamlam, paradigma-d rekabet unsurlarn gerek fiil g stnl gerekse kar g dengelerine dayal diplomasi yoluyla denetim altnda tutabilme kapasitesine sahip olmutur. Bu kapasite Osmanl dzenine uluslararas evre ile ilikisi bakmndan bir zne konumu kazandryordu ve bu konum diplomaside kesin bir stnlk anlamna geliyordu. Bu konum diplomatik sembollerde ve srelerde de kendini gsteriyordu. Bu dnemde Osmanl padiahnn kendisini btn diplomatik iliki biimlerinin stnde kabul etmesi ve Avrupadaki krallarn sadrazama denk saylmas hem nfuz edilen tarih arkaplann srekliliini hem de fiil g ilikisindeki zne ve merkez konumunun tescil edilmesini salamaktayd. Diplomatik ilikilerde srdrlegelen karlkszlk ilikisi bu zne tavrnn mutlak bir alglama biimine dnm olmasnn bir sonucudur. Sembolik dille ifade edildiinde Osmanl yaylmas gereken dzenin merkezi, Avrupa ise problem kayna olan kaosun diyaryd ve kadim dzenin znesi ancak ve ancak kendisini belirleyici klan ilikilere giriyordu. II. Gei Dnemi:

283

Osmanl Dzeni ve Vestfalya Sistemi kinci dnem Osmanl dzeninin dier siyasal nitelerle eit konuma gelmeye ve karlkl denge halinin kademeli bir ekilde gereklemeye balad gei dnemini kapsamaktadr. Bu gei dneminin balang ve sonu ile ilgili olarak Osmanllar ve Avrupal gler asndan farkl kriterlerle farkl tarihler tespit edilebilir. Bu gei dneminin Osmanl asndan uluslararas anlamalar kriteri esas alndnda Karlofa Antlamas ile baladn ve Osmanl dzeninin i parametrelerinin uluslararas evreden etkilenmesinin ak bir iareti olan Hnkar skelesi Antlamasna kadar srd sylenebilir. Bu gei dnemi deiik gstergeler asndan ele alnabilir ve bu gstergelere dayal bir ekilde dnemlendirilebilir. Bu gei dneminde bir d politika arac olarak diplomasinin sava karsnda greceli olarak nemi artm ve Karlofa Antlamasndan hemen sonra Avrupa lkeleri ile gelitirilen ilikilerde bu deiim ilk bariz rneklerini vermitir. Karlofa Antlamasndan sonra brahim Paann Viyanaya bu kez bir ordunun mensubu olarak deil, diplomatik bir misyonla gitmesi ilikilerde o dneme kadar gzlenen karlkszlk ve zne merkezli tavrn deiimindeki arpc bir dnm ortaya koymutur. Bu erevedeki dnmn dier sembolik bir yansmas da Osmanlnn diplomatik muhataplar iin kullanlan unvanlarda gizlidir. 1606 ylnda Avusturya-Macaristan mparatorluu ile imzalanan Zitvatorog Antlamasnda ilk defa Kutsal Roma-Germen mparatoru (Kaiser) Osmanl padiahna denk kabul edilirken, Kk Kaynarca Antlamasnn (1774) 14. maddesi Rus kralna gidecek namelerde ar unvannn kullanlmas kabul edilmitir.3 Bu eitlik daha sonra dier Avrupa lkeleri iin de uygulanr bir nitelik kazanmtr. Diplomatik ilikilerdeki seyir asndan ele alndnda bu gei dnemi iki kurumsal yap dnm ile ilikilendirilebilir. Diplomatik ilikilerdeki pratik zorunluluklar sonucu Karlofa Antlamas ile ezamanl olarak 1699da Tercme Odasnn kurulmas bu dnemi balatrken, 1793te Yusuf Agah Efendinin Londraya gnderilmesinden sonra Paris, Londra, Viyana ve Berlin gibi byk Avrupa baehirlerinde ikamet edecek srekli eliliklerin kurulmas ve Reis l-Kttablk kurumundaki dzenlemeler bu gei srecinin tamamlanmakta olduunun ilk iaretlerini vermitir. Yine ayn gei dnemi siyasal egemenlik ve bunun merkez ehirlere yansmas asndan da 1683 ve 1798 yllar arasnda deerlendirilebilir. Osmanl Devleti ykseli dnemindeki interparadigmatik rakip olan Kutsal Roma Germen mparatorluunun merkezi olan Viyana nlerinden ekilmek zorunda kalrken, 1798de kendisini Kutsal Roma Germen geleneinin modern dnemdeki egemen imparatoru olarak gren Napolyon, slam medeniyetinin ve Osmanl Devletinin merkez ehirlerinin en nemlilerinden birisi olan Kahireye girmitir. Bu durum Osmanl Devletinin uluslararas konjonktrde gittike edilgen bir konum kazanmakta olduunun dier bir gstergesi olmutur.

284

Etken-merkez konumdan edilgen-evre konumuna gei srecindeki deiimin dier nemli bir gstergesi de bu sre iinde Osmanl egemenliinden kan iki nemli toprak paras ile ilikilendirilebilir: Krm ve Mora (Yunan). Ruslarn Karlofa ile netlik kazanan Karadenize inme ve Krm bask altnda tutma planlar Kk Kaynarca Antlamas ile byk lde gereklemi ve bu Antlamay mteakib yaanan gelimelerle ilk defa Osmanl dzeni iinde bulunan Mslman bir kitle gayrimslim bir siyas otoritenin denetimine geerken, 1821 ylnda balayan Yunan isyan ile Osmanl jeopolitiinin merkez eksenindeki bir gayrimslim unsur bamszlk kazanm ve Osmanl Devleti kurulu dnemindeki Anadolu-Balkanlar eksenindeki en nemli ayaklarndan birini kaybetmitir. Krm rneinde bir slam toplumunun korumasn terk etmesi Osmanlnn jeokltrel cephesinde ve siyasal meruiyyet alglamasnda, Mora rneinde de dorudan merkezi bir coraf alann terk edilmesi ile de jeopolitik alglamasnda nemli bir sarsnt meydana gelmitir. Bu iki kaypla birlikte Osmanlnn uluslararas konjonktrdeki edilgen konumunun

belirginlemesi Osmanldan Cumhuriyete intikal eden ve bugne kadar sren byk lekli ve kk lekli iki yakn tehdit alglamasnn da ortaya kmasna yol amtr: Rusya ve Yunanistan. Bu dnemden sonra Osmanl-Trk diplomasisi iin byk lekli yakn tehdit Rusya-SSCB olurken, kk lekli yakn tehdit de Yunanistan olagelmitir ve Rusyann Dou Anadolu, Balkanlar ve Boazlar, Yunanistann ise Balkanlar, Ege ve Kbrs istikametindeki yaylma teebbsleri bu diplomatik gelenein en ciddi yakn tehdit alglamalarn oluturmutur. Bu iki yakn tehdidin dier byk glerle ve uluslararas konjonktr ile olan ilikisi ise ters ynde seyretmitir. Bu durumun Trkiyenin Rusya-SSCBye gre zayf, Yunanistana gre gl olmasndan kaynakland sylenebilir. Bu srete Rusya-SSCBnin oluturduu byk lekli tehdidin gc konjonktre gre Avrupa lkeleri ve ABDden salanan destekle dengelenirken, Yunanistann kk lekli ve zayf tehdidinin uluslararas destek salayarak Trkiyeye meydan okumasnn nne geilmeye allmtr. Bu iki tehdidin istisna olarak kar ynde etkide bulunduklar dnemler de olmutur. I. Dnya Savandan sonra Yunanistan uluslararas glerden ald destekle Anadoluyu igale kalkrken, ayn dnemde Rusyann bu glerle yaad elikiler geici bir Trk-Rus ittifaknn douuna da yol amtr. Bu gei dneminin bir dier gstergesi de i siyas parametrelerle d uluslararas evre arasndaki bamllk ilikisidir. Osmanl Devleti, dzen kurucu bir merkez olduu dnemlerde dier lkelerin i siyas parametrelerini ve Avrupa ii dengelerini etkileyebilen bir diplomasi takip edebilirken, daha sonraki dnemde i siyas parametrelerinin d konjonktrden etkilenmesini engelleyememitir. Karlofa Antlamasna kadar Avrupa ii dengeleri ynlendirebilen ve bata Lehistan olmak zere bir ok Avrupa lkesinin i ilikilerini etkileyebilen Osmanl diplomasisi, bu gei dneminde gittike younluk kazanan bir srele i siyas parametreleri d konjonktr tarafndan belirlenen bir lke konumuna gerilemitir. Bu gerilemenin kritik geii ise Kk Kaynarca Antlamas ile gereklemi ve Hnkar skelesi Antlamas ile netlik kazanmtr. Kk Kaynarca Antlamas ile zelde Eflak ve Bodan genelde Ortodoks nfus zerinde Ruslara tannan imtiyazlar bir yandan o gnden bugne sregelen i ve d siyas parametreler

285

arasndaki bamllk ilikisinin balang noktasn olutururken dier yandan bata Ermeni meselesi olmak zere Rusya tarafndan desteklenen ayrmclk hareketlerinin de ilk habercisi olmutur. Bu gelime Osmanl-Trk diplomasi geleneinde Osmanldan Cumhuriyete intikal ederek o gnden bugne sregelen bir dier hassasiyetin gittike artan bir etkiyle devreye girmesine yol amtr. Bunun sonucunda da Osmanl-Trk diplomasi geleneinde uluslararas konjonktrn ve bu konjonktrden kaynaklanan anlamalarn lkeyi blecek ayrmclk hareketleri iin bir meruiyet zemini oluturmasna kar bir refleks domutur. Bu erevede Cumhuriyetin niter yaps nfus mbadeleleri ile Lozandaki aznlk stats arasndaki irtibatla salanmaya allmtr. Bylece, bir taraftan Yunanistan ile imzalanan mbadele anlamas ile yeni snrlarn iindeki nfusun din temeline dayal bir ekilde homojenletirilerek d etkilere kapal tutulmas hedeflenirken, Lozan Antlamas ile aznlklar gayrimslimlerle snrlandrlarak d glerin i farkllamalar istismar ederek yeni blnmelere meruiyyet kazandrmasnn nne geilmeye allmtr. Trkiye-AB ilikilerinde aznlk tanmlamas konusunda yaanan farkllamalar ve gerilimlerde bu tarih arkaplann ve refleksin etkileri ok aktr. III. Uluslararas Dnmlere Uyum ve Modern Dnem Trk D Politikas Diplomatik ilikilerin kurumsallamas asndan daim elilerin atanmaya baland 1793, Osmanlnn merkez alanlarnn d etkiye almas bakmndan Napolyonun Kahireye giri tarihi olan 1798, i siyas parametrelerin ve btnln d unsurlarca belirlenmeye balamas asndan Yunan isyannn balang tarihi olan 1821, Avrupadaki gler dengesine dayal yeni dzenin olumas ve Osmanl zerindeki etkileri asndan 1815 gibi deiik gstergelere gre farkl balang noktalar tespit edilebilecek olan, ancak genel olarak XVIII. yzyl sonlar ile XIX. yzyln balarnda tebarz eden yeni dnem gerek zellikleri gerekse sreklilik ve deiim unsurlar asndan bugne kadar gelen etkileri kendi iinde barndrmtr. Bu deiimden yaklak iki yzyl sonra yaanan Souk Sava sonras dnemde kar karya kalnan meseleler ve oluan tepkiler de ancak ve ancak bu dnemdeki sreklilik ve deiim unsurlar erevesinde anlaml bir btnlk iinde incelenebilir. Bu sreklilik unsurlar zellikle u alt balklar altnda incelenebilir: (i) Uluslararas evre ile kurulmaya allan uyum ilikisi; (ii) ok zorda kalmadka savatan kanma ve diplomasinin asker aralarn yerini alacak ekilde merkez bir nem kazanmas; (iii) uluslararas alanda ortaya kan byk lekli tehditlerin kar ittifak ve koalisyonlara girerek dengelenmesi; (iv) Bat ile yrtlen ilikiler ve tarih hinterland olarak grlen blgeler ile yrtlen ilikiler arasnda tefenni ve ihtiyata dayal bir irtibat kurma ve gerilimden kanma; (v) lkenin ekonomi-politik yaplanmas ile uluslararas ilikiler ve stratejik koalisyonlar arasnda uyumlu bir iliki gelitirme; (vi) d politika tercihleri ile i siyasal dzenlemeler arasnda uyum kurma abalar

286

ve nihayet (vii) btn bu aralar kullanarak devletin i btnlnn ve snrsal var olu alannn korunmas. Bu yeni dnemden gnmze kadar sren d politika izgisinin en nemli zellii uluslararas evre ile kurulmaya allan uyumun sreklilii meselesidir. Bu uyum abas i ve d siyas parametreler arasndaki bamllk ilikisinin hem bir sonucu, hem de bir yansmasdr.Uluslararas ilikilerdeki g merkezi Osmanl dzeninin yerletii alanlardan Batya doru kaydka ve bu kay kanlmaz bir sreklilik arz ettike, diplomasinin ana problematii bu yeni duruma intibak etme ve her yeni g ekseni deiimine mmkn olan en pratik tepkiyi gsterme abas haline dnmtr. Bu tepki hem yeni uluslararas konjonktre intibak ederek gittike daralma temayl iinde olan snrlarn daha geri hatlara ekilmesini engelleyecek d dengelerin salanmas hem de i reformlarla bu d politika arasnda yeni bir anlamllk ilikisinin kurulmas amacn gdyordu. 1789 Fransz Devriminden 1989 ylndaki Berlin Duvarnn yklmasna kadar geen iki yzyllk srede uluslararas evreyi radikal olarak dntren scak, biri souk drt byk lekli sava yaanmtr: Napolyon Savalar, I. Dnya Sava, II. Dnya Sava ve Souk Sava. Bu savalarn her biri uluslararas sistemin aktrlerini, temel niteliklerini ve ileyi biim ve aralarn byk deiikliklere uratmtr. Bu deiimler uluslararas temel aktrleri pozisyonlarn yeniden ayarlamaya sevk ederken, daha edilgen konumdaki dier aktrleri de bu yeni duruma yeni uyum modelleri gelitirmeye yneltmitir. Btn bu dnmlerde nce Osmanl Devleti daha sonra da Trkiye Cumhuriyeti makalemizin giri ksmndaki coraf ve tarih faktrlerden kaynaklanan kendine zg sreler yaam ve bu srelere uyumlu tepkiler gsterme abas iinde olmutur. Viyana Kongresi sonrasnda Tanzimatn ilan edilmesi, I. Dnya Sava sonrasnda Cumhuriyetin kurulmas, II. Dnya Sava sonrasnda da demokrasiye gei sreleri sadece i siyas parametrelerin belirlendii deil, bu parametrelere uygun d politika unsurlarnn da gelitirildii tecrbeleri beraberinde getirmitir. Souk Savan simgesel anlamda bitiini gsteren Berlin Duvarnn yklmasnn zerinden geen 12 yl iinde yaanan dalgalanmalar da aslnda uluslararas evredeki belirsizliklerin bu uyum abalar zerindeki olumsuz etkileri ile ilikilendirilebilir. Bugn bu erevede yeni bir arayn srmekte olduu sylenebilir. Bu dnemde uluslararas konjonktr ile i siyas dzenlemeler arasndaki ilikinin Trk d politikasndaki sreklilik ve deiim unsurlar da ana dnemde ele alnabilir: 1. Viyana Kongresi Dzeni: Gler Dengesi ve XIX. Yzyl Osmanl Diplomasisi Osmanl Devleti, Napolyon Savalarna, dolaysyla da Viyana Kongresine dorudan taraf olmamasna ramen, bu kongre ile birlikte ortaya kan uluslararas sistemin zelliklerinden belki de en fazla etkilenen lkeler arasnda yer almtr. Vestfalya Antlamasndan sonraki en kapsaml

287

dzenlemeyi oluturan Viyana Kongresi4 bir taraftan ulus-devlet sisteminin diplomatik srelerin daha da karmaklat bir yap ile kurumsallamasn salarken, dier taraftan gler dengesi sisteminin getirdii dinamizm ile ulus-devletler arasndaki rekabetin derinleerek ve eitlenerek yaygnlamasna yol amtr. Bu durum, Osmanl Devleti iin bir ksm dorudan d, ikinci ksm ise i siyas parametreleri ilgilendiren sonular dourmutur. D parametre Osmanl Devletinin Avrupa dzeninin bir alternatifi deil, bir paras olma srecine girmi olduu gereidir. Makalemizin giriinde vurguladmz coraf ve tarih zemin zerinde ykselen belirleyici Osmanl dzeni ve bu dzenin dayand millet sistemi, tarih sahnesinden ekilirken, Avrupada Vestfalya Antlamas sonrasnda doan, Viyana Kongresi ile de kurumsallaan yeni dzen kendisine en yakn alternatif kadim dzeni temsil eden Osmanl corafyasndaki zc etkisini artrmaktadr. Bu durum Osmanl sekinlerinin klasik Osmanl Dzenini yayma ya da yeniden ihya etme fikrinden Osmanl Devletinin varln yeni dzen iinde srdrme abasna yneltmitir. Bu uluslararas evreye bak kkten deitirmitir. Bu deiim uluslararas ilikilerdeki merkez aracn savatan diplomasiye kaymas sonucunu dourmutur. XVIII. yzyln sonlarnda balayan asker modernizasyon abalar diplomatik beceri ile desteklenerek byk glerin etkinlik mcadelesi arasnda bir var olu alan oluturulmaya allmtr. Fransa desteindeki Mehmet Ali Paann ilerlemesi karsnda Rusya ve ngiltereden, Rusyann Boazlar zerindeki basks karsnda ngiltere ve Fransadan, Rusya ve ngilterenin smrge rekabetlerinin zc etkisi karsnda Almanyadan alnan destek Osmanl diplomasisinin gler dengesi sisteminin parametreleri iinde srdrd diplomasinin esnekliini ortaya koymaktadr. Gler dengesi sistemindeki i rekabet unsurlar zellikle blgesel problem alanlarnda Osmanl Devleti iin yeni hayat ve hareket alanlar oluturmutur. Bu hareket alanlar iinde takip edilen statkoyu korumak iin kar dengeler oluturma politikalar nemli bir diplomatik zellik olarak kendini gstermitir. Mesela zelde Boazlar, genelde ran Afganistan ve Orta Asya gibi Avrasyann kuzey gney istikametindeki ngiliz-Rus rekabeti, zelde Msr genelde smrgeler zerindeki ngilizFransz rekabeti, zelde Balkanlar genelde Orta ve Dou Avrupa zerindeki Avusturya-Rus ve AlmanRus rekabeti, zelde Orta Dou genelde Avrasya smrge ticaret yollar zerindeki ngiliz-Alman rekabeti son dnem Osmanl diplomasisinin devletin var olu alann korumak zere statko-merkezli kar dengeler gelitirme zelliini pekitiren bir uluslararas konjonktr dourmutur. XIX. yzyl Avrupa dengelerinde ngilterenin5 denge kurucu ve belirleyici rol Osmanl diplomasisini de nemli lde etkilemitir. Bu dengeler iinde Krm Sava ve Paris Kongresi daha sonraki dnemlerde de etkisini srdrecek olan sreklilik unsurlar asndan nemli bir dnm noktas oluturmaktadr. Klasik dnemdeki interparadigmatik meydan okumann kalc taraf olan Rusyann oluturduu byk lekli yakn tehdidin, ngiltere nclndeki bir byk gler koalisyonu ile dengelenmesi ve bunun sonucunda Krm Savanda Rusyann yenilgiye uratlmas yakn tehdidin uzak byk gle

288

dengelenmesi siyasetinin ilk baarl misalini oluturmutur. Bundan yaklak bir yzyl sonra Souk Sava dnemindeki Sovyet tehdidinin ABD nclndeki Bat koalisyonu ile dengelenmesi ve Trkiyenin NATOya girmesi bu adan dikkat ekici bir sreklilik izgisini yanstmaktadr. Bu sreklilik unsurlar apraz mukayeselere dayal rneklemelerle arpc bir ekilde ortaya konabilir. Krm Savandaki koalisyonda takip edilen koalisyon diplomasisi ile Souk Sava dnemindeki NATO diplomasisi, Girit meselesindeki diplomatik amazlar ve problemler ve bunlara gsterilen tepkiler ile Kbrs meselesinde kar karya kalnan sre, II. Abdlhamidin Balkan Pakt teebbs6 ile Atatrkn Balkan Antant politikas, yine II. Abdlhamidin savatan kanan diplomasisi ile nnnn II. Dnya Savandaki tarafszlk politikalar arasnda nemli benzerlikler ve nceki srelerin sonrakini etkilemesi tarznda sreklilik unsurlar grmek mmkndr. Gler dengesi sisteminin esnek, kaygan ve deiken zemini Osmanl-Trk diplomasi elitinin savunmac refleksinde kalc etkiler brakmtr. Uluslararas sistemdeki g eksenlerin kay seyrini anlama, bu g ekseni kaymalarnda byk gler arasndaki dengelerin ritmini kaybetmeme, ksa dnemde zararl klaca dnlen sorunlar uzun dneme yayma, asker g ile diplomatik esneklik arasnda dengeli bir iliki kurma gibi Osmanl-Trk diplomasi geleneinde daha sonra yerleik nitelikler haline dnecek zellikler bu dnemde tebarz etmeye balamlardr. Rasyonel diplomasi sreleri asndan olumlu kazanmlar olan bu nitelikler savunmac bir refleks ile btnletiinde kimi zaman yeni artlara intibak gletiren, dier gler arasndaki ilikileri kendi stratejik tercihlerinin nne alan, dolaysyla da ani konjonktr deiimlerine hazrlksz yakalanma riski oluturan sonular da dourmutur. Souk Sava sonras dnemdeki paradigmatik deiimlere intibak konusunda yaanan kararszlklarda ve hazrlkszlklarda bu refleksin izlerini grmek mmkndr. Bu durum ayrca Osmanl-Trk diplomasi geleneinin tarih/kltrel hinterland ile diplomatik realiteler arasnda srekli bir gerilim domasna ve ou zaman uluslararas konjonktrn basklar karsnda hinterlanddaki topluluklar nezdinde bir tr skut-u hayal yaanmasna yol amtr. Osmanl Devletinin Dounun bat karsndaki son diren merkezi olma zellii ile Avrupa sistemi iinde bulunmann gereini yerine getirme arasndaki elikiler o dnemden bu yana sancl ve gerilimli bir diplomatik psikolojinin yerlemesine yol amtr. lk olarak Krmn Ruslara terki srecinde yaanan bu gerilim, daha sonra Krm Sava ve Paris Kongresi srecinde bir taraftan Ruslara kar Kafkaslar, dier taraftan da ngilizlere kar Hindistan ile ilgili olarak yaanmtr. Krm Sava ve Paris Kongresi konjonktrnde bir taraftan Hintli Mslmanlarn ngilizlere kar balatt sipahi ayaklanmas ile ilgili gelen destek taleplerine kaytsz kalnmas ve onlarn ngiliz otoritesine itaate tevik edilmesi, dier taraftan da eyh amilin Ruslara kar yrtt direniine ynelik yeterli destek verilememesi bu gerilimin kalc etkiler brakan ilk rneklerini oluturmutur. Souk Sava artlar iinde bamszlk mcadelesi veren ve Trkiyeden destek bekleyen Cezayirli Mslmanlara kar mttefik Fransann yannda yer alnmas, Souk Sava sonras dnemde eenlerin Rusyaya kar yrttkleri direni ile ilgili gzlenen ve Rusya ile ilikilere bal olarak seyreden ini kl tavr, bu gerilimin daha sonraki dnemlere yansyan arpc rneklerini oluturmaktadr. Bugn de bu

289

gerilim zellikle Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Doudan oluan yakn kara havzasndaki gelimelerde kendini ok ak bir ekilde gstermektedir. Bu gerilimin ters ynde seyrettii durumlarda ise hinterlandn Avrupa diplomasisinde deien dengeler karsnda bir destek unsuru olarak grld tepkiler de ortaya kmtr. ngilterenin XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl Devletini Rusyaya kar kollayan politikalarnn yerine ayn yzyln sonlarnda Osmanl Devletini zc smrgeci politikalara ynelmesi karsnda II. Abdlhamit tarafndan yrtlen ve ksmen de ttihat Terakki dneminde srdrlen slam dnyas hinterlandn ngiltere karsnda harekete geiren slamclk politikas ve ngiltere ile Rusyann Asya derinliindeki etkisi karsnda ttihat Terakki dneminde ilk kvlcmlar atldktan sonra Enver Paa tarafndan pratie geirilmeye allan Trklk politikalar buna rnek gsterilebilir. Souk Sava sonras dnemde tekrar canlanma temayl gsteren hinterland derinliine dayal politikalar ile Avrupa diplomasisindeki rasyonalite arasnda kurulmas gereken denge hl gnmz Trk diplomasisinin en nemli kritik alanlarndan birini oluturmaktadr. Krm Sava ve Paris Kongresinin ortaya koyduu ve gnmzde de geerliliini srdren bir dier olgu ise ekonomi-politik ile stratejik koalisyonlar arasndaki dorusal ilikidir. Osmanl Devletinin Paris Konferans ile Avrupa sistemine girmesi, ilk d borcun alnarak ekonomi-politik bamllk srecinin balamas ve stratejik koalisyonlarn unsuru haline geli, modern dnemde gzlenen ekonomik, siyas, diplomatik ve stratejik ilikiler arasndaki kanlmaz etkileimin Osmanl-Trk diplomasisindeki ilk kapsaml rneini oluturmutur. Bu durum daha sonra Souk Sava dneminde NATO ile Truman yardm arasnda kurulan ilikide, Souk Sava sonras dnemde IMF politikalar ile blgesel stratejiler arasnda kurulan balantlarda da kendini gstermitir. Bu dnemin bir dier temel zellii de d parametreler ile i siyas dzenlemeler arasnda kurulan kanlmaz irtibattr. Bu erevede bir taraftan Osmanl vatandalnn ve siyasal meruiyyet alannn yeniden tanmlanmasn dier taraftan da siyasal, ekonomik ve hukuki yapnn yeniden dzenlenmesini ngren Tanzimat ve Islahat Fermanlar i siyasal reformlar olduklar kadar d faktrlere kar alnan tedbirler nitelii de tamaktadr. Bu tedbirlerle bir taraftan farkl dn etnik topluluklarn yatay bir ekilde yanyana var olularna dayal klasik Osmanl millet sisteminin yerini dikey vatandalk aidiyetine dayal ulus-devlet yaplanmasna geilerek gayrimslim unsurlarn devletten kopu sreci durdurulmaya allrken, dier taraftan gler dengesinin getirdii rekabet ortamnda Osmanl corafyasndaki gayrimslim unsurlar zerinde himaye oluturma rekabetine girien byk glerin etki alanlar krlmaya allmtr. siyasal reformlar ile uluslararas konjonktr arasndaki bu balant ve etkileim son iki yzyl iindeki nemli sreklilik unsurlarndan birini oluturmaktadr. Bu erevede uluslararas konjonktrdeki her nemli dnm sreci sonrasnda ierde devletin yeniden yaplandrlmas tartmalar balatlmtr. Souk Sava sonras dnemde bir d politika parametresi olarak AB ile yrtlen ilikilerin ayn anda i siyasal dzenlemeler gerektirmesi ve bu gerekliliin dourduu

290

gerilimler ve amazlarn diplomasi oluumunda ortaya kard tkanmalar bu ilikinin son arpc misalini tekil etmektedir. 2. I. Dnya Sava ve Geleneksel mparatorluklarn Sonu: Cumhuriyetin Kurulu Dneminde Trk Diplomasisi Btn byk glerin mdahil olduu ilk dnya sava nitelii tayan I. Dnya Sava, uluslararas evre ile i siyasal dzenlemeler ve diplomasi arasndaki ilikilerin radikal bir dnm geirmesine yol amtr. Bu dnmden belki de en dorudan ve en kapsaml bir ekilde etkilenen lkelerin banda Osmanl Devleti gelmitir. Bu dnmler erevesinde Osmanl Devleti tarih sahnesinden ekilmi, bu devletin makalemizin giriinde ele aldmz tarih ve coraf zemininin merkezinde kurulan ve bu gelenei tevars eden Trkiye Cumhuriyeti ise zellikle uluslararas evre ile ilikiler ve diplomasi oluumu bakmndan bu miras bir taraftan radikal bir sorgulamadan geirirken, dier taraftan da bu gelenein nemli kurumsal ve davransal sreklilik unsurlarn srdrmeye devam etmitir. I. Dnya Sava sonrasnda uluslararas evrede ortaya kan en nemli deiim klasik imparatorluklarn tasfiye edilmesidir. Kendisini bir ynyle kadim Roma dzeni ile irtibatlandran ya da bu dzenin coraf zemini zerinde ykselen nemli gelenei temsil eden drt geleneksel imparatorluk (Osmanl, Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan), I. Dnya Sava ile sona ermitir. Makalemizin giri blmnde vurguladmz interparadigmatik rekabetin nemli unsurunun son hkmdarlar olan Osmanl Padiah (Kayzer-i Rum), Rus ar ve Alman Kaizerinin tarih sahnesinden ekilmeleri bir anlamda tarih derinlii vurgulayan kadim dzen iddialarnn sonu anlamna da geliyordu. Bu gelenek de bu anlamda en radikal dnmlerini I. Dnya Sava sonrasnda yaamlardr. Bu dnmn zelliklerini sreklilik ve deiim unsurlarn anlamak bu geleneklerin en azndan sembolik ve tarih vurgulara dayal olarak ve modern formlar ile tekrar gndeme geldii Souk Sava sonras rekabet unsurlarn da anlayabilmek asndan byk bir nem tamaktadr. Bu gelenek de I. Dnya Sava sonras yaadklar radikal dnmlerle yeni yaplara ynelmiler, II. Dnya Savandan sonra bu yaplar yeni formlarla tekrar kurmaya almlar, Souk Sava sonrasnda da tarih ve coraf zeminleri ile yzleme zorunluluu hissetmilerdir. Bu gelenein I. Dnya Sava sonrasnda yaadklar radikal dnm bir taraftan uluslararas sistemde yaanan uzun dnm yanstrken, dier taraftan da bu dnmn geleneksel/dn erevelerden modern/ideolojik erevelerin egemenliine geii temsil eden felsef zemini ile de paralellik arz etmitir. Bu benzer zelliklere ramen bu gelenek de bu radikal deiimi farkl modeller iinde yaamlardr. Osmanllarn stanbulu fethetmesinden sonra Dou Roma

291

geleneinin kendisinde devam ettii iddiasn sembolik/tarih meruiyyet zemini olarak kullanagelmi bulunan ve bunu iin de hkmdarlar iin Sezardan dnme ar unvann seen Rus mparatorluu tarih sahnesinden ekilirken, bu imparatorluun coraf ve tarih yaylm alanlarnda evrensel/sekuler bir ideolojiye dayal modern bir emperyal yap domutur. 1917-1921 yllar arasnda yaanan i bunalmdan sonra oturan yeni rejim bir taraftan kltrel olarak eski rejimle radikal bir hesaplamaya geerken, dier taraftan uluslararas konum asndan eski rejimin jeopolitik zorunluluklara dayal diplomatik mirasn srdrmtr. Semboller, meruiyyet zeminleri ve kurumsal aralar deimi, ancak jeopolitik egemenlik alanlar ve yntemlerindeki sreklilik devam etmitir. Troki ile Stalin arasnda yaanan srekli devrim ve devrimin ncelikle bir lkede yerlemesi fikirleri arasndaki gerilim bir anlamda evrensel iddialara dayal bir devrimin bu iddialarla uyumlu aralar gelitirmesi ile tarih ve coraf zorunluluklara dayal olarak bir lke iinde yerlemesi arasndaki son tartmay noktalamtr. Bu tartma bir anlamda Stalinin dn/otoriter Rusya yerine sekuler/totaliter SSCByi farkl meruiyyet zeminlerinde ancak ayn jeopolitik erevede kurumsallatrmas sonucunu dourmutur. Stalini Rus arlarndan daha muktedir bir lider haline getiren bu dnm Rus mparatorluunun sekuler/evrensel bir ideoloji ile rehabilite edilmesi sonucunu dourmutur. Rus/Sovyet diplomasi geleneinin uluslararas konumda yeni bir eksen oluturmasnn nn aan unsurlar ayn zamanda Souk Sava srecinde dalmasna ve Souk Sava sonrasnda eski Rus sembolleri ile yeni bir rehabilitasyona tabii tutulmasna da yol amtr. I. Dnya Savandan sonra Versay Antlamas ile onursuz bir bara zorlanan Almanya ise benzer bir dnm bu kez ulusal (emperyal)/sekuler bir ideoloji ile yaamtr. 1918-1924 yllar arasnda youn bir i bunalm yaadktan sonra 1924 Dawes Plan ve 1925 Lukarno Bar ile ksm bir istikrar yakalayan ve 1933 ylnda Hitlerin iktidara gelmesi ile totaliter bir yapya dnen Almanya bu srete tarih sreklilik unsurlarn modern ideolojik aralarla nitelik deitirerek srdrmtr. Hitlerin III. Reich ilan etmesi (ilki Kutsal Roma Germen mparatorluu, ikincisi ise Bismark Almanyasdr) bu srekliliin sembolik bir dille ifade edilmesidir. Ulusal tepki ve fkenin hareket geirdii bu sreklilik unsurlar Almanyay uluslararas evreyle kapsaml ve niha bir hesaplamaya yneltmitir. Bu hesaplamann yol at II. Dnya Savanda yaanan ykm ise Almanyay snrsal bir ulus-devlet alanlarna ekilmeye zorlamtr. Souk Sava sonras Alman stratejisi btn bu tarih tecrbe arkaplannn izlerini tamaktadr.7 Yine Kutsal Roma Germen gelenei iinde emperyal bir siyasal yapy srdren Avusturya-Macaristan mparatorluu ise I. Dnya Sava sonrasnda ulusal birimlere blnmtr. Bu mparatorluun mirass olan Avusturya ise snrsal bir ulus-devlet olma niteliini I. Dnya Savann hemen sonrasnda kabullenmi; bundan sonra da ayn paradigmann byk gc olan Almanyann tesir alannda var oluunu srdrmeye almtr.

292

I. Dnya Sava sonrasndaki geleneksel imparatorluklarn tasfiyesi srecinde Rusyann sekuler/evrensel (emperyal), Almanyann sekuler/ulusal (emperyal) dnmne karlk Trkiye sekuler/ulusal (snrsal) bir dnm yaamtr. Yine dierlerine benzer ekilde 1918-1923 yllar arasnda bir i bunalm ve stiklal Sava yaayan Trkiyede bu bunalm sonrasnda kurulan yeni rejimin oturma srecinde Rusyadakine benzer bir ekilde mirass olduu Osmanl Devleti ile kltrel bir hesaplama iine girerken, Almanyadakinin aksine uluslararas evreye fkeli bir tepki gstermek yerine reelpolitik gereklikleri gznnde bulunduran bir uyum politikas srdrmeyi tercih etmitir. I. Dnya Savanda Almanyadan ok daha byk bir toprak kaybna urayan ve aslnda bir stiklal Sava galibi olarak bar masasna oturan Trkiyenin bu rasyonel uyum abas Osmanlnn son dnemine de egemen olan daha dar snrlarla da olsa merkez bir devleti srdrebilme diplomasisinin bir rn olarak grlebilir. Bu adan I. Dnya Sava malubiyeti ile stiklal Sava zaferi arasnda ilan edilen Misak- Mill, ne I. Dnya Savann hezimet atmosferinin ne de stiklal Sava zaferinin bir zafer sonras beklenen kar tarafa istediini kabul ettirme abasnn dorudan etkisini yanstmaktadr.8 Dnemin stanbul hkmeti tarafndan Paris Bar Konferans srecinde hazrlanan 23 Haziran 1919 tarihli muhtra ile Misak-Mill metni arasndaki paralellikler Osmanldan Cumhuriyete gei srecindeki sreklilik unsurlarn gstermesi bakmndan son derece ilgintir.9 Cumhuriyet dnemi d politikas Osmanl Devletinin son yzyllarna damgasn vuran bu tarih mirasn ortaya kard reflekslerle uluslararas konjonktrn gerektirdii zorunluluklarn kesiim alan zerinde gelimitir. Bu durum daha nce zikretmi olduumuz sreklilik unsurlarnn yeni uluslararas konjonktre uygun decek ekilde devreye girmesine yol amtr. Bu unsurlardan ilki ve en nemlisi uluslararas evre ile kurulmaya allan rasyonel uyum ilikisidir. Bu durum dier nemli bir sreklilik unsuru olan hinterland ile uluslararas evre arasnda yeni bir iliki tanmlama gerekliliini de beraberinde getirmitir ki, bylesi bir gereklilik Osmanl Devletinin son dneminde etkisini gsteren Asya derinliindeki hinterlanda dnk slamclk ve Trklk politikalarnn da gzden geirilmesini beraberinde getirmitir. Bu erevede, stratejik zihniyetin derin kvrmlarnda XIX. yzyln tecrbe birikiminin izlerini barndran d politika yapmcs siyas elit, refleksif savunma drts ile reel gce orantl bir d politika pozisyonu arayna ynelmitir. Bu yllarda slam dnyas tarihnin en bunalml dneminde bulunmakta ve her alanda ciddi bir lek klmesi srecini yaamakta idi. Trk dnyas ise Bolevik htilalinden sonra tamamyla esaret altna dm bulunuyordu. Bylece Osmanl Devletinin dayand stanbul merkezli ve Anadolu-Balkan eksenli siyas g havzasnn uluslararas hinterland oluturma iddiasnn iki nemli zemini olarak grlen slamclk ve Trklk reel anlamda nemini kaybetmi grnyordu. Bu durum yeni ynetimi uluslararas sistem asndan kabul edilebilir bir deklarasyona sevk etti. Yeni devletin btn uluslararas mesuliyet ve iddialardan soyutlandn ilan eden bu deklarasyon, iki temel unsuru ihtiva ediyordu: (i) Uluslararas alanda iddial bir konum yerine Misak- Mill snrlarnn ve ulus-devletin mdafaa stratejisi, (ii) yeni Trk devletinin ykselen Bat eksenine alternatif ya da muhalif deil, bu eksenin bir paras olmas.

293

Uluslararas konjonktre uyum abasndaki sreklilik dier bir nemli sreklilik unsuru olarak diplomasiyi temel d politika arac olarak benimseyen bir tavrn ortaya kmasna yol amtr. Bu durum asker g ile diplomasi arasndaki ilikinin de yeniden tanmlanmasn gerekli klmtr. Osmanl-Trk diplomasi geleneinin geliim ve olgunlama dneminde asker g ve bu gcn gerekletirdii snrsal yaylma diplomasiyi belirlerken, alalm dmandan eski yerleri nakaratnda sembolleen gei dneminde de aslnda asker konsolidasyonu temel alan ve diplomasiyi bu konsolidasyona arac klan bir tavr nemini korumutur. Uyum dneminde ise diplomasi asker g ile korunmas zorlaan snrlarn korunmasnda en etkin ara olarak grlmeye balanmtr. XIX. yzylda asker yolla elde edilen baarlarn dahi ancak diplomasi ile korunabildii ve diplomatik zaaflarn asker g ile orantsz kayplar dourduu gerei I. Dnya Savandaki asker ykmlar yaayan Cumhuriyetin kurucu elitini savatan mmkn olduunca uzak kalmaya, asker gc caydrc bir unsur olarak grmeye sevk etmitir. II. Dnya Sava sresince srdrlen tarafszlk ve savan dnda kalma politikas, 78 yllk Cumhuriyet dneminde Kore ve Kbrs gibi dar lekli asker harekatlar dnda kapsaml savalarn dnda kalnmas, bu yaklam ak bir ekilde ortaya koymaktadr. lkenin i btnlnn ve snrsal konumunun korunmasnn byk glerin stratejik hedefleri ile atmayan bir d politika benimsenmesi ile mmkn olabilecei kanaati bu tecrbeden realist bir d politika arayna ynelmeyi de beraberinde getirmitir. Atatrkn Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesi ile en veciz ifadesini bulan bu yeni yaklam bar-eksenli idealist bir uluslararas ilikiler izgisini gsterme yannda smrgeciliin zirveye ulat uluslararas konjonktr gznne alan ve bu erevede smrgeci sistemik glerle atmaktan kanan realist bir d politika tavrn ne karmaktayd. Bylece, yaklak iki yz yldr bir ok Bat lkesi karsnda ayn anda srdrlen antismrgeci direniin Osmanl Devletinin zerindeki zc etkisinden kanlmaya ve Osmanl Devletinin bakiyesi topraklar zerinde yeni bir uluslararas konum belirlenmeye allyordu. Yine de zellikle Atatrk dneminde Rusya, ran ve Afganistan gibi Avrasya gleri ile gelitirilen ilikiler ve Balkan Antant ile Sadabad Pakt gibi giriimler eski etki alanlarna ve zellikle de Douya doru derinliine uzanan ksmen bamsz bir alternatif hinterland oluturma abas olarak grlebilir. Bu politika Bat lkeleri ile asrlar boyu sren atmann izlerini tamakla birlikte risk ieren iddial bir sylem barndrmamaktadr. Dnemin byk gleri ile atma noktasnda Trkiye, I. Dnya Savanda tasfiye edilen dier imparatorluk yaplarnn mirass olan Almanya, Rusya ve Avusturyadan farkl bir zellik tamtr. I. Dnya Sava sonrasnda ulusal onuru zedeleyen bir bar anlamas yapan ve hayat alannn nemli lde darald hissi ile tepkisel bir dneme giren Almanya ok ksa sre iinde I. Dnya Sava galipleri karsnda youn ve kapsaml bir savaa ynelirken, Rusya, SSCB rgtlenmesi iinde, II. Dnya Sava sonrasnda benzer bir gerilimi btn Souk Sava dnemine yaylacak ekilde yaamtr. Avusturya ise tam bir lek klmesi yaayarak bundan sonra bu tr gerilimler yaamayan edilgen bir Orta Avrupa lkesi konumuna gerilemitir.

294

Trkiye ise yeni ulus-devlet yaplanmas iinde noktasal gerilimler, kazanmlar ve kayplar yaamtr. Cumhuriyetin kurulmasndan sonraki ilk byk d politika meselesi olan Musul konusunda yaanan gerilim Misak-Mill erevesine giren en temel meselelerden birisi konusundaki ilk ciddi kayb olutururken, uluslararas konjonktrn ok iyi deerlendirildii Hatay konusunda nemli bir kazanm elde edilmitir. Modern dnemde Trkiyenin en temel d politika meseleleri arasnda yer alm olan ve srekli bir d tehdide gereke ya da uluslararas bir pazarla konu yaplmak istenen Boazlar konusunda da bu dnemde imzalanan Montr Antlamas ile nemli bir uluslararas hukuk garantisi elde edilmitir. XIX. yzyldan beri etkisini srdren dier nemli bir sreklilik unsuru olan ekonomi-politik ihtiya ve gerekliliklerle d politika arasndaki uyum meselesi Cumhuriyetin kurulu dneminde de kendisini gstermitir. Bu erevede Cumhuriyetin siyasal ve ekonomik nceliklerini ortaya koyan ve bu iki alandaki bamszln ve egemenliin erevesini belirleyen iki temel metin Cumhuriyet daha ilan edilmeden ortaya kmtr: Misak- Mill ve zmir ktisat Kongresi bildirisi. Misak- Mill ile belirlenen siyasal anlayn bir benzeri ekonomik alanda zmir ktisat Kongresi ile ortaya konmu ve ulusal siyasetin ekonomik arkaplan belirlenmeye allmtr. Dnemin hakim ekonomi-politik yaplanmas olan smrgeciliin dnda kalmaya zen gsteren bu ncelikler nedeniyledir ki, Lozan Antlamasnn en kritik tartmalar arasnda Osmanl borlar ve yeni devletin ekonomik bamszl meselesi de yer almtr. Ekonomi-politik yaplarla siyasal tercihler arasndaki paralellik asndan ters ynde de olsa 1838de ngiltere ile imzalanan ticaret anlamas sonunda Osmanl ekonomisinin da almas ile Tanzimatin ilan arasndaki ilikinin bir benzerinin zmir ktisat Kongresi ile Cumhuriyetin ilan arasnda grlebilir. Sreklilik unsurlar arasnda en temel alanlardan birini oluturan uluslararas konumu belirleyen d politika tercihleri ile i siyasal reformlar ve dzenlemeler arasnda yeni bir uyum bulma abas en arpc ve radikal eklini Cumhuriyetin ilan ile gstermitir. Cumhuriyetin bir ulus devlet olarak ilan, bir taraftan Wilson prensipleri ile belirlenmeye balanan XX. yzyln temel uluslararas ilkeleri, dier taraftan smrgeci rekabet karsnda yeni bir var olu alan oluturma abalar ve yeni uluslararas konjonktre uyum ncelii ile bir btnlk arzetmektedir. Benzer bir sre deiik ekillerde tasfiye edilen dier geleneksel imparatorluk bakiyelerinde de yaanmtr. 3. II. Dnya Sava ve ift Kutuplu Yap: Demokrasi ve Souk Sava Dnemi Trk Diplomasisi II. Dnya Sava sonrasnda Trkiyenin uluslararas konumunu ve bu konum iindeki d politika tercihlerini de etkileyen nemli deiimden bahsetmek mmkndr. Birincisi, I. Dnya Sava sonras gelimelere paralel bir ekilde bu kez smrge imparatorluklarnn tasfiyesi srecidir ki, bu sre ulus-devlet yaplanmasnn II. Dnya Savan takip eden on-on be yl iinde hemen

295

hemen btn dnyaya yaylmasdr. Uluslararas sistem iindeki aktrlerin saysnn artmas anlamna gelen bu yaylma Trkiye asndan da zellikle blgesel politikalarda bir tr eitlenmeyi beraberinde getiriyordu. kinci nemli gelime Bat Avrupadaki g ekseninin ABD-merkezli olarak Atlantike kaymasdr. ncs Atlantikteki bu g ekseninin alternatifinin Avrasya derinliinde SSCB-merkezli olarak olumas ve bunun ift kutuplu yapnn ilk iaretlerini vermesidir. Drdncs ise smrge sisteminin yerine uluslararas hukuk ve rgtlerin arlk kazand yeni bir uluslararas ilikiler erevesinin olumaya balamasdr. Btn bu gelimeler, bahsi geen sreklilik unsurlarnn yeni parametrelerle devreye girmesine yol am ve Trk diplomasisi bu parametreleri gzeten bir revizyondan gemitir. Temel ilke olarak XIX. yzyln bandan beri gzlenen uluslararas evreye ve g kaymalarna uyum gsterme abasnn belki de en arpc ve seri rnei II. Dnya Sava sonrasnda grlmtr. Bunda hemen sava sonrasnda ortaya kan ve I. Dnya Sava sonrasnda belirlenen ulusal/snrsal parametreleri dorudan tehdit eden Sovyet taleplerinin dourduu acil durumun nemli bir etkisi olmutur. Bu byk lekli tehdit yukarda zikrettiimiz dier nemli gelimelere dnk yeni bir politikann belirlenmesini hzlandrmtr. Bylece Trkiye bir taraftan bu tehdide kar Atlantik merkezli yeni g eksenine doru ynelmi, dier taraftan da kresel ve blgesel tercihlerini bu ynde yeniden ekillendirmek zorunda kalmtr. II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas ilikilerde ortaya kan yeni dengeler ve bu dengelerin ynlendirdii yeni sistemik unsurlarn getirdii zorunluluklar, Trkiye asndan XIX. yzyln ilk yarsna egemen olan ve Krm Sava ile somutlaan parametrelerin geri dn anlamna gelmekteydi. Ykselen eksen ile ibirlii yaplarak yakn tehditin dengelenmesi politikas Trkiyeyi Atlantik ekseninin gvenlik rgt NATO ile btnleerek Sovyet tehditini bertaraf etmeye sevk etti. Yine uluslararas sistem iinde kendine zg bir konum elde etmekten ok snrlar koruma drts ile ortaya kan bu politika Souk Sava dnemi Trk d politikasnn temel ilkesi oldu. Bu dnemde dk profile dayal politikalarn ne kmasna yol aan bu temel ilkeyi yerellik ile besleyen ikinci lek klmesi ise Trk d politikasnn Yunanistan ile olan problemlere endekslenmi olmasndan kaynaklanmtr. Bylece Trk d politikas uzunca bir sre ilk rneklerini yine XIX. yzyl balarnda grdmz iki nemli parametreye baml kald: Sovyet/Rus tehditine kar Bat gvenlik emsiyesi iinde yer alma ve bu gvenlik emsiyesi iindeki diplomatik alan yine ayn gvenlik emsiyesindeki Yunanistan ile olan problemlere endeksleme. Yine nemli bir sreklilik unsuru olarak zikrettiimiz kresel ittifak tercihi ile tarih nitelikli blgesel hinterland ile kurulan ilikiler ve beklentiler arasndaki gerilim konusunda da benzer bir sre yaanmtr. Bu erevede Trkiye, Sovyet tehdidinden kaynaklanan jeopolitik zorunluluklarla girdii gvenlik emsiyesi altnda bulunmann bedelini kimi zaman kendi tabi etkinlik alann ve dier alternatif g merkezlerini ihmal etmek suretiyle deyegelmitir. Trkiye bu dnemde stratejik tercihini ykselen eksenin blgesel lekli evre lkesi olmak dorultusunda kullanmtr. Souk Sava parametreleri iinde kanlmaz grlen bu tercihin statik bir veri olarak alglanmaya balanmas bu

296

eksen dnda kalan lkelere ve blgelere ynelik d politika oluumunu olumsuz ynde etkilemitir. Milletlerin smrgecilik karsndaki bamszlk mcadelelerine stiklal Sava ile nclk eden Trkiye, smrge devrimleri ile bir ok lkenin bamszlklarn kazand bu yeni konjonktrde statik jeopolitik saiklerle srdrd tek eksenli politika yznden hem kendi etkinlik alann oluturma ansn yitirmi hem de o dnemde smrge devrimlerinin oluturduu genel evrensel temayle aykr davranmtr. Bu durum Trkiye ile Bat ittifak dnda kalan lkeler arasnda daha sonraki dnemleri de etkileyen psikolojik engeller oluturmutur. Trkiyenin Souk Sava sonras dnemin dinamik artlarnda Asya, Afrika ve Latin Amerika gibi blgelere alma konusunda karlat glkler bu dnemin olumsuz etkileri olarak grlebilir. Trkiyenin Souk Sava sresince egemen olan statik parametrelere ve dk profile uyarlanm d politika gelenei bugn de etkileyen nemli sonular ortaya koymutur. Her eyden nce Trkiye bu ksa dnemli parametreler iinde ellili yllarda yaanan smrge devrimlerinde olduu gibi zellikle yetmili yllarn ikinci yarsndan itibaren ortaya kmaya balayan g merkezi kaymalarn da ge fark etmi ve bu yeni g merkezleri ile olan ilikilerini salam bir zemin iinde oluturmakta gecikmitir. Trkiye hl Asya ii dengelerdeki deiimi ve Dou Asya ve Pasifik dorultusundaki g merkezi oluumunu yeterince deerlendirebilmi deildir. SSCB ve Yunanistana dnk byk ve kk lekli tehdit algalamlarna dayal iki boyutlu yaklamn nce Johnson mektubu, sonra da Kbrs bunalm ile ciddi bir yara almas uluslararas evreye uyum konusunda yeni bir revizyonu gerekli klmtr. Johnson mektubu Yunanistan ile yaanan bunalmlarn blokii bunalmlara dnebildiini ve bu konuda Trkiyenin tek ynl d politika pozisyonunun krlganln ortaya koyarken, Kbrs bunalm Sovyet tehdidi dnda kalan alanlardaki ulusal stratejik karlarn tanmlanmas ve korunmasndaki ncelikler problemini gndeme getirmitir. Johnson mektubu Trkiyeyi bata SSCB olmak zere Dou Bloku lkeleriyle ilikilerini ekonomi arlkl olmak zere tekrar gzden geirmeye sevk etmitir. Kbrs bunalmnda zellikle BM platformunda yaanan yalnzlk ise smrge devrimleri ile ortaya kan yeni aktrlerin ihmal edilmesinin faturasn gzler nne serdi. Bylece bata K olmak zere ift kutuplu yapnn dorudan etki alan dnda kalan blgeler ve lkelere alma gereklilii grlmeye balanmtr ki, bu durum kresel ittifak tercihi ile blgesel/tarihi etki alan arasndaki gerilimde ikinci unsura arlk veren politikalarn gelitirilmesinin nn amtr.10 Bu dnemin XIX. yzyldan tevars edilen bir baka sreklilik unsuru da ekonomi-politik tercihler ile stratejik ittifak araylar arasnda kurulan ilikidir. Trk-ngiliz Ticaret Antlamas ile Tanzimat, Krm Sava ile ilk d bor alm, zmir ktisat Kongresi ile Cumhuriyetin ilan arasndaki ilikilere benzer bir ekilde NATO iinde yer alma tercih ile devleti ekonomik modelin terk edilerek kapitalist/liberal ekonomi-politik tercihin arlk kazanmas arasnda da dorudan bir iliki vardr. Truman yardm sonrasnda artarak younluk kazanan ve gnmze kadar uzanan d bor yk ile

297

i ekonomi-politik tercihler arasndaki parallelik de bu adan dikkat ekicidir ve Krm Sava parametrelerinin neredeyse yeni bir versiyonu eklindedir. Nihayet uluslararas evreye uyum abas ile i siyasal reformlar arasndaki ilikiler asndan da bir tr sreklilik vurgulanabilir. Viyana Kongresi dzenine uyum ile Tanzimat ve Islahat Fermanlar, geleneksel imparatorluklarn tasfiyesi ve Cemiyat-i Akvam dzenine uyum ile Cumhuriyet arasnda gzlenen paralellik II. Dnya Sava sonrasnda Bat Bloku iinde yer al ile bu blokun siyasal dzeni olarak temel lt kabul edilen demokrasiye gei arasnda da sz konusudur.11 IV. Souk Sava Sonras Dnem: Sistemik Belirsizlikler ve Uyum abas Modern siyas tarih incelendiinde byk lekli savalar sonrasnda oluan dzenlerin ou zaman bu savalar iinde aktif rol stlenmi, nemli glerin katlmyla gerekletirilen ve oyunun yeni kurallarn ortaya koyan kongre barlar ile oluturulduu grlmektedir. Mesela XVII. yzyldaki Otuz Yl Savalar (1618-1648) sonrasnda imzalanan ve savala ilgili btn taraflar kapsayan Vestfalya Bar, Avrupadaki Kutsal Roma Germen mparatorluuna dayanan dzenin yerine ulusdevlet yaplanmasnn ilk rneklerini tekil eden siyas nitelere dayal bir dzenin ana unsurlarn belirlemitir. Napolyon Savalar sonrasnda toplanan Viyana Kongresi de (1815) 19. yzyla damgasn vuracak olan ve Pax Britanicann nn aacak olan gler dengesi dzeninin ileyi mekanizmasn ortaya koymutur. I. Dnya Sava sonrasnda imzalanan Versay Antlamas ile Cemiyet-i Akvamn merkezine oturtulmaya allan yeni dzen arasndaki uyumsuzluklar ve ABDye kaym olan ekonomi-politik ekim alan ile ngiliz ve Fransz smrge imparatorluklarna dayal siyasal dzen arasndaki elikiler daha byk lekli bir savan da hazrlayc unsurlar olmutur. II. Dnya Sava sonrasnda toplanan ve galip glerin yeni dengelerini yanstan Tahran, Potsdam ve Yalta Konferanslar ile ABDnin hegemonik almn salayan BM, IMF, GATT ve Dnya Bankas gibi uluslararas yaplar yeni dnemin kurallarn ortaya koymutur. Bu kurallar her bir aktrn hareket ve sorumluluk alanlarn da belirlemitir. Mesela Almanya ve Japonya, yeni dzenin meru gleri olma niteliklerini kaybederken, Avrupada inen demir perde ift kutuplu yapnn sorumluluk alanlarn ak bir ekilde ortaya koymutur. Otuz Yl Savalar, Napolyon Savalar, I. ve II. Dnya Savalar ile kyas edildiinde lek, kapsam ve sresi asndan Souk Sava da farkl aralarn kullanld bir tr savat ve bu nitelii dolaysyla eski dzen ile yeni dnem arasnda bir paradigma farkllamasn gerekli klyordu. Berlin Duvarnn yklmasndan sonra ortaya atlan Yeni Dnya Dzeni kavram da bylesi bir beklentiyi kresel lekli bir mide dntrmt. Ancak son on iki yl iinde, brakn ekonomik anlamda uluslararas ekonomi-politiin sistemd edilgen unsuru olarak grlen gneyi ve kltrel anlamdaki

298

kresellemenin sistemd edilgen unsuru grlen Douyu, hegemonik sistemin ekonomik, siyas ve kltrel merkezini oluturan Kuzey ve Batnn btn merkezi glerini kapsayan, Vestfalya, Viyana ve BM gibi yaplarda grlen bir yeni dzen platformunun olumas bile mmkn olmamtr. Yeni dzenin ilkelerinin ve kurallarnn belirlenmesinin srekli ertelenmesi blgesel nitelikli bunalmlarda kalc bar anlamalarnn ve dzenlemelerinin deil, geici atekeslerin yaplmasn beraberinde getirmitir. Krfez Savandan sonra Irakn stats, geen on iki yl iinde hl belirsizdir ve atekes artlar geerliliini korumaktadr. Bu adan bakldnda Orta Dou Bar Sreci de aslnda kalc bir bar anlamas deil, srekli ertelenen ve kronikletii iin bunalma giren bir atekes anlamas nitelii tamaya devam etmitir. Ayn ekilde Karaba ve Kosovadaki cari stat, Bosnada Dayton Antlamas kalc yaplar ve kurallar deil, dondurulmu atekes alanlarn ortaya karmtr. Son olarak Afganistanda kurulan hkmetin de geici nitelikte olduu ilan edilmesi aslnda ABDnin etkin olduu ancak Rusya, in, Hindistan, Pakistan, ran ve zbekistan gibi aktrler arasndaki ilikilerdeki dalgalanmalarn da etkileyebilecei bir atekes konjunktrn batan kabullenmektir. Katlmc bir bar anlamasnn yaplamay kendi pozisyonunun snrlarn ve oyunun kurallarn gremeyen kresel ve blgesel aktrleri nihai dzenin belirlenecei srece daha avantajl bir ekilde girebilmek iin kendi manevra alanlarn geniletmeye dnk admlar atmaya sevk etmitir. Bu sre Berlin Duvarndan kiz Kulelere uzanan iki ykm arasndaki dnemi zellikle byk aktrlerin kendi stratejik tercih ve aralarna uygun ynak yaparak geirmeleri sonucunu dourmutur. Bunalm blgelerindeki atekes anlamalarndaki belirsizlikler bu ynaklarn karlkl olarak pekitirilmesini beraberinde getirmitir. gelindiini gstermektedir. Souk Sava sonras dnemde uluslararas ilikilerde yaanan gelimeler ve bu gelimelerin sistemik belirsizlikler Osmanl-Trk diplomasi geleneinin gelitii coraf ve tarih zemini harekete geiren sonular dourmutur. Souk Sava dneminin iki kutuplu yaplanmasnn dalmas ve bunun sonucunda kresel ve blgesel dzlemde yaanan g kaymalarnn getirdii dinamik konjonktr Trkiyenin bu coraf ve tarih zeminde sreklilik arz eden unsurlarnn yeniden yorumlanmas gerekliliini ortaya karmtr. Coraf ve tarih zemindeki canlanmann getirdii zne psikolojisi tavr ile, uluslararas konjonktrdeki belirsizliin getirdii uyum tepkisi arasndaki gerilim Souk Sava sonras dnemdeki bu gerekliliin soukkanl bir ekilde yerine getirilmesini gletirmitir. Trkiyenin Souk Savan bitiinden sonraki on yl iinde ierde ve darda etken/merkez/pilot lke konumu ile paralanma riski tayan edilen/evre lke konumu arasnda yaad gelgit nemli lde bu gerilimin ortaya kard bir durumdur. 11 Eyll saldrs ve sonrasndaki gelimeler bunalmlarn dondurulmas ve stat belirsizliklerine dayal bu ynak ve atekes dneminin snrlarna

299

Souk Sava sonras dnemde bu coraf ve tarih zemini hareketlendiren unsurlar Trkiyenin mdahil olduu blgesel alanlardaki temel boluk alanlar ile dorudan ilgilidir. Kresel lekte uluslararas sistemin ileyiini de etkileyen bu boluk alanlar temelde ana grupta incelenebilir: (i) Bu diplomasi geleneinin coraf zeminini oluturan Afro-Avrasya dnya anaktasnn gerek dou-bat gerekse kuzey-gney istikametinde merkez gei hatt zerinde ortaya kan jeopolitik boluk alanlar; (ii) yine bu hat zerinde yaanan ve Avrasya i denizlerini de ilgilendiren jeoekonomik aktarm hatlarndaki boluk alanlar ve nihayet; (iii) kresel lekte yaanmakla birlikte en canl rneklerini bu hat zerinde gsteren ve bu erevede, almamzn ilk blmnde zikrettiimiz tarihi zemindeki medeniyet havzalarn kapsayan jeokltrel yzleme hatlar. Souk Sava sona erdiren ve yeni dzenin zelliklerini ortaya koyan nihai bir dzenlemenin yaplamam olmas, jeopolitik ve jeoekonomik boluk alanlar ile jeokltrel yzleme alanlarnda ortaya kan gerilimlerin kresel ve blgesel dzlemdeki sistemik belirsizlikleri younlatrmasna ve bu belirsizlik atmosferinin yaygn bir gvenlik problemine dnmesine yol amtr. Kresel ve blgesel alanda yaanan bu gelimeler Trk diplomasisinin tevars ettii sreklilik unsurlarn tekrar gndeme getirmitir. Her eyden nce yeni uluslararas evre ve bu evrede etkin olan g eksenlerine uyum meselesi hl yeterince akla kavumu deildir. Souk Sava sresince NATO erevesinde Bat Bloku iinde yer alnmasnn getirdii belirlilik ve uyum u anda sz konusu deildir. NAFTA-AB, NATO-AGSK ilikilerinde sz konusu olan Bat ii blok ayrmalar Trkiyenin d ilikilerindeki ekonomik ve stratejik nceliklerdeki pergelin almasna yol amaktadr. Trkiyenin AGSK konusundaki kayglar NATOnun misyonunun zayflamas ve bunun sonucunda Trkiyenin komu bunalm blgelerinde Trkiyenin hl tam ye olamad ABnin etkisinin artmas kadar g eksenlerine uyum konusunda yaanan belirsizliin de etkisi vardr. Bu belirsizlik, kresel ve blgesel koalisyonlarn ksa dnemli kar ilikilerine dayal olmasn beraberinde getirmektedir. Uluslararas aktrlerin niceliksel eitlenmesini artran, niteliksel adan da daha karmak bir diplomasi yapmn gerekli klan bu durum daha kapsaml almlar gerektirmektedir. XIX. yzyldan gelen alkanlklarla sadece Avrupa ii ve Bat ii dengelere ayarl ittifak ve kar ittifak oluumlar artk Trkiye gibi son derece karmak ilikilerin dinamik bir ekilde seyrettii blgelere komu lkeler iin yeterli olmamaktadr. Trkiye sratle Souk Sava sresince statik ittifak yaplanmas dolaysyla ihmal edegeldii blgelere dnk kalc politikalar gelitirmek zorunluluu ile kar karyadr. ABABD, ABD-Rusya, AB-Rusya, in-Rusya, ABD-in, Japonya-AB gibi kombinezonlara dayal kresel ilikiler, ittifaklar ve gerilimler yannda ran, srail, Irak, Msr, Hindistan, Ukrayna, Pakistan gibi Trkiyenin mdahil olduu alanlara komu blgesel glerin de kendi aralarndaki yatay ve daha byk lekli glerle giritikleri dikey ilikiler diplomasinin dorudan ilgi alanna girmektedir. zetle, son yllarda daha da belirginlik kazanmaya balayan gler dengesi sisteminin en dinamik zellii bu yap iinde prensip/ideoloji-baml olmaktan ok mesele-baml ve diplomatik

300

manevralara ak ksa dnemli ittifaklarn oluabilmesidir. Taktik alanda geni apl bir esneklie zemin hazrlayan bu durum kimi zaman da bu esneklikten kaynaklanan belirsizliklerin kayna olmaktadr. Bu elikiler ve belirsizlikler de kendisini en ok Trkiyenin de iinde bulunduu stratejik kuak zerinde hissettirmektedir. D politika oluumlarn sadece uluslararas sistem iindeki aktrlerin deien konumlarna balayan ve uzun dnemli/ok alternatifli g stratejileri yerine tanmlanma ve uygulanma alanlar baka glerce belirlenen kavramlara gre ynlendiren devletlerin yeni artlara intibak son derece g olmaktadr. Trkiye, ancak ve ancak zengin tarih birikimini, jeopolitik ve jeoekonomik imkanlarn etkin ve tutarl bir i siyas yenilenme ile birletirebildii takdirde gelecek yzylda uluslararas konumunu glendirme ve kendi etki alann oluturma imkanna sahip olabilir.12 Bu gereklilikler bir dier sreklilik unsuru olan stratejik ittifak yaplan g eksenleri ile tabii hinterland arasndaki gerilim meselesinin belki de modern dnemdeki en youn ve karmak bir ekilde yaanmasna sebep olmutur. Bata Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Dou gibi yakn kara havzas olmak zere Trkiyenin mdahil olduu blgelerde kar karya kalnan jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel boluk ve gerilim alanlarnda ortaya kan problemler Trk diplomasisi zerinde tarih derinlik dorultusundaki basklar artrm ve iinde bulunulan stratejik ittifaklarla bu blgelerdeki tabii etkinlik alanlar arasnda yeni bir uyum oluturma problemini beraberinde getirmitir. zellikle Karaba, Bosna ve eenistan gibi tarih ve coraf derinlik bakmndan Trkiye ile irtibatl gruplarn youn olarak bulunduklar ve bu belirsizliklerden byk zararlar grdkleri bunalm alanlarnda Trkiye bylesi bir gerilimi youn bir ekilde yaamaktadr. Btn bu diplomatik gerilimler, gereklilikler ve zorunluluklar diplomasinin ykn ve alma alann artrmakta ve diplomasi d desteklerin devreye girmesini gerekli klmaktadr. Ancak, gerek Souk Sava sonras dneme hazrlksz girilmesi gerek sivil toplum rgtlerindeki yetersizlikler gerekse makro ve mikro stratejiler arasndaki uyumsuzluklar niversiteler, aratrma kurumlar, ekonomik rgtler, irketler gibi destek unsurlarnn harekete geirilmesini gletirmektedir. Bu nedenledir ki, i ekonomi-politik ve siyasal yaplanma ile uluslararas evreye uyum arasnda yeni dinamik bir irtibatn kurulmas gerekmektedir. Modern dnemdeki uluslararas evreye uyum abalarnn dier bir unsuru olan i ekonomipolitik ve siyasal yaplanma ve reform abalar da Souk Sava sonras dnemin belirsizliklerinden etkilenmektedir. Bu srete Trkiye ekonomisinin Avrupa Birliine entegre edilmesi dorultusundaki radikal admlardan biri olan Gmrk Birlii imzalanm olmakla ve ABnin Trk d ticaretindeki pay byk oranlara ulamakla birlikte AB-Trkiye ilikilerinin stratejik boyutundaki belirsizlikler ve kayglar etkisini srdrmeye devam etmektedir. Bu adan bakldnda Viyana Kongresi dzenine intibak ile bu dzenin baat gc olan ngiltere ile ticaret anlamas imzalamak, Souk Sava dneminde NATOya girmek ile kapitalist ekonomi-politik yaplanmay benimsemek arasndaki irtibatlar, Souk Sava sonras dnem Avrupa dzenine intibak ile Gmrk Birlii arasnda kurulabilir. Ancak gnmzde kresel ekonomi-politik yaplanmann getirdii ok ynl etkileimler bu uyumun ok daha esnek ve alternatifli bir tarzda gelitirilmesini gerekli klmaktadr.

301

Benzer bir durum i siyasal dzenlemeler ile ilgilidir. Souk Sava sonras dnemde uluslararas konjontre intibak abas bu dnemin zelliklerine uygun i siyasal dzenlemeleri de gndeme getirmektedir. Uluslararas evredeki dalgalanmalar bu anlamda lke iinde de siyasal dzen tartmalarna ivme kazandrmaktadr. Trkiyenin, Souk Sava sonras dnemde siyas kimlik, kltr, kurumsallama ve meruiyyet konularnda youn bir tartma ve i muhasebe sreci ile kar karya kalmas ve bu erevede kltrel/etnik kimliklerden anayasal vatandalk kimliine, parlamenter sistemden yar-bakanlk ve bakanlk sistemine, niter devlet yapsndan federalizme kadar uzanan tartmalarn yaplmasnda uluslararas sistemdeki her byk apl dnmn i siyasal dzenlemeleri etkilemesine dayal sreklilik unsurunun nemli bir pay vardr. zellikle 1999 Helsinki Zirvesinden sonra devletin yeniden yaplandrlmas bata olmak zere, AB ile uyumu esas alan ulusal programn i siyasal boyutu zerinde yrtlen tartmalarda bir anlamda deiik tarih konjonktrlerde yaanan Tanzimat, Cumhuriyet ve Demokrasi tecrbelerinin uluslararas evre ile olan ilgilerine benzer bir sre yaanmaktadr. Trkiyede gittike daha karmak zellikler tayan siyas kltrn kendine has zellikleri de bu dnmleri ortaya karan gerilim alan iinde anlam kazanmaktadr. Bu erevede Trkiye, i ve d politika parametrelerinin karlkl etkileimi asndan, belki de tarihinin en ciddi yzleme ve yeniden yorumlama srecinden gemektedir.

Bu unsurlarn karlatrmal medeniyet tarihi ve stratejik kapsayclk alarndan

deerlendirilmesi iin bkz. Ahmet Davutolu, Genel Dnya Tarihi iinde Osmanlnn Yeri: Metodolojik Meseleler ve Osmanl Tarihinin Yeniden Yorumlanmas, Osmanl (ed. Halil nalck), Ankara 1999, c. 7, s. 674-680 ve Medeniyetleraras Etkileim ve Osmanl, Divan-lmi Aratrmalar, 1999/2, c. 4, no. 7, s. 1-50. 2 Osmanl-Trk diplomasisisin uluslararas evre ile olan ilikisi asndan yaptmz bu

dnemlendirme dnda farkl kriterlere dayal dnemlendirmeler de yaplabilir. Bu erevede Osmanl diplomasisinin yapsal ve siyasal dnemlendirilmesi ile ilgili rnek bir alma iin bkz. Ali brahim Sava, Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl, Ankara, 1999, c. 1, s. 643-659. Osmanl diplomasisinin rgtsel oluumu asndan deerlendirildii sistematik bir zet iin bkz. lber Ortayl, Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim, c. 1, s. 278-281. 3 425. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Cilt, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1983 s.

302

Viyana Kongresindeki diplomatik srelerin, tartmalarn ve bu kongrenin dnemin lke

stratejeleri zerindeki etkisinin ilgin bir anlatm iin bkz. Hilde Spiel (ed.), The Congress of Vienna: An Eyewitness Account, N. Y.: Chilton Book company, 1968. 5 ngilterenin Napolyon Savalarndan II. Dnya Savana arasndaki dnemde Avrupa

iinde kurduu dengeler ve bu dengeler iindeki baat rol iin bkz. A. D. Harvey, Collision of Empires: Britain in Three World Wars 1793-1945, Londra: Phoenix, 1992. 6 Bu tebbs inceleyen zet bir alma iin bkz. Bekir Stk Baykal, Die Idee eines

Balkanbundes bei Abdlhamit II., Milletleraras Mnasebetler Trk Yll (The Turkish Yearbook of International Relations), Ankara SBF D Mnasebetler Enstits, 1973: XIII, s. 55-63. 7 Alman stratejik zihniyetindeki sreklilik unsurlar ve Souk Sava sonras Alman

diplomasisi iin bkz. Ahmet Davutolu, Zihniyet-Strateji likisi ve Tarihi Sreklilik: Souk Sava Sonras Dnemde Alman Stratejisi, Tarihten Gelecee Trk-Alman likileri (der. Erhan Yarar), Ankara, 1999, s. 141-201. 8 Bu adan bakldnda dnemin Trk-ngiliz ilikileri arpc bir rnek oluturmaktadr.

Bkz. mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara: Ankara niversitesi SBF Yaynlar, 1978 ve daha zet bir alma iin Oya Silier, The Place of Anglo-Turkish Relations in the Foreign Policy of the Turkish Republic (1923-1939), Milletleraras Mnasebetler Trk Yll (The Turkish Yearbook of International Relations), 1971: 11, s. 86-102. 9 Bu iki metnin karlatrlmas iin bkz. Mustafa Budak, I. Dnya Sava sonrasnda yeni

uluslararas dzen kurma srecinde Osmanl Devletinin Tavr: Paris Bar Konferansna Sunulan 23 Haziran 1919 Tarihli Muhtra, Divan lmi Aratrmalar Dergisi, 1999/2, 7: 191-215. 10 Souk Sava dnemi d politika parametreleri iin ayrca bkz. Ahmet Davutolu, Stratejik

Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, stanbul: Kre, 2001, s. 72-75. 11 Trkiyede demokrasiye geite etkili olan i ve d faktrler konusundaki tartmalar iin

bkz. Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei, stanbul: Olga, 1979. 12 Bu erevede d politikann i parametreleri ve siyasal kltrn tarih sreklilii

konusunda bkz. Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, s. 79-93.

303

Kreselleen Dnya'da Ab-Trkiye likilerinin Yorumlanmas / Prof. Dr. lhan Tekeli - Selim lkin [s.184-196]
Bilkent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye

Souk savatan sonra Trkiyenin gvenlik sorunlar eitlendi. Ankarann hareket serbestisi evre blgelerde artt. Buna ramen NATO yeliine ve ABD ile gvenlik ilikilerine verdii nem azalmad. Aksine, Amerika ile karlar pek ok blgede rtt. 11 Eyll 2001den sonra, Washingtonun Ankaraya daha da yaknlatn gzlemlemek zor deildir. te yandan, tm iniklarna ramen, Avrupa Birlii yelii Trkiyenin en nemli d politika amac olmaya devam etti. Yunanistann itirazlar devam etse de, Trkiyenin AB yesi olmadan Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikasna (AGSP) katlmas konusunda bir orta yol bulundu. Bundan byle, Trkiyenin gvenlik politikasn Washington ve Brkselden tam bamsz olarak dnmek mmkn olmayacaktr. Trkiyenin kendi blgesinde de olsa, giritii her gvenlik ilikisi ya da davrannn ABD ve AB bakmndan sonularn da dnmemiz gerekecektir. Ayn ekilde, ABD ve ABnin att her admn da Trkiyeye etkileri olabilecektir. Artk tahlillerimizden ne ABDyi ne de AByi dlayabiliriz. Deien Stratejik Ortam kinci Dnya Savandan sonra Trkiye, gvenliini genellikle NATO iinde ve ABD ile kurduu ikili askeri ilikiler erevesinde salamtr. Souk savatan sonra, bir taraftan AB ile ilikilerin younlamas ve Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikasnn (AGSP) gelimesi, dier taraftan blgesel dzeyde artan tehlikeler ve menfaatler, Ankaray karmak bir gvenlik ilikileri ortam iine itmitir. Bu ortam nasl gelimektedir ve nmzdeki on yl iinde nasl geliecektir? Souk sava yllarnda NATOnun askeri stratejisinin arlk merkezi, merkezi cephe olarak adlandrlan Bat Almanya idi. Sovyet ve Varova Pakt tehdidinin bu blge zerinde younlat dnlyor ve Sovyet tanklarnn bir yldrm sava harekatyla Almanya zerinden ksa srede Atlantik Okyanusuna ve Man denizine ulaabilecei varsaylyordu. NATOnun tm askeri planlar byle bir harekatn caydrlmas ve nlenmesi amacna ynelikti. Bu varsaym erevesinde, Trkiyenin ve genel olarak NATOnun gney kanadnn tamamlayc ve destekleyici, fakat nemli bir stratejik grevi vard. Trkiye birka ekilde Bat Avrupann gvenliine katkda bulunmaktayd. Trkiye NATO yesi olmasayd, Sovyetler Birlii ok daha arlkl bir ekilde merkezi cepheye, yani Almanya ve Bat Avrupaya, yklenme imkann elde edecekti. yi eitim grm ve asker says bakmndan ittifak iinde ABDden sonra ikinci byklkteki Trk Silahl Kuvvetleri otuz kadar Sovyet/Varova Pakt tmenini gney blgelerine balayarak, merkezi cephenin ykn nemli lde hafifletiyordu.

304

 Muhtemel bir savata Trkiyenin konumu, mttefik kuvvetlerine batya doru ilerleyen Sovyet/Varyova Pakt kuvvetlerinin lojistik hatlarn gneyden vurma imkann salayacakt. Bar zamannda ise Trkiyenin konumu ittifaka elektronik aletlerle istihbarat yapma imkanlarn salyordu. Trkiyenin yelii sava zamannda ittifaka boazlar kontrol etme imkann da vermekteydi. Trkiyenin (ve arkasndan Yunanistann) ntralize edilmesi, NATOnun Akdenizdeki savunma hattnn Sicilya-Bon Burnu izgisine kadar batya kaymasna sebebiyet verebilir ve byle bir gelime Bat Avrupann savunmasn nemli lde gletirebilirdi. Trkiye, Sovyetler Birlii ile snrda olan iki NATO lkesinden biriydi (dier lke Norveti). Sava srasnda Trkiye, birbirinden aa yukar 1800 km. uzaklkta iki ayr cephede (TrakyaBoazlar blgesi ve Dou Anadolu) savamak zorunda kalacakt. NATOda Trkiyeden baka iki ayr cephede savamak zorunda kalabilecek baka bir lke yoktu.1 Bu durum, u anlama geliyordu: Bat Avrupaya destek olmak iin sava zamannda Trkiye, istilaya ve byk bir ykma urama riskini gze alyordu. Bar zamannda ise, Avrupadaki g dengesine katkda bulunmak iin, Sovyetler Birlii gibi dev bir komunun basklarna maruz kalmay kabulleniyordu. Trkiye, bu ar risklerin ve ittifaka katklarnn karlnda, NATOnun ortak savunma ykmllnden yararlanyordu. Ayrca, ABDden ve ok daha kk lde Almanyadan askeri ve ekonomik yardmlar alyor, NATOnun alt-yap yatrmlarndan istifade ediyordu. Souk savatan sonra bu al-veri yeni stratejik koullar karlamamaya balad. Bir taraftan Trkiyenin dviz girdilerinin artmas, dier taraftan ABD yardmlarnn gittike azalmas zaten askeri ve ekonomik yardmlar (zellikle askeri sat kredilerini) anlamszlatrmt. Fakat, daha da nemlisi, mttefiklerin ve Trkiyenin gvenlik alglamalarnn deimesi ve bunun sonucunda Atlantik ttifaknn anlamnn ve ilevinin deimesiydi. Sovyetler Birliinin kmesi ve Varova Paktnn dalmasyla tehditlerin arlk merkezi, merkezi cepheden gney ve gneydou blgelerine kayd. Tehditler eitlendi. Devlet olmayan birimlerin oalmas, kitle imha silahlar, etnik atmalar ve terrizm blgesel istikrarszlklar arttrd. Blgesel istikrarszlklarla birlikte ortaya kan yeni frsatlar Ankaray Balkanlar, Karadeniz havzas, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Douda sorumluluklar almaya tevik etti. Avrupa Birlii ve Trkiye Trkiyenin konumunu merkeziletirmesi, Amerika ve Avrupada ayr hatta zt biimlerde algland. Bir Avrasya lkesi olarak Trkiyenin nemini ABD kavramakta zorlanmad. Trkiyenin kendi roln alglamasyla ABDnin alglamas byk lde rtt. Demokrasi yolunda byk admlar atm bir Mslman lke olarak Trkiyenin Avrasyada zel bir yeri ve rol olmalyd. Trkiyenin corafi konumu, hem Barsa Krfezi hem de Hazar Havzas enerji kaynaklarnn ve

305

yollarnn gvenlii iin elveriliydi. Bat deerlerinin Orta Asyaya yanstlmas bakmndan Trkiye yardmc olabilirdi. Avrupallarn alglamas ise, epeyce farklyd. Trkiye, istikrarsz blgelerle evrelenmiti. Kendi iinde de, istikrarszlklarla bouan bir lkeydi. stelik, souk savatan sonra o istikrarsz ve tehlikeli blgelerde iddial ve aktif politikalar yrtmeye abalyordu. ABye ye olmas, AB yelerine yeni ykler getirebilirdi. Ksaca, Trkiye gvenlik reten bir lke olmaktan ok, gvenlik tketen bir lkeydi. Bugn dahi, bu ekilde dnen Avrupallar eksik deildir.2 Fakat, bu olumsuz yaklam yava yava deierek yerini daha olumlu bir bak asna brakmaktadr. Trkiyenin hem blge istikrarna hem de Avrupa gvenliine katkda bulunabilecei Avrupada da anlalmaya balamtr. AB yeleri arasnda baz asgari mterekler ve olaylar karsnda alnan baz ortak tavrlar vardr. ABnin tm yeleri AB blgesini bir gvenlik topluluu (security community) olarak grmektedirler.3 Baka bir deyile, birbirlerine kar nemli gvenlik sorunlarnn stesinden gelerek bir bar toplumu kurmu olduklar inancna varm bulunmaktadrlar. Trkiyenin gvenlik menfaatleri Avrupallarn bu ortak tavrlar ile uyuabiliyor mu? Daha nce belirtildii gibi, souk sava yllarnda, Trkiye bir NATO yesi olarak Bat Avrupa gvenliine nemli katklarda bulunuyordu. te yandan, Trkiye riskli jeopolitik konumuna ramen NATOnun koruyucu emsiyesinin altnda kendisine ynelik tehditleri karlayacak ekilde ittifakn imkanlarndan yararlanyordu. Hatta, NATO yeleri arasnda oluan menfaat birlii ittifak iinde ortak bir strateji kltrnn ortaya kmasna da yol amt. Sovyet tehdidi ve onun sonucunda ift kutuplu sistemin gerei olan nisbi istikrar ve disiplin ortadan kalknca, gvenlik endieleri tamamiyle deiti ve eitlendi. Souk savatan sonraki artlar stratejik bakmdan Avrupay kendi iine dndrrken, Trkiyeyi da yneltti. Trkiye hem dtan gelen tehditlere kar, eskiye oranla daha aktif tedbirler alrken hem de yeni doan frsatlardan yararlanmak iin kendisini evreleyen blgelerde ekonomik ve siyasi bakmdan daha giriimci bir rol oynamaya balad. AB iinde ise, Trkiyedekine benzemeyen bir sre yaand. Bat Avrupallarn birbirlerine kar kuvvet kullanma ihtimali tamamiyle ortadan kalkmt. kinci Dnya Savandan kalan kt hatralarn etkisiyle askeri kuvvet kullanmaya kar genel bir tutum da olumutu. Gene yakn gemite, Avrupada insanla kar ilenen sularn yaratt belki de gizli bir vicdan azabnn etkisiyle insan haklarna riayet en nde gelen standart l sayld. Bylece, demokrasi ile uluslararas gvenlik arasnda sk bir iliki kuruldu. Demokratikleme ve insan haklarna riayet uluslararas gvenliin temel art haline geldi. Avrupann jeopolitik ufku daralrken, demokratik ufku geniledi. Halbuki Trkiyede bunun tam tersi bir durum ortaya kt: jeopolitik ufuk genilerken demokratik ufuk dar kald. Bu gelime sonucunda Avrupal mttefiklerle Trkiye arasnda souk sava yllarnda var olan ortak stratejik kltr ortadan kalkt. Trkiye, Avrupa gvenliine katkda bulunan bir ortak olarak deil tam tersine

306

Avrupallarn gvenlik ykmllklerini gereksiz biimde artran, onlarn almak istemedikleri gvenlik riskleri yaratan bir lke olarak alglanmaya baland. Trkiye ile Avrupa arasnda Trk-Yunan ilikileri ve terrizm-blclk konularnda da derin ayrlklar vardr. Bu iki sorun Trkiyenin hayati gvenlik menfaatlerini dorudan ilgilendirmektedir. Trk-Yunan uyumazlklarnda ilgili taraflardan birisi olan Yunanistan AB yesi olduu, Trkiye ise ye olmad iin, ABnin tarafsz ve yapc bir rol stlenmesi mmkn deildir. Gney Dou sorununa da AB Trkiyedeki insan haklar sorunlarn vurgulayarak yaklamaktadr. Terrizmin bizatihi ok ciddi bir insan hakk ihlali olduu gz ard edilmekte ve Trkiye demokrasisinin eksikleri ve boluklar adeta terr merulatrmann bir arac olarak kullanlmaktadr. PKK ve DHKP-C gibi terrist rgtlerin ABnin 11 Eyll 2001den sonra hazrlad terrist rgt listesinin dnda braklmas, Avrupallarn eski tutumlarn 11 Eyllden sonra bile tam olarak deitirmediklerinin iaretidir. Bu yaklam, Trkiyede zaman zaman lkenin blnmesini amalayan kastl bir politika olarak alglanmaktadr. Baz noktalarda, Trkiye ile Avrupa arasnda uyuan politikalar ve davranlar da szkonusu olmaktadr. Mesela, Trkiye de pek ok AB yesi gibi (Britanya dnda) ran ve Iraka kar uygulanan ekonomik yaptrmlardan honut deildir. Bu lkelerle ekonomik ilikilerin kesilmesi Trkiyeye zarar vermektedir. Ayrca Trkiye, enerji ihtiyacn karlad lkeleri eitlendirmek istemektedir. Onun iin randan enerji almak veya ran Trkmenistan gaznn gzergah olarak kullanmak Ankarann imkanlarn ve tercihlerini oaltacaktr. Ekonomik yaptrmlar Trkiyenin bu politikasn uygulamasn zorlatrmaktadr. NATO erevesinde de uyuma noktalar mevcuttur. NATO yesi olarak Trkiye, Atlantik ttifaknn kendini souk sava sonras artlarna uydurma projelerine tam destek vermektedir. Avrupal mttefikler gibi, NATOnun genileme politikasn desteklemektedir. Bar in Ortaklk programnda faal bir rol oynamaktadr. NATOnun bar operasyonlarna katlmaktadr. Karadeniz Ortak Grev Kuvvetinin (Blackseafor) kurulmasnda nc rol oynamtr. Daha pek ok sayda ok tarafl giriimde sorumluluk almaktadr. Bu ortak anlaya ramen, NATOnun hangi artlarda askeri kuvvet kullanmas gerektii konusunda ittifak iinde baz gr ayrlklarnn olduu da dorudur. Bu bakmdan Trkiye ile Avrupal mttefikler arasnda da baz farklar gzlemlenmektedir. zellikle Bosna krizi dolaysyla ortaya kan farklar, uzlama ile sonulanm olsa bile, nemlidir. Mesela, Trkiyenin Srp saldrlar baladktan hemen sonra bu saldrlarn hava kuvvetleri kullanlarak durdurulmas yolundaki nerisi ve Bosnaya uygulanan silah ambargosunun kaldrlmasna ynelik nerisi Avrupal mttefikler tarafndan kabul grmemitir. Daha da nemlisi, NATO ortak savunma sisteminin temel direi olan 5. maddenin souk sava sonras koullarda nasl ve ne zaman uygulanaca konusunda da Trkiye ile Avrupal mttefikler arasnda ciddi gr ayrlklar olduunun iaretleri mevcuttur. Maamafih, 11 Eyllden sonra, ABDnin teklifi zerine, terrizmle mcadelenin 5. madde kapsam iine alnmas Ankarann anlay ynnde nemli bir gelimedir.

307

Gelecekte nasl bir Avrupa ortaya kacak? AB nasl bir Avrupa yaratmak istiyor? ine kapanm, mreffeh byk bir svire mi? Yoksa, menfaatlerini ve gvenliini Avrupa dnda da olsa, kendi imkanlaryla salayabilen bir Avrupa m? Her ne kadar bu sorunun cevab tam olarak henz akla kavumam olsa da, getiimiz on yl iinde AB, 1993 Maastricht Andlamasndan balayarak, ikinci Avrupay yaratma yolunda, ilk bakta kk de grnse, kararl admlar atmaya balad. 1998 Amsterdam Andlamas, Petersberg grevlerini (insani amal mdahaleler, bar operasyonlar ve zorlayc askeri tedbirler ieren kriz ynetimi gibi operasyonlar) Avrupa Birliinin sorumluluklar iine ald. Ayrca, Bat Avrupa Birlii (BAB), AB ile btnletirildi. Fransa ve Britanyann Aralk 1998de Saint Maloda, bir ortak Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas (AGSP) gelitirilmesi zerinde anlamalarndan sonra, 1999daki Kln ve zellikle Helsinki zirvelerinde bu ynde somut admlar atld. Helsinki zirvesi, tm Petersberg grevlerini yerine getirebilecek bir askeri kuvvetin kurulmasn Temel Hedef (Headline Goal) olarak kabul etti. Kolordu dzeyinde 60.000 kiilik byle bir muharip kuvvetin Aralk 2003 tarihine kadar oluturulmas ngrld.4 Bu kuvvetin gerektiinde sratle konulandrlabilecek, her bakmdan kendini idame ettirebilecek, hava ve deniz kuvvetleri tarafndan desteklenecek bir yaplanmaya sahip olmasna karar verildi ve uygulamaya geildi. Bu byklkteki bir kuvvetin uzun bir sre dnml bir ekilde takviye edilerek harekat blgesinde kalabilmesi iin iyi eitilmi 200 bin askerlik bir hazr kuvvete ihtiya duyulaca belirtilmektedir. Helsinkiden sonra Nice Zirvesinde de AGSP konusundaki siyasi irade beyann pekitirici nitelikte ilerleme kaydedildi. Bu konuda baka bir nemli gelime de, kendi lkesinin snrlar dna askeri kuvvet gndermede kendisini snrlam olan Almanyann anayasasndaki snrlamalar kaldrmas ve Balkanlardaki askeri bar operasyonlarna eitli biimlerde katkda bulunmasyla kaydedilmitir. Yukarda iaret edilen gelimelerin sadece bir balang olduu, uzun dnemde ABnin silahl kuvvetlerinin daha da bymesi ve Petersburg grevlerinin tesinde NATOya katk olarak, (ya da NATOnun dnda) ortak savunma grevlerini de stlenmesi ngrlmektedir. Avrupallar bu konuyla ilgili baka bir noktay daha ciddiyetle vurgulamaktadrlar: ABnin kendine zg bir d politika ve bir gvenlik ve savunma politikas gelitirmesi, ABnin uluslararas bir kimlik kazanmas, bamsz bir aktr olmas iin gereklidir. Baka bir deyile, AGSPnn amac sadece ABD ile Avrupal mttefikler arasndaki yk paylam ile ilgili bir husus deildir. Onun tesinde, ABD ve NATOdan bamsz olarak ABnin kendi karar verme srelerinin kurulmas amacn gtmektedir. Ayrca, gene Avrupallara gre, bu oluumun Atlantik ttifak iinde silah tedariki dahil her alanda belli bir ikilemeye (duplication) yol aaca kanlmazdr; taraflarn bunu gze almalar gerekir.5 AGSP konusunda Fransa ile dier ba eken byk AB devletleri arasndaki gr ayrl niteliksel olmaktan ok nicelikseldir. Fransa, ABde bu konuda liderlik rol oynamak istemektedir. AGSPnn NATOdan tamamen bamsz olmas gerektiini bu erken aamada ok fazla

308

vurgulamakta ve konuyu Fransa-ABD rekabetine dntrmektedir. Dier yeler ise, ayn Fransa gibi, Avrupa kimliinin olumas iin bamsz bir AGSPna ihtiya olduuna inanmaktadrlar ve bunun iin almaktadrlar. Fakat te yandan, transatlantik balantlarna Fransadan ok daha fazla nem vermekte ve daha uzun bir sre NATOya ve ABDnin Avrupadaki varlna ihtiya duyulacana inanmaktadrlar. ABnin Trkiyeye kar tutumu byk lde deimitir. Bu deiiklii Helsinki kararlar balatmtr. Helsinki, ABnin kendi karlarn kendisinin koruyabildii bir oyuncu olma yolundaki iradesini gstermitir. AGSP ile ilgili gelimeleri byle anlamak gerekir. Ayrca, Trkiyenin adayla kabul edilmesi, byle bir ABye potansiyel Trk katksnn neminin anlaldnn delilidir. Trkiyenin ABye stratejik katks eitli ekillerde olabilecektir. Trkiye, hem kendi blgesinde hem de NATO iinde byk, etkili ve modern bir askeri g haline gelmitir. Ayrca, dk younlukta sava tecrbesi olan ok iyi eitim grm bir silahl kuvvetlere sahiptir. Bu nokta Petersburg tipi operasyonlara katk bakmndan son derece nemlidir. Trkiye, ABnin karlar bakmndan kritik blgelere bitiik bir corafi konumdadr. Bu konum ve Trkiyenin NATO standartlarndaki askeri altyaps ve lojistik imkanlar AB askeri gcnn yanstlmas iin deerli bir ortam salamaktadr. Avrupann sratle yalanan nfusu dikkate alnrsa, ABnin fazla uzak olmayan bir gelecekte, hem kaynaklarnn nemli bir blmn sosyal gvenlie ayrmak zorunda kalaca, hem de yeni insan kaynana ihtiya duyaca kolayca tahmin edilebilir. Bu ihtiya sadece ekonomik bakmdan deil, askeri bakmdan da kendini gsterecektir. zellikle, Petersberg grevlerinin iyi askeri eitim grm insan gc younluklu operasyonlar olduu gz nnde tutulursa, Trkiyeye duyulacak ihtiyacn bu nedenle artaca sonucuna varlabilir. Avrupa petrol ihtiyacnn yzde 60n Trkiyeye bitiik blgelerden karlamaktadr. Genellikle Hazer blgesi enerji kaynaklar, zellikle Bak-Ceyhan devreye girince Avrupann Trkiyeye bitiik enerji kaynaklarna ve Trkiyeden veya yaknndan geen enerji nakil hatlarna bamll da artacaktr. Bu gelime, hem Trkiye ile AB arasndaki kar birliinin glenmesine yol aacak, hem de Ankarann enerji kaynaklar ve nakil hatlarnn gvenlii konusundaki sorumluluklarn arttracaktr. Orta Douda konulandrlm ve gelitirilmekte olan kitle imha silahlar ve gnderme aralarnn yaratt tehdidin henz AB yeleri tarafndan tam anlamyla alglanmad dorudur. Bu tr silahlarn gelitirilerek menzillerinin uzatlmas ve isabet derecelerinin iyiletirilmesi durumunda, Avrupal mttefikler ok daha fazla tehdit alglayacaklardr. Halen, Orta Douda bu silah sistemlerini gelitirme yolunda srekli almalar yaplmaktadr. Ksa srede, Avrupallarn tehdit alglamalarnn artmas ihtimali vardr. Bu gelime, ABD, AB ve Trkiye arasnda fzesavar fze sistemleri konusunda da ibirlii imkanlar yaratacaktr. AB lkelerini koruma emsiyesi altna alacak sistemlerin konulandrlmas iin corafi konumu en uygun mttefik topraklar Trkiyededir. Bu dzenlemeler, Trkiyenin AGSP kurumlar ile balantlarn glendirecektir.

309

AB, Helsinkide Avrupa kimlii konusunda da nemli bir adm atmtr. Helsinki zirvesi hem AGSPde nemi bir ilerleme kaydetmi, hem de Trkiyenin adayln kabul ederek Avrupa kimliine aklk getirmitir. Helsinki karar, Avrupa kimliinin laik bir kimlik olaca anlamn telkin etmektedir. lkelerin din ve kltr farkllklar yznden dlanmayaca konusunda bir mutabakat yanstmaktadr. l artk siyasidir. Demokratik deerleri benimseyip benimsememekten gemektedir. ABD ve Trkiye Bat Avrupa, ABD iin ok nemli bir ekonomik ortak olmaya devam edecektir. Zayflasa dahi, kltrel balarn da tamamen kopmas mmkn deildir. Amerika-Avrupa ortaklnn devam demokrasinin yaylmas iin gereklidir. Pek ok Amerikalya gre ve Zbigniew Brzazinskinin deyiiyle, Transatlantik ttifak, Amerikann en nemli kresel ilikisidir. ABDnin Avrasyada kesin bir hakem rol oynayabilmesi ve kresel taahhtlerini yerine getirebilmesi iin bir atlama tahtasdr.6 Bu bak asna gre Avrupa, Batnn deerlerini ve gcn Avrasyaya yanstmak iin gerekli bir atlama tahtas (Springboard) olarak deerlendirilmektedir. Baka bir deyile Avrupa, jeopolitik nemi Avrasyannkine baml olan deerli bir stratejik aratan ibarettir. Souk Savatan sonra, NATOnun douya doru genilemesi, ak kap politikas ve NATOnun Bar iin Ortaklk (BO) program ayn bak asnn rndr. Ancak Batnn deerlerinin ve gcnn Avrasyaya yanstlmas grevinin daha etkili bir ekilde yerine getirilmesi iin, genilemeye ilikin Eyll 1995 tarihli NATO belgesinde de belirtildii zere, Avrupa Birliinin (AB) de NATOnunkine parale olarak genilemesi gerekecektir. Bu srelerin ileyebilmesi iin Avrupann gvenlik ve istikrar son derece nemli saylmaktadr. Bu nedenlerle, Amerikann Avrupaya srtn tamamen dnmesi uzak ihtimaldir. Yeni ilgi ve menfaat odaklarnn ortaya km olmasna ramen, Amerikann Avrupaya ilgisi ve balantlar devam edecektir. Ancak Washington iin nemli olan, bu ilginin ve balantlarn ABDye olan maliyetini azaltmaktr. Bylece Washington imkanlarn menfaati olan dier blgelere de tahsis edebilecektir. Onun iin ABnin, Avrupann gvenlik ve istikrarn kendi imkanlaryla gsleyebilecek askeri gce erimesi gerekmektedir. Fakat, Washingtona gre, AB bunu ABD ve NATO ile balarn kopartmadan gerekletirmelidir; kendi bana buyruk olmamaldr. Washingtonun baka bir kaygs da, ABnin ekonomik rekabeti, zellikle silah tedariki politikasnda gittike Amerikan firmalarn bir tarafa brakarak kendi i pazarna ynelmesi ve kendine yeterli, kapsaml ve bamsz bir savunma sanayi kurmak istemesidir. ABDye gre bu politika ciddi riskler tamaktadr. Her eyden nce, gereksiz bir ikileme (duplication) yaratarak teknolojik ve ekonomik israfa sebebiyet verecektir. Ayrca, NATOnun temelini tekil eden Avrupa ve ABDnin karlkl bamlln ve ibirliini zayflatarak Atlantik ttifakn byk lde ypratacaktr.

310

Tm bu aklamalardan sonra zet olarak diyebiliriz ki, ABD, Avrupa btnlemesini hem desteklemekte hem de kendi denetiminde tutmak ve ynlendirmek istemektedir. ABD bakmndan, Avrupann neminin nitelii deimitir. Avrupa artk tehdit altnda deildir. ABDnin koruyucu emsiyesinin nemi bir hayli azalmtr. Avrupa artk Avrasyann zengin ve demokratik bir paras olarak, o byk ktann istikrar iin nemlidir. Trkiyenin AB yelii de Amerika iin bu bakmdan ok nemlidir. Avrupaya demir atm demokratik, mreffeh ve istikrarl bir Trkiye Avrupann gcn arttracak ve Avrupay kritik mcavir blgelerinde de sorumluluklar almaya tevik edecektir. Ayn zamanda Trkiye, AB ile NATO ve dolaysyla ABD arasndaki balantlarn devamna katkda bulunan nemli bir unsur olacaktr. Washingtonun bu beklentileri, Trkiyenin AB yeliini kuvvetle desteklemesinin en nde gelen nedenleridir. Ancak, 11 Eyll 2001 ve onu takip eden olaylardan sonra transatlantik ilikilerinin bir lde zorlanmas muhtemeldir. Afganistan savandan sonra ABD, Orta Asyada hem siyasi hem askeri nfuzunu devam ettirme ve arttrma imkann buluyor. Gney Kafkasyada etkisini zaten pekitirmekteydi. Baka bir deyile, dnyann jeopolitik bakmdan en kritik blgelerinden biri olan Hazer Denizi havzasn hem doudan hem batdan kuatmaya balyor. Ancak unu belirtmek gerekir ki, bazlarnn ima ettiklerinin aksine bu, Afganistan harekatnn ne sebebi ne de nceden tasarlanm hedefidir. Fakat, ister istemez, o harekatn sonucunda ortaya kacak olan bir durumdur. Eer Washington, Afganistann tekrar terristlerin yata durumuna gelmesini istemiyorsa, ki isteyemez, oradaki etkisini bir ekilde srdrecektir. Doaldr ki, ABD etkisinin, terrizmi nlemenin tesinde, jeostratejik sonular da olacaktr. Amerikann g ve etkisinin Afganistan harekatyla arpc bir ekilde ortaya kmas AB yesi lkeleri rahatsz etmektedir. Bata Fransa olmak zere AB yeleri, Avrupa btnlemesinin hz kazanmas, Rusya ve inin de katklaryla ABDnin tek tarafl giriimlerini ve etkisini snrlayacaklarn ve uluslararas sistemin ok kutuplulua doru gideceini umuyorlard. Bu politikann ksa bir sre iinde meyvalarn vermeyecei artk anlalyor. Bunun da tesinde, Avrupal dnrler dahi, 11 Eyllden sonra devlet arlkl politikalarn tekrar nem kazanacan, btnleme hareketinin yavalayacan, Avrupann insan haklar ile devlet gvenliini badatrmakta zorlanacan vurguluyorlar. Terrizmle mcadele konusunda da ABD ile Avrupal mttefikler arasnda uyumazlklar kmas ihtimali yksektir. Terrizmin tanm bir uyumazlk noktas olarak devam edecei gibi, mcadele yntemleri konusunda da uzlama kolay olmayacaktr. ABD terristleri cezalandrmay ne karrken, Avrupa terr nleyici tedbirleri vurgulayacaktr. ABD idam cezasn uygularken, Avrupa idam cezasndan tr Amerikay knamaya devam edecektir. ABD askeri tedbirlerin yararna inanrken, Avrupa siyasi ve ekonomik tedbirleri ne karacaktr. Bu tr sorunlar ABDyi Avrupaya ramen ve Avrupasz hareket etmeye zorlayacak ve Atlantik ilikilerini zora sokacaktr.7 Trkiyenin Konumu ve

311

Gelecee Bak Trkiye, 1970den beri terr ile mcadele ediyor ve terrizmden zarar gren lkelerin banda geliyor. Bu mcadelesinde Trkiyeye en ok destek veren mttefik Amerika Birleik Devletleri ynetimi olmutur. PKK lideri calann Kenyada yakalanp yurda getiriliinde ABDnin yardm unutulamaz. Ayrca, Trkiye bir NATO yesidir ve terr konusunu defalarca NATO gndemine getirmitir. Laik ve demokratik bir devlet olarak terrizmin bata gelen hedeflerinden birisi olmaya devam etmektedir. Bu sebeplerden dolay, 11 Eyll 2001 saldrsndan sonra, Ankarann bir tek tercihi vard: olaylarn dnda kalamazd, ABDnin yannda yer almak zorundayd. Bu adan pazarlk sz konusu olamazd. Ancak, nasl bir destek ve yardmda bulunaca bir tercih konusu olabilirdi. Ankara, aynen bu ekilde hareket ederek doru yolu seti. Tereddt etmeden ve pazarla girimeden, askeri birlik gnderme dahil her trl destei vereceini aklad. Fakat ihmal ettii bir nokta oldu. Zamanmzda halkla ilikiler, uluslararas politikann nemli bir parasdr. Hkmetlerin d politika giriimleri konusunda hem kendi kamuoylarn hem de yabanc lkelerin kamuoylarn aydnlatmalar gerekir. Ankara, bu bakmdan ar davrand iin eletirilebilir. Trkiye, hem Mslman hem de laik ve Batya alm bir lke olarak zel bir konuma sahiptir. Ankara, bu zel konumun artlarn yerine getirerek, gelimelerin bir Mslman-Hristiyan atmasna dnmemesi iin gereken uyarlar yapmaktan da geri kalmyor. Trkiyenin kendi konumu ve gemii itibariyle yapmamas ve hibir zaman yapamayaca tek ey, terrizm konusunda ifte standart uygulamak ya da terr eylemlerini hakl gsterecek ahlaki eitlemelere girimektir. Trkiyenin Terrle mcadele anlay bugn dahi Avrupal mttefiklerden ok ABDye yakndr. Fakat, Rum ve Ermeni lobilerinin etkisiyle ABD Kongresinin Trkiye aleyhine kararlar almas ihtimali ortadan kalkmayacaktr. Bu ihtimal iki lke arasnda sorunlar yaratabilecektir. Irak ise, ikinci nemli sorundur. Trkiye, Iraka kar bir askeri harekatn balamamas iin alyor. Buna ramen, Irak ile sava kanlmaz hale gelirse Ankara nasl davranmaldr? Byle bir olay vuku bulursa, Trkiyenin bunun dnda kalmas hemen hemen imkansz gibidir. Trkiye bu anlay benimser duruma gelmitir. Hatta Kuzey Irakn geleceinde Trkmenlerin de bir yeri olmas gereini vurgulamaya balamtr. Genel olarak tm Irakn zel olarak Kuzey Irakn gelecei Trkiyenin hayati menfaatlerini dorudan ilgilendiren bir konudur. Trkiye, Krfez Savandan bu yana Kuzey Irak topraklarnda defalarca askeri operasyon dzenlemek zorunda kalmtr. Kuzey Irakda belki halen konulanm Trk askerleri ve silahlar var. Yani, zaten bugnden Irakn iindeyiz. Eer Ankara, Kuzey Irakn gelecei zerinde tayin edici sz sahibi olmak istiyorsa, fazla bir tercihi olmayacaktr. Olaylardan Trkiyenin konumuyla ilgili u sonucu karabiliriz: Olaylar ne ABD ile Avrupann yaknlamas ne de Avrupa ile Trkiyenin yaknlamas sonucunu douracaktr. Hatta Transatlantik ilikileri daha da sorunlu hale gelebilir. NATO-Rusya ibirliinin mesafe almas, NATOyu bir ortak savunma rgt olmaktan tamamen karp, bir ortak gvenlik rgt haline getirebilir. AB-Trkiye ilikileri kendi seyrinde devam edecektir. Buna mukabil, ABD ile Trkiyenin gvenlik menfaatleri 11

312

Eyll ncesine oranla daha ok rtecektir. Trkiyenin Afganistann yeniden yaplanmasnda rol almas, terrle savaa aktif olarak katlmas ve Rusya ile ibirliindeki gelime, Trkiyenin nemini bir Avrupa lkesi olarak deil, bir Avrasya lkesi olarak belirginletirecektir. Ancak, 11 Eyllden sonraki gelimeler Trkiyeyi AB iin daha da vazgeilmez hale getirecektir. Buna mukabil, ABnin terrizme kar tutumu tam olarak akla kavumadka, Avrupa ile ABD arasnda sorunlar kaca gibi, Avrupa ile Trkiye arasnda da uyumazlk devam edecektir. Trkiyenin AB yesi olmaktan vazgeeceini gsteren ciddi bir iaret yoktur. Duraksamalar, tereddtler ve engellemeler de olsa, sre devam etmektedir. Ankara, bu erevede, AGSPnn karar srelerine henz AB yesi olmasa bile, katlmak istemekte ve AGSPnn gelimesine katkda bulunmaya hazr olduunu beyan etmektedir. AGSPnn ve genel olarak ABnin gelime yn ve uzun vadeli eilimleri, Trkiyeye ihtiya duyulduunu ve Trkiyenin dlanamayacan gstermektedir. ABDnin gvenlik stratejisindeki eilimler de, Trkiyenin genel olarak ABye, zellikle AGSP katlmndan yanadr. Bu nedenle, Washingtonun Trkiye lehine ABye yapt telkinler devam edecektir. Ancak, Avrupa kimliinin dlayc bir zellii daima var olacaktr. Sorun, bu zelliin ne kadar n plana karlmas ile ilgilidir. Insan haklar, demokratikleme ve hukuk devleti Avrupa kimliinin ve AGSPnn meruiyetinin temel talar olarak kabul edilmektedir. AB bir taraftan Trkiyenin askeri gcn, jeostratejik konumunu ve byk potansiyelini gzard edememektedir. te yandan Trkiyenin demokratikleme srecinde geldii noktay da gz nnde tutarak karar verecektir.

313

Ali L. Karaosmanolu, NATOs Eastern Frontier, NATOs Sixteen Nations (October

1986): 42-45; and J. C. Snyder, Strategic Bias and the Southern Flank Security, Washington Quarterly (Summer 1985). 2 Trkiye ile ilgili gvenlik tartmalar iin, bkz. Heinz Kramer, A Changing Turkey: The

Challenge to Europe and the United States (Washington, D. C. Brookings Institution, 2000) 202-220. 3 Ole Waever, Insecurity, Security, and Asecurity in the West European Non-War

Community, in E. Adler ve M. Barnett, eds. , Security Communities (Cambridge: Cambridge University Press, 1998): 69-118. 4 5 Presidency Conclusions, Helsinki European Council, 10-11 December 1999, section II. Nicole Gnesotto and Karl Kaiser, European-American Interactionin Franois Heisbourg,

ed. , European Defense: Making it Work (Paris: WEU Institute, 2000): 33-44. 6 29. 7 ABD ve Bat Avrupann birbirlerinden uzaklamalarnn temel nedenleri iin, bkz. Stephen Zbigniew Brezinski, Living with a New Europe, The National Interest (Summer 2000): 17-

Walt, The Ties that Fray: Why Europe and America are Drifting Apart, The National Interest (Winter 1998/1999: 3-11.

314

Kreselleen Dnya'da Ab-Trkiye likilerinin Yorumlanmas / Prof. Dr. lhan Tekeli - Selim lkin [s.184-196]
Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi / Trkiye I. Giri zun bir tarihsel perspektif iinde yaklaldnda Avrupa ile Trkiyenin ilikisinin ok deiik aamalardan getii grlebilir. Eer Osmanl dneminin ilk yllarna kadar geriye gidersek, Anadoluda domasna karn gelimesini byk lde Avrupada gerekletirmi olan Avrupayla atma iindeki bir imparatorluk ile karlarz. 18. ve 19. yzyla geldiimizde ise Avrupann kuzey Atlantik kylarnda modernite projesi domutur. Bu proje doduu blgenin snrlarna hapsedilememekte, tm dnyay dntrmeye ynelmektedir. Modernite projesi bir yandan Osmanl mparatorluunu ulus devletlere ayrtrarak zerken bu ulus devletleri kuran aydnlanmac kadrolarn yaratmtr. Birinci Dnya Sava dneminde ise Osmanl mparatorluu Avrupann sanayilemi devletlerinin pazar paylam savanda, bir yandan savaan bir taraf, te yandan paylalacak Pazar olarak nemli bir rol oynamtr. Birinci Dnya Savan kaybeden tarafta olmasna karn kazanan tarafn paylam planlarna kar karak, bir Ulusal Kurtulu Sava vermi, bu planlarn gereklemesini engellemitir. Kurtulu Sava sonrasnda Trkiyede ulus devlet oluurken uygulanan radikal modernite projesi dneminde ise Avrupayla yeni bir iliki biimi gelimitir. Trkiye bu dnemde Batya ramen bir Batllama stratejisi benimsenmitir. Avrupaya kar bir yandan hayranlk duyulurken, te yandan eletirel bir konum seilmitir. Avrupa iyinin kayna olduu kadar ktnn de kayna olarak alglanmtr. Bu nedenle onun karsnda semeci bir tutum benimsenmitir.1929 dnya ekonomik bunalmndan sonra ortaya kan dnya konjontrnde Trkiye Avrupayla ilikisini bu bak asyla gelitirebilme olanan elde etmitir. Bu ksa zetleme bile Avrupa ile Trkiye ilikisinin ne kadar karmak ve girift olduunu ve srekli yeni anlamlar kazandn ortaya koymaktadr. 1957 ylnda Roma Antlamasnn imzalanarak, 1958 ylnda Ortak Pazarn olumaya balamasyla Avrupa-Trkiye ilikilerinde yeni bir safhaya girilmitir. Avrupadaki ulus devletler dnyasnn kendi sorunlarn zmek iin oluturmaya balad bu blgesel birliktelik, 1 daha balangcnda Trkiyeyi bir savunma gdsyle iliki kurmaya itmitir. Denilebilir ki Trkiye asndan AB ilikisinin daha balangcnda olan bu savunma gds dnyadaki ve ABdeki gelimeler karsnda biim deitirerek varln korumutur. Trkiye AB ilikilerinin gelime tarihi byk lde bu savunma gdlerinin yeni biimlerde gerekletirilme tarihidir. Byle bir yky kurmak iin bu yazda nce AB projesinin gelimesi ortaya konulmaya allacak daha sonra da, Trkiye AB ilikilerinin nasl gelitii ele alnacaktr. Ama AB projesinin yks anlatldnda bir baka lekte orada da bir savunma gdsnn varl ortaya kacaktr.

315

II. AB Projesinin Doma ve Evrilme yks 1948-1994 yllar arasnda GATTa bildirilen blgesel birlikler oluturma anlamalarnn says 109a ulamt. Avrupa Birlii olgusunu kreselleen dnyada ortaya kan bu ok saydaki blgesel birliklerden her hangi biri olarak grmek doru olmaz. AB bu birlik dncesini en ileriye gtreni olmutur. Avrupa Birlii oluturma dncesinin gerilere giden bir tarihi vardr. Avrupa terimi 17. yzylda kullanlmaya balamtr. Ayn yzylda ulus-devletin ortaya kndan sonra Avrupa federasyonu dncesi de gelimeye balamtr. Kant srekli bir bar salayacak dzen arayna girdiinde Avrupa Birleik Devletleri dncesini ortaya atmtr. Bu dnce hibir zaman ortadan kalkmam olsa da kinci Dnya Savann ok acl deneyiminden sonra Avrupann gndeminde o zamana kadar grlmemi bir dzeyde etkili olmaya balamtr.2 II. Dnya Savann aclar daha unutulmadan Avrupada kanl savalar nlemek iin Avrupa lkeleri arasnda bir siyasal birlik oluturma projesi gelimitir. Bu bar iinde bir Avrupa ryasdr. Sava sonrasnda byle bir birlik oluturmak iin atlan admlar baz lkelerin parlamentolarndan destek bulmam ve dolaysyla uygulamaya konulamtr. AvrupaSavunma Topluluu projesi 1952 ylnda, Avrupa Siyasal Birlii Projesi 1953 ylnda baarszla uramtr. Bu yllarda gerekletirilebilen tek proje 1952 de kurulan Avrupa Kmr ve elik Birlii olmutur.3 Bunun zerine birleik Avrupa projesinin ncleri farkl bir strateji izlemeye balamlardr. Avrupa lkeleri arasndaki birlii nce bir ekonomik proje olarak gerekletirme, daha sonra da bu projenin ileyiinin yarataca gven ortam iinde aama aama siyasal bir birlie geilmesi aray iine girmilerdir. Avrupada bir federal devlet oluturmann ncln edenler 1957 ylnda kabul edilen Roma Antlamasyla Ortak Pazar diye de bilinen Avrupa Ekonomik Topluluunun kurulmasna raz olmulardr. 1958 ylnda atom enerjisinin bar kullanmn gelitirmek iin bir ortak pazar niteliinde olan Avrupa Atom Enejisi Topluluu kuruldu. Ama ekonomi alannda bir birlemeyi ngren bu antlamann Avrupay gelecekte bir siyasal birlie gtrecei umudunu korumulardr. Bu umud Antlamada ifadesini ever closer union (her geen gn daha yakn birlie) ibaresinde bulmutur.4 Bu nedenle uygulamaya konulan bu proje daha balangtan itibaren belli bir gzergah zerinde hareket edecek bir biimde tasarlanmtr. AB bu gzergah zerinde srekli mzakerelerle ilerlemektedir. Eer AByi bir tek metaforla tanmlamak gerekirse onu srekli mzakere olarak ifade edebiliriz.

316

Avrupa Ekonomik Topluluu 1958-1968 yllar arasnda baz zorluklarla karlasa da kararl ve inanl bir gelime gstermi, Roma Antlamasnn ortaya koyduu projeyi baaryla uygulamaya koymutur. 1968 ylnda gmrk birlii gerekletirilmitir. Daha gmrk birliinin gerekletirilmesi tamamlanmadan 1967 de yrrle giren fzyon antlamasyla gmrk birliiyle yetinilmeyerek AET, EUROTOM ve Avrupa Demir ve elik Topluluu birletirilerek Avrupa Topluluklar (AT) ad alnmtr. Bu aamada gmrk birliini amalamann tesinde ye lkelerin ekonomik politikalarnda bir uyumun da salanmasnn amalanmasyla birlemenin derinlemesi konusunda bir adm daha atlmtr. Bu birlemenin gerisinde Avrupann ABDnin hegemonyas karsnda kendisini bulma aray bulunuyordu. Bu kayg en iyi ifadesini Servan Schreiberin Amerika Meydan okuyor kitabnda buluyordu.5 Avrupa ABDye kar savunmasn sadece ATye geite deil zamanda da genilemede buluyordu. Sancl mzakerelerden sonra AT ngiltere, Danimarka ve rlandann katlmyla ilk genilemesini 1973te gerekletirmi oldu.6 1970li yllarda dnyann yaamaya balad ekonomik bunalmlar karsnda ise ATnin oluumu ve genileme bir zm olma niteliini kazanmamtr. Bu dnemde AT eurosclerosis szcyle tanmlanmaya balamtr. Avrupa Ekonomik Topluluunun doku sertlemesiyle kastedilen dnya ekonomisinin yeniden yaplanmaya girdii bu dnemde ABD ve Japonya karsnda yarabilirliini yitirmeye balamas ve bu olgu karsnda gerekli kurumsal dzenlemelere gidemeyii ve politikalar gelitiremeyii olmutur.7 Bu arada AT ikinci genilemesini ekonomik olmaktan ok ditatrlklerden kurtularak demokrasiye geen Avrupa lkesinde demokratik rejimlerin istikrarn salamak iin gerekletirme yoluna girmiti. Yunanistan 1981de, spanya ve Portekiz 1986da ATye katld. Eer yeni kurumsal dzenlemeler yaplmazsa AT daha duraan hale gelecekti. Bu sorunlar karsnda AT ilk admlarn 1984 ylnda atmaya balamtr. Bu ylda Avrupann bunalmdan kmas iin birlemenin daha da derinletirilmesine dayanan bir strateji benimsenmitir. 1985 ylnda kabul edilen, Tek Avrupa Senedi8, 1987 yl ortasnda uygulamaya girmitir. 1968de ilemeye balayan Avrupa Gmrk Birliinin ye lkelerin ekonomilerini derinden btnletirememiti. Avrupa pazarnn tam olarak btnleerek tek pazar haline gelmesi 1992 ylnda tamamlanacakt. Bylece Avrupann yeniden yaplanan dnya ekonomisinde yarabilirlii artrlmak isteniyordu. Tek Avrupa Senedi bir yandan topluluun kurumsal yapsnda deiiklikler yaparak karar alma kapasitesini artryor, te yandan Roma Antlamasn, tek pazarn 1992de gereklemesi, ye lkeler arasndaki ekonomik ve sosyal kohesyonun artrlmas ile topluluk ii eitsizliklerin azaltlmas, bilimsel ve teknolojik gelime konusunda ortak politikalarn izlenmesi, ortak parasal politikalarn gelitirilmesi ve parasal birliin salanmas, sosyal konularda topluluk sorumluluu ve nihayet evre konularnda topluluk yetkilerinin tanmlanmasyla geniletiliyordu. Tek pazara geie ilikin dzenlemeler 1992ye kadar uygulamaya konuldu. Ama bir yandan byle derinden btnleen bir pazarn ayr ayr ulus-devletlerin kararlaryla ynlendirilmesi eskisinden

317

daha g hale geliyordu, te yandan 1989 ylnda sosyalist blokun zlmesinden ve souk savan ortadan kalkmasndan sonra hem kendisini tanmlamak bakmndan hem de kendi gcyle uyumlu uluslararas yeni siyasal roller edinme aray iine giriyordu. Bu gereksinmeler 1992de ATnin oluumu bakmdan n aamay oluturan Maastricht Antlamasnn yaplmasn getirdi. 1953te gerekletirilemeyen siyasal birlik hedefine uzun bir yolculuktan sonra ulalm oldu. Bu Antlamayla Avrupa Topluluu nitelik deitiriyor, Avrupa Birlii adn alarak ekonomik ilevleri yannda siyasal ilevler yklenmeye balyordu. Aralk 1991de Maastrichtte kabul edilerek 1992 ubatnda imzalanan Avrupa Birlii Antlamas yedi blmden oluuyordu.9 Ama bu antlamann getirdikleri genellikle ABnin zerine oturduu stn metaforuyla anlatlmaktadr.10 Birinci stunu genellikle eski antlamalarla oluturulmu olan ATnin yetkilerinin artrlmas, karar verme kapasitelerinin gelitirilmesi oluturmutur. Artrlan yetkiler,eitim, kltr, tketicinin korunmas gibi deiik alanlardadr. Bunlar iinde belki de en arpc olan Tek Avrupa Senedinde zerinde anlalm olan ekonomik ve parasal birliin salanmas konusunda bir takvimin belirlenmi olmasdr. Bu erevede tek para kullanm ve bamsz bir merkez bankasnn ileyiinin en ge 1999 yl banda balatlmas kabul edilmitir.11 kinci stun daha ok sosyalist blokun zlmesinden sonra ortaya kan gereksinmelere yant vermektedir. Ortak d ve gvenlik politikas gelitirilmesi kararlatrlmtr. Bu alan topluluun kurumlar dndaki hkmetleraras ilikiler kapsamnda dnlmtr. Bat Avrupa Birliinin (BAB) geniletilerek Avrupa Birliinin savunma ilevini yklenmesi ngrlmtr. n stunu ise adalet ve iileri politikalar oluturmaktadr. Bu kapsamda g ve iltica konularyla, uyuturucu madde kaakl ve rgtl sularla mcadelede ye lkeler arasnda ibirliine gidilmesi yolu benimsenmitir. Bu stundan son ikisi ABnin siyasal ynn ortaya koymaktadr. Ayrca Antlamann bir baka siyasal yn Avrupa Birlii Yurttal kavramn getirmesi olmutur. ye lkelerin yurttalarna seme ve seilme bata olmak zere, serbest dolam ve ikamet, ye olmayan lkelerde korunma, dileke verme ve ombudsmandan yararlanma vb. haklar tannmaktadr. Bunlarn dnda Avrupa siyasal ortamnn sosyalist dnce geleneinin etkisi altnda olmasnn iki yansmas olarak, iilerin alma koullarn dzenleyen Sosyal art ile Birlik iindeki ekonomik ve sosyal kohesyonu artrmay, blgesel eitsizlikleri azaltmay amalayan yeni bir fonun kurulmas, Antlamada yer almtr. ABnin balangta belli bir gzergahta ilerliyecek bir proje olarak tasarlanmas, atlan her admn, yeni admlarn atlmasn zorunlu klacak biimde formle edilmesini gerektirmitir. Byle atlan admlarn yeni admlar atlmasn zorlamas konusunda belki de en iyi rnek rnek Tek Pazar gerekletirmek iin atlan admlar olmutur.

318

Bu derinlemenin gerekesini oluturan Chechini raporunda, bu birlemenin Avrupa Topluluunun toplam gelirini artraca gsterilmeye allyordu.12 Salt bu adan bakldnda byle bir gelime aklc bir uygulama olarak grnyordu. Ama ksa bir sre sonra tek pazarn olumasnn bunun tesinde sonular olduu ortaya kmtr. Tek Pazar haline gelmi bir ekonomik birlikte, her lkenin ayr ayr paraya sahip olmas ve ayr para politikalar izlemesi zorlam, tek Avrupa parasna geii ve Avrupa Merkez Bankasnn kurulmasn zorunluluk haline getirmitir. Bu da bir siyasal birlie gidi asndan ok nemli bir adm olmutur. Maastricht Antlamasnn Tek Pazarn gereklemesinden sonra yaplm olmasnn getirdii bir baka zellik blgesel fonlarn byk lde artrlmas olmutur. Tek Pazar iinde eitsizliki byme yasas daha etkili olarak alacaktr. Bunun etkilerinin giderilmesi iin ABnin yeniden datm ilevlerinin daha da glendirilmesi gerekmitir. ABnin glenmi yeniden datm ilevleri AB yeleri iin oyunu sfr toplaml olmaktan kartmakta onun btnlnn korumasn duygusal ballklardan ok aklcln sonucu haline getirmektedir. Dnyadaki dier blgesel ekonomik birliklerin ayn duyarll gsterdii sylenemez. ABnin krk yl aan tarihi bu bakmdan baarl olduunu ve blgesel eitsizlikleri azalttn gstermektedir.13 AB bir siyasal birlie doru ok nemli admlar atarken ok nemli bir grevle de kar karya kalmt. 1989da Avrupada sosyalist blokun zlmesinden sonra AB Dou Avrupa lkelerinin ekonomilerinin kapitalist ekonomiye geiini kolaylatrmak ve Batya entegre etmek sorumluluunu hissediyordu. 1989 Temmuzunda Pariste toplanan G7ler Polonya ve Macaristana ekonomik yardm kararlatrmt. Bu amala PHARE program balatld, daha sonra bu program eski sosyalist lkelerin tmn kapsar hale gelmitir. PHARE programnn uzants olarak AB orta ve dou Avrupa ve Baltk lkelerinin entegrasyonunu salamak iin bu lkelerle ortaklk (association) antlamalar imzalad.14 Buna karn AT sosyalist blokun zlmesinden sonra fiilen bymeye balamt. 1990 ylnda Dou Almanyann Bat Almanyaya katlmasyla AT bir bymeyi gerekletirmi bulunuyordu.15 AB eski sosyalist blok lkeleri konusunda byme stratejisine netlik kazandrmadan gelimi kapitalist demokratik lkeler olan Finlandiya, sve ve Avusturyay da tam yelie kabul ederek nc nemli bymesini gerekletirerek ye saysn 1995te 15e kard. ABnin nndeki yeni genileme iki bakmdan zorluk tayordu. Bunlardan birincisi ok sayda lkenin tam yelik iin bavurmu olmasyd. kincisi ise bu lkelerin hem siyasal hem de ekonomik adan yelie haz olmayyd. Bu lkelerin yelii iin nemli dnmler geirmesi gerekiyordu. Avrupa Konseyi 22 Haziran 1993teki Kopenhag toplantsnda PHARE kapsamndaki bu lkelerin istekleri halinde AB katlmalar iin gerekletirmeleri aranacak koullar belirlendi. Daha sonra Kopenhag Kriterleri diye nlenen bu koullar 1995 Madrid ve 1997 Luxemburg zirvelerinde gelitirildi. Bu kriterler ekonomik ve siyasal olmak zere grupta toplanabilir. Ekonomik kriterler ileyen bir piyasa ekonomisinin varln ve AB lkeleriyle rekabet edebilme kapasitesine sahip olmay

319

n gryordu. Siyasal kriterler de balca grupta toplanabilir. ABye kabul edilecek lkelerde, a) demokrasi ve hukukun stnl, b) zgrlkler ve insan haklar c) aznlklarnn korunmas ve sayg grmesi salanm olmalyd. Bunlar gvence altna alan kurumlarn yerlemi ve benimsenmi olmasn gerekli grlmekteydi.16 Lksemburg zirvesinde ise ABye katlacak lkelerin sadece AB mktesebatn kabul ederek mevzuatn deitirmesinin yeterli olmad bunlarn ciddi olarak uygulanmas gerektii zellikle belirtiliyordu. 16-17 Haziran 1997de toplanan Amsterdam Zirvesinde ise ABnin yeni genileme dalgasnn gerekli grd kurucu antlama deiiklikleri onayland. Bu Antlamayla AByetkisine braklan politika alanlar bir kez daha geniletildi. Adalet ve ileri alannda yeni ibirlii alanlar belirlendi. Ortak D Politika ve Gvenlik Politikasn etkinliini artracak dzenlemeler yapld. Byyecek topluluun karar mekanizmalarnn ilerliini artrmak iin nitelikli ounluk aranacak karar alanlar ve nitelikli ounluun nasl saptanaca belirlendi.Kopenhag kriterleri birlik kurucu antlamasnda aka belirtildi.17 16 Temmuz 1997de Avrupa Komisyonu Avrupa Parlamentosuna Gndem 2000 raporunu sunmutu. Bu raporda ABye katlmak iin bavuran lkelerden 10 orta ve dou Avrupa lkesiyle Kbrs ve Maltann yelik iin yapmalar gereken hazrlk sreci belirleniyor, Trkiyenin yelie ehil olduu kabul edilmesine karn Trkiye iin bir yol haritas verilmiyor ve bu srecin dnda braklyordu. 13 Aralk 1997deki Lksemburg zirvesinde Komisyonun nerileri dorultusunda 12 lkenin hazrlk almalarnda belli bir aamaya gelince tam yelik mzakerelerinin balatlmas kabul edildi. Trkiyeye ksa dnemde yelik yolu almayarak, daha ok var olan ortaklk antlamasn derinletirecek Avrupa Konferansna arlmas kararlatrld. Ayrca AB yesi olacak lkelerin lm cezalarn kaldrmas koulu getirildi. Lksemburg zirvesinde Trkiyenin ABye katlm sreci dnda braklmas, daha sonra zerinde ayrntl olarak duracamz zere Trkiyenin tepkilerine neden oldu. Bu tepkiler sonucunda 10-11 Aralk 1999 Helsinki toplantsnda AB Konseyi daha nceki AB Konseyi kararlar dorultusunda Trkiye iin de bir katlm ortakl belgesi hazrlanmas karar alnd. Bylece ABye katlacak lke says 13e ykseldi. 1997 ylnda toplanan Amsterdam Zirvesinde ulus devletlerin direnleri genileyen ABnin karar srelerini iler hale getirecek kararlarn alnmasn engellemiti. Bu eksiklikleri gidermek iin 8-10 Aralk 2000 tarihinde Nicete yaplan AB zirvesinde kurucu antlamalarda deiiklik yapan yeni kararlar alnd. Bu zirvede bir Avrupa Temel Haklar art kabul edilerek ye lkelere sunulmutur. Zirvede 2010 ylna kadar kurum organlarnda hangi tarihlerde ne tr deiikliklerin yaplaca, 27 yeli (Trkiye hari) ABnin organlarnn da lkelerin temsillerinin hangi oranlarda olaca saptand. Nitelikli oy okluunun hesaplanmasnda byk devletlerin arl artrld.18 ABnin Oluum Sreci zerinde Bir Genel Deerlendirme

320

Avrupa Birlii olgularn etkisiyle ve srekli mzakerelerle gelimesini srdryor, niteliini deitiriyor. AB projesinin Maastricht Antlamasndan sonra kazand siyasal ierie dayanarak, Roma Antlamasna raz olmak durumunda kalan federalistlerin ryas olan Avrupa Birleik Devletlerine ulalmak zere olduu sonucuna varabilir miyiz? Baka bir deyile AB iindeki ulusdevletler kendilerinin tamamen almasna raz olmakta mdrlar? Olup bitenlere bakarak bu soruya evet yantn vermek ok yzeysel bir yaklam olur. Bu soruya daha yeterli bir yant verebilmek iin ABnin oluum srecinin zelliklerini daha yakndan incelemek gerekir. Bunun iin konu zerinde durmakta yarar vardr. Bunlardan birincisi ABnin snr oluturma ya da kimliini belirleme yaklam, ikincisi ABnin kurumsal dzenlemeci zellikleri, ncs ise ABnin oluumunda genileme ve derinleme srelerinin i ielii olacaktr.19 ABnin oluumu srasnda verilen kararlarn nemli bir kesimi AB iinde kimlerin yeralaca, kimlerin dta braklacana ilikindir. Bu kararlarn iki yn vardr. Bir yandan ABnin kimliini te yandan corafik snrlar oluturmaktadr denilebilir. AB projesinin her iki bakmdan da yeterli akla sahip olmad ve srekli mzakerelerle oluumunu srdrd sylenebilir. ABnin kimlii bakmndan belli olan ve tartma konusu olmayan baz zellikleri bulunmaktadr. AB Antlamasnda bir lkenin ye olmas iin konulan koullar arasnda ok partili parlamenter demokrasiyi, piyasa ekonomisini, hukuk devleti ilkelerini, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin uygulanmasna duyarll benimsemesi bulunmaktadr. Kukusuz bu ltler belli bir snr oluturmaktadr.20 Ama bu ltler zellikle ulus-devletlerle yaran bir AB kimlii oluturmakta yetersiz kalmaktadr. nk bu zellikler ou kez AB olmadan da olumu ya da oluacak zelliklerdir. Bu nedenle ABnin ulus devletlerin tesine geen ayr bir kimlik oluturur hale gelmesine yetmemektedir. Bu konuda iki tr yorum yaplabilir. Bunlardan birincisi AB yurttalarnn byle bir kimlik oluturabilmesi iin byk lde AB projesinin belirlilik kazanmas ve bu yurttalarn bu proje iinde kendilerine bir yer bulmasna bal olacaktr. Bir rnek sunmak gerekirse AB yurttalar karlarnda; ABnin yaamsal karlarn korumak iin etkili giriimlerde bulunan siyasal irade ve kapasitede bir Avrupa grrlerse, gelitirecekleri kimlik ile, dnya politikasnda nemli iddialar bulunmayan bu konularda giriimleri Amerika Birleik Devletlerinin nderliine terkeden, sadece yurttalarnn refahn gelitirecek ekonomik konularla ilgilenen bir AB bulmalar halinde gelitirecekleri kimlik ok farkl olacaktr. Birinci halde gl bir AB kimlii oluurken, ikinci halde bugnk ulus-devlet kimliklerinin glgesinde kalan AB kimliiyle yetinmek durumunda kalacaktr. ABnin bu konudaki semeleri ak deildir. Zaman iinde srekli mzakerelerle belirlenecektir. ABnin ulus-devletlerle yaran bir kimlik oluturamay konusunda yaplabilecek ikinci yorum. ki olgunun niteliksel farkllndan dolay ulus-devletin yurttalar zerinde oluturduu kimlie benzer bir kimlii ABden beklemenin doru olmayacadr. AB olgusunun gelitii kresellemi dnyada

321

bireyler bir stn kimliin etkisi altnda deildir, ok kimliklidir. Byle bir dnyada ABden ulus-devletler dnyasna zg bir kimlik anlayn beklemek hakszlk olacaktr. ABye ye olacak lkeler iin konulmu olan Avrupa lkesi olma koulu ilk bakta ok belirli corafik bir snr izmektedir. Oysa Avrupa corafik olarak yeterli aklkta bir kavram deildir. Souk Sava sona erince AB dou snrlarnn esnekliini kefetmitir. Bunun ne noktada kesilecei bir corafya teriminin tanmna braklamayacak kadar nemli bir siyasal karardr. Bu uzanma AB projesinin kendi amalarnn deimesine gre mzakere edilmektedir. ABnin siyasal ynelimindeki gelimelere paralel olarak deien jeopolitik kayglara gre bu uzanma deiebilmektedir. ABnin snrlarn yurttalarnn dini inalarna ya da kltrel zelliklerine gre belirlemek isteyen Avrupa ii siyasal akmlarn pratikte etkili olmad ortaya kmtr. AB tanm nce Hristiyan dnyasndaki Ortodoks snrn am, daha sonra Trkiyenin aday lke olduunun ilanyla nfusunun ok byk ounluu Mslman olan bir lkeyi iine almtr. Kreselleen ve oulculuun ykselen deer olduu bir dnyada kendi snrlarnn tanmnda kltrel ayrmclk ltn AB tamak istememektedir. Srekli bir pazarlk iinde olan, yalnz Avrupann corafik kapsam deildir. Bu snrn neyi ifade ettii de srekli bir pazarlk iindedir. Snrlarn izen AB bunun iinde bir Kaleii Avrupas oluturamamaktadr.21 Byle bir projenin olumas deiik bakmlardan snrlarla karlamaktadr. Bunlardan biri dnyann kresellemekte olmasdr. Bir dieri ise ABgibi bir blgesel birliin evresinde bir rahatszlk unsuru haline gelmemesi iin komu lkelerine zel politikalar izlemek durumunda bulunmasdr. Bunun en ak rnei ABnin zel Akdeniz politikasnda kendini gstermektedir. Akdenizin kuzeyindeki lkeleri iine alan Avrupa Akdenizin gneyindeki lkelere duyarsz davranmaktadr. stn bir uygarl srd iddiasn tayan Avrupa bu uygarln kklerinin bugnk Avrupada deil Akdeniz evresindeki lkelerde olutuunun bilincindedir. Bunu dlamak bir anlamda kklerini dta brakmak anlamna gelebilecektir. Nitekim, AB 1994 Essen Zirvesinde yeni bir Akdeniz politikas saptam22 ve 27-28 Kasm 1995te Avrupa-Akdeniz Konferansnda kabul edilen Barselona Bildirgesinde bu blgeye ilgisine aklk kazandrmtr. Ama bu politikalar Avrupann dou snrlarndaki genileme siyasal ncelik aldndan uygulamada etkili olamamtr. Belki bunlardan da nemlisi ABnin oluum tarihi iinde bu oluumun srekli ABDnin etkisine ak kalm olmas ve Kaleii Avrupa modelinden ok Atlantik Avrupas modelinin gereklemekte olmasdr. Bu zmlemeler bize ilgin bir saptama yapmak olana veriyor. Ancak baz lkeleri iine alarak, baz lkeleri dlayabildiinde ABnin varlndan sz edilebilmektedir. Bu nedenle ABnin ister kimlik olarak, ister corafik olarak olsun, snrlarn belirlemesi gerekiyor. AB projesi n ak bir oluum niteliini tad iin tanmlad bu snrlar srekli olarak mzakere ediyor ve yeniden belirliyor. Ama herzaman zerinde mzakere edilebilecek bir snr kalyor.

322

Byle belirlenen ve mzakere edilen snrlar iinde ABnin oluumu srekli yeni kurumlarn (institution) gelitirilmesiyle salanyor. AByi tanmak ancak bu kurum ina etme niteliini tanmakla olanakldr. ABnin bu yolla deimekte olan dzeni genellikle neo-liberal kurumsalc yaklam olarak adlandrlmaktadr. Bu uluslararas ibirliinin gereklemesinin zorluklar zerine kurulmutur. Bu bakmdan ulustesi ilikilerin gelimesi ve uluslararas ibirliinin kanlmazl sylemi zerine kurulan liberal oulculuktan ayrlmaktadr. Neo-liberal kurumsalc yaklamda hem ulus-devletin, hem de kabul edildikten sonra uluslararas kurumlarn otonomileri kabul edilmektedir. Neo-liberal yaklama gre bu devletler aktif, renme kabiliyetine sahip olan, yeni kurumsal dzenlemelerin ortaya kard frsatlar alglayp, bu kurumlarn getirdii normlara uygun davranabilme kapasitesine sahiptirler. Byle bir varsaym ABnin kurumsal dzenlemlerinin sistemin performansn ynlendirebilecei karsamasn yapmaya olanak vermektedir. yle olunca da ABnin oluumunda kurumsal dzenlemeler temel aralar haline gelmektedir. Bu biimde tanmlanm olan neo-liberal yaklamn liberal yaklamdan kurumsalc dzenlemlere verdii nemle ayrlmasn Avrupa siyasetinde gl bir yeri olan sosyal demokratik eilimlere balamak doru olur. Kurumsalc dzenlemlere verilen bu arlk ABnin siyasal evriminin Avrupa Birleik Devletleri gibi bir federal devletin olumasndan ok,23 reglatif devlet denilebilecek yeni bir devlet trnn domas yolunda olaca yorumlarnn yaplmasna neden olmaktadr. ABnin oluumunun ulus devletlerin onayyla gelimekte olmas ulus devletlerin varln koruyan bir gelime yaamasna neden olmaktadr. Nitekim AB dzeyinde reglasyonlar retilmekte ama onlarn uygulanmas ulus devletlere braklmaktadr. AB dorudan vergi toplamamaktadr. Faaliyetlerin dalmnda subsidarity ilkesi uygulanmaktadr. Bu nedenle de bir federal devletin olumasndan ok yeni bir regulatif devlet douunu beklemek doru olacaktr. ABye byle yaklaldnda, AB yesi ulus-devletlerin ve dier ilgili aktrlerin ilikilerini ve eylemlerini dzenleyen bir ilikiler kompleksi olarak grlmektedir. ABnin oluumu demek gerekte bu kurumsal dzenlemelerin eitlenmesinin ve ulus-devletlerin yetki alanlarna mdahalelerinin derinlemesinin tarihidir. AB tarihi gstermektedir ki ABnin genilemesi ve derinlemesi i ie olan srelerdir. 1958 ylnda 6 devletten oluan toplulukta ye says nce dokuza, daha sonra 12ye ve 15e ykselmitir. Halen aday lke olduu kabul edilen 13 yenin eklenmesiyle, ye lke says 28e ykselecektir. ABnin yelerinin saysal art dnemleri genelikle ABnin karar yaplarnda ve karar alanlarnda nemli deimelerin olduu yllar olmutur. rnein balangta ulus devletlerin oy birliine dayanan bir karar verme sreci varken, ye saylar artnca sistem karar retemez hale gelmi ve nitelikli oy okluuna dayanan karar verme kurallar kabul edilmek durumunda kalnm ve oy okluuyla karar alnan alanlarn kapsam genilemitir. Byle bir gelime ulus devletlerin egemenlik haklarnn bir ksmn ABye devretmesi sonucunu dourmaktadr. Yani ABnin genilemesi Birliin derinlemesini de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle ABnin bymesinin mantn kavramak ABnin oluum srecini yorumlamak bakmndan zel bir nem tamaktadr. ABnin ilk byme srecinden sonraki bymelerde Birlie katlan lkelerin gelir ortalamas genellikle Birliin gelir ortalamasndan daha kk olmutur. Birlik

323

yksek gelirli bir ekirdein etrafna dk gelirli bir evrenin eklenmesiyle byme geirmektedir. Birlie katlan lkeler o tarihe kadar AB mktesebatn (acquis communautaire) benimsemek durumundadr. Bu mktesebat gn getike artmaktadr. Dolaysyla Birlie daha sonraki tarihte katlanlar, daha nce katlanlardan hem daha az gelirlidir, hem de daha radikal uyumlar yapmak durumundadrlar. Son byme kararndan nce bu husus tartlm ve bu zorlua zm bulmak iin iki geometrili ya da iki vitesli bir AB yapsna gidilmesi konusunda neriler yaplmtr. Birliin iindeki eitsizliklere duyarl olduu ve bu nedenle Birliin daha dk gelirli lkelerine kaynak aktard da dnlrse bu kararn ayn zamanda ABnin gelimi ekirdeinde bulunan lkeler iin pahal olduu ortaya kar. Anglo-Sakson pragmatizmi iinde kabul grebilecek iki ya da ok vitesli birlik yaklam ABde kabul edilmemi ve Birliin tekli yapsnn srdrlmesi yoluna gidilmitir. Bu da kukusuz kta Avrupasnn dnsel ve siyasal gelenekleriyle tutarl bir yaklam olmutur. ABnin byle bir byme srecine karar vermesini sadece dnsel ve siyasal geleneklerle aklamak yetersiz olabilir. Byle bir kararn ekonomik rasyonelinin ne olduu sorgulanmadan geilemez. ABnin byme karar uluslarn oybirlii ile kabul etmesi gereken kararlardandr. Bu durumda bymeyi kabul eden lkeler asndan bu kararn muhasebesinin nasl yapldn anlamak gerekir. Byle bir deerlendirmeyi yapan lkelerin iki farkl yaklam olabilir, bunlardan birincisi AB projesine katk asndan deerlendirme, ikincisi ise ulus-devletin kar asndan bir deerlendirmedir. Eer AB erekli bir proje olsayd ve AB kimlii ulusal kimliklere baskn hale gelseydi birinci yaklam ar basabilirdi. Oysa her iki varsaym da tam olarak geerli deildir, ama yine de gelecei tam belirli olmasa da AB projesi baz bakmlardan deerlendirme ltleri verebilir. Yeni katlmlarn ABnin gelimesinin bir engeli haline gelmemesi rneinde olduu gibi. kinci yaklam zellikle Birliin gelimi ve dier kesimine net kaynak aktaran lkeleri asndan nem kazanacaktr. Byyen bir sistemin maliyetini tayan bu lkeler de bu bymenin kendi lkeleri asndan pozitif ekonomik sonular douracan alglayabilmelidir. Bu ekonomik muhasebeyi olumluya eviren pazar bymesinin ve AB kanalyla uluslararas ilikilerde yaratlan denetimin salad dsallklardr. Ya da bir baka deyile ABde oyunun sfr toplaml olmaktan km olmasdr. Bu dsallklarn yaplan kaynak aktarmndan daha byk olaca konusunda bir kan olumusa byme iin bir engel kalmayacaktr. ABnin oluum srecine ilikin olarak buraya kadar yaptmz zmlemeler bize oluumun nasl gelitiini anlatyor. Ama bu anlat daha ok ABnin evresindeki lkeleri nasl iine alarak dntrd ve onlar dntrrken kendisinin de nasl dntn anlatyor. AB olgusunu d balam iine oturtmuyor. Oysa 1970li yllarda ekonomik krizler yayan bir dnya vardr. 1980li yllarda ve sonrasnda ise yeniden yaplanan ve kreselleen bir dnya ekonomisi bulunmaktadr. Bu ekonomi iinde AB bir yandan geri kalmamak, te yandan ABDnin hegemonik konumu karnda bir dengeleyici g olarak konumunu glendirmek aray iindedir. Bu d koullar bilinmeden ABnin yksn yeterli olarak kavramak olana bulunamaz. Bu biimde d balamna oturtmadan ABnin gelimesinin baarsn deerlendirmek iin de bir lte sahip olunamaz. 1980li yllarda AT ekonomisi byk hacmine ramen nemli sorunlarla kar karyayd. Teknoloji alannda ABD ve

324

Japonyaya gre geri kalyordu. stihdam yaratmakta byk glklerle karlayordu. 1999da ABnin her iki konuda da sorunlarn at grlmektedir.24 Tek pazarn gerekletirilmesinin ve Maastiricht sonrasnda siyasal birliin gerekletirilmesi iin atlan admlarn baarl olduu kreselleen dnyada ABnin belli bir baar gsterdii grlmektedir. Ama ABnin liberalist kresellemenin yaratt eitsizliklerden, dlanmalardan honut olmad grlmektedir. Nitekim AB iinde toplumsal olarak sorumlu bir kresellemeden sz edilmeye balanmtr.25 III. AB Projesi Karsnda Trkiyenin Yeniden Biimlenen Savunma Stratejileri Roma Antlamasyla AvrupaEkonomik Topluluu kurulup alt lke arasnda Ortak Pazar olumaya baladnda Avrupa gereinde nemli bir deiiklik meydana getiriyordu. Ama bu pazar oluturan alt lkeyle Trkiyenin dorudan snrlar yoktu. Henz Trkiyenin bu oluumdan doabilecek bir olumsuzluk alglamas bulunmuyordu, bu nedenle AET ile iliki kurmakta, bu iliki konusunda bir strateji gelitirmesi iin acele etmesi gerekmiyordu. Ama bu durumu Yunanistann AETyi bir frsat olarak alglamas nemli lde deitirdi. AETye ortaklk iin Yunanistan 15 Temmuz 1959da bavurusunu yapt. Yunanistann ortaklk anlamasnn Trkiye aleyhine geliebileceinin farknda olan Trkiye de 16 gn gibi ok ksa bir sre sonra ortaklk iin bavurdu.26 Trkiye tehdidi AETde deil Yunanistanda gryordu. Bu durumda da savunmasn AET ile benzer bir iliki kurmaya dayandryordu. Bu yllarda gerek Yunanistann, gerek Trkiyenin ortaklk bavurular Ortak Pazar lkeleri iin ok nemliydi. Ortak Pazara katlmayan kuzey Avrupa lkeleri ngilterenin ban ektii bir Avrupa Serbest Ticaret Alan (EFTA) oluturmulard. Bu iki blgesel birlik bir yarma iinde bulunuyordu. Trkiye ve Yunanistann bavurular adeta bu yarmada uzun vadede hangisinin baarl olacann bir gstergesi gibiydi. Nitekim zaman iinde Avrupa Serbest Ticaret Alan zld bu lkeler de AT iinde yer aldlar. AET ile Yunanistan ve Trkiye arasndaki ortaklk mzakereleri baladnda bu iki lkenin farkl hedefleri olduu grld. Mzakereler gmrk birliini amalyordu. Yunanistan 12 ylda bu hedefe hazrd, Trkiye ise gmrk korumasnn hi olmazsa baz sektrlerde 22-24 yla kadar uzanabilecei bir perspektifi n gryordu.27 Yunanistanla mzakereler hzla ilerliyordu. Trkiye bundan rahatszd. Trkiye AETyi bu konuda uyard. AET de iki lke arasnda bir ayrm domamasna zen gsteriyordu. Trkiye mzakerelerde 27 Mays 1960 askeri mdahalesi dolaysyla baz zorluklarla karlatysa da yeni bir Anayasann kabul ve demokratik rejime dn zerine bu zorluklar ald. 12 Eyll 1963te nnnn Babakanl dneminde Ankara Anlamas imzaland ve 1 Aralk 1964te yrrle girdi. Trkiye ortak ye (associate member) stats kazand. Bu stat belli bir hazrlk ve gei sreci sonrasnda Trkiyenin tam yeliine ak bulunuyordu.28

325

AETyle ortak yelik ilikisi kurduu 1963 ylnda Trkiyenin Ortak Pazara girmesi konusunda kamu oyunda nemli bir destek bulunmuyordu. Hatta aydn kesimin byk lde bu projenin karsnda olduu sylenebilir. Siyasal platformlarda onlar ortak biz pazar slogan ok sk olarak kullanlmaktadr. Bu olumsuz havann arkasnda 1960l yllarn kalknmac ekonomik politikalarna duyulan inan yatmaktadr. O yllarda sanayilemenin Trkiyenin mutlaka gerekletirmesi gereken bir kurtulu yolu olduu konusunda geni bir oydama bulunmaktadr. Bu sanayilemenin gerekletirilmesi yolu olarak da korunmu bir i pazarda ithal ikamesi yolu benimsenmiti. Bu kapal ekonomi poplist uygulamalara da olanak verdii iin Trkiyede siyasetiler tarafndan da scak karlanyordu. Kurtulu yolunun bu trde bir sanayileme olduuna inanlan bir ortamda Ortak Pazara katlmann kurulmu sanayii yok edecei kaygs ar basyordu. Bu nedenle de ATye kar aydn kesim arasnda yaygn bir diren bulunuyordu. Yunanistanda 21 Nisan 1967de Albaylar Juntasnn ynetime elkoymas zerine, Yunanistann AET ile ilikisi donduruldu. Artk Trkiye AET ile ilikilerinde Yunanistann ilikilerinin hzl gelimesinin basksn duymuyordu. Bu durumda ekonomisini AETye hazrlamak iin gerekli almalar yapabilmek iin zaman kazanmt. Ama Demirel Hkmeti bu zaman kullanmadan AETye giri iin acele ediyordu. 16 Mays 1967de Bruxellesteki Karma Parlamento Komisyonu toplantsnda Trkiye gei dneminin balatlmas iin talepte bulundu. AET ise Trkiyenin henz bu dneme hazr olmadn dnyordu.29 Trkiyede de zellikle Planlama brokrasisi bu ilikinin gelitirilmesinin hzlandrlmasna karyd. Gei dnemini balatacak olan Katma Protokol Mzakereleri bu ortam iinde geliti. Hazrlanan Katma Protokol 23 Kasm 1970de imzaland.30 Bu protokol 1 Eyll 1971de uygulamaya girecekti. Bu tarihte Trkiye gmrk oranlarn yzde 120 artrd. Katma Protokolun ngrd gmrk indirimleri bu oranlar zerinden yaplacakt.31 Tabii ki bu tutum AET tarafndan kt niyet gstergesi olarak kabul edildi. Bu davran Trkiyenin hem AET iinde alma isteini hem de gl savunma gdsn gstermektedir. Trkiye AET ilikilerinin 1971 ylnda karlat tek zorluk bu deildi. 12 Mart 1971de ki askeri mdahale sonrasnda TBMM ak kalmasna karn AET Trkiye arasndaki ilikiler de gerilimler yaanmaya balamt. 12 Mart Dneminin anti demokratik uygulamalar ilikileri zellikle Avrupa Parlamentosu cephesinde gerginletiriyordu. Askeri mdahale sonrasnda Trkiyede nc Be Yllk Plan Trkiyenin Gmrk Birliine sanayilemesini nemli lde gelitirmi olarak katlmas perspektifiyle hazrlanmaya balamt. Bu da Trkiyenin hazrlanan Katma Protokolun deitirilmesi talebinde bulunmasna yol at. Siyasal ilikilerin de gergin olduu bir dnemde AET bu deiiklikleri uygun bulmuyordu. Ama AETye ngiltere, Danimarka ve rlandanin katlm dolaysyla Trkiye ile AET arasnda hazrlanmas gereken Tamamlayc Protokolda salanacak baz esnekliklerle Trkiyenin istekleri karlanmaya alld. 30 Haziran 1973te Tamamlayc Protokol imzaland,32 Trkiyede 22 yllk gei dnemine girmi oldu.

326

1974 ylnda zellikle Kbrstaki gelimeler Trkiyenin AET ile ilikilerinde yeni bir dnemin balamasna neden oldu. Yunanistandaki Albaylar Juntasnn Kbrsta Makariosa bir darbe dzenliyerek ENOSSi gerekletirmek istemesi Trkiyeyi 20 Temmuz 1974te Kbrsa askeri mdahale yapmak zorunda brakt. Trkiyenin Austosta yapt ikinci hareketttan sonra Yunanistanda Albaylar Juntas dt. Yunanistanda Karamanlis Hkmeti kuruldu. Yunanistann demokrasiye dn AETte Yunanistan lehine olumlu bir hava yaratt. Ekim 1974deki Paris Zirvesinde Topluluk yeleri Kbrs Harekat nedeniyle Trkiyeyi knayan bir karar aldlar. 1975 Hazirannda Kbrs Rum kesimiyle AET Ortaklk Konseyi toplants yapt. 12 Haziran 1975te de Yunanistan Topluluu tam yelik iin bavurdu. Bu bavuruyla Trkiye bir kez daha Yunanistandan geri kalmak tehtidiyle kar karya kald. Yunanistan bu bavuruyu yaptnda Trkiyenin AET ile ilikileri gerginliini koruyordu. Katma Protokoldan sonra AET ile Trkiye arasndaki d ticaret dengeleri srekli Trkiye aleyhine ak verir hale gelmiti. Buna ilk petrol okunun sonular da eklenince Trkiyenin ekonomik sorunlar artyordu. Bunu azaltmak iin yapt Katma Protokoldaki revizyon nerileri AET tarafndan srekli red ediliyordu. Ayrca Katma Protokolda Trki ilerinin serbest dolam ile ilgili maddenin uygulanmasnn ertelenmesi iin Almanyann yapt giriimlere Trkiyenin direnmesi AET-Trkiye ilikilerinin gerginlemesine yol ayordu. Trkiye Protokolun 60nc maddesindeki hkmlerine dayanarak ykmllklerini 1 Ocak 1978den itibaren bir yl sreyle ertelediini aklad.33 Karamanlis ATye tam yelik iin bavurduunda Brksel eurokratlar Yunanistann gelimilik dzeyini tam yelik iin yeterli grmyorlard. Bu nedenle Trkiyeye de tam yelik iin bavurmasn telkin ettiler. Bu telkinin nedeni Trkiye ve Yunanistann giriinin birlikte red edilmesini salamak iindi. Ama Trkiye kararl olmayan koalisyon hkmetleriyle AET ilikilerinin bu kadar gergin olduu bir dnemde byle bir bavuruyu yapamamtr.34 Yunanistanda zellikle Fransann gayretleri sonucunda 25 Mays 1979da Yunanistan ile AET arasnda Katlm Anlamas imzalanmtr. Yunanistann tam yelii 1981 ylnda gereklemitir. Bir baka deyile Trkiye 1959dan beri karlamaktan ekindii sorunla kar karya kalmtr. Trkiyede aydn kesimin ATye bak as 1980 sonrasnda nemli lde deime gstermitir. Toplumun byk kesimi AB yesi olmaya olumlu olarak yaklamaya balamtr. Bunun iki nemli nedeninin olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi ekonomik politikada yaanan deimedir. 24 Ocak 1980 kararlarndan sonra Trkiye ekonomisi da alm, ithal ikamesiyle gelime stratejisi yerine ihracat yoluyla gelien bir ekonomik politika izlenmeye balamtr. Trkiye bu gelimeler sonucunda sanayisini gmrk duvarlaryla koruma yaklamndan byk lde vazgemitir. Bu deneyim Trkiye sanayisinin rekabeti ortamda yklmadn, varln srdrebildiini ortaya koymutur. Bu da ATye katlmaya kar, sanayii ykaca korkusuyla varolan, direnci nemli lde kadrmtr. Kendisine daha ok gvenmeye balayan Trkiye AT iinde yer almay daha kararllk iinde ister hale gelmitir. kinci nemli neden 12 Eyll 1980 askeri mdahalesidir. Bu mdahale

327

sonrasnda yaananlar sonrasnda AT Trkiyede demokrasinin gvencesi olarak grlmeye balanmtr. Kukusuz bu ok nemli bir dnmdr. Trkiye ATyi artk bir ekonomik proje olarak deil, siyasal bir proje olarak alglamaya balamtr. Bu gelimelere Yunanistann AT yesi olmas da eklenince, Trkiye 1987 ylnda ATye tam yelik iin bavurdu.35 AT Komisyonu bu konuda 1989da hazrlad Grte (Avis) Trkiyenin bavurusunun askya alnmasn nerdi.36 AT Trkiyeyi kendi corafik Avrupa tanm iinde grsede onu bu dnemde kabul etmeye hazr deildir. Dnyann yeniden yaplanmasnda ATnin ekonomik performans henz baarl olamamtr. zm tek pazara gemekte aramaktadr. Byle bir ortamda yeni bir lkenin Topluluk yesi olma bavurusunun deerlendirilmesinde bu yenin ABnin daha derinden btnlemesinin yaratabilecei itici gc azaltmamas beklenmektedir. Oysa Trkiyein byk ve hzl artan nfusu, kii bana GSMHsnn dkl, yksek enflasyon dzeyi, byk tarmsal kapasitesi, vb. pek ok neden onu bu lt karlamaktan uzak tutmaktadr. Byle bir ortamda beklenilebilecei gibi Trkiyenin bavurusu askya alnmtr. Bu bavurudan sonu alnmamasna karn Trkiye ATye ye olmak konusunda israrc olmay srdrmtr. AT zerinde bir tr bask yaratabilmek iin Trkiye gmrk birliine dahil olmak iin tek tarafl olarak bir bavuru yapt. Bu gerekte AT tarihinde daha nce ve daha sonra grlmemi bir durumdu. Bir lke tam ye olmadan gmrk birliine katlmak istiyordu. Kukusuz bu Trkiye asndan ok nemli bir fedakarlkt. 1989da hazrlanan Grte n grlen birlii Program hazrlanarak 6 Haziran 1990da AT Bakanlar Konseyine sunuldu. Matutes Paketi olarak da bilinen bu programda 1995 yl sonunda gmrk birliinin gerekletirilmesi, ekonomik entegrasyonla ilgili baz alanlarda ibirliinin artrlmas n grlyordu. Bu programda tam yelikten hi sz edilmiyor, sadece gmrk birliinin gerekletirilmesi ve ortaklk ilikisinin derinletirilmesi n grlmtr. Buna karn Matutes Paketi Trkiye tarafndan belli bir iyimserlikle karland.37 Ama bu birlii Programnn yrrle girebilmesi iin Konsey tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Buna ise Yunanistann Vetosu engel oluturuyordu. Bu durumda hem AT Komisyonu, hem de Trkiye birlii Programnn uygulanabilmesi iin Ankara Antlamasnn gmrk birliine ilikin maddelerine bavurarak Yunanistann vetosunun almasn engellediler. AT Komisyonu Bakan Yardmcs Bangemann Komisyona ve Trkiyeye sunduu alma Program taraflarca 21 Ocak 1992de imzalanarak uygulamaya konuldu.38 Gmrk Birliinin gerekletirilmesini ve baz konularda ibirliini ngren bu program yeni bir siyasal kararn alnmasna gerek brakmyordu. Bu dnemde Trkiyede iktidara gelen Demirelin Babakan olduu DYP-SHP Koalisyonu Hkmeti de zal dneminde olduu gibi her ne pahasna olursa olsun AT tam yelik konusunda israrc olmuyordu. Gmrk birliinin gerekletirilmesiyle yetiniyordu. Gmrk birlii mzakereleri temelde ekonomik olmasna karn esas zorluklar siyasal alanda ortaya kt. 1994 yl Aralk aynda 9 DEP milletvekilinin mahkum olmas gmrk birliinin Avrupa Parlamentosuna taklma olasln artrd. Bu konudaki duyarllklarn almas iin 6 Mart 1995teki Trkiye-AT Ortaklk Konseyinin toplantsn beklemek gerekti. Bu toplantda alnan gmrk

328

birlii karar 13 Aralk 1995 tarihindeki Avrupa Parlamentosunda onaylanarak 1996 yl bandan itibaren uygulamaya konuldu.39 Parlamento ayn tarihte Trkiyedeki demokratikleme ve insan haklar duyarlln ifade eden ve bu konularda Trkiyenin Parlamentoya rapor sunmasn ngren bir karar ald. Trkiyenin topluluktan tek tarafl olarak aklanan ok snrl bir mali destee karn gmrk birliini uygulamaya koymas ve Yunanistann vetosu dolaysyla bu snrl destein de verilmemesine karn, Gmrk Birliindeki ykmllklerini yerine getirmesi Trkiye asndan nemli bir fedakarlkt.40 Ama bu fedakarlk tam yelie giden yolun almasn hzlandrmad. Daha nce zerinde durduumuz. Maastricht Antlamas ile ATnin nitelik deitirerek siyasal birlie doru yol alan AB haline gelmesi Trkiyenin tam ye olmasn zorlatran bir gelime olmutu. Tabii ki siyasal birlie girmek iin yerine getirilmesi gereken koullar artacak, tam yelik mzakereleri daha zorlaacakt. Ayrca Maastricht Anltlamasnda Roma Antlamasnn yelie kabul maddesinin deitirilerek, yelik iin Avrupa Parlamentosunun onay gerekli grlmt. Trkiyenin 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi sonrasnda yaad ok saydaki insan haklar sorunu Trkiyeyle Avrupa Parlamentosu arasndaki ilikilerinin ok gergin kalmasna neden olmutu. Parlamentonun onay koulu Ankarada kayg yaratyordu. ABnin yeni bir genileme safhasna girerek Dou Avrupa lkelerinin ABye entegrasyonunu gerekletirmek yolunda att en nemli admlardan biri olan 1993deki Kopenhag Zirvesinde AB yelii iin aranan kriterlerin saptanmas oluturmutu. Bu Zirvenin sonu bildirisinde Trkiye ile ilikilerin gmrk birlii temelinde yrtlecei aka belirtiliyordu. Bu yeni genilemede Trkiyenin tam yelik dnlmediinin ak bir ifadesiydi. Bir anlamda 1959 ylndan beri ABnin kapsnda bekletilen Trkiyenin beklemesi srecekti. Trkiyenin Gmrk Birliine girmesinden hemen sonra yaanan Kardak Krizi Trkiye Yunanistan ilikilerini ciddi biimde bozarken, Yunanistann giriimleriyle AB Bakanlar Konseyi 24 Temmuz 1996da krizin sorumlusunun Trkiye olduuna, sorunun zm iin Uluslararas (Lahey) Adalet Divanna gidilmesi gerektiini neren bir karar ald. Yunanistan da AB ile Trkiye arasndaki ilikilerin gelimesini engelleyen tutumunu younlatrd. 1997 yl ABnin yeni genileme srecinin hangi lkeleri kapsayaca ve bu lkelerin ABye katlma takvimlerinin belirlenmesi bakmndan kritik bir neme sahipti. Yl sonundaki Lksemburg Zirvesinde bu kararlara kesinlik kazandrlacakt. Trkiye bu toplantda Trkiyeye tam adayl yolunun almas iin srarl giriimlerde bulunmaya balad. Yln banda 29 Ocak 1997de Romada Trkiye ile Almanya, talya, Fransa ve spanya babakanlar arasnda yaplan toplantda iller Gmrk Birliinin ilemeye balamasndan sonra srann tam yelie geldii konusunda srarc oldu ve tam yeliin takviminin belirlenmesini istedi. AB yesi bu lkelerin babakanlar Trkiyeye mit vermediler, ilikilerin gmrk birlii temelli yrmesinde kararl olduklarn gsterdiler. 4 Mart 1997de Brxellesde toplanan AB lkeleri

329

Hristiyan Demokrat Partileri Zirvesinde Belika Babakan Martens Trkiyenin kltrnn farkl olduu zerinde durarak AB gibi bir Avrupa Uygarl Projesi iinde Trkiyenin yeri olmayacan aklad. Bu dnce biimine Avrupann demokrat evrelerinde nemli tepkiler gelmesine karn, yine de AB kamuoyunda Trkiye lehine bir hava olmad aka anlald.41 16-17 Haziran 1997de Amsterdamda toplanan zirvede genilemenin kurucu anlamada gerekli kld deiiklikler onayland. AB Komisyonu 16 Temmuz 1997de (Daha Kuvvetli ve Daha Geni Bir Birlik in) Gndem 2000 raporunu aklad.42 Bu rapor ABnin yeni genileme srecinde tam yelie kabul edilecek lkeler iin bir yol haritas veriliyordu. Bavuruda bulunan lkelerin iki dalga halinde ABye katlmas ngrlyordu. Trkiyeye ikinci dalga iinde bile yer verilmemiti. Bu belgede Trkiyenin ABye katlmaya ehil olduu ve Gmrk Birliini gerekletirebildii belirtilmesine karn, makro ekonomik istikrarszl ve insan haklar, demokratikleme ve Gneydou sorunu dolaysyla yetersiz grlyordu. Raporda ABnin Trkiyenin katlm konusunda daha nceki belgelerde ifade edilen gr deimemiti. Belki de tek ilerleme Gndem 2000de dzenlenmesi ngrlen Avrupa Konferansna dier adaylarla eit statde katlmasyd. Gndem 2000de nerilen genileme stratejisi 12-13 Aralk 1997de dzenlenen Lxemburg Zirvesinde karar haline geldi. Zirvenin nihai bildirisinde Trkiyenin AB ile ilikisinin gelitirilmesi 4 konuda gsterilecek ilerlemelere balanyordu. Bunlar, a) insan haklar alanndaki norm ve uygulamalarn AByle uyumlatrlmas, b) aznlklarn korunmas ve sayg gsterilmesi, c) Yunanistan ve Trkiye arasnda istikrarl ilikiler oluturulmas ve anlamazlklarn Uluslararas Adalet Divannca zmlenmesi, d) Kbrsa siyasi bir zme ulamak amacyla BMnin korunmas altnda yrtlen mzakerelere destek verilmesi olarak sralanmt. Lksemburg Zirvesi kararlar Trkiyede byk bir hayal krkl yaratt. Ankara AB ile siyasi diyalounu askya ald. 14 Aralk 1997 tarihli aklamasnda ABnin Trkiye konusundaki ayrm yapan tutumu knanyor, Trkiyenin ABye tam yelik hedefini koruduu, AB ile ortaklk ilikilerini srdrecei bildiriliyor, Lksemburg Zirvesi nihai bildiride Trkiyeye ilikin olarak sralanan drt konuda AB ile siyasi diyaloa girmeyecei belirtiliyordu. Bu tepkiler karsnda daha sonraki Zirvelerde Trkiye ile ilikileri yumuatacak olan baz kararlar alnmasna karn bunlar ABnin temel tutumunu deitirmiyordu. Trkiyede tepkisini Avrupa Konferanslarna katlmayarak gsteriyordu.43 10-11 Aralk 1999daki Helsinki Zirvesinde Trkiye oybirliiyle ABye aday lke olarak kabul edildi. Karara gre Trkiye dier aday lkelerle eit konumda olacaktr. Bu zirevenin sonu bildirgesi ayn zamanda bir Katlm Ortakl belgesi hazrlanmasn ngryordu. AB Komisyonu Trk mevzuatnn AB mktesebatyla uyumlatrlmas iin gerekli aratrma srecinin hazrlanmasyla grevlendirildi. Bylece ABnin bu aamadaki genilemesinde ABye katlacak lke says 13e ykselmi oluyordu. Zirvede Trkiyeye katlm yolu almt ama sonu bildirisinde Kbrs ve Ege sorunlaryla ilgili olarak yer alan ibareler Trkiyede tereddt yaratyordu. Bu tereddtleri amak iin AB Dnem Bakan Fillandiya Babakan Lipponen Babakan Ecevite aklayc bir mektup yazd. AB Komisyonunun genilemeden sorumlu

330

Komiseri Gunther Verheugen 10 Aralk gecesi Ankaraya gelerek Trkiyeyi adaylk statsn kable ikna etmeye alt. O gece toplanan Bakanlar kurulu adaylk statsn kabl kararn verdi. Ertesi gn Babakan Ecevit Helsinkideki alma yemeine ve Avrupa Aile Fotografna katld.44 Helsinki Zirvesi kararlarnn uygulamaya konulmasnda ilk adm olarak 29 Nisan 2000 tarihinde Luxembourgda Trkiye-Avrupa Topluluk Konseyi topland. Bu toplantda Trkiye iin Katlm Ortakl Belgesinin hazrlanmas iin yaplacak almalar rgtlendi. AB Komisyonunca hazrlanan Katlm Ortakl Belgesi 4 Aralk 2000 tarihinde Konseyce kabul edildi.45 Bu belge Trkiyenin ABye adaylk srecinin ileyiinin koullar takvimi ve ABnin salayaca mali ve teknik destein erevesini iziyordu. Bu belge AB tarafnn konumunu saptyordu. Buna karlk olarak Kopenhag Kriterlerini gznnde tutarak Trkiye kendi yapacaklarn saptayan Ulusal Programn hazrlayacakt. 2000 yl sonunda 7-8 Aralkta Nicede yaplan Zirve toplantsnda varlan Antlamann ABnin Genilemesi Hakknda Bildiri adl ekinde 2010 ylna kadar AB organlarndaki gelimelerin projeksiyonu veriliyordu. Bu belge ABnin 27 yesi olaca varsaymna gre hazrlanmt. Trkiyenin dta braklmas AB tarafndan henz Trkiye ile katlma mzakerelerinin balamam olmasyla aklanyor, bunun Trkiyenin katlmnn 2010 sonrasna brakld anlam tamad belirtiliyordu.46 Trkiyenin Ulusal Program 24 Mart 2001de Resmi Gazetede yaynland. Ama henz tam yelik mzakereleri balatlamad. Yaanan olaylar gzlendiinde her iki tarafn da tam yelik srecini hzlandrmak konusunda zel bir gayret gsterdiklerini sylemek zordur. IV. Sonu Gerek ABnin oluum yks, gerek Trkiyenin AB ile ilikilerinin geliim yks gzden geirildiinde bu yklerin her ikisinin st anlatlarnda savunma gdsnn merkezi bir konum kazand grlmektedir. AB kreselleen dnyada savunma gdsn projesinin niteliini gelitirmekte, yarma kapasitesini artrmakta bulmaktadr. Trkiye ise savunma gdsnn bir blmn ABile ilikisini dzenlemede grmektedir. Kresellemenin henz yeterince gelimemi olduu ve ulus-devletlerin hakim olduu bir dnyada bir blgesel ekonomik birlik olutu mu, onun evresinde ki lkeler iin ciddi bir ikilem yaratmaktadr. Bu birliin yaratt ticaret saptrc etkiler dta kalan lkenin kayplarna yol aabilecektir. Ayrca btnlemi pazarn yarataca dsallklardan yararlanamayacaktr. Ama buna karlk eer bu lkenin sanayilemesi yeterince gelimi bir dzeyde deil ise byk bir pazar iinde ortaya kacak eitsiz byme olgusunun kaybeden kesimi olacaktr. Bu birlie girse de girmese de kaybetme riski bulunmaktadr. Olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerin muhasebesinin nihai sonucu konusunda bir kestirimde bulunmak kolay deildir. AETnin kurulmasyla Trkiye de byle bir ikilemle kar karya kalmtr. Trkiyenin AETnin kurulmasndan sonra bu oluum karsnda izledii savunma stratejisinin aamadan getii grlmektedir.

331

Birinci aama Yunanistann AET ye ortaklk iin bavurusuyla yaanmaya balamtr. Trkiye 1959 ylnda ortaklk iin bavurusunu yaparken, AET iinde yer almann ekonomik muhasebesini yapmaktan ok, Yunanistann salayabilecei stnlkleri ortadan kaldrma hesab iindedir. Trkiyenin AETye bavurma konusundaki tereddtlerini Yunanistan ortadan kaldrmlardr. Bu aama da AETye kar deil Yunanistana kar bir savunma gds ar basmaktadr. kinci aama savunma gdsnn ATyle Katma Protokol Mzakerelerinin yaplmaya balad 1967 ylnda belirginlik kazand ve 1979da Yunanistann tam yelie kabulnn kesinlemesine kadar srd sylenebilir. Trkiye Ankara Anlamasyla AETyle iliki kurmu bulunuyor ve Yunanistana kar savunma iin istedii konumu elde etmi bulunuyordu. Ama bu konum ile Trkiyenin ekonomik gelimesi iin setii strateji ve bunun dayand kalknma kuram arasnda bir tutarszlk bulunuyordu. Trkiye 1963 ylnda Be Yllk Bir Kalknma Plan kabul etmiti. Bu plan temelde ithal ikameci bir yntemle sanayileme stratejisini benimsemiti. Baka bir deyile lkenin korumacl srdrmesi ve bu srada sanayilemesini ileri bir aamaya vardrdktan sonra AET iinde yeralmas ngrlyordu. lke yneticilerinin ve giriimcilerinin uluslararas piyasalarda yarabilme konusunda henz kendilerine gveni yoktu. Byle bir ortamda ulus-devlet en ok ey bekleniyordu. yle olunca da AETye tam ye olmak konusunda bir giriimde bulunulmutu ama AETye girmenin getirecei sonular konusunda toplumda yaygn bir kayg bulunuyor demekti. Bu bakn gerisinde ekonomik gelime ya da sanayilemeyle ulus-devletin varl arasnda arasal bir zdelemenin kurulmas bulunmaktadr. Bu dnemde hakim olan kalknma kuram byle bir zdelik kurulmasnn dayanan oluturmaktadr. Ulus-devletin denetim yetkilerinin anmas bir gelime frsatnn kaybolmas, hatta gelimemi bir toplum olmaya mahkum olunmas olarak yorumlanmaktadr. Byle bir yorum ulus-devletin kendisini korumasnn meru grlmesinin ancak onun gelimeyi salamakta arasal ilevini yerine getirmesine bal kaldna aklk kazandrmaktadr. Bu durumda Trkiye iin en iyi savunma stratejisi AETyle ilikiyi srdrmek ama gmrk birliine girmeyi mmkn olduu kadar geciktirmek olduu sylenebilir. Albaylar darbesi dolaysyla Yunanistann ATyle ilikilerinin dondurulduu dnemde Trkiye bu stratejinin uygulanmasnda zorlukla karlamamtr. Ama Yunanistann ATye dn ve dier gelimeler bu savunma stratejisinin uygulanmasna olanak brakmamtr. nc aama 1987de Trkiyenin ATye tam ortaklk iin bavurusuyla balamtr. 1980 yllar ise Trkiyenin ekonomik gelime konusunda ulus-devletten beklenen arasal ilevin deimesine neden oldu. 1980li yllarda alnan ekonomik nlemler Trkiyenin gelime stratejisinin niteliini deitirdi. Trkiye korumac ekonomik politikalarn terkederek, dnya sistemine eklemlenirken, daha ak bir ekonomik politika izlemeye balad. Baka bir deyile Trkiye gelime yolunu kreselleme srecinin bir paras olmada aramaya balyordu. Bu Trkiyenin ekonomik

332

gelimeye ilikin kuramsal yaklamn detirmesi demekti. Yaam deneyimi korumacla dayanan bir gelime kuramnn yerini, dnyaya almaya dayanan bir kurama brakmasna neden olduunda, ulus-devlet de kendisinin korumasn kresellemekte gryor. Aslnda kreselleme srecinde lkenin gelimesi bakmndan byle bir arasal ilevsellik grlmeye balaynca, Trkiyenin ATye katlmas konusunda kayg duymaya neden kalmamaktadr. Trkiye asndan AT yeliini geciktirmek iin nemli bir neden kalmamaktadr.Nitekim Trkiye 1987 ylnda AT tam yelik iin bavurmutur. Gn getike Trkiye kreselleen dnya ya daha ok eklemlenmi, giriimcilerin yeni dnya koullarnda yarabilecekleri ve gelimelerini hzlandracaklar konusunda kendilerine gvenleri gelimitir. Bundan daha nemlisi Trkiyenin AT projesini sadece ekonomik bakmdan deerlerdirme eilimi ortadan kalm, projenin btnn deerlendirir hale gelmitir. Trkiyenin 1980 askeri mdahalesinden sonra yaad olaylar, ATnin ekonomik bir proje olmas kadar bir demokrasi projesi de olmasnn nemini artrmtr. Trkiye yaadklarna bal olarak ATnin bu ynn de alglamaya balamtr. lke iindeki siyasal srelerin retmekte zorland insan haklar ve demokrasi standartlarna ulamada, Trkiye Halknn gznde, AT yeni bir arasal ilevsellik kazanmtr. Bu aamada Trkiye kreselleen dnyada savunmasn bu dnyada tek bana bir ulus devlet olarak yer almaktan ok, AByle btnleerek yer almakta grmektedir. Trkiye AB ilikilerinin krk yllk tarihi nemli lde gerilimler tayarak gelimesine karn, iki tarafn da bu ilikiyi sonulandramadn ve srdrdn gstermektedir. Bu nedenle belli bir sre sonra Trkiye AB iinde yer alacaktr. O zaman da Trkiyenin AByle iliki kurma biiminde yeni bir aamaya geilmi olacaktr.

Jaques Pelkmans: The Assignment of Public Function in Economic Integration, Journal

of Common Market Studies, Vol. XXI, No. 1-2, Sep-Dec. 1982, ss. 98-99. Emile Noel: Avrupa Topluluu Organlar Nasl alr, Avrupa Topluluu Enformasyon Brosu, Ankara, 1980. 2 A. H. Robertson: European Institutions, A. Praeger Publishers, New York, 1958, s. 4. Paula Scalingi: The European Parliament, Greenwoods Press, Westport, Connecticut, 1980, s. 4. 3 Howard Bliss: The Political Development of the European Community, Blaisdell Publishing

Company, Massachusetts, 1970, s. 6-7.

333

David Coombes: Politics and Bureaucracy in the European Community, sage Publications

Inc., Beverly Hills, California, 1970, s. 17. 5 6 J. J. Servan Schreiber: Amerika Meydan Okuyor, Sander Kitabevi, stanbul, 1968. Hans von der Groeben: The European Community the Formative Years, The European

Perspectives Series, Brussells, 1985. Pierre Gerbet: Crises and Confrontation, Europe Dream-Adventure-Reality, Elsevier, Brussels, 1987, s. 135-141. 7 Roland Bieber, Jean Paul Jacque, Joseph H. H. Weiller; An Ever Closer Union, European

Perspectives Series, Brussells, 1985, s. 8. 8 The Single Act (A New Frontier for Europe), Bulletin of the European Communities,

Supplement 1/87, European Documentation, Luxembourg, 1987. 9 Dennis Swann: European Economic Integration, Common Market, Uuropean Union and

Beyond, Edward Elgar, Cheltenham, 1996. 10 Anna Michalski, Helen Wallace: The European Community: The Challenge of

Enlargement, Royal Institute of International Affairs, London, 1992. 11 Barry Eichengreen: European Monetary Union, Journal of Economic Literature, Vol.

XXXI, No. 3, September 1993, ss. 1321-1357. Alfons Verplaetse: From Currency Crisis to Single Currency, Paul Temperton (editor): The Euro, John Wiley, 1997, ss. 22-37. 12 13 Peter Coffey: The Future of Europe, Edward Elgar, Aldershot, 1995, s. 59. Selda Yerlikaya: The Regional Policies of the European Union and the Possible

Implications on Turkey After the Membership, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi ODT, Mart 2001. 14 s. 319. 15 Ernst-J. Mestmcker: The New Germany in the New Europe, Williams James Adams Neill Nugent: the Deepening and Widening of the European Community: recent

Evolution, Maastricht, and BeyondJournal of Common Market Studies, Vol. XXX, No. 3, Sept. 1992,

(editor): Singular Europe, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 1993. ss. 43-53. 16 Sanem Baykal: Kopenhag Antlamas, Baskn Oran (Editr): Trk D Politikas, Cilt. II:

1980-2001, letiim Yaynlar, stanbul. 2001, s. 332. 17 Sanem Baykal: Amsterdam Antlamas, Baskn Oran (Editr): Trk D Politikas, Cilt. II:

1980-2001, letiim Yaynlar, stanbul. 2001, s. 345.

334

18

Sanem Baykal: Nice Antlamas, Baskn Oran (Editr): Trk D Politikas, Cilt. II: 1980-

2001, letiim Yaynlar, stanbul. 2001, s. 361. 19 lhan Tekeli Selim lkin: Trkiye ve Avrupa Birlii, (cilt. III), mit Yaynclk, Ankara, 2000,

ss. 554-575. 20 ss. 11-41. 21 Wolfgang Hager: Little Europe, Wider Europe and Western Economic Cooperation, Joseph H. H. Weiler: After Maastricht: Community Legitimacy in Post-1992 Europe,

Williams James Adams (editor): Singular Europe, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 1993.

Journal of Common Market Studies, Vo. XXI, No. 1-2. Sep-Dec., 1982. 22 23 Bulletin of the European Union, Supplement 2/95. Felipe Gonzales, Stanley Hoffmann: European Union and Globalization, Foreign Policy,

Washington, Summer 1999. 24 Brigid Gavin: The European Union and Globalization, Edward Elgar, Cheltenham, UK,

2001, ss. 1-23. 25 11, 1999. 26 lhan Tekeli, Selim lkin: Trkiye ve Avrupa Topluluu (cilt. I), mit Yaynclk, Ankara, Socially Responsible Globalization, (report), Ministry of Social Affairs and Health, EU, 24,

1993, s. 127. 27 28 29 31-34. 30 31 32 33 34 lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 67-124. lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 141. lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 162. lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 215. lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 225. . lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 141. lhan Tekeli, Selim lkin: a.g.e, s. 194-197. lhan Tekeli, Selim lkin: Trkiye ve Avrupa Topluluu (cilt. II), mit Yaynclk, Ankara, s.

335

35 ss. 71-106. 36

lhan Tekeli Selim lkin: Trkiye ve Avrupa Birlii, (cilt. III), mit Yaynclk, Ankara, 2000,

DPT: Trkiyenin Toplulua Tam yelik Bavurusu Konusunda Komisyon Gr,

Brxells, 18 Aralk 1989. (Teksir). 37 38 39 lhan Tekeli Selim lkin: a.e.g, ss. 208-212. lhan Tekeli Selim lkin: a.g.e, s. 246. lhan Tekeli Selim lkin: Trkiye ve Avrupa Birlii, (cilt. III), mit Yaynclk, Ankara, 2000,

ss. 399-511. 40 41 Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm, Friedrich Ebert Vakf, stanbul, 1994. Sanem Baykal Turul Arat: AByle likiler, Baskn Oran (Editr): Trk D Politikas, Cilt.

II: 1980-2001, letiim Yaynlar, stanbul. 2001, s. 345-348. 42 European Commission: Agenda 2000 For a Stronger and Wider Union, Bulletin of the

European Union Suplement 5/97, Luxembourg, 1997. 43 Task Force Briefing: No. 18: The European Conference and The Enlargement of The

European Union, European Parliament, 24 February 2000. Luxembourg. 44 45 Sanem Baykal Turul Arat: a.g.e s. 351-355. 2000 Yl Genileme Stratejisi, Avrupa Birlii Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii,

Ankara, 2000. 46 Sanem Baykal Turul Arat: a.g.e., s. 361-362.

336

Trkiye-Avrupa Birlii likileri ve Trk-Yunan Sorunlar / Do. Dr. Hasan nal [s.197-208]
Bilkent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye

Trkiyenin Yunanistan ile yaad sorunlar son zamanlarda Trkiyenin Avrupa Birlii (AB) ile ilikilerinin neredeyse ayrlmaz bir paras haline geldi. Yunanistann o zamanlar AET olarak bilinen ABye 1981 ylnda ye olmasndan bu yana, Trkiye ile sorunlarn ABnin bir paras haline getirmeye ynelik abalar zellikle son zamanlarda meyvelerini vermie benziyor; zira, 1999 Helsinki Zirvesi ile birlikte Kbrs ve Ege sorunlar Trkiyenin ABye uyum srecinde siyasi kriterler haline getirildi. Baka bir ifadeyle sylemek gerekirse, Atina hkmetleri 1981 ylndan bu yana yrttkleri siyasette kendi alarndan baarl olmulardr. Ayn ereveden hareketle Atina hkmetinin kazancnn Ankara hkmetinin kayb olduunu kabullenmek pek mantksz gelmiyor. Her ne kadar pek ok evre, 1999 Helsinki AB zirvesi kararlaryla balayan yeni dnemin hem Trkiye hem de Yunanistan asndan belirli kazanlar getireceini iddia etseler de, ilk frsatta kazanl olan tarafn Yunanistan olduu ortadadr. Bir manada Trkiyenin yllardan beri AB ile olan ilikilerini Trk-Yunan sorunlaryla irtibatlandrmamak iin verdii mcadelesi baarszlkla sonulanmtr. Veya kar iddialar doruya daha yakndr. Yani bu yeni dnem hem Trkiye hem de Yunanistan asndan ciddi kazanlar oluturmas muhtemel bir dnemdir. Btn bunlar anlayabilmek iin bu almada, Trkiyenin AB ile ilikilerini, ksa bir tarihe ile birlikte ele almaya altk. Ancak, Trkiye-AB ilikilerinin bugnn detaylaryla incelemeye ve bu ilikilerin zellikle AB asndan ne manaya geldiini anlamaya gayret ettik. Ayn ekilde Trk-Yunan sorunlarnn yakn tarihesini ve bugnk seyrini masaya yatrdk; iki lke arasnda yaanan yaknlama siyasetinin esasna vakf olabilmek iin son zamanlarda Atinann Ankaraya ynelik siyasetinin deien ve deimeyen taraflarnn analiz edilmesine zen gsterdik. Bu analizlerden baz sonular karmak suretiyle hem Trkiye-AB ilikilerinin hem de Trk-Yunan sorunlarnn geleceine ynelik ngrler gelitirdik. A. Trkiye-AB likileri Ksa Tarihe AB (Avrupa Birlii) uzunca bir zamandan bu yana Trkiyenin d ilikilerinin en nemli eksenini oluturuyor. 1999 yl Aralk aynda yaplan Helsinki zirvesinde Trkiyenin aday lke ilan edilmesi, Trkiye ierisinde AB konusunda yaplan tartmalarn katsaysn ykseltti. Hatta denilebilir ki, AB merkezli tartmalar artk sadece Dileri Bakanlnn koridorlarnda veya ilgili kurulularn

337

brokratlar arasnda yaplmakla kalmyor. Toplumun geni kesimlerini iine ekecek tarzda bir tartma ortam var gazetelerde ve televizyonlarda. Bazen dozunun kat hissedilen ve tek tarafl propagandaya da dnebilen bu tartmalarn toplumu ne derece bilgilendirdiini kesin lleriyle bilmemiz mmkn grnmyor. Ama, bu tartmalarn olmas gerektii biimde yaplmadn sylersek pek yanl olmaz. *** Trkiye AB ilikilerini kavrayabilmek iin ncelikle meselenin tarihi erevesine bakmakta fayda vardr. kinci Dnya Sava sonrasnda bir daha Alman-Fransz atmas yaanmamas ve Bat dnyasn tehdit eden Sovyet tehlikesine kar Avrupallarn birlikte hareket edebilmelerini temin edebilmek iin nce Demir-elik Birlii olarak balayan oluuma bile Trkiye 1950li yllarn sonlarndan itibaren ilgi duymaya balamt. O zamanki Menderes Hkmetinin ilgisinin somut sonulara dnmesi 1963 ylnda Babakan smet nnnn imzalayaca Ortaklk Antlamas ile gerekleecekti. Bu arada Demir elik Birlii, 1963 ylnda bizimle ortaklk antlamas imzalad zaman Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) adn almt. Bu anlama Trkiyenin o zamanlar yaygn tabirle Ortak Pazar olarak bilinen AETye nihai yeliini ngryordu. Bu dnemde Trkiye, Bat dnyas ile tam bir entegrasyon srecine girmiti. 1950 ylnda Kore Savana asker gndermi ve 1952 ylnda da NATOya kabul edilmiti. Yani Trkiye dnyann stratejik corafya itibariyle ikiye blnd ve yaklak krk yl srecek bu yeni siyasi yapda geleceini Bat dnyas ile birletirmi oluyordu. Btn bunlar Trkiyenin AET ile ortaklk anlamas yapmasn kolaylatrmt. Daha dorusu, AET o zaman Trkiyeye bu anlamay teklif etmiti. Trkiye bir ara byle bir anlamay imzalamak konusunda tereddt etmi; ancak, o zamanki hkmetler Yunanistann ye olduu her yere Trkiyenin de ye olmasn stratejik bir hedef olarak grdklerinden, Atinann Ortak Pazar ile benzeri bir anlama imzalamasnn ardndan ortaklk anlamasna imzay basmlard. Sz konusu anlamaya 1972 ylnda ilave edilen bir ek protokol ile Trkiyenin AET ile ilikilerinin gelecei ve nihai yelik konusu yeniden tanzim edilmi; Gmrk Birliine ne zaman geilecei gibi konular karara balanm ve 1978de Yunanistann tam yelik mracaat yapt gnlerde Trkiyenin de benzeri bir mracaatta bulunup bulunmayaca AET yeleri tarafndan Ankara nezdinde aratrlmt. O zamanlar Trkiye, Batl dnyann stratejik kart en deerli yelerinden birisi olduu iin bugnk gibi itilip kaklmyordu. Ve eer Trkiye o gnlerde tam yelik mracaat yapm olsayd belki ye dahi olabilirdi. Veya Yunanistanla birlikte darda tutulabilirdi. Ancak o gnlerde Trkiyede nc Dnyac grler sadece aydnlar ve niversitelerde rabet grmekle kalmyordu. Bu grler hkmette de revatayd ve onlar ortak biz pazar olmak istemiyoruz sloganlarnn ardna gizlenen Ecevit hkmeti yelik bavurusunda bulunmad. 1972den 1980lere kadar geen dnemde Trkiyenin Batl dnya ve NATO ierisindeki stratejik deeri ayn kalmakla hatta daha da artmakla birlikte Avrupal lkeler nezdindeki ekonomik

338

deeri ciddi bir erozyona urad. Bu dnemde bilhassa 1974 petrol kriziyle birlikte Avrupal lkelerde balayan ekonomik yavalama Trk iisine olan rabeti azaltmt. 1970lerin ikinci yarsndan itibaren iyice etkisini hissettiren ve zellikle Japonyann ykseliiyle balayan Uzak Dou rekabeti Avrupal lkelerin ihracat merkezli ekonomik yaplarn ciddi llerde zorlamaya balamt. Dolaysyla yavalayan bu ekonomiler iin Trk i gc artk pek cazip gelmiyordu. Oysa zellikle 1960larda bata Almanya olmak zere pek ok Avrupa lkesi iin Trk i gc kalknmann lokomotifi olmutu. Bu durum 1980li yllarda Avrupa asndan iyice belirgin bir sorun olmaya balad. Uzak Dounun basks karsnda ezilen Avrupa lkeleri Trkiye gibi nfusu hzla artan bir lkenin AETye alnmasn artk bir ekonomik tehdit olarak alglamaya balamlard. Bu yzden de 1960l yllarda stratejik kartndan dolay Trkiyeye yaplan vaatleri yerine getirmeye niyetleri yoktu artk. NATO ierisindeki ittifak ilikileri Sovyet tehdidi dolaysyla srdrlyordu; ancak, i AETye yelik konusuna gelince tavrlar deiiyordu. 1980lerden itibaren AETnin siyaseti Trkiyenin muhtemel yeliine dair hemen her eyi adeta yok etmek ve Ankaray bu iten soutmak zerine kurulmutu. 1970lerde ok ciddi ekonomik krizlerden geen ve toplumda sa-sol atmas olarak bilinen kargaa ortam yznden yaklak on yln hemen hemen hibir ey yapmadan geiren Trkiyenin AET yelii iin yapt veya yapmaya niyetli olduu fazlaca bir ey de yoktu zaten. Dolaysyla AETnin bu dnemde Trkiyeyi bu iten soutmas pek de zor olmamt. Ayrca 1981 ylnda AET yesi olan Yunanistan daha nce vermi olduu taahhtlerin aksine, ye olduktan hemen sonra Trkiyenin yelik sreci aleyhine elinden gelen her eyi yapmaya balamt. Bu, AET asndan da gayet gzel bir oyundu; zira, bata Almanya olmak zere dier yeler bu sayede suu Yunanistana atabiliyorlar ve kendilerinin Trkiye konusunda art niyetli olmadklarn syleyebiliyorlard. Trkiye 1987 ylnda yelik bavurusu yapt zaman AET ierisinde aleyhine oluan havann ne derece glenmi olduunu grecekti. 1989 ylnda Trkiyenin bavurusuna resmen olumsuz bir cevap veren AET, ksa bir sre sonra birbiri ardna devrilen komnist rejimlerin yaand Dou Avrupa lkelerini bnyesine alabilmek iin hummal bir faaliyete balayacakt. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AB likileri Souk Savan sona ermesiyle birlikte AB, Trkiye konusunda belli llerde daha rahat hareket etmeye balad. Bu dnemde eski komnist lkeleri artk Avrupa Birlii adn alm bulunan ve giderek bir Avrupa Birleik Devletleri tarznda rgtlenmek isteyen AB bnyesine almak iin deiik programlar uygulamaya konuldu. Ksaca istikrar program olarak bilinen bu uygulamalar sayesinde eski komnist lkelere ciddi miktarlarda maddi kaynak transferi yaplrken, sz konusu lkeler yabanc yatrm ekebilmek iin nemli ekonomik reformlara imza attlar. Sonuta on yllk bir hazrlk dneminin sonunda yani 2001 ylnda bu lkelerin en geride

339

kalanlar bile AB yelik mzakerelerine giritiler. 2004 senesinde vuku bulmas beklenen genilemenin ilk dalgasnda bu lkelerden Polonya, Macaristan, ek Cumhuriyeti, Estanyo ve Slovenyann ABye girmesi bekleniyor. Ayn dnemde Trkiyenin AB ile ilikileri olduka sancl bir sreten geti. Souk Savan bitmesiyle Trkiyeye eskisi kadar ihtiya duymayan AB, genileme konusunda Trkiyeyi dnmediini uzunca bir sre her trl davranyla ortaya koymaktan geri durmad. Bir yandan PKK bata olmak zere Trkiyeye kar terr kampanyas yrten rgtlerin kendi lkelerinde rahata at koturmalarna izin veren Avrupa lkeleri, Dou Avrupa iin uygulanan yelie hazrlama programlarna Ankaray dahil etmediler. Ancak ayn dnemde Trkiye ile Gmrk Birlii antlamas yaplmasna genel olarak destek verdiler. Trkiyenin, tam yelik yolunda ciddi bir adm oluturaca dncesiyle byk bir istek ve heyecanla dahil olduu Gmrk Birlii 1995 ylnda imzaland. 1996 yl bandan itibaren de uygulamada bulunuyor. Gmrk Birlii ekonomik adan Trkiyeye fazlaca bir ey getirmezken (hatta belki de Trkiyeden ABye kaynak transfer edilmesine sebep olurken), siyasi olarak Trkiyenin ABye yaknlamas ynnde de fazlaca bir fayda salayamad. Bu arada Gney Kbrs Rum Ynetiminin (GKRY) Kbrs adasnn tamamnn sahibi, tek meru temsilcisi ve tek hkmeti sfatyla ABye yapt yelik bavurusu 1995 senesinde kabul edildi. 1997 ylnda Lksemburgda toplanan AB zirvesi Trkiyenin AB yelii konusunda aka hayr derken, GKRY ile tam yelik mzakerelerine balama karar ald. Ancak bu karar AB asndan uygulamada pek ok sorun ortaya karacakt. 1997 Lksemburg zirvesi kararlaryla ABnin genileme srecinden dlandnn farkna varan Trkiye, Yunanistan ve Kbrs Rumlarna kar gayet etkili bir gerginlik siyasetini uygulamaya koymakta gecikmedi. Kbrs Rumlarnn Adaya S-300 fzeleri getirme abalar Trkiyenin bu siyasetine dayanak oluturmutu. 1998 yl ierisinde Trk-Yunan ilikileri o denli gergin bir hale gelmiti ki, sonuta AB, GKRYyi Kbrs Cumhuriyeti adyla ve Adann kuzeyini de temsilen AB yesi yapmann ok ciddi riskler yaratacan fark etmekte gecikmedi. Her eyden nce Trkiye byle bir gidiata iddetle itiraz ediyordu ve GKRYnin Adada bir zm olmasa dahi Kbrsn tamamn temsilen ABye alnmasna Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) ile tam bir entegrasyona giderek karlk vereceini aklamaktayd. Bu ynde almalar yapld da ortadayd. Dolaysyla AB, Trkiyeyi zaten AB srecinden uzaklatrdktan sonra, Ankaray kendisine dman edecek byle bir giriimde bulunmann sadece Trkiye-AB ilikilerinde tehlikeli sonular dourmakla kalmayacan; ayn zamanda, belki de Avrupa-Atlantik sistemini ciddi sarsntlara uratacak risklerle yz yze getireceini anlad. Ancak Kbrs konusunda AB olarak geriye adm atmak da kolay deildi; zira, byle bir adm Yunanistann AB ierisinde veto edecei muhakkakt. Durum byle olunca, drt AB yesi lke, Almanya, Fransa, Hollanda ve talya kendi parlamentolarnda kararlar almak suretiyle Adada bir zm olmad takdirde Kbrs Cumhuriyeti sfatn kullanan GKRYnin AB yesi olmasn

340

onaylamayacaklarn akladlar. Atina buna cevap vermekte gecikmedi ve genilemenin ilk dalgasna Kbrs Cumhuriyeti ilave edilmedii takdirde, btn genileme srecini kendi parlamentosunda veto edeceini belirtti. Atina, gemite Makedonya ile yaad kriz srasnda da ABnin dier btn yelerini karsna almaktan ekinmemiti. Bu defa da byle yapabilirdi. Eer yapacak olursa, bilhassa Almanyann istedii Dou Avrupa lkelerinin yelii suya decek ve ABnin en nemli iki ayandan biri olan genileme (dieri derinlemesine entegrasyon) sreci askya alnmak zorunda kalnacakt. Yani bir manada Kbrs meselesi ABnin geleceini belirleyecek ve kendi kimliini tanmlamada nemli bir aama oluturacak olan genileme srecini bilinmeyen bir mehule srkleyebilecekti. Bunu nlemek iin ABnin Trkiyeyi bu srecin ierisine ekmesi ve Ankaray AB erevesinde bir zm nerisine ikna etmesi gerekliydi. Ayn gnlerde AB, kurmak istedii Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii (AGSK) konusunda da Trkiye ile gergin ilikilere hazrlanyordu. Trkiye, ABnin kurmak istedii ve zamanla Avrupa Ordusu adn alacak bu yeni askeri oluumun karar alma mekanizmalarnda eit stat ile yer almad takdirde, sz konusu ordunun NATOnun imkan ve kabiliyetlerini otomatikman kullanmasna izin vermeyeceini belirtmekteydi. stelik Trkiye, bu grlerini 1999 yl Nisan aynda Washingtonda yaplan NATO zirvesinde dier NATO yelerine de kabul ettirerek, bunlar zirve kararlar haline getirtmiti. Ksacas AB asndan bu konu da kilitlenmiti ve bu kilidi aabilmenin yolu da Ankarann ikna edilmesine balyd. Ankarann ikna edilmesi ise Trkiyeyi genileme srecinden dlayan o zamanki AB politikasnn srdrlmesi halinde mmkn grnmyordu. Ayrca 1997 Lksemburg zirvesinden itibaren AB, siyasi konularda Trkiye zerindeki nfuzunu da kaybetmiti. Bu arada PKK, Trk gvenlik gleri tarafndan byk lde kertilmi ve rgt lideri calan Kenyadaki Yunanistan Bykelilii ikametgahndan karken Trk zel kuvvetleri tarafndan yakalanarak Trkiyeye getirilmiti. Bu esnada Trk-Yunan ilikilerinde yaanan gerginlik en st noktalara trmanm ve ilikiler ayn ekilde devam ettirilecek olursa bir Trk-Yunan sava muhtemel hale gelmiti. Ayn dnemde PKKya destek vermi bulunan Avrupa lkeleri, bu rgtn taleplerini deiik yollardan Ankaraya iletmek konusunda nfuz kaybna uramlard; zira Trkiye kendisini genileme srecinden dlam bulunan ABnin bu konulardaki tavsiyelerini ciddiye bile almyordu artk. Bu, AB asndan srdrlebilir bir ilikiler sistematii deildi. AB en ksa zamanda Trkiye ile AGSK/AGSP meselesini ve Kbrs sorununu zmeliydi. Ve Trkiye zerinde kaybetmi olduu nfuzunu yeniden elde etmeliydi. te bu dncelerle AB, Helsinki zirvesine geldi. Helsinki Zirvesi Sonrasnda Trkiye-AB likileri

341

Helsinki zirvesi kararlar Trk gazete ve televizyonlar tarafndan tek yanl bir propaganda bombardman halinde kamuoyuna yanstld. Bu propagandaya gre, Trkiyenin AB yeliiyle ilgili olarak ABnin daha nceki yllarda tamakta olduu endieleri alm ve tam yeliin n almt. Artk top Trkiyedeydi. Trkiye, Kopenhag kriterlerinin siyasi ve ekonomik ksmlarna uyum salamak iin ok ciddi ev devleri yapmak zorundayd. Bu arada pek tabii ki, Kbrs meselesinin zlmesi ve ABnin yaplmasn istedii konularn halledilmesi gerekiyordu. Helsinki zirvesi kararlarn bu olumlu cepheden grenler asndan artk top gerekten Trkiyenin sahasndayd. Ancak Helsinki zirvesi sonrasnda ABnin srarla AGSK/AGSP meselesine younlamas ve Kbrs sorununun Rum-Yunan tezleri dorultusunda zlmesi fikrinden hatta nyargsndan vazgememesi kafalarda kukular olumasna ve mevcut phelerin artmasna sebep olacakt. Mesela Avrupa Parlamentosu Bakan, her konumasnda aday lkelerden sz ederken sadece on iki lkeyi sayyor; Trkiyeyi aday kategorisine katmyor ve dier AB yetkilileri de on iki aday lke ile Trkiye arasna hep bir mesafe koyuyorlard. Sanki Trkiye ye olmas beklenmeyen bir aday lke gibiydi. Bu arada resmi yetkili olmayan ancak vaktiyle Almanya babakanl ve Fransa

cumhurbakanl gibi ok nemli grevler stlenmi bulunan zevat, Trkiyenin ABye tam ye yaplamayacan her vesileyle sylemekteydiler. 2000 ylnn sonunda toplanan Nice zirvesinde Trkiye on yl ierisinde genileyecek olan AB ierisinde grlmemiti. Bu, Helsinki zirvesi sonrasnda Trkiyenin yelik srecinin gerekten baladn dnenler asndan ciddi bir geri admd. Ancak her eye ramen Trkiye-AB ilikilerini mevcut ereve ierisinde srdrmek isteyen evreler, bu geri adm veya ABnin niyetlerini grmemekte kararlydlar. Gelinen noktada, ABnin Trkiyenin nihai yeliine temel adan itiraz olduu grlyor. Bunlardan ilki, Trkiyenin AB asndan devasa gibi grnen nfusu. Gerekten de yetmi milyona ulaan ve nmzdeki yirmi yl ierisinde seksen ila seksen be milyon civarnda bir rakama ulamas beklenen Trkiye, bu hacmiyle AB yesi yapld takdirde, AB kurumlar ierisinde en byk katlm ve temsil hakk elde etmi olacaktr. Bu ynyle Trkiye, birlemeden sonra seksen bir milyona ulam bulunan Almanya kadar veya ondan bile fazla AB kurumlarnda temsil hakk elde edecektir. Bu kadar byk bir temsil hakk elde edecek olan Trkiye, ayn zamanda ABden de ok byk miktarlarda fonlar tketecek ve ABye nemli oranda ekonomik klfet ykleyecektir. Oysa 1963 ylnda AB ile Ortaklk Antlamasn imzalayan Trkiye, yirmi iki milyon civarnda bir nfusa sahipti. Avrupa lkeleri ise o gnlerdeki nfusunun zerine fazlaca bir ey eklememiler; hatta pek ounun nfusu aradan geen srede dmt. Dolaysyla, neticede doksan be ila yz milyona kadar bymesi beklenen bir Trkiye nfusunun federasyon olmaya alan bir AB ierisinde kolayca emilmesi pek mmkn grnmyor. ABnin kafasn kartran ikinci sorun ise Trkiyenin jeopolitik corafyasdr. Trkiye, ABDnin terrist veya terre destek veren lkeler listesinde yer alan lkeyle dorudan komudur ve bu

342

lkelerle uzun kara snrlar vardr. Trkiyeyi AB yesi yapmak, AByi, ran, Irak ve Suriye gibi lkelerle dorudan komu haline getirecektir. Askeri varl itibariyle fazlaca bir kymeti harbiyesi olmayan AB asndan byle bir komuluk ilikisi en azndan u an ve grnebilir bir gelecek itibariyle pek ekici grnmemektedir. Hatta olduka rktcdr. Bu lkelerin bir blge tesi ise Pakistan, Afganistan, Benglade ve Hindistandr. Trkiyenin dorudan komusu olduu lkeler ve onlarn bir blge tesinde bulunan bu devletler, hem mevcut durumlar hem de potansiyelleri itibariyle illegal gmen deposudurlar. u anda Trkiyeye bu lkelerden her gn ortalama be yz civarnda insann illegal yollarla giri yapt ve Trkiye siyasi snma hakk vermedii iin bu kiilerin Trkiye zerinden AB lkelerine gitmeye alt biliniyor. Trkiye AB yesi olduu takdirde, btn bu lkelerden gelecek mlteci trafii AB yesi olan Trkiye tarafndan emilmek durumunda olacaktr ve byle bir durumun sz konusu mlteci trafiini azdrmasna mutlak gzyle baklmaldr. Btn bunlardan dolay AB, Trkiyeyi bir mstakbel ye olarak grmek yerine bu istenmeyen lkeler ve blgelerle kendisi arasnda az ok istikrarl bir bariyer eklinde grme eilimindedir. AB asndan ok aka sylenmese de kafa kartran bir dier mesele de var olduu dnlen kltrel farkllklardr. Trkiye laik bir lke olmasna ve siyasi hayatta nemli lde seklerlemeyi temin etmi bulunmasna ramen, ABdeki nemli evreler asndan neticede bir Mslman lkedir ve ABye gre bu Mslman kltr AB deerleriyle uyumlu deildir. Bu, Trkiyeye bir a bak gstermektedir; zira, Trkiye iki yzyldr srdrd modernlemesiyle, Avrupal deerlerle btnleebileceini gstermitir. Ayrca NATOnun tek Mslman lkesi olan ve Mslman dnyadaki tek modern demokrasiyi temsil eden Trkiyenin AB yesi olmas halinde, medeniyetler atmas tezine ciddi bir darbe vurulaca aikardr. Ancak bu olumlu rnekler ve argmanlar AB ierisinde olduka kuvvetli, geni bir kesimin Trkiye hakknda var olan n yarglarn deitirmeye yetmiyor. Ve onlar Trkiyenin, kurulmaya allan Avrupa Birleik Devletlerinin temel kltrel nosyonlaryla uyum salayamayacan ve/veya salamamas gerektiini dnmeye devam edecekler gibi grnyorlar. ABnin kafasn kartna hi phe bulunmayan bu sorular, hibir zaman aktan aa Trkiyeye sylenmiyor. Trkiye ile yrtlen AB diplomasisi ierisinde bu unsurlardan sz edilmiyor; ancak, ABnin Trkiye ile arpk bir tarzda yrtt ilikileri bu sorularn belirlediine phe yok. Zaten bu sorulardan dolay, AB, Trkiyeye kar dier aday lkelerden farkl bir strateji izlemektedir. Bu endielerini aka ortaya koyup, Trkiyeye ye olamayacan sylemesinin ABye nemli faturalar olacan gayet iyi bilen Brksel, Trkiyeden beklentilerini elde ederken olduka hzl; ancak Trkiyenin beklentilerine karlk verirken ise olduka yava bir siyaset uyguluyor. Mesela, sanki Trkiye ye olacakm gibi bir hava yaratlarak, hemen bugnden yarna Trkiyeden Kbrs ve AGSK/AGSP konularnda ok nemli tavizler istenirken, ABnin yaplanmas abalarnda Trkiyeye yer vermemeyi tercih etmektedir. Trkiyeye dier on iki adayn ii tamamlandktan sonra ele alnacak bir lke nazaryla bakmaktadr. Byle bir durum ilikilerde srekli gerginlik yaratmakta ve muhtemelen yaratmaya da devam edecektir. Dolaysyla Trkiyenin yakn gelecekte AB ile mevcut erevedeki ilikileri devam ettirmesi halinde ciddi krizler yaayacana kesin

343

gzyle baklmaldr. Belki de doru olan, olmas mmkn grnmeyen yelik srar zerine kurulmu bu politikadan vazgeerek, yerine en azndan yirmi yl nmz greceimiz yeni ve srdrlebilir bir yeni siyaseti ina etmek olacaktr. Trkiyenin AB ile yrtt ilikilerin dn ve bugn hakknda ortaya konulan bu genel deerlendirmeler erevesinde Trkiye-Yunanistan sorunlarn ele almak gerekir. Ancak Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlar ele almadan evvel, Yunanistann son yirmi ylna damgasn vuran PASOK hkmetleri dneminde Trk-Yunan ilikilerinin nasl bir seyir izlediini grmekte fayda vardr. Ayn erevede, Trk-Yunan ilikilerinin mevcut durumunu da ayrntlaryla analiz etmek, meseleyi kavramak asndan olduka elzemdir. B. Yunanistann Trkiye Politikalar Trk-Yunan Sorunlarnn Ksa Tarihesi Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan sistematik gerginlik ve hatta sistematik dmanlk siyaseti Atinada 1981 ylnda PASOKun iktidara gelmesiyle balar. ou zaman Yunanistann drt yz yllk Osmanl hakimiyeti yznden Trkiye ile dostluk kuramad; iki lke arasnda yaanan sorunlarn aslnda tarihten kaynakland; bu yzden de kolayca zlemeyecei eklinde ifade edilen grlerin analitik ve bilimsel bir taraf yoktur. nk Yunanistan 1830 ylnda kurulduundan bu yana karlar dorultusunda hareket eden tipik bir milli devlet grnts sergilemitir ve gerek Osmanl dneminde gerekse Trkiye Cumhuriyeti ile olan ilikilerinde bu izgiyi srdrmtr. Mesela Balkanlarda Slav yaylmas ihtimalinin artt on dokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln balarnda Osmanlya yaklam; ancak karlar bu Slav lkelerle birlikte Osmanlya saldrmay gerektirdii Balkan Savalar srasnda da onlarla birlikte hareket etmekten imtina etmemitir. Balkan Savalarndan itibaren Osmanl ve Trkiyeye kar dmanca denilebilecek bu siyasetini 1922 Anadolu yenilgisine kadar ylmadan srdren Yunanistan, daha sonra Balkanlarda Bulgaristann izlemekte olduu revizyonist politikalardan rkt iin yeniden Trkiyeye yanam ve iki lke arasndaki ilikiler 1930lu yllarda adeta stratejik mttefik dzeyine kadar ykselmitir. Atatrk-Venizelos dostluu diye adlandrlan bu dnemin ardndan Trk-Yunan ilikileri yaklak otuz sene kadar stratejik dzeyde srdrlebilmitir. 1930larda balatlan Balkan Antant giriimi kinci Dnya Savana kadar devam etmi ve Yunanistann Mihver lkeleri tarafndan igal edilmesini Trkiye, kendi gvenlii asndan olduka tehlikeli bulmutur. Yunanistan igal altnda iken, Trkiye, srgnde (arlkl olarak Msrda) faaliyet gsteren Yunanistan hkmetini tanmaya devam etmi ve

344

o hkmet adna Ankaradaki bykelilik ve stanbuldaki bakonsolosluk kesintisiz olarak grevlerini yrtmlerdir. Savatan hemen sonra patlak veren ve neredeyse komnistlerin iktidar ele geirmesiyle sonulanma istidad gsteren Yunan i sava srasnda (1946-1949) Trkiye, Yunan hkmetine elinden gelen her trl destei vermi; sonra Atina ve Ankara NATO yesi olabilmek iin birlikte Koreye asker gndermiler; 1952 ylnda birlikte NATOya girmiler; bunun ardndan 1950li yllarda daha nce Cominternden atlan Yugoslavya ile birlikte Balkanlarda bu defa da Balkan Paktn kurmular ve bylece Sovyetler Birliini kuatma siyasetine blgesel katk salamlardr. Bu dnemde Yunanistann ziyaret eden Trkiye Cumhurbakan onuruna Yunanistan hkmeti Bat Trakyada Trk okullar kurulmasna msaade etmi ve mevcutlarn durumlarnn dzeltilmesi iin gayret sarf etmitir. Ancak, btn bu stratejik ittifak tarz gidiat, nce 1950li yllarn ikinci yarsndan itibaren Kbrs olaylar yznden sekteye uram; daha sonra 1959-1960 Antlamalar yaplmak suretiyle yeniden onarlan ilikiler bu defa da 1963 senesinde Kbrs Rumlarnn Kbrs Trk toplumunu yok etmek gayesiyle balattklar saldrlarla tarihe gmlmtr. in ilgin yan 1963 olaylar baladnda Yunanistanda bulunan hkmetin, bu tedhiilere destek vermek konusunda pek istekli olmamasna ramen bir ka ay sonra seime gidecek olan lkede ana muhalefet partisinin Trklerin yok edilmesi abalarn seim kampanyasnn ana unsuru haline getirmesiydi. in daha da ilgin olan yan, o zamanki ana muhalefet partisi liderinin imdiki Dileri Bakan olan Yoros Papandreunun dedesi olmasyd. Onun ad da Yoros idi. Dede Yoros Papandreunun Trk-Yunan ilikilerini kknden dinamitleyen siyaseti bir sre sonra 1967 ylnda kendisini de iktidardan uzaklatracak askeri darbeyle son buldu. Ancak Trk-Yunan ilikileri bir daha toparlanamayacak ekilde bozulmutu. Bir baka ilgin hadise ise, 1974 Kbrs Harekatndan sonra iktidara gelen Karamanlis, Rallis gibi Yeni Demokrasi Partisine mensup siyasetiler zamannda bile Trkiye ile Yunanistan arasnda kapsaml ve sistematik bir gerginlik siyasetinin olmamasyd. Trkiyenin Kbrs karmas Yunanistan asndan byk bir yenilgi ve facia olmasna karlk, iki lke arasnda sorunlarn zmne ilikin olarak kapsaml mzakereler yaplm ve bu mzakereler sonu alnamadan 1981 ylnda Trk dmanl dnce ve tezleriyle iktidara gelecek olan PASOKun grmeleri durdurmasna kadar yrtlmtr. Buradaki izahtan da anlalaca zere, Trk-Yunan sorunlarn tarihten gelen meseleler olarak dnmek yanl olur. Bu tez ounlukla Yunanistan tarafndan nc lkelere, kendi arlklarn kapatmak iin sylenen bir tr propagandadr. Ancak Yunanistanda 1981 ylnda iktidara gelen ve o tarihten bu yana yllk bir ara dnem hari (1980-1983) hep iktidarda kalan PASOK dneminde Trkiye ve Trklere kar rklk kokan bir sistematik dmanlk politikasnn Yunanistan i politikasnda yaplmakta olduu aikardr.

345

Son iki buuk yldr Trkiye ile Yunanistan arasnda yaand farz edilen yumuama havasna ramen kltrel ve siyasi alanlarda srdrlen bu politika kesintisiz devam etmektedir. Dolaysyla Trk-Yunan sorunlarn PASOK merkezli bir prizmadan ele almak ve ona gre deerlendirmek yanltc olmayacaktr. PASOK, iktidara geldii 1981 ylndan itibaren Trkiyeye ynelik olarak iki cepheli bir siyaset izlemitir. Amac Trkiyeye zarar vermek olarak zetlenebilecek bu iki bal dmanca siyasetin birinci ayan 1974 ncesi ve sonrasnda da grmek mmkndr. Geleneksel diyebileceimiz bu ayan amac, uluslararas platformlarda ve zellikle de Bat dnyas ierisinde Trkiyeyi zor durumlara sokmak, Trkiyenin Bat dnyas ile ilikilerini mmkn mertebe bozmaya almak ve bu sayede Kbrsta istenilen tavizleri Ankaradan almak eklinde zetlenebilir. Dier ayak ise tamamen PASOK tarafndan gelitirilmi ve uygulanm (ve halen uygulanmakta olan) blgesel dmanlk siyasetidir. Buna gre, Yunanistan NATOnun global karlarna ve ilikilerine bakmakszn Trkiyenin blgesel rakipleriyle iliki kurmaktan ekinmemitir. Hatta yle ki, Atina hkmeti belli dnemlerde Sovyet bloku yesi Bulgaristana bile Trkiyeye kar askeri ve siyasi ibirlii yapma nerileri gtrecekti. PASOKun Trkiye Siyaseti ve Sonular PASOK zamannda uygulanan siyasetin birinci aya nceleri ABD Kongresi ve BM Gvenlik Konseyi nezdinde srdrlrken, bu siyaset 1980lerde giderek ABye daha dorusu o zamanki adyla AETye doru geniletildi. ABD Kongresinde 1974 ylnda Trkiyeye kar bir silah ambargosu karar aldrmak suretiyle balayan baarl politika giderek ayn derecede baarl olamad. 1978 ylnda bakan seilen Carter, Trkiyeye uygulanan silah ambargosuna son vermek zorunda kald. Oysa ABDdeki Rum lobisi, btn dier aznlk gruplar gibi (Amerikadaki Kballar bu konuda tek istisnadr), Demokrat aday Jimmy Cartera ok gvenmi; Carter seildii zaman Yunanistanda kiliselerin anlar alnm ve Trkiyenin ABD tarafndan Kbrstan atlaca zannedilmiti. Fakat Carter tam tersine, belli bir sre sonra, Trkiyenin ABD karlar asndan ne kadar nemli olduunu farkedecek ve 1978 ylnda silah ambargosunu kaldracakt. ABD Kongresi yoluyla Trkiyeye zarar vermek isteyen Rum lobisinin faaliyetleri 1980de seilen ve iki dnem bakanlk koltuunda kalan Ronald Reagan zamannda ciddi llerde geriledi; zira o dnemde ABD, Sovyetleri kertmek amacyla uygulamaya koyduu yeni siyasetinde Trkiyeye her zamankinden daha fazla ihtiya duymaktayd. Dolaysyla ABD ierisinde yttlen Trkiye kart Yunan siyaseti yeterince verimli olamamaktayd, Atina asndan. Ancak PASOKun kurucusu ve imdiki Dileri Bakan Yoros Papandreunun babas Andreas Papandreu Trkiye kart siyasetinin birinci ayan oktan AET bnyesine tamt bile.

346

1981 ylnda tam ye olurken Trk-Yunan sorunlarn AET bnyesine tamayacana dair yazl taahhtte bulunmasna ramen, ye olur olmaz bu taahhtlerini unutan Yunanistan, AET ierisinde yllar srecek ve hala da devam eden bir Trkiye dmanl politikasn ylmadan, usanmadan uygulayacakt. Trkiye 1980li ve zellikle de 1990l yllarda AB yeliini adeta ne pahasna olursa olsun istediini gsterdike Yunanistann AB ierisinde Trkiyeye kar yrtt siyasetin beklentileri de ykseldi. Ayn dnemde Yunanistan, bata Suriye olmak zere Trkiye ile sorunu olan hemen her blge lkesine yanat ve onlarla birlikte Trkiyeyi kuatma amal bir siyaset izledi. Belli llerde ran ile de ibirliini gerektiren bu politikann bir baka aya ise Trkiyeye kar PKK terr rgtne kapsaml destek vermekti. Nitekim 1980lerde PKKya destek vermeye balayan, Yunanistan, bu desteini 1990larda giderek daha aikar hale getirdi. Yunanistandaki resmi ve gayri resmi pek ok kurulu ak veya yar ak ekillerde PKK terr rgtyle ibirlii yapmaktayd. Suriye ve rann PKKya verdii destein Bat ayan oluturan Yunanistan ve Kbrs Rumlar, ayrca PKKnn Avrupadaki rgtlenmesine de yardmc oldular. PKK ile Yunanistan arasndaki ilikiler giderek o denli aikar ve o denli ili dl hale geldi ki, 1990larda hkmetin de bilgisi dahilinde Yunan halk Egenin gvenlii PKKya verilecek destekle salanacaktr tarzndaki aklamalarla PKKya oluk oluk yardm toplamaya arld. PKKnn Trkiye ierisinde artan silahl eylemleri, Yunanistan hkmet evrelerini Trkiyenin ieriden kertilebilecei dncesine sevketti. Bu yzden de PKKya verilen askeri ve lojistik destein kapsam geniletildi. Mesela, 1996 ylnda Trk helikopterlerine kar Srbistandan SAM fzeleri alnmas ve PKK terristlerinin bu silahlar kullanacak tarzda eitilmesi iinde, Yunan istihbarat unsurlarnn Srbistandaki meslektalaryla dorudan balantlar kurduu ortaya kt. Ayn yllarda Yunanistandaki kamplarda eitilen PKK unsurlarnn turistik sahilleri bombalamak iin Anadolu kylarna gnderildikleri de pek ok vesileyle grld. Yine ayn dnemde Yunanistan Meclis Bakan ve beraberindeki bir grup milletvekilinin, Bekaa Vadisinde Abdullah calan ile bir araya gelerek Bak-Ceyhan boru hatt projesini baltalamak gayesiyle terr faaliyetlerini hattn geebilecei alanlara geniletmesi isteiyle grmeler yaptklar Yunan basnnda yer ald. lgintir ki, bu grmelerden hemen sonra PKK ve taeronlar vastasyla terr faaliyetleri sz konusu blgelere yayld. Ksaca sylemek gerekirse, bu dnemde Yunanistan bir yandan Suriye, ran ve 1990lara kadar da Bulgaristan gibi Sovyet Bloku mensubu lkelerle ibirlii yapyor ve te yandan da PKKya aktif destek veriyordu. AETden AB haline dnen birlik ierisinde Trkiyeye zarar verme ve ABden Trkiyeyi uzak tutma siyaseti ile birlikte dnldnde, Yunanistann bu dnemde Trkiyenin paralanabilecei ihtimali zerine hesaplar yaptn ve bu ihtimalin gereklemesi iin elindeki btn imkanlar devreye soktuunu sylemek mmkndr. Stratejik olarak ise, bir yanda Suriye ve br yanda da kendisi olmak zere Trkiyeyi iki cepheli gerginlikler ve gerekli olduu takdirde iki cepheli savaa zorlamak istedii anlalyor. Bu iki cepheli gerginlik ve iki cepheli sava ihtimalinin, iki buuk tarafn da bir

347

manada PKK oluturmaktayd. Yani Trkiye, gerekli grld bir zamanda iki cepheli bir savaa zorlanacak ve PKKnn da ieriden Trkiyeyi kertme abalaryla desteklenecek olan bu stratejide, Trkiye pes ettirilecekti. Bylece Yunanistan Trkiyeden hem Kbrs hem Egede istediklerinin tamamn hatta belki de daha fazlasn elde edebilecekti. Ancak 1990larn balarnda mmkn gibi grnen bu Yunan siyaseti 1990larn sonlarna doru gayri mmkn hale gelecekti. Yunanistann Blgesel Kuatma Politikasnn k Yunanistann byk beklentilerle yrtt bu Trkiye siyasetinin blgesel aya 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren ciddi bir tkezleme ve giderek yklma riskiyle karlat. lk olarak Trkiyenin 1993 yl ortalarndan itibaren yeni bir anlayla devreye soktuu ve geni anlamda artk tamamen Silahl Kuvvetler tarafndan yrtlmeye balanan terrle mcadele program 1995den itibaren sonu vermeye balad. yle ki, bu iki yllk dnemde PKKnn harekat kabiliyeti byk lde snrland ve beli krld. 1995-1997 arasnda yrtlen abalar sonucunda ise PKK artk Trkiyeye ynelik bir askeri tehdit olmaktan karld. Her ne kadar PKK hl bir terr rgt konumunu korumaya ve baz mevzii saldrlar dzenlemeye devam ettiyse de, artk Yunanistann blgesel siyasetinin bir askeri unsuru olmaktan kmt. 1998 Ekiminde Silahl Kuvvetlerin balatt bir askeri ve diplomatik kriz sonucu Suriye de Yunanistann Trkiye siyasetinin blgesel unsuru olmaktan karld. Yaklak bir hafta sren ve Suriyenin dize getirilmesiyle sonulanan bu kriz, Yunan hkmeti ve Yunan kamuoyu tarafndan yakndan izlendi. Abdullah calann Suriyeden karlmas ve am hkmetinin Adana mutabakatn imzalamasyla sonulanan bu krizle birlikte, Atina asndan iki cepheli bir gerginlik ve gerekli olduu takdirde iki cepheli bir sava senaryosu devre d kalm oldu. Ayn yllarda randa balayan sistem ii muhalefet giderek Hatemiyi n plana karm ve bu lkeyi kendi i meseleleriyle daha fazla uraan bir konuma zorlamt. Geri, muhafazakar gler hala Trkiyeye kar olan bata PKK olmak zere herkese destek vermeye devam ediyordu ve bu destek i politikadaki g mcadelesinin bir uzants olarak yaplmaktayd; ancak, rann genel manada Trkiyeye kar Yunanistanla birlikte bir stratejik ibirliine ynelmesi pek mmkn grnmyordu. Artk Bulgaristanda vaktiyle Andreas Papandreunun ibirlii yapt Jivkov ynetimi yoktu. Yeni ynetim, Trkiye ile gergin ilikilerden yana deildi. Ve bu erevede blgeye bakldnda Yunanistann Trkiyeye kar yllarca yrtm olduu blgesel dmanlk siyaseti tamamen km oluyordu. Yunanistann blgesel politikas kerken, Trkiyenin blgedeki konumu epeyce glenmiti. rnein, Trkiye, srail ile yakn askeri, siyasi ve ekonomik ilikilere girmi ve bu sayede Suriyenin Trkiyeye kar yrtt politikalar dengelemeyi baarmt. Balangta Suriyenin Arap lkelerini, srail balantsndan dolay Trkiyeye kar kullanma siyaseti belli llere kadar baarl olduysa da, 1997 ylndan itibaren Arap lkeleri arasnda amn Trkiye politikalarna ynelik eletiriler artmt.

348

Trkiye Ekim 1998de Suriye krizini bir manada bu destein zlmesinden de cesaret alarak balatmt. Yunanistann bu dnemde yani 1990larda, sadece blgesel siyaseti kmekle kalmad; ayn zamanda dorudan Ege ve Kbrsta Trkiyeye kar izledii politikalar da tam manasyla iflas etti. Yunanistan 1980 ve 1990l yllarda Ege ve Kbrs siyasetini kontroll gerginlik zerine ina etmiti. Buna gre, belli dnemlerde Egede Trkiye ile bir kriz yaratlr; sonra bu kriz belli noktalara kadar ekilir; vaziyet gerginletirilir ve nihayet Batl arabulucularn devreye girmesi beklenirdi. Onlarn devreye girmesiyle birlikte, taraflar geri admlar atmaya zorlanrlar ve bylece Yunanistan kendi kamuoyuna Trkiye ile rahata boy lebildii mesajn verir; ayn zamanda bu krizleri de AB ierisinde kulland Trk tehdidi tezlerine destek olarak sunard. Yunanistan tarafndan baaryla uygulanm bulunan bu siyaset Kardak krizi ile artk kullanlmas ok riskli bir politikaya dnecekti. Zira Kardak krizinde Trkiye, silaha bavurabileceini ve bir silahl atma kmas halinde Atinann byk bir bedel deyeceini Yunanistana gstermi oldu. Ayrca Kardak kriziyle, Yunanistan, tartmasz olarak kendisine ait olduunu iddia ettii iki kk ada parasn artk terketmek zorunda kalmt. yle anlalyor ki, bata ABD diplomatlar olmak zere hemen herkes, bu krizden sonra Atinaya Trkiyenin sabrnn bu tr krizlerle test edilmesinin iyi bir siyaset olmayacan anlatmlard. Ksacas Kardak krizi Yunanistann Egede o gne kadar rahatlkla oynayabildii veya oynayabileceini dnd bir senaryonun, kendisi asndan ok ar bir faturayla sonulanabileceini grmesinin balangcn oluturdu. Ancak mesele Kardak kriziyle bitmeyecekti. 1996 balarnda vuku bulan Kardak krizinin ardndan 1997 balarnda Gney Kbrs Rum Ynetiminin (GKRY) Rusya Federasyonuna S-300 fzeleri smarlad haberleri ajanslardan gelmeye balaynca, Trkiye buna iddetli bir tepki gstermekten geri kalmad. Trkiye, bu fzeler Adaya getirildii takdirde askeri olanlar da dahil olmak zere her trl tedbire bavuracan aklad ve bu tavrn 1998 yl sonuna kadar srdrd. Bu dnemde Trkiye, 1997 Aralk aynda yaplan Lksemburg zirvesiyle birlikte ABnin genileme srecinden dland iin artk daha rahat hareket edebiliyor ve AB lkelerinden gelen, askeri tedbirlere de bavuraca aklamasn geri almas ynndeki telkinlere direnebiliyordu. Yunanistan ve GKRY, 1998 sonunda yaptklar itiarelerin sonucunda S-300 fzelerini Adaya getirmektan vazgetiklerini akladlar. Fzeler Kbrs yerine Yunanistann Girit Adasna yerletirilecekti. Bu, Yunanistan asndan ciddi bir boyun eme anlamna geliyordu. nk, hem Yunanistan hem de Kbrs Rumlar bu fzeleri Adaya getirme konusunda kendi kamuoylarn inanlmaz llerde propagandaya tabi tutmulard. Klerides bu sayede Adada seimleri kazanmt. imdi bu konuda geriye adm atmak Rum-Yunan ikilisi asndan sancl bir sreti; ama bunu yapmaya da mecbur olmulard. Yunanistan ve Kbrs Rumlar asndan ken siyasetin sancl sonular henz

tamamlanmamt. Suriyeden karlan ve nce Rusyaya, sonra da talyaya snmak isteyen; ancak bunu baaramayan Abdullah calan ubat 1999da Kenyadaki Yunanistan Bykelilii konutundan

349

ktktan sonra Trk zel kuvvetleri tarafndan yakalanarak Trkiyeye getirilmiti. Bu hadise Yunanistan asndan tam bir fiyaskoydu ve iki trl bir aalanmay ieriyordu. Bir yanda Yunanistann en byk mttefiki olan ve yllarca Yunanistann blgesel siyasetinin temel direklerinden birisini oluturmu bulunan calan, Trkiyeye kaptrlm; te yandan da Yunanistan terre destek verirken sust bir ekilde yakalanmt. O tarihe kadar Trkiye Yunanistan PKKya destek verdii iin eletirmi ve uluslararas platformlarda bu konuyu anlatmt. Ancak, Yunanistan bunlar her defasnda Trkiyenin mesnetsiz sulamalar olarak geitirmiti. Ama bu defa i baka grnyordu; nk, crm mehut sz konusuydu. Trkiye siyasetinin blgesel taraf tamamen ken ve uluslararas arenada yrtt Trkiye kart politikalarda iyice zorlanan Yunanistan, btn bunlar yetmiyormu gibi Kosova meselesinden dolay Srbistann NATO tarafndan bombalanmas srasnda da NATO ierisinde tecrit edildi. Srp tezlerine yllarca destek veren Yunan hkmetleri NATO iinde pheli gzlerle grlyordu. Ayrca NATO operasyonlar srasnda Yunan kamuoyu yzde doksan yedilik rakamlarla NATO aleyhine ve Srbistan lehine bir tavr taknmt. Ayn gnlerde Trkiye ise, operasyonlara iki filo F-16 tahsis etmi ve NATO ierisindeki prestiji olduka ykselmiti. Ksacas Trkiye hem blgesel hem de uluslararas dzeyde daha prestijli bir konum elde ederken, Yunanistan her iki cephe de adeta tepetaklak gidiyordu. Bu arada yllarca Yunanistann AB ierisinde kotard ve Lksemburg zirvesi kararlaryla iyice somut hale getirdii Kbrs politikas da kmaza girmiti; zira, Adada ve Egede ykselen Trk-Yunan gerginlii yznden AB lkeleri daha nce destek verdikleri, Rumlarn Adann tamam adna ABye tek tarafl olarak ye olmas projesine kukuyla bakmaya balamlard. nk byle bir durumda Adann kuzeyi Trkiyenin igalinde olan topraklar haline dnecekti ki, bu, Trkiye ile Yunanistan arasndaki gerginliin katlamal bir ekilde artmas ve hatta belki de iki NATO yesi lke arasnda bir savaa kadar gidebilecek srecin balamas demekti. Ayrca btn bu sorunlar da AB ierisine tanm olacakt. Bu, AB asndan ok riskli bir politika olurdu. Ancak AB olarak buna hayr demek de mmkn deildi; zira, Yunanistan buna msaade etmezdi. Bu durumda Almanya, Fransa, Hollanda ve talya kendi parlamentolarnda GKRYnin yeliini onaylamayacaklarn akladlar. Buna Atina tepki gstermekte gecikmedi ve GKRYnin alnmamas halinde btn genileme srecini veto edeceini belirtti. Kbrs sorunu yznden ABnin en nemli hedeflerinden birisi olarak gsterilen genileme sreci kmaza girmiti. Ancak daha da nemlisi Yunanistann AB ierisinde yrtt Kbrs siyaseti kmaza girmiti. Bu noktada Yunan hkmetinin yeni bir siyaset planlamasna ihtiyac olduu akt. Ya ayn politikalarda srar edilecek ve bunun bedeli denecek veya bu siyaset belli llerde tadil edilecekti. Yeni Yunanistan Dileri Bakan Yoros Papandreu ve Yunanistan Babakan Simitis siyaseti tadil etmekten yanaydlar. Bu deerlendirmelerin sonunda, Trkiye ile taktiksel dzeyde yumuama ve Trkiyeyi ABnin etki alanna ekmenin Yunanistan karlarna daha fazla hizmet edecei ynndeki grler arlk kazand ve Helsinki zirvesi kararlaryla somutlaacak yeni Yunan siyaseti devreye sokuldu.

350

Helsinki Zirvesi ve Sonrasnda Yunanistann Trkiye Siyaseti Yaklak senedir Ankara-Atina ekseninde yaanan yumuama siyasetine, Trkiyede meydana gelen 17 Austos deprem felaketi zerine Yunan halk arasnda kendiliinden patlak veren bir dostluk ve yardmseverlik duygusunun sebep olduunu savunan tezler tamamen yanl bir deerlendirmedir. Yukardaki analizde de ortaya konulduu gibi, Trkiye ile taktiksel dzeyde bir yumuama siyasetine ynelme fikri Yunanistan tarafndan depremden aylar nce benimsenmi ve Yoros Papandreu ile smail Cem arasnda telefon diplomasisi yoluyla balatlmt. Ancak Srbistan bombardman srasnda bu politikay aikar hale getirmek Yunan hkmeti asndan gayri mmkn grnd iin, bombardmann tamamlanmas beklenmi ve 1999 yl Haziran ay sonunda iki bakan New Yorkta bir araya gelerek, bu politikay aikar hale getirmenin ilk admn atmlardr. Burada ulalan mutabakat Yunanistan asndan istenilenlerin elde edilmesi anlamna geliyordu. ki lke arasndaki gerginliin kademeli bir ekilde yumuatlmas iin, baz komisyonlar kurulacak ve bu komisyonlar, temel sorunlarn dndaki alanlarda ibirlii imkanlarn aratracaklard. Depremden aylar nce balayan bu siyasete 17 Austos depremi ciddi bir imkan hazrlam oldu. Depremle birlikte Yunanistan hkmet birimleri gayet bilinli bir ekilde Yunan halkn, Trkiyeye kar iyi niyete davet etmi ve bu sayede uygulamaya koyduu yeni siyaseti kamuoyuna kolaylkla satmt. Trkiyede de basn ve televizyonlar bu yeni Yunan siyasetini ballandra ballandra anlatmak konusunda adeta bir mutabakat iinde grndklerinden, Yunan halknn ilgisi ve yardmlar inanlmaz bir biimde abartld. Bu arada yllarca Trk dmanl yapan baz PASOK mensubu veya destekisi sanatlar Trkiyeye veya Bat Trakyaya gnderilerek, oralarda dostluk konserleri vermeleri saland. Trkiye taraf da bunu ister grnd iin Yunanistan asndan yeni siyaseti devreye sokmak hi zor olmad. Temel sorunlar konusunda yllarca savunduu grlerden hi geriye adm atmadan, taktik dzeyde Trkiye ile yumuama siyasetine giren Atinann bu politikasnn amac Trkiyeyi ABnin etki alanna geri ekmek ve Trk-Yunan sorunlarn Trkiye ile AB arasndaki meseleler haline getirmekti. Ayn dnemde AB iinde de benzeri bir eilim gelimekteydi. 1997 yl Lksemburg zirvesiyle genileme srecinden tamamen dlanan Trkiye, Kbrs ve Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii (AGSK veya son haliyle Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas-AGSP) konusunda ABnin isteklerine olumsuz cevap vermekteydi. Bu siyasette srar edildii takdirde hem Kbrs yznden AB genilemesinin sonusuz kalmas hem de Trkiyenin NATO ierisindeki vetosu yznden AGSK/AGSP projesinin suya dmesi riskleri bulunuyordu. Bu sorunlar zmek iin Trkiyeyi ABnin etki alanna geri ekmek AB lkelerinin de iine gelmekteydi. Btn bu faktrler Helsinki zirvesi kararlaryla somutlaacak olan yeni bir dnemi oluturacakt.

351

Helsinki zirvesi kararlarn Trk basn ve televizyonlar Trkiye asndan byk bir baar olarak alklamlard; ancak, ertesi gn kan Yunan gazetelerine gre Helsinki zirvesi kararlar Helenizmin zaferi idi. nk, bu zirve kararlaryla Kbrs Cumhuriyeti olarak AB ile grmeler yapan GKRYnin almt. Ayrca, Ege meseleleri de Yunanistann istedii tarzda Helsinki zirvesi kararlar ierisindeki yerini almt. Yani bir manada artk hem Kbrs hem de Ege meseleleri Yunanistann istedii tarzda Trkiyenin AB ile zmek zorunda olduu meseleler haline gelmiti. Bu iki mesele de Ankara asndan siyasi kriter olmutu. Ankarann Helsinki zirvesi sonrasnda, zirve kararlarn farkl yorumlama abalarna Yunanistan 8 Kasm 2000 gn AB Komisyonu tarafndan aklanan Katlm Ortakl Belgesi ve bu belge erevesinde ekillenen Nice zirvesi kararlaryla karlk verdi. Buna gre, Kbrs meselesinin zm Trkiye asndan ksa vadeli kriterlere eklenirken, Ege meselesi de orta vadeli kriterler arasnda yerini ald. 8 Kasm gn Cenevrede Kbrs konusunda dolayl grmeler iin bulunan Trk heyetinin karsna Rum-Yunan tezleri dorultusunda hazrlanm bir belge olmayan belge konulmutu. Aralk 1999dan itibaren devam eden dolayl grmeler, kapsaml ve anlaml mzakereler iin zemin hazrlayacakt. Eyll 2001de yaplan bir nceki grmelerde Trk tezlerinin bir ksmn ihtiva eden bir bilgi notunun taraflara verilmesi zerine Rum taraf ve Yunanistan byk bir grlt koparmlar ve sonunda 8 Kasm gn BM Genel Sekreterinin hazrlad ve taraflara sunduu belge olmayan belgenin istedikleri gibi ekillenmesini salamlard. Bu artlarda grmelere devam edemeyeceini aklayan Denkta, artk uzlamaz olarak anlrken, AB yelii perspektifi iin adeta her eyi yapmaya hazr grnen Trkiye keye sktrlmt. Btn alardan bakldnda, Yunanistan 1999 ubat-Nisan dneminde dt skntl durumdan gayet baarl bir manevrayla kmasn bilmi ve kendi meselelerini Avrupa Birliinin sorunlar haline getirmiti. Bundan sonra yapmas gereken AByi Trkiyenin zerine srmekti ve yle de yapyor. *** yle grnyor ki, Trk-Yunan sorunlar belli bir sre daha Trkiye-AB ilikilerinin bnyesinde kalmaya devam edecek. Ancak o ereve ierisinde Trk-Yunan sorunlarna zm bulmak hemen hemen imkansz gibi grnyor. nk, AB erevesi ierisinde bir zmden Atinann anlad, Kbrsta Trk tarafn tamamen teslim almak ve Adadaki Trk tarafn bir tr aznlk haline dntrecek dzenlemeler yaplmasn salamaktr. Byle bir dzenlemeyi Trk tarafnn kabul etmesinin olduka zor hatta gayri mmkn olduu sylenilebilir. te yandan AB, Kbrs sorununda adeta meselenin bir taraf olarak kalmaya devam ettike, sadece ve sadece Yunan tarafn gerekte mmkn olmayacak bir zme cesaretlendirmekten baka bir fonksiyon icra etmiyor ve etmeyecektir. Ayn sorun, Ege meselelerinde de yaanyor ve nmzdeki yllarda artan bir oranda yaanmaya devam edilecektir. Yunanistan AB belgelerine Ankara ile Atina arasnda var olan Ege

352

sorunlarnn kendi istedii tarzda zmn kolaylatracak blmler eklettirmeyi baard ve Trkiye de bir manada Yunanistann AB metinlerine koydurduu bu ereve ierisinde Ege sorunlarnn ele alnmasn zmnen kabul etmi gibi grnd iin, bu meselenin kilitlenmi olduu sylenebilir; zira, Yunanistann, sorunun AB erevesinden karlmasna msaade etmesi dnlemez. te yandan mevcut ereve ierisinde Yunanistan, Ege Denizini byk lde kendi egemenlii ve kullanmna veren bir dzenlemeyi elde etmeye alacaktr. Bu, Trkiyenin hayati karlarndan vazgemesi ve Ege konusunda kelimenin tam anlamyla bir hezimeti kabul etmesi demektir. Trkiyenin bu noktaya gelmesi dnlemez. Dolaysyla mevcut AB erevesi hem Kbrs hem de Ege sorunlarnn zmne katk salamaktan ziyade, adeta bu sorunlar zlemez ve kilitlenmi bir hale getirmitir. Trk-Yunan sorunlarnn zm srecine girmesi, bu meselelerin AB erevesinden karlmasyla mmkn olabilir. Bu da iki ekilde temin edilebilir. Mesela, AB, Trk-Yunan sorunlarnda taraf olmaktan kmay deneyebilir; ancak, bu, hemen hemen imkansz bir senaryodur ve Trkiye, ABye gereklemesi olduka zor yelik iddiasn srdrdke gereklemesi mmkn olmayan bir senaryodur; zira ABnin ileyi tarz byle bir gidiatn nndeki en byk engeldir. Daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, AB ierisinde kararlar oybirlii ile alnd iin, her ye lkenin her konuda tatmin edilmesi mecburiyeti bulunuyor. Mesela, her AB toplantsna pek ok deiik devlet pek ok farkl konular dier yelere kabul ettirmek ve bylece kendi milli karlarn tatmin etmek dncesiyle geliyor. Ve orada birbirleriyle hi alakas olmayan konularn adeta takas yaplyor. Bu dosya takas srasnda Yunanistan gayet kolay bir ekilde kendi daimi dosyalar olan Kbrs, Ege ve Trkiye aleyhtar konular dierlerine kabul ettirebiliyor; zira bu konularda Yunanistana destek veren lkeler, bu destekleri karlnda bir bedel demek zorunda kalmyorlar. Bunun karlnda o lkeler kendi dosyalarna AB yesi olan Yunanistann desteini salam oluyorlar. stelik Trkiye, ABye ye olmay ar derecede arzu ettiini ortaya koyan bir lke grnts sergiledike, Yunanistann dosyalarna destek vermek AB lkeleri asndan daha da kolay ve az riskli hale geliyor. Trkiye, AB saplantsn AB ierisinde kendi lehinde bir niyet ve irade olmadn gre gre srdrmeye devam ettike, bir manada sadece Yunanistan deil, dier AB lkelerini de taviz verebilecei dncesine itiyor. Ve AB asndan, Trk-Yunan sorunlarn Trkiye zerinden zmek daha mantkl hale geliyor. Aksi takdirde, Yunanistan ile AB ierisinde cebellemek anlamna gelecek giriimlerde bulunmalar gerekecek ki, bu tr faaliyetler, AB lkelerine belli bedeller getirecektir. Ayrca Yunanistan, kendi milli tezlerinden kolay kolay taviz vermeyen ve vermeyecek bir lke olduunu AB ierisinde vaktiyle yaanan Makedonya sorunu srasnda defalarca AB lkelerine gstermi bulunmaktadr. AB yesi btn lkeler, riski olmayan ve bedel detmeyen bir siyaset nerisi olan Trkiye zerinden sorunlar zme fikrine ok daha yakn grnyorlar. Dolaysyla mevcut artlarda, AByi Trk-Yunan sorunlar konusunda taraf olmaktan karmak olduka g grnyor. ABnin Trk-Yunan sorunlar konusunda taraf olmaktan kmas, Trkiyenin AB ilikilerini baka bir platforma tamas ile mmkn olabilir. Bu da, Trkiyenin ABye ksa, orta ve hatta grnebilir uzun vadede ye olamayacan fark etmesi ve siyasetini bu ngr zerine ina etmesiyle mmkn

353

hale gelebilir. Aslnda bu ynde iaretler az da deil. rnein, AB ierisinde Trkiyenin ksa ve orta vadede yeliine ilikin olarak ne salam bir niyet ne de bir irade olmad ortadadr. Ancak AB, Trkiye ile ilikilerini bozmamak ve Trkiye zerinden bata Kbrs ve Ege olmak zere pek ok sorunu zmek istedii iin, bu niyetsizliini Trkiyeye beyan etmek istememektedir. Bu tavr, taktiksel olarak AB asndan gayet iyi bir siyaset izgisi gibi grnyor. Ancak, her halkarda Trkiye bunu fark ederek, bu oyunu oynamama yolunu seebilir. Bu da baz hadiselerin bir araya gelmesi sonucunda ortaya kabilir. Bunlardan birincisi, Trk-Yunan sorunlar konusunda Rum-Yunan ikilisine destek veren AB, bu tutumunu devam ettirirse ne Kbrs ne de Ege konularnda bir zm salanamaz. Bu zmszle ramen AB, GKRYyi ABye hem de Kbrs adasnn tamamnn temsilcisi sfatyla alacak olursa, o zaman AB ile Trkiye arasnda ok ciddi bir krizin patlak vermesi kanlmazdr. Zaten yle bir senaryoda, AB, Trkiyeyi ye yapmak gibi bir niyeti olmadn aka ortaya koymu olacaktr. Avrupa-Atlantik sisteminde ciddi sorunlara yol amas muhtemel byle bir gelimenin sonunda Trkiye-AB ilikilerinin mevcut erevenin dna kaca aktr. Byle bir sert krlma olmaz ve Rumlarn AB yelii ertelenirse, o zaman da Trkiyenin AB genilemesiyle ilgili yeni bir zihni dzenlemeden gemesi mmkn olabilir. Mesela, AB genilemesinin birinci dalgasnda yer alan lkelerden Polonya, Macaristan, ek Cumhuriyeti, Slovenya ve Estonya ile yelik mzakereleri neredeyse son aamaya gelmek zeredir. Bu lkelerin 2004 ylnda ABye ye olmalar olduka yksek bir ihtimaldir. Ancak bu lkelerin yelikleriyle ilgili olarak son aylarda hz kazanan tartmalar ilgin bir noktaya doru ilerlemektedir ve sanki bu lkelere teklif edilen yeliin ikinci snf bir yelik olaca intiban vermektedir. yle ki, sz konusu lkelere 2004 ylnda ye olmakta srar etmeleri halinde, ABden yaklak on yl boyunca fon almayacaklarn taahht altna almalar istenmektedir. Veya yeliklerinin on yl boyunca ertelenecei ifade edilmektedir. ABnin genileme ilgili politikasnn izah edildii resmi belgelere de giren bu grler, AB genilemesinin birinci dalgasnda yer alan lkelere bile teklif edilecek yeliin ikinci snf bir stat olacan ortaya koymaktadr. AB genilemesinin drdnc dalgasnda yer alan Trkiyenin yelik ihtimalinin ciddilemesinin yaklak yirmi be yl alaca dnlecek olursa, Trkiye ABye ye olduu zaman yaklak otuzuncu ye olarak girecek ve byle bir ABden kalknmasn kolaylatracak hibir fon almas mmkn olamayacak. Adeta ii boaltlm bir ABye ye olmann Trkiyeye salayaca hi bir fayda olmayaca aktr. Oysa Trkiye, bu ii boaltlm ABye girebilmek iin bata Kbrs, Ege sorunlar ve Gneydou meselesi olmak zere, bir dnya konuda ok ama ok byk tavizler verecektir. Ve bu taviz isteklerini de hemen ve derhal kaydyla yerine getirecektir. Dolaysyla Trkiyenin AB politikasn gzden geirmesi ve bylece Trk-Yunan meselelerinin AB erevesinin dna karlmasn salamas Trkiyenin milli karlar asndan ehemmiyet arz etmektedir.

354

Trkiye-ABD likilerine Genel Bir Bak (1919-2002) / Dr. ar Erhan [s.209-223]

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi / Trkiye Kurtulu Sava ve Cumhuriyetin lk Yllarnda likiler (1919-1939) Bin sekiz yz otuzda yaplan Ticaret ve Seyrisefain Anlamasyla resmen balayan Osmanl Amerikan diplomatik ilikileri ABDnin 1917de Almanyaya sava iln ederek Birinci Dnya Savana girmesi zerine Bablinin 5 Nisan 1917de stanbuldaki ABD elisine verdii notayla kesilmiti.1 Diplomatik ilikilerin tekrar kurulaca 1927ye kadar Trk-Amerikan ilikileri ikili bir anlama temelinden yoksun olarak fiilen srdrlecektir. Birinci Dnya Savann son yllarn, Kurtulu Savan ve Cumhuriyetin ilnn takip eden gelimeleri kapsayan bu dnemde Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin, zaman zaman sorunlar yaansa da, dostane bir hava iinde cereyan ettiini sylemek mmkndr. Bu olumlu atmosferin bir sebebi, Birinci Dnya Sava srasnda iki tarafn birbirlerine savaa girmemi olmasdr. Nitekim, Osmanl Devletiyle savamayan ABD, Mondros Mtarekesinden sonra Anadoluya igal kuvveti gnderen devletler arasnda yer almad gibi, zellikle Bat Anadoludaki Yunan igali srasnda Trk halkna kar giriilen mezalimin durdurulmas ve sorumlularnn cezalandrlmas iin yrtlen giriimlerin ou da ABD kaynakl olmutur.2 Olumlu havann ikinci sebebi ise, 8 Ocak 1918de ABD Kongresine gnderdii bir mesajda Birinci Dnya Sava sonrasnda gerekletirilmesi dnlen Yeni Dnya Dzeninin temellerini oluturan 14 noktay aklayan ABD Bakan Woodrow Wilsonun, bu ilkeler iinde Osmanl Devletinin mukadderatna ilikin nispeten tarafsz bir yaklama yer vermi olmasdr. Wilson ilkelerinin, dorudan Osmanl Devleti ile ilgili 12. noktasnda, Bugnk Osmanl Devletindeki Trk kesimlerine gvenli bir egemenlik tannmal, Osmanl ynetimindeki br uluslara da her trl kukudan uzak yaam gvenliiyle zerk gelimeleri iin tam bir zgrlk salanmaldr. Ayrca, anakkale Boaz uluslararas gvencelerle gemilerin zgr geiine ve uluslararas ticarete srekli ak tutulmaldr3 eklinde bir ifadenin yer almas Wilsonun, self determinasyon ilkesini Osmanl Devletini tamamen ortadan kaldrmak isteyenlerden farkl biimde kullandn gstermitir. Bu tutum, Kurtulu Savana katlanlar arasnda, yeni Trkiyenin Amerikan mandas altna girmesi gerektiini savunan bir zmrenin ortaya kmasnn arkasndaki balca amil olacaktr. Bununla birlikte, Wilsonun self determinasyon ilkesi, Dou Anadoluyu da ierecek biimde bamsz bir Ermenistan Devleti kurulmas iin de kullanlmtr. Kurtulu Sava srasnda ABDyle ilikiler, Dou Anadolu topraklarnn Ermenistan snrlarna katlmamas ve Trklerin igalcilere kar yrtt hakl mcadelenin tannmas iin yrtlen giriimler eksenine oturtulmutur.

355

Sivas Kongresi srasnda, 9 Eyll 1919da ABD Senatosuna bir mektup yollayan Mustafa Kemal, Wilson ilkeleri dorultusunda Trklerin ounlukta olduu yerlerin Osmanl Devletinden ayrlmasnn engellenmesi iin, ABD Senatosunun oluturaca bir komisyonun blgede incelemelerde bulunmasn ve mevcut nfus kompozisyonunun salkl olarak tespit edilmesini istedi. Bu erevede Eyll aynda, General Harbord bakanlndaki bir Amerikan heyeti Anadolunun eitli yerlerinde incelemelerde bulundu. Mustafa Kemal, 22 Eyll 1919da Sivasta uzun uzadya grt4 Harbordun gittii her kentte, Trke, Franszca ve ngilizce hazrlanm, Yaasn Wilsonun 12. ilkesi yazl pankartlarla karlanmasn salad. General Harbord, 9 Ekim 1919da Mustafa Kemale gnderdii mektupta bir yandan, Amerikal misyonerlerden gelen bilgiler erevesinde Malatya, Kayseri ve Merzifondaki Ermenilerin milli kuvvetlerce bask grdklerini iddia ederek, bu durumun deitirilmesini istedi, dier yandan da kendisine gsterilen yakn misafirperverlik sebebiyle teekkr etti. Esasen, Sivas Kongresinde ABD Senatosuna mektup yazlmasn gndeme getirenler arasnda ABD mandas fikrini savunanlar da vard.5 Erzurum ve Sivas kongrelerinde ciddi biimde tartlan ABD Mandas konusu, zaman iinde meydana gelen iki gelime sebebiyle gndemden kalkt. Birincisi, TBMMnin kurulmas ve oluturulan milli ordunun igalci Yunan ordusuna kar 1921den itibaren kazand asker baarlarn Kurtulu Savan yrtenlere salad yksek gven hissiydi. kincisi ise, 1920de ABDde yaplan seimlerde bakanlk koltuuna oturan Cumhuriyeti Partiden Warren G. Hardingin, selefi Wilsonun aksine Yeni Dnya Dzenine ilikin idealist bir gr tamamas ve ABDyi tekrar 1917 ncesindeki izolasyonist politikalara (infirad politikas/yalnzclk) geri dndrmesiydi. Manda meselesinin gndemden dmesine ramen, bamsz Ermenistan konusu TrkAmerikan ilikilerindeki konumunu korudu. Mustafa Kemal, 28 Mart 1920de stanbuldaki Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark Bristole yollad bir mektupta, Dou Anadoludaki Ermenilerin Mslman ahaliye zulm yaptklarn belirtiyor, bu eylemleri iddetle protesto ettiklerini sylerken, ABD Hkmetinin bu durumu dikkate almasn istiyordu. ngilterenin verdii cesaretle, Bat Anadoluda balayan Yunan ilerleyiiyle e zamanl olarak Ermenilerin Dou Anadoluda Haziran 1920de balattklar saldr, 10 Austos 1920de imzalanan Sevr Antlamas hkmlerine gre Ermenistana baz Trk topraklarnn verilmesi konusu resmiyet kazannca daha da younlat. Kazm Karabekir komutasndaki milli kuvvetler, Ermeni ilerleyiini nce durdurdu. Ardndan da Ermenilerin geri pskrtlmesi sonucunda 2 Aralk 1920de TBMM Hkmetiyle Ermenistan arasnda Gmr Antlamas imzalanarak, Ermenilerin Dou Anadolu zerindeki toprak taleplerinden vazgemeleri saand. Bylece Ermenistan konusu siyasi alanda bir sorun olmaktan kt. Ermenistan konusunun da, Amerikan mandacl gibi gndemden kmasndan sonra TrkAmerikan ilikileri iki konu zerinde younluk kazand. Birincisi, TBMM Hkmetinin Sovyet Rusya ile yakn ibirliine girmi olduu iddialarnn ABD Hkmeti nezdinde yol at memnuniyetsizlikti. Mustafa Kemal, Amerikal gazeteci Clarence K. Streitin ubat 1921de konuyla ilgili sorularna verdii

356

cevapta, Sovyet Rusya ile olan ilikilerimiz, emellerimiz, haklarmz ve menfaatlerimiz arasnda karlkl anlaya dayanmakta ve en samimi duygulardan ilham almaktadrTrkiyede komnizm yoktur. Btn cihan bizi milliyeti olarak bilir. Milletimizin istiklalini, haklarn ve menfaatlerini mdafaa eden kimseler olarak yleyiz de. ayet enternasyonalizm demekle bilumum milletlerin istiklal ve hukukuna saygy kastediyorsanz, o zaman biz enternasyonalistiz de. Dier taraftan biz dinimize balyz. Milli ve dini ruha aykr komnizmin bizde nasl bir tatbikat sahas bulabileceini anlamam. Byle bir ihtimal ancak Trk milletine kar giriilen bir suikastin gereklemesi halinde olabilir diyerek, Trkiyenin komnistlemesinin sz konusu olmadnn ve Sovyet Rusyayla kurulan scak ilikilerin tek amacnn Kurtulu Savann kazanlmasnda gerekli d destein salanmas olduunun altn izdi. kinci konu ise, Anadoludaki Amerikan misyonerlerinin faaliyetlerinin yol at rahatszlkt. Amerikan misyonerlerinin, 1890larn ortalarndan itibaren Ermeni ulusal bilincinin yaratlmasnda ve Ermeni ayaklanmalarnn ortaya k ve yrtlmesinde stlendikleri aktif roln bilinciyle hareket eden TBMM Hkmeti, Anadoluda, savatan zarar grm ahaliye insani yardm grnts altnda siyasi almalar yrten misyonerlerin durdurulmasn istiyordu. Nitekim, 3 Ocak 1922de Dahiliye Vekaletine bir genelge yollayan Mustafa Kemal, Yakn Dou Yardm Tekilat (Near Eastern Relief) ad altnda alan Amerikan misyonerlerinin yakndan takip edilmesini u szlerle istedi: Ankara Byk Millet Meclisi Hkmeti memleketin imarna, yetimlerin terfin-i halline, umumi shhat ve iktisadmzn iyiletirilmesine matuf tm giriimleri kabul eder. Ancak, bu hususta gerek uzak gerek pek yakn bir gemite bize gayet pahalya mal olan elim tecrbelere binaen baz ihtirazi kaytlar ifade etmekte fayda vardrSrf ilm ve insan gayelerle memleketimizde almakla beraber, ruhlarnda mndemi bulunan Hristiyanlk duygusu saikasyla hemen srf Hristiyan ekalliyetlerle megul olunmasna ve onlara ister kastl ister kastsz, aralarnda ekalliyetlerin de yaad Mslman kitlelerden ayrlmak duygusunu alanmasnamsaade edemeyizBundan dolaydr ki, Amerikallar tarafndan nmune iftlii vs. misll messesat husule getirip buralarda kendi tebaamzdan olan binlerce etfalin Trk hkmet ve milletine kar gayri dostane ve gayri sadkane hissiyatla mtehalli olarak yetitirilmesine msaade edemeyiz.6 Ankarann Amerikallarn misyoner faaliyetlerine ilikin ekinceleri Cumhuriyetin ilan

edilmesinden sonra da devam edecek, Anadolunun eitli yerlerinde bu tr faaliyetlerin yasaklanmas ABDde rahatszla yol aacaktr. Kurtulu Savann baarya ulat bir ortamda, 1923 bandan itibaren uzun yllardr birbirini takip eden savalarn getirdii ar tahribat gidermek iin bir ekonomik hamle balatan Mustafa Kemal, yabanc sermayenin bu hamle iinde salayabilecei katknn bilinciyle hareket ederek, silahl atmaya girilmemi lkelerden balayarak, tm gelimi lkelerden gelen ortak giriim tekliflerine scak yaklamaya balad. Bu erevede, II. Merutiyetin ilanndan hemen sonra Amerikal Albay Colby Chester tarafndan Osmanl Devletine sunulan, fakat baz siyasi

357

gelimeler sebebiyle gerekletirilemeyen7 demiryolu projesinin 1923 banda tekrar gndeme getirilmesine kar olumlu bir yaklam sergilendi. Demiryolunun her iki yanndan 20er kilometrelik bir alanda maden arama ve iletme yetkilerinin Amerikan irketine verilmesi karlnda, SivasSamsun; Harput-Ergani; Bitlis-Van olmak zere gzergh ieren bir demiryolunun yaplmas konusunda, 9 Nisan 1923te bir anlama imzaland ve TBMMde onayland. Fakat irket ortaklar arasnda kan anlamazlk sebebiyle sz konusu anlama feshedildi ve Chester projesi gerekletirilemedi. ABD, Osmanl Devleti ile savaa girmedii iin Lozan grmelerine gzlemci statsyle katld. Dorudan mzakerelerde sz sahibi olmamasna ramen, ngiltere ve Fransa zerinden taleplerini aktif olarak masaya getiren ABD zellikle u yedi konu zerinde younlamaktayd: Ticaret gemilerinin Boazlardan serbest geii; kapitlasyonlarn kaldrlmamas; misyoner okullarnn statsnn korunmas ve vergiden muaf olma hallerinin devam; ayrm yaplmadan herkese ekonomik giriim ve frsat eitlii salanmas; aznlklarn korunmas konusunda garanti verilmesi; Trk topraklarnda yabanclarn arkeolojik kaz almalarna izin verilmesi; keyfi mdahalelerle zarar gren Amerikallarn zararlarnn tazmini. Amerikan Donanma Bakanl da, Lozan grmeleri srasnda Boazlarla ilgili olarak hazrlad raporda, anakkale ve stanbul Boazlarnn denetiminin ABDnin de eit statde yer alaca bir komisyona braklmasn, Boazlarn sava ve ticaret gemilerine ak olmasn ve Boazlardaki tm ynaklarn kaldrlmasn ABDnin karlar asndan gerekli gryordu.8 ABDnin bu taleplerinin bir blmnn Lozan Antlamas ve ekli protokollerine yansm olmasna ramen, zellikle kapitlasyonlarn kaldrlmas ve misyoner okullarnn yeni stats gibi konular ABDde baz evreleri ve onlarn etkiledii Senato yelerini rahatsz etti. Bu rahatszlk, Trkiye ile ABD arasnda Lozanda 6 Austos 1923te imzalanan9 ve 1917den beri kesik olan diplomatik ilikileri tekrar tesis eden anlamann Senatoda onaylanmas srecinde somut etkisini gsterdi. Anlamayla, karlkl olarak diplomatik ve konsler temsilciliklerin almasnn yan sra, taraflarn ticari irketlerinin birbirlerinin topraklarnda serbest ve eit artlarda faaliyet gsterebilmeleri konusu dzenlenmekte ve ABDnin kapitlasyonlarn kalkt kabul etmesi hkme balamaktayd. Anlama bu haliyle ABD Senatosunda 50 kabul oyuna karlk 34 red oyu almasna ramen, ABD Anayasasnn uluslararas anlamalarn onaylanmas iin n grd te iki ounluk salanamadndan, reddedildi.10 1923 Antlamasnn Senatoda reddi dolaysyla askda kalan Trkiye-ABD diplomatik ilikileri, 17 ubat 1927de imzalanan yeni bir anlamayla kuruldu. Bu anlamayla, Washingtonda Trkiye, Ankarada da ABD bykelilikleri ald.11 1929da imzalanan Ticaret ve Seyrisefain Antlamasyla da taraflar karlkl olarak birbirlerine en ziyade msadeye mazhar millet (most favored nation) stats tandlar. 1929 anlamas ticaretin yeniden canlanmasn ve Amerikal yatrmclarn Trkiyede yeniden yatrm yapma imkanlarn aramalarn salarken, Trkiye ile i yapan Amerikal

358

iadamlarnn Kongre ve kamuoyu nezdindeki giriimleri sayesinde, bu lkedeki olumsuz Trkiye imajnn giderilmesi iin de bir balang oldu. Avrupada ykselie geen revizyonist hareketler ile Birinci Dnya Sava sonrasnda kurulan uluslararas dengeleri korumay amalayan statkocu gler arasndaki gerilimin artt ve hzla yeni bir savaa yaklald 1930lu yllarda Ankara bir yandan kendi snrlarn tehditlerden uzak tutacak her trl gvenlik oluumuna scak yaklarken dier yandan da kaynayan Avrupann dndan yeni dostlar bulma aray iine girmiti. Bu erevede Trk-Amerikan ilikilerini olumlu ynde etkileyen iki gelime yaand. Birincisi, ABDnin byk nem verdii Cenevre Afyon Szlemesine Trkiyenin 1932de taraf olmasdr. Byk lde ABD Bykelileri Joseph C. Grew ve Charles Sherllin Cumhurbakan Atatrkle ve hkmet yeleriyle yapt grmeler sonucunda atlan bu admla Trkiye, tbbi ve bilimsel amalar dnda afyon retilmesini tamamen yasaklad ve Toprak Mahslleri Ofisini kurarak, bu kapsamda deerlendirdii haha retimini devlet tekeli altna ald. Sz konusu giriim Washingtonda memnuniyetle karland.12 kinci olumlu gelime ise Trkiyede hayatn her alannda yaanmakta olan byk deiimin, dier Batl lkelerde olduu gibi ABDde de olumlu yanklar uyandrmasyd. nklaplar Trkiye ile ilgilenen Amerikallar tarafndan son derece nemli gelimeler olarak deerlendiriliyor ve Amerikan kamuoyunda mevcut olumsuz Trk imajnn silinmesi iin rnek olarak sunuluyordu. Mesela, 46 yl boyunca Trkiyede grev yapan Robert Kolej Mdr Caleb F. Gates 1927de yapt deerlendirmede Trkiyede yaanmakta olan sreci inanlmaz olarak nitelendirmekteydi.13 Temmuz 1931de iki Amerikal pilotun (Russell Broadman ve John Poladano) uarak dnya rekoru krmak iin giritikleri denemenin son dura olarak geldikleri stanbulda kahramanlar gibi karlanmalar ve Atatrkn onlar kabulnde yapt konumada Trkiye ile Yeni Dnya arasndaki dostlua yapt vurgu Amerikan basnna yansm ve Trkiye hakknda olumlu yorumlara yol amt.14 1933te Cumhuriyetin 10. yldnm dolaysyla Atatrkn ABD Bakan Franklin D. Roosevelte Trkiyenin 10 ylda kat ettii mesafeleri anlatan bir mesaj yollamas Rooseveltin buna cevaben Trkiye Cumhuriyetini ven bir karlk vermesi de dostluk ilikisinin karlkl olarak gelitirilmek istendiinin somut bir gstergesiydi. Bu scak atmosfer iinde Atatrk, Trkiyenin ABDde daha iyi tannmasn salamak iin baz Amerikallarn Trkiye hakknda filmler ekmelerini ve kitaplar yazmalarn tevik etti.15 1919-1939 dnemi, 1917de kesilen ilikilerin tekrar kurulmas ve yeni bir anlayla gelitirilmesine sahne oldu. Fakat bu dnemde, Trk-Amerikan ilikilerinin ticari ve kstl kltrel konular dnda gelitirilmesi mmkn olmad. likilere yeni boyutlar eklenmesi ancak 1945ten sonra uluslararas ilikiler dzeninin yeni bir evreye girmesiyle gndeme gelecektir. kinci Dnya Sava Srasnda Trk-Amerikan likileri (1939-1945)

359

kinci Dnya Sava srasnda Trkiyenin ABDyle ilikileri16 taraflarn kendi karlarna uygun olarak izledikleri politikalarn zaman zaman birbirine ters dmesi sebebiyle inili kl bir seyir izledi. Mesela, 9 Ekim 1940ta ABD Dileri Bakan Yardmcs Berle ile grerek, muhtemel bir Alman yaylmasna kar Sovyetlerin de dardan destekleyebilecei bir Balkan ibirlii kurulmas konusunda destek isteyen Trkiye Bykelisi Mnir Ertegn, SSCB ile Almanyann henz ittifak halinde olmalar sebebiyle byle bir oluumun mmkn olmad, zaten ABDnin Avrupadaki savaa temkinli yaklat ve 5 Eyll 1939da tarafszln ilan etmi olduu cevabn almtr.17 Resmen tarafsz statde olsa da ABD Eyll 1940tan itibaren ngiltereye youn biimde sava malzemesi gndermeye balam ve bu asker ibirliine paralel olarak Avrupadaki gelimeleri daha yakndan izlemeye koyulmutu. 11 Mart 1941de Kongrede onaylanan dn Verme ve Kiralama Yasas (Lend and Lease) erevesinde ABD baz Avrupa lkelerine dorudan, aralarnda Trkiyenin de bulunduu baz lkelere ise ngiltere zerinden asker malzeme yardm yapmaya balamt.18 Bu erevede, Trkiyenin 1941 ortalarndan itibaren Almanyayla scak siyasi ve ticari ilikiler yrttnn somut olarak ortaya kmas, henz savaa girmemi olmasna ramen ABDnin Trkiyeyle olan ilikilerinin soumasna yol at. ABD Dileri Bakan Cordell Hull 15 Haziran 1941de ABDnin Ankara Bykelisi Mac Murraye bir mesaj yollayarak, ABD hkmetinin ve kamuoyunun Trkiyenin, Almanyann genilemesine yardmc olacak ve ngiltereyi zor durumda brakacak admlar atmasna endieyle yaklatn Trk yetkililere iletmesini istedi. Hull ayrca, TrkAlman yaknlamas halinde ABDnin Trkiyeyi dn Verme ve Kiralama Yasasndan yararlanan lkeler listesinden karabileceini de iletti.19 ngiltere ve ABDnin tm abalarna ramen 18 Haziran 1941de Trk-Alman Saldrmazlk Paktnn imzalanmas Washingtonda tepkiyle karland ve Trkiye asker yardm kapsamndan karld.20 22 Haziran 1941de Almanyann SSCBye sava amasyla birlikte sava iindeki dengeler bsbtn deiti. Almanyaya kar ngiltere-SSCB ibirlii imkannn domas Trkiyenin stratejik deerini Mttefikler asndan yeniden artrm ve ngilterenin giriimleriyle Trkiye, 3 Aralk 1941den itibaren dn Verme ve Kiralama Yasas kapsamna bu kez dorudan dahil edildi. te yandan, Pearl Harbor basknndan sonra Japonyaya kar savaa giren ABDnin 10 Aralk 1941de Almanyaya da sava ilan etmesi Avrupa gelimeleri konusunda Washingtonun dorudan sz sahibi olmasn salad. 1943 bandan itibaren Trkiyenin Mttefikler yannda savaa girmesi iin ngilterenin basklar younluk kazand. ngiltere Babakan Churchill Trkiyenin savaa girmesiyle Balkanlarda yeni bir cephe almasnn Bat Avrupadaki Alman stnln zayflatacan savunurken, ABD Genelkurmay Bakan George Marshall, yeni bir cephenin Mttefiklerin gcnn blnmesine yol aacan savunarak Trkiyenin savaa giriine kar kyordu. Ocak 1943te Casablancada biraraya gelen Roosevelt ve Churchill, Trkiyenin savaa girmeye ikna edilmesinin ngiltereye braklmasn kararlatrdlar. 30 Ocak-1 ubat 1943 tarihlerinde Churchill ile nn arasnda Adanada yaplan grmelerde Trkiye, henz savaa katlmak iin yeterli asker gce sahip olmad gerekesiyle kar kt.21 Bunun zerine, 11-24 Austos 1943te Roosevelt ve Churchillin Quebecte

360

yapt grmede bir yandan, Trkiyeye yaplmakta olan asker yardmn artrlmas karar alnrken, dier yandan da Trkiyenin Almanyaya gerekletirdii krom sevkiyatn durdurmas iin Ankaraya bask yaplmas karar alnd.22 ABD Dileri Bakan Hull, ngiltere Dileri Bakan Eden ve SSCB Dileri Bakan Molotov arasnda 19-30 Ekim 1943 tarihlerinde yaplan Moskova konferansnn nemli konu balklarndan birini yine Trkiyenin savaa girmesi oluturdu. SSCB, Trkiye zerinden Almanlara kar yeni bir cephe almasn iddetle isterken ABD, bunun asl yaplmas dnlen ldrc saldrnn etkisini azaltabileceini ve Trkiyenin ar miktarda sava malzemesi istemesine yol aabileceini savunuyordu. Esasen, zellikle 1943 ortalarndan itibaren Almanlara kar Trkiye zerinden yeni bir cephe almas konusunda ABD ile SSCB arasnda beliren gr ayrlnn stratejik sebeplerden ok siyasi mlahazalara dayand sylenebilir. yle ki, ABD, savaa giren Trkiyenin Alman igaline uramas halinde Sovyet ordusu tarafndan kurtarlmasnn, sava sonrasnda Orta Dou ve Balkanlarn dzenini alt-st edeceini dnmekte ve SSCBye bu stnl verecek imkan salamamak istemekteydi. te yandan, ABDnin ikinci cephenin almasn engelleyerek, SSCBnin savata mmkn olduunca ypranmasn, bu sre devam ederken verilecek asker yardmlarla da Trkiyenin sava sonras iin glendirilmesini istediini ileri srenler de vardr.23 Bu arada ngilterenin 12 Ada harektnn istenilen lde baar kazanmamas zerine Churchill, ABDninkinden farkl bir tutum taknarak Trkiyeyi savaa sokma ynndeki gayretlerini bir kez daha artrd. 28 Kasm-1 Aralk 1943 tarihlerinde yaplan Tahran Konferansnda konu bir kez daha gndeme geldi. Rooseveltin, Avrupaya yaplacak bir kartmann hazrlklarn olumsuz etkileyecei gerekesiyle Trkiyenin savaa girmesine kar kmakla birlikte, ngilterenin Trkiyedeki hava tesislerine hayati derecede ihtiyac olduunu, bunlarn kullanlabilmesi iinse Trkiyenin savaa girmesinin zorunlu olduunu vurgulamas zerine ABD kar kndan vazgeti. Tahran Konferans sonu bildirisinde Trkiye, yl sonuna kadar Almanyaya kar savaa girmeye arld.24 Trkiye, ABD ve ngiltere arasndaki gr farklln ok iyi tahlil ederek, Roosevelti zaten gnlden istemeyerek kabul ettii bu art zerinde baskc olmamaya ikna etmeye alt. Nitekim, bir yandan savaa girmek iin hazr olmad gerekesini srekli n planda tutan Ankara, dier taraftan Nisan 1944te Almanya ile krom ticaretini yarya drd, ardndan da 2 Austos 1944te Almanya ile diplomatik ilikilerini kesti. Bylece ABDde srekli eletiri konusu olan, Almanya ile scak ilikiler iinde olduu iddiasn ortadan kaldrm oldu. 4-11 ubat 1945 tarihlerinde yaplan Yalta Konferansnda Mttefiklerin ald karar uygun olarak 23 ubat 1945te Almanya ve Japonyaya sava ilan eden Trkiye, bylece sava sonrasnda oluturulmas dnlen BM sistemi iinde yer almak iin gerekli adm att.

361

Almanyann savatan malup kacann kesinletii 1945 bandan itibaren Trkiyenin sava sonras dzenlemelerine ilikin endieleri artmaya balad. nk Yalta Konferansnda Trk Boazlar konusunun gndeme gelmesi, SSCBnin Montr Boazlar rejiminin deimesini istediinin bir gstergesiydi. stelik ABD ve ngiltere, SSCBnin bu talebine aka kar kmamakta ve Ankarann daha da endielenmesine yol amaktayd. 19 Mart 1945te SSCB Dileri Bakan Molotovun Moskovadaki Trkiye Bykelisi Selim Sarpere bir nota vererek, SSCBnin, 1925 tarihli Trk-Sovyet Saldrmazlk Antlamasn uzatmayacan bildirmesi Ankarann, sava boyunca uzak kald Sovyet tehdidini dorudan hissetmesi sonucunu dourdu. 19 Mart 1945ten, ABDnin komnizm tehlikesine kar Trkiye ve Yunanistana yardm edeceini aklad 12 Mart 1947ye kadar geen iki yl belki de Trk d politikasnda, kinci Dnya Sava srasndakinden bile daha skntl yllar olarak anlabilir. Bu yllar, genel olarak dnya konjonktrnde meydana gelen deiiklikler sebebiyle iki kutuplu dnya dzeninin ortaya kt ve Souk Savan balad yllar olma zelliini de tamaktadr. 1945 sonrasnda Trkiye bu iki kutuplu dnya dzeni iinde, geleneksel Bat balantsn kuvvetlendirmenin ve Bat Blokunun bir paras olmann yollarn arayacaktr. Bu ise Trk-Amerikan ilikilerinin glendirmesiyle mmkn olabilecektir. Trk-Amerikan ttifaknn Kurulmas ve Gelimesi (1945-1964) Her ne kadar Haziran 1945te ABD Dileri Bakanl tarafndan hazrlanarak Bakan Harry Trumana sunulan bir raporda, temelde giriim ve eitim zgrlyle ilgili baz artlarn salanmansna bal olarak Trk-Amerikan ilikilerinin dostane bir hava iinde srd ifade edilse de,25 1945 ortasnda Ankara insani konulardan ok Boazlar hakknda ABDnin ne dndn merak etmekteydi. Boazlar konusunun ana konulardan birini oluturaca Potsdam Konferansnn ncesinde ABDnin, SSCByle ayn gr paylamas ve Montr Szlemesinin gzden geirilerek deitirilmesi gerektii ynnde bir tutum taknmas Ankaray yalnzlk hissine kaplmaya srklemiti. Konferans srasnda ngiltere Babakan Atlee, Truman ve Stalin arasnda imzalanan fakat sonu kararlar arasnda yer almayan bir protokolle Montrnn zamann artlarna gre deitirilmesi zerinde varlan anlama da bu yalnzlk hissini artrmt. Fakat, ABD ile SSCB arasnda sava srasnda kurulan ibirlii ortamnn yerini gerginlie brakmaya balamasyla Ankarann bu endiesini gideren gelimeler yaanmaya balad.26 Sava sonras Trk-Amerikan yaknlamas srecinde en arpc gelimelerden biri, 5 Nisan 1946da Amerikan zrhls Missourinin stanbula gelmesiydi. Missourinin Trkiyeyi ziyaret ettii gnlerde yapt bir konumada ABD Bakan Truman Orta Dou ve Boazlarn ABDnin stratejik

362

karlar asndan tad nemi vurgulayarak, Sovyet talepleri karsnda Trkiyeye st kapal destek verdi. Washingtonun bu destei, takip eden bir yl iinde yaanan iki olayla somutlat. Birincisi ABDnin Potsdamda varlan uzlamay bir kenara brakarak, Montrnn deitirilmesi grnden uzaklamasyd. Moskovaya yollad notalarda, zellikle SSCBnin Boazlarn savunulmasnda etkin rol stlenmesine aka kar kan Washington, Boazlar blgesine yaplacak herhangi bir saldrnn da Birlemi Milletler (BM) tarafndan bertaraf edilecei grn savunmaya balad.27 Trkiyeye destein ikinci ve en somut gstergesi ise 1947 Martnda ortaya kt. Kongrenin birleik oturumunda bir konuma yapan Bakan Truman, daha sonra kendi adyla anlacak doktrinin temel ilkelerini ortaya koyarak, Kongreden Yunanistan ve Trkiyeye askeri yardm yapmak iin yetki ald. Truman, doktrininde Trkiyeyle ilgili olarak unlar sylemekteydi: Bamsz ve ekonomik adan istikrarl bir devlet olarak Trkiyenin gelecei dnyann hrriyetperver halklar iin Yunanistann geleceinden daha az nem tamamaktadrTrkiye bizim desteimize ihtiya duymaktadr. Savatan beri Trkiye ulusal btnlnn salanmas iin gerekli olan modernizasyonu gerekletirmek iin ABD ve ngiltereden ek yardmlar istemitir. Bu btnlk, Orta Douda dzenin korunmas iin gereklidir. ngiltere hkmeti iinde bulunduu g durum sebebiyle Trkiyeye daha fazla yardm yapamayacan bize bildirmitir. Yunanistan gibi Trkiye de ihtiya duyduu yardm almaldrBunu salayabilecek tek lke biziz28 SSCByi dnya apnda evreleme hareketinin ilk etab olarak da deerlendirilebilecek Truman Doktrini kapsamnda Yunanistana 300, Trkiyeye 100 milyon dolarlk askeri malzeme yardm yapld. Trkiyede 1960larn sonunda zellikle NATO kart evrelerce sklkla dile getirilenin aksine, Truman Doktriniyle verilen yardmlar bozuk veya eski malzemeler deil, ounlukla kinci Dnya Sava srasnda retilmi silahlar ve techizatt.29 Yine de, Trkiyenin askeri adan ABDye baml hale gelmesi srecinin Truman Doktriniyle baladn sylemek yanl olmayacaktr. Bununla birlikte, Doktrini sadece askeri dzeye indirgemek, Trkiyenin d politikasnda meydana getirdii devasa etkiyi gz ard etme yanlgsna yol aar. Truman Doktrininin Trkiye zerindeki en arpc sonucu, Ankarann 19 Mart 1945teki SSCB notasyla dt raftan karak, Souk Sava iinde Bat Bloku iinde kesin biimde yer almasdr. Bu durum ister istemez Trkiyenin kendi ulusal kar anlayn gzden geirmesine sebep olmutur. Truman Doktriniyle Trkiyeye verilecek yardmlarn dzenlendii 12 Temmuz 1947 tarihli Trkiye-ABD antlamasnn 2. maddesiyle,30 Trkiyenin bu yardmlar tahsis edilme gayesi dnda (meru mdafa ve ekonomik istikrar) kullanmasnn yasak olduu ifade edilmesi ve bu tarihten sonra eitli isimler altnda Trkiyeye yaplan tm asker yardmlarn bu arta bal hale getirilmesi, Ankarann d politikada ABDye bamlln artrmtr. Nitekim Trkiye 1964te Kbrsa mdahaleye giritiinde, ABD bu maddeyi hatrlatarak harekt engelleyecek, 1974 Kbrs Bar Harektndan sonra ise, bu maddenin ihlal edildii gerekesiyle Trkiyeye silah ambargosu uygulayacaktr.

363

Ankara d politikasnn btn kompozisyonunu 1960larn sonuna kadar sklkla, 1970lerin bandan 2002ye kadar da genellikle, ABD d politikasnn ncelikleriyle rttrme ynnde aba gsterecektir. Bazlarnn merkez-evre, kimilerinin hegemon g-eksen lke ilikisi olarak deerlendirdii 1947 sonras Trk-Amerikan ilikileri dinamik ittifak olarak da nitelendirilebilir. likilerin dinamizmi, hem zaman iinde paylalan ibirlii alanlarnn artmasndan hem de deien artlar karsnda ittifakn defalarca yeniden yorumlanmasndan ve anlamlandrlmasndan kaynaklanmaktadr. Bu yeniden yorumlama ve adlandrmalarda ABDnin ncl kural, Trkiyenin bu ynde talepte bulunmas istisna, Ankarann taleplerinin Washington tarafndan kabul edilmesi ise srpriz olagelmitir. Trkiyenin genelde Batyla, zelde ABDyle balantsn glendirme srecinde dier iki nemli aama Trkiyenin Marshall Planna dahil olmas ve NATOya alnmasdr. ABD Dileri Bakan George Marshallin Haziran 1947de ortaya att plana gre Avrupann bir btn olarak savan ar tahribatndan arndrlmas ve kalkndrlmas iin ABDnin ekonomik yardm yapmas ngrlyordu. ABD, Plana dahil olmalar iin tm Avrupa lkelerine arda bulundu. Fakat SSCB ve Sovyet denetimi altndaki Dou Avrupa lkeleri, Plann ABDnin yaylmac emellerinin bir arac olduu gerekesiyle yardmlardan yararlanmay reddettiler. kinci Dnya Savana katlmayan Trkiye ise, sava sebebiyle ara verdii Kalknma Planna tekrar hareket kazandrmak iin Amerikan ekonomik yardm fikrine scak yaklat. Bu noktada Trkiyenin yardmlardan yararlanabilmesi konusunda Trk ve Amerikal yetkililer arasnda temel bir anlamazlk noktas belirdi. Amerikal uzmanlar, Plann bir btn olarak Avrupay kalkndrmay amaladnn altn izerek, Trkiyenin yardmlar kendi kalknmas iin harcamasna kar ktlar. Trkiye ABDden 615 milyon dolarlk yardm talep ederken, Amerikallar, Trkiyenin Plan iindeki rolnn dier Avrupa lkelerine tarm rnleri ve sanayide kullanlacak madenleri salamak olduunu vurgulayarak, bu sektrlerin gelitirilmesi iin 58 milyon dolarlk bir yardm ngrdler. Anlamazlktan dolay Trkiyenin Plan dnda braklmas sz konusu olduunda, Ankara tutumunu Plann ruhuna uygun olarak deitirdi. nce 16 Nisan 1948de Avrupa Ekonomik birlii Szlemesini imzalayarak Plann resmen paras olan Trkiye, 4 Temmuz 1948de ABDyle imzalad Ekonomik birlii Anlamasyla da Marshall yardmlarn almaya balad.31 Bu erevede 1948-1952 dneminde Trkiyeye, tm Marshall yardmlarnn binde alts nispetinde 352 milyon dolar tutarnda ekonomik yardm yapld. Bu yardm, balangta belirlenen esaslara uygun olarak tarm ve madencilik aralarnn almnda ve bu sektrlerin gelitirilmesinde kullanld. 1950lerin ilk yarsnda tarmda yaanan rn patlamasnda Marshall yardmlarnn etkili olduu sylenebilir. Fakat, tarmsal aralarn yurtdndan ithal edilmesinin bu alanda da d bamll artrd gz ard edilmemelidir.32 Trkiyenin 1949da kurulan NATOya duyduu ilginin sebebi ise temelde ekonomik deil siyasiydi. Ankara NATOya ye olarak bir yandan henz tam olarak ortadan kalkmayan Sovyet

364

talepleri karsnda bir gvenlik emsiyesi altna girmek istiyor, dier yandan da Bat balantsn salamlatrmak ve Batllama yolunda mutlaka atlmas gereken bir adm olarak gryordu. Trk hkmetinde genel hava bu ekildeyken, NATOnun kurulu aamasnda Trkiyenin rgte ye olmaya davet edilmemesi aknla sebep oldu. 1949-1952 dneminde Trkiye NATOya ye olma konusunu d politikasnn en nemli hedefi haline getirdi. yelik iin ilk bavuru CHP iktidarnn son gnlerinde 11 Mays 1950de yapld. NATO bu bavuruyu reddetti. 25 Haziran 1950de balayan Kore Savan yelik konusunda bir frsat olarak gren Demokrat Parti hkmeti, 25 Temmuz 1950de Koreye BM saflarnda yer almak zere asker gnderme karar aldktan hemen sonra, 1 Austos 1950de NATOya ikinci yelik bavurusunu yapt. Fakat bu bavuru da reddedildi. Trkiyenin iki bavurusunun da reddedilmesinin ardnda, ABD Genelkurmay Bakanlnn, Trkiye ve Yunanistann NATOya ye olmalarnn rgt olumsuz etkileyecei ynnde deerlendirmesi vard. ABD bu iki lkenin, ngilterenin nclnde kurulacak Akdeniz Pakt iinde yer almasnn daha uygun olaca grndeydi.33 Zaman iinde ABDnin bu grnde radikal bir deiiklik ortaya kt. Bunun farkl sebepleri olmakla birlikte34 en temel olan, SSCBnin 1949da atom silahlarna sahip olduunu aklamasnn Washingtonda endieye yol amasyd. ABD Ulusal Gvenlik Konseyinin Nisan 1950de hazrlad raporda (NSC 68) SSCBnin 1954te ABDninkine edeer miktarda atom bombasna sahip olaca belirtiliyor ve stratejik dengelerin SSCB lehine deimemesi iin, SSCB snrna yakn blgelerde Amerikan asker sleri almas ve muhtemel bir Sovyet saldrsn kolayca bertaraf edilmesine ynelik kabiliyetlerin gelitirilmesi neriliyordu. ABD, Trkiyede s edinme isteini Ankaraya ilettiinde, NATOya dahil olmayan Trkiyenin lkesinde yabanc slerin almasna scak bakmad cevabn ald. Ayn ey Yunanistan iin de geerliydi. Bu durumda en iyi zm Souk Sava ortamnda stratejik nemleri artan bu iki lkeyi NATOya almakt. Nitekim, ABDnin giriimleriyle, Trkiye ve Yunanistan 18 ubat 1952de resmen NATO yesi oldular. Trkiyenin NATOya yelii Trk-Amerikan ilikilerine yeni bir biim ve hz kazandrd. Artk asker bir ittifakn iki yesi olarak hareket eden taraflar arasnda ok sayda ak ve gizli savunma ibirlii anlamas imzaland, Trkiyede NATO sleri ald ve bu slere Amerikan asker birlikleri yerletirildi. Buna paralel olarak ABDnin Trkiyeye yapmakta olduu ekonomik yardmlarda da art gzlendi. 1950-1960 dneminde, asker ibirliinin zaman zaman Trkiyenin nceliklerini tatmin etmeyen boyutlar Ankarada genel bir memnuniyetsizlie yol amazken, ABDnin, DPnin plansz kalknma hamlelerini eletirerek, ekonomik yardmlar 1955ten itibaren baz artlara balamak istemesi Trkiyede ho karlanmad. Washingtonun ekonomik alandaki isteklerini yerine getirmemekte direnen Trk yneticileri ABDye yaptklar yardm ziyaretlerinden ou zaman elleri bo dndler. Bu anlamazl amak iin Trk hkmeti 1958de liray devalye etmek zorunda kald. Yine de ABDnin plan isteklerine kar direniini srdrd. 1950lerin ortalarndan itibaren Trkiye-ABD asker ibirlii NATO snrlarnn tesine de tat. ABD Dileri Bakan John Foster Dullesn giriimleriyle 1955te kurulan Badat Pakt, ABDnin

365

SSCByi evreleme politikasnn nemli halkalarndan biriydi. Bu pakt iinde 1958e kadar gzlemci ye, 1958deki darbeyle Irakn paktan ayrlmasndan sonra (Badat Pakt Irakn ayrlmasndan sonra Merkezi Antlama rgt/CENTO adn ald) ise tam ye olarak yer alan ABD, Trkiye ile Orta Dou blgesindeki ibirlii alanlarn artrd. Bu arada, 1956daki Svey bunalmndan sonra Orta Douda artan Sovyet etkinliini azaltmak iin ABD Bakan Dwight Eisenhowerin 5 Ocak 1957de ABD Kongresine yollad bir mesajla iln ettii doktrin,35 ABDnin bundan byle Orta Dou blgesinde yaamsal karlarnn korunmas iin uluslararas komnizm tehdidi altnda bulunan lkelere, Amerikan silahl kuvvetlerinin kullanlmas da dahil olmak zere her trl asker ve ekonomik yardm yapacan ortaya koymaktayd. Trkiye Eisenhower Doktrinini olumlu bir adm olarak karlarken, Irakn Badat Paktndan ayrlmasyla balayan gergin dnemde, 5 Mart 1959da ABD ile Gvenlik birlii Antlamas imzalayarak, sadece SSCBden gelebilecek dorudan saldrlara kar deil, uluslararas komnizmle ibirlii halindeki unsurlarn ieriden gerekletirebilecei dolayl saldrlara kar da ABDnin yardm taahhdn ald.36 Demokrat Partinin 27 Mays Darbesinden sonra iktidardan dmesinden sonra Trk-Amerikan ilikilerinin genel havasnda nemli deiiklikler olmad. Darbeden hemen sonra radyodan yaplan Milli Birlik Komitesi (MBK) aklamasnda, Trkiyenin NATOya ve CENTOya bal kalacann ve taahhtlerinin arkasnda olduunun vurgulanmas, yeni ynetimin ABD ile ilikileri bozma niyeti tamadnn arpc bir gstergesiydi. Nitekim, darbeden gn sonra ABD yeni Trkiye ynetimini tandn aklad. Trk-Amerikan ilikilerindeki sorunsuz saylabilecek gidiat, 1962den itibaren deimeye balad. zellikle 1960larn ortalarndan itibaren, evvelce var olmayan yeni deikenlerin belirmesiyle dnemsel sarsntlar yaayacak olan ilikilerin salam yapsndaki ilk ciddi geveme Kba fze bunalm37 srasnda grld. 1957de SSCBnin uzaya Sputniki frlatmas, ABDnin ktalararas nkleer fzelerle vurulabilecei ihtimalini Washingtonun gndemine soktu. Bu ihtimali ortadan kaldrmak ya da muhtemel bir Sovyet saldrsnn etkilerini en aza indirmek iin ABD, SSCBnin asker slerini, sanayi ve nfus merkezlerini etkili bir biimde vurabilmeyi amalayan bir projeyi yrrle soktu. ABDye gre, SSCBnin, yakn evresine yerletirilecek nkleer fzelerle evrelenmesi, Moskovay bir nkleer saldrdan caydracakt. Bunu gerekletirmek iin bir yandan Trkiyeye nkleer balk tayan Jpiter ve Thor fzeleri yerletirilirken, bir yandan da SSCBdeki hareketleri izleyebilmek iin U-2 casus uaklaryla yaplan gzlem faaliyetlerine hz kazandrld.38 Trkiyeye Amerikan fzelerinin yerletirilmesi SSCByi caydrmak yerine, Moskovann benzer biimde ABDye yakn blgelere fzeler yerletirmeyi planlamasna yol at. Bu balamda, Amerikan fzelerinin Trkiyeye konulandrlmasnn tamamland Eyll 1962de, SSCB de Kbaya fze rampalar ina etmeye ve blgeye fzeler nakletmeye koyuldu. ABD istihbari almalar sonucunda SSCBnin bu faaliyetinden haberdar olduunda Souk Savan en nemli bunalmlarndan biri meydana geldi. ABD Bakan John F. Kennedy Kbaya Sovyet fzelerinin yerletirilmesini asla kabul

366

etmeyeceini belirterek aday ablukaya alrken, SSCB Devlet Bakan Nikita Kruev, Trkiyedeki Amerikan fzelerinin ekilmemesi halinde Sovyet fzelerinin mutlaka Kbaya yerletirileceini sylyor ve geri adm atmyordu. ABD Ulusal Gvenlik Konseyinin Ekim 1962 boyunca sren toplantlarnda, bir termonkleer sava nlemenin tek yolunun Trkiyedeki Jpiterlerin sklmesi olduu sonucuna ulald. Fakat, Trkiyeyi da Sovyet tehdidinden koruyaca syleyerek yerletirilen bu fzelerin kaldrlmasn Ankara kabul etmemekteydi. Bakan Kennedynin kararyla, Krueve Trkiyedeki fzelerin sklecei garantisi verildi ve Kba projesinden vazgemesi istendi. Kruev, bu garanti zerine, Kbaya fze tayan Sovyet gemilerini geri ekti. 1963 banda Trkiyedeki Amerikan fzeleri, Kennedynin Krueve verdii garantiye uygun olarak, demode olduklar gerekesiyle kaldrld. Dnemin Trkiye Babakan smet nn, Kba bunalmndan 8 yl sonra TBMMde yapt bir konumada, ABDnin SSCByle pazarlk yapmasn u szlerle deerlendirecektir: Amerikallar bize Jpiterlerin demode olduklar iin ekildiklerini sylediler. Onlarn yerine Polaris denizaltlar ikame edilecekti. Ancak, daha sonra rendik ki, Sovyetlerle pazarlk yapmlar. Bu olay gsterdi ki, Trk yneticileri bugn Amerikallarn Trkiyeyi istenmeyen krizlere sokmasna izin vermemeli ve dikkatli davranmaldr.39 Kukusuz nnnn 1970te yukardaki ifadeleri dile getirmesinin Kba krizinde yaananlar kadar nemli sebeplerinden biri de, yine babakan olduu bir dnemde Trk-Amerikan ilikilerinin en gergin dnemlerinden birini yaam olmasdr. 5 Haziran 1964te ABD Bakan Lyndon Johnsonun Babakan nnye yollad nl Johnson Mektubu, sadece Trk-Amerikan ilikilerinin deil, ayn zamanda Trk d politikasnn tarihinde de yeni bir safhaya geildiini sembolize eder. Periyodik Bunalmlar Dnemi (1964-1980) Kbrsl Rumlarn Aralk 1963ten itibaren Kbrs Trklerine kar sistemli bir saldrya gemesi Ankarada tepki dourmutu. Adadaki kanl olaylar engellemede BMnin yetersiz kal ve Cumhurbakan Cemal Grselin tm arlarna ramen ABD Bakan Johnsonun bu durumu ortadan kaldrmak iin Rumlar ve Yunanistan nezdinde herhangi bir etkili giriimde bulunmaktan kanmas zerine, 16 Mart 1964te TBMM hkmete gerekli grd takdirde adaya asker mdahalede bulunma yetkisi verdi.Rumlarn yasad eylemlerini devam ettirmesi zerine Haziran 1964te Adaya mdahaleye hazrlanan Ankara, Bakan Johnsonun gnderdii mektupla sarsld. Johnson zetle40 Trkiyenin Kbrsa mdahale bulunmamasn istiyor ve bu isteini Trk hkmetinin alglamakta zorland baz sebeplere balyordu: ABD bakanna gre Trkiye, mdahale karar almadan nce ABDye danmamt. Bu tutum, Trk-Amerikan ittifaknn temel ilkelerine ters dmekteydi. Mdahale BMnin Adada yrtmekte olduu abalar sekteye uratabilir, daha da nemlisi NATO iinde mttefik olan Trkiye ve Yunanistan savan eiine srkleyerek

367

ttifakn zor durumda kalmasna yol aabilirdi. Bunun yannda Trkiye, ABDnin kendisine salad silahlar, 12 Temmuz 1947 antlamasnda ngrlen amalara aykr bir biimde kullanamazd. Son olarak, eer Trkiyenin Adaya mdahalesi sonrasnda meydana gelebilecek uluslararas gelimeler erevesinde SSCB Trkiyeye saldrrsa, NATO Trkiyeyi savunamayabilirdi. Johnson Mektubu, nce hkmet dzeyinde, akland 1966 ylndan itibaren de Trk kamuoyunda, Trk-Amerikan ilikilerinin ve Trkiyenin NATO yeliinin derinlemesine sorgulanmasna yol at. Trkiyenin, her ne sebeple olursa olsun, bir Sovyet saldrs karsnda NATO tarafndan savunulmayabilecei ihtimali, ABD ve NATO kart akmlarn g kazanmasnda etkili oldu.41 te yandan, Trkiye mektupla birlikte d politikada bir lkeye ar biimde bal olmann, ulusal karlarn savunulmasn zaman zaman gletirdiinin farkna vard. 1960larn ortalarndan itibaren Dou Bloku ve nc Dnya lkeleriyle ekonomik ve siyasi ilikilerini glendirmeye alan Trkiye, mektubun gdlemesiyle, d politikada ok ynlle gei srecine girdi.42 ABDyle ilikilerin bu yeni aamas, bazen snrl kimi zaman da kkl yansmalar olan dnemsel bunalmlarn glgesinde yrd. Trkiyenin, ABDnin nclnde NATO iinde kurulan ok Tarafl Nkleer Ge (MLF) Ocak 1965te katlmaktan vazgemesi, Trkiyenin eitli blgelerinde faaliyet gsteren Amerikan Bar Gnlllerinin (Peace Corps) Dou Anadoluda almalarnn 1966da yasaklanmas, Amerikan Altnc Filosunun Trk limanlarna yapt ziyaretlerin kamuoyunda ykselen bir tepkiyle karlanmas, ABD Bykelisi Robert Komerin 1969da saldrya uramas ve Trkiyeyi terk etmek zorunda kalmas gibi gelimeler bir btnn paralarn oluturduklar iin tabii ki nemliydi. Fakat 1964-1980 dneminde iki konu ilikilerin gidiatna etkileri bakmndan ne kt. Birincisi, 1968-1974 dneminde gelien afyon sorunuydu.43 Richard Nixon 1968te ABD bakanlna seilirken Amerikan halkna verdii taahhtlere uygun olarak, lkede yaygn olan uyuturucu madde kullanmn ortadan kaldrmak iin almalar yapmaya balamt. Fakat, lkedeki talebi azaltmak iin yaplan almalarn sonusuz kalmas ve ABDye gelen uyuturucunun kayna olan Altn gen (Tayland-Burma-Laos) blgesinin etkisizletirilmesinin mmkn olmamas sebebiyle Nixon, sorunu gerekten zmek yerine kendisinin bir kez daha bakan seilmesi yolunda kullanabilecei bir koz elde etmek iin, zafer kazanm grnmeyi tercih etti. Nixonun bu planna uygun olarak, geleneksel bir haha ve afyon reticisi olan Trkiye, 1960larn sonundan itibaren ABD basnnda, lkeye giren uyuturucunun ana kayna olarak lanse edilmeye balad. Bir yandan da ABD hkmeti Trkiyeden haha retimini durdurmasn talep etti. Nixona gre, ekonomik ve asker bakmdan ABDye baml olan Trkiye, Washingtonun bu talebine sorun karmadan uyacakt. Fakat Nixon beklediini bulamad ve hem 1964ten itibaren yeniden biimlenmekte olan ABD imaj hem de iktidardaki Adalet Partisi hkmetinin, haha ekimini yasaklayarak oy tabann kstrmek istememesi sebebiyle Ankarann direniiyle karlat.

368

ABD hkmeti, yasaklama kararnn alnmamas halinde Trkiyeye yaplan yardmlarn durdurulaca tehdidinde bile bulunmasna ramen, 12 Mart 1971 mdahalesine kadar bu ynde bir sonu alamad. Mdahaleden sonra ynetime gelen Nihat Erim Hkmeti, ABDnin desteine byk lde ihtiya duyduunun bilinciyle hareket ederek Temmuz 1971de haha ekimini tm Trkiyede yasaklad. Bu durum ok uzun srmedi. 1973 sonbaharnda yaplan seimlerden sonra kurulan CHPMSP Hkmeti, seimler srasnda halka verdikleri taahhd yerine getirerek, 1 Temmuz 1974te haha ekimini tekrar serbest brakt. Yasan kaldrlmas Washingtonda tepkiyle karland. ABD Temsilciler Meclisi ve Senatosu ard ardna Trkiyeye yaplan tm Amerikan yardmlarnn durdurulmas ynnde kararlar aldlar. Bylece, Temmuz 1974n ilk haftasnda Trk-Amerikan ilikilerinde yeni ve nemli bir gerginlik ortaya kmken, 15 Temmuzdan itibaren Kbrsta yaananlar Ankara-Washington ilikilerini kopma noktasna getiren bir sreci balatt. Kbrs Yunanistana balamay hedefleyen Nikos Samsonun Adada bir darbe yaparak Makariosu grevden uzaklatrmas, zaten 1963ten beri pamuk ipliine bal olarak varlklarn srdren Kbrsl Trkleri ok zor bir durumda brakmt. Kbrs Trklerini muhtemel bir etnik temizlikten kurtarmay ve Adann Yunanistana balanmasn engellemeyi amalayan Trkiye 20 Temmuz 1974te Kbrs Bar Harektn balatt. Bunu 15 Austostaki ikinci harekt izledi. Trkiyenin mdahalesi ABDdeki Rum lobilerinin sistemli almalar sonucunda Kongrenin gndemine sokuldu. Kongrede Trkiyeye yaplan Amerikan silah yardmlarnn durdurulmasn isteyenlerin saysnn artmasnda, Rumlarn almalarnn yan sra, Trk-Amerikan ilikilerinin zaten haha ekim yasann kaldrlmasndan dolay gergin bir ortamda bulunmas ve Nixonun Watergate skandal yznden bakanlk koltuunu terk etmek zorunda kald bir dnemde Kongrenin geleneksel izgisinin dna karak mnhasran yrtmenin yetki alanna giren d politika konusunda da etkin bir rol stlenmeye almas vard. Trkiyeye silah ambargosu uygulanmasna, NATOnun gney kanadn zayflataca

gerekesiyle kar kan ABD Bakan Gerald Fordun ve Dileri Bakan Henry Kissingerin kar yndeki giriimlerine ramen, 19 Eyllde Senato, 24 Eyllde de Temsilciler Meclisi Trkiyeye silah ambargosunu ngren kararlar ald. Ford bu kararlar veto edince, 16 Ekimde Temsilciler Meclisi bir kez daha ambargo karar ald. Bakan bu karar da veto etti. Fordun Kongre karsndaki direnii 1974 sonunda krld. 17 ve 18 Aralkta Senato ve Temsilciler Meclisinin ald ambargo kararlarn 30 Aralk 1974te onaylayan Ford, 5 ubat 1975ten itibaren Trkiyeye tm silah satlarn ve yardmlarn durdurdu. Silah ambargosu Trkiyede tepkiyle karland. Ankarann, kararn geri alnmamas halinde Trk-Amerikan ilikilerinin tm ynleriyle gzden geirilecei ynndeki uyarlarna ramen kararn deitirilmemesi zerine Trkiye 25 Temmuz 1975te, 1969 tarihli Ortak Savunma birlii Antlamasn (OSA) tek tarafl olarak feshederek, lkedeki Amerikan asker s ve tesislerinin faaliyetlerini durdurdu.44

369

slerin kapatlmas, ABD ynetimini Kongre zerinde ambargonun kaldrlmas iin daha etkili admlar atmaya yol amasna ramen, ambargonun tamamen kaldrlmas ancak 3 yllk bir dnem iinde mmkn olabildi. Peyderpey dzenlemelerle zaman iinde ksmen hafifletilen ambargo 12 Eyll 1978de kaldrld. Bu arada, Trkiyenin fesh etmesiyle hkmn yitiren OSAnn yerine yeni bir anlama yaplmas iin almalar yapld. Bu erevede 26 Mart 1976da imzalanan Savunma ve Ekonomik birlii Anlamasnn (SEA) ABD Senatosu tarafndan, ABDnin bte yasalarna aykr olarak bir yldan fazla bir sre iin peinen yardm ykmll altna girmesi sebebiyle onaylanmamas zerine, Senatonun kar kmayaca ama ayn zamanda Ankarann beklentilerini de tatmin eden yeni bir anlama iin mzakere srecine girildi. 29 Mart 1980de imzalanan yeni SEA, 12 Eyll Darbesinden sonra Bakanlar Kurulu kararyla onaylanarak yrrle girdi.45 Trk-Amerikan likilerinde 1964-1980 yllar arasnda yaanan skntl dnem, 1979da SSCBnin Afganistan igal etmesiyle balayan 2. Souk Sava ortamnda ve ran Devriminden sonra Orta Douda ABD asndan dengelerin yeniden gzden geirilmesi srecinde tekrar 1964 ncesindeki sk ibirlii biimine brnecektir. Yakn birliinden Stratejik Ortakla (1980-2002) 12 Eyllden sonra askeri ynetimin yapt aklamalarda, tpk 27 Maystan sonra olduu gibi, ABD ile yakn ilikilerin devamndan yana olmasn ifade etmesi, zelikle randa ah rejiminin yklmasndan sonra blgeye ynelik endieler tayan Washingtonu rahatlatt. Orgeneral Kenan Evren bakanlndaki Milli Gvenlik Konseyi, ABDyle scak ilikileri devam etme arzusunun sadece szlerden ibaret olmadn ksa sre iinde gsterdi. Bir yandan, yukarda sz edilen 1980 SEAsn bir an nce yrrle sokan asker ynetim, dier yandan, 1974te NATOnun asker kanadndan ayrlan Yunanistann geri dnn engelleyen Trk vetosunu ABDnin isteklerine uygun olarak kaldrd.46 Bu dnemde ABD Bakan Jimmy Cartern ulusal gvenlik danman Zbigniev Brzezinskinin, slamn komnizme kar bir kalkan olabilecei nermesi etrafnda oluturulan Yeil Kuak teorisi, Trkiye gibi lml slam lkelerini kzl tehlikeye kar ibirlii yapmaya cesaretlendirmeyi ngrmekteydi. Bylece ABDnin yeni bir evreleme giriimine uygun olarak Trkiyenin Pakistan ve lml Arap lkeleriyle ilikilerini gelitirmesi dorudan Washington tarafndan tevik edildi.47 te yandan, asker ynetimin siyasal partiler ve sendikalara kar izledii sert tutumu tasvip etmeyen Avrupa topluluklarnn 1981 sonundan itibaren Trkiye ile ilikilerini askya almas, Ankarann ABD ile ibirliine verdii nemin artmas sonucunu dourdu.48 Souk Savan son 10 ylnda ABDnin Trkiyeye yapt asker yardmlar dorusal bir seyir izlerken ekonomik yardmlarda hzl bir azalma grld. Bu durum, Trk-Amerikan ilikilerinin savunma boyutunun bu dnemde de n planda olduunun gstergesiydi. Nitekim 1983te iktidara

370

gelen Turgut zaln ekonomik yardm yerine daha fazla ticaret yaklamna ramen ABD Trk ihra rnlerine uygulanan kotalarda ciddi artrmlara gitmezken, ayn dnemde savunma sanayii ibirliine yeni boyutlar eklendi. Trk ordusunun modernizasyonu kapsamnda ABD ile yrtlen grmeler sonucunda F-16 uaklarnn Trkiyede retilmesi iin 1984te Milli Savunma Bakanl ile Amerikan General Dynamics firmas arasnda bir szleme imzaland. Proje erevesinde Trkiyede retilen ilk F-16lar 1987de Trk Hava Kuvvetlerine teslim edildi.49 Asker ve savunma sanayii ibirliinin gelien boyutlarna ramen 1980-1990 dneminde ikili ilikilerde gerginlie sebep olan gelimeler de ortaya kt. ABD ynetimlerinin 1980lerin ortalarndan itibaren Kbrs sorunuyla yakndan ilgilenmesi, Ermeni soykrm iddialar ve Trkiyedeki insan haklarnn durumu gibi konularn Kongreye getirilmesi Ankarada rahatszlk yaratt. zellikle Souk Sava artlarnn yava yava ortadan kalkt ve Dou Blokunun zlme srecinin hzland 1980lerin sonlarnda bu tr skntl konularn ikili ilikilerin gndemini sklkla igal etmesi, bu yllarda Trkiyenin ABD iin neminin azald grlerinin arlk kazanmasna yol at. SSCB nderliindeki Dou Blokunun 1990larn banda dalmasyla birlikte ABDnin pek ok lkeyle olduu gibi Trkiyeyle ilikileri de nceye gre farkl parametreler etrafnda yrtlmeye balad. Yukarda da anlatld gibi, Trkiye ile ABD arasnda kinci Dnya Savann ardndan kurulan ok ynl ibirlii ortamnn balca gerekesi SSCBydi. 90larda SSCB ve Dou Bloku ortadan kalktna gre bu ibirliinin temel dayana yok olmutu. Trk-Amerikan ilikileri Souk Sava ortamndakine nazaran daha dk bir dzeye indirgenebilirdi. Yine de, SSCB ve Dou Blokunun ortadan kalkmasna ramen Trkiye baz sebeplerden tr temel ABD ile ilikilerini en az eskisi kadar youn biimde devam ettirme amacn tayordu. ABD ise, Souk Sava sonrasnda Orta Dou, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asyadaki stratejik karlarn gz nnde bulundurarak, Trkiyeyle yrtt ibirliinin eitlenerek gelimesini salayan admlar att. Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde ABD balantsn salam tutmak istemesinin sebeplerinden biri, Dou Blokunun ortadan kalkmasndan sonra Trkiyeye yakn blgelerde meydana gelen otorite boluunun yeni gvenlik sorunlarnn domasna yol amasyd. Nitekim, Krfez Sava, Yugoslavyadaki etnik ve dinsel atmalar, Kafkasyada Azeri-Ermeni gerginlii ve eenistan sava gibi gelimeler, Orta Dou, Balkanlar ve Kafkasyann kesitii bir konumda yer alan Trkiyenin alglad tehdidi eitlendiriyordu. Trkiye bu ok ynl tehdidi ancak Souk Sava sonras dnemde dnya jandarmal roln benimseyen ABDnin yardmyla bertaraf edebilirdi. Bu erevede Trkiye, Souk Sava boyunca tad Batnn bir kanat lkesi ya da ileri karakolu rolnden syrlarak, istikrarszlk denizinin ortasndaki gvenli ada roln stlendi.50 Yeni sorunlarn ortaya kmas, esasen SSCBnin muhtemel saldrsn bertaraf etmek amacyla kurulan NATOnun grev alann yeniden tanmlama aray iine girmesi sonucunu da dourdu. 1991de Romada yaplan NATO zirvesinde kabul edilen Stratejik Konsept belgesi, ttifakn Souk Sava sonrasnda yeni bir grev tanm yapmakta zorlandn ortaya koyuyordu. Stratejik Konseptte

371

NATOnun temel amac olan yelerinin gvenliini salamakla ilgili 4 grev alanna vurgu yaplmaktayd51 Bu erevede NATO, demokratik kurumlarn gelimesi ve hibir lkenin herhangi bir Avrupa lkesini tehdit edemeyecei ya da zor kullanma tehdidiyle bask kuramayaca bir tarzda Avrupada istikrar ve gvenlik ortamn tesis etmeyi; Kuzey Atlantik Antlamasnn 4. maddesinde ifadesini bulan risk oluturan muhtemel gelimeler de dahil olmak zere karlarn ilgilendiren konularda abalarn uygun bir ekilde egdm iin Atlantik tesi bir forum oluturmay; ye lkelerin topraklarna ynelik tehdit ve saldrlar caydrmak ve ye lkeleri savunmay; Avrupada stratejik dengeyi korumay yeni hedefler olarak belirledi. ABDnin nclnde gerekletirilen bu giriimi, Souk Savan sona ermesiyle stratejik neminin azalmas tehlikesini hisseden Trkiye aktif biimde destekledi. Bununla birlikte, Yeni Konseptin 22. maddesinde, NATO amalarnn gerekletirilmesinde Avrupa Topluluklar (AT), Bat Avrupa Birlii (BAB) ve Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans/Tekilat (AGK/AGT) gibi kurumlarnn da kendi sorumluluklar ve amalar dorultusunda rolleri bulunduu ifadesi, 90larn sonundan itibaren Avrupa gvenlik gndeminin ncelikli maddesini oluturacak olan yeni asker oluumlarn ilk sinyallerini vermekte ve Ankarada rahatszla yol amaktayd. Zira Trkiye karar mekanizmalarnda yer almad AB kaynakl bir Avrupa savunma sisteminin NATO imkanlarndan yararlanmasnn, Trkiyenin ttifak iindeki nem ve etkinliini azaltaca dncesindeydi. Roma Zirvesini izleyen yllar boyunca Ankara her zaman, NATO iinde ABDnin varlnn tad nemi vurgulayarak bu lkeyle ikili ilikilerini st dzeyde tutmaya alacak, kendisini dlayan yeni bir oluumu engellemeye alacaktr. Bosna ve Kosova gelimeleri srasnda ABDnin Balkanlarda izledii politikalara tam destek verilmesinin ardnda yatan temel sebep de bu endiedir. Fakat, 1991 Maastricht Zirvesinden sonra Avrupa Birlii (AB) adn alan ATnin gl bir siyasal birlik kurma amacyla ortak bir Avrupa gvenlik sistemini kurmaya ynelik hzl admlar atmas, ABDnin de bu abalar desteklemesi Ankarann elini zayflatt. NATOnun 1999daki Washington Zirvesinde kabul edilen Yeni Stratejik Konseptte ttifakn Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimliinin gelimesine verdii destein devam edecei karar yer ald.52 ABnin, NATOnun imkan ve kabiliyetlerini kullanabilecei bir gvenlik mekanizmasn oluturmas Trkiye tarafndan endieyle takip ediliyordu. Zira, AB yesi olmayan Trkiye, karar mekanizmalarnda yer almayaca operasyonlarda yesi bulunduu NATOnun imkanlarnn kullanlmasn istemiyordu. Ankara 1999-2001 dnemi boyunca Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikasnn (AGSP) operasyonel hale gemesini engelledi. Fakat, Washingtonun youn abalar ve Trkiyeye verilen gvenceler erevesinde Aralk 2001de Yunanistan dndaki AB yeleriyle bir uzlamaya (Ankara Uzlamas) varan Trkiye, kendi karlarn ilgilendiren konularda karar alma mekanizmalarna katlma ayrcaln elde etme karlnda, AGSPnin NATOdan yararlanmas karsndaki vetosunu kaldracan aklad. Bu kez Yunanistan, AB yesi olmayan Trkiyeye byle bir ayrcalk verilmesini kabul edemeyeceini aklamasna ramen, ABnin 14-15 Aralk 2001 tarihli Laeken Zirve kararlarnda AGSPnin bundan byle operasyonel olduu ifade edildi.

372

Trkiyenin yeni dnemde ABD ile yakn ilikilerini devam ettirmek istemesinin dier bir sebebi, Truman Doktrininden itibaren bu lkeyle kurulan ok yakn asker ve ekonomik ibirliinin Ankara asndan stratejik alkanlk meydana getirmi olmasyd. Souk Savan sona erdii yllarda Trkiyenin ABDyle ilikilerinde eritii dzeyin herhangi bir alternatifi yoktu. stelik kurallar belli bir dnemden belirsizlie geite Trkiyenin en fazla iliki iinde bulunduu lkeyle ilikilerini salam tutmaya almas, muhtemel zorluklar en sk mttefikinin yardmlaryla amay planlamas doald.53 Stratejik alkanlk en somut biimde ABDden yaplan silah almlarnda grld. Trkiye 90larn ortalarndan itibaren envanterine srail, Rusya ve in yapm silah ve cephaneyi sokma ynnde abalar gsterse de ABD ana kaynak olmaya devam etti. 1984-2000 dneminde D Askeri Satlar (FMS) ve Dorudan Ticari Sat (DCS) kapsamnda ABDden alnan silahlarn tutar yaklak 11 milyar dolar olarak gerekleti. 1950-1983 dneminde bu yntemlerle ABDden alnan silahlarn toplam tutar 1,196 milyar dolarken, sadece 1997de Trkiyenin ABD silahlarna dedii miktar 1,270 milyar dolar bulmutur.54 Stok Fazlas Savunma Malzemeleri Sat (EDA) kapsamnda, 1990-1998 dneminde Trkiyeye hibe edilen ABD silahlarnn toplam tutar ise 1,931 milyar dolardr. Trkiyenin ABDden savunma malzemeleri alm zaman zaman ABD Kongresinin gndemine getirilen Kbrs sorunu ve insan haklar ihlali iddialar gibi konularyla glgelense de, Ankarann 8 milyar dolarlk blm 2006ya kadar gerekletirilmek zere 2030 ylna kadar 150 milyar dolarlk savunma malzemesi alacan aklamas ve stratejik alkanlk faktrnn bilincindeki ABD Hkmeti ve silah irketlerinin bundan en krl biimde yararlanmay amalamalar, Trk-Amerikan asker ilikilerinin ileriki yllarda da younluunu kaybetmeyeceinin gstergesidir.55 Son olarak, ABDyle scak ilikilerin devam Trkiyenin yaamakta olduu iktisadi dnmn baaryla tamamlanmas iin de gerekliydi. Kresel bir nitelik tayan dnya iktisadi yapsna eklemlenebilmek iin Trkiyenin gerekletirmek zorunda olduu bu dnm ancak ieride yeterli sermaye birikiminin toplanmasyla gerekletirilebilirdi. Bu ise yeni yatrm ve ticaret imkanlarnn yaratlmasyla olabilirdi. Trkiyenin bu giriimlerin maliyetini d krediler olmadan karlamas mmkn olmadndan, ABDden ve ABDnin ynlendirmesiyle hareket eden IMF ve Dnya Bankasndan alnabilecek yeni borlar byk nem kazanmt. 1990lardan itibaren Trkiyenin d bor sou hzla artarak, 2001in 3. eyreinde 118,848 milyar dolara ulat. Bu miktarn yaklak %10luk blmn IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurululardan alnan borlar oluturmaktayd. te yandan, 1990da 127,84 milyon dolarlk Amerikan sermayesi Trkiyeye giri yaparken, 1995te bu rakam 231,37 milyon dolara, 2000 yl sonunda da 296,07 milyon dolara ulamt. 2001 sonu itibariyle Trkiyede 197,5 trilyon liralk toplam sermayeye sahip 337 ABD irketi faaliyet gstermektedir. Kasm 2000 ve ubat 2001 ekonomik bunalmlarnn almas iin IMF ve Dnya Bankasndan yeni borlar almak zorunda kalan Trkiye, bu kurululardan bor akn srdrebilmek iin ABDyle ok ynl ibirliini gelitiren admlar da att. Blent Ecevitin Trkiye babakan sfatyla Ocak 2002de gerekletirdii ABD ziyareti srasnda, 11 Eyll 2001de ABDde yaanan terr eylemlerinden sonra balayan srete Trkiye ve ABDnin stratejik ortak dzeyine ykseldikleri ifade

373

edildi. Stratejik ortakln, 1947den beri sregelen yakn ilikilere herhangi yeni bir boyut ekleyip eklemedii konusu ok ak olmamakla birlikte, Trkiyenin sadece asker gvenlik asndan deil, ayn zamanda ekonomik istikrarn salamak iin de Washingtona bamll bu ziyaret srasnda aka grld. ABDnin, Trkiyenin daha ok ticaret isteine scak bakmas ve karlnda Trkiyeden verdi. 11 Eyll 2001 Sonras likilerin Gelecei Genellikle modern dnya tarihinde bir dnm noktas olarak nitelendirilen 11 Eyll 2001 terr eylemlerinden sonra uluslararas alanda yaanmakta olan ciddi gelimelerin yansmalar Trkiyenin ABD ile ilikilerinde de ortaya kt. 1980lerin ortalarndan itibaren PKKnn terr eylemleriyle mcadele eden Ankara, terrn dnyadan tamamen kaldrlmas gerektiini savunarak terre kar sava balattn aklayan ABD Bakan George W. Bushun giriimlerine destek verdi. Terrn tanmlanmas ve terrizme kar ortak mcadele konusunda Washingtonun bundan byle daha hassas davranacann bilinciyle hareket ederek Afganistan operasyonuna nce siyasi destek salayan, 2002 banda da blgeye asker gndererek operasyonun yeni aamasna etkin biimde katlan Trkiye, ABnin Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtlerini, hazrlad listeye almad bir ortamda, ABDyle bu alandaki ibirliini glendirmenin yollarn aramaya balad. Bununla birlikte, ABDnin operasyonun Afganistan sonras aamalar iin Irak gndemine almas, Ankarada ayn lde destek bulmad. 2 Austos 1990da Irakn Kuveyti igaliyle balayan ve ABDnin giriimleri ve BM Gvenlik Konseyinin onayyla kurulan koalisyon glerinin Saddam Hseyin ynetimini Kuveytten ekilmeye zorlamasyla sona eren Krfez Krizi srasnda, dnemin Trkiye Cumhurbakan Turgut zal, baz asker yetkililerle ters dmek pahasna, ABDnin Trkiyedeki ncirlik ssn kullanmalarn salam, hatta Irak operasyonuna Trk ordusunun da katlabilecei grn gndeme getirmiti.56 Sava sonrasnda 36. paralelin kuzeyindeki Irak topraklarnda, blgede yaayan halklar Saddamn tehdidinden korumak iin bir gvenli blge oluturulmu, bu blgenin denetimi iin de eki G ad verilen asker bir mekanizma kurulmutu. Krfez Savandan sonra, Trkiyeye ynelik Kuzey Irak kaynakl PKK terr faaliyetlerindeki hzl art, blgedeki otorite boluunun ve eki Gn eylemlerinin Trkiyenin ulusal karlar asndan youn biimde sorgulanmasna yol at. Bu rahatszla ramen Trkiye, eki Gn (Aralk 1996dan itibaren bu gcn ad, Kuzeyden Keif Harekat balamnda, Keif G olarak deitirilmitir) Trkiyedeki grev sresini her yl aksatmadan uzatt.57 ABDnin Saddamn gcn azaltmak iin balatt bu giriimin, 1990larn sonunda Kuzey Irakta bir Krt devletinin olumasna yol aabilecei ihtimalinin arlk kazanmas Trkiyenin Kuzey Iraka yaklamda ABDden farkl grler tadn somut olarak ortaya koydu. George W. Bushun, 11 Eyll 2001den sonra terrle mcadelesinin 2. aamasnn Saddam Hseyini hedef alabilecei zellikle Amerikan yatrmclarnn nndeki engellerin kaldrlmasn istemesi, nmzdeki dnemde, Trk-Amerikan ilikilerinin ticari boyutunun daha da geliebileceinin iaretini

374

ynndeki siyasi yorumlarn artmas Trkiyeyi, byle bir mdahalenin Krt devletinin kurulmasna yol aabilecei sebebiyle, endielendirdi. Babakan Ecevitin 2002 bandaki ABD ziyareti srasnda Irak operasyonu konusu arlkl bir grme maddesi olmadysa da, Irak konusundaki gr farkllnn, Trkiye ile ABD arasnda ilerleyen yllarda gerginlie yol aabilecek unsurlar ierdiini sylemek yanl olmayacaktr. Trkiyenin 2000li yllarda ABDyle ilikileri Orta Dou blgesi ve ticari ilikilerle snrl kalmayacaktr. Orta Asya ve Kafkasya enerji kaynaklarnn dnya piyasalarna aktarlmasndan, Kafkasyadaki siyasi duruma, Balkanlardaki gelimelerden, Kbrs sorununa ve Trkiyenin ABye yelii konusuna kadar pek ok alanda58 Ankara ile Washington arasnda ileyen bir diyalog ortam mevcuttur. ABDyle ok tarafl ilikilerin daha da gelitirilmesinin nndeki en byk engellerden biri ABD Kongresi zerinde etkili olan lobilerin zaman zaman Trkiyenin karlarn tehlikeye drc etkili almalar yapmasdr. Souk Sava srasnda lobilerin Kongre zerindeki etkisinin rneklerini haha sorunu ve Kbrs Bar Harekatndan sonra silah ambargosu kararnn alnmas srasnda gren Trkiye, Ermeni tasarlarnn ve Trkiyedeki insan haklar ihlallerini ya da Kbrs bahane ederek Trkiyeye silah satlarnn nlenmesini ngren tasarlarn Kongre gndemine gelmesini engellemekte zorluk ekmektedir. 1990larn ortalarndan itibaren sraille ilikilerin gelitirilmesine paralel olarak ABDdeki Musevi lobisinin, Rum ve Ermeni lobilerine kar Trkiyeye destek vermeleri sz konusu olmakla birlikte, bu destein ancak Trkiye ve srailin karlarnn uyutuu mddete srebilecei de aktr. Bu noktada, Trkiyenin nmzdeki dnemde ABDde tantm faaliyetlerine younluk kazandrmasnn bu lkeyle ilikilerini olumlu olarak etkileyecei sylenebilir.

Osmanl-Amerikan ilikilerinin ayrntlar iin bkz. ar Erhan, Osmanl-Amerikan

likileri, Osmanl Ansiklopedisi, C: 2. 2 ar Erhan, Greek Occupation of Anatolia and Adjoining Territories, Report of the

InterAllied Commission of Inquiry, Ankara, SAM, 1999, passim.; American Documents on Greek Occupation of Anatolia, Ankara, SAM, 1999, passim. 3 100. 4 Mustafa Kemal, General Harbordla yapt grmeyi Nutukta anlatmaktadr. Bkz. Baskn Oran, Kurtulu Yllar, Dnemin Bilanosu, Baskn Oran (ed.)., Trk D

Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, stanbul, letiim, 2001, s.

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. 1, stanbul, Milli Eitim Basmevi, t. y., s. 172-173.

375

Amerikan Mandas ile ilgili bir monografi olarak Mine Erolun. Trkiyede Amerikan

Mandas Meselesi 1919-1920. (Giresun, leri Bssmevi, 1972) adl almas son derece doyurucu ve kapsaml bilgi ve belgeler iermektedir. Manda konusuna ilikin farkl bir deerlendirme iin ayrca bkz. Trkkaya Atav, Amerika NATO ve Trkiye, Ankara, Aydnlk Yaynlar, 1969, s. 162-166. 6 Kltr Bakanl, Atatrkn Milli D Politikas, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar,

1992, s. 384-385. 7 Chester Projesiyle ilgili ayrntlar iin bkz. Yaar Semiz, Trk Amerikan Mnasebetleri

Inda Chester Demiryolu Projesi 1900-1926, Ankara, Yetkin, 1995. 8 1974. 9 Bir ok kaynakta, Trkiye ile ABD arasnda Lozanda imzalanan anlamayla, Trkiye ile ABDnin, 19. yzyln ortalarndan balayarak Boazlara ilikin tutumuyla ilgili olarak bkz.

Harry Howard, Turkey, Straits and the US Policy, Baltimore, The John Hopkins University Press,

Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda savat devletler arasnda 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Antlamas birbirine kartrlmakta ve ABDnin Lozann imzaclarndan biri olduu yanl bilgisi ortaya konulmaktadr. Trkiye ile ABD arasnda imzalanan Lozan anlamas, iki lke arasnda diplomatik ilikileri kurmay amalayan bir ikili anlamadr. 10 11 Atav (1969), s. 170-171. Baz Avrupa devletlerinin Ankarann bakent olmasndan sonra stanbuldaki

bykeliliklerini Ankaraya nakletme konusunda sorun kard bir ortamda, Trkiye Hkmeti diplomatik ilikilerin tekrar kurulmasndan sonra ABD bykeliliinin dorudan Ankarada almas iin giriimlerde bulunmu ve bunda da baarl olmutur. 12 ar Erhan, Beyaz Sava Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu, Ankara, Bilgi

Yaynevi, 1996, s. 71-72. 13 Roger R. Trask, The Terrible Turk and Turkish-American Relations in the Interwar

Period, The Historian, Vol: XXXIII, No: 1 (1970), s. 42-43. 14 15 16 Ibid., s. 46. Ibid., s. 49-50. kinci Dnya Sava srasnda Trkiyenin ABD ile ilikilerinin ayrntlar iin bkz. Haluk

lman, Trk-Amerikan Diplomatik Mnasebetleri (1939-1947), Ankara, ASBF, 1961. 17 talyann Yunanistana, Almanyann da Romanyaya saldrmasndan sonra Balkan Birlii

konusu ngiltere tarafndan yeniden gndeme getirilecek, hatta ABD Bakan Roosevelt bir zel temsilcisini incelemelerde bulunmak zere Orta Dou ve Balkanlara gnderecek ama bu kez,

376

Yugoslavya ve Bulgaristann Almanyayla yaknlat bir ortamda Almanya ve talyay karsna almak istemeyen Trkiye bu oluuma kar kacaktr. 18 Jerry K. Sweeney, Margaret B. Denning, America and the World, Prospect Heights,

Waveland Press, 2000, s. 82; Armin Rappaport, A History of American Diplomacy, London, Macmillan, 1975, s. 339-340. 19 444. 20 ngiltere ABDnin bu karar almasn, Trkiyenin Almanyaya daha da yaklamasn Mustafa Aydn, 1939-1945 kinci Dnya Sava ve Trkiye, Baskn Oran (ed.)., Trk D

Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, stanbul, letiim, 2001, s.

salayaca gerekesiyle engellemeye alm, fakat baarl olamamtr. Bir yoruma gre ABD, Trkiyeyi cezalandrmak iin deil, Alman saldrs halinde birka gn iinde teslim olaca tahmin edildiinden, yardmlar boa harcamamak iin bu karar almtr. te yandan dnemin Cumhurbakan smet nn daha sonra anlarnda, Trk-Alman Paktna getirilen eletirileri yle cevaplayacaktr: memleket, Mihverin btn kuvvetlerine kar yalnz bana dururken, Amerika harpte yokken, ngiltere btn kuvvetlerini bir Alman istilasna kar adalarnn savunmas iin yerletirirken ve stelik Sovyetler Almanlara bir saldrmazlk antlamasyla bal iken, Almanlarn bize saldrmayacaklarn kat zerine koyma garantisisni reddetmemiz bizden ne hakla beklenebilirdi. (Aydn 2001, s. 445). 21 22 23 Aydn (2001), s. 454. Ibid., s. 455. Fahir Armaolu, kinci Cihan Harbinde Trkiye, SBF Dergisi, C: XIII, No: 2 (1958), s.

170; Aydn (2000), s. 457. 24 25 Aydn (2001), s. 461. Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara, Trk Tarih Kurumu,

1991, s. 134. 26 ABD ile SSCB arasnda Souk Savan balamas ve Washingtonun Trk Boazlar

konusundaki tutumunu deitirmesiyle ilgili ayrntlar iin bkz. ar Erhan, 1945-1960 ABD ve NATOyla likiler, Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, stanbul, letiim, 2001, s. 523-528. 27 28 Armaolu (1991), s. 150-151. Ibid., s. 157.

377

29

USAF Operations in Turkey 1947-1959, Historical Services Directorate Office of

Information Headquarters United States Air Forces in Europe, 1959, s. 16. 30 31 32 33 Armaolu (1991), s. 163. Ibid., 168-180. Erhan (2001), s. 542. Ayegl Sever, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye Bat ve Orta Dou 1945-1958,

stanbul, Boyut, 1997, s. 66-69. 34 Bu konudaki ayrntlar iin bkz. Ekavi Athahanassopoulou, Turkey, Anglo-American

Security Interests 1945-1952, London, Frank Cass, 1999, passim ve Erhan (2001), s. 548-550. 35 36 Eisenhower Doktrininin tam metni iin bkz. Armaolu (1991), s. 240-248. Sz konusu anlamann giri blmnde yer alan dolayl saldr kavram, anlama

onaylanmak zere TBMMye getirildiinde siyasi muhalefetin tepkisiyle karlanmtr. Muhalefet szcleri, DP iktidarnn, kendine ynelik eletiriler ieren her trl giriimi bu kapsamda deerlendirerek ABDyi mdahaleye arma yetkisini elde ettii iddiasn dile getirmilerdir. te yandan, zaten NATO Antlamas dolaysyla ABD ile ittifak halinde bulunan Trkiyenin, yeni bir savunma anlamasna ihtiyac olup olmad da bu grmeler de sorgulanmtr. Erhan (2001), s. 569-571. 37 Kba fze bunalmnn ortaya k, geliimi ve ABDnin Trkiyedeki Jpiter fzelerini

kaldrmak iin SSCByle yapt pazarln ayrntlar iin bkz. Turan Yavuz, Satlk Mttefik, stanbul, Doan, 2000. 38 ncirlik ssnden havalanan bir U-2 uann 1960 Maysnda Sovyet hava sahasnda

drlmesi, SSCB-ABD ve SSCB-Trkiye arasnda ciddi bir bunalma yol am, Eisenhower 25 Maysta U-2 uularnn durdurulduunu aklamak zorunda kalmtr. Fakat, bu uular daha sonra gizli olarak devam etmitir. 39 40 Erhan (2001), s. 684. Johnson Mektubunun tam metni, bir sre gizli tutulduktan sonra, 13 Ocak 1966 tarihli

Hrriyet gazetesinde yaynlanmtr. 41 ABD ve NATO kart grleri n plana karan ve sz konusu dnemde yaplan

yaynlara rnek olarak bkz. Atav (1969), s. 273-295; Necmeddin Erien, Ali Halil, Atatrk D Politika ve NATO ve Trkiye, stanbul, Gerek, 1968; Trkiyede Altnc Filo Hadiseleri ve Gerek Emperyalizm, stanbul, zdemir, 1969; Haydar Tunkanat, kili Anlamalarn yz, Ankara, Ekim,

378

1970; Haydar Tunkanat, Savunma Stratejisi ve Ulusal Ordu, Ankara, TYKO, 1969. Ayrca Yn ve Ant dergilerinde 1960larn ikinci yarsnda ok sayda ABD ve NATO kart makaleler yaynlanmtr. 42 ok ynlle gei sreci iin bkz. Melek Frat, 1960-1971 Aras Trk D Politikas ve

Kbrs Sorunu, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1997. 43 44 45 Afyon ya da dier adyla haha sorununun tm boyutlar iin bkz. Erhan (1996), passim. Erhan (2001), s. 707. Be yl iin yaplan SEA, 1985te uzatlmas sz konusu olduunda, Trkiyenin

Yunanistana verilen yardm miktarnn Trkiyeye verilene endekslenmesinden (7/10 oran) duyduu rahatszlk dolaysyla bir sre iin askda kaldysa da. 1988de yeniden uzatlm, bundan sonra da her yl birer yllk srelerle yenilenmitir. SEAnn ierii iin bkz. Erhan (2001), s. 712-714; SEAnn 1980lerde uzatlmasna ilikin tartmalar iin bkz, lhan Uzgel, 1980-1990 ABD ve NATOyla likiler, Baskn Oran (ed.)., Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, stanbul, letiim, 2001, s. 55-59. 46 Trk-Amerikan ilikileri tarihine Rogers Plan olarak geen ve NATO Bakomutan

Orgeneral Bernard Rogers ve ABD Dileri Bakan Alexander Haig tarafndan gelitirilen plana gre, Trkiyenin vetosunu kaldrmas karlnda Yunanistan da Egede Trkiyeyle yaamakta olduu sorunlarn zmnde daha yapc bir tavr taknacakt. 17 Ekim 1980de Ankaraya yapt ziyaret srasnda Orgeneral Evrenden vetoyu kaldrma gvencesi alan Orgeneral Rogers, Yunanistan da ikna etme konusunda asker sz verdi. Yunanistan 20 Ekim 1980de toplanan NATO toplantsnda ittifakn askeri kanadna dnerken, lkede 1 yl sonra yaplan seimlerde iktidara gelen PASOK partisi, Trkiyeyle sorunlar zmeyi hedefleyen deil, mevcut durumu daha da gerginletiren bir d politika izleyecektir. Asker sznn sahibi Orgeneral Rogers ise ksa bir sre sonra emekli olmutur. (Uzgel, 2001, s. 40-43); Rogers Plannn ayrntl bir incelemesi iin ayrca bkz. Ufuk Gldemir, Kanat Operasyonu, stanbul, Tekin Yaynevi, 1985. 47 48 87-89. 49 50 Uzgel (2001), s. 79. Nasuh Uslu, 1947den Gnmze Trk-Amerikan likilerinin Genel Portresi, Avrasya Uzgel (2001), s. 36-37. Turul Arat ve ar Erhan, 1980-1990 ATyle likiler, Baskn Oran (ed.). Trk D

Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, stanbul, letiim, 2001, s.

Dosyas, C. 6, No: 2 (2000), s. 203-232. Ayrca bkz. Yasemin ongar, A Strong Alliance Yet to Outgrow Mere Geopolitics, Insight Turkey, Vol: 2, No: 4 (2000), s. 83-89;. 51 ttifakn Yeni Stratejik Kavram, NATO Dergisi, No: 1 (1992), s. 5.

379

52

ar Erhan, Trkiye-ABD likilerinin Mantksal erevesi, dris Bal (ed.)., 21. Yzyln

Eiinde Trk D Politikas, stanbul, Alfa, 2001, s. 122-123. 53 54 Erhan (2001), Trkiye-ABD., s. 125-127. Foreign Military Sales, Foreign Military Construction Sales and Military Assistance Facts,

Defence Security Assistance Agency, Washington DC, 1998. 55 mit Enginsoy, Turkish Budget Anticipates Arms-Buying Program, Defense News,

October 26-November 1, 1998. 56 57 58 Uzgel (2001), s. 254-259. Nasuh Uslu, Trk-Amerikan likileri, Ankara, 21. Yzyl Yaynlar, 2000, s. 297-300. 21. yzylda Trk-Amerikan ilikilerinin gndemini oluturabilecek konular hakknda

ayrntl bilgi iin bkz. Uzgel (2001), s. 243-325; Zalmay Khalilzad, Ian O. Lesser ve F. Stephen Larrabe, Trk-Bat likilerinin Gelecei: Stratejik Bir Plana Doru, Ankara, ASAM, 2001, passim.; Morton Abramowitz (ed.)., Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, (ev. Faruk akr ve Nasuh Uslu), Ankara, Liberte, 2001, passim.

380

Trkiye ve Gnmzde Orta Dou: Ulusal Gvenlik Aray / Prof. Dr.

Lenore G. Martin [s.224-232]

Harvard niversitesi Uluslararas likiler Merkezi / A.B.D. Giri rkiye yirminci yzyln banda, Orta Dou komular Suriye, Irak ve randan, ulusal gvenliine ynelik ciddi bir tehdide maruz kald. Bu tehditler ve Trkiyenin bunlara nasl cevap verdii bu blmn konusunu oluturmaktadr. Cumhuriyetin ilk yirmi yl ve sonrasnda Orta Dounun pek ok lkesi Avrupal glerin nfuzu altnda bulunurken, Trkiye, Mustafa Kemalin yurtta bar dnyada bar ilkesi gerei, blgedeki karklklardan uzak duruyordu. II. Dnya Savan takip eden yllarda, Souk Sava ve yeni olumaya balayan Arap milliyetilii dneminde Trkiye, siyasi mdahalecilik ile Kemalizmin tarafszlk politikas arasnda kald. Trkiye 1990l yllarn balarndan itibaren Orta Dou ile ilgili konulara aktif olarak katlmaya balamtr ve ulusal gvenliine ynelik blgesel tehditler sona ermedike de buna devam edecek gibi grnmektedir. Tarihte Yaananlar Cumhuriyetin kurucusu Kemal Atatrk, aktif Orta Dou politikas yrtmekten kanm, Anadolu iin yeni bir ulusal kimlik gelitirmeye younlamtr. Atatrk, Dou despotizmi yerine Batl demokratikleme ve ulusal geliimi koyarak, laiklie gemek iin Osmanl slam geleneini reddetmitir. Atatrkn halefleri de kinci Dnya Sava boyunca blgesel konularda Kemalizmin tarafszlk politikasn devam ettirmilerdir. Orta Douda bu yansz politikay glendiren, Trklerin bak asna gre, Batnn I. Dnya Savanda Osmanl mparatorluunu ykmasn kolaylatran ve balanamaz srtndan baklanma olarak grdkleri Arap ayaklanmas ile noktalanan gvensizlik olmutur.1 Araplara gre ise bu gvensizlik, Arap ulusal bilincinin geliimini geciktiren Gen Trkler ve Osmanl ynetiminin basksna duyulan ierlemeden kaynaklanr.2 Trkiyeye Sovyet komnizmi tehdidini getiren souk sava, Trkiyeyi NATOya ve Orta Doudaki komnizm kart birliklere katlmaya tevik etmiti. Bu ittifaklardan en nemlisi, ellili yllardaki komnizm tehdidine kar bir cephe olan Badat Pakt idi. Fakat filizlenmeye balayan Arap milliyetilii ve bunu takiben baz Arap devletlerinin bamszlklarn kazanmalar, Paktn dalmasna sebep olmu ve bununla birlikte Trkiyenin Irak ve ran ile ilikileri

381

de kopmu oldu. Bundan sonra Trkiye bu yeni Arap komular ile ilikilerinde, Kemalizmin tarafszlk politikasn srdrmtr. Trkiye, Kbrs Trk toplumunu korumak zere Kuzey Kbrs ilhak etmesinin Batda yaratt antipatiyi telafi etmek zere Orta Doudaki Arap lkelerinin dostluuna ihtiya duyduu yetmili yllarda Batc eiliminden vazgemiti. Ankara benzer ekilde, OPEC, ABDnin sraile desteine misilleme olarak petrol fiyatlarn arttrdnda Arap enerji kaynaklarnn korunmas endiesini tamt. Trkiye ayrca, srail ile resmi ilikisini de alt seviyelere ekerek, lkedeki Mslmanlarn Filistinlilere desteklerine cevap vermi oldu. Ancak Trkiyenin Kbrs politikasna gl bir Arap destei gelmedi. Trkiye bu nedenle seksenli yllarda, Orta Doudaki karklklardan kanma eklindeki Kemalist politikaya geri dnd. Bu tarafszlk politikas, 1980-88 yllar arasnda ran-Irak savanda her iki tarafa da gerekli mal tedarikinde bulunarak Trk ekonomisini glendiren Ankarann fazlasyla iine yarad.3 Cumhurbakan Turgut zaln 1990-91 Krfez Savanda Saddam Hseyine kar Bat-Arap koalisyonuna katlma karar, Trkiyenin tarafszlndan kazand bu ekonomik menfaatleri tehlikeye att. Trkiye, Irak-Trkiye petrol boru hattn kapatt; Irak ile ticaretini durdurdu ve Batl mttefiklerinin Irak bombalamak zere ncirlikteki hava ssn kullanmalarna izin verdi. Trkiye, denetim uularyla Kuzey Iraktaki zerk Krt blgesinin korunmasn salamak amacyla Irakn kontrol altnda tutulmasna yardmc olmak iin, ncirlikin ABD ve ngiltere tarafndan kullanm srelerini uzatarak, Krfez Savann ardndan uluslararas Orta Dou politikasnda aktif bir rol oynamaya devam etti. Trkiye doksanl yllarda yrtt bu yeni aktif politika dahilinde, Suriyeye sava tehdidinde, Iraka askeri mdahalede bulundu. Bu dnemde ran ile uzlamazlklar yaayan Trkiye, srail ile yakn bir ittifak oluturdu ve Arap-srail bar sreci ierisinde yer ald.4 Trkiyenin Ulusal Gvenliine Ynelik Tehditler Trkiye, ulusal gvenliine ynelik Orta Dou kaynakl en byk tehdit olarak neyi grmektedir? Ankara, yirminci yzyln son yllarnda, laik, demokratik, Kemalist rejimin siyasi meruiyetini sorgulayan slami kktendincilie ve Trk siyasi cemaatinin etnik btnln tehdit eden Krdistan i Partisinin (PKK) Krt ayrmcl talebine younlat. Radikal slamclar, Trkiyedeki siyasi terr olaylarna kartlar ve Trkiyenin hatr saylr saydaki Alevi nfusuna kar bir hayalet av balattlar. PKK terrizmi, gneydou Anadoluda pek ok ekonomik ve sosyal zorluk yaratt.5 PKK lideri Abdullah calann 1999 ylnda yakalanmasndan ve silahl mcadeleyi brakma arsndan sonra dahi dk seviyedeki ayrlk Krt iddetinden duyulan endie kaybolmad.

382

En az dikkat eken tehdit ise, Trk ekonomisinin gvenliine ynelik oland. Trk ekonomisi genellikle Orta Dou komular ile ticarete ve buralardan gelen yatrmlara dayanmaz.6 te yandan Trkiye enerji kaynaklarna hzla artmakta olan ihtiyac nedeniyle, Orta Dou kelerine, bu lkelerin enerji kaynaklarna ulamak veya bata petrol olmak zere enerji kaynaklarnn tanmas amacyla ihtiya duymaktadr.7 Dolaysyla, Orta Douda kan krizlerin bu nemli enerji kaynaklarnn kesilmesine ve Trk ekonomisinin bozulmasna yol ama ihtimali daima vardr. Trkiye yeterli miktardaki konvansiyonel askeri gc dolaysyla Orta Douda herhangi bir krize askeri mdahalede bulunabilmelidir.8 Ancak Trkiye, Akdeniz, Ege, Karadeniz veya Kafkaslarda bir kriz kmas halinde askeri kapasitesini kullanmasnn gerekebilecei ok sayda zor durumda kar karya kalmaktadr. Buna ek olarak Trkiye ierisinde herhangi bir kriz konvansiyonel glerin dikkatini zerine toplayacak ve d krizlerle mcadele yeteneini azaltacaktr. Trkiye ayrca, karsnda konvansiyonel glerinin yeterli caydrcla sahip olmayaca Orta Doudaki kitle imha silahlarnn artndan endie duymaktadr. Trkiye ulusal gvenliine ynelik bu glklerle, stratejik tepkilerin yan sra ekonomik vaatler ve diplomasiyi de kullanarak askeri ve askeri olmayan yntemlerle mcadele etmitir. Bu stratejik tepkiler, ABD ile yakn ilikisini glendirilmesi ve srail ile yakn askeri ve ekonomik ibirlii ierisine girilmesi eklinde gerekleti. Bu stratejik nlemler, Trkiyenin komularnn stratejik reaksiyonlarn ortaya da kard. zetle, Trkiyenin ulusal gvenliine ynelik farkl ynlerden gelen tehditler, Orta Dou blgesinden bilhassa da yakn komularndan kaynaklanmaktadr. imdi komularndan herbirisinin Trkiyenin ulusal gvenliine ynelik tehditlerini ve Trkiyenin bunlara cevabn daha detayl olarak inceleyelim.9 Suriye Trkiye Suriye ile II. Dnya Sava yllarndan bu yana iki nedenden tr zorlu bir iliki yaad. Bu nedenlerden ilki, Trk topraklarnda bulunan Hatay sorunu; ikincisi ise Trkiyenin Gney Dou Anadolu Projesinin (GAP) uygulanmasnn sonucu olan Frat ve Dicle nehirleri zerindeki kontrolne Suriyenin muhalefetidir.Osmanl sanca Hatay ok sayda Arap nfusla birlikte, Birinci Dnya Savann sonunda Suriyenin Fransz mandas olmas nedeniyle Fransz kontrolne brakld. Atatrk, Franszlar Trkiyeden karan 1921 tarihli Franklin-Bouillon Antlamasyla (n. Ankara tilafnamesi) blgeyi Suriyeye verdi. Fransann Haziran 1939da Trkiye ile saldrmazlk pakt imzalamas, Franszlarn Trklerin Almanlara kar kendileriyle ittifak yapaca umudunu dourmutu. Fransa, sanca, Trkiyeye geri verdi. Tam da bu srada, Fransadan bamszlklarn kazanma beklentisinde olan Suriyeliler, Fransz mandasnn Milletler Cemiyetini ihlal etmesinden ikayeti oldu ve bundan sonra Suriyenin blgeyi almas gerektiini ileri srd.10 Tamamlandnda 22 baraj, 19 hidroelekrtik santrali ve 17 sulama projesini ierecek olan GAP projesi de Suriye ile ilikisinde Trkiyeye olduka g bir durum yaratmaktadr. GAP, Frat ve Dicle

383

nehirlerinin Suriye ve Iraka aknda Trkiyeye etkin bir kontrol salamaktadr. Proje ayrca, Trkiye iin ek elektrik salamann yan sra hem hidroelektik g hem de az gelimi gneydouya sulama imkan salamas dolaysyla byk nem arzediyor.11 Trkiye, GAP projesinin Krt nfusun ounluu oluturduu gneydou blgesine getirecei ekonomik refahn, Krt ayrmcl taleplerinin yokolmasnda ok etkili olacana inanyor.12 Suriyeden ihrac edilmelerinin ve Abdullah calann 1999 ylnda yakalanmasnn ardndan PKK terristlerinin byk blmnn Trkiyeden ekilmeleriyle birlikte lke, Gneydouya sanayi yatrmlar iin ve GAP projesi szn gerekletirmek iin daha fazla imkana kavutu. Suriyeliler (ve Irakllar), Frat ve Dicle sularnn kontrol konusunda Trkiyenin haklarn, uluslararas hukuk kurallarna bavurarak, rnein snr aan akarsular tanmlamalarna, kazanlan haklar uygulamalarna danarak ve ak bir ekilde iddet yoluna bavurmadan dorudan grmelere girerek yksek sesle tartmaktadr.13 Trkiye genellikle 1987 protokolne uymutur ve Dicle ve Frattan aylk ortalamayla saniyede en az 500 metrekp su akna izin vermitir. Suriye ve Irak ise saniyede en az 700 metrekp su aktlmasn talep ediyor.14 Su sorunun grmeler yoluyla zmlenmesi, tartmal taraflarn kat tutumlar nedeniyle zor olacan gstermitir. rnein Trkiye, Ankarann Fratn dk seviyesini Dicleden nakil yoluyla dengelemesine izin vermesini salamak zere, Frat ve Dicle konularnda grmeler yaplmasn istiyor. Bu durum Irak dezavantajl bir konuma getiriyor. Trkiye ayrca akn Hataya ulamadan nce Suriyenin kontrol etmesi nedeniyle Asi nehrinin de grmelerde ele alnmasn istiyor.15 am bu talebi, Suriyenin Hatay Trk olarak tanmamas ve Asi nehrini snr aan akarsu olarak kabul etmek istememesi nedeniyle reddetti. Suriyeliler, Trkiye ile su konusunda girdikleri iinden klmaz grnen durumu amakta bir bask unsuru olarak PKKy desteklediler. Suriye, Lbnandaki Bekaa Vadisinde PKK eitim kamplarnn bulunmasna, PKK lideri calann amda bir sse sahip olmasna ve Suriyeli Krtlerin PKK ile birlikte mcadeleye girmesine izin verdi.16 Sonunda Trkiye Suriyenin PKK desteiyle ulusal gvenliine ynelen tehdide askeri gle cevap verdi. Trkiye 1998 yl sonbaharnda sava tehdidinde bulundu. Tehdide kar koyamayan Suriye Ekim 1998 tarihinde, calan snr d etti ve Adanada yaplan anlamayla PKKya desteini kesmeyi kabul etti. Suriye, amdaki Trk Bykeliliinin Suriyenin Adana anlamasna uymasn denetlemesine izin vermeyi dahi kabul etti.17 Trkiye ve Suriye, Adana anlamasnn ardndan, zellikle mterek fayda yaratmak amacyla ticareti arttrarak ilikilerini normalletirmenin yolunu aradlar. Bylece iki devlet, snr ticareti de dahil olmak zere karlkl ticari ilikilerini arttrma abasna girdi ve bu amala birka ibirlii anlamas

384

imzalad.18 Bu anlamalar, Tarmda Teknik, Bilimsel ve Ekonomik birlii Anlamas, Kara Tamacl konusunda bir protokol ve petrol ve gaz aratrmalarnda ibirliinden olumaktayd.19 ki lke ayrca ekonomik ibirliini gelitirmek zere Trk-Suriye Konseyini kurdu. Enerji konusuna gelince, Suriye, Msr gazn Trkiyeye nakletmek amacyla bir boru hatt yapm projesinde yer almay kabul etti ve Trkiyenin Irak, Msr, rdn ve Lbnan ile bir elektrik datm ebekesine katlmas konusunda grmelerde bulundu.20 Suriye ve Trkiye, normallemi ilikilerin daha u bir belirtisi olarak, ortak askeri tatbikatlar konusunda grmelerde bulundular ve hatta Trkiye, Suriyeli generalleri 2001de yaplan Savunma Fuarna davet etti.21 Normalleme srecinin ve ekonomik yaknlamann Trkiye ve Suriyenin daha ciddi anlamazlklarn oluturan Hatay ve su konularn zmek gibi g bir grevin stesinden gelmelerini salayp salamayacan greceiz. Irak Ksa vadede Trkiyenin ulusal gvenliine ynelik Iraktan gelen tehdit, kuzey Irakn PKK gerillalar iin snak olarak kullanlmasna devam edilmesidir. Tehdit, uzun dnemde Kuzey Irakta ABD ve ngilterenin Uua Yasak Blgede Irakl Krtlere destek olmas ve bylece Trk snrnda zerk bir Krt devletinin kurulmas riskidir.22 Trkiye, bamsz bir Krdistann, gneydou Anadoludaki Krt nfusun zerklik taleplerini yinelemelerine veya gneydou Anadolunun ilhak gibi taleplerde bulunmaya tevik edici olmasndan endie duyuyor.23 Bir dier uzun vadeli tehdit ise, Irakn blgeyi nfuzu altna almas veya Badatn komularna ynelik de olmak zere saldrgan hareketlerde bulunabilme imkan salamas amacyla kitle imha silahlar gelitirmeye devam etmesi olasldr. Kuzey Irakn Krt sna olmasnn Cumhurbakan zaln kararnn neticesi olmas ironiktir. zal bu karar, Trk generallerin itirazlarna ramen, ABD ve mttefik glerin, Irak glerini Kuveytten karma ve Irakn kitle imha silahlarn yoketmeye alma ve Irakn saldrganln kontrol altna alma abasna destek vermek amacyla vermitir.24 Irak Kuveyt istilas ncesi Trk glerine, PKK gerillalarna ynelik scak takip iin snr geme izni vermiti. Krfez Savandan sonra, Trkiye Irakn toprak btnlnn bozulmasna muhalefetini devam ettirirken25 ABD ve ngiltereye, Irak hkmetinin basksndan kaan Irakl Krtlerin Kuzey Iraka dnmelerini salamak iin ncirlikteki hava ssnden Huzur Operasyonu yrtmesine izin verdi. Operasyon, Irakl Krtlere, kuzey Irakta Uua Yasak Blge ierisinde bir snak yaratlmasnn ardndan Kuzeyden Keif Gc26 olarak yeniden isimlendirildi. Birbirlerine dman Irakl Krt fraksiyonlar, Mesud Barzaninin Krdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Celal Talabaninin Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) bata olmak zere, bu blgede Irakl Krtler iin fiili bir zerklik yaratt. Ancak PKK gerillalar bu blgede, Trkiyeye saldrlar iin sler edinme avantaj salad. Ankarann bu gvenlik tehdidine askeri cevab, PKKy skp atmak ve kuzey Irak snandan mahrum etmek zere KYB ve KDP ile ibirlii salamak amacyla kuzey Iraka byk bir g

385

gndermek oldu.27 PKK gerillalar, calann yakalanmasnda sonra dahi kuzey Irakta, ran snr yaknlarnda mcadeleye devam etti ve Trk saldrlar da kesilmedi.28 Badat, Trkiyenin Kuzeyden Keif Gcne verdii destee ve bu operasyonun Irak egemenliini ihlaline, Arap Birliini protesto ederek ve PKKya verdii destekle kar kt.29 Kuzeyden Keif Gcne desteini srdrmesi Trkiye iin ciddi bir ikilem yaratt. Trkiye, ABD ve ngilterenin faaliyetleri iin ncirliki kullanma srelerini dzenli bir ekilde uzatt. Bunun nedeni aslnda Trkiyenin ABD ile stratejik ibirliine verdii nemdi.30 ABD, Trkiyenin de nasiplendii kresel ve blgesel apta kitle imha silahlar tehditlerinin kontrol altna alnmasnda, NATOda ve Orta Douda liderlik rol oynamaktadr. Washington, Kuzeyden Keif Gcn, bilhassa da Saddam Hseyin iktidarda kald srece kitle imha silahlarna sahip Irak tarafndan yaratlan uzun vadeli riskler iin caydrc olmas nedeniyle nemli gryor.31 te yandan Trkiyenin mttefiklerine kar gelmesi ve desteine son vermesi, Trkiye snrnda Saddam Hseyinin zulmnden kaan Irakl Krtlerin saysnda arta ve Huzur Operasyonuna yol aan krizin tekrarlanmasna yol aacakt. Bununla beraber, kuzeyden Keif Gc Trkiyenin Irak (ve ran) ile ilikilerinde olduka fazla problem yaratmtr. Irakllarn bak asna gre, uzun vadede daha da saldrgan bir hale gelebilecek Trkiyenin Osmanlnn Musul blgesi zerine iddialarn yinelemek amacyla mttefiklerin hava keif gcn kullanarak Irakn blnmesine katk salama riski halen bulunmaktadr.32 Irakllara gre, benzer bir risk arlk yanls Pan-Trkler tarafndan gelebilir. Ankara hkmeti, Irak savunma glerinin dikkatini zerklik iin kkrtarak, Irakta hatr saylr byklkte bir nfusa sahip olan Trkmenlere yneltebilir.33 Ancak bu tarz arllklar uygulayan bir Trkiye, dier komularn tahrik edecek, Suriye ve ran Trkiyenin blgesel hakimiyetine kar birleeceklerdir. Bunun da tesinde, Trkiye, Irakn paralanmas halinde rann Krfezde nfuz sahibi olmasna ynelik frsatlar salamasn istemeyecektir. Trkiye, saldrgan bir Irakn dizginlenmesi konusunda Trklerin ve Batllarn grlerini paylaan ran ile ilikilerini soutmay da arzu etmeyecektir. Irakn kontrol altnda tutulmasna destek olmas konusunda Trkiyenin yaad ikilemin bir dier yn, Trkiyenin bu politikay desteklemesinin bir sonucu olarak maruz kald byk ekonomik fedakarlktr. Trkiye 1980-88 yllar arasnda devam eden ran-Irak sava boyunca Kemalizmin tarafszlk politikasn yrtm ve sava zaman Irak (ve ran) ile yapt ticaretten olduka fayda salamt. Trkiye, snr kamyon ticaretinin yan sra, Irak petrolnn Trk boru hatt vastasyla nakledilmesi sayesinde enerji kaynaklarndan faydalanmakta ve transit gei creti almaktadr. Sava sonras Saddam Hseyin ynetimine kar uygulanan ambargo, Trkiyenin Irak ve Irak yoluyla Krfezdeki Arap lkeleriyle karl ticaretinin kesilmesine yol at.34 Ankara ile Badat arasnda iyi ilikiler iin bir dier engel ise Trkiyenin Frat ve Dicle nehirleri zerindeki kontrolnden kaynaklanmaktadr. Trkiye, GAP projesiyle, Irakn su ihtiyacnn byk ounluunu karlad Frat nehri zerinde daha sk bir kontrole balad.35 Irak, bu su kaynaklarnn kontrol konusunda Trkiyeyi protesto eden Suriyenin yannda yer ald.

386

Ankara bu sorunu zmek iin, Krfez sava sonucu kesilen Irak ile ticari ilikisini yeniden kurma ve bunun ardndan Badat ile ilikisini normalletirme abasna girdi.36 ki lke bylece Trkiye-Irak Konseyini kurdu ve ikinci bir snr kaps amay ve doal gaz anlamalarn grtler.37 Trkiye, Irak petrol boru hattn yeniden aarak ve Irakn insani yardmlardan faydalanabilmesi iin ekonomik ambargoyu hafifleterek, bu amalara ulalmasna yardmc oldu. Tm bunlarla birlikte ticari ilikiyi yeniden kurmak g oldu. phesiz ki, snr ticareti Krt ayrmcl riskinin en byk olduu yoksul gneydou blgesinin geliimine yardmc olmaktadr. Ancak yine ayn snr ticareti, Irakl Krtlerin Badattan zerkliklerini korumalarna yardmc oluyor. Trkiyenin bu ekonomik zerkliin nn almak zere ticari engeller koymas, gneydou Anadolunun bu durumdan muzdarip olmasna ve Ankaraya kar protestolara yol at.38 Ankara ve Washington, ilikileri normalletirme abalarndaki Trkiyenin Irak ile Bykelilik dzeyinde iliki kurmas ve Irakl Krtlerin kontrol dnda ikinci bir snr kaps almasnn yollarn aramas gibi faaliyetlerinde fikir ayrlna dt.39 Bush ynetiminin, 11 Eyll 2001 tarihinde Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagona yaplan saldrlarn ardndan, Afganistanda El-Kaide rgtne kar savann son bulmasyla birlikte, Iraka mdahale tehditi, ortaya daha byk sorunlar karmaktadr. Trkiye, Saddam Hseyin ynetiminin dmesine bir itiraz olmadn aklarken, Irakn toprak btnlnn bozulmasna destek olmaya isteksizliini tutarsz ifadelerle de olsa aklad.40 ran ran, PKKya verdii devaml destein yan sra Mslman Cumhuriyete kar olan aktif slam ideolojisi nedeniyle Trkiyenin ulusal gvenliine ciddi bir tehdit oluturmaktadr. Trkiye ran, Hizbullah, slamc Byk Dou Aknclar Cephesi, slami Hareket ve Kuds Ordusu gibi arlk yanls slami rgtleri destekleyerek Cumhuriyeti ykmaya almakla sulad. Bu rgtler, ran tarafndan eitildiler veya mali destek grdler ve Trkiyede terrist eylemlerde bulundular.41 ran bykelisinin 1997 ylnda Ankarann Sincan ilesinde yapt Kuds Gn konumasnda, Trkiyeye, eriat dzenini kabul etmesi iin yapt arya, Trk ordusu tanklar gndererek, Refah partili belediye bakann tutuklayarak ve bykeliyi snrd ederek cevap verdi.42 Trkiye ran ayrca, PKKya silah ve snak salamasnn yan sra verdii lojistik ve mali destek, gerilla sava ve tbbi yardm eitimi iin de suluyor.43 Trkiye bu eylemlere, zaman zaman snr boyunca PKK gerilla kamplarn bombalayarak ve hatta ran uaklarn inmeye zorlayarak yapt silah kontrolleriyle, tepki gsterdi.44 ran Trkiyeyi, Irak topraklarna PKKya kar kara glerini gndererek bu lkenin egemenliini ihlal etmesinin yan sra, Irak ile snrnda kendi egemenliini de ihlal etmekle sulad.45 ran neden el altndan PKKya destek verdi? phesiz ki bu durum, Trkiyenin ran rejimine muhalif Mujahadeen-e-Khalqa (Halkn Mcahitleri) verdii destee misilleme olarak grlebilir.46 te yandan Tahran, Trkiyenin gneydousunda Krt ayrmcln ak bir ekilde kkrtmad ve kuzeybat randa Krt ayrmcl taleplerine maruz kalma riskinden ekindi.47 Bunun da tesinde,

387

ran daha fazla misilleme riskine ak. Ankara Azeri irredantizmini desteklemi olsayd, bu Tahrann, rann olduka byk Azeri nfusuyla ilikisini bulandrabilirdi.48 ran, PKKy destekleyerek ve Trklerin misilleme riskini stlenerek kuzeyden Keif Gcnn ok tehlikeli bir ekilde ran snrna ABDnin askeri mekanizmasn getirme endiesini vurgulamaktadr. Bir ranlnn bak asna gre, Trkiye bu suretle ran da hedefleyen ABDnin ikili kontrol politikasna (dual containment policy) destek vermektedir. ran ve ABDnin 2001 ylnda, ABDnin Afganistana kar savanda ibirlii yapmasyla, ABDnin rana ynelik politikasnda esneklie dair belirtiler olmasna ramen Amerika ve rann karllkl olarak kt niyet pheleri varln korumaktadr.49 Ayrca kuzeyden Keif Gcnn kuzey Irakta zerk bir Krdistan yaratma potansiyeli, ranl Krtlere, irredantizm arlar getirebilir. Daha da kts, Trkiyenin PKK gerilalarn takip etmek amacyla Kuzey Iraka saldrlarnn Trk kontrol altnda bir de facto gvenlik blgesi yaratmasdr. ran, Irakl Krt fraksiyonlar zerinde nfuzunu kullanma yolu arayarak ve askerlerini zaman zaman Irak snrna gndererek dorudan cevap vermitir.50 Ancak eer Trkiye ve Batl mttefikleri Irakl Krtleri ve dier muhalif gleri Saddam Hseyin rejimini ykmak zere kkrtm olsayd, Irakn btnlnn bozulmas ve Musul konusunda milliyeti Trklerin tutkularnn canlanmas risklerini alacaklard.51 Trkiye, yukarda da bahsedildii gibi ABD ile uzun vadeli stratejik ilikisinin bir paras olarak kuzeyden Keif Gcn desteklemektedir. Bu iliki, Irakn yansra randan da gelebilecek silahlanma tehditleri iin caydrclk ilevi gryor.52 Trkiye bu gerginlikleri azaltmak amacyla ortak ekonomik menfaatleri arttrma arayna girdi ve Irak ile olduu gibi, ilikilerini normalletirmek iin tedbirler ald. ran, petrol ve gaz gibi Trkiye iin ok nemli enerji kaynaklarna sahip. ran bilhassa ihra ettii gazla Trkiyenin Rusyaya olan bamlln azaltma frsat salamaktadr.53 Trkiye 1996 ylnda, ran gaz almak zere uzun sreli nemli bir anlama imzalad ve bu anlamann 1996 ran-Libya Yaptrmlar Anlamasn ihlal etmesi nedeniyle, ABDnin tepkisini ekmiti.54 Trkiye enerji ithalatndan kaynaklanan demeler dengesizliini dzeltmek amacyla Irana ihracatn ve snr ticaretini arttrmann da yollarn aramaktadr. Trkiye ve ran, Ticaret Konseyi kurmu; ran gaznn Avrupaya Trkiye zerinden transferini grm; iki lke arasnda demiryolu hattnn aln yapm ve Trkiye ran turizmi iin lkesinde tantm yapmtr.55 Ekonomik ilikilerde geliim aray, ran ve Trkiyenin eski Sovyet Cumhuriyetlerinde etkinlik yarna girmeleri ve Kafkaslar ve Orta Asyada alternatif petrol ve gaz boru hatt rotalarnda girdikleri rekabet nedeniyle zora girdi. Bu rekabet, rann Hazarda Azerbaycan ile eit paylam iddialar zerine Trkiyenin Tahran karsnda Baknn yannda yeralmasyla gerginlie dnt.56 Trkiye ve ran ilikilerini normalletirme giriimi iin gvenlik ibirlii anlamalar imzaladlar. Bu anlamalar arasnda, ran PKKya ve Trkiyeyi Mujahadeen-eKhalqa snak salamaktan mahrum etmek zere bir Gvenlik birlii Ortak Komisyonu da bulunuyor. Anlamalar arasnda snr blgesinin kontrol, PKK gerillalarnn yerlerinin tespitinde ibirlii, PKK ve Mujahadeen-eKhalqa

388

ynelik ezamanl operasyonlar, komutanlar arasnda emniyetli direkt telefon hatt kurulmas ve PKK gerillalarnn ve ranl muhaliflerin iadesi bulunmaktadr.57 Stratejik Cevap: srail ile Zorlu liki Trkiyenin, Irak ve ran ile ilikilerini gelitirmesinde grdmz gibi Orta Dou kaynakl ulusal gvenliine ynelik tehditlere verdii cevaplardan birisi, Trkiyenin en nemli mttefiki ABDnin blgesel kontrol politikasnda ibirlii yapmaktr. Dier bir stratejik cevap ise, 1990l yllarda balamak zere srail ile yakn askeri ve ekonomik ibirliini gelitirmekti. Bu strateji Trkiyenin Orta Dou komular ile gerginliklerini giderme giriimlerini gletirdi. Krfez Sava (1990-91) ncesi Trkiye ile srailin ilikisi Orta Dounun uluslararas politikalar ve Arap-srail atmalarna gre deien med-cezir hali yayordu. Trkiye (1949) sraili tanyan ilk Orta Dou lkesiydi. Trkiye, Badat Paktnn 1958 ylnda dalmasnn ardndan, srail, ran ve Etiyopya ile birlikte, filizlenmekte olan Arap milliyetiliini dengelemek zere oluturulan gizli bir stratejik pakta katld.58 srailin 1967 Arap-srail savanda galibiyetinin ardndan, Trkiye Arap tarafnda geti ve 1969 ylnda henz oluturulmu olan slam Konferans rgtnn toplantlarna katlmaya balad. Trkiye 1970li yllarda da petrol borlanarak alabilmek ve Trkiyenin Kbrs siyasetine destek salamak zere, Orta Douda Araplarn yannda olmaya devam etti.59 Trkiye 1976 ylnda Filistin Kurtulu rgtn tand ve Ankara, Filistinlilerle dayanmann bir baka gstergesi olarak, 1980 ylnda srailin Dou Kuds ilhak etmesiyle birlikte srail ile diplomatik ilikisinin seviyesini drd.60 Ankara, srail ile diplomatik ilikisini ancak Madridde Ocak 1992 tarihinde, Orta Dou bar srecinin balamasyla bykelilik seviyesine kard.61 1993 ylnda Oslo anlamasyla bar srecinin rayna girmesinin ardndan Trk ordusu, siyasi, ekonomik ve stratejik menfaatlerindeki deiime iaret etmek zere srail ile imzalanan birok ibirlii anlamasn aklad.62 Askeri istihbarat ve eitim konularnda ibirlii salamak zere ubat 1996 tarihinde imzalanan anlamayla, ortak askeri akademi programlar hazrland, srail hava kuvvetlerinin eitim uularnn Trk hava slerinden yaplmas ve her iki lkenin de limanlarna giri izni saland. Trkiye ve srail, Mart 1996 tarihinde, Serbest Ticaret anlamas imzalad. Nisan 1996da yaplan bir sonraki anlama, askeri istihbarat tehizat, tanklar ve Trkiyenin F4 ve F5 sava uaklar da dahil olmak zere silahlarn gelitirilmesinde ve savunmaya ynelik ibirliini kapsyordu. ki lke, Austos 1996da stratejik ibirlii, ek eitim konularnda anlama salad ve yerden havaya fzelerin ortak retimi konusunda grmelerde bulundu.63 Trkiye bu ibirlikleriyle ieride ve darda eitli siyasi yorumlara maruz kald. eride, srail ile 1996 anlamas, Refah Partisinin liderliindeki koalisyon hkmetine, Trk ordusunun, Orta Doudaki slamc hkmetlerle d politikada ittifaklara gitmeyi kabul etmeyeceini gsterdi.64 Darda, srail ile ibirlii sayesinde Ankara, Washingtonda, Trkiyeye dman Yunan, Ermeni ve Krt lobilerine kar mcadelede destek salad.65 Ayrca Trkiyenin, ABye yeliinin

389

reddedilmesiyle duyduu hayal krklnn ve ABDnin insan haklar politikalar konusunda eletirilerine maruz kalmaktan duyduu skntnn ardndan, srailin 1990l yllarn ortalarndaki dostluu lke iin bir teselli oldu. Ekonomik cephede, srail-Trk ittifak, Trkiyenin srail ile ticaretini arttrmasna yardmc oldu.66 srail pazarlarn savunma silahlar alannda geniletti ve Trkiye srailin Orta Asya pazarlarna giriini kolaylatrd.67 srailli irketler, GAP projesi iin mali destekte bulundu ve sulama sistemleri ina etti.68 srailin Manavgat nehrinden su satn alma konusu ele alnd.69 Trkiye, ayrca srail yoluyla rnlerini satmak zere ABD pazarlarna girme imkan da buldu, bu yolun kullanlmamas halinde Trkiye ABD kotasyla snrlandrlm olacakt. Bu Trk rnlerine yzde 35 ek deer koyarak mmkn oldu. Bylece srail bu rnleri ABDye tekrar ihra edebildi.70 Aslnda Trkiye, srail ile askeri ibirliinin, 1995 ylnda yaplan bir ibirlii anlamasyla balayan Yunan-Suriye ilikisi iin stratejik bir caydrc olarak hizmet grmesini istiyordu.71 Irak, ran ve Suriyeye yakn mesafe ierisinde bulunan Trk hava slerinin srail uaklarnn eitim amacyla kullanmasna izin verilmesi, hem Trkiye hem de srail iin bu komu lkelerden gelebilecek dmanca faaliyetlerin erken renilmesi ve hzl hareket edilmesi gibi ek stratejik faydalar salamtr.72 srail ile Trkiye arasndaki stratejik ibirlii, zellikle Suriyeyi iki cepheden tehditlere hassas bir konuma getirdi. Suriyenin savunmasna yardmc olmaya istekli gl bir mttefikin bulunmay, srail-Trkiye stratejik ibirliini, bu dnemde srailin Suriye snrnda askeri faaliyetlerini azaltmakta dikkatli davranarak buna gnll olmadn ima etmesine ramen Suriyenin Adana anlamasna katlma istekliliine katkda bulunabilirdi.73 Trkiyenin srail ile ibirliinden salad bir dier stratejik fayda, Trk silahl kuvvetlerine gelimi konvansiyonel silahlarla ek bir kaynak yaratlmas oldu. Ordu, 150 milyar dolara mal olmas beklenen Trkiyenin konvansiyonel gleri ve silahlarnn gelitirilmesi iin uzun vadeli bir program ierisine girdi.74 Bu program, Ankaraya silah sat ve teslimine mdahale eden ABD ve Avrupadaki Trkiye kart lobiler yznden zaman zaman muhalefetle karland.75 te yandan Ankara ve Kudsn, nc bir lkeyi hedef almadklarn defalarca ifade etmelerine ramen, Trkiye ve srailin askeri ibirlii, Orta Douda ran, Irak ve Suriye ile olan dmanlklar kadar Trkiyenin Yunanistan ile olan dmanln da alarma geirdi.76 Olumsuz tepkiler eski dmanlar arasnda daha fazla ibirliini ve blgede varolan ittifaklarn glenmesini tevik etti.77 Bylece Suriye ve Irak, snr ticaretinin canlanmas ve Suriyenin 1982 ylnda kapatt boruhattnn almasyla, ran ve Irakn 1980-88 savandan kalan sorunlarn zme giriiminde bulunmalaryla bunun da tesinde Suriye ve rann Rusyadan silah arayna girmeleri ve karlkl savunma anlamalarn grmeleri ve Suriye ve Ermenistann askeri bir ibirlii anlamasyla, ilikilerini yeniden kurmaya giritiler.78

390

Trkiye bu harekete, sraile dman dier Orta Dou lkeleriyle karlkl ilikisini glendirme ihtiyac nedeniyle, srail ile kurduu ittifak dengeleme arayyla karlk verdi. Trkiye bylece, Trksrail ibirliinin karlkl savunma pakt olmadna dair Arap komularna gvence verdi.79 Ankara Atinann Trk kart tavrndaki yumuama iaretleri zerine Yunanistan ile ilikisini dzeltmeye muktedir oldu. Yunanistan, Trkiyenin yaad lmcl depremin ardndan cmert bir insani yardmda bulundu. Bu ayrca Yunanistann Trkiyenin AB yelii adaylna izin vereceine dair bir iaret de oldu. srail Yunanistan ile 1994 Dostluk ve yiniyet Anlamasn yineleyerek pheleri azaltt ve savunma ilikilerini gelitirmek zere grmelerde bulundu. Trkiye srailin yansra Filistin ile de iyi ilikiler kurmaya alt. Bu artlarda eski Cumhurbakan Demirelin, 2000 ylnda oluturulan srail-Filistin atmalarn aratrma komisyonuna atanmas, hem srail hem de Filistinden destek grd.80 Trkiye Filistin Ynetimine destek verdi ve Trk yetkililer Filisitinlilere kar srail eylemlerini eletirdi. Trkiye, ABDden bask grd ve ABD irketlerinin rekabet edebilmelerine frsat salamak zere srail ile askeri lojistik anlamalarn iptal etti.81 Sonu Trkiyenin ulusal gvenliine ynelik ok boyutlu tehditler genellikle Orta Doudan ve yakn komular Suriye, Irak ve randan kaynaklanmaktadr. Bu durum Trkiye Cumhuriyetini ulusal gvenlik karlarn korumak iin Orta Douda aktif olarak rol oynamaya sevketmitir. Siyasi slam, Krt ayrmcl ve irredantizm gibi tehditlere askeri, diplomatik, ekonomik ve stratejik cevaplarn dengeli bir ekilde verilmesi, enerji kaynaklarnn temin edilmesi, sular zerinde anlamazlklar, kitle imha silahlarnn retimi ve srail-Filistin atmalar, Ankarada siyasetiler iin zorlu misyonlar yaratmtr. Bu misyonlar, Orta Dounun uluslararas politikasnn gemiten gelen istikrarszl nedeniyle ileride daha kolay olmayacaktr.

Atatrk zamannda Trk tutumu, Arap dnyas, Trk Cumhuriyetinin deitirmek

umudunda olduu geri kalmlk iindedir Alan Makovsky, The New Activism in Turkish Foreign Policy, SAIS Review (K-lkbahar 1999), s, 2. 2 Bkz. William W. Haddad ve William Ochsenwald, Nationalism in a Non-National State:

The Dissolution of the Ottoman Empire, Sleyman Musa, The Rise of Arab Nationalism and the Emergence of Transjordan (Colombus: Ohio State University Press, 1977), s, 241-43; Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and slamism in the Ottoman Empire, 1908-1918 (Berkeley: University of California Press, 1997) s, 6-9; Philip S. Hhouri, Continuity and Change in Syrian Political Life: The Nineteenth and Twentieth Centuries, The American Historical Review, cilt

391

96. No. 5 (Aralk 1991), s, 1384-1386. Yazarn 1997 ve 1999 yaz aylarnda Trkiyede ve Arap dnyasnda grt siyasetiler ve brokratlar benzer tavrlar ierisinde olduklarn gstermitir. 3 Trkiyenin 1985 ylnda toplam ihracat ierisinde Iraka ihracat yzde 12ye ulamtr.

Henry J. Barkey, Hemmed in by Circumstances: Turkey and Iraq since the Gulf War Middle East Policy, cilt VII, no. 4 (Ekim 2000), (Barkley, MEP) s, 111. Trkiyenin toplam ihracat ierisinde Orta Douya ihracat oran yzde 44e ulat. Philip J. Robins, Avoiding the Question in Henri J. Barkey, ed. Reluctant Neighor: Turkeys Role in the Middle East (Washington D. C: U. S. Institute of Peace Press, 1996) (Barkey, Reluctant neighbor), s, 198. 4 Trkiyenin bar srecine katlm temel olarak ksa sre yaayan Silah Kontrol ve

Blgesel Gvenlik alma grubunda ve srail tarafndan nerilen Orta Douda Gvenlik ve Gven Temini Konferans katlmyla gereklemitir. Makovsky, SAIS, s, 13. 5 PKK mcadelesinde 30, 000 kiinin hayatn kaybettii tahmin ediliyor. Financial Times

(FT), 1 Haziran 1999, s, 2; The New York Times (NYT), 1 Haziran 1999, s, A3. Ayrca bkz Morton Abramowitz, ed. Turkeys Transformation and American Policy (NY: Century Foundation, 2000) (Abramowitz), s, 69-72 (Robins, Kurds) Philip Robins, Turkey and the Kurds: Missing Another Opportunity? 6 Trkiyenin Orta Dou ile ticareti ve yatrmlar, ran-Irak sava dnda genellikle toplam

ticaret ve yatrmn yzde 10undan daha az olmutur. Ancak arta dair belirtiler vardr ve hkmet yetkilileri, 2002 yl ierisinde bu orann yzde 17ye kaca beklentisi ierisindedirler. FBIS-WEU2001-1102. Trkiyenin Orta Douya ihracat 2001 ylnn ilk on aynda, 2000 ylnn ayn periyoduna gre yzde 39 artarak toplam ihracatnn yzde 11ini oluturmutur. tahalat ise 2000 ylnn ayn dnemine gre yzde 17 dm yzde 8. 1 olmutur. 7 Trkiyenin petrol ithalat enerji ihtiyacnn yzde 50sini karlamaktadr; bu oran

Trkiyenin doal gaz ithalatnda dmektedir. 1999 ylnda Trkiyenin Orta Doudan petrol ithalat: ran ve Iraktan %20. 7 ve Libyadan %15. 7dir. FBIS-WEU-2000-090. ABD hkmeti Enerji Departmanna gre Trkiye gaz ithalatnn yzde 70ini Rusyadan, yzde 30unu Cezayir ve Nijeryadan karlamaktadr. Ayrca bkz. Temel skit, Turkey: A New Actor in the Field of Energy Politics Perceptions (Mart-Mays, 1996) s, 58-82. 8 2001/2002 yllarndaki askeri dengeye gre, Trk ordusunda 515, 000 aktif personel

bulunmaktadr. Bu rakam ran ordusundan (513, 000) biraz fazla ancak Irak (424, 000) ve Suriye (321, 000) ordularndan hayli fazladr. International Institute for Strategic Studies, The Military Balance 2001/2002 (2001). Ancak asker saysnn ok olmas askeri kapasitenin yksek olduu anlamna gelmiyor. Bunun iin dier faktrlerin yannda silahlarn etkinlikleri, eitim gibi unsurlarnda gz nne alnmas gerekiyor.

392

Trkiye tabii ki Msr gibi dier Orta Dou lkeleriyle de balant ierisindedir. rnein,

Trkiye Msrdan doal gaz alm iin grmelerde bulunmutur ve Kahireye Trk-Arap tartmalarnda potansiyel arac olarak davranmaktadr. Bkz. FBIS-WEU-98-340, 6 Aralk 1998 (Msr PKK konusunda Trkiye ile Suriye arasnda yaanan tartmalarda arabuluculuk yapmt, 1997 ylnda 700 milyon dolar olan Msr-Trkiye ticareti artmaktadr) Msr ve Trkiye ayrca Msr gaznn Trkiye yoluyla Avrupaya ve serbest ticaret blgesine transferi olasln da grmtr. FBIS-NES2001-073. Dier ilikiler bu blmn ana konusunun dndadr. 10 Bkz. George Lenczowski, The Middle East in World Affairs, 4nc basm. (Ithaka, N. Y.:

Cornell University Press, 1980), 125-26 319-21; William Hale, Turkish Forign Policy 1774-2000 (London: Frank Cass, 2000) (Hale, Turkish Foreign Policy), s, 66-67. 11 1998 ylnda GAP barajlar Trkiyenin hidroelektrik enerjisinin yaklak yzde 41ini

karlamtr. 12 Tm yorumcular bu gr paylamaz. Bkz. Gneydounun nemli sosyo-ekonomik

deiikliklere zellikle de feodal toprak mlkiyetine ihtiyac olduuna inanan Mustafa Snmez, The Story of Eastern and Southeasthern Turkey, Private View 2, no6 (Gz, 1998) s, 34. Ayrca bkz. WSJ, 12 Mart1997, s, A14 ve Mine Eder, Domestic Concerns and the Water Conflict over the EuphratesTigris River Basin, Middle Eastern Studies, cilt 37, no1 (Ocak 2001). 13 Bkz. Trkiye Cumhuriyeti, Dileri Bakanl, Water Issues between Turkey, Syria and

Iraq (Ocak 1995), 3-8 (Dileri Bakanl, Water Issues); Murfah Jouejati, Water Politics as High Politics: the Case of Turkey and Syria Barkey, Reluctant Neighor, 136-7. 14 Bu oran kuraklk dnemlerinde dmektedir. rnein 2000 ylnn baz tarihlerinde 300

ortalama metrekp olmutur. FBIS-NES-2001-0823. 15 16 Dileri Bakanl, Water Issues, 13-14. FBIS-WEU-97-022, 2001 ylnda Bekaa vadisinde PKK eitimiyle ilgili zaman zaman bilgi

gelmektedir, Bkz. FBIS-NES-2001-1227. 17 18 TDN, 4 ubat 2000. 2000 ylnda Trkiye-Suriye ticareti 725 milyon dolar olarak tahmin edilmitir. FBIS-NES-

2001-0620. Bu rakam ticaretin 1999 ylnda 500 milyonun biraz stndedir. TDN, 5 Haziran 2000; Milliyet 9 Haziran 2000. 19 FBIS-NES-2001-032 (tarm birlii) FBIS-NES-2001-0717 (kara tamacl); FBIS-NES-

2001-0115, FBIS-NES-2001-0316 ve 0720 (petrol ve gaz hracat). ki lke daha genel bir birlii Dokman zerinde almtr, FBIS-NES-2001-0802; GAP Projesiyle, Suriyeli uzmanlar, GAP uluslararas eitim ve retim programna katlmaya davet edilmitir. FBIS-NES-2001-0824.

393

20

TDN 20 Mart 2001; FBIS-NES-2001-0927. Boruhatt rdn, Lbnan, Suriye ve Trkiyenin

ihtiyacn karlayacak an bir parasdr. 21 FBIS-NES-2001-0418, FBIS-NES-2001-0329. Suriyeden Trkiyeye ziyaretler ayrca

ilikileri normalletirmek zere yaplan Adana anlamasnn bir paras olarak da gerekleti. FBISNES-2001-0123. 22 Irakl Krtler, 2002 yl banda almas iin kurallarnn belirlenmesi gerektii halde

blgesel bir Parlamento oluturdular. TDN 16 Ocak, 2002. 23 Kuzey Irakta Krt nfusun 3, 5 milyon civarnda olduu tahmin ediliyor. (WSJ, 9 Ekim

2000, s, A24) Irakta toplam 4, 2 milyon Krt bulunmaktadr. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Londra, I. B. Taurus, 2000) s, 3. Gneydou Anadoluda 5 veya 6, 5 milyon Krt olduu tahmin ediliyor, Kurds, s, 63. 24 25 26 NYT, 4 Aralk 1990, s, A13. NYT, 6 Mart 1991, s, A14. Aslnda Fransa Huzur Operasyonuna katld ancak 1996 yl sonunda geri ekildi. 1 Ocak 1997de isim deiikliine vesile oldu. 27 Bu nemli Krt fraksiyonlar zaman zaman PKKya kar ibirliine giriirler. TDN, 24 Ocak

2001 ve bazen de Trkiye ile ibirliini redederler. FBIS-NES-2001-0901. 28 2001. 29 FBIS-NES-2001-0924 (Arap Birliine ynelik protestolar) Irakn PKKya destei Badatta Trkiye 2001 ylnda kuzey Irakta faaliyette olan yaklak 4000 PKK gerillas olduunu

ancak bunlardan yalnzca 1000inin calana bal olduu tahmininde bulundu. TDN, 16 Austos,

bir merkez kurmalarna izin vermeyi de kapsyordu. Associated Press (AP), 2 Haziran 1998; Global Intelligence Update, 1 Temmuz 1998; FBIS-NES-2001-1209. 30 Krfez Savann 1990-91 banda hem ABD hem de NATO, Trkiyeye Irakdan

gelebilecek herhangi bir saldrya kar savunma sz verdi. WSJ, 14 Austos 1990, s, 13. Ayrca bkz, Alan Makovsky, U. s. Policy toward Turkey: Progress and Problems Abramowitz, s, 1, A8. 31 Irakn kimyasal ve biyolojik silahlar Krfez Savann ardndan ortadan kaybolmamtr,

NYT, 20 Aralk 2001, s, A1, B4. Trkiye ayrca Irak snrndan yasad kk lekli nkleer materyallerin kaakln nleyici bir rol de oynamaktadr. NYT, 11 Eyll 2001, s, 1, A8.

394

32

Trkiye nadir olarak Musul zerine iddialarda bulunmutur. Bkz. Barkey, MEP, s, 123-24.

Buna ramen Trk ordusunun Irak-Kuveyt savann balarnda Musul ve Kerkk almak zere planlar yaptna dair haberler yaplmtr. FBIS-NES-2001-1225. 33 Iraktaki Trkmen nfus ile ilgili tam bir bilgi yoktur: 36nc paralelin altnda Musuldan

Bedreye kadar 500 bin kii olduu ve birka bin kiinin ise Trkiyeye g ettii tahmin ediliyor. Muzaffer Aslan, Irak Milli Trkmen Partisinin Grleri, Avrasya Dosyas (gz 1996) s, 218. Mahir Nakip, Irak Trklerinin Meselelerine Nasl Bakmal? Avrasya Dosyas (gz 1996) s, 41. 34 Dorudan ticaret kayplar ve Krfeze kamyon ticaretinin kesilmesiyle dolayl ticari

kayplar ieren 80-100 milyar dolara kadar yksek bir rakam da dahil olmak zere bu kayplarn miktar hakknda farkl grler vardr. (TDN, 17 Ocak 2001); dier tahminler 40-45 milyar dolar arasndadr. Trkiye bu kayplardan dolay mttefiklerinden ald tazminat yalnzca 2, 75 milyar dolar olarak hesaplyor. 35 s, 70-80. 36 Trkiye 2002 ylnda Iraka ihracatnn, 2001 ylndakinin 1 milyar zerinde, 2 milyar dolar zden Bilgen, Trkiye ve Orta Douda Su Meseleleri (Ankara: Babakanlk/GAP, 2000)

olaca tahmininde bulunuyor. 37 TDN 12 Ekim 2000. Trkiye ayrca Kerkkte petrol kuyular yapm gibi nemli

szlemelere de imza att FBIS-NES-2001-1111 ve Iraka ksmen Suriyeden geen demiryolu hattn at FBIS-NES-2001-0827 Ankara Kerkk-Ceyhan petrol boruhatt projesinin canlandrlmas ile de ilgileniyor ancak bu ekonomik problemler nedeniyle rafa kaldrld. FBIS-NES-2001-1105. 38 39 40 41 TDN 14 Austos 2000. TDN 2 Ocak 2002. FT 11 Ekim 2001, s, 8; FBIS-NES-2001-1128; NYT 18 Aralk 2001, s, 1, B4. TDN 13 Temmuz 2000; FBIS-NES-2001-0819, 0827 ve 0829; Cumhuriyet 10 Austos

1996, s, 1&6. Hizbullahn 1999 ylnda 20 bin sempatizan ve eylemcisi olduu tahmin edilmiti. TDN, 23 Haziran 1999, s, A3. rgt yeleri pek ok cinayet, bireysel saldrlar, adam karma ve bombalama olaylarn karmtr (NYT, 23 Ocak 2000) rnein 1991 ylndan beri 1000in zerinde su iledikleri ve 1980 sonlarndan beri gneydouda 2000 cinayet iledikleri gibi sularnn says konusunda farkl rakamlar mevcuttur. (FBIS-WEU-2001-0212) (TDN, 31 Ocak 2000). 42 43 FBIS-WEU-97-023. (FBIS-WEU-97-0107; FBIS-TOT-97-0001.

395

44

Mideast Mirror, 30 Temmuz 1999; Radio Free Europe/Radio Liberty, 11 Austos 1999;

TDN 2 Kasm 2000. 45 46 47 FBIS-NES-2001-1025. Reuters, 12 Austos1999. Kendi kendini yneten Krdistan 1945-46 arasnda Sovyet desteiyle varolmutur.

Baknz Archie Roosevelt, Jr., The Kurdish Republic of Mahabad, Gerard Chaliland, ed. A people Without a Country: The Kurds & Kurdistan (New York: Olive Branch Press, 1993), sf. 122-138. 48 Baknz Malik Mfti, Daring and Caution in Turkish Foreign Policy, Middle East, cilt 52,

no. 1 (Winter, 1998), sf. 39; Graham E. Fuller, Alternative Turkish Roles in the future Middle East, Barkey, Reluctant Neighbor, s, 209. rann etnik evresinin genel stratejik hassasiyeti iin, baknz Lenore G. Martin, The Unstable Gulf: Threats From Within (Lexington Kitaplar, 1984), sf. 90-93. 49 ran, den Amerikan pilotlarn kurtarma ve kurtarma ara gerelerinin randan geme

iznine karar vermitir. NYT Ekim 16, 2001, sf. B 1-2; WSJ Ekin 31, 2001, s, 3. Fakat ran, Afganistandaki Trk kuvvetlerine kar kmtr. TDN 7 Kasm, 2001. 50 Henri J. Barkey ve Graham F. Fuller, Turkeys Kurdish Question (New York: Carnegie

lmcl Sorunlar Engelleme Komisyonu, 1998), s, 171. rnein; ran, politik ilikisini glendirmek iin ortak elektrik ve ticaret gibi ekonomik tevikler teklif etmitir. FBIS-NES-2001-1204; TDN Ocak 16, 2002. Iran ayn zamanda kuzey Iraktaki slami Krt gruplarnda desteklemektedir. Baknz FBISNEU-2001-1202. 51 52 Bkz 31 nolu dipnot. srailin grne gre rann ahab-3 fzeleri hem Trkiyeye sraile ulaabilir. FBIS-

NES-2001-0713. 53 Bkz Gareth Winrow, Pivotal State or Energy Supplicant? The Role of Turkey n the

Caucasus, yaynlanmam aratrma, 21 ubat 2001 de yllk ISA Konferans iin hazrlanmtr. Trkiyeye petrol salayan Mavi Akm Projesinin, Rusyaya olan bamll %66 dan %80 e karaca tahmin edilmektedir. TDN Austos 7, 2001. ran ayn zamanda Trkmenistandan gelecek petroln kendilerinden transit gemesine karar vermitir. FBIS-NEU-2000-0819. Azerbaycanda 2004 ylyla ful kapasitede alacak ve Bak-Ceyhan hattna paralel boru hattyla Trkiyeye petrol verecektir. FT ubat 17, 2000, sf. 8; WSJ Mart 13, 2001, sf. A21. 54 FT, Austos 9, 1996, sf. 4; Aralk 19, 1996, sf. 4. Trk tarafndaki boru hatt inaatnn

yavalamasndan sonra, petrol Aralk aynda akmaya balam ve 2003 ylnda yllk 3. 5 milyar kbik metreye (bcm) ulamas beklenmektedir. Daha sonra 2007 ylnda ve izleyen 25 yl boyunca 10 bcm de sabit kalacaktr. FBIS-NES- 2001-1211.

396

55

55 FBIS -NES-2001-0831, 1107, 1226 ve 1231. Reuters, Ocak 27, 2000; TDN, 10 Eyll

2001 (turizm). 2000-1 deki ticaret dengesizlii 3-1 rann lehinedir. TDN, Austos 27, 2001. 56 TDN, 16, 23 ve 27 Austos 2001. Trkiye; Dalk-Karaba konusundaki Azerbaycan-

Ermenistan arasndaki sorunu gidermek iin arabuluculuk yaptnda ranla ters dmtr. NYT ubat 20, 2001, sf. A3. 57 FBIS-NES-1995-1009; Reuters, Austos 12, 1999; AP Austos 13, 1999; TDN,, Mays 17,

2000. FBIS-NES-2001-1024. 58 Amikam Nachmani, Israel Turkey and Greece: Uneasy Relations in the Mediterranean

(London: Frank Cass, 1987), sf. 74-76. 59 Mahmut Bali Aykan, The Palestinian Question in Turkish Foreign Policy from the 1950s

to the 1990s. Int. J. Middle East Stud. Cilt 25 (ubat, 1993) sf. 94-102. 60 61 Hale, Turkish Foreign Policy, sf. 171. Baknz Meliha Benli Altunk, Turkish Policy Toward Israel, Alan Makovsky ve Sabri

Sayari, Turkeys New World: Changing Dynamics in Turkish Foreign Policy (Washington, D. C.: The Washington Insttute for Near East Policy, 2000), sf. 60. 62 Ankara, 1993 ve 1996 yllar arasnda sraille halka duyurulmayan birok anlamaya

varmtr. Karlkl anlay ve ana noktalaryla ibirlii Memorandumu (Kasm, 1993), uluslararas terrizm ve su zerine ibirlii antlamas, ABD ile birlikte Orta Asya zerine l antlama, Trk F-4 sava uaklarnn gelitirilmesi (Eyll, 1995) bu antlamalardan bazlardr. Alan Makovsky, IsraelTurkish Relations: A Turkish Periphery Strategy?in Barkey, Reluctant Neighbor, sf. 162-64. Baknz, Carol Migdalowitz, Unprecedented Ties, Turkistan Newsletter, cilt. 98, no. 2 (Eyll 23, 1998), s, 155-23. 63 FT, 2 Ocak, 1998, s, 2; Turkish Probe, 11 Ocak 1998, s, 2-3 ve 26 Nisan 1998, s, 2. 1996

dan beri Trkiye ve srail Popeye II havadan yere fzeleri gibi silahlarn ortak retimi iin tartmaktadr (Altunk, sf. 67); Trk silahlarnn modernizasyonu (FBIS-WEU-2001-0703), Trk Fantom ve F-15 sava uaklarnda ierir (FBIS-NES-2001-0809); ve ajan uydularn kullanm (FBISNES-2001-0709). 64 Baknz M. Hakan Yavuz, Turkish-Israeli Relations Through the Lens of the Turkish

Identity Debate, Journal of Palestinian Studies, Cilt XXVII, no. 1, s, 22-37. 65 rnein, 2000 ylnda srail baarl bir ekilde, Amerikan Meclisindeki Ermeni Soykrm

nergesine kar yardmc olmutur. FBIS-SOV-2000-1024.

397

66

Trkiyenin sraille olan ticareti 2 katndan fazlaya kmtr. 1996da yaklak 450 milyon

dolarken, 2000 ylnda 950 milyon dolar gemitir. 2001 deki ekonomik gerilemeden dolay figrlerde 2001 yl iin bir d beklenmektedir. FBIS-NES-2001-1231. 67 srail irketleri, Krgzistan, Azerbaycan ve zbekistandaki Trk irketleriyle ortak projeler

kurmulardr. TDN, 25 Mays 1998. 68 69 FBIS-WEU-1999-1010; FBIS-NES-2001-0704. Manavgat suyu iin istenen cret, srailin dnd maliyetten fazla olduu iin 2001 yl

sonu itibariyla herhangi bir antlamaya varlmamtr. FBIS-NES-2001-0724 ve 1217. 70 71 72 FT, 12 Mart 1996, s, 4. Altunk, s, 64. 1996 antlamasn srdrmek itibaryla, srail hava kuvvetleri Trkiyede ran snrna

yakn yerlerde talim yapabilir fakat Trkiyenin snr blgelerindeki talimleri snrlandrlmtr. FBISNES-2000-0904. 73 74 NYT, 5 Kasm 1998. Bu plann uygulamalar 2001 ylnda Trkiyedeki gerilemeyle yavalamtr. Fakat

birtakm pahal projeler, saldr helikopterleri gibi, devam etmitir. Trkiye yaklak olarak askeri btesinin %70 ini ithal silahlara harcamaktadr. FBIS-WEU-2001-0927. 75 Baknz Morton Abramowitz, The Complexities of American Policymaking onTurkey.

Abramowitz, sf. 153-184; Altunk, s, 66. 76 Suudi Arabistan ve Msr, srail-Trkiye mttefikliini knamtr. FBIS-NES-97-141, 21

Mays 1997, FBIS-NES-98-346, 12 Aralk 1998. 77 Bu ayn zamanda ileriki Ortadou lkeleri ve Yunanistan mttefikliini de canlandrr.

Bunun sonucunda Yunanistan ve Msr ortak askeri tatbikata katlmlardr. 78 FBIS-NES-98-338, Aralk 4, 1998 (Rusya-Suriye); FBIS-NES-97-004, Ocak 6, 1997;

FBIS-NES-97-140 Mays 20, 1997 TDN, Aralk 1, 2000 (Suriye-Irak); TDN, Ekim 16, 2000 (ran-Irak); FBIS-SOV-2001-0905 (Suriye-Ermenistan); FBIS-NEW-97-064, art 28, 1997 (Suriye-ran); WSJ Ekim 31, 2001, sf. 8 (Rusya-ran). Kuveyt ve rdn gibi baz Arap lkeleri kartlk iaretleri gstermemilerdir. Kuveyt, rnein, srail ve Amerikayla ortak tatbikatta Trk gemilerini kullanmtr. Makovsky, SAIS, s, 12. rdn Trkiye ile beraber bir askeri tatbikata katlm ve Ocak 1998de Amreika, srail ve Trkiyenin katld deniz arama kurtarma operasyonlarna gzlemci gndermitir. Jordan Times, 9 Haziran 1998; Turkish-Probe, 26 Nisan 1998, s, 2; Reuters, 7 Ocak 1998.

398

79 0730. 80 81 Trkiyenin

Trk Dileri Bakan Cem, Trkiyenin Arap Birlii lkeleriyle dostluk ilikilerini

srdrmenin menfaatlerine, Arap Birliini 2001 ylnda inandrmaya almtr. FBIS-NES-2001-

TDN, 2 Kasm 2000. TDN, 16 Austos 2000; FBIS-NES-2000-0831. Dier taraftan, srail, Trkiye ve Amerika M-60 tanklarnn modernizasyon kontratn elinde bulundurmaktadr ve saldr

ortak hava ve deniz tatbikatlar yapmlardr 2001 de. FBIS-NES-2001-0617 ve 1202. srail, helikopterleri iin bir Amerikan irketinden sonra gelmektedirler. FBIS-NES-2001-1225 ve 0709.

399

Trkiye'nin Ortadou Politikas: Geliimi ve Etkenleri / Do. Dr. Ramazan Gzen [s.233-250]
Atlm niversitesi letme Fakltesi / Trkiye

Trkiye Cumhuriyeti, Orta Dou blgesinin hem iinde ama ayn zamanda ok uzandadr. Blgenin iindedir, nk yzyllara dayanan corafi, tarihi, sosyo-kltrel, dini balar ve faktrler, Trkiyeyi blgenin bir paras konumuna getirmitir. Dier yandan, blgeden uzak bir konumdadr, nk Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temel tercihi ve politikas, Orta Doudan (genel olarak slam dnyasndan) uzak kalmak, bunun yerine Bat dnyasyla yaknlamaktr. Trkiyenin Orta Dou blgesine dnk politikasnn oluumunda genel olarak iki faktr rol oynamtr: Birincisi, sahip olduu ideolojik nceliklerdir.1 Trkiye Cumhuriyetinin ideolojisi, ksaca modernlemek eklinde zetleyebileceimiz ve pek ok unsurlara dayanan bir idealler ve uygulamalar rgsnden ibarettir. Osmanl, millet ve milliyetilik, din, kltr, tarih, Batllama, adalama ve benzeri konulardaki dnce, tercih ve hedeflerinden oluan devlet ideolojisi, Trkiyenin blgeden uzak kalmas gerektiini savunur. Trkiyenin Orta Dou politikasnn oluumunda rol oynayan dier nemli etken, uluslararas reelpolitik ya da konjonktr bal altnda toplayacamz faktrlerdir ki, bunun iinde Trkiyenin iinde bulunduu blgesel ve uluslararas sistemin durumu ya da yaps ve bunlarn yaratt basklar ve ynlendirmeler gelmektedir. Uluslararas konjonktr, ideolojiden farkl olarak, Trkiyenin Orta Dou politikasnn oluumunda zaman iinde deien etkilerde bulunmutur. Trkiyeyi Orta Douya bazen uzaklatrc ama genellikle yaknlatrc etkide bulunmutur. Genel olarak baktmzda, bunlardan birincisinin deimeden devam ettii; ama ikincisinin zaman iinde deitii ve Trkiyenin ideolojisine ramen politik tercihinde nemli bir etken olduu grlr. Trkiyenin deimeyen ideolojisine karn ortaya kan farkl uluslararas artlar, Trkiyenin Orta Douya yaknlamasn ve hatta rol oynamasn gerektirmitir. Bu tr politika deiimlerinde, uluslararas konjonktre ilave olarak nc bir unsur ortaya kmtr ki, bu da siyasi liderliktir. Geleneksel politikadan farkl bir vizyona sahip Trkiyedeki baz liderler, sahip olduklar kiisel zelliklerine-idiosynacracy bal olarak Trkiyenin Orta Douda rol oynamasn salamlardr. Bu yazda Trkiyenin Orta Dou politikasnn oluumu tarihsel bir perspektifte yukardaki faktrler erevesinde analiz edilecektir.2 Amacmz, uluslararas konjonktrdeki deiikliklerin Trkiyenin Orta Dou politikasnn belirlenmesinde nasl bir rol oynadn ve bunun ideolojik nceliklere ramen nasl gerekletiini ortaya koymaktr. Ana tezimiz ksaca udur: Trkiyenin Orta Dou politikasnn oluumunda ve geliiminde Trkiyenin iinde bulunduu uluslararas konjonktrn

400

ve Trkiyede iktidarda bulunan liderlerin d politika anlay ve dnyaya bak etkili olmu ve devletin ideolojik ncelikleri genellikle ikinci sraya dmtr. Tarihsel olarak Trkiyenin Orta Dou politikasnn geliim srecini u dnemlere ayrmak mmkndr: ki dnya sava aras dnem (1930lar ve 1940lar); souk savan zirveye kt 1950li yllar; souk savan nispeten geveme (dtente) dnemine girdii 1960-1970ler; souk savan yeniden kzt 1980ler; ve nihayet souk savan sona erdii 1990lar. 1930-40lar: Uzaktaki Orta Dou Trkiyenin devlet ideolojisinin temellerinin atld Osmanl mparatorluunun son yllar ile Cumhuriyetin kurulu dnemi, ayn zamanda Trkiyenin Orta Doudan kopu yllardr. 19. ve 20. yzyln hakim ideolojik ve siyasi gelimeleri, Trkiyenin blgeyle olan balantsn aamal olarak kestii gibi, yeni Cumhuriyetin blgeye dnk eilimini de belirlemitir: Trkiye Cumhuriyetinin kurulu felsefesinin temelleri olan Kemalizmin ilkeleri, misak- milli snrlar, ulus-devlet modeli, yurtta sulh dnyada sulh ideali, ve Batcllama-adalama hedefi gibi tm unsurlar, Trkiyenin blgeden uzak tutulmasn ngrr. Bunlar, Trkiyeyi Doudan Batya dndren, Dounun eskide ve geride kalm ve Batnn ulalmas gereken ileri ve muasr medeniyet eklinde alglanmasna ve kabulne yol aan, Orta Dou ve slam dnyasn oryantalist bir bakla deerlendiren, dolaysyla Doudan kopmay ve Batya balanmay n kabul olarak deerlendiren unsurlardr. Bu dnmde elbette Trkiye Cumhuriyetini kuranlarn ve dnemin liderlerinin inan, felsefe, dnya gr, hedef ve tercihlerinin rol ok bykt. Modern elitler, her zaman, aydnlanmac, pozitivist, ilerlemeci, sekuler, milli-devleti ve byk oranda Batc olmulard. Trkiyenin ilerlemesi ve aydnlanmasnn ancak kkleri Bat dnyasnda olan modernleme felsefesi ve modeli ile mmkn olabileceine inanm ve ikna olmu kimselerdi.3 Fransz ihtilali ve onun ideolojik sonular olan milliyetilik ve milli-devlet anlay, Trkiyede siyasi, hukuki, ekonomik, kltrel, sanatsal ve dier alanlarda Orta Doudan farkl bir dnya kurmaya motive etmiti(r). Bu felsefe ve yaratt ideolojiler ve siyasi hareketler, ok etnikli, ok kltrl, ok hukuklu, adem-i merkeziyeti Osmanl Devletinin zlmesini hzlandrrken, Trkleri ve Araplar kendilerine ait ulus devlet kurma abas iine sokmutu(r). Fakat, ne yukardaki ideolojik oluum srecini ne de Trkiyenin Orta Doudan kopu srecini, 19. yzyl ve 20. yzyl bandaki emperyalist genileme ve bunun yaratt uluslararas konjonktr dikkate almadan ve hesaba katmadan aklayamayz. Dolaysyla, Trkiyenin balangtan itibaren Orta Doudan kopmasnda rol oynayan en temel ikinci etken, Orta Dou blgesinin Batl lkelerin igali altnda olmasdr. ngiltere ve Fransann Birinci Dnya Sava ncesinde ve sresince, Osmanl Devletinin ynetimi altndaki topraklar [Kuzey Afrika, Mmbit Hilal (Levant) blgesi, Hicaz, Basra Krfezi, Mezopotamya ve hatta Anadolu ve stanbul] igal etmeleri, Trkiyedeki ve Arap-slam

401

dnyasndaki siyasi dnce ve ideolojilerin oluumunda nemli rol oynad. Araplar, kmekte olan Osmanl Devletine kar ngilizlerle ibirlii yaparak kendilerini kurtarabileceklerini/bamsz devletlerini kurabileceklerini zannettiler. Dier taraftan Trkler, igal karsnda ellerinde kalan tek toprak olan Anadolunun ve stanbulun korunabilmesi iin modern ve egemen milli devletin kurulmasnn art olduunu ve bunun iin hem askeri ve diplomatik hem de ideolojik olarak mcadele etmeleri gerektiini anlamlard. Birinci Dnya Sava sonunda grld ki, Araplarn beklentileri kesinlikle gereklememi, ngiliz ve Fransz mandalar olarak ynetilmek durumunda kalmlard. ngilizler ve Franszlar, Araplara verdikleri bamszlk szn yerine getirmedikleri gibi, bu topraklar kendi ynetimleri altna sokmulard. Bu durum karsnda, Trkler, hem sahip olduklar milli devlet ideolojisi ve vatan anlay erevesinde;4 hem de fiilen zaten bir ey yapma imkanlar olmad iin, Orta Dou ile ilgilerini kesmek zorunda kaldlar. Bu durumun en bariz ve arpc rnei, Musul sorundur: Trkiye, Musul ve Kerkk blgesinin misak- milli snrlar iinde olmas nedeniyle kendi devletine balanmas iin mcadele etmi, fakat ngilizlerin blgeyi g kullanarak ve hukuku maniple ederek kendi denetimi altndaki Irak iine dahil etmesini engelleyememiti. Irak dndaki blgeler de benzeri yollarla ngiltere ve Fransann denetimine girmiti. Bu nedenle, Trkiye Cumhuriyetini kuran liderler Mustafa Kemal Atatrk ve dnemin elitlerinin, hem ideolojik tercihleri nedeniyle ama hem de uluslararas konjonktr izin vermedii iin Orta Douya dnk zel bir ilgisinden sz edilemez. Orta Dou, bu iki nedenle Trkiyenin uzanda bir aland. Trkiyenin Kemalist ideolojiye dayal devlet yaps ve bu ideolojiye sahip ynetimleri iin, Orta Dou, hem iki dnya sava aras dnemde, hem kinci Dnya Savanda hem de etkin olduklar srece ilerleyen dnemlerde, her zaman uzaklarda ve ulalmas gerek olmayan bir blge olarak alglanmtr (ve alglanr). 1950ler: Souk Sava ve NATO yeliinin Etkisinde Blgesel Rol Fakat ne zaman ki, kinci Dnya Sava sonrasnda dnyada ve Orta Dou blgesinde artlar deimeye ve yeni uluslararas/blgesel durumlar ortaya kmaya balad, ite o zaman Trkiyenin Orta Dou politikas ve yneliminde ideolojiye ramen deiimler grld. Trkiye, blgeyle yakndan ilgilenmeye balad. Her ne kadar bu ilginin nitelii, younluu ve sresi deiik dnemlerde farkllk gstermise de, Trkiye blgenin ayrlmaz bir paras haline gelmi ve dnyann sper gleri tarafndan byle grlmtr.5 Trkiyeyi blgeye ynlendiren uluslararas konjonktrdeki ilk deiim sreci, souk savan en zirvede olduu 1950ler dnemidir. 1950lerde bir yandan uluslararas sistemde ortaya kan ABDSovyet rekabetinin Orta Dou blgesine yansmas ve e zamanl olarak srail Devletinin kurulmas;

402

dier yandan Trkiyede Adnan Menderes ve ekibinin iktidara gelmeleri, Trkiyenin blgeye eilimini nemli lde etkilemitir. Global ve blgesel konjonktr ile Menderes felsefesinin birbiriyle uyumas, Trkiyenin blgede aktif rol oynamasn salamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda global yapda ortaya kan souk sava dzeni, ksa bir sre iinde Orta Dou blgesine yansd. Bir yandan, blgedeki ngiliz etkisi azalrken ve buna karn blgedeki lkeler Bat lkelerine kar cephe alrken; dier yandan ABD ve Sovyetler Birlii blgeye girmeye ve etki alan oluturmaya alyorlard. Bu erevede, nce ngiltere, her ne kadar blgeden resmen ekilmise de, fiilen kalmaya devam etmek istiyor, blge lkeleriyle siyasi balarn srdrmenin yollarn aryordu. ngiltere, blge lkelerini Orta Dou Komutanl ya da Orta Dou Savunma rgt projesi iinde bir arada tutmak ve hem kendi karlarn ve askeri varln garanti altna almak, hem de Sovyetlerin blgeye girmesini engellemek istiyordu. Ve ngiltere, bu projenin oluumunda Trkiyenin de yer almasn hatta barol oynamasn planlyordu. Zira, Trkiyenin yukarda belirttiimiz jeopolitik ve blgesel zelliklerinin, projenin etkinliini artracan dnyordu. Dnemin Trkiye liderleri Adnan Menderes ve Fuat Kprl, ngilterenin projesinde yer almay kabul etmediler. Zira, her iki lider de ngiltereye kar tarihten gelen soukluk ve gvensizlik nedeniyle bu lkenin patronluunda blgede bir rol oynamay dnmediler. Ayn dnem iinde (1950-1952) Trkiyenin NATO yelii de gndemdeydi. Trkiyenin NATO yeliinin de jure olarak Bat Avrupa ve Atlantik alannda bir sorumluluk getirmesi gerekirken; ngiltere ve ABD, bu yeliin ayn zamanda de facto olarak Orta Douyu da kapsamasn istiyorlard. Trkiyenin hem bir NATO yesi olmas hem de Orta Dounun nemli bir aktr olmas, ABD ve ngilterenin (ve genel olarak Atlantik ttifaknn) karlarna, gvenliine ve politikalarna olumlu katkda bulunaca aikard. Zira, Orta Dounun sahip olduu enerji kaynaklar, jeopolitik konumu, siyasi atmosferi, ve en nemlisi blgenin Sovyet tehdidine ak olmas ve Arap milliyetiliinin gelimesi, Batl lkeleri ama zellikle ABD ve ngiltereyi tedirgin ediyordu. Bu tedirginliin giderilmesi iin, blgede askeri-siyasi bir paktn kurulmas ve Trkiye ve dier nemli lkelerin ibirlii iinde olmalar gerekirdi. te bu noktada zellikle ngiltere, Trkiyenin NATO yeliini kendi projelerinin iinde yer almas artna balad. Bu aamada ABD devreye girdi. Dnemin ABD Bykelisi George McGhee, Ankarada Menderes ve dier liderlerle yapt sk diplomatik grmelerde, ngiltereyi ikna edecek ve bu arada ABDnin de uygun bulduu bir zm anlatt. Trkiyenin NATO yeliinin ve Bat Bloku iinde yer almasnn Trkiyenin Orta Doudaki rolyle yakndan ilgili olduunu aklad.6 Trkiye asndan ise, asl nemli olan, Sovyetler Birliine ve Komnizme kar gvenlik elde edebilmek iin NATOya girmek ve bylece ABDnin askeri, siyasi ve ekonomik desteini garanti altna alabilmekti. Nihayetinde, Trkiyenin NATOya kabul, Trk Dileri Bakan Fuat Kprlnn Mecliste yapt u aklama sonrasnda gereklemitir: Trkiye Atlantik Paktna ilhak edince, Orta arkta bize den rol messir bir surette ifa ve gerekli tedbirleri mtereken ittihaz iin ilgililerle derhal mzakereye girmeye amade olacaktr.7

403

Trkiyenin NATOya giriinden ksa bir sre sonra, ABD, blgedeki ngiliz etkisini devralarak ama ngilterenin de yardmyla blge lkelerini Sovyetler Birliine kar rgtleme abasna girdi. ABD, ile kez 1953te gndeme gelen Kuzey Kua ya da Yeil Kuak projesi erevesinde blgede Trkiyenin nclnde NATOnun bir uzants olacak bir askeri-siyasi pakt oluturmak istedi. Dnemin ABD Dileri Bakan J. F. Dulles, Trkiye ve dier blge lkelerine 1953te yapt gezilerde, bu projeyi anlatt ve Trkiyenin nclk etmesini istedi. Bu neri, ngilterenin daha nce ileri srd projelerle de uyum iindeydi. Ksacas, hem ABD hem de ngiltere, Trkiyenin Orta Dou blgesine ynelmesini istiyorlar, aktif bir rgtlenme yapmasn talep ediyorlard.8 Trkiye iin blgenin kaplar almt. Trkiye, NATOya resmen ye olduktan (1952) hemen sonra yukarda belirttiimiz proje erevesinde blgeyle ok yakndan ilgilenmeye balad. Menderes, Bayar, Kprl ve dier ilgili bakan ve diplomatlar, blge lkelerini sk sk ziyaret ederek, Sovyetlere kar bir ittifak oluturma abas iine girdiler. Menderes ve arkadalar, bu konuda olduka hevesli ve gayretli idiler. Bu noktada, bu deiimin nedenini sormak gerekir: Yani, daha nce blgede rol oynamaktan kanan liderlerin NATOya girdikten sonra aktif rol oynamalarnn nedeni nedir? Burada verilen szn nemli bir pay olmakla birlikte, Menderes ve arkadalarnn sahip olduklar ideoloji, siyasi ama ve hedeflerin de ok nemli pay vard. Menderes ve arkadalar, her ne kadar balangta ngiliz projelerine katlmak istememilerse de, ABDnin nclnde ve NATO perspektifindeki rol isteyerek oynamlardr. nk, Menderes ve arkadalarnn siyasi, ideolojik ve ekonomik grleri Amerika ve NATOnun stratejileriyle tam bir uyum iindeydi. Menderesin d politika felsefesinde iki unsur vard: ABD, NATO ve Bat dnyasna duyulan ileri derecede sempati ve beklentiler; buna karlk, Sovyetler Birlii ve komnizme kar tam bir ztlk ve atma. Menderes, Trkiyenin gvenlii, siyasi ve ekonomik gelimesinin en nemli kaynann ABD olduuna inanyor, Trkiyenin karlar ile ABDnin karlarnn zde olduunu dnyordu. Bylesi bir ideolojik ve siyasi tercih, Trkiyenin ABDnin Orta Doudaki projesine tam destek vermesini kolaylatryordu. Menderes hkmetinin oluumunda barol oynad Badat Pakt byle bir inancn rndr. Menderes, 1950ler boyunca izledii d politikay Badat Pakt perspektifinden oluturmu ve uygulamtr. Paktn kurucu yeleri olan Irak, ran ve Pakistan ve ksa sre sonra katlan ngiltere ile sk siyasi ve askeri diyalog gelitirmi, ayrca dier blge lkeleri olan Msr, Suriye, rdn, Lbnan, Suudi Arabistan ve dierlerini paktn iine ekmeye ve bylece Sovyet kart blou geniletmeyi ve glendirmeye almtr.9 Fakat, Menderesin tm abalarna ramen blge lkeleri iki nedenle Trkiye nclndeki bir pakt iinde yer almak istememilerdir. Birincisi, Trkiyenin blgedeki smrgeci lkeler olan ngiltere ve Fransa ile yakn ibirlii iinde olmasdr. Blge lkeleri, Trkiye nclndeki projenin amacnn Bat smrgeciliini devam ettirmek olduunu dnyorlard. Daha nemlisi, bu lkeler Sovyetler

404

Birliinden Trkiye kadar endie duymuyor ve bu nedenle Sovyetler ile ibirlii iine girmekte saknca grmyorlard. yle de olmutur: Msrn nclndeki Arap milliyetisi lkeler, Bat lkelerine kar gl olabilmek amacyla Sovyetler ile askeri ve siyasi ibirlii iine girmiler ve blgede bu ynde bir ittifak kurmaya almlardr. Bunun sonucunda Sovyetler Birlii de blgeye girmeyi baarmtr. kincisi, Trkiyenin sraili tanmas ve sk ilikiler iine girmesi, Arap-Mslman lkeleri rahatsz etmitir. Zira, srailin Filistin topraklar zerinde kurulmu olmasna ve Araplarn hakszla uramasna tepki duyuyorlar; Trkiyenin srail ile iliki iine girmesine pheyle bakyorlard. Bu boyut, yani srail faktr, Trkiyenin Orta Dou politikasnn en belirleyici unsuru haline gelmi ve ilerleyen yllarda devam etmitir.10 Halbuki, Menderes ve arkadalar (ilerleyen yllarda dier hkmetler), srail ile sk iliki kurmay Trkiyenin askeri, siyasi ve ekonomik karlar asndan yararl gryorlard. Bir yandan srailin de ABDnin yakn dostu olmas; dier yandan ABDdeki srail lobisi araclyla ABDden daha kolay ve ok yardm alabilme midi, Menderes (ve dier Trkiye) hkmetlerini srail ile ilikiler gelitirmeye ikna ediyordu. Dier yandan, Menderes hkmetleri, sraili blgedeki bir baka Bat yanls lke olarak grmesi nedeniyle kendilerine yakn ve doal dost olarak alglyorlard. Dolaysyla, Trkiyenin d politika ve bu erevede srail perspektifi ile Msr ve ayn izgideki dier blge lkelerinin d politika ve srail perspektifi birbiriyle uyumuyor, hatta atyordu. Bu iki nedenden dolay, Trkiyenin blge lkeleriyle ilikileri olumsuz ynde gelimi, Trkiye bu lkeleri Bat ittifak iine ve kendiyle ibirliine ekmeye alrken, tam tersi olmu, bu lkeler hem Trkiyeden daha da uzaklam ve kar ittifak oluturmu hem de Sovyetler Birliine yaklaarak blgedeki Sovyet etkisinin daha da artmasna yol amtr. Bunun zerine, blgede 1950ler boyunca bir ok souk sava atmas, krizi ve sava domutur: 1956 Svey Kanal krizi ve Arap-srail Sava, 1957 Suriye krizi, 1957-58 Lbnan ve rdn olaylar, 1958 Irak Devrimi gibi. Ve doal olarak, Trkiye tm krizlerde, atmalarda ve savalarda Bat lkeleriyle birlikte hareket etmi, onlarn grlerini ve operasyonlarn desteklemitir. Menderesin Orta Dou politikas, ok iyi niyetli ve belki de dnemin artlar altnda kanlmaz bir politika idi. Menderesin sahip olduu dnya gr ve ideoloji, Trkiyenin bylesine atak ve arpc bir d politika izlemesi, Orta Douda rol oynamas, sadece blgede deil Trkiyedeki muhalefetin de tepkisini ekmitir. Trkiyedeki muhalefet, Trkiyenin blgedeki aktif rol oynamasn, macerac, gereksiz, aykr ve zararl grmlerdir. Zira, bu politika Trkiyenin blgeden uzakta kalma tercihine halel getiriyordu. Hele, Bat ile ibirlii erevesinde olmas, zellikle sol evreleri daha ok rahatz ediyordu. Bu rahatszlklar, 1960 askeri darbesi ile kendini aka gsterdi. Askeri rejim, Menderesin i ve d politikadaki atak tavrna tepki olarak, onun hayatna son vererek cezalandrma yolunu seti. Doal olarak, askeri rejim Trkiyenin d politikasnda da deiim yapacakt. 1960lar: Batya Tepki Olarak Temkinli Yaknlama

405

1960lar dneminde Trkiyenin Orta Dou politikas yeni bir ekil ald. Bu politikann ana zellii, Bat ile ilikilerde yaanan sorunlar ve olumsuzluklar sonucunda, Orta Dou lkelerinin bir denge unsuru olarak grlmesi ve bu erevede temkinli yaklam srecinin yaanmasdr. Bu olumsuzluklarn nedeni de yine byk oranda uluslararas sistemde ya da souk sava srecinde ortaya kan ilgin gelimelerdi. 1960larda Trkiyeyi dorudan ilgilendiren ve olumsuz sonular yaratan gelimeler unlard: Birincisi, Kba fzeler krizi sonrasnda ABD ile Sovyetler Birlii arasnda gelien diyalog ve dtente havasnn Trkiyenin aleyhine sonu yaratmasdr. Benzeri bir krizin tekrar yaanamamas iin Sovyetler Birliinin Kbadaki fzelerini kaldrmas karlnda, ABDnin de Trkiyedeki ktalararas fzeleri kaldrmaya Trkiyeye danmadan karar vermesi; ve ABDnin Trkiyeye yapt askeri ve ekonomik yardmlar nemli oranda ksmaya balamas ve hatta Trkiyeye verilecek yardmlarn OECD erevesinde yaplmasnn istemesi, Trkiyedeki yneticileri ABD ile ittifak ilikileri konusunda phe ve endieye sevk etmiti. Fakat, Trkiyenin Batya tepkisini artran ve Orta Douya ynelmesini salayan daha nemli faktr, Kbrs sorunu ve etkileridir. Trkiye, 1960lardan itibaren Kbrs sorununu d politikasnn birinci gndem maddesi haline getirmitir. Bu nedenle, Kbrsta baarl olmak milli bir dava olarak grlm, bu davann baarlmas iin uluslararas kamuoyundan destek alma abasna girilmitir. ABD ve dier Batl lkelerin, Trkiyenin Kbrs politikasn kabul etmemeleri, tam aksine Yunan tezlerine destek vermeleri, Trkiyeyi d politikada yeni bir diplomasi srecine itmitir. Bunun iki rnei, 1965te Birlemi Milletler Genel Kurulunun Kbrs konusunda Yunanistann lehine bir karar almas; dier de, ki bu en nemlisiydi, Trkiyenin Kbrstaki Trklere yaplan saldrlar durdurmak amacyla bir askeri operasyon yapmak istemesi zerine ABD Bakan Johnsonun Trkiyeyi ikaz eden ve operasyonu engelleyen 5 Haziran 1964 tarihli nl mektubudur. Trkiye, bu dnemden itibaren, Bat lkelerinden alamad destei, dier lkelerden ve bu arada zellikle Orta Dou lkelerinden alma abas iine girdi. Uluslararas konjonktrdeki bu gelimeler ve Trkiyeye olumsuz yansmalar, Trkiyeyi Orta Douya ynlendiren en nemli unsurdu. Fakat bu arada, Trkiyede gelien i gelimelerin de etkisini gzden uzak tutmamak gerekir: Toplumda giderek glenen sol ve slami kesimler, Trkiyenin Orta Douya yaknlamas iin bask yapmaya baladlar. zellikle, Filistin sorununun 1967 Arap-srail savandan sonra giderek Araplar aleyhine gelimesi ve Filistin Kurtulu rgtnn kurulmas, Trkiyede Filistinliler lehine olan kamuoyunu daha aktif ve etkili hale getirdi. Trkiye, bir yandan Kbrs sorunu ve bu erevede ABD ve dier Bat lkeleri ile yaad olumsuzluklar dengelemek amacyla ve ayn zamanda Arap ve slam dnyasnn desteini alabilmek iin blge lkeleriyle sk diplomatik ilikiler kurmaya balad; dier yandan, Filistin sorununa duyulan sempati nedeniyle, srail ile ilikilerini daha dk bir seviyede tutmaya alt. 1950lerin aksine, Trkiye, Araplarn endielerini dikkate alan, onlarla ilikileri gelitirmeye alan ve blgedeki

406

atmalarda tarafsz kalan bir politika izlemeye balad. Tarafszlk erevesinde; Araplar aras atmalara mdahale etmemeye zen gsterdi; Batl lkelerin blge lkeleri ile olan sorunlarnda darda kalmay tercih etti; ve Arap-srail savalarnda daha ok Araplara yakn durmaya alt. Bu arada, ksmen Trkiyedeki dini kesimlerin artan basks altnda kalarak, ksmen de srailin Kudsteki politikasna bir tepki olarak slam Konferans rgtnn 1969dan itibaren balayan oluum srecine katld. Bu tr gelimelere ramen, Trkiyenin ideolojik tercihleri de daima bir faktr olarak gz nnde bulunduruldu. Trkiye, 1967 Arap-srail Savanda Araplar destekleyen bir sylem kullanmasna ve ABDnin sraile Trkiye slerini kullanarak yardm etmesine izin vermemesine, hatta srailin igal ettii topraklardan ekilmesi gerektiini ilan etmesine karn; hibir zaman, srail ile ilikilerin koparlmas; ya da sraili destekleyen ABDye ve dier Bat lkelerine kar bir tedbir uygulanmas; ya da Araplara askeri veya siyasi bir destek verilmesi gndeme gelmedi. Aslnda, Trkiye, mmkn olduunca blgenin dnda kalmak istiyor, tarafszlk ad altnda olaylara mdahil olmamak istiyordu. Ne de Trkiye Kye tam anlamyla entegre oldu ve onun abalarn tam anlamyla destekledi. Kdeki katlmn mmkn olduunca alt seviyede tuttu. Kye resmen ye olmad gibi, onun siyasi kararlarna tam destek vermedi. Zira Knn Arap-srail atmas ve slami konulardaki baz kararlar, Trkiyenin ideolojisiyle ve Bat yanls d politika tercihleriyle uyumuyordu. rnein, K, srail ile ilikilerin kesilmesi ve yaptrmlar uygulanmas veya slami konulurda kararlar aldnda, Trkiye bu tr kararlar kabul etmiyor ya da ekinceler koyarak altn imza atyordu. 1970ler: Ekonominin Etkisinde D Politika 1970lerde Trkiyenin Orta Dou ilikilerinde yeni bir boyut, yani ekonomik gndem ortaya kt ve geliti. zellikle 1973-74 Petrol krizi ve sonrasndaki gelimeler, Trkiyenin blgeyle ilikilerini sklatrmasnda ok nemli rol oynad: ncelikle, Trkiye, petrol ihtiyacn kesintisiz karlayabilmek iin bata Irak olmak zere petrol zengini lkelerle sk ilikiler gelitirmeye balad. Trkiye-Irak petrol boru hatlarndan ilki bu yllarda (1973-77) tamamland ve Trkiyeye petrol pompalamaya balad. Fakat, petroln pompalanmas sorunu bitirmiyordu, nk bu kez Trkiye, petrol cretini deyecek dvizi bulmakta sknt ekiyordu. 1973-74 petrol krizinin ortaya kard ikinci boyut, petrol reten Arap lkelerinin bir anda zenginlemeye ve ekonomik pazar haline gelmeye balamasdr. Artan petrol fiyatlar ile gelen petrodolar gelirleri, Arap pazarn cazip bir ihracat merkezi haline getiriyordu. Bata ABD, Avrupa ve Japonya olmak zere pek ok gelimi Bat lkesi, Arap pazarnn avantajlarndan yararlanmaktayd. yle ki, Araplardan aldklar yksek fiyatl petrol giderlerini, bu lkelere sattklar tketim mallar, silahlar, teknoloji ve sanayi rnleri ile geri almay baaryorlard. Trkiyenin 1970lerde bu adan nemli bir aba ve baar iinde olduu sylenemez. Trkiye, 1970lerde her ne kadar Arap lkelerinden petrol almakta zorluk ekmemise de, Arap lkelerinin

407

pazarlarn kullanabilecek ve dedii petrol cretlerini karlayabilecek bir ihracat gc ve yeteneklerine sahip deildi. Bunun arkasnda biri siyasi dier ekonomi-politik iki temel neden vard: Siyasi olarak, Trkiye, ierde anari ve siyasi istikrarszlk yayor ve politika retemiyordu. Ekonomipolitik adan, Trkiyenin ithal ikamesi anlayna dayal ekonomi-politikas, ihracat tevik edecek ve artracak drtden mahrumdu. Trkiyenin 1970ler boyunca toplam ihracatnn 2 milyar dolar civarnda olmas, bu politikann bir sonucu idi. Ve Orta Dou blgesi bu olumsuzluktan payn fazlasyla alyordu. Bunu dnda, bu dnemde Trkiyenin Batl lkelerle yaad problemlerin dourduu ekonomik sonular da dikkate almak gerekir: Trkiyenin 1974 Kbrs askeri harekat sonrasnda ABDnin askeri ambargosuna maruz kalmasnn yaratt ekonomik ve siyasi ok; dier yandan Avrupa Ekonomik Topluluu ile yaanan ekonomik-ticari-mali krizlerin yaratt ekonomik ve ticari amazlar, Trkiyenin alternatif blgelere ynelmesini tevik etmitir. Bu dnemde Trkiyenin Orta Dou ile yaknlamasna scak bakan iki lideri gzden karmamak gerekir: Blent Ecevit ve Necmettin Erbakan. Her birisi de farkl gerekeler ve tercihlerle Trkiyenin Orta Dou ile ilikilerinin gelitirilmesinden yana idi. Ksaca belirtirsek: Ecevit, bamsz Trkiye ve blgesel d politika stratejisini savunuyor, Trkiyenin Batyla sorunlarna tepki olarak blge lkeleriyle ibirliini istiyordu. Ecevit, ileri srd Yeni Gvenlik Konsepti erevesinde, Trkiyenin ABDnin uygulad askeri ambargonun etkisini yok edebilmesi iin blgedeki silah retme arzusu iinde olan lkelerle (rnein Libya, Sovyetler Birlii vb.) ibirliine gitmesini istiyordu. Dier yandan, Necmettin Erbakan, sahip olduu samc yaklamla, slam Ortak Pazarn savunuyordu. Buna gre, Trkiye blge lkeleriyle sk ekonomik ilikiler gelitirmeli ve ekonomik entegrasyon gerekletirmeliydi. Erbakan ve Ecevitin 1970lerde hem birlikte hem de farkl hkmetler iinde bulunmalar, Trkiyenin blgeyle yaknlamasnda nemli bir etkendi. Bunun sonucunda, Trkiye 1970lerde Orta Dou ile kk apta ve yava yava da olsa ilikilerini gelitirmitir. Ekonomik adan, petrol boru hatlarnn yaplmas ve petrol ithalatnn artmas; siyasi olarak FKnn tannmas ve Trkiyede elilik amasnn salanmas ve K Dileri Bakanlarnn stanbulda toplanmas, bu dnemdeki en nemli gelimelerden baz rnekler olarak kaydedilebilir. 1980ler: stisnai artlarda zal Fark ile stisnai Politika 1980lerin banda uluslararas sistemde ve Orta Dou blgesinde, hem blgenin hem de Trkiyenin kaderini yakndan etkileyen nemli gelime ortaya kt: Sovyetler Birliinin Afganistan igali, ran slam devrimi ve ran-Irak sava. Bu olay, Trkiyeyi de yakndan etkilemi, Trkiyenin i ve d politikasnda yeni bir srecin balangc olmutur. Ve en nemlisi, bu gelimeler, Trkiyenin Orta Douya daha fazla dnmesine, daha fazla ilgilenmesine ve bir bakma daha fazla kaynamasna katalizr etkisi yapmtr. Bu srete en nemli rol de, Trkiyedeki askeri darbe

408

sonrasnda oluan yeni dzende n plana kan Turgut zal oynamtr. Dier bir deyile, 1980ler boyunca Trkiyenin Orta Douya ynelmesinde, bir yandan uluslararas konjonktrn sunduu olumlu avantajlar gelirken, dier yandan bu avantajlar kullanmaya hazr ve uyumlu bir konuma sahip olan zal etkili olmulardr. Trkiyenin 1980lerdeki Orta Douya alm, ne daha nceki dnemlerde eine rastlanr ne de karlatrlmas pek mmkn olmayan bir rnektir. Aada daha detayl grlecei zere, bu dnemdeki Trkiye-Orta Dou ilikileri, her bakmdan olduka st seviyede gelimi, her iki taraf asndan da olumlu sonular dourmutur. Ekonomik, ticari, mali, siyasi, sosyal, kltrel ynlerden nemli gelimeler kaydedilmitir. Bylesi istisnai bir yaknlamann olumasnn nedenini, Trkiyenin klasik devlet politikasnn deiime uramasnda deil, bu dnemde ortaya kan gerekten istisnai uluslararas konjonktrn yaratt imkanlarda ve bu imkanlar kullanan zal liderliinde aramak gerekir. Neydi bu artlar ve zal fark? Blgede Meydana Gelen Kritik Gelimeler ve Trkiyeye Yansmalar 1970lerin sonu ve 1980lerin banda Orta Dou blgesini ve Trkiyeyi ok yakndan ilgilendiren nemli gelimeden ilki Sovyetler Birliinin Afganistan igali, ikincisi randa slam devriminin olmas, ncs ran-Irak savann balamasdr. Bu olaylarn tm, ncelikle Orta Dounun genel politikasn ve bu politikadaki hassas dengeleri alt st etmiti. ncelikle Sovyetlerin Afganistan igali, Sovyetlerin Gney Asya yoluyla gneye doru yaylmas ve bu yolla hem blgedeki ABD-Bat yanls lkelerin hem de zellikle Basra Krfezi gibi petrol zengini alanlarnn Sovyetlerin etkisi altna girmesi anlamna geliyordu. Bu durum, Dou-Bat ilikilerinde kinci souk sava dneminin balamasna yol aarken blgedeki dengeleri de Sovyetler lehine etkileme potansiyeline sahipti. Dier yandan, en azndan bu igal kadar nemli bir baka gelime, randaki slam devrimi ve bunun blgeye yansmalar idi. rann slam adna devrim yapmas, bir yandan slamn devrimci bir unsur olarak kullanlabilecei dncesini (siyasal slam), dier yandan Bat-ABDnin etkisinden kurtulmann mmkn olduu gvenini ve en nemlisi bu yntemin dier slam lkelerinde de uygulanmas iin devrimin ihrac yaplmas ihtimalini ortaya kard. ran devriminin Orta Doudaki pek ok lke zerinde domino etkisinin olabileceini dnmek mmknd. Zira, her devrim nce kendi lkesini ama bir sre sonra da etrafndaki lke ve blgeleri etkilemek ve benzeri devrimleri buralarda da yapmak ister. Fransz ihtilali ve Sovyet ihtilali bu ekilde bir gelime gstermiti. Dolaysyla, ran devriminin, hem bilinli olarak ran devrimcileri tarafndan ihra edilebilecei, ama ayn zamanda blge lkelerindeki radikal siyasi gruplarn byle bir devrimi kendileri ithal etmek ve ayn eyi kendi lkelerinde uygulamak isteyecekleri de gayet anlalr bir eydi.

409

ran devriminin ilk ve belki de en nemli etkisi, Irak zerinde oldu. Irak, hem jeopolitik konumu nedeniyle hem de kendi etnik, dini, sosyo-kltrel ve ekonomik artlar nedeniyle ran devrimini ensesinde hissetti. Eer ran devrimini ihra edecektiyse sradaki ilk lke Irak olurdu. te, bu endiedir ki, Irakta baz ciddi hareketlenmelere yol am ve hatta Irak sarsmt. Bu durum, Irak rejimini teyakkuza itmiti. Bu durum karsnda, ncelikle Irakta ynetime gerekten Arap milliyetisi, atlgan ve saldrgan zelliklere sahip Saddam Hseyin geldi. Saddam Hseyin, iktidara geldikten hemen sonra, ierideki karklklar durdurabilmek, rann etkisi pskrtebilmek ve bylece blgedeki ran etkisi azaltabilmek iin rana saldrd. Bylece sekiz yl devam edecek olan ran-Irak sava balam oldu. Irakn rana saldrs, hem blge lkelerini hem de global gleri rahatlatt ve Irak bir anda kahraman olarak n plana kard. Bunun sonucunda, ran kart lkelerin tamam sekiz yl boyunca deiik yollardan Irak destekledirler. Petrol zengini lkeler, Bat yanls lkeler ve daha nemlisi ABD ve dier Bat lkeleri Iraka ak destek verdiler. Tm bu gelimeler, hem Trkiye ve dier blge lkelerini ve hem de bu blgede etkisi olan ABD, ngiltere ve dier Bat lkelerini yeni politikalar retmelerine yol at. ABD Bakan Carter, adyla anlan Carter Doktrininde, ABDnin hayati karlar iinde olan petrol zengini Basra Krfez blgesine yaplacak herhangi bir saldrya, gerekirse silah kullanmak dahil her trl karl vereceini ilan etti. Ardndan, ABD, blge lkelerinin hem Sovyet Birliinin hem de rann blgeye yaylmasn nlemek ve mcadele etmek zere stratejik konsensus-ibirlii iinde tutmak iin diplomatik-siyasi almalar yapt. ABD, blge lkelerinin, Sovyetler ve ran tehdidine kar dayanma, ibirlii ve yardmlama iinde olmasn istiyordu. ABD politikasnn Trkiyeyi ok yakndan etkilemesi ve ilgilendirmesi ve Trkiyenin bu gelimelerden uzak kalamayaca gayet akt. Zira, Trkiyenin konumu ve politikas da ilginti. Trkiye hem Sovyetler Birliinin yaylmasnn ve randaki slami devriminin ve hem de ran-Irak savann en merkezi konumunda bulunan bir lke idi. Klasik sylemle, Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik konumu ve nemi onu anahtar bir duruma getirmiti. Trkiyenin anahtar konumunun biri negatif etki, dier de pozitif etki olmak zere birbiriyle rekabet halindeki iki boyutunu dikkate almak gerekir. Negatif etki, Trkiyenin kendisinin de bu blgesel gelimelerden domino etkisi mant erevesinde olumsuz etkilenmesi ve benzeri gelimeleri yaamas idi. Yani, ya bir Sovyet basks veya mdahalesi veya iilerine karmas yoluyla Trkiyenin de Sovyetlerin etki alan altna girmesi tehlikesi, 1970lerin artlar gz nnde tutulduunda elbette vard. Ayn ekilde, randaki slam devrimi, tm slam toplumlar ve devletlerinde olduu gibi, Trkiyede de etkisini gstermiti. Trkiyede ran yanls insanlarn says ve gc (mezhep farklar nedeniyle) ok byk olmasa da, Trkiyedeki saylar az da olsa radikal Mslmanlarn da ran benzeri bir devrim yapma eilimi iinde olmalar da hesaplarn iinde yer alyordu. Dolaysyla, Bat balantsnn ve statkonun korunabilmesi iin Trkiyenin Sovyetlerin etkisi altn girmesinin veya ranlamasnn nlenmesi gerekirdi.

410

Pozitif etki, Trkiyenin kendisini bir istikrar ve dzen iine koyduktan sonra blgede yapc ve olumlu rol oynamas idi. Trkiye, blge lkeleri ile sk ilikiler gelitirerek ve onlarla diyalog kurarak blgenin kar karya olduu bu iki tehdit ve tehlikeden korunmas mmkn olabilirdi. Trkiyenin Orta Douya dnk d politikasn glendirmesi ve yaygnlatrmas, blgede olumlu gelimelere yol aard. Bunun iin, ncelikle Trkiyenin 1970ler boyunca yaamakta olduu i anarik ve siyasi belirsizliklere son vermesi gerekirdi. te bu mantk erevesinde, 1980 askeri darbesi ve sonrasnda, Trkiyede yeni bir siyasi, askeri ve ekonomik dzen olumaya balad. Dolaysyla, Trkiyedeki 1980 askeri darbesini Trkiyenin i ve uluslararas ortamndaki belirsizlikler erevesinde dnmek gerekir: Askeri darbe, sadece Trkiyedeki sokak anarisini, hkmet ve siyasi tkankl, i sava tehlikesini durdurmak bakmndan deil, ayn zamanda Orta Doudaki yeni dengeler asndan da nemli bir gelime idi. Zira, askeri rejimin yaratt dzen, hem Trkiyenin i politikasnda hem de yaknndaki Orta Dou blgesinde istikrarn salanmas ve statkonun korunmas yolunda nemli admlar atmtr. Konumuz bakmndan askeri rejim hkmetinin att en nemli admlardan biri, ncln zaln yapt 24 Ocak 1980 Kararlarn benimsemesi ve kendisinin ekonomik politikas olarak tercih etmesi idi. 24 Ocak Kararlar, Trkiyenin i ve d ekonomik ilikilerinde liberal ekonomi anlaynn domasna yol aacak nitelikteki kararlard. 24 Ocak kararlarnn ana mant, liberal ekonomi anlayna ve ihracata dayal byme stratejisine dayanmasyd. Trkiye, 1970lerdeki ithal ikamesi politikasn terk etmi ve onun yerine ihracata dayal bir liberal ekonomi uygulanmasn balatmt. Yani, Trkiyenin kalknmas, retimini artrmas, sanayilemeyi gerekletirmesi, dviz ihtiyacn karlamas, velhasl ekonomik dzle kmas, ihracatnn artrlmas hedefine balanmt. Bu amaca dnk olarak yeni pazarlarn bulunmas kanlmazd. Halbuki 1970ler boyunca ve zellikle askeri darbe sonrasnda Trkiyenin geleneksel pazar olan Avrupa lkeleri ile sorunlar yaanyordu. Askeri hkmetin Dileri Bakan lter Trkmenin belirttii gibi, Trkiyenin Avrupa pazarnn kaplar aa yukar kapalyd. Avrupa lkelerinin Trkiyedeki askeri darbeye tepki olarak Trkiyenin temel ihra mallar olan tarm, tekstil, igc ve benzeri mallarna kaplarn kapatmlard. Bunun zerine Trkiyenin ihracatn artrmak iin nnde tek alternatif olarak Orta Dou ve slam lkeleri kalyordu.11 1980 ylnda olan ve Trkiyenin blgeye ynelmesinde etkili olan bir baka faktr, TrkiyeAmerika ilikilerinin Amerikan ambargosunun sona ermesi sonrasnda gelimeye ve ABDnin Trkiyeyi ok ak bir ekilde desteklemeye balam olmasdr. ABD, 24 Ocak Kararlarnn yrtlmesi iin OECD kapsamnda ekonomik destein verilmesine nclk ederken, ayn zamanda Trkiyedeki askeri darbecilerin Trkiyeyi uurumdan kurtaran mdahalesine destek vermekteydi. ABD ile Trkiye arasnda Mart 1980de imzalanan SEA (Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas), Trkiyeye 1975ten beri uygulad askeri ambargoyu kaldryor ve Trk Silahl Kuvvetlerinin modernize edilmesi iin askeri yardm yaplmasn taahht ediyordu. Bu erevede, ABD, 1980ler boyunca Trkiyeye askeri yardm ve teknoloji transferi yapt. ABD, yardmnn asl nemi yan, ABDnin Trkiyedeki i politika gelimelerine ve Trkiyenin Orta Doudaki stratejik konsensus-

411

ibirliinin oluumuna pozitif etki yapmasna destek vermesidir. Bunu karlnda Trkiyeden beklentisi, Trkiyenin Orta Dou blgesinde Sovyet ve ran yaylmasna kar istikrarl bir ortamn olumasnda rol oynamas idi. zal Faktr Trkiyenin 1980lerde Orta Douya ynelmesinin bir boyutu yukarda belirttiimiz ulusal ve uluslararas konjonktrlerse, dier boyutu bu iki konjonktrle uyumlu bir kiisel zellie sahip Turgut zaln siyasi bir aktr olarak ortaya kmas ve glenmesidir. Siyaset Bilimi literatrnde nemli bir tartma olan, liderler mi tarihi yazar, yoksa tarih mi liderleri retir sorusu, zal ve 1980ler Trkiyesi iin de geerlidir. Soruyu zal iin yeniden formle edersek: Trkiyenin 1980lerde Orta Dou ile ilikilerinin gelimesinde yukardaki ulusal ve uluslararas faktrler nemli rol oynadysa, zal bu rol icra eden bir lider mi idi? Yoksa, yukardaki artlar daha da ileri gtrerek Trkiyenin Orta Douya dnmesinde beklenenin tesinde bir rol oynad m? Her eyden nce belirtilmeli ki, zaln aada detayl olarak belirteceimiz gibi bir felsefi temeli vard. zal, nceden sahip olduu siyasi felsefesi sayesinde ne km ve kazand roln daha aktif ve etkili bir ekilde oynamtr. Ama eer 1980larn ulusal ve uluslararas artlar olmasa idi, zal, sahip olduu felsefeyi uygulamaya koyamazd. Zira, kendisi 1970lerde de benzeri bir kiilie sahip olmasna ve Trkiyede siyasetin iinde bulunmasna ramen, Trkiyenin i ve d politikasnda ayn ekilde etkili ve aktif olamamt. Keza, zal ncesi ve sonras dnemlerde zaln kiilik zelliklerine sahip pek ok siyaseti olmasna ramen, artlar uygun olmad iin ayn sonular yaratlamamtr.12 Fakat, bu artlara sahip olan bir baka liderin, zaln sahip olduu felsefeyi kabul etmeden ayn etkiyi gstermesi de mmkn olmazd. yleyse, liderin tarihin oluumundaki nemini de dikkate almak gerekiyor. Liderler, sahip olduklar kiisel zelliklerini n plana karak mevcut frsatlardan olaanst sonular elde edebilirler. Yoksa, Adolf Hitler veya Saddam Hseyin gibi liderlerin, rnein bugnn Almanyasnda veya Fransasnda ayn politikay uygulamalar veya uygulamaya alsalar bile ayn sonular dourmalar elbette beklenemez. Bu ikisi arasndaki ilikiyi, Trkedeki bir halk deyimiyle yani tencerenin yuvarlanp kapan bulmas mantyla aklamak daha doru olacaktr. Yani, artlar kendine uygun kiiyi yaratr ya da kiiler kendilerine uygun artlarda ne kar. te zal, 1980lerin Trkiyesinin ve Orta Dou artlarnn ortaya kard bir liderdi; ya da zal, 1980lerin artlarnda ortaya km ve bulduu frsatlar sahip olduu felsefeye uygun kullanm bir kiiydi. zaln Trkiyeyi Orta Douyla yaknlatran felsefesi u idi: zal genel olarak slam dnyasna ve zel olarak da Orta Dou blgesine sempati duyan bir liderdi. Bu sempati, onun Mslmanlarn ve slam toplumlarnn kardeliini art koan dini inancndan

412

kaynaklanyordu. Dier slam lkeleriyle yaknlamamzn nedeni, bu karde lkelerle aramzda mevcut olan kltrel ve dini balarn varldr, diyordu.13 zal, Osmanl mparatorluunun son dneminde Trkler ile Araplar arasnda yaanan baz tatsz ve istenmeyen olaylarn ve atmalarn dikkate alnmamasndan yanayd. Bu noktada, Birinci Dnya Savanda Osmanl mparatorluuna yaptklar ihanet nedeniyle Araplara scak bakmayan klasik Trk grnden farkl dnyordu: Bu olay artk bitmitir. Yetmi yl geride kald. Araplar ve Trkler drt yz yl boyunca bir arada yaadlar. Bizim ortak kltrmz var. Geleneklerimiz benzerdir. Niye ibirlii yapmayalm?14 cmleleri, zaln tarihsel atmalara bakn da aklar. Ona gre, Trkiye, corafi ve kltrel balantlar nedeniyle Orta Dou blgesinin ayrlamaz bir parasyd.15 Bu tr dnceleri nedeniyle zal Osmanl mparatorluunu yeniden canlandrmaya almakla suland. Hatta bazlar onun bir Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanndan ok, bir Osmanl mparatorluu Sultanna benzediini iddia etti.16 zaln Trkiyenin klasik ideolojisinden farkl dnd kesin olmakla birlikte, hibir ekilde radikal veya fundamentalist bir slam inancna sahip deildi. Walter F. Weikerin belirttii gibi, pragmatik bir slam gr vard.17 Liberal dnceyi ve Batl yaama tarzn benimsemi bir kii olarak, Batl deerler ile kendi slam anlayn kaynatrmay amalyordu. yleyse, zaln zel olarak Orta Douya ve genel olarak slam dnyasna olan sempatisini onun liberal ve Batl anlayndan ayr dnmemek gerekir. Hangisinin nde geldii, konudan konuya deimekle birlikte, liberal ve Batya ilgisinin daha baskn olduu sylenebilir. Gerekten, zaln Trkiyenin Orta Dou ve slam dnyasyla ilikilerini gelitirilmesi arzusu, onun liberal dncesinden nemli lde etkilenmitir. Onun ekonomik refah ve zenginliin artmas ile birlikte blgedeki sorunlarn, anlamazlklarn, atmalarn ve savalarn sona erecei dncesi, esasen uluslararas ibirlii iin ileri srlen liberal kaynakl fonksiyonalist teoriye dayanmaktadr.18 zal, Avrupallar zellikle Fransa ve Almanyay kinci Dnya Sava benzeri askeri savalara gitmeme konusunda eitmekte ve bunun yerine onlar arasnda ibirliini gelitirmekte baarl olduu iin, AB projesinden ok etkilendi ve hayran oldu.19 zal benzeri bir projenin Orta Dou blgesinde de uygulanmasn umuyordu. Bu amala, blge lkeleri arasnda gereki bir dayanmann salanmas iin Avrupadakine benzer bir blgesel ekonomik ve ticari ibirliinin yaratlmas iin admlar att. Orta Douda srekli bir bar dzeninin, blge lkeleri arasnda karlkl ekonomik bamllklar temeli zerine ina edilebileceini dnyordu. Zira, ekonomik karlkl bamllklar, lkelerin ortak karlarn gelitirecek ve siyasi anlamazlklarn ve kavgalarn zmne yardmc olacakt.20 Bir kere bu dzen yaratldktan sonra, zaln szleriyle, bu lkeler birbirlerinin karlarn zedeleyecek admlar atmazdan nce iki kez dnmek durumunda kalacaklard.21 zaln Orta Dou lkeleri arasnda ekonomik ibirliini gelitirme arzusu, ksmen onun Batl lkelerin Trkiyeye kar uyguladklar ekonomik korumaclk politikalarna duyduu hayal krkl ve tepkiden kaynaklanr. Belki bu durum onun yukarda bahsettiimiz Batya duyduu sempatiyle atyor gibi grnebilir. Fakat, bu tepki Batya dmanlk deil, Batnn politikalarnn yaratt

413

ekonomik olumsuzluklara kar bir tedbirdi. Kitabnda belirttii gibi, ABD-Kanada Serbest Ticaret Alan, Asya-Pasifikteki lkeler arasndaki blgesel entegrasyon abalar ve nihayet Avrupa Birlii gibi rneklerde grld zere, dnyann blgesel ibirlikleri eklinde yaplanmaya doru kaymasndan endie duyuyordu. Bu blgeselleme sreci ve Sovyet Blokunun dalmasndan sonra olaylarn hzl geliimi ve istikraszlk gz nnde bulundurulduunda, Trkiyenin ve slam lkelerinin gelecekte ok byk ve ciddi sorunlarla karlaacaklarn tahmin ediyordu. slam lkelerinin yeterince geliememi olmalar ve yeterli altyaplarnn bulunmamas gibi nedenlerle endstriyel ve teknolojik retim yapamamalarndan ve dnya ticaretinde ok kk bir paya sahip olmalarndan dolay olduka znt duyuyordu. Bu problemin zmnn ulusal bazdaki abalarla deil, ancak uluslararas ekonomik ibirliinin gelitirilmesi ile mmkn olabileceine inanyordu. Bu yzden, slam lkelerinin liderlerini bu deiimlere dikkat etmeye22 ve daha fazla ibirliine giderek dnya ticaretindeki paylarn artrmaya ve bylece slam lkelerinin refah seviyelerini ykseltmeye ard. Ve bunun baarlmas iin, onlarn da AB tipi bir rgtlenme yaratmalar ve bu lkeler arasnda ok sayda projeler gelitirmeleri ve uygulamalar gerekirdi.23 zaln Orta Dou lkeleri arasnda AB tipi bir rgtlenme ve ibirlii kurulmas ideali, mevcut artlar iinde uygulanmas ne yazk ki olas deildi. Zira, blgenin iinde bulunduu bilimsel, teknolojik, ekonomik ve siyasi artlar, AB lkelerinin balangta sahip oluklar artlarla karlatrmayacak kadar kt ve olumsuzdur. Blgede sk sk atma ve savalara neden olan ok derin ve blgeye zgn siyasi istikraszlklar ve ekonomik problemler, blge dzeyinde AB benzeri bir ortak pazarn kurulmasn engellemektedir. zal bu engellerin elbette farkndayd. Daha 1982 ylnda Babakan Yardmcs iken verdii bir mlakatta bu engelleri amann yollarn gsteriyordu. slam Ortak Pazarnn yaratlabilmesi iin iki art vardr: slam lkeleri arasnda bir birlik ve topluluk oluturma istei ve uurunun olumas ve bu lkeler arasnda etkili iletiim ann ve altyapnn kurulmas. AET kurulmazdan nce Avrupa lkeleri arasnda yollar, demiryollar, telefon ve telekomnikasyon alarnn oktan kurulu olduuna iaret ederek, slam lkelerinin de byle bir pazar kurabilmeleri iin benzeri donanmlara ncelikle sahip olmalar gerektiini dnyordu. Ancak bu noktadan sonra, mallarn, insanlarn, sermayenin serbest dolaabildii ve slam lkeleri arasnda snrlarn ve vize uygulamalarnn ortadan kalkt bir slam Ortak Pazar kurulabilirdi.24 zal bu hedefi gerekletirmek iin ok sayda projelerin retilmesine nclk etti ve daha sonra da bunlar uygulamaya alt. zaln rettii projelerin bazlar, petrol, gaz ve su gibi blgesel kaynaklarn blge lkeleri arasnda ibirliini gelitirecek ynde kullanm amacna dayanyordu.25 zal, bu kaynaklarn blgesel ibirlii erevesinde kullanlmasnn blgede bar glendireceini dnyordu. Blge lkelerinin bu imkanlar ve frsatlar kullanmas iin kendisinin gelitirdii projeleri zetle yle aklyordu:

414

Orta Douda su problemi ok kt durumda Trkiyenin sularn Orta Douya tayacak boru hatlarna paralel olarak Orta Dounun petroln Trkiyeye tayacak boru hatlar yaplabilir. Daha gl ibirlii gelitirerek Orta Dounun altyapsn ina edebiliriz. Altyap, blgedeki ekonomik ibirliini nemli lde artracaktr. birlii, sadece blge devletleri arasnda deil ayn zamanda blge halklar arasndaki anlay ve iyi niyet duygularn artracak ve blge halkalar arasndaki ekonomik gelimilik an azaltacaktr. Petrol satndan elde edilen gelirler ile kurulacak olan bir ekonomik ibirlii fonu, bu projelerin yani boru hatlarnn yaplamas ve ekonomik ibirliinin oluturulmas iin uygun bir yntem olabilir.26 zaln Trkiyenin iki yoldan blgede etkili olabileceini dnyordu: Birincisi, Gneydou Anadolu Projesi, Trkiyeden blge lkelerine su aktacak olan Bar Suyu Projesi ve blgeden Trkiyeye yaplmas planlanm olan gaz ve petrol boru hatlar projeleridir. Bunlardan GAP, zaln ok byk deer verdii ve mit besledii, yapmna kendisinin Babakanl srasnda (1983) balanan Trkiyenin son yllarda gerekletirdii en byk yatrm projesidir. zal, GAPa hem Trkiyenin Gneydou Anadolu blgesinin ekonomik ve sosyal artlarn iyiletirecek (i/ulusal hedef), hem de Trkiyenin Orta Douya ve Avrupaya gda ve tarm rnleri ihracatn artracak (d politika hedefi) bir proje olarak bakyordu.27 zaln GAPtan beklentileri ile onun Trkiyeyi ABye tam ye yapma hedefi arasnda yakn balant vard. Trkiyenin 1980de balatt ihracata dayal ekonomik byme stratejisini ve Bat lkelerine dnk tarm ihracatnn karlat engelleri gz nnde bulunduran zal, bu stratejinin baarya ulamas ve engellerin kaldrlabilmesi iin Trkiyenin mutlaka ABya tam ye olmas gerektiini dnyor ve bu yolla AB piyasasnn Trkiye ihracatna byk bir pazar olacan umuyordu. zal, GAP ayn zamanda Orta Dounun potansiyel ekmek sepeti olarak gryordu. GAPn tamamlanmas sonrasnda Trkiyenin tarmsal retiminin patlamas yani tarm devriminin28 gereklemesinden sonra, ok deiik tarm rnlerini buna ihtiya duyan ran, Libya, Msr, Tunus, Cezayir, Suriye ve Irak gibi blge lkelerine ihra edebilecekti.29 Bunun yannda, GAPtan elde edilen elektrik enerjisi de, zaln uzun sredir blgeye ihra etmeyi planlad kalemlerden birisiydi. En azndan komular ve yakn blge lkeleri ile Trkiye arasnda elektrik alarnn birletirilmesi iin baz giriimleri olmutu. Ne yazk ki, zaln GAP merkezli blgesel ekonomik ibirlii dncesi, ncelikle Trkiyenin gney komularndan olumsuz tepkiler ald. GAPn baraj havzalarnn doldurulmas amacyla Frat ve Dicle nehir sularnn belli bir sre kslmas, Trkiyenin blgedeki en nemli su kaynaklar zerindeki hakimiyetinden rahatsz olan Irak ve Suriye tarafndan kar kld ve eletirildi. Trkiye ile bu lkeler arasnda srtmeye yol aan bu tepkiler ylesi bir noktaya geldi ki, zellikle Suriye Trkiyeye kar g dengesi salamak iin PKK terrne destek verme yoluna gitti. Bazlar, bu durumu, Trkiye ve Suriyenin birbirlerine kar su ve terr silahlarn kullandklar eklinde yorumladlar. Bylesi sonular, elbette zaln hi ngrmedii ve istemedii olumsuzluklard.

415

zaln Trkiye merkezli olarak ileri srd ve blgesel bara katkda bulunacan umduu bir baka proje, adyla malum Bar Suyu Projesidir. zal, yukardaki alntdan da anlalaca zere, kafasnda yle bir resim oluturmutu ki, burada Orta Dou ve Basra Krfezindeki petrol zengini lkelerden Trkiyeye petrol ve gaz borularnn yan banda Trkiyenin Seyhan ve Ceyhan rmak sularnn Suriye, Irak, Suudi Arabistan ve dier Krfez lkelerine aktlmas iin su borular bulunuyordu. Bar Suyu Projesi, blge lkelerinin su ihtiyalarn karlayacak bir zmd. Orta Doudaki su sorunun gelecekte toprak sorunlar kadar nemli olaca beklentisi ile, blgesel lkelerin bu konuda imdiden ibirliine gitmesi gerekiyordu. Yeteli su kaynaklarna sahip olan Trkiye, bu ibirliinde nemli bir rol oynayabilir ve blgesel bara katkda bulunabilirdi. Ne yazk ki, bu proje zaln hayal dnyasnn ve proje aamasnn tesine gidemedi. Baarszln iki nedeni vard: Birincisi, projenin yaplmas ok byk paraya ihtiya duyuyordu ve hibir lke bu paray yatrmaya yanamyordu. kincisi, blge lkeleri bu yolla kendilerinin Trkiyeye balanacaklar ve bunun sonucu Trkiyenin ok byk bir siyasi g kazanaca endiesini duyuyorlard. Sonu olarak, proje, kt zerinde kald ve zaln lm ile birlikte ad bile anlmaz bir hle geldi. 1980lerde likilerin Geliimi ve Zaaflar K ve SEDAK Kapsamndaki Gelimeler ncelikle, Trkiyenin 1980lerde slam Konferans rgt iindeki katlmn st dzeyine kardn gryoruz. Dnemin Cumhurbakan, Kenan Evren, Knn Kazablanka Zirvesine katlarak, Trkiyenin o dneme kadar blgeyle ilikilerinde hi grlmemi derecede bir adm atmtr. Bu katlm her ne kadar sembolik bir neme sahip idiyse de, Trkiyenin blge ve slam dnyasyla ilikilerinde geldii seviyeyi gstermekteydi. Esasnda, bu yaknlama siyasi olmaktan ok Trkiyenin d ekonomi-politiine uygun bir durumdu. Zira, Evrenin katld bu zirvede Trkiye, SEDAKn bakanln alyordu. SEDAK (slam Konferans rgt lkeleri Aras Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi), slam Konferans rgtnn ekonomik alt birimi olan ve Trkiyenin bakanln yapt projelerin yrtlmesinden sorumlu bir kurumdur. SEDAK, projeleri ok tarafl olup gerekleebilmesi iin tm ye lkelerin aktif katlm gerekiyordu.30 SEDAKn 1981de resmen kurulmasnda ve 1984de Bakanlnn Trkiyeye verilmesi ile birlikte fiilen almaya balamasnda zaln ok anahtar bir rol oynad bilinmektedir. Trkiye, rgtn hem organizasyonunda hem de ilemesinde ba rol oynamtr. rgtn daimi Bakan Trkiye Cumhurbakan olup merkezi Ankaradadr. Sekreteryas Devlet Planlama Tekilat iinde rgtlenmi olan SEDAK Genel Direktrl tarafndan yrtlmektedir. Toplantlar da dzenli aralklarla stanbulda yaplmaktadr.

416

1985teki ilk toplantsnda belirlendii zere SEDAKn tek ve temel amac, Aksiyon Plan (The Plan of Action) ad verilen ok eitli alt projeleri ieren kapsaml ve uzun soluklu bir projeyi Orta Dou lkeleri dzeyinde adm adm hayata geirmektir.31 Aksiyon Plan; ticaret, sanayileme, gda ve tarmsal kalknma, ulam, iletiim, turizm, mali ve parasal ibirlii, enerji, bilim ve teknoloji, igc ve sosyal konular, nfus ve salk ve teknik ibirlii sahalarnda ok sayda projeleri iermektedir. Bu projelerin ou, Merkez Bankas, DPT ve dier Bakanlklar gibi Trk kurumlar tarafndan nerilmi ve hazrlanmtr.32 Temel ama, zaln yukarda belirttii ekildeki bir blgesel kalknma, ibirlii ve bar yakalamaktr. O zamandan bu yana, Plan zellikle ticaret gibi baz sahalarda resmen hayata geirilmeye alld. Fakat bunlarn ou hl embriyo aamasndadr. rnein, Uzun Dnemli Ticari Finansman Projesi, ok Tarafl slam Kliring Sistemi, Blgesel hracat Kredisi Garanti Projesi, Ticari Tercihler Sistemi, Ticari Bilgi Bankas ve Standartlarn Uyumlatrlmas projeleri bu dnemde hazrlanm ve resmen yrrle girmi, fakat hibir ilerleme kaydedilememitir.33 Bu olduka kabark, kue katlara baslm sayfalarda ve arpc isimleri olan projelerin niin gerekten kayda deer bir gelime gsteremedii, ayr ve nemli bir soru olup kapsaml bir aratrmaya ihtiya duyar. Fakat burada ok genel bir aklama yapmak istersek: bu projelerin baarsz olmasnda, ok genel hatlaryla, slam dnyas ve Orta Dou blgesinin iinde bulunduu ekonomik, sosyal, sosyo-kltrel ve eitim artlarnn ve sorunlarnn, blge lkelerinin rejim tiplerinin ve liderlerinin olumsuz zelliklerinin ve elbette global ekonomik ve siyasi konjonktrn ok nemli rol oynadn syleyebiliriz. Her eye ramen, zal, SEDAK AB tipi bir blgesel rgtlenmenin nvesi ve ye lkeler arasnda gelimesini hayal ettii karlkl ekonomik ibirlii vizyonunun olumasn salayacak potansiyel bir ereve olarak gryordu. Diyordu ki: Ekonomi ve ticarete daima ok byk nem vermiimdirTrkiyenin SEDAKn kuruluunda ba rol oynad zaman da, bu hedefler dikkate alnmt. zal, her ne kadar projelerin nemli bir baarya ulaamadn kabul etse de, SEDAKn geleceinden umutluydu.34 kili Dzeydeki Ekonomik Gelimeler Trkiyenin SEDAK erevesindeki projeleri hayata sokmakta baarl ve etkili olamamakla birlikte, hem K toplantlarna aktif katlm hem de SEDAKn bakanln yapyor olmas, Trkiyenin blge ve dier slam lkeleri ile ilikilerinin gelimesine olumlu katkda bulundu. zal hkmetlerinin bu rgtlerdeki aktif katlm, rol ve politikas, Trkiyeye avantajlar kazandryordu. Ayn zamanda SEDAKn yesi olan Fastan Pakistana, Iraktan ada, Endonezya ve Malezyaya kadar bir ok lke ile sk ticari, ekonomik, sosyal, mali, teknik ilikiler gelitirdi. Bu ilikileri, mal ve petrol ticareti, mteahhitlik hizmetleri, igc ihrac, yabanc sermaye, turizm, d yardm

417

kategorilerine ayrmak mmkndr. Her kategoride youn ve hzl gelimeler olmakla birlikte, byklk ve nem bakmndan u ekilde zetlemek mmkndr. Trkiyenin blgeyle gelitirdii ticaret hacmi 1980lerde iki-e katlanarak artt. Trkiye bakmndan asl nemli olan boyut, Trkiyenin blge ve genel olarak slam lkelerine olan ihracatnn ikiye katlanarak yzde 40larn zerinde artdr. Trkiyenin blgeye olan toplam ihracat 1980 ylnda sadece 542.3 milyon dolarken, ilerleyen yllarda giderek artmtr: 1981de 1.359,5 milyar dolara, 1982de 2.153,4 milyar dolara, 1984 ylnda 2.478,5 milyar dolara, 1985de 2.974,5 milyar dolara ve 1988de 2.548,4 milyar dolara kmtr. Bylece, blgenin Trkiyenin toplam ihracat iindeki pay 1980de yzde 20lerden 1981de 40lara, 1982de yzde 47lere ykselmitir. Ki bu, Trkiyenin Avrupa lkelerine yapt ihracat amaktayd.35 Bu dnemde Trkiyenin blgeden yapt ithalatta byk bir sramama olmam, 1970lerdeki ile ayn miktarda (2.5 milyar dolar civar) gereklemitir. Blgenin Trkiyenin toplam ithalat iindeki pay, 1980lerin ilk yarsnda yzde 30-40 arasnda gerekleirken, ikinci yarsnda dme eilimi gstermitir. Trkiyenin ithal ortaklar da hep ayn lkeler olup, ana ithalat kalemi, petrol idi. Bu artlar tm Orta Dou lkelerine dengeli bir ekilde dalmam, fakat zellikle be lkede younlamt. Gerekten, bu dnemdeki Trkiyenin blgeye yapt ihracatnn ok byk blm (yzde 70in stndeki ksm) srasyla ran, Irak, Suudi Arabistan, Libya ve Kuveyte yaplmt.36 Trkiye-Orta Dou ekonomik ilikilerinde petrol ve mal ticaretinden sonra nc srada Trk mteahhitlik firmalarnn blge pazarndaki geni faaliyetleri geldi. Trk mteahhitlik firmalar, 19741990 yllar arasnda Orta Douda toplam 18.9 milyar dolarlk i balants yapt. Bu miktarn byk blm lkede younlat: Libya 9.4 milyar dolar ile toplamn yzde 46.7sini; Suudi Arabistan 4.9 milyar dolar ile toplamn yzde 27.8sini; ve Irak, 2.5 milyar dolar ile toplamn yzde 12ini. Bu dnemde Trk mteahhitlerinin Orta Douda yaptklar iler; toplu konut inaatlar, altyap faaliyetleri, yol, kpr ve tnel inaatlar, su kanallar, sulama projelerinin kanalizasyonu, liman inaat, sanayi tesisleri, otel, bro vs. inaatndan olumutur. Ayrca, mteahhitlik alannda sadece iin kendisi deil, bunun yannda inaat ilerinde kullanlacak olan malzemelerin de Trkiyeden yaplm olmas ve igc ihracna katkda bulunmu olmas da, Trkiye lehine ilave avantajlar olarak grlmelidir. 37 gc ihrac bakmndan: 1988 yl itibaryla Orta Doudaki toplam Trk igc says 451.419a ulamtr. Bunun dalm: Suudi Arabistanda 220.764 ile toplamn yzde 48,9u; Libyada 188.672 ile toplamn yzde 41,8i; ve Irakta 38.388, ile toplamn yzde 8,5i idi.38 Ortak yatrmlar alannda: Suudi Arabistan ve Kuveyt, zellikle bankaclk, sanayi ve tarm sektrlerinde olmak zere Orta Dou lkelerinin en banda yer alan lkelerdi. zellikle 1987 yl sonrasnda Araplarn Trkiyedeki yatrmlar hzla artmaya balad: 1986 ylnda toplam 82,7 bin dolar 168 iletmeye yatrlmken, 1988 ylnda toplam 141.4 bin dolar 384 iletmeye yatrld. ki yl iinde yzde 100e varan bir art kaydedildi.39 Bu alanda dikkat eken bir nokta, Irak sermayesinin Trkiyede neredeyse hibir ortak yatrma girmemi olmasdr.40

418

D yardmlar konusuna gelince: Trkiye, baz zengin Arap lkelerinden ve rgtlerinden kk miktarlarda d kredi alm olmasna karn, Irakn bu alanda hibir paynn olmad grlr. Trkiye 1979-1989 yllar arasnda Arap lkelerinden ikili dzeyde (rnein Kuveyt ve Suudi Arabistandan) ve ok ortakl fonlardan (rnein slam Kalknma Bankasndan) toplam 1.459,63 milyar dolar kredi alrken, burada Irakn pay yoktur.41 Son olarak turizm sektrne bakarsak: 1980ler boyunca Orta Doudan Trkiyeye hem turist saysnda hem de turizm gelirlerinde byk artlar kaydedildi. Bu sektrde de, Suudi Arabistan, ran, Kuveyt ve dier Krfez lkeleri ilk sralarda yer alrken, Irakn fazla paynn olmad grlyor.42 Ekonomik likilerin Siyaseti Yukardaki analizde grlyor ki, Trkiyenin 1980lerdeki blgeyle ekonomik ilikileri genel olarak -be lkede (Irak, ran, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Libya) younlamt. Bu sonu bir tesadf deil, Trkiyenin izledii d politikayla ve ayn zamanda blgedeki siyasi, askeri, ekonomik gelimelerle ok yakndan ilgili idi. Bunlardan zellikle Trkiyenin ran-Irak Sava boyunca tarafsz tutum taknmas ve her iki lkeyi de idare edecek bir politika izlemesidir. Trkiye, ne rana ve devrimine kar sert ve olumsuz bir tutum taknd; ne de Irakn rana saldrmas dolaysyla bu lkeyle ilikilerini askya ald. Zaman zaman, gerek ieride gerekse Batl lkelerde, Trkiyenin rana kar daha sert ve cezalandrc politika uygulamas eklinde talepler gelmiti. Bu amala, Trkiyenin ranla ekonomik ilikilerini askya almas ve bylece onu zor durumda brakmas tekli ediliyordu. Fakat zal, sahip olduu fonksiyonelist teori erevesinde bu tr dnceleri ve talepleri, hibir ekilde dikkate almyor, ve ideolojik-siyasi kayglarn ekonomik ve ticari ilikileri engellemeyeceini srar ediyordu. zaln bu konudaki grlerini ksaca aktaralm: Trkiye, dost ve karde ran slam Cumhuriyeti ile ilikilerine zel bir nem atfetmektedir Bizim dostluk anlaymz geici unsurlara bal deildir. Dostluklarmz uzun vadeli bir perspektif iinde gryor ve deerlendiriyoruz lkeler arasndaki ilikilerde ekonomik alanda gerekletirilen ibirliinin siyasi alandaki ortak anlaylarn pekimesine katkda bulunduu bir vakadr Trkiye savan bandan itibaren titizlikle srdrd aktif tarafszlk politikasn bundan byle de devam ettirecek ve bu politika uyarnca bar yolundaki gayretlere katkda bulunmaya ve bu erevede kendisinden beklenebilecek her trl rol stlenmeye hazr(dr.)43 Ayn ekilde, Irakla ilikilerde de, Irakn saldrgan olmas ve bandan da Saddam Hseyinin bulunmasna ramen, olumlu admlar hi deimeden devam ediyordu. Trkiye, Irakla iyi ilikileri sayesinde sadece, bu lkeyle ticaret hacmini 2 milyar dolarlara karmakla kalmyor, ayn zamanda Irakdan piyasa fiyatlarnn biraz altnda petrol ithal ediyor, ve toplam petrol ithalatnn yzde 60nn

419

stn bu lkeden temin ediyordu. Zira, Trkiye-Irak petrol boru hatlarnn 1987 ylnda devreye girmesiyle birlikte Irakn Trkiye zerinden ihracat ikiye katlanyordu (yllk 70 milyon metrekp). Dier yandan, Trkiyenin Suudi Arabistan ve Kuveytle olan yksek orandaki ekonomik ilikileri, ksmen bu lkelerin zenginlikleri ise, ksmen de zal hkmetlerinin bu lkelerin krallklaryla iyi ilikiler gelitirmesi; ve Trkiyenin bu lkelerle birlikte Sovyet Birliine kar Afgan mcahitlerini desteklemeleri ve ayn zamanda blgede ran devrimine kar lml slam fikir ve politika birliidir. Burada, Trkiyenin hem Irakla iyi ilikiler gelitirmesinin hem de Suudi Arabistan ve Kuveytle ran devrimine kar ibirliine ramen ranla iyi ilikileri gelitirmesinin tezat olduu dncesi ileri srlebilir. Bu bir tezattr, fakat ran asndan baka bir seenek fazla yoktu. nk ran, devrim sonrasnda ve sava boyunca neredeyse tm Orta Dou ve slam dnyasndan tecrit olmutu. likiler gelitirebilecek dost bulmakta glk ekiyordu. Daha da nemlisi, rann sava maliyetini karlayabilmesi iin petroln satacak ve temel ihtiyalarn karlayacak pazarlara ihtiya duyuyordu. te bu erevede, Trkiyenin nemli bir rol vard. ran, Trkiyeye petrol satmaktan ve karlnda Trkiyeden gda ve dier temel ihtiyalarn almaktan dolay gayet memnundu. Dolaysyla, ran, Trkiyenin Irak, Suudi Arabistan ve Kuveytle gelitirdii yakn ve sk ilikilerden; ve ran kart bir blok oluturmasndan raz olmasa da, gz yummak zorunda kalyordu. Trkiye de hem ranla ekonomik-ticari ilikilerini aksatmayacak bir tarafszlk politikas takip ederek, ama ayn zamanda blgedeki ran etkisine kar oluan gayr-i resmi ittifak ve g dengesinde rol oynuyordu. Ama bu ittifak hibir zaman, rnein 1950lerde Badat Paktnda olduu gibi bir kurumsallamaya gitmedi. Bu Menderesli yllar zall yllardan ayran nemli bir farktr. Dolaysyla, Trkiyenin blge lkeleri ile ekonomik-ticari ilikileri ite bu be lkeyle olan zel konumlar ve durumlarndan kaynaklanyordu. Gerekten, 1980lerin ikinci yarsndan itibaren bu zel durumlar ve konumlar ortadan kalkmaya balaynca Trkiyenin zellikle ticari ilikilerinde dler yaanmaya baland. Bu dleri drt faktre balamak mmkndr: petrol fiyatlarnn dmesi sonrasnda zengin lkelerin daha az ihracat yapmak zorunda kalmas; ran-Irak Savann sona ermesinin etkileri; Irak ve Libya gibi lkelerin Trkiyeye borcunun deyemez hale gelmesi; Trkiyenin AT pazarnn giderek normallemeye balamas ve ticari ilikileri artmas; ve nihayet aada deineceimiz gibi Irakn Kuveyti igal etmesi sonrasnda yaanan olumsuz gelimeler. Trkiyenin blgeyle ekonomik ve siyasi ilikilerinin gelimesinde rol oynayan bir baka faktr, Trkiyenin srail ile ilikilerini 1980ler boyunca dk dzeyde tutmasdr. srailin 1980 ylnda Kuds bakent ilan etmesi sonrasnda Trkiye bu lke ile ilikilerini maslahatgzar seviyesine indirerek tepki gstermiti. Bu tepki 1980ler boyunca devam etti: Trkiye-srail ilikileri olduka belirsiz bir ekilde devam etti. Buna karlk, Trkiye, 15 Kasm 1988 ylnda Filistin devletinin ilan edince ilk tanyan lkelerden biri oldu.44 1990lar: Amerikan

420

Hegemonyasnda Orta Dou ve Trkiye 1990larn bandan itibaren Trkiyenin d politika ortam ve elbette Orta Dou blgesi ok nemli olaylara sahne oldu. nce Irakn Kuveyti igali sonrasnda Krfez Sava, ardndan Sovyetler Birliinin kmesi ve blgede ortaya kard sorunlar, daha sonra halen devam etmekte olan Arapsrail bar sreci ve nihayet Balkanlarda sava. Tm bu deiimler, Trkiyenin Orta Dou politikasn derinden etkiledi. Trkiyenin yukarda belirtilen tarafszlk ilkesi, en azndan 1960larn ortalarndan itibaren kurulmaya allan Orta Douya yaknlama admlar, tamamen sona erdi. Trkiye, Krfez Savayla birlikte, hem genel olarak d politikasnda hem de zel olarak Orta Douya dnk politikasnda byk deiim yapt. Bu deiimin znde ncelikle Krfez Sava ve sonrasnda meydana gelen gelimeler ve blgedeki souk sava kamplamasnn sona ermesi sonrasnda ABDnin etkinliinin artmas vardr. Krfez Sava ve Trkiyenin kilemi Irakn Kuveyti 2 Austos 1990 tarihinde igali ile balayan ve ABD nderliindeki Krfez Koalisyonunun Irak malup etmesi ile 28 ubat 1991 tarihinde resmen son bulan Krfez Sava, Orta Dou blgesinin ve zellikle Trkiyenin de iinde bulunduu blgenin talarn yerinden oynatt. Krfez Sava, Trkiyeyi en bandan yani Irakn Kuveyti igalinden itibaren yakndan ilgilendiriyordu. Irakn Kuveyti igali Trkiyeyi birbiriyle elien iki alternatifle kar karya koydu: Bir yanda, Trkiye ile Irak arasnda ok sk ve ok ynl ilikileri vard. ki lke arasnda, ekonomik, ticari, mali, sosyo-kltrel ilikiler, petrol boru hatlar sistemi, ortak etnik sorunlar ve enerji gibi konular zerine oturan bir karlkl bamllk sistemi vard. Bu bamll sona erdirmek, kesinlikle Trkiyenin lehine deildi, maliyeti yksekti. Ama dier yandan da, Irakn Kuveyti igali hibir ekilde ve mazeretle kabul edilemez bir davrant. Eer Irak geriye pskrtlmezse, ileride daha byk sorunlara yol aard. Bu iki nedenle Iraka kar oluan Krfez Koalisyonuna katlmas gerekirdi. Dier yandan, Trkiyenin Krfez Koalisyonuna destek vermesi, ayn zamanda onun tarafszlk ilkesinden ayrlmas anlamna geliyordu. Bylesi etrefilli ve zor bir ikilem, Trk d politikas karar vericiler iin hem igalin yaand gnlerde ve hem de savatan sonraki gnlerde hep gndemde oldu. Trkiye, bu ikilem karsnda, tercihlerden ikincisini seti: Yani, Trkiye 1960larn bandan itibaren dikkatle srdrd denge ya da tarafszlk politikasn terk ederek, ABDnin nderliinde oluan Birlemi Milletler mterek gvenlik sistemi erevesinde blgedeki en nemli ekonomik partneri olan Irakla ilikilerini kopard: ok sk ekonomik ambargo uygulad; petrol boru hatlarn kapatt; mteahhitler ve iiler ilerini terk edip geri dndler; sosyal balantlar koptu; ve siyasi-

421

diplomatik temaslar durma noktasna geldi. Bylece, Trkiye, 1973ten itibaren Irakla arasnda bytt ilikileri birka gn iinde sona erdirdi. Trkiyenin Iraka kar politikasnn oluumunda rol oynayan iki nemli boyut vardr: Bunlardan ilki petrol boru hatlarnn kapatlmas dahil ekonomik ambargo uygulamas, dieri de ncirlik hava ssnn ABD uaklarnn kullanmna alarak askeri operasyona dolayl olarak katlmasdr. Yani hem ekonomik hem de askeri bakmdan Iraka kar sava katlan Trkiye, gerekten radikal bir dn yapt. Bu dn belki de Menderes hkmetlerinin 1950lerde Orta Douya dnk uygulad politikaya geri dn eklinde deerlendirilebilir. Trkiyenin uzun bir sre sonra tekrar Orta Dou blgesinde bylesi bir davran gstermesinin nedenleri nelerdir? Trkiyenin Krfez Savandaki davrann belirleyen d ve i nedenleri u ekilde aklayabiliriz. Trkiyenin Krfez Sava politikasn belirleyen birincil ve hakim etmen, uluslararas ortamdaki gelimelerdir. Bu politika, Trkiyenin kendi i dinamiklerinin rettii ve uyguland bir srete olumad. Irakn Kuveyti igali ylesi bir saldr idi ki, neredeyse tm dnya bu igale kar kt ve Irakn igalinin sona erdirilmesini istedi. Bu amala, Iraka kar Krfez Sava dneminde, hatta tm 20. yzylda hi rnei grlmeyen bir uluslararas tepki ve nihayetinde koalisyon olutu. En bata ABD, Avrupa ve dier gelimi devletler, Iraka kar sratle bir araya geldiler, ambargo koydular ve blgeye byk bir askeri ynak yaptlar. ABD, tarihinin en byk askeri ve silah ynan yapt. Daha nemlisi, Batl lkelerin eylemlerine Sovyetler Birlii ak bir ekilde destek verdi. En azndan kar kmad, tepki gstermedi. Bu srpriz gelime Krfez Koalisyonunun oluumu ve faaliyetlerindeki baarsnda rol oynayan byk bir faktrd. Bylece, ABDnin nclnde alan Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi hzl ve ok sayda kararlar alarak, Iraka kar uluslararas kamuoyu oluturabiliyordu. Koalisyonun dier kesimi olan Arap ve slam dnyasnn tavr da nemliydi. Her ne kadar Arap dnyas, Iraka kar alnmas gereken tedbirler konusunda ikiye blnse de, nemli aktrler olan Msr, Suriye ve Suudi Arabistan dahil 13 Arap devleti ABDye ak destek verdi. Arap dnyasnn ald pozisyon, Trkiyenin Krfez Sava politikasnn oluumunda ok nemli bir rol oynamtr. Araplarn gemite grlen eletirilerinden endie duyan Trk yneticiler, onlarn byle bir duruu sonrasnda daha rahat olabildiler. Gerekten, Cumhurbakan zal, Trkiyenin politikasna destek bulabilmek ve merulatrmak amacyla bu gstergeyi sk sk kullanma ihtiyac duydu. Batda, Douda, slam dnyasndaki devletlerin ve kamuoyunun ezici ounluunun Iraka kar durduu bir ortamda, Trk d politikasnn tavr da farkl olmad: Trkiye de vagon katarna takld! Fakat, bylesi bir uluslararas basknn etkili ve baarl olabilmesi iin, bu basky ve uluslararas ortam doru bir ekilde okuyabilecek, ak ve esnek imaj olan karar alclarn olmas gerekir. Dolaysyla, Trkiyenin Krfez Savanda ani politika deiimini aklayabilmek iin, Trk d politikas karar alclarn anahtar roln dikkate almak gerekir. Bu noktada, olduka pragmatik ve dinamik bir alglamaya sahip olan Turgut zaln rol ortaya kmaktadr. zal elbette kendi bana hareket etmiyordu: Hkmette ve Parlamentoda kendine yakn bakanlarn ve parlamenterlerin olduu

422

bir karar alma sisteminin en tepesinde oturuyordu. Gerek Babakan Akbulutun hkmeti gerekse ANAPl milletvekilleri, zaln d politika eylemlerine nemli bir itiraz etmiyordu. Trkiyedeki karar alma mekanizmasnn en etkili konumunda bulunan Cumhurbakan Turgut zaln sahip olduu vizyon da, Trkiyenin Krfez Savandaki politikasn belirleyici faktrlerdendi. zal nasl dnyordu? Beklentileri nelerdi? Hedefinde ne vard? Bunlar zaln vizyonunu ve onun Krfez Sava politikasn anlamak iin cevaplandrlmas gereken nemli sorulardr. En bata belirtelim ki, zaln vizyonu olduka komplike ve bazlarna gre tezatlarla doludur. Burada ksaca belirtmek gerekirse: 45 zala gre, Trkiye Bat ile Dou arasnda bir kpryd; Trkiyenin her iki dnyada da aktif rol oynamas ve her iki dnyann da deerlerini ve avantajlarn kullanmas gerekirdi; Krfez Sava, vizyonunu gerekletirmek iin altn bir frsatt. Trkiye, Batl ve Orta Dounun Arapslam lkelerinden oluan Krfez Koalisyonuna destek vererek her iki dnyaya da ne kadar gvenli bir dost olduunu imdi gsterebilecek; sava boyunca ve sonrasnda ortaya kacak frsatlardan bylece yaralanabilecekti. zaln Krfez Koalisyonundan beklentilerini genel olarak iki grupta toplayabiliriz: Trkiyenin ambargodan doan zararlarnn Koalisyon yelerince karlanmasn salamak; ve sava boyunca ve sonrasnda Trkiyenin toprak btnlne gelebilecek bir tehdide kar Koalisyonun Batl yelerinin ve zellikle ABDnin askeri ve siyasi desteini alabilmek ve bylece savatan zararsz kabilmek. Trkiyenin lke btnl ve gvenliine tehdidin kayna Irak deil, fakat bamszlk iin ayaklanacak olan Krt ayrlk hareketi idi. Blgede yani Kuzey Irakta kurulabilecek olas bir Krt devleti, en byk endie ve tehdit kaynayd. zaln Krfez Sava politikasnn temelinde zellikle bu ikincisi nemli rol oynar. Fakat, zaln Krfez Sava politikasnn Trk d politikasna etkileri, savatan ve hatta onun lmnden sonra uzun yllar devam etmitir. 1990larda Trkiyenin Orta Dou politikasnn ana gndem maddesi, Irak sorunu ve onun ortaya kard olumsuz sonularn giderilmesi olmutur: Trkiye bu makalenin yazld srada Iraka kar olmaya devam ediyordu. Bunun yannda, on yl boyunca Kuzey Irakta ve Anadolunun dousunda patlak veren PKK terrizmiyle mcadele ediyordu; ve bunun iin ok yksek ekonomik, mali ve insani maliyet denmiti. Ayn ekilde, eki G, uzun yllardr Trkiyede konulanyor ve Kuzey Irakta operasyonlar yapyor. Bir Krt devleti gerek anlamda kurulmad, ama bundan sonra kurulma ihtimalinin olup olmad tartmaya ak bir konudur. Sovyetler Birliinin Sonu ve Yeni Problemler 1990larn balarnda meydana gelen ikinci nemli olay, Sovyetler Birliinin kmesi ve pandorann kutusunun almas idi. Pandorann kutusundan kan yeni durum ve beraberindeki sorunlar, Trkiyenin bu blgeye ok yakn ilgi gstermesini zorunlu klacak kadar nemliydi: Orta Asya ve Kafkaslar blgesinde o zaman kadar gndemde hi olmayan ve ou kapal kutu olan bir ok Trk devletleri, uluslararas politika sahnesine kt. Trkiye bu devletlerle yakn iliki gelitirebilmek

423

amacyla yeni bir d politika stratejisi gelitirmeliydi. Fakat, bu devletlerin bazlarnn Rusya ile balarnn hl devam ettii ve bazlarnn da aralarnda sorunlar olduu dikkate alndnda, Trkiyenin ok dikkatli olmas ve dengeli bir politika izlemesi, hatta eer gerekirse elini tan altna koymas gerekiyordu. Halbuki, Trkiye bu tr deiimlere ve yeniliklere hazrlkl deildi. Daha nce bu dnyayla hibir ilgisi ve temas olmamas nedeniyle blgenin hassas zelliklerini bilemeyecek kadar kt durumda yakaland. Ksa srede ilgisini bu blgeye younlatrarak a kapatmaya alt. Bu youn Orta Asya ve Kafkaslar ilgisi, Trkiyenin Orta Douya ilgisinde d beraberinde getirdi. Trkiyenin Orta Douyu d politika gndeminde alt sralara ittii bile sylenebilir. Bununla birlikte, Trkiyenin Orta Dou blgesinden kendisini kurtarabilmesi mmkn deildir. Zira, Trkiye, Orta Asya ve Kafkaslar blgesinde baz Orta Dou lkeleri ile rekabet yapmak ve/veya ibirliine gitmek zorunda kalmaktadr. Birinci adan, Trkiye, blgede etkinlik salamak konusunda ran ile znde siyasi-ideolojik rekabet iindedir: Trkiye kendi siyasi, ekonomik ve ideolojik rejimini blgeye ihra etmeye alrken, ran da kendi slam anlaylarna uygun bir rejimin blgede kk salmasna almaktadrlar. Dier yandan, Trkiye, Batl lkeler ve srail, blgede ortak yatrm faaliyetleri yapma konusunda bir ibirlii gelitirmilerdir. Arap-srail Bar Sreci Trkiyenin Orta Dou politikasnn gndem maddelerinden biri, her zaman olduu gibi Arapsrail atmas ya da sorunudur. Krfez Savann hemen ardndan Arap devletleri ile srail arasnda bir bar sreci balad. Trkiye, her zaman olduu gibi bu srecin asli bir paras deildir. Bunun yerine klasik politikasna devam etmek istemektedir: Hem srail ile hem de Araplarla yakn iliki iinde olmak; her iki taraf da memnun klacak bir politika izlemeye devam etmek. Fakat, 1990larn zellikle ikinci yarsnda Trkiyenin srail ile ilikileri, tarihindeki en st seviyeye ykseldi. Her ne kadar, Trkiye, Arap-srail bar srecinde sylem ve teorik olarak tarafsz kaldn ve her iki tarafa eit mesafede olduunu ilan etse de, pratikte Trkiyenin sraile daha ok yaknlat grlr. Zira, 1990larda Trkiye ve srail gerekten ileri dzeyde bir ibirlii iine girmilerdir. Krfez Sava sonrasnda Trkiyenin daha nceki denge politikasnn srail lehine deitiini gsteren pek ok admlar atld: srailin Trkiyedeki temsilcilii maslahatgzarlk seviyesinden bykelilik seviyesine ykseltildi; iki lke arasnda st seviyede (Cumhurbakan, Babakan, Dileri bakan vb) ve youn diplomatik ziyaretler geliti; bunun sonucunda ABDnin de katlmyla l askeri ibirlii gelitirildi; iki lke arasnda yaplan ekonomik, ticari, turizm zerine anlamalar imzaland; ve istihbarat konularnda anlamalar ve diyalog artrld. zellikle istihbarat bilgilerinin karlkl deiimi anlamas erevesinde, iki lkenin kar karya bulunduu terr rgtlerine kar ibirliine gidildi. srailin PKK ile ilgili istihbarat bilgilerini Trkiyeye, Trkiyenin de sraile kar mcadele eden Hizbullah ve dier slami gruplarla ilgili bilgileri sraile verilmesi

424

konusunda anlald. 1999-2000 yllarnda Trkiyede yaplan operasyonlar, bu anlamann uygulandn ve sonular verdiini gsterir. Dier yandan Trkiye, Filistin Devletinin kurulmasna destek verdiini ve bu devletin alt yapsnn, ekonomisinin ve ticaretinin glendirilmesi iin her trl destei vereceini ilan etmesi, denge politikasnn bir gereidir. Trk yneticiler, sraile gittikleri her seferde, muhakkak Filistin temsilcileri ile de resmi grmeler yapm ve onlara sempatik destek vermilerdir. Fakat, Trkiyenin diplomatik adan yapt bu destek, maalesef dier alanlara yani ekonomik, ticari, siyasi destee pratikte yansmamtr. Trkiyenin resmi grler ve ifadelerle verdii olumlu grnt uygulama aamasna geememitir. Zira, srail-Filistin sorununda ve bar srecinde Trkiyenin dorudan ve elle tutulur bir etkisinin ya da katksnn olduunu syleyebilmek gtr. Daha genel adan bakldnda, Trkiyenin Arap ve slam dnyasyla ilikileri de 1980lerin ok gerilerine dt: Trkiyenin Irak, Suriye, Libya, ran, ve arada srada da olsa Suudi Arabistanla yaad sorunlar, Trkiyeyi blgeden byk oranda soyutlad. Trkiyenin 1980lerde bu lkelerle gelitirdii, ticari (petrol hari), ekonomik, mteahhitlik, turizm ve dier ilikileri zayflad veya durdu. 1990larda Trkiyenin Orta Dou politikas genel olarak Irak sorununa, PKK sorununa ve dolaysyla Suriye ile ilikiler zerine younlarken, dierleri gndem dnda kald. Bu ilikiler ise, Trkiyenin ABD ve Birlemi Milletlerin Irak politikasna bal olarak devam etti. Sonu olarak, Trkiyenin 1990lardaki Orta Dou politikas ABDnin blgedeki hegemonyasnn etkisi altnda geliti ve iledi. Sonu Trkiyenin Orta Dou politikas, ncelikle onun genel devlet ideolojisinin ve bu erevede oluan d politikasnn bir trevidir. Trkiye Cumhuriyetinin temel d politikasn belirleyen ve onun tercihi olan Batllama arzusu ve Bat ile ibirliinin durumu, onun Orta Dou politikasnn eilimini ve durumunu da belirlemitir. Esasen Trkiye, Orta Douyla ilgilenmek ve sk ilikiler gelitirmek niyetinde deildir. Bu nedenle, Trkiye, istisnai ksa dnemler hari Orta Douya ait ve zgn bir d politika gelitirmemi, blgeye ikincil ve hatta son zamanlarda daha alt seviyelerden bakmtr. Orta Douyla ok sk ilikiler gelitirdii anlarda bile Bat faktr daima gndemde olmutur. Hatta bunu Trkiyenin Bat adna ve Bat iin oynamas gereken bir rol ve grev olarak grmek mmkndr. Fakat, ideolojik sabiteye ramen, uluslararas konjonktrde ve blgede meydana gelen gelimeler ve dnmler, Trkiyenin Orta Dou politikasnda dalgalanmalara neden olmutur. Trkiye, ideolojik tercihlerine ramen, blgeye gitmek, blgeyle ilgilenmek ve rol oynamak durumunda kalmtr. Uluslararas konjonktrn zorlad bu yaknlama, genellikle Bat perspektifinden yaplm olmakla birlikte, rnein 1970lerde ve ksmen de 1980lerde Bat lkelerinin politikalarna ramen gereklemitir. Yani, 1970lerdeki Orta Dou politikas, zellikle K ve FK ile yaknlama ve blge devletleriyle askeri ibirlii dncesi Batya tepki olarak geliirken; 1980lerdeki politika, zellikle ranla sk ilikiler ve sraille dk dzeyli ilikiler konusunda, Batl lkelerin beklentilerinin ve

425

isteklerinin tesinde gereklemitir. Bu tr istisnalarn oluumunda dnemin liderleri olan Erbakan, (1970lerdeki) Ecevit, ve zaln nemini gz ard etmemek gerekir. Bu liderler, gerek i politikadaki ama zellikle uluslararas ortamdaki frsatlar kullanarak blgeye yaknlamak istemiler ve nemli admlarn atlmasn salamlard. Fakat, bu liderlerin etkinliinin de, ayn ekilde uluslararas ve blgesel konjonktr ile yaknda ilgili olduu da bir gerektir. Zira, bu liderlerin de iinde bulunduu konjonktr deiince, Trkiyenin blge politikasnda eski konuma tekrar dnlmtr. Sonu olarak, Trkiyenin 80 yllk Orta Dou politikas, en bandan itibaren uluslararas konjonktrn etkisi altna olumu ve gelimitir. Trkiyenin blgeden kopmasnda ve yaknlamasnda, blgedeki ve dnyadaki gelimeler belirleyici rol oynamtr. Bu srete, ideolojik tercihler genellikle ikinci planda kalrken, daha ok liderlerin kiisel zellikleri n plana kmtr.

Mahmut Bali Aykan, Ideology and National Interest in Turkish Foreign Policy Towards the

Muslim World, 1960-87, Yaymlanmam Doktora tezi, Virginia niversitesi, 1988. 2 Daha nceki bir yazmzda Trkiyenin blgeye dnk politikasn belirleyen dnya-blge

konjonktrnn iinde bulunduu olumlu ya da olumsuz artlar ve Trkiyenin kendi i politika ortam ve bunun d politikaya yansmalar zerinde durmutuk. Ramazan Gzen, Amerikan Kskacnda D Politika: Krfez Sava, Turgut zal ve Sonras (Ankara: Liberte, 2000), Bl. 1: Trkiyenin Orta Dou Politikas: Eilimler ve Nedenleri. 3 Aykan, a.g.e.; Ali Kazancgil ve Ergun zbudun (der), Atatrk: Founder of a Modern State

(London: C. Hurst & Company, 1981), deiik blmler. 4 a.g.e. 5 Bu demek deildir ki, Trkiyenin Bat dnyasndaki konumu bitmitir. Bu yaznn alanna Enver Ziya Karal, The principles of Kemalizm, Ali Kazancgil ve Ergun zbudun (der.),

girmedii iin bu konuya ancak ilgili olduu kadar deinilecektir. 6 1990). 7 Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas, 1919-1973 (Ankara: A SBF Yaynlar, George McGhee, The US-Turkish-NATO-Middle East Connection (London: Macmillan,

1982), s. 240. 8 2001). 9 A.g.e. Hseyin Bac, Trk D Politikasnda 1950li Yllar (Ankara: METU yaynlar, 2. Bask,

426

10

Trkiyenin srail ile ilikileri konusunda bkz: rnein, An Analysis of the Infuence of

Turkeys Alignment with the West, and of the Arab-sraeli Conglict upon Turkish-Israeli and TurkishArab Relations, 1947-1977, yaymlanmam Doktora tezi, Princeton niversitesi, 1983; Blent Aras, The Place of the Palestinian-Israeli Peace Process in Turkish Foreign Policy, Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, C. XX, No. 2, Winter 1997; Sha Blkba, Trkiye-srail: Mesafeli Yaknlktan Stratejik Ortakla, . al, . Da ve R. Gzen, Trkiyenin D Politika Gndemi (Ankara: Liberte Yaynlar, 2001). 11 12 lter Trkmen, D Politika ve Ekonomi (stanbul: KV Yaynlar, 1982). zaln siyaset, iktisat ve zihniyeti konusundaki bir derleme: hsan Sezal ve hsan Da

(der), Kim Bu zal?: Siyaset, kitisat, Zihniyet (sanbul: Boyut Yaynlar, 2001). 13 zaln M. Parkera verdii mlakat, Arabia, Temmuz 1982, s. 18-19. zaln slami

kimliiyle ilgili olarak ayrca: Hasan Cemal, zal Hikayesi (Ankara: Bilgi Yay., 1989); ve Ufuk Gldemir, Texas-Malatya (sitanbul: Tekin Yay., 1992), s. 360-395. 14 zal, I. Madaniye verdii mlakat, D Basn ve Trkiye, 3 Eyll 1990, Blten No. (B. N.)

159, s. 9-10. 15 16 17 zaln beyan, D leri Bakanl Belleteni, (Ocak 1984) No. 1, s. 53. rnein, Cemal, zal Hikayesi, s. 136-153. Walter F. Weiker, Turkey, the Middle East, and Islam, The Middle East Review, C. 17,

No. 3, (Spring 1985). 18 Fonksiyonelist yaklamla ilgili olarak bkz. rnein: A. J. R. Groom and Paul Taylor (ed.),

Framework for International Co-operation (London: Pinter Publishers, 1990). 19 zaln Uur Dndara verdii mlakat, Summary of World Broadcast (SWB), ME/0976,

E/24-27, 22 Ocak 1991. 20 Turgut zal, An Inevitable War, Foreign Broadcast Information Service (FBIS)-WEU, 20

ubat 1991, s. 36-37. 21 zaln Ali Krcaya verdii mlakat SWB, ME/1034, A/15, 1 Nisan 1991; zaln The Gulf

Times muhabirine verdii mlakat, Newspot, 12 Temmuz 1990. 22 zal, SEDAK toplantsnda a konumas, 6-9 Ekim 1991, COMCEC Report (Ankara:

DPT COMCEC Coordination Office, 1991), s. 101-108. 23 zal, SEDAK toplantsnda a konumas, 5 Eyll 1989, COMCEC Report (Ankara:

DPT COMCEC Coordination Office, 1989).

427

24 25

zal, M. Parker ile mlakat. zal, The Gulf Times ile mlakat; Turgut zal, Turkey: An Unwanted War Became

Unavoidable, International Herald Tribune, 23 Ocak 1991; zal, al-Sharq al-Awsat ile mlakat, FBISWEU, 21 ubat 1991, s. 38. 26 27 28 29 zal, An Inevitable War. . David Huston, zaln Gzyle Gap, Gnaydn, 28 ubat 1990. Newspot, 29 August 1990dan alnt. zal, M. Parker ile mlakat; Turgut zal, Turkey in Europe, Europe in Turkey (Nikosa: K.

Rustem & Brother, 1991), s. 314. 30 SEDAK hakknda bkz: The SESTRIC, Information Report; Progress Report on the

Activities of the COMCEC (to) the Fifth Islamic Summit Conference, Kuveyt, 26-29 Ocak 1987 (Ankara: DPT COMCEC Coordination Office, 1986). 31 Aksiyon Plan 1981de Taifte yaplan nc slam Konferans rgt Zirvesinde resmen

kabul edildi. Plann ayrntlar iin bkz.: COMCEC Report (Ankara: DPT COMCEC Coordination Office, 1991). Aksiyon Plan dnemin Dileri Bakan lter Trkmen tarafndan aka savunulmu ve Trkiyenin rol ortaya konmutur: lter Trkmen, D Politika ve Ekonomi (stanbul: KV Yaynlar, 1982). 32 Selim lkin, IDBde nemli Gelime Var, Dubai ve Krfez lkeleri Tekstil Piyasas

(Ankara: HDTM Yaynlar, 1990), s. 20. 33 SEDAKn gndemi iin bkz.: SEDAK Gndemindeki Projeler Konusunda Bir

Deerlendirme (Ankara: DPT COMCEC Coordination Office, 1988). 34 konuma. 35 Yusuf Ziya rbe, Trkiyenin D Ekonomik likilerinde slam lkeleri (Ankara: Trkiye zaln SEDAKn 6-9 Ekim 1991 tarihleri arasnda yaplan toplantsnda yapt

Odalar Birlii, 1990), tablo 26, s. 72-73. 36 37 A.g.e., tablo 27, s. 75-76. Trk Mteahhitler Birlii, A Study on International Contracting Services, (Ankara: Trk

Mteahhitler Birlii, 1990), s. 18-19; Esin Ayanolu, 1980 Sonras Yurtd Mteahhitlik Hizmetlerindeki Gelime ve Teknoloji hracat (Ankara: HDTM IGEME, 1990), s. 13-14, ve 16; rbe, a.g.e.

428

38 39

rbe, a.g.e., s. 106. Bu bankalar: Al-Baraka, Faysal Finans, Suudi-Amerikan Bankas, Arap-Trk Bankas,

Bahreyn ve Kuveyt Bankas, Habib Bank, Bank Mellat. rbe, a.g.e. s. 74-77 ve 127. 40 1990. 41 Bu kredilerin dalm: $822.5 milyon KBdan; $333 milyon Suudi Kalknma Fonundan; HDTM, Turkeys Main Economic Indicators, April 1991, Tablo 28, s. 47. Ayrca, Devlet

Planlama Tekilat Yabanc Sermaye Bakanl, Yabanc Sermaye Raporu, 1987-1989, Haziran

$127 milyon Kuveyt-Arap Ekonomik Fonundan; $40 milyon zel OPEC Fonundan; $27 milyon AbuDabi Arap Ekonomik Kalknma Fonundan. rbe, a.g.e., s. 159. 42 43 rbe, a.g.e., s. 135 ve 141. Babakan Sayn Turgut zaln ran Babakan Sayn Musavi onuruna verdii yemekte

yapt konuma, 15 ubat 1989, Babakan Turgut zaln Yurtd temaslarndaki konumalar, 13. 12. 1988-31. 10. 1989 (Ankara: Babakanlk Basmevi, 1989). 44 Muhittin Ataman, zal ve slam Dnyas: nan ve Pragmatizm, hsan Sezal ve hsan

Da, Kim Bu zal?: Siyaset, ktisat, Zihniyet (stanbul: Boyut Yaynlar, 2001). 45 Ayrntlar iin bkz: Ramazan Gzen, Amerikan Kskacnda D Politika: Krfez Sava,

Turgut zal ve Sonras (Ankara: Liberte Yaynlar, 2000), 4. Blm.

429

Trkiye'nin srail le likileri (1948-2001) / Dr. ar Erhan [s.251-259]

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi / Trkiye Bin dokuz yz doksanlarn ortasndan itibaren ykselie geen Trkiye-srail ilikilerinin kkleri, Filistin blgesinde bamsz bir srail Devletinin kurulduu 1948e kadar uzanr. 20. yzyln sonlarnda ikili ilikilerde ortaya kan ykseliin sebepleri sadece o dnemin siyasi ve iktisadi konjonktryle aklanmaya alldnda yanlgya dlebilir. Nitekim, bu metod benimsenerek hazrlanan aratrmalarn ounda, 1995ten nce Trkiyenin sraille hibir ilikisinin olmad ya da ikili ilikilerin evvelce hep souk cereyan ettii hatas gzlemlenmekte, byle olunca da, ortaya atlan stratejik, ekonomik veya siyasal sebeplerin hibiri, Ankara-Tel Aviv yaknlamasn izah etmeye yetmemektedir. Trkiyenin bir ok devletle ilikisinde olduu gibi, sraille ilikilerinde de bugn alglayabilmek iin gemii ok iyi bilmenin gerekli olduu aikrdr. Bu makalede, balangcndan bugne Trkiyesrail ilikilerine ana hatlaryla deinilecek, 53 yllk sre zarfnda yaanan ykseli ve dlerin sebepleri aratrlarak bugn anlamaya yardm edecek verilere ulalmaya allacaktr. Temkinli Balang ngilterenin Filistindeki manda ynetimini sona erdirmesinin ve blgedeki son ngiliz asker birliinin Yafa limann terk etmesinin hemen ardndan 14 Mays 1948de srail Devletinin iln edilmesi, ilk anda Trkiyede endieyle karland. Dnyann en sorunlu blgelerinden Ortadouda, Araplarn muhalefetine ramen bamsz bir srail Devletinin kurulmas mevcut sorunlar bsbtn iinden klmaz bir duruma getirebilirdi.1 Birinci Dnya Savann ardndan Filistinde bir manda ynetimi kuran ngiltere, 1917de Dileri Bakan Arthur J. Balfourun, daha sonra kendi adyla anlacak deklarasyonunda aklad Majestelerinin hkmeti Filistinde Yahudi halk iin bir ulusal yurt kurulmasn uygun karlamaktadr ve bu amacn gereklemesi iin her trl abay harcayacaktr2 taahhdne sadk kalarak, Yahudilerin kitlesel olarak Filistine g etmelerine gz yummu, blgedeki nfus kompozisyonunun deimesi iin gerekli zemini hazrlamt. ngiltere, kendisi iin byk nem tayan petrol blgelerini elinde bulunduran Araplarn rahatszl sonucunda, 1920lerin ortalarndan itibaren Filistinin tamamen Yahudi egemenliine girmesini istemediini, sadece Yahudilere, Araplarn yannda bir yurt kurulmas fikrini desteklediini aklamasna ve Milletler Cemiyeti (MC) Konseyinin bu yndeki tam desteini almasna ramen, Dnya Siyonist rgtnn planl biimde yrtt Filistine g politikasnn nne geememiti. 1930lardan itibaren sorun iyice derinlemi, Filistinde kurulan, rgun, Stern, Haganah gibi Yahudi terr rgtleri Filistinli Araplar yzyllardr yerlemi bulunduklar

430

topraklardan zorla atmaya balam, zaman zaman da bunu engellemeye alan ngiliz birliklerine sabotajlar dzenlemilerdi.3 Filistin sorununu zmekte baarsz olan ngiltere, kinci Dnya Savandan sonra konuyu 2 Nisan 1947de Birlemi Milletlerin (BM) gndemine getirmi, bylece topu BMye atarak, uzun yllardr kendisine yk olan bu konudan kurtulmay amalamt. BM Genel Kurulu, 15 Mays 1947de Birlemi Milletler Filistin zel Komisyonu adl zel bir alma grubunun kurulmasna, Komisyon yelerinin Filistine gidip almalar yapmasna ve bir rapor hazrlamasna karar vermi, Komisyonun almalar sonucunda, Araplarn muhalefetine ramen 29 Kasm 1947de BM Genel Kurulunda yaplan oylamada Filistinin Araplarla Yahudiler arasnda taksim edilmesine karar verilmiti. Trkiye, Filistin Sorununun BMde grlmesi srecinde, taksim fikrine kar kan Arap lkelerinin yannda yer alm, bamsz bir Filistin Arap Devletinin kurulmasn desteklemiti. Trkiyenin bu destei, Filistin zel Komisyonunun hazrlad raporun Genel Kurulda grlmesi srasnda da srm, taksim kararnn oylanmasnda Trkiye, aralarnda 6 Arap lkesinin de bulunduu 12 lkeyle birlikte red oyu kullanmt. Trkiye, Arap devletleriyle yakn ilikiler kurmak isteyen Sovyetler Birliinin (SSCB) bile taksim lehine oy kulland bir ortamda, Araplara duyduu bir sempatiden tr deil, Filistinin Araplarla Yahudiler arasnda blnmesinin blgeye getirecei istikrarszln verdii endieyle byle bir tavr taknmt.4 srailin bamszln endieyle karlamasnn da en temel sebebi buydu. srail konusunda Ankarann endieleri yukarda sraladmz konularla snrl deildi. srailin kinci Dnya Savann hemen arkasndan olumaya balayan iki kutuplu dnya ierisindeki konumunun henz belli olmamas, Moskovann 19 Mart 1945 tarihinde Ankaraya verdii ve 1925 Trk-Sovyet Saldrmazlk Anlamasn uzatmayacan ifade ettii notadan sonra youn bir komnist tehdit hissetmeye balayan Trkiyeyi temkinli olmaya itiyordu. srailde kurulan ve sosyalist anlayla alan kollektif iftlikler (kibbutz), kooperatif fabrikalar, SSCBnin yardmyla sraille sokulan ek yapm silahlar, SSCBden blgeye youn Yahudi g ve devletin kurulmasnda etkin rol oynayan ii sendikalar Trkiyede bu devletin SSCB ile yakn ilikiler kurduunun ve Ortadouda yeni bir Sovyet peykinin ortaya ktnn dnlmesine yol at.5 Trkiyenin Sovyet tehdidini iliklerine kadar hissettii bir ortamda, Sovyetlere yakn olduu dnlen bir devletle yaknlama sz konusu olamazd. Bu anlayla, Trkiye sraili diplomatik olarak tanmak ve ilikilerini gelitirmek iin acele etmekten ekindi. srailin bamszlk ilann kabullenemeyen Msr, Suriye, rdn ve Irakn bu lkeye sava amalaryla balayan srete, Trkiyenin sraile yaklamn etkileyen baz yeni parametreler ortaya kt. Bunlardan ilki ABD ve ngilterenin Trkiyenin sorunun zmnde arabuluculuk rol stlenmeyi kabul edip etmeyeceini sorgulamalaryd. Dileri Bakan Necmettin Sadak, ngiltere Bykelisinin bu yndeki sorusuna verdii cevapta Trkiyenin ancak u artlarla arabuluculuu kabul edebileceini

431

belirtti: ABD ve ngilterenin tasvibi; BMnin talepte bulunmas; Kont Bernadottenun blgede BM adna yrtt misyonla ters dmemesi; Araplarn ve Yahudilerin Trkiyenin arabuluculuunu kabul etmeleri; arabuluculuk almalar srasnda blgede atekes salanmas; bir zme ulalmaya aba gsterilmeden nce Araplarn ve Yahudilerin asgari mtereklerde uzlatrlmaya allmas.6 BMnin bu ynde bir talebi olmad iin Trkiyenin sorunun zm srecine arabulucu olarak dahil olmas gereklemedi. BMnin atekes arlarna ramen atmalarn devam ettii bir ortamda, 12 Aralk 1948de Birlemi Milletler Filistin Uzlatrma Komisyonu oluturuldu. Araplarn kar kt bu komisyona, ABD ve ngiltereyle birlikte Trkiyenin de ye seilmesi, Ankarann Tel Avive yaklamndaki deiikliin balang noktasn oluturdu. Komisyon almalar srasnda, o gne kadarki Arap yanls tutumunu bir kenara brakan Trkiye, uluslararas bir rgtte nemli bir grev stlenmenin gerei olarak tarafsz bir izgi benimsedi. Trkiyenin Arap-Yahudi ihtilafnda tarafsz bir izgiye gelmesinde dier iki komisyon yesinin, zellikle ngilterenin telkinlerinin etkili olduu sylenebilir. ngiltereye gre komisyonun Yahudi veya Arap yanls davranmas, Ortadouyu sonu gelmez bir istikrarszla sokacak ve komnist tehdidin blgede g kazanmasna yol aacakt.7 Bu telkinler sonucunda, komisyonda Trkiyeyi temsil eden ve tavizsiz bir antikomnist olduundan srail-SSCB ilikisi iddialarndan rahatszlk duyanlarn banda gelen Hseyin Cahit Yaln, tarafsz izgisini komisyon almalarnn sonuna kadar devam ettirmesinin tesinde, srail Babakan David Ben Gurionla yapt grme sonrasnda, Cumhurbakan smet nnye Trkiyenin sraili resmen tanmas gerektiini tavsiye bile etti. Trkiyenin komisyondaki tarafszl, ayn zamanda uzun yllar devam edecek Arap lkeleriyle souk ilikilerin de balangcn oluturacaktr.8 Trkiyenin tutum deiikliinde etkili olan bir dier gelime de, balangta sanlann aksine srailin SSCBnin gizli bir mttefiki olmadnn anlalmas oldu. srail, Sovyet tehdidine kar Bat kamp iinde yer aldn ifade etmekten ekinmiyordu. Zaten sraille diplomatik ilikiler kuran 30 devlet arasnda Batl devletler ounluu oluturmaktayd. Daha da nemlisi, ABD sraili tanyan ilk devlet olmu, Bakan Harry Truman sraille en st dzeyde ilikiler kurmasnda aktif rol oynamt. sraildeki temaslarndan sonra Trk gazetecilere, Herhangi bir yabanc devletin sraile etkide bulunduuna dair hibir gsterge yoktur aklamasn yapan BM Filistin Uzlatrma Komisyonu yesi Hseyin Cahit Yaln da, srailin Bat dnyas iin bir tehdit oluturmadnn altn izmekteydi.9 Bu durumda, Trkiyenin sraille scak ilikiler kurmasnn nnde hayati bir engel kalmyordu. Bu balamda deinilmesi gereken bir konu da, Trkiyede sekinci-aydnlarn srailin bamszl konusundaki yaklamdr. Trk aydnlarnn byk ounluu hl, 1916da Osmanl ordusunu arkadan vuran Arap isyanclarnn kt hatralarn tamakta, mparatorluun kndeki olumsuz etkilerini hatrlamaktayd. srailin, Trkiyenin Birinci Dnya Savandaki dmanlaryla arparak kurulmu olmas, Ortadou diplomasisinde yzyllardr

432

geerli olan dmanmn dman dostumdur anlay erevesinde, bu yeni lkeyle scak ilikiler kurulmasn gerektirmekteydi. Trkiyede radikal bir deiimin gereklemesini savunan sekinciaydnlar, Trk kltrnn ve toplumunun Arap motiflerinden temizlenmesini istiyor, politikaclara mesajlar ieren gazete yazlarnda, uluslararas alanda da Arap devletlerine kar, srailin desteklenmesini salk veriyorlard.10 Ayn evreler benzer bir yaklam 1990larda Trkiye-srail ilikilerinin hz kazand dnemde de sergileyecekler ve iki lke arasndaki yaknlamann baarya ulaabilmesi iin gerekli toplumsal destei salamaya alacaklardr.11 Trkiye, btn bu gelimeler erevesinde oluturduu yeni Ortadou politikasnn ilk sinyalini 28 Mart 1949da sraili tanyan ilk Mslman lke olarak verdi. Cumhurbakan smet nn, Trkiyenin sraile bakn, 1 Kasm 1949da TBMMni aarken yapt konumada yle ifade ediyordu: Yeni doan srail Devleti ile siyasi mnasebetler almtr. Bu devletin Yakn Douda bir bar ve istikrar unsuru olacan mid ediyoruz.12 1950lerde Artan birlii sraili tanmasndan yaklak bir yl sonra Trkiye bu lkeyle 9 Mart 1950de diplomatik iliki kurdu. Taraflar karlkl olarak birbirlerinin bakentlerinde diplomatik temsilcilikler atlar. Diplomatik ilikilerin kurulmasna paralel olarak iki lke arasndaki ilikiler artmaya ve eitlenmeye balad. Ankarann sraille ilikileri gelitirmesinin balca iki sebebi vard. Bunlardan ilki, ngilterenin Ortadoudaki konumunu ABDye devretmesinden kaynaklanyordu. ABDnin Ortadouya hzl girii ve blge lkelerinden zellikle sraille scak temaslar kurmas, Trkiyenin de bu lkeye bakn etkiledi. ABD Bakan Trumann 12 Mart 1947de ilan ettii doktrinle birlikte, Amerikayla youn ibirlii dnemine giren Trkiye, CHP iktidarnn son yllarndan itibaren ve zellikle Demokrat Parti iktidar boyunca, d politikasn Amerikan d politika hedefleriyle uyumlu hale getirmeye aba gsterdi. 1949da Asya Devletleri Konferansna katlmayndan, 1950de Koreye asker gndermesine ve 1955te Bandung Konferansnda Balantszlar hareketine kar kna kadar pek ok noktada ABDyle paralel tavrlar benimsemeye aba gsterdi.13 ABD ile artan ibirlii ortamnn srdrlmesinde, Washingtonda etkili olan Yahudi lobisinin14 yardmc olabileceine ynelik bir inan Trkiyede g kazanmaya balad. Yahudi lobisinin desteini salamann yolu ise sraille iyi geinmekten geiyordu.15 likilerdeki gelimenin ikinci sebebi ise, Kore Sava srasnda Araplarn tutumudur. Koredeki Birlemi Milletler gc iinde yer almay NATO yeliini kazanabilmek iin son derece nemli bir frsat olarak alglayan Trkiye, Arap lkelerinin Koreye asker mdahale konusundaki Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi kararn desteklememesinden memnun kalmad. Buna karlk srailin ABD ve Trkiye ile birlikte Koreye asker mdahaleyi desteklemesi, Ankarada sraile duyulan gveni tazeledi.16 Trkiye ile ilikileri glendirmek srail iin de ok byk nem tamaktayd. srailin Ankaradaki diplomatik misyonunun bana lkenin en becerikli diplomatlarndan Elihu Sassonu getirmesi ve

433

Washington, Paris ve Londradan sonra drdnc asker ataeliini Ankarada amas bu nemin bir gstergesiydi. srailli yneticiler, blgedeki tek demokratik ve laik Mslman lke olan Trkiyenin Batya dnk d politikasnn farkna varm ve bu lkeyle artacak ibirliinin, lkelerinin Bat ile ilikilerinin artmasna da yardmc olacan dnmlerdi. Dier yandan, Trkiyenin yardmyla, sraille Araplar arasndaki sorunlarn diplomatik yollardan zlebileceini dnen yneticiler de vard.17 Balangtaki hedefleri ne olursa olsun, srail Ankarada bir diplomatik temsilcilik amasnn yararlarn ok ksa srede grd. Ankara, Ortadoudaki gelimeleri izlemek iin son derece nemli bir merkezdi. Komularyla diplomatik ilikileri bulunmayan srail iin, Ortadouya alan bir pencere oldu. srail elisi Elihu Sasson birok nemli istihbari bilgiyi Ankarada edindi ve Tel Avive gnderdi. Ankaradaki elilik bir yandan da, Lbnan, Suriye, Irak ve rdn gibi lkelerde srail iin faaliyet gsteren ajanlarn buluma noktas olarak hizmet grmeye balad. Ankaradaki diplomatik temsilcilik sayesinde edinilen bir yarar da, ABD silahlarn yakndan tanmak konusunda oldu. ABDnin Trkiyeye yollad silahlar yakndan gren ve inceleyen srailli diplomatlar, silah edinme konusunda skntlar olan Tel Avivi bilgilendirdiler.18 Her iki lkenin de stratejik karlar dorultusunda artrma ynnde istekli olduklar ibirlii, 1950lerin ilk yarsnda ekonomik alana da yansd. Filistinde ngiliz manda ynetiminin bulunduu dnemde Trkiyenin bu lkeye ihracat yksekti. 1946-1949 yllar arasnda Filistine yaplan 18.000.000 dolarlk ihracat, bu lkeyi ihracat yaplan lkeler sralamasnda drdnc sraya kard. sraille diplomatik ilikiler kurulmasnn hemen ardndan, 4 Temmuz 1950de imzalanan ticaret ve demeler anlamalarnn19 sonrasnda bu lkeyle yaplan ticaret artmaya balad. 1950lerde henz tarmsal atlmn gerekletirmemi srailin pamuk ihtiyacnn tamam, buday ihtiyacnn yars (150.000 ton), kuru meyve, sr eti ve balk gibi ihtiyalarnn nemli bir blm Trkiyeden karlanmaya balad. Trkiye ise srailden, elektrikli ev aletleri, soba, buzdolab, kimyevi maddeler, otomobil lastii ve imento ithal ediyordu.20 Kltrel alanda da ibirlii bu dnemde balad. 1953de brani niversitesi, stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesinin 500. yl dolaysyla bilimsel toplantlar dzenledi. Bu etkinliin daha ziyade bir kutlama havas iinde gemesi Ankarada ok olumlu karland. Fenerbahe ve Hapoel futbol takmlarnn bir dostluk manda karlamas ve Hayfa yaknlarndaki Karmel Danda bir Atatrk Orman almas, Tkiyenin Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi yeliine seilmesi srasnda Yahudi lobisinin yardmlar, Trk-srail ilikilerinin gelimesine yardmc oldu. Ancak, 1955 ve 1956 yllarndaki iki gelime Trk-srail ilikilerinde ilk souk dnemin balamasna yol at. Bunlardan ilki, ABD Dileri Bakan John Foster Dullesn verdii ilhamla, SSCBnin Ortadoudaki etki alannn genilemesini engellemek iin 1955te Trkiye, Irak, ran, Pakistan ve ngiltere arasnda Badat Paktnn kurulmasdr. ABDnin kresel apta SSCByi

434

evreleme giriiminin bir paras olarak ortaya kan Badat Pakt, srail tarafndan kendisine kar Arap duygularn tevik edecei ve Arap saldrganln artraca gerekesiyle ileri srlerek tepkiyle karland.21 Tel Aviv ynetimi bu rahatszln bir notayla Ankaraya bildirerek, Trkiyenin Arapsrail anlamazlnda Araplarn lehine bir tutum deiikliine mi gittiini sordu.22 Trkiyenin Filistin sorununa baknda bir deiikliin olmad garantisini sraile vermesine ramen, babakan ve cumhurbakan dzeyinde Irakn srail kart sylemine onay vermesi srailin rahatszln daha da artrd.23 srailin Badat Pakt karsndaki olumsuz tutumu, pakt iinde nc bir rol stlenmeyi dnen Trkiyenin sraille ilikilerini gzden geirerek, 1955 yaznda diplomatik temaslarn en alt dzeye indirmesine yol at. Aslnda Menderes Hkmeti bu tavryla bir yandan da Badat Paktna dahil olmak konusunda tereddt gsteren Arap lkelerine mesaj gndermek istiyordu.24 Tel Aviv Ankarann diplomatik ilikileri neredeyse askya almasna cevap vermekte gecikmedi: Trkiyenin srail iin gerekli rnlere sahip olmad gerekesiyle Trkiyeden yapt ithalat azaltan srail, bir yandan da lkedeki enflasyonun sebeplerinden biri olduu bahanesiyle Trkiyeye verdii 5.000.000 dolarlk kredinin geri denmesi gerektiini ima etmeye balad.25 srailin bu kar ata Trkiyenin Badat Pakt iindeki konumunu sorgulamasna sebep olmad gibi, 1956 sonbaharnda yaanacak bir gelime sonucunda ilikilerin kopma noktasna geliinin de yolunu hazrlad. Msr Devlet Bakan Cemal Abdulnsrn, Nil zerinde ina edilecek Aswan Barajn finanse etmek iin 31 Temmuz 1956da Svey Kanaln milliletirmesi Kanalda hisseleri bulunan ngiltere ve Fransay harekete geirdi. Bu iki devlet sraille gizli grmeler yaparak Msra l bir saldr plan hazrladlar. 29 Ekim 1956da srail Sinay igal ederek Msr topraklarna girerken ngiliz ve Fransz paratleri de Kanal blgesine indirme harekt dzenlediler. Ortaya kan bunalm, ABD ve SSCBnin BM Gvenlik Konseyinde birlikte hareket etmeleri sonucunda, saldrganlarn geri ekilmesiyle sona erdi.26 Svey bunalm srasnda ve sonrasnda Ankara, Msra harekt dzenleyenlerden, NATO iindeki mttefikleri Fransa ve ngiltereye (ngiltere ayn zamanda Badat Pakt iinde de Trkiyenin mttefikiydi) kar herhangi bir olumsuz tutum iine girmezken, sraile kar son derece sert bir yaklam sergiledi. Badat Paktnn, ngiltere dndaki yelerinin, Svey bunalmn grmek zere Tahranda yapt toplantda sraili knama karar alnd. Trkiye sraili knayan karar imzalarken, sraille diplomatik ilikilerini srdrd iin Arap devletlerinden gelen eletirilere de cevap vermeyi amalamt. zellikle Kahireden ykselen Trkiye ve Irak kart sylemi (Nsr sraille birlikte Msra saldran ngiltereyle ayn ittfak iinde olduu iin Irak ynetimini ar biimde suluyordu) azaltmak iin Ankara 26 Kasm 1956da Tel Avivdeki elisi evkat stinyeliyi geri ard, ama diplomatik ilikileri tamamen kesmedi.27 Bu karar srailde srprize sebep olmad. srail hkmeti, mttefiki Iraka ve blgedeki Arap devletlerine mesaj vermek zorunda kalan Trkiyenin byle bir karar almaya mecbur kald yorumunu yaparak, kendi elilerini Ankaradan ekmeyi gerektiren bir ortamn olmad sonucuna vard.28 Bylece tuhaf bir durum ortaya kt: Trkiye Tel Avivde en alt diplomatik dzeyde temsil edilirken, Ankaradaki srail Elisi Fisher grevine devam ediyordu. Trk hkmetinin

435

bu durumu ortadan kaldrmak iin sraile yapt basklar ksa srede sonu verdi. 19 Aralkta srailin Ankaradaki elisi Trkiyeden ayrld.29 Her ne kadar Ankara, sraille diplomatik ilikilerini souturken, kendisi iin son derece nemli olan dviz giriinin devamn salamak iin ticari ilikileri aynen korumay amaladysa da, siyasi temaslarn gereklemedii bir ortamda bu mmkn olmad. te yandan srail taraf da, Trkiyeyi diplomatik ilikilerin dzeyini tekrar ykseltmeye zorlamak iin, ticareti durma noktasna getiren baz nlemler ald. Fakat, ne srailin zorlayc nlemleri ne de Ankaradaki ABD ve ngiltere bykelilerinin giriimleri Menderes Hkmetini sraille ilikilerin dzeyini ykseltmeye ikna edebildi.30 ki lke arasndaki ilikilerin tekrar ykselie gemesi ve daha nce hi olmad kadar samimi bir noktaya ulamas Ortadouda meydana gelecek baz beklenmedik gelimeler sonucunda olacaktr. Orta Douda Yeni Bir Pakt srailin Badat Paktna itirazlar ve Svey bunalm sebebiyle soumaya balayan Trkiyesrail ilikileri, ksa sre sonra tekrar eski dzeyine ykselmeye balad. Bunun en nemli sebebi, Msr, Suriye ve Irakta yaanmakta olan gelimelerdi. Msrda General Cemal Abdlnsrn iktidara gelmesiyle izlemeye balad Pan-Arabist politikalar ve SSCB ile yakn ekonomik ve asker ilikiler iine girmesi sraili endielendirmekteydi. te yandan, Suriyenin de benzer ekilde Sovyet asker yardmndan yararlanmaya balamas ve Trkiyenin gneyinde ciddi bir tehdit oluturmas, Ankarann houna gitmemekteydi. 1957 yaznda Trkiye ile Suriye arasnda yaanan gerginlik, 1958 ubatnda Msr ve Suriyenin Birleik Arap Cumhuriyeti ad altnda birlemeleri, Lbnan ve rdnde mevcut ynetimleri devirmeye ynelik Nsrc ayaklanmalar ve Temmuz 1958de General Abdlkerim Kasm nderliinde gerekleen darbe sonrasnda Irakn Badat Paktndan ayrlmas, Ankarann gvenlik endielerini artrd.31 Irak darbesinin gerekletii gnlerde, komularndan en az Trkiyenin hissettii kadar byk tehdit alglayan srail, Ortadou blgesinde yeni bir paktn oluumu iin giriimlerde bulunmaya balamt. Babakan David Ben Gurion tarafndan yrtlen son derece gizli almalar sonucunda, blgenin Arap olmayan lkeleri Etiyopya ve ranla birer gvenlik ibirlii antlamas imzalanmt.32 Ben Gurion, evresel Pakt olarak adlandrd bu oluuma Trkiyenin de dahil olmasn istiyordu. nk ona gre, i hilalde yaayan Mslman Araplarn dmanl ancak d hilalde yaayan Mslman Trklerin dostluuyla dengelenebilirdi.33 Trkiyenin bu pakta katlmn salamak iin Ben Gurion, Dileri Bakan Golda Meirla birlikte 28 Austos 1958de gizlice Trkiyeye geldi. Ankarada Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ile gren srail heyeti Tel Avive dnerken Trkiyenin pakta dahil olmay kabul etmesinden duyduklar memnuniyeti saklamyorlard.34

436

srail Babakan Ben Gurion evresel Paktnn giriimlerine balamadan nce, ABD Bakan Eisenhower ve Dileri Bakan Dullesn olumlu grlerini almt. Zira, ABDnin destei olmadan byle bir oluumun baarya oluma ansnn az olduunun bilincindeydi. Pakt, ye lkelerin Nsrc ve komnist akmlara kar ortak hareket etmelerini ngryordu. Ayrca, bilimsel ve ekonomik ibirliinin artrlmas amalanyordu.35 Ancak Paktn en nemli etkinlii istihbarat alannda grld. Pakt yesi lkeler arasnda son derece verimli alan bir istihbarat a kuruldu. Trident ad verilen bu aa ye istihbarat rgtleri ylda iki kez toplantlar yapmaya ve birtakm bilgileri paylamaya baladlar. Milli stihbarat Tekilatnn(MT) ncl olan Milli Amale Hizmet (MAH) ile srail istihbarat rgt MOSSAD arasndaki ibirlii Trident erevesinde balad ve geliti. MOSSAD zellikle istihbarata kar koyma ve haber alma alanlarnda kullanlan aygtlar konusunda MAHa teknik yardmda bulundu.36 likilerde Souma: 1960-1980 Dnemi evresel Paktn Trkiye-srail ibirliine kazandrd hz, 1960l yllarda azalmaya balad. zellikle 1963ten sonra Kbrs sorunun Trk d politikasnn en nemli gndem maddelerinden biri haline gelmesine ve ABD ile yaanan problemlere paralel biimde Trkiyenin d politikada ok ynlle gei iin giriimlerde bulunmasnn bir sonucu olarak, Ankara Arap lkeleriyle ilikilerini gelitirmek iin aba gstermeye balad. Bu ise sraille ilikilerin tekrar gzden geirilmesini gerektiriyordu.37 nie geen Trkiye-srail ilikilerinin grafii, 1967 Arap-srail Savandan sonra iyice dt. Trkiye 1967 savanda38 Arap lkelerinden yana tutumunu aka ortaya koydu. BMnin srailin igal ettii topraklardan derhal ekilmesini ngren 242 sayl kararn destekleyen Trkiyenin bu tutumu Msr ve Suriyede memnuniyetle karlanrken, ABD ve ngiltere bata olmak zere pekok Batl lkeye petrol sevkiyatn durduran Arap lkeleri, Trkiyeyi bu uygulamann dnda braktlar.39 Mslmanlarn kutsal yerlerinden Kudsteki Mescid-i Aksann 1969 Austosunda

yaklmasndan sonraki gelimeler karsnda Trkiyenin izledii politikalar da, Arap lkelerince memnuniyetle karlanrken, srailde olumsuz tepki buldu. 1970li yllarda da Trkiye, ayn politikasn srdrmeye devam etti. 1975te Siyonizmi rklk olarak kabul eden BM Genel Kurulu karar Trkiye tarafndan desteklenirken, ayn yl Filistin Kurtulu rgt (FK) Filistin halknn tek ve meru temsilcisi olarak kabul edildi ve bu rgtn 1979da Ankarada bir bro amasna izin verildi. Ankara, 1980de srailin, igal altndaki Kuds ilhak etmesine, Tel Avivdeki diplomatik temsilciliini ikinci katip dzeyine indirerek gsterdi.40 Yeniden Canlanma

437

12 Eyll 1980 asker darbesinden sonra, Trkiyede oluturulan ynetime Mslman lkelerin desteini salamak ve lkeye petrol akn devam ettirmek iin sraille diplomatik ilikilerin en alt dzeyde tutulmasna devam edildi. Bu tutum ayn zamanda, ABDnin SSCBye kar gelitirmeye alt Yeil Kuak projesine de uygundu. Bu dnemde Ankara iin, slam Konferans rgt (K) iinde nc bir lke olmak, sraille yaknlamaktan ok daha nemliydi. Ancak, 1982de srailin Lbnan igalinden sonra ortaya kan gelimeler, iki lke arasndaki ilikilerin yava da olsa artmas sonucunu dourdu. 1970lerin ortalarndan itibaren iki terr rgt Ermenistann Kurtuluu iin Ermeni Gizli Ordusu (ASALA) ve Ermeni Soykrm Adalet Komandolar (JCGA) yurtdndaki Trk temsilciliklerine saldrlar dzenlemeye balam, bu saldrlarda ok sayda diplomat hayatn kaybetmiti. Bu iki rgtn de kararghlar ve temel eitim merkezleri Lbnanda bulunmaktayd. srailin Lbnan igali srasnda, Tel Aviv, Ankaraya bir arda bulunarak, bu iki rgtn kamplarn birlikte temizlemeyi nerdi. Ankara bu arya olumlu cevap verdi. Lbnana gnderilen Trk grevlileri operasyonlara katldlar. Operasyonlarda, ASALA ve JCGAnin kamplar tamamen tahrip edilirken, aralarnda JCGA lideri Agop Ahyann da bulunduu ok sayda terrist ldrld. Lbnan operasyonu, Ermeni terr rgtleriyle George Haban lideri bulunduu Filistin Halk Kurtulu Ordusu arasndaki organik ba da ortaya kard.41 Turgut zaln babakanl dneminde, tpk Demokrat Parti Dneminde olduu gibi, ABD ile ilikilerde Yahudi lobisinin desteini salamak amacyla, sraille ilikilerin artrlmas ynnde almalar balatld. Bu dnemde rejim ihrac iin Trkiyeyi hedef blgeler arasna alan ran ve PKK terr rgtne lojistik destek salayan Suriyenin Trkiye iin birer tehdit oluturmaya balamas, ilikilere ivme kazandran faktrler oldu. 1986 Eyllnde, iki lke arasndaki diplomatik ilikiler tekrar elilik dzeyine karld.42 1987de Filistinlilerin balatt ntifada hareketi, Trk-srail ilikilerinin hzn frenlemesine ramen, nceki dnemde olduu gibi bir soumaya yol amad. ki lke arasndaki diplomatik ilikilerin scak bir havaya brnmesi, ksa srede ekonomik alana da yansd. 1988de ticaret hacmi 130.000.000 dolar dzeyine kt. Ancak, dorudan yaplan bu ticaretin yan sra, srailin Trkiye zerinden Orta ve Dou Avrupa lkelerine yapt ihracat da nemli bir rakam tutuyordu.43 Trkiye ilikilerdeki yumuamaya paralel olarak Birlemi Milletlerde sraile kar izledii tutumu da yumuatt. 1989da, srailin Birlemi Milletlerde temsil edilmesinin yasaklanmas konusundaki karar tasarsna, her zaman olduu gibi ekimser deil, red oyu vermesi bunun en arpc gstergesiydi.44 1989 sonbaharnda Balkanlar ve Dou Avrupada sosyalist rejimlerin yklmaya balamas ve yeni rejimlerin sraille st dzey diplomatik ilikiler kurmas Trkiyeyi bir kez daha harekete geirdi. zellikle Bulgaristann ve hemen ardndan ezeli rakip Yunanistann diplomatik temsilciliklerini bykelilik dzeyine karmas zerine, 1990 ilkbaharnda Trkiye de Tel Avivdeki temsilciliini bykelilik dzeyine ykseltti.45 Ankara, Krfez Savann ABD nclnde kurulan koalisyon glerinin galibiyetiyle sonulanmasnn ardndan ABD Dileri Bakan James Bakern giriimiyle

438

balatlan Orta Dou Bar Sreci srasnda Arap lkeleriyle srail arasndaki gerilimin azalmasndan ok iyi yararlanarak, 31 Aralk 1991de Filistin ve srailin Ankaradaki temsilciklerini bykelilik dzeyine ykseltti. Ardndan da, Eyll 1992de de Kudsteki Trkiye Bakonsolosluu faaliyetlerine tekrar balad.46 Kasm 1993te Dileri Bakan Hikmet etinin sraili ziyaret etmesinin ardndan iki lke cumhurbakanlarnn birbirlerinin lkelerine resm ziyarette bulunmalaryla diplomatik alandaki yaknlama en st dzeyine kt. 1990larda Trkiye-srail ilikilerindeki bu ykseliin balca sebebleri arasnda; Filistinliler ve srail arasnda temkinli bir havada da olsa balatlm bulunan diyalog srecinin, adil ve kalc bir Orta Dou bar iin mitleri artrm olmas; spanya Yahudilerinin 1492de Osmanl mparatorluuna g etmelerinin 500. yl dolaysyla, Trkiye, srail ve ABDde dzenlenen etkinlikler erevesinde, ABDdeki Yahudi lobileriyle temaslarn en st dzeyine kmas ve buna paralel olarak Trkiye ile srail arasndaki ticaret hacminin genilemesi ve diplomatik yaknlamann artmas; PKK eylemlerinin Suriye, ran ve Irak tarafndan desteklenmesi, Trkiye ile Suriye arasndaki su sorunu ve ran rejiminin Trkiyede sebep olduu rahatszln, Trkiyeyi blgede ibirlii yapabilecei lkeler aramaya yneltmi olmas; Trkiyede Refah Partisi zelinde slamc ykseliin karsndaki gruplarn, blgede Trkiyeyle benzeen siyasi ve ekonomik yapya sahip tek lke olan sraille ilikilerin gelitirilmesinin, d politikada yeni bir maceraya girilmesini nleyecei grn savunmaya balamalar; ABDnin, uzun yllardr st dzeyde siyasi ve asker ilikiler yrtt, Trkiye ve srail arasndaki ilikilerin younlatrlmas ve bylece, blgede Bat yanls iki demokrasinin desteinin salanmas iin her iki taraf da tevik edici giriimlerini artrmas saylabilir.47 Stratejik Yaknlk 1990larn ortalarndan itibaren diplomatik alandaki iyi ilikiler asker ve ekonomik ibirlii alanlarnda da meyvelerini vermeye balad. Bu erevede iki lke arasnda 23 ubat 1996da Asker Alanda Eitim ve Teknik birlii ereve Anlamas, 23 Aralk 1996da da Serbest Ticaret Anlamas imzaland. Asker Alanda Eitim ve Teknik birlii ereve Anlamasna dayanarak, Trkiye ile srail 2000 ylna kadar asker alanda 11 ayr anlama imzalad. Bu anlamalarn hkmlerine gre, Trkiye hava sahasn srail sava uaklarnn eitim amal uaklarna at. ki lke arasnda ortak asker tatbikatlar dzenlendi (Gvenilir Denizkz/Reliable Mermaid tatbikatlar). Trkiye ve srail harp akademileri arasnda renci ve eitimci dei tokuuna baland. Kimyasal silahlardan korunma alannda ortak almalar yapld. Trkiyenin radar imkanlarnn, zellikle ran ve Iraktaki faaliyetlerin gzlemlenmesi amacyla srail tarafndan kullanlmasna imkan saland.48 Trkiye kamuoyunda en ok ses getiren anlama, ereve Anlamasna dayanlarak, 28 Austos 1996da imzalanan Savunma Sanayi birlii Anlamas oldu. Bu anlamaya gre, iki lke arasnda savunma alannda bilgi transferi ve teknisyenlerin karlkl olarak eitimi alanlarnda

439

almalar balatld. Bu gelimeye paralel olarak, 1996dan itibaren 54 Trk F-4 sava uann srail Uak Sanayii (Israeli Aircraft Industry, IAI) fabrikasnda modernizasyonuna baland. Bu proje iin Trkiye sraile 632.500.000 dolar dedi. F-4lerin modernizasyonundan memnun kalan Trkiye, 1998de 48 F-5 uann modernizasyonu ihalesini de 75.000.000 dolarlk teklif sunan IAIya verdi. Bu erevede modernizasyonu tamamlanan ilk Trk sava uaklar 2000 banda teslim edildi.49 Trkiyenin 2020 ylna kadar 150 milyar dolarlk savunma harcamas yapmay planlamas son derece gelimi bir asker-endstriyel komplekse sahip olan sraildeki firmalarn, iki lke arasndaki yaknlama srecini de gz nnde bulundurarak, Trkiyenin savunma sanayii alannda at ihalelere dzenli olarak katlmasna yol at. 2000de yaplan taarruz helikopteri ihalesine, Erdoan adn verdii bir helikopterle katlan IAI, Amerikan firmalar karsnda baarl olamad. Bu ihalenin ardndan gndeme gelen Amerikan yapm M-60 tanklarnn modernizasyonu ihalesinin, F-4 ve F5leri baaryla modernize eden sraile verilmesi sz konusu oldu. Trkiyenin 160 tankn modernizasyonu iin sraile 250.000.000 dolar demesi ngrlyordu. Fakat 2001 sonuna kadar bu konuda bir ilerleme salanamad.50 Ayn dnemde ekonomik ve ticari alanlardaki ilikilerin gelimesinin temelinde ise 1996da imzalanan ve 1 Mays 1997de yrrle giren Serbest Ticaret Anlamas yatmaktadr. Bu anlamaya gre gmrkler karlkl olarak ilk etapta %12, 1998de %40 orannda indirildi ve 2000 ylnda da sfrland. STAya paralel olarak, iki lke arasnda Ticar, Ekonomik, Snai, Teknik birlii Anlamas, Yatrmlarn Karlkl Teviki Anlamas, ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas imzalanarak, ekonomik ilikilerin altyaps oluturuldu. STAnn etkisiyle, 1989da sadece 91.000.000 dolar dzeyinde olan Trkiye-srail ticaret hacmi, 1996da 446.000.000 dolara ulam, anlamann yrrle girmesinden sonra 1997de 625.000.000 dolara, 1998de de 800.000.000 dolara, 1999da 883.000.000 dolara ve 2000de ilk kez 1 milyar dolarn zerine karak 1.127 milyar dolara ykselmitir. 2000 sonu itibariyle srail Trkiyenin ihracat yapt lkeler listesinde 10., ithalat yapt lkeler listesinde ise 17. sradadr.51 Bu ibirlii ortam iinde, eitim ve kltr alannda da gelimeler kaydedilmeye balad. Kasm 1993te imzalanan Kltrel birlii Anlamas erevesinde, her ylda bir gzden geirilip yenilenen Kltrel Deiim Program balatld. Bu programa uygun olarak sanatlar, bilim adamlar, aratrmaclar, sporcular ve renciler arasnda deiim projeleri yrtld. Yine kltrel ilikilerin gelimesine paralel olarak, 1996da zmir ve Tel Aviv, 1997de Bursa ve Herzliya ile Antalya ve Batyam, 1998de ise Marmaris ve Akelon karde kentler ilan edildiler. 2001 Hazirannda, 1914te stanbul, Msr uuu srasnda bugnk srail topraklarna derek ehit olan Trk pilotlar ansna yaptrlan antta anma trenleri dzenlendi. Eyll 2001de srailde ilk kez bir Trk filmleri haftas yapld; Kasm 2001de ise Trk dans topluluu Dansn Sultanlar Tel Aviv festivalinde gsteriler sundu. Trkiye-srail Yaknlamasna Tepkiler

440

ki lke arasnda zellikle asker alanda younlaan ibirlii blge lkelerinin ounun tepkisini ekti. srailde geleneksel olarak gergin ilikiler iinde bulunan Arap lkelerinin yansra, bu yaknlamay kendisine ynelik bir tehdit olarak deerlendiren Yunanistan da Trkiye-srail yaknlamasn eletirdi. Blgeden gelen eletiriler genelde, asker ilikilerin gizli yrtlmesi zerinde younlamaktayd. Her ne kadar Ankara, Trkiye-srail asker ilikilerinin bir pakt ya da ittifak biiminde olmadn vurgulasa da, Arap dnyasn ikna edemedi. kili ilikilerin boyutlarna ilikin olarak dnya basnnda yer alan yorumlar da, blge lkelerinin endielerini artrd. Nitekim, birok haber ve makalede Trkiye-srail ilikileri, gizli ittifak, yeni mihver, asker pakt gibi isimlerle anlyordu.52 Araplarn tepkileri Arap Birlii rgtnde alnan ve ibirliini knayan kararlar ve Frat ve Dicle suyunun paylam konusunu uluslararas platformlarn gndemine sokma abalar biiminde ortaya kt. sraille herhangi bir siyasi sorunu bulunmayan Yunanistann tepkisi ise farkl bir temele dayanmaktayd. Mart 1998de yapt aklamada Bu hata yapanlarn ittifakdr diyerek Trkiye-srail ibirliini eletiren dnemin Yunanistan Dileri Bakan Theodoros Pangalos, bu yndeki aklamalarn daha sonra da devam ettirdi. Pangalosu bylesine ifadelerde bulunmaya iten Abdullah calann Kenyada yakalanp Trkiyeye getirilmesi srecinde srail istihbarat birimlerinin Trkiyeye yardmc olduklar iddiasyd.53 Pangalos gibi siyasilerin yansra, Yunanistandaki akademik evreler de, Ortadou barna yeni bir darbe vurduu iddiasyla Trkiye-srail ilikilerinin geliimini olumsuz biimde yorumladlar. Atinadan gelen tm itirazlara eletirel gzle bakldnda, aslnda Yunanistann, Trkiyenin Ortadouda salam bir mttefik bularak, gney snrlarn byk lde garanti altna alm olmasndan rahatszlk duyduu grlmekteydi.54 likilerin Gelecei 2000 ve 2001 yllarnda sraille meydana gelen iki gelime, Trkiyenin sraille ilikileri yine bir durgunluk dnemine mi giriyor? sorusunu akllara getirdi. Birincisi, Nisan 2000de srail Eitim Bakannn Ermeni soykrm iddialarnn srail ders kitaplarnda okutulmas gerektii ynnde bir aklama yapmasyd. Trkiye bu aklamaya, srailin kurulu yldnm iin Ankarada yaplan resepsiyona ilk kez hibir st dzey yetkilisini gndermeyerek tepki gsterdi. Yaz ortalarnda sz konusu bakann grevden ayrlmasyla konu kapanm grnse de, Ankara yakn ilikiler kurduu srailin Ermeni iddialarn gndeme getirmesini honutsuzlukla karladn resm temaslarda yineledi. kincisi, Eyll 2000de Mescid-i Aksaya dzenledii kkrtc ziyaretle 2. ntifadann balamasna yol aan Ariel aronun, ubat 2001de yaplan seimlerle srail babakanl koltuuna oturmasndan sonra Filistinlilere kar izledii sert politikalarn Ankaraya rahatszlk dourmasyd. Trkiye cumhurbakan ve babakan dzeyinde Filistinlilere ve Filistin Devlet Bakan Yaser Arafata kar izlenen politikalar eletirdi. aronun 8 Austos 2001de Ankaraya yapt resm ziyarette de Trkiyenin rahatszl bir kez daha dile getirildi.55

441

te yandan Abdullah calann Suriyeden kartlmasnn ardndan am ile ilikilerini zellikle ticari alanda yeniden canlandrmaya balayan, ran rejimindeki deiikliklere paralel olarak bu lkeyle ilikilerini eskiye nazaran farkl parametreler zerine oturtmaya alan ve 1999dan itibaren Yunanistanla ilikilerinde bariz bir yumuama gzlenen Trkiye, sraille stratejik ibirliinin grntsn azaltmaya aba gstermeye balad. srail savunma firmalarnn, savunma sanayi ihalelerinde eskiye oranla zorlanmas, ortak tatbikatlarn gecikerek ve dar boyutlu yaplmas ve sraille gerekletirilen st dzey ziyaretlerin saysnn 2000-2001 dneminde eskiye oranla azalmas bu abann gstergeleri olarak ortaya kt. Ortadou blgesinin iki demokratik ve Bat balants kuvvetli lkesinin ileriki dnemde de sk ilikiler iinde olacan sylemek yanl olmayacaktr. Fakat ilikilerin 1995-2000 dnemindeki gibi asker boyutunun n plana kmas beklenmemelidir. zellikle Ankara kendi ihtiyalarna uygun biimde ticari ve ekonomik boyuta ncelik vermek eilimindedir.

mer Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas (1945-1970), Ankara,

Sevin Matbaas, 1972, s. 31. 2 Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), Ankara, Bankas

Kltr Yaynlar, 1989, s. 32. 3 4 Ibid., s. 47-48. George E. Gruen, Turkeys Relations with Israel: From Ambivalance to Open

Cooperation, D. Altabe (ed.), Studies on Turkish Jewish History, 1993, s. 115. 5 6 Krkolu (1972), s. 32. Public Record Office, From Sir David Kelly, Ankara to Foreign Office, 26 July 1948, FO

195/2614, No: 2233. 7 Public Record Office, From Foreign Office to Sir David Kelly, 23 December 1948, FO

195/2614, No: 211/77/48G. 8 mer Krkolu-ar Erhan, 1945-1960 Filistin Sorunu, Baskn Oran (ed.) Trk D

Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 640. 9 10 45. Gruen (1993), s. 116. Hakan Yavuz, Turkeys Relations with Israel, Foreign Policy, Vol: V, No: 3-4 (1997), s.

442

11

Hakan Yavuz, Turkish-Israeli Relations Through the Lens of the Turkish Identitiy Debate,

Journal of Palestine Studies, Vol. XXVII, No. 1 (Autumn 1997), passim. 12 13 Krkolu (1972), s. 33. Trkiyenin kinci Dnya Sava sonrasnda ABDyle ilikilerinin geliimi iin bkz. ar

Erhan, 1945-1960 ABDyle likiler, Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 522-575. 14 ABDde i ve d politikann oluturulmasnda ve yrtlmesinde lobiler baka hibir

lkede olmad kadar etkilidirler. Genel ABD nfusu iindeki yerleriyle ters orantl biimde lkedeki en etkili lobi kurulular Yahudilerin elindedir. Bunlar, rlandallarn, Hispaniklerin, Rumlarn ve Ermenilerin lobi irketleri izler. Yahudi lobisini bu denli etkili klan unsurlarn banda, Amerikan ekonomisinde sahip olduklar konum ile zellikle basn, televizyon ve nemli sinema irketlerini ellerinde bulundurmalar gelmektedir. 15 Amikam Nachmani, Israel, Turkey and Greece, Uneasy Relations in the East

Mediterranean, London, Frank Cass, 1987, s. 50-51. 16 17 18 19 Ibid., s. 52. Ibid., s. 52-53. Ibid., s. 3-8. Public Record Office, From Embasy Ankara to Foreign Office, Modus Vivendi; Accord de

Commerce Entre la Turquie et lEtat dIsrael; Accord de Paiement Entre la Turquie et lEtat dIsrael, 19 January 1955, FO 371/82549, ER11344/1. 20 Amikam Nachmani, Israeli-Turkish Relations: The Laying of Foundations, Actual Situation

and Prospects of Turkeys Relations with Israel, Ankara, Friedrich-Naumann Foundation in Turkey, 1992, s. 19. 21 22 Krkolu (1972), s. 67. Public Record Office, From Embassy Tel Aviv to Foreign Office, 22 March 1955, FO

371/107592, WK1903/1. 23 R10344/2. Public Record Office, From Embassy Ankara to Foreign Office, 27 July 1955, FO

371/115516, V1073/961; From Embassy Tel Aviv to Foreign Office, 9 August 1955, FO 371/115821,

443

24

mer Krkolu-ar Erhan, 1945-1960 sraille likiler, Baskn Oran (ed.) Trk D

Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 645. 25 Public Record Office, From Embassy Ankara to Foreign Office, 11 May 1956, FO

371/124026, RK 11353/1. 1956, 26 27 Svey Bunalmnn ayrntlar iin bkz. Armaolu (1989), s. 115-171. Public Record Office, Embassy Ankara to Foreign Office, 24 November 1956, FO

371/121700, VR 10344/2. 28 Public Record Office, From Embassy Tel Aviv to Foreign Office, 27 November 1956, FO

371/121700, VR 10344/6. 29 Public Record Office, From Embassy Ankara to Foreign Office, 17 December 1956, FO

371/121700, VR10344/9. 30 Public Record Office, From Embassy Ankara to Foreign Office, 12 April 1957, FO

371/128099, VR 10344/1; 31 May 1957, FO 371/128099, VR 10344/2; 31 October 1957, FO 371 128099, VR 10344/3. 31 1957 Trkiye-Suriye bunalm, Lbnan ve rdn olaylar ile Iraktaki darbe karsnda

Trkiyenin tutumu ayrntl bilgi iin bkz. mer Krkolu Melek Frat, 1945-1960 Arap lkeleriyle likiler, Baskn Oran (ed.) Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 629-635. 32 260. 33 s. 47. 34 35 36 Bar Zohar, s. 261. Ibid., s. 262-264. Nezih Tavla, Trk-srail Gvenlik ve stihbarat likileri, Avrasya Dosyas, C: I, No: 3 Hasan Kni, Msr-Trkiye-srail geni, Avrasya Dosyas, C: I, No: 3 (Sonbahar 1994), Michael Bar Zohar, Ben Gurion A Biography, London, Weidenfeld and Nicolson, 1977, s.

(Sonbahar 1994), s. 9-10. 37 Philip Robbins, Turkey and the Middle East, New York, Royal Institute of International

Affairs, 1991, s. 78. 38 1967 Arap-srail savann ayrntlar iin bkz. Armaolu (1989), s. 199-273.

444

39 40 41 42 43 44 45 46 47

Krkolu (1972), s. 158. Robbins, s. 78-79. Tavla, s. 17. Ibid., s. 22. Robbins, s. 85. Yavuz, Turkeys Relations. , s. 55. Ibid., s. 81. Tavla, s. 26. mer Krkolu-ar Erhan, 1990dan Bugne sraille likiler, Baskn Oran (ed.)

Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. II, stanbul, iletiim Yaynlar, 2001, s. 568-569. 48 49 50 51 52 Ibid., s. 571. Ibid., s. 572. Ibid., s. 572. Ibid., s. 573; Daniel Pipes, A New Axis: The Emerging Turkish-Israeli Entente, The National Interest,

No: 50 (Winter 1997/1998); William Saphire, The Phantom Alliance, The New York Times, 4 February 1999;. 53 54 Pangalos? This is an Alliance of Wrongdoers, Kbrs, Cilt: 6, No: 3 (March 1998). M. C. Geokas and A. T. Papathanasis, The Turkish-Israeli Alliance is a New Destabilizing

Factor in the Middle East and Southern Europe, Washington Report on the Middle East Affaris, Cilt. 19, No. 3 (April 2000), s. 33-34; M. C. Geokas and A. T. Papathanasis, The Turkish-Israeli Axis, Greece, and the Middle East 55 mer Krkolu-ar Erhan, 1990dan Bugne., s. 578.0

445

Cumhuriyet Dnemi Trkiye-ran likileri / Do. Dr. Gkhan etinsaya [s.260-268]

stanbul Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Trkiye-ran ilikilerine tarihsel olarak bakldnda srekli ekimeler ve dnem dnem savalarla dolu olduu grlr. randa ii Safevi Devletinin kuruluundan itibaren iki taraf ya karlkl savamlar ya da birbirlerini zayf bulduklar anda zerine giderek istediklerini elde etmekten ekinmemilerdir. ki lke Dou Anadolu-ran Azerbaycan ve Irak-Bat ran zerinde bir ynyle dini ve siyasi, dier ynyle stratejik ve mali sebeplerle toprak kazanmaya ynelik mcadelelerini srdrdler. Osmanllar iin Azerbaycan ve Kafkasya, ran iin Irak hedefti. Bu rekabet 19. yzylda Bat emperyalizmi karsnda zaman zaman dayanmaya dnse de, aslnda 1918e kadar devam etmitir.1 Kurtulu Savandan kinci Dnya Savana 1920lerin ilk yarsnda iki komu lkenin, Rza Han ran ve Mustafa Kemal Trkiyesinin, d politika amalar ve karlar rtmekteydi. 1921 ubatnda Rza Han isminde milliyeti bir subay hkmet darbesi yaparak siyasi kaosa son vermi, nce ordu komutan ve milli savunma bakan, daha sonra babakan olarak rann i ve d politikasnda sz sahibi olmutu. Milliyeti, antiemperyalist, tam bamszlk ve dini/mezhebi nyarglardan arnm iki rejimin de ortak dman ngiltere, ksa vadeli dostu Sovyet Rusya idi. Bu dorultuda ibirlii yapmaktan ve birbirlerine manevi destek vermekten kanmamlardr. ran hkmeti stanbuldaki elisini korurken, 1922 Hazirannda Ankara hkmeti nezdine de bir eli gndermitir. Ankara hkmetinin ilk bykelisi, Muhittin Paa, ise 1922 Sonbaharnda atand grevine 1923 ubatnda balamtr. Her iki tarafn devlet adamlar her vesileyle scak ve samimi mesajlar vermekten kanmadlar. leriye ynelik ibirlii ve dayanma iin gerekli ortam mevcuttu. Ancak Trk ve ran milliyetiliklerinin uzlaamad konular, iki lkenin birbirine zt politikalar ve tehdit alglamalar ksa zamanda su yzne kmakta gecikmedi.2 Trkiye-ran snrnn iki tarafnda yaayan yar-gebe Krt airetleri snr tanmaz bir ekilde davranmaktaydlar. ki lke arasndaki snr tam olarak belirleme almalar btn Tanzimat ve II. Merutiyet dnemleri boyunca devam etmi ve Birinci Dnya Savann kyla kesilmiti.3 Airetlerin karlkl snr-tesi geileri ve bunun yaratt problemler, Birinci Dnya Sava sonrasnda Krt meselesi siyasi bir boyut kazandka daha da kayg verici olmaya balamtr. ki lkenin kendi snrlar ierisinde yaayan Krtlere kar uygulad farkl politikalar birbirleri asndan endie kaynayd. ki taraf da birbirinin bamsz/zerk bir Krt devletini destekledii ya da destekleyebilecei phesi iindeydi. zellikle cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiyede Krt meselesi isyanlarla bydke Ankarann en byk endielerinden biri rann Krt kartn

446

kullanabileceidir.4 Buna karlk rann en byk kayglarndan biri Trkiyenin Azeri kartn oynayabileceiydi. rann Trkiye snrnda nemli miktarda Azeri nfus yaamaktadr ve Azeri milliyetilii Tahran iin ciddi bir endie kaynadr. Ayrca Azeri milliyetilerinin en nemlileri o srada Trkiyede yaamaktadrlar.5 ki lke iin bir dier endie kayna ise birbirlerinin blgedeki iki byk g olan Sovyet Rusya ve ngiltere ile olan ilikileridir. Trkiyenin en byk endielerinden biri gsz bir rann etnik problemler sonucu paralanmas ve Sovyetlerin igaline uramas veya ngilterenin Ortadounun her yerinde yapt gibi ran da nfuzu altna almasdr. Trkiye hi olmazsa dou snrnda bamsz bir rann yaamasna hayati bir nem atfetmi, rnein rann Azerbaycanda uygulad sert politikalara ses karmamtr. te yandan ngiltere ile olduu kadar Sovyetlerle de ciddi problemleri olan rann en byk endielerinden biri ise Trkiyenin Sovyetlerle yakn bir ibirlii iine girmesidir. Bu nedenle Krt meselesinde Trkiye karsnda daima geri adm atmak ihtiyacn hissetmitir.6 Trkiyenin ran Sovyetler Birlii ve ngiltereden bamsz ve kendi tarafnda grme isteinin en nemli gstergelerinden biri Trkiyenin randa da cumhuriyet ilan edilmesi iin gsterdii aba olmutur (Sonbahar 1923-lkbahar 1924). Trkiyenin teviki sonucu Rza Han, ordu, basn ve bir ksm milletvekillerini arkasna alarak cumhuriyet ilan iin bir kampanya balatmt. Ancak cumhuriyet taraftarlarnn kamuoyunda giderek arlk kazand bir srada Trkiyede Hilafetin kaldrlmas btn planlar alt st etti (Mart 1924). randa byk arl olan din adamlar Rza Hann cumhuriyet isteini Trkiyedeki gibi din kart politikalar iin bir zemin hazrl olarak grerek muhalefete baladlar. Sonunda Rza Han monariyi semi ve 1925 lkbaharnda Rza ah Pehlevi olarak ta giymitir.7 1925ten itibaren Trkiyede balayan ve aralklarla devam eden Krt isyanlar iki lke ilikilerini srekli gerilim halinde tutmutur.8 zellikle Ar blgesindeki isyanlar Trkiyeyi zora sokmaktadr: isyanclar ran snrn rahata kullanmakta, ran tarafndaki airetlerden yardm almakta ve Trkiye topraklarnda sktrlnca kolayca rana kamaktaydlar. Trkiyenin protestolar karsnda nce 22 Nisan 1926da Tahranda bir gvenlik ve dostluk antlamas imzaland. Bu da sorunlar zmeyince 15 Haziran 1928de 1926 antlamasna ek bir protokol imzaland.9 Ama bu da yeterli olmayacak, 1930 Ar syan ilikileri kopma noktasna getirecektir. Trk basnnda ran aleyhtar bir kampanya balamtr: Snrdaki olaylardan ran hkmeti sorumlu tutulmakta, asilerin snr kullandklar ve ran tarafndan her trl yardm, silah ve mhimmat aldklar yazlmaktayd. Bir yandan bykeli deitirilerek, dier yandan sert protestolarla rann asilere kar ibirlii salanacaktr.10 Nitekim yaklak iki yllk youn bir diplomasi sonucunda Trkiyenin istei olacak ve ran Trkiyenin isyanlar kolayca bastrabilmek iin talep ettii snr deiikliklerine evet diyecektir. 23 Ocak 1932de imzalanan snr antlamasna gre Ar Dann tamamnn Trkiye topraklarna katlmas karlnda rana Van snrnda bir toprak paras (Kotur) verilmitir.11

447

1930larn bandan itibaren ranla kurulmaya balanan iyi ilikiler doruk noktasna Rza ahn 1934 ylndaki Trkiye ziyareti ile ulamtr. ahn bu gezisi hem iki lke ilikilerinin her alanda gelimesinde bir basamak olurken hem de blgesel bir ibirlii teebbs olan Sadabad Paktna giden yolda nemli bir adm olmutur.12 1930larda yine ngiltere ve Sovyet Rusya arasnda skp kalan ve bu iki lkeyle ilikilerinde problemler yaayan Rza ahn en byk hedefi, bir yandan Almanya ve ABD gibi lkelerle ilikileri gelitirmek dier yandan Trkiye, Irak ve Afganistanla iyi ve kalc ilikiler kurmakt. Sadabad Paktnn ngrmeleri Trkiye, ran ve Irak arasnda 1933te balam ve paktn metni zerinde daha 1935te mutabk kalnarak parafe edilmiti. Ama ortaya kan baz sorunlar (ran ve Irak arasndaki attl-Arab ve pakta Afganistan ve Suudi Arabistan gibi lkelerin katlp katlmayaca meseleleri) resmen imzalanmasn 1937 Temmuzuna kadar geciktirdi. Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda imzalanan Sadabad Pakt bir savunma anlamas deildi; lkelerin birbirlerine kar saldrdan ve kkrtmalardan kanmak ve blgede bar korumak zere aralarnda danmalar yaplmas temeline dayal blgesel bir siyasal ibirlii sistemiydi.13 Ancak kinci Dnya Savana giden yolda uluslararas ve blgesel gelimeler Sadabad Paktnn yaamasna izin vermeyecektir. kinci Dnya Savann balamasyla birlikte Trkiye ve rann yollar ayrld; her iki lke de kendi problemleriyle megul oldu. Savan banda ran tarafszln ilan etmiti. Ancak Sovyetler Birliinin ngiltere ile mttefik olmasndan sonra gerek transit yolu garantiye almak gerekse Alman nfuzunu krmak iin 1941 Austosunda iki lke ran kuzeyden ve gneyden igal ettiler. Rza ah olu adna tahttan feragat ederek lkeyi terk etti. Ocak 1942de ran, ngiltere ve Sovyetler Birlii ile ittifak anlamas imzalad.14 Bu dnemde Trkiye rann toprak btnlnden ve Sovyetlerin randaki varlndan, zellikle de Krt ve Azeri milliyetiliklerinin tevik edilmesinden ciddi bir rahatszlk duymutur. Bu rahatszln ngilizlere her frsatta dile getirmesine ramen savan gelimeleri ierisinde sesini duyuramamtr. Savan bitiminde Sovyetlerin randa kurdurduu Krt ve Azeri cumhuriyetleri Trkiyenin kayglarn hakl karacaktr. Ayrca randaki Trk meneli airetlerden Kagaylarn Almanyaya yakn durduklar iin ngilizlerce cezalandrlmak istenmesi Trkiyenin tepkisiyle karlamtr.15 Souk Sava Yllar Trkiye ve rann yollar kinci Dnya Savann bitimiyle tekrar kesimeye balad. Sovyet Rusyann tehdidiyle karlaan iki lke de Bat blouna ynelmeye baladlar.16 Ama uluslararas arenada benzer problemlerle karlamalarna ve benzer politikalar benimsemelerine ramen siyasi, iktisadi ve askeri ilikilerinin gelimesi yaklak on yl srmtr. Bu durum eitli i ve d faktrlerle izah edilebilir: ABD d politikas; Sovyetler Birlii-ran ilikileri; ngiltere-ran ilikileri; iki lkenin kendilerine zg i yaplar; ve askeri dengesizlik.17 ABD, d politikasnda, Trkiye ve Yunanistana ayr rana ayr erevelerde yaklamaktayd. ran ile Sovyetler Birlii arasnda eitli problemler vard ve kendisi de Sovyet tehdidi altnda olan bir

448

Trkiyenin kendi gvenliini garantiye almadan ranla yakn ilikiye girmesi Sovyet tehlikesini arttrabilirdi. ran ile ngiltere arasndaki anlamazlklar, zellikle petrol anlamazl zlmeden Trkiyenin ranla yaknlamas Trkiyenin bel balad Batl mttefikleri rahatsz edebilirdi. ki lkenin kendine zg i yapsn, siyasi ve sosyal problemlerinin kendine zgln de hesaba katmalyz. rann i ve d politikasnda istikrarszlk hakimdi. randa tarihsel olarak Trkiyeye olumlu ve olumsuz bakan politikaclar ve brokratlar vard; bunlarn iktidar mcadelesindeki baarlarna gre Trkiyeye olan yaklam deiiyordu. Ayn zamanda i politikada milliyetilik ve d politikada tam tarafszlk eilimi kamuoyunda giderek arlk kazanyordu. Belli srelerle Trkiye yanls politikaclar iktidara gelseler bile youn kamuoyu basks onlar planlarn gerekletirmekten alkoymutur. Ayrca, ran ordusu 1941 ylndaki ngiliz-Sovyet ortak igali srasnda km ve bir daha toparlanamamt. 1946da ran ordusu yz bin kii tahmin olunuyordu. Bu rakam 1953de yz yirmi bine ularken, iki yz bini bulmas 1960larn ilk yarsnda mmkn olacaktr. Dolaysyla askeri bir ibirliinin zemini de henz hazr deildi. stelik randa belli kesimlerde Trkiyeye kar bir ekingenlik vard. Gl bir Trkiye ile gsz bir ran ibirliine veya ittifaka girdikleri takdirde Trkiye doal olarak hakim g konumuna geecekti. Zaten, Trkiye de bu dnemde Bat blou iinde gvenliini salama almadan Ortadoudaki komularyla herhangi bir ibirlii ya da ittifak ilikisine girmeme tavrn benimsemiti.18 Trkiye tpk Yunanistana yapt gibi Sovyet tehdidi altnda olan hi bir komusuyla kt geinmek niyetinde deildi. Problem yaratabilecek konular varsa da gndeme getirilmekten kanld. 1945 sonrasnda ahn, baz ranl devlet adamlarnn ve ABDnin arzusuna ramen ilikiler iki ticari (20/3/1951 tarihli Hava Ulatrma ve 28/12/1949 tarihli deme) antlama, ve birka sportif ve kltrel alveriten teye gidemedi. stelik ran i politikasnda bir yandan Musaddk ile temsil edilen ran milliyetiliinin ve bunun d politikadaki tezahr olan tam tarafszlk grnn hakim olmas, dier yandan Sovyet yanls Tudeh partisinin g kazanmas, ayn dnemde Bat blou ierisinde yerini salamlatrmaya ve aktif bir rol oynamaya balayan Trkiye ile rann ilikilerindeki gerginlikleri arttrd. Musaddkn iktidara gelmesi ncesindeki bu dnemde iki lke arasndaki gerilimin da yansmas basn savalar eklinde olmutur. ki lke basnnn karlkl sz dellosunu tasvir eden basn savalar o gnlerden bu gnlere iki lke ilikilerinin deimez zelliklerinden biri olacaktr.19 Musaddk dnemi ise (Mays 1951-Austos 1953) Trkiye-ran ilikilerinin iyice gerginletii, kopma noktasna geldii bir dnem olmutur. Trkiye Musaddk hareketinden rahatszd. randa glenen Komnist hareketi de hesaba katarak, Musaddkn izledii siyaseti ran istikrarszla ve i kargaala srkleyecek ve bylece Sovyetlere blgede avantaj kazandracak bir ara olarak gryordu. Trkiyenin Musaddk rejimine bir Sovyet komplosu olarak yaklamas ve petrol meselesinin gndeme geldii uluslararas platformlarda ngiltereyi desteklemesi ilikileri en alt dzeye indirmi ve yeni basn savalarna yol amtr. Trkiye bu dnemde rana uygulanan petrol ambargosuna da uymutur. 1950li yllarn ilk yars Ortadou savunmasna zm araylar dnemidir. Trkiyenin de aktif olarak katld bu ittifak teebbslerinde rana doal olarak yer verilmemitir. Musaddk devrildikten sonra bile Austos 1954de ngiltere ile yeni bir petrol antlamas imzalayana kadar ran bu hesaplar

449

iine dahil edilmeyecektir. ABD Musaddk sonras dnemde Trkiye-ran yaknlamasn srekli tevik etmesine ramen, ran byle bir ittifak/pakt iin ideal bir ye grlmemektedir. Hem askeri bakmdan zayftr hem de tam tarafszlk eilimi kamuoyunda Musaddk sonrasnda da hakim olmaya devam etmektedir. Trkiye-ran ilikileri bu dnemde iki lkenin kendi saikleri ve kar alglamalar dorultusunda deil, genellikle ABDnin izdii yrngede geliecektir. Sonuta, ABDnin (son aamada tereddt gsterse de) teviki, Trkiyenin arzusu ve ahn kendi ahsi teebbs sonucu 1955 Kasmnda ran da Badat Paktna dahil oldu.20 Ancak kurulmas iin bu kadar uralan Badat Pakt ve 1959da Irak ayrldktan sonraki ismiyle CENTO (Merkezi Antlama Tekilat) bekleneni verememi ve baarsz bir rgt olarak kalmtr. Her yenin katlm amac ve beklentileri farkl farkldr ve bunlar zaman iinde uyuturulamamtr. rnein ran NATO benzeri bir gvenlik emsiyesi yaratlmas beklentisi iindeydi. Beklediklerini bulamayan ran (ve Pakistan) 1960l yllarda giderek CENTOya srt evirmeye balamlardr. stelik ayn dnemde yumuama sreci ile birlikte ABDnin CENTOya ilgisi azalrken, Trkiye de d politikasna farkl bir yn vermeye almaktadr. Bununla birlikte CENTO Trkiye ve ran arasnda ticaret, ulam ve iletiim alanlarnda baz ibirlii ve gelimelere vesile olmutur. te bu iktisadi, teknik ve kltrel ibirliini gelitirmek arzusudur ki Trkiye, ran ve Pakistan arasnda Kalknma iin Blgesel birlii Tekilatnn (RCD) kurulmasn hazrlamtr. 1964te kurulan RCD yine snrl bir rgt olarak kalmasna ramen ticaret, ulam ve iletiim alanlarnda belli baarlara imza atmtr.21 1960larda Trkiye-ran ilikilerinin yeni bir ereveye oturduunu, ABD erevesinden karak dorudan iki lke karlar asndan tanmlanmaya baladn gryoruz. Trkiye bir yandan d politikasndaki ahde vefa ilkesi gereince CENTOya balln korurken, dier yandan yeni benimsedii ok ynl d politikasna uygun olarak ranla ilikilerini salam bir zeminde tutmaya aba gstermitir. zellikle 1960larn ikinci yarsnda Adalet Partisi hkmetlerinin Trkiyenin karlar asndan CENTOyu yaatmak ve Trkiye-ran ilikilerini belirli bir seviyede tutmak iin aba gsterdiklerini gryoruz. Bu dnemde ikili ilikilerin bir yandan CENTO-RCD (yani siyasi, iktisadi ve askeri ibirlii) boyutunda devam ettiini, dier boyutun ise iki lke arasnda tekrar problem haline gelmeye balayan baz snr gvenlii meseleleri ve Krtler konusunda olutuunu syleyebiliriz. zellikle 60larn ikinci yarsnda ahn Irakta ykselen Krt hareketini desteklemesi Trkiye iin kayg verici olmutur. Bu bakmdan Trkiye kendi karlar asndan tehlikeli bir hal almaya balayan ran-Irak ilikilerinde arabuluculuk rol oynamaya teebbs edecektir. ran asndan ise Trkiyede bu yllarda zellikle sol evrelerde yer alan ah aleyhtar yazlar/beyanlar ve Trkiyede okuyan ranl rencilerin rejim muhalifi faaliyetleri rahatsz edici olmutur.22 1973-74 yllaryla birlikte iki lke arasnda 1945 sonras oluan denge siyasi, iktisadi ve askeri bakmlardan bozulmaya balamtr. Trkiye 1974 Kbrs Bar Harekat sonras siyasi yalnzl ve ekonomik skntlar yaarken, ran 1973-74 petrol krizi sonras itibar ve zenginlii yaamaya balamtr. Trkiye Amerikan silah ambargosu sonucu askeri bakmdan zayflarken, ran snrsz silahlanarak askeri bakmdan gleniyordu. Trk-Amerikan ilikileri bozulurken, ran (Suudi

450

Arabistanla birlikte) ABDnin blgedeki ba dayana haline gelmitir. Trkiye bu dnemde ranla ilikilere nem vermi, st dzey ziyaretler gerekletirilmitir. Ancak petrol almnda kendisinden kolaylklar istenen ah bunu kabule yanamaynca Trk siyasi elitlerinde rana kar bir krgnlk olumutur. ah her ne kadar Amerikann Trkiyeye uygulad silah ambargosuna (CENTO ve Orta Douda gvenliin zaafa uramas sebebiyle) kar ksa ve bu konuda Amerikal yetkililere kayglarn ifade etse de, Trkiye karsnda kazand avantaj da kullanmak istemitir. Trkiye ise Tahrann blgede en gl devlet olma abasndan tedirgindir. Trkiye asndan bu dnemde tek rahatlatc gelime 1975 Cezayir Antlamas ile ahn Iraktaki Krt hareketinden desteini ekmesi olmutur.23 ran slam Devrimi 1979 ran slam Devrimi sonrasnda laik, Batc, ahn ve ABDnin mttefiki bir Trkiye ile ran slam rejiminin ilikilerinin ktye gidecei beklentisi mevcuttu. Ancak beklenen gereklemedi. likiler, zellikle ekonomik alanda, ah dneminden de daha ileriye gitti. Trkiye daha batan yeni rejimi kabullenmi, resmen tanm, ve mdahaleye yanamamtr. O srada iktidarda olan Ecevit Hkmeti, ah rejimine kar olumsuz bir bak asna sahipti. Dier yandan Trkiye tpk 1920lerde ve 1945 sonrasnda olduu gibi, rann bir i kargaaya derek blnmesi ve bir Sovyet mdahalesine uramas endiesi ierisindeydi. Ayrca, rann i kargaala dmesiyle blgede bir otorite boluu doabilir, bu ortamda Krt milli hareketi glenebilirdi. te yandan, Trkiyenin o dnemde hayli kt durumda olan ekonomisi iin ran iyi bir ticari partner olmaya adayd. Son olarak, 1979 ve sonrasnda yaanan gelimelerle birlikte 70lerde iki lke ilikilerinde ran lehine ortaya kan dengesizliin ortadan kalktn, Trkiyenin stratejik neminin arttn ve Trk-Amerikan ilikilerinin iyiletiini gryoruz. Btn bunlarn Trkiyenin ran Devrimini olumlu karlamasnda paylar olduu sylenebilir.24 Ayn olumlu tutum, her ne kadar bir paradoks gibi gzkse de, zellikle iktisadi faktrler sebebiyle, 12 Eyll askeri rejimi tarafndan da benimsenmitir. 1980 Eyllnde balayan ve sekiz yl sren ran-Irak sava boyunca, Trkiye-ran ilikilerine analitik olarak baktmzda ilikilerin belli temalar etrafnda ekillendiini gryoruz. Bunlardan bazlar ibirlii boyutunu ne karrken, dierleri atma boyutunu ne karmaktadr. ran-Irak Savann bandan itibaren iki lkede karlkl olarak birbirine muhta durumdayd. 12 Eyll darbesinin hemen sonrasnda Trkiyenin ekonomisini ayaklar zerinde tutabilmek iin petrole ve d pazara, sava halindeki rann ise hayati bir k yolu olarak tarafsz bir Trkiyeye ihtiyac vardr. Sava boyunca hzla ilerleme kaydeden ticari ilikiler 1985 ylnda (2 milyar dolar civarnda bir ticaret hacmi ile) doruk noktasna ulat. Ayn zamanda, 1985 ylnda, RCDnin yerine Trkiye, ran ve Pakistan arasnda Ekonomik birlii Tekilatnn (ECO) kurulmas hem siyasi hem de ekonomik bakmdan nemli bir adm olmutur.25

451

ran-Irak sava boyunca Kuzey Irakta meydana gelen gelimeler ve Trkiyede ayn dnemde PKK hareketinin ortaya k Trkiye-ran ilikilerini etkilemitir. 1983 ylndan itibaren ran ordusunun Kuzey Iraka girerek cephe amas ve Badata kar Irakl Krt gruplarla ibirliine girmesi Trkiyeyi rahatsz etti. zellikle 1986 ylndan itibaren bir yandan Kuzey Iraktaki btn Krt gruplarn birleerek rann kontrol altna girmesi dier yandan ran ordusunun Kerkke yaklaarak Kerkk-Yumurtalk petrol boru hattn tehdit etmeye balamas Trkiye asndan endie verici olmutur. Trkiye-ran ilikilerinde byk bir gerginlik yaanrken, Trkiye Irak snrnda birtakm askeri tedbirler alma yoluna gitmitir. Trkiye-ran ilikilerinde gerginlik yaratan dier bir konu ise, 1984 ylndan itibaren PKK eylemlerinin balamasyla birlikte PKK militanlarnn ran snrn kulland iddialar olmutur. rann PKKya yardm ettii phesi Trkiyeyi endielendirirken, Trkiyenin PKKya kar Kuzey Irakta gerekletirdii askeri operasyonlar da Kuzey Irakl Krtlerle ittifak iinde olan ran rahatsz etmitir. Fakat ayn zamanda Trkiyenin tarafsz konumunu srdrmesini karlar asndan hayati bulan ran, Kasm 1984te bir antlama imzalayarak kendi topraklarnda Trkiyenin gvenliini tehdit eden faaliyetlere izin vermeme taahhdne girmitir. Genel olarak rann bu taahhdne uyduu, sava boyunca az sayda ran kaynakl PKK saldrs gerekletii gzlenmitir.26 ran Devriminin hemen ardndan balayarak devam eden en nemli konulardan bir dieri iki rejim arasndaki ideolojik ztlama olmutur. Bu ztlama bir yandan iktidar ve muhalefetteki siyasiler tarafndan eitli demeler ve tavrlarla ifade edilirken dier yandan ok sk tekrarlanan basn/medya savalar yoluyla dile getirilmitir. Bu simgesel souk sava genellikle Atatrk, Humeyni, Antkabir, barts gibi simgeler etrafnda olmutur. Ayrca, Trkiyenin randan rejim ihrac endiesi, bu amala rann Trkiyedeki baz slamc rgtlerle (zellikle de terr rgtleriyle) ilikiye girdii, bunlara maddi destek salad phesi mevcuttur. Buna karlk ran da Trkiyenin ranl rejim muhaliflerine kolaylklar salad iddialarn ileri srm ve pazarlk konusu yapmtr.27 Fakat her iki tarafn devlet adamlar ve diplomatlar karlkl menfaatleri ne kararak ilikilerin bu tr ztlamalarla kopma noktasna gelmemesi iin dikkat gstermiler, eitli sebeplerle kopma noktasna gelen ilikiler her zaman st dzey ziyaretler ve temaslarla ksa zamanda rayna oturtulmaya allmtr. Ancak 1988 Austosunda ran-Irak Savann sona ermesiyle birlikte iki lke arasnda biriken ve o gne kadar genellikle ticari kayglarla bastrlm olan problemler hzla patlak vererek iki lke arasnda youn krizler yaanmasna sebep olmutur. Bu bakmdan 1988 Yaz ile 1989 Yaz arasndaki bir yl Trkiye-ran ilikilerinin en uzun yl olmutur diyebiliriz. Bu youn kriz dnemi Ankaradaki ran Bykelisinin gidiiyle noktalanmtr.28 Bu srada randa Ayetullah Humeyninin lm (Haziran 1989) ve Haimi Rafsancaninin cumhurbakan seilmesiyle (Temmuz 1989) birlikte, Rafsancani ve ekibinin rann i ve d politikasndaki yeni pragmatik yaklamlar dorultusunda ilikiler tekrar normalletirilmeye allmtr. Souk Sava Sonras Bu yeni dnemde iki yeni oluumun (Krfez Krizi/Sava ve Sovyetler Birliinin Dalmas) dnya sahnesinde belirmesi ile 1990-91 yllar Trkiye-ran ilikileri asndan yeni bir dnm noktas

452

olmutur. Austos 1990da Irakn Kuveyti igaliyle balayan Krfez Krizi srasnda ve sonrasnda meydana gelen hadiselerle hem blge dengeleri deimi hem de Trkiye-ran ilikilerine yeni boyutlar katlmtr. Krfez Savann sonunda Kuzey Irakl Krtlerin Saddam Hseyin rejimine kar isyan balatmalar ve buna Irak ordusunun her trl ar silahlarla verdii karlk sonucu Trkiye ve ran snrna ylan snmaclar ABD ve mttefiklerinin duruma mdahalesine yol aarak Amerikay askeri ve siyasi bakmdan Kuzey Iraka tam (Huzur Operasyonu ve eki G), bu da ran iin rahatsz edici olmutur. Geri sekiz yllk sava boyunca da Krtler ve Kuzey Irak Trkiye ve ran arasnda mesele olmutur ama, bu sefer Amerika iin iindedir ve Trkiyeyle ibirlii halindedir. Bu yeni problem (Irakn kecek ve Amerika gdmnde bamsz bir Krt devletinin kurulacak olmas ihtimali) karsnda Trkiye ve ran nceleri Irakn toprak btnlnn kendileri iin nemini kavrayarak bir ibirliine giderken (Suriyeyi de aralarna alarak yaptklar l toplantlar ve deklarasyonlar), yllar getike ve durum belirsizliini korumaya devam ettike, blgede bir rekabet/ztlama iine girmilerdir. Bu durumda, a) ABDnin blgedeki varlnn Trkiye sayesinde devam etmesi; b) Amerika-ran ilikilerinin giderek ktlemesi; c) blgedeki Krt gruplarn mevcut otorite boluunu doldurmak iin bir yandan kendi aralarnda atrken, dier yandan Trkiye, ran ve Amerikay birbirlerine kar oynayan bir denge siyaseti gtmeleri; d) mevcut otorite boluundan yararlanan PKKnn Kuzey Irakta giderek glenmesi ve ranl rejim muhaliflerinin blgede slenmeleri sonucu iki lkenin de blgeye mdahalesinin artmas ve bunun her iki tarafta yaratt endieler rol oynamtr.29 kinci ve tarihsel bakmdan nemli bir gelime 1991 Aralknda Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte Orta Asya ve Kafkasyada yeni devletlerin ortaya kmas olmutur. 1992 ylnn ilk aylar boyunca zellikle Batda yaygn gr Sovyetler sonras boluun Orta Asyada bir Trk modeli ve ran modeli rekabetine yol aacadr. ki lke balangta bu ortamdan etkilenseler de ksa srede hem blge lkeleriyle olan ikili ilikilerini hem de ikili ilikilerindeki blgesel boyutu realist bir temele oturtarak, bir yandan belli alanlarda (rn. kltrel) bir rekabeti srdrmekle beraber dier yandan belli temel alanlarda (rn. ticaret/yatrm) zaman ierisinde ibirliini ne karmlardr. Bunun en temel gstergesi 1992de ECOya btn Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycann katlmas olmutur. Trkiye ve rann aktif ye olarak yer aldklar ECO, bugn 7 milyon kilometrekarelik bir alanda 300 milyonluk bir pazar oluturmaktadr. Beklenen rekabetin niin yaanmad konusunda eitli faktrler saylabilir: a) Rusyann umulduu gibi blgeden hemen elini ekmemesi ve byle bir rekabetten honut kalmayacan belli etmesi; b) bu lkelerin kendine zg pek ok siyasi, iktisadi ve stratejik sorunlar olmas ve bunlara Trkiye ve rann tek balarna zm bulacak kapasitede olmamalar; c) Sovyet modelinden yeni kurtulan bu lkelerin Trk ya da ran modeli arasnda bir tercih yapmayarak, mevcut uluslararas ortamda blgesel btn aktrler arasnda karlarn maksimuma karacak bir aray, bir denge siyasetini benimsemeleri; d) Amerikann ekonomik ambargosu ve evreleme siyasetine maruz kalm bulunan rann Rusyay kayglandracak hareketlerden kanmak istemesi; e) Amerikay endielendirmek istemeyen blge lkelerinin rana temkinli davranmalar.

453

ran-Amerika ilikilerinin ktl giderek blge lkelerini de iine alan Trkiye-ran ekonomik ibirlii abalarn da baltalamaktadr.30 Kafkasyada ise durum Trkiye-ran ilikileri asndan Orta Asyadaki kadar kolay deildir: a) Azerbaycann gerek Trkiye ve gerekse rana olan kltrel/dinsel/etnik yaknl, b) blge lkelerinin kendi ilerinde ve birbirleri arasndaki atmalar, c) byk glerin blgeye -Orta Asyayla kyaslanamayacak ldeki- ilgisi ve mdahalesi, Kafkasyay Trkiye-ran ilikilerinde gerginlik yaratan bir konu haline getirmitir. zellikle Ebulfeyz Elibey dneminde (Haziran 1992-Haziran 1993) ran kart ve Trkiye yanls Azeri milliyetiliinin ne karlmas ilikileri gerginletirmi, belli llerde ran-Ermenistan yaknlamasn hazrlamtr. Karaba sorunu, Hazar Denizinin stats, Azerbaycan petrolleri ve muhtemel boru hatlar, Trkiyenin kurduu Karadeniz Ekonomik birlii Tekilatna kar rann kurduu Hazar Denizi birlii Tekilat, ve Trk-Amerikan-ran ilikileri gibi konular bu blgede iki lke arasnda rekabet boyutunu ne karmaktadr.31 Bu 1990-91 sonras dnemde de bir yandan iktisadi/ticari ilikiler belli alanlarda -ECO, ikili antlamalar ve ortak projeler erevelerinde- devam ederken, ayn zamanda laiklik/irtica, rann Trkiyedeki slamc rgtlerle ilikileri, rann Trkiyedeki terr faaliyetleri ve ran-PKK balants tartmalar ve buna mukabil basn/medya savalar btn hzyla devam etmitir. Ama btn bu gerilimlere ve krizlere ramen, ilikiler siyasi ve iktisadi boyutlarda mevcut antlamalar erevesinde devam etmi, ilgili komisyonlar toplanm, karlkl heyetler gidip gelmitir. likilerdeki genel kalp deimemi, iki lke ilikileri her seferinde ortak karlar ne karlarak yaplan st dzey ziyaretlerle tekrar normalletirilmeye allmtr.32 1990larn ortalarndan itibaren iki lke ilikilerine kronolojik olarak baktmzda bir yandan benzer sreler devam ederken, bir yandan da yeni gelimelerle karlayoruz. ubat 1996 sonlarndan itibaren ikili ilikiler son derece ktlemiti. Trk basnnda Trkiyede grevli baz ranl diplomatlarn gazeteci etin Eme suikastine kartklar iddiasyla balayan gerilim ksa srede karlkl casusluk sulamalarna dnt ve iki taraftan da drder diplomat karlkl geri arld. Tam bu srada 23 ubat 1996da Trkiye ve srail arasnda imzalanan Askeri Eitim ve birlii Antlamasnn33 kamuoyuna yansmas ve hemen ardndan, Nisan 1996da, srailin Lbnandaki ran yanls Hizbullah rgtne kar Gazap zmleri Harekatn balatmas ran bir hayli rahatsz etti. Bunu en yksek azlardan aka dile getirmekten kanmayan ran, ayn zamanda Suriye ile savunma alannda ibirlii araylarna girdi. Temmuz 1996da Necmettin Erbakann babakanlnda Refahyol koalisyon hkmetinin iktidara gelmesi ran ile ilikilerde yeni bir dnm noktas olarak grld ve yaknlama iin byk bir beklentiye yol at. Ancak hem Erbakan ve ekibinin d politika srecindeki hatalar, hem de Trkiyenin i politika dengelerine bal olarak ikili ilikiler alt ay iinde en kt seviyelerinden birine ulat.34 Babakan Erbakan (oka eletirilen) ilk yurt d gezisini Austos 1996da rana yapt.

454

Trkiye-ran ilikilerini tekrar iyiletirmek dnda iki hedefi vard: Bir doalgaz anlamas imzalamak ve PKKya destek konusunda Trkiyenin rahatszln dile getirmek. Erbakan Tahranda 23 milyar dolarlk bir doalgaz anlamas imzalad. Buna gre ncelikle ran ve Trkiye arasnda 1.2 milyar dolara malolacak bir doalgaz boru hatt ina edilecekti. Ayrca petrol boru hatt ve elektrik alm konular da grld. PKKya destek konusunda ise ran her trl iddiay reddederek ak garantiler verdi. Daha sonra bu projeleri hayata geirmek iin baz bakan ve st dzey brokratlarn karlkl ziyaretleri gerekleti. ran Erbakan hkmetinin D-8 projesinde de yer ald. Aralk 1996da Rafsancaninin Ankaray ziyareti ile Austos aynda balayan sre tamamland. Grmelerde ulam, turizm endstrisi ve ticari alandaki ibirlii yannda savunma, istihbarat ve gmrk birlii alanlarnda ibirlii konusu tartld. Bir dizi iktisadi anlama ve protokol imzaland. Rafsancani PKK konusunda yine kesin garantiler verdi ve ak ibirlii tekliflerinde bulundu. Ancak btn bunlar (zellikle savunma ve istihbarat gibi konularn gndeme gelmesi) Trk basnnda ve sivil/askeri brokratik evrelerde ran ile ibirliinin boyutlar konusunda youn bir tartma balatt. Trk hariciyesi geleneksel izgisine uygun olarak rana daha lml yaklarken ve zellikle enerji konusunda Trkiye-ran projelerini desteklerken, Trk askeri evreleri izmenin aldn ifade etmeye baladlar. Bir yandan srail ile ibirlii srecini hzlandrrken, dier yandan ran eitli platformlarda terrist lke ilan ettiler. Btn bu gerilim 1997 balarnda krizle sonuland. ubat 1997de ran bykelisi Bagherinin Ankara Sincanda Refah Partisi tarafndan dzenlenen Kuds Gecesine katlarak, srail ile ilikileri nedeniyle Trkiyeyi sulamas ilikileri kopma noktasna getirdi. Kriz ranl alt dzey diplomatlarn da ie karmalaryla ve youn basn savalaryla bir sre devam ettikten sonra, Ankara ve Tahrandaki bykelilerin karlkl geri ekilmesiyle son buldu. Toz duman kalktnda Cumhurbakan Demirel ile Rafsancaninin giriimleri bile bu defaki gerilimi azaltmaya yetmedi. ran zaten seim srecine girmiti. Yeni Cumhurbakan Muhammed Hatemi grevi devraldnda, Trkiyede de Mesut Ylmaz babakanlndaki Anasol-D koalisyon hkmeti ibana gelmiti. zellikle Dileri Bakan smail Cemin de abalaryla 1997 Sonbaharndan balayarak Trkiye-ran ilikileri tekrar rayna oturtulmaya alld.35 smail Cem ve ran Dileri Bakan Kemal Harazi Eyll sonunda BM genel kurulu 52. dnem toplantlarnda biraraya gelerek ilikileri normalletirme ve e zamanl olarak yeni bykelileri atama karar aldlar.36 Ylmaz hkmeti ayn zamanda doalgaz boru hatt ve D-8 projelerine devam edileceini aklad.37 Ekim banda ise ran Dileri Bakan Yardmcs Muhsin Eminzade Ankaraya gelerek bykelilik meselesini grt.38 Kasm banda Eminzade Hateminin mesajn iletmek zere bir kere daha Trkiyeye geldi.39 Ayn srada ran basnnda Trkiye hakknda olumlu yazlar kmaya balad.40 Aralk banda Tahranda toplanan ve Trkiye iin (srail ile ilikiler ve Kuzey Irak operasyonlar nedeniyle) hayli skntl geen slam Konferans rgt (K) toplants srasnda Hatemi ve Demirel ilk defa biraraya geldiler.41 Daha bu zirve ncesinde atanan yeni bykeliler Mart 1998e gelindiinde grevlerine balam ve ilikiler

455

normale dnmt. Mays ayndan itibaren iktisadi ilikiler yeni bir ivme kazand. Suriye ile yaanan calan krizi srasnda ise Hatemi, K dnem bakan sfatyla, iki lke arasnda arabuluculuk giriimlerinde bulundu. Bu amala Harazi Ekim 1998de Ankaray ziyaret etti.42 Austos 1999a kadar olan dnem en skntl dnemlerden biri oldu. ubat 1999da calann yakalanarak Trkiyeye getirilmesiyle birlikte PKKnn dalma srecine girmesi Trkiye-ran ilikilerinde yeni problemler yaratt. calan yakalandktan sonra en byk gsterilerin ran ilerinde yerleik PKKllar tarafndan gerekletirilmesi, Suriye kapsnn kapanmasndan sonra rann kendi snrn kontrol edememesi ve PKK militanlarnn ran zerinden gei yapmaya balamalar Trkiyeyi son derece rahatsz etti. Trk basnnda sk sk ran Suriyenin yerini mi ald sorusu sorulmaya devam ederken, Mays 1999da ortaya kan Merve Kavak olay ile birlikte ideolojik boyutda iin iine girdi. Barts zerinde cereyan eden karlkl sz dellosu gerilimi iyice arttrd. Temmuz aynda birbiri peisra gerekleen olay ise gerilimi bir krize dntrd. nce randa meydana gelen renci olaylar nedeniyle Trkiyenin sulanmas, ardndan Trk uaklarnn ran ilerinde bir ky bombaladklar iddias, ve son olarak yanllkla ran tarafna geen iki Trk askerinin tutuklanmas sonucu balayan kriz ancak Austos ortalarna doru (iki Trk askerinin serbest braklmasnn ardndan) yatt. Bu arada ran taraf Trkiyenin uzun zamandan beri telaffuz ettii, PKKnn faaliyette bulunduu blgelere birlikte ve ani denetim ve e zamanl ortak operasyon isteklerini kabul etmiti. 17 Austos depremi btn bu olanlar unutturmutu ki, Ekim sonunda meydana gelen Ahmet Taner Klal suikast ran ve terr konusunu tekrar Trkiyenin gndemine tad.43 Takip eden dnemde Tahrann Ankara ile ibirliini kabul etmesiyle birlikte PKK konusu gndemin alt sralarna derken, Ocak 2000de Hizbullah operasyonunun, Mays 2000de ise Uur Mumcu cinayeti ile ilgili olarak Umut operasyonunun balamas Trkiye kamuoyunda dinci terr ve ran parma tartmasn gndemin ba konusu haline getirdi. ki lke kamuoyu ve siyasi evrelerinde karlkl sz dellosu eliinde devam eden btn bu srekli gerilim srasnda, iki lke Dileri Bakanlklarnn yapc ve uzlatrc tavr ilgi ekicidir. Nitekim, btn bu ortam ierisinde, uzun bir srecin sonucunda da olsa, iki lke arasnda Dileri Mstearlar seviyesinde ylda en az iki kez toplanacak bir alma grubu oluturulmas ve ikili, blgesel ve uluslararas konularda danmalarda bulunulmas hakkndaki mutabakat zapt Ocak 2000de Ankarada imzaland.44 Bylece, 2000 ylnn balarna geldiimizde, Trkiye asndan ikili ilikilerin uzun yllar sonra ilk defa bir istikrara eritiini gryoruz. Peki ran asndan durum nedir? 1990larn ortalarndan itibaren rann Trkiyeden iki konuda kayg duyduunu biliyoruz: Trkiyenin Kuzey Irakta her geen gn artan varl ve Trkiye-srail yaknlamas. ran kaynaklarna yansyan st dzey demelere baktmzda gerek Rafsancani gerekse Hatemi dneminde rann Trk ordusunun Kuzey Iraktaki operasyonlarndan ve Trkiye-srail ilikilerinin her geen gn gelimesinden duyduu rahatszl her frsatta dile getirdiini gryoruz.45 Gerek calann yakalanmasndan sonraki gelimelerin gerekse Ecevit hkmetinin srail ile ilikilerde taknd dengeli tavrn sonucu olarak bu iki konudaki endienin

456

bir lde giderilebildiini syleyebiliriz. ki lkenin ortak iktisadi projeleri ise, Amerikann itirazlarna ramen, baz aksamalar olsa bile devam etmektedir. Sonu olarak, Trkiye-ran ilikilerinde ah ya da Humeyni rejimi ayrm olmakszn iki temel boyut gryoruz: Biri Sadabad Paktyla balayp Badat Pakt, CENTO, RCD ve ECO izgisinde devam eden siyasi ve iktisadi (ve belli llerde gvenlik) ibirlii boyutu; dieri genellikle Krtler ve ideolojik meseleler zerinde oluan bir rekabet/ztlama boyutu. Bunlara Souk Sava sonrasnda yeni meseleler (Orta Asya, Kafkasya, Kuzey Irak ve srail) eklenmitir. Ksaca, Trkiye-ran ilikilerinin geleceinin, randa Hatemi ynetiminin kazanaca baarya gre Kuzey Irak, srail ve ABD geninde (her zamanki gibi ibirlii/uzlama ve rekabet/atma boyutlar balamnda) ekillenecei anlalmaktadr.

Bkz. Gkhan etinsaya, Tanzimattan Birinci Dnya Savana Osmanl-ran likileri,

KK Aratrmalar, Osmanl zel Says, 2000, s. 11-23. 2 Ayrntlar iin bkz. Gkhan etinsaya, Trkiye-ran likileri, 1919-1925, Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi, 48 (Mart 2000), s. 769-95. 3 4 5 Richard Schofield, The Iran-Iraq Border, 1840-1958 (Archive Editions, 1989), cilt 4 ve 5. David McDowall, A Modern History of the Kurds (London: I. B. Tauris, 1996). Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York:

Columbia University Press, 1995). 6 7 Ayrntlar iin bkz. etinsaya, Trkiye-ran likileri, 1919-1925, s. 782-86. Bu konunun ayrntlar iin bkz. etinsaya, s. 786-89; British Documents on Foreign

Affairs: reports and papers from the Foreign Office Confidential Prints, Part II: Persia (University Publications of America, 1985-1997) vol. IV, doc. 111: E804/455/34, 24. 1. 1924; doc. 139: E1967/455/34, 2. 2. 1924; doc. 130: E1788/455/34, 26. 2. 1924; doc. 131: E1788/455/34, 29. 2. 1924; doc. 142: E2283/455/34, 14. 3. 1924; doc. 149: E2528/455/34, 20. 3. 1924; doc. 150: tel no. 98, 22. 3. 1924; doc. 160: E3743/455/34, 1. 4. 1924; doc. 161: Diary of events concerning the Republican movement in Persia. 8 Bu dnemin ayrntlar iin bkz. Gkhan etinsaya, Atatrk Dnemi Trkiye-ran likileri,

1926-1938, Avrasya Dosyas, 5/3 (Sonbahar 1999), s. 148-75. 9 276-80. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, I. Cilt: 1920-1945 (Ankara: TTK, 1989), s.

457

10

Bilal N. imir, ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu, 1924-1938 (Ankara: Dileri

Bakanl Basmevi, 1975); Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar II (stanbul: Kaynak, 1992). 11 Trk D Politikasnda 50 Yl: Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt, 1923-1934

(Ankara: Dileri Bakanl, 1973), s. 50-58. 12 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Hsrev Gerede, Siyasi Hatratm I: ran, 1930-1934

(stanbul: Vakit Basmevi, 1952), s. 263-89; Hasan Arfa, Under Five Shahs (London: John Murray, 1964), s. 243-52; Fahrettin Altay, 10 Yl Sava ve Sonras (stanbul: nsel Yaynlar, 1970), s. 459-66. Atatrk devrimlerini ve Trkiyedeki kalknma hamlesini yakndan gren ahn, gezi sonrasnda milliyetilik ve Batllama/modernleme konularnda Trkiyeyi model alan abalar hzlanmtr. lgili literatr iin bkz. Yann Richard, Kemalizm ve ran, Kemalizm ve slam Dnyas, der. . Gkalp ve F. Georgeon (stanbul: Arba, 1990), s. 79-97; Baki z, slam Dnyas ve Kemalizm (stanbul: Can, 1996), s. 74-79; Meliha Anbarcolu, Gazi Mustafa Kemal Atatrk ve randa Yaplan Reformlar, Dou Dilleri, III/4 (1983), s. 5-38; P. Amouzegar, The Influence of Kemalism on Reza Shahs Reforms, Atatrk Devrimleri I. Milletleraras Simpozyumu Bildirileri, 10-14 Aralk 1973 (stanbul: . . Atatrk Devrimleri Aratrma Enstits, 1975), s. 623-30; Pierre Oberling, Atatrk ve Rza ah, Tarih ncelemeleri Dergisi, XII (1997), s. 209-214; John R. Perry, Language Reform in Turkey and Iran, IJMES, 17 (1985), s. 295-311. 13 57. 14 Ayrntlar iin bkz. R. K. Ramazani, The Foreign Policy of Iran, 1500-1941 (Charlottesville: smail Soysal, 1937 Sadabad Pact, Studies on Turkish-Arab Relations, 3 (1988), s. 131-

University Press of Virginia, 1966), Idem., Irans Foreign Policy, 1941-1973 (Charlottesville, University Press of Virginia, 1975). 15 kinci Dnya Sava srasnda Trk-ran likilerinin ayrntl bir incelemesi iin bkz.

Gkhan etinsaya, kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiye-ran likileri, 1939-1945, Strateji, 11 (1999), s. 41-72. 16 Bruce R. Kuniholm, The Origins of the Cold War in the Near East: Great Power Conflict

and Diplomacy in Iran, Turkey and Greece (Princeton: Princeton University Press, 1980). 17 Ayrntlar iin bkz. Gkhan etinsaya, Trk-ran likileri, Trk D Politikasnn Analizi,

der. Faruk Snmezolu, 2. Basm (stanbul: Der, 1998), s. 135-58. 18 Bu dnemde Ortadoudaki gvenlik araylar iin bkz. Ayegl Sever, Souk Sava

Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Ortadou, 1945-1958 (stanbul: Boyut, 1997). 19 rnein, dnemin Tahran Bykelisi Yakup Kadri Karaosmanoluna gre Kore

Savann ilk safhasnda solcu veya muhalif matbuat Trkiye aleyhine veryansn etmeye

458

balamlard. Korede den askerlerimizin korkaklndan ve bamzda bulunanlarn memleketi sattndan bahsediyorlard. Berikileri Amerikallarn emrine girmi bir takm devlet adamlar, brlerini Amerikallara kiralanm bir alay mercenaire-cretli asker olarak gsterir kaba ve iren karikatrler yapyorlarddevlet reisimizin [Bayar] kafasn Trk bayrana sarlm bir eek gvdesi stne oturtup bu eein yularn da dolar torbas tutan Trumann eline veriyorlard. Bkz. Zoraki Diplomat (stanbul: nkilap Kitabevi, 1955), s. 298-300. 20 smail Soysal, The 1955 Baghdad Pact, Studies on Turkish-Arab Relations, 5 (1990), s.

43-116; Behet Kemal Yeilbursa, The Baghdad Pact and Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1955-1959, Unpublished Ph. D. Thesis, University of Manchester, 1996, s. 227-246. 21 RCD iin bkz. Ferenc A. Vali, Bridge Across the Bosphorus: The Foreign Policy of Turkey

(Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1971), s. 339-43; Mehmet Gnlbol, der., Olaylarla Trk D Politikas, 1919-1973 (Ankara: SBF, 1974), s. 525-29. 22 23 24 etinsaya, s. 144-48. etinsaya, s. 148-49. Sha Blkba, Turkey Copes with Revolutionary Iran, Journal of South Asian and

Middle Eastern Studies, XIII/1-2 (1989); Idem., Trkiye ve Yaknndaki Ortadou (Ankara: D Politika Enstits, t. y). 25 David Menashri, Iran: A Decade of War and Revolution (New York: Holmes&Meier, 1990),

s. 367-68. ECO iin bkz. Ender zar, Economic Co-Operation Organization: A promising future, Perceptions, 2/1 (March-May 1997), s. 15-23. 26 Philip Robins, Turkey and the Middle East (London: RIIA, 1991), s. 54; Blkba,

Revolutionary Iran, s. 103-104; Blkba, Trkiye, s. 27-30. 27 Blkba, Revolutionary Iran, s. 101-106; Blkba, Trkiye, s. 26-34; Fuat Boroval,

Iran and Turkey: Permanent Revolution or Islamism in One Country?, Iran at the Crossroads: Global Relations in a Turbulent Decade, Miron Rezun, ed. (Boulder: Westview Press, 1990), s. 81-93; Shireen T. Hunter, Iran and the World: Continuity in a Revolutionary Decade (Bloomington: Indiana University Press, 1990), s. 137-38. 28 29 Robbins, s. 55-57. Kemal Kirii ve Gareth M. Winrow, Krt Sorunu: kkeni ve geliimi (stanbul: Tarih Vakf

Yurt Yaynlar, 1997), s. 159-75; Baskn Oran, Kalkk Horoz: eki G ve Krt Devleti (Ankara: Bilgi, 1996).

459

30

Bkz. Shireen T. Hunter, Central Asia since Independence (Washington, D. C.: CSIS,

1996), s. 129-35, 136-39, 146-50; Mohiaddin Mesbahi, Regional and Global Powers and the International Relations of Central Asia, The Making of Foreign Policy in Russia and the New States of Eurasia, eds. A. Dawisha and K. Dawisha (New York: M. E. Sharpe, 1995), s. 215-45; Edmund Herzig, Iran and the Former Soviet South (London: RIIA, 1995); Gareth M. Winrow, Turkey in PostSoviet Central Asia (London: RIIA, 1995). 31 Bkz. Shireen T. Hunter, The Transcaucasus in Transition: Nation Building and Conflict

(Washington, D. C.: CSIS, 1994), s. 161-76; William Hale, Turkey, the Black Sea and Transcaucasia, Transcaucasian Boundaries, eds. J. F. R. Wright et al (London: UCL Press, 1996), s. 54-70; Fred Halliday, Condemned to React, Unable to Influence: Iran and Transcaucasia, Ibid., s. 71-88. 32 Ayrntlar iin bkz. Henri J. Barkey, Iran and Turkey: Confrontation across an Ideological

Divide, Regional Power Rivalries in the New Eurasia: Russia, Turkey and Iran, eds. Alvin Z. Rubinstein ve Oles M. Smolansky (New York: M. E. Sharpe, 1995), 147-67; Tschangiz H. Pahlavan, Turkish-Iranian Relations: An Iranian View, Reluctant Neighbor: Turkeys Role in the Middle East, ed. Henri J. Barkey (Washington D. C.: United States Institute of Peace Press, 1996), 71-91; Atilla Eralp, Facing the Challenge: Post-Revolutionary Relations with Iran, Ibid., 93-112; John Calabrese, Turkey and Iran: Limits of a Stable Relationship, British Journal of Middle Eastern Studies, 25/1 (1998), 75-94; Atilla Eralp-zlem Tr, ranla Devrim Sonras likiler, Trkiye ve Ortadou: Tarih, Kimlik, Gvenlik, der. Meliha Benli Altunk (stanbul: Boyut, 1999), 67-102. 33 s. 159-177. 34 Bkz. Nilfer Narl, A New Era in Turkish-Iranian Relations, CIDC Insight, 2 (February Gencer zcan, Trkiye-srail likileri 50. Ylna Girerken, Trk D Politikasnn Analizi,

1997), s. 51-63; Philip Robins, Turkish Foreign Policy under Erbakan, Survival, 39/2 (1997), s. 82100; hsan D. Da, Kimlik, Sylem ve Siyaset: Dou-Bat Ayrmnda Refah Partisi Gelenei (Ankara: mge, 1998); Gencer zcan, der., Onbir Aylk Saltanat: Siyaset, Ekonomi ve D Politikada Refahyol Dnemi (stanbul: Boyut, 1998). 35 Bkz. Meliha B. Altunk, Gvenlik Kskacnda Trkiye-Ortadou likileri, En Uzun

Onyl: Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar, ed. Gencer zcan ve ule Kut (stanbul: Boyut, 1998), s. 347. 36 37 Radikal, 24 Eyll 1997; Yeni afak, 24 Eyll 1997. Yeni afak, 25 Eyll 1997; Cumhuriyet, 20 Ekim 1997; Zaman, 16 Kasm 1997; Sabah, 22

Kasm 1997. 38 39 Sabah, 8 Ekim 1997. Cumhuriyet, 8 Kasm 1997; Milliyet, 9 Kasm 1997; Sabah, 10 Kasm 1997.

460

40 41 42 43 44

Bkz. 10 Kasm 1997 tarihli Hrriyet, Cumhuriyet, Zaman gazeteleri. Milliyet, 8-9 Aralk 1997; Cumhuriyet, 9 Aralk 1997; Sabah, 10 Aralk 1997. Radikal, 9 ve 27 Ekim 1998. Bkz. Dileri Gncesi (Dileri Bakanl ARYD Yayn), ubat-Ekim 1999. Dileri Gncesi, Ocak 2000. Trk dilerinin bu uzlamc tavrnn arkasnda u anlay

vard: randa iki bal bir ynetim vardr, iki lke arasndaki mevcut btn sorunlar randa demokrasi ve zgrlklerin gelimesiyle birlikte alabilecektir; bunun iin de Hatemi ynetimine ans verilmeli, destek olunmaldr. Bkz. Dileri Gncesi, ubat ve Mays 2000. 45 rnein bkz. Yeni afak, 23 Eyll ve 10 Ekim 1997; Zaman, 12 Ekim 1997; Yeni afak,

26 Ekim 1997; Sabah, 8 Aralk 1997.

461

Trkiye'nin Orta Asya ve Kafkasya Politikas zerinde Etkili Olabilecek Faktrler / Do. Dr. Nasuh Uslu [s.269-281]
Krkkale niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri Sovyetler Birliinde Gorbaovun devlet bakanlna gelmesinin ardndan esen Glastnost ve Perestroika rzgarlar dnyay artan byk deiimlerin balatcs oldu. Souk Savan ve iki bloklu dnyann sembol olan Berlin duvarnn yklmas, SSCBnin atrdayan yapsnn kn hzlandrd ve bu devlet iindeki cumhuriyetler bir bir bamszlklarn ilan etmek iin uygun zemine kavutular. 1989-1991 arasndaki zlme dneminde Trk politikaclarn ne gibi politikalar izleyecekleri byk nem tamaktayd, nk bamszlna kavuan devletler tarihsel, dilsel ve kltrel adan Trkiyeye yaknl olan devletlerdi ve o dnemde Trkiye, d politikasnda yeni almlara ihtiya duyuyordu. lk balarda Trk liderlerin, Sovyet faktrn gz nnde bulundurarak blgeyle ilgili politikalarn geleneksel erevede tuttuklar sylenebilir. SSCBnin zl, Trk makamlar asndan bir bakma endie kayna bile oluturuyordu. Zira Trkiyenin Bat dnyas iin neminin Komnizme kar kalkan vazifesi grmesinden kaynaklandn dnmekte idiler. Fakat bu yersiz endie ksa bir sre sonra yerini, yine yersiz bir sevince brakacakt. SSCBnin 1991de kendisini feshetmesi ve eski cumhuriyetlerin teker teker bamszlklarn ilan etmeleri sonrasnda D Trkler, yani Azerbaycan ve Orta Asyada yaayan topluluklar, sadece belirli bir siyasi sylemin meselesi olmaktan karak Trk d politikasnn nemli konularndan biri haline gelmitir. 1991in sonrasnda Trkiye, bu devletleri uluslararas arenada resmen ilk tanyan devlet olarak heyecanl bir ekilde onlara nderlik etmeye soyunmutur. ki yl sren balay dneminin ardndan ise Trkiye eitli d faktrlerin etkisiyle ve kendi kapasitesinin snrlarnn farkna vararak 1993 sonrasnda bu politikada baz deiiklikler yapmak zorunda kalacak ve bu arada baz byk hayal krklklar da yaanacaktr.1 Aslnda Trkiye de dier dnya devletleri gibi SSCBde yaanan bu ani ve akl almaz deiime hazrlkl deildi. Daha sonraki dnemlerde de blgeyle ve buradaki halklarla ilgili kapsaml, dzenli, uzun vadeli bir politika gelitiremedii de aktr. Trkiyenin blgeye ynelik olarak takip ettii politika kararsz ve deiken bir tutum sergilemitir.2 Bu konuda Amerikann bile tavrnn sk sk deiiyor olmas ve olacaklarn kestirilememesi Trk d politika yapclarn hakl gsterse de, blgeye ynelik daha etkin politikalar izlenebilecei, izlenmesi gerektii kendisinden kanlmas mmkn olmayan gerektir. Bu balamda Trkiyenin daha gereki politika izlemesine yardmc olmak zere blgeyle ilgili grnen baz faktrlerin ve yine blgeyle ilgilenen baz aktrlerin ele alnp incelenmesi yerinde olacaktr. Konunun anlalmasn kolaylatrmas asndan belki bir i faktrler-d faktrler ayrm

462

yaplabilir. Bata hemen belirtmeliyiz ki, bu almada, blgeye ynelik Trk d politikasnn belirlenmesinde byk yeri olan ya da olmas gereken d faktrler zerinde younlalacaktr. Ancak bunu yapmadan nce u iki hususa dikkat ekmek de bir gerekliliktir. Birincisi, Trk d politikasnn Ege gibi, Avrupa Birlii gibi dier baz nemli konular kimi zaman Kafkaslar ve Orta Asya meselesini glgede brakm ve bu durum, blgeye ynelik tutarl ve uzun vadeli politikalar retilmesinde olumsuz rol oynamtr. kincisi de i faktrler olarak adlandrabileceimiz Trkiyenin kendi i meseleleri, Orta Asyaya ynelik politikalarn belirlenmesinde ve deiiminde genel olarak olumsuz ynde rol oynamtr. Trkiyede yaanan siyasi, brokratik, ideolojik ve ekonomik dalgalanmalar, deiimler ve krizler en azndan yeni bamszln kazanan cumhuriyetler konusunda tutarl bir politika izlenmesini engellemitir. Trk d politikasn etkileyen d faktrler arasnda, blgesel gler olarak Rusya, Birleik Devletler Topluluu yesi lkeler, ran ve in ile blge d gler olarak ABD, Japonya, Avrupa lkeleri, uluslararas irketler ve bu glerin blgeyle ilgili olarak takip ettii politikalar ve gerekletirdikleri giriimler bulunmaktadr. Ayrca blgedeki zengin yeralt kaynaklarnn deerlendirilmesi konusunda yaanan rekabet ve blgesel ittifaklarn tutumu da Trk d politikasnn oluumunda belirleyici nitelikler gstermektedir. inin batsndaki Sincan blgesinden Balkanlarn ilerine kadar uzanan hat boyunca mevcut devletler iinde Trkenin deiik lehelerini konuan ayn etnik soya ve slam dinine mensup byk bir kitle yaamaktadr ki,3 bu halklarn zerinde yaad topraklar geni corafyas ve dnyann ilgisini eken yeralt ve yerst kaynaklar ile dikkat toplamaktadr. Ayn dil ailesine, ayn dine ve ayn etnik kkene mensup olmalar hasebiyle gerek Azerbaycan gerekse Orta Asyada yer alan dier cumhuriyetlerin bamszlklarn ilan ettikleri 1991 ve sonrasnda Trkiye byk bir heyecanla bu devletlerin bamszlklarn tanyan ilk devlet olmu, bu devletlerin uluslararas rgtlere ye olmasnda arac rol stlenmitir. Trk devlet adamlar Adriyatikten in Seddine sylemi ve bir rnek model olma edasyla bu cumhuriyetlere yaklamtr. Oysa ksa bir sre sonra varl fark edilen faktrlerden dolay d politikann deitirilmesi ihtiyac hissedilecekti. te bu faktrlerden bazs bu almann konusunu oluturmaktadr. Rusya Trkiyenin ilk karsna kan engel, bamszlklarna yeni kavuan devletlerin rnek modellerden ya da aabeylerden ok iktisadi partnerler aramalar hususu dnda, kendisini SSCB yerine koyan Rusya faktryd. Baka bir deyile Trk d politikasn deitiren d parametreler arasnda, blgenin en nemli devleti olan Rusyann takip ettii siyaset ve gerekletirdii giriimler nemli bir yer tutmaktayd. Dnya siyasetinin nemli aktrlerinden olan Rusya, BMnin be daimi yesi arasnda yer alan, G-8e ye, 150 milyon nfusu ve geni topraklar olan, sahip olduu nkleer silahlar ve uzay teknolojisiyle gz dolduran, arlk ve SSCB geleneinin mirass konumundaki byk bir devlettir.

463

SSCBnin Topluluunu

dalmasnn oluturarak

ardndan

onun

yerini

Rusya

Federasyonu

Birleik

Devletler eden

doldurmutur.

Rusyann

SSCBden

bamszln

elde

cumhuriyetlerden ayrlmak gibi bir niyeti olmad aka ortadadr. Rusya Federasyonu iinde de 23 eit Trk topluluunun yayor olmas ve bunlarn dier aznlklara gre en yksek oranl nfusa sahip bulunmas dnda Trkiye ile kurduu byk ticari balantlar Trkiye asndan Rusya Federasyonunu nemli klmaktadr.4 Rusya Federasyonu iindeki en yksek oranl aznlklarn Trk etnik kkenliler olmasnn yannda, Rusya, Orta Asya cumhuriyetlerinin nfusu iinde olduka etkin bir orana sahip olan Ruslar sayesinde etkinliini srdrmektedir. SSCB dalsa da Rusya Federasyonunun ekonomisi, Orta Asya, Hazar ve Kafkaslardaki doal kaynaklara bal olduundan bu blgeler onun asndan vazgeilmezlik arz etmektedir. Rusya Federasyonu blgenin temel zenginlik kayna olan petrol ve doal gazdan kaynaklanan menfaatlerini korumak iin etnik Ruslar blgede tutarken, gvenlik gerekesiyle bamszln ilan etmi bulunan bu devletleri Birleik Devletler Topluluu ats altnda toplamtr.5 Rusya, BDT ats altnda toplad bu lkeler zerindeki kontroln isimleri deimi olsa da KGB, Kzlordu ve o lkelerin Komnist partilerin devam olan partileri aracl ile salamtr.6 Bamszln ilan eden cumhuriyetlerin BDTye katlmalar eitli siyasi manevra ve tehditlerle, Rusyann kontrolnde tuttuu iktidar partileri aracl ile ve deimemi olan eski yandalar vastasyla gereklemitir. Bu lkelerdeki nemli mevkilerin Ruslar tarafndan tutulmu olmas ve Rusyann kendi vatandalarnn gvenliini salama gerekesiyle etkinliini artrma gayretleri dikkat ekmektedir.7 Orta Asya cumhuriyetleriyle eski siyasi, iktisadi ve asker ilikilerini deiik ekillerle de olsa devam ettiren Moskova, her cumhuriyete dierlerinden farkl manevralarla yaklamakta, onlarn i ve d politikalarnda etkili olmaktadr. Ksa vadede bu durumun deimeyecei ortadadr.8 BDT, zaman iinde glendirilerek merkezin yetkileri artrlm ve nihayet Takent Antlamasnn imzalanmas ve yaplan ikili antlamalarla desteklenmesi sonucu yeler Rusyann askeri varln kabullenmi bulunmaktadrlar. Takent Ortak Gvenlik Antlamasnn hkmlerine gre yelerden birine tecavz olursa dierleri bu tecavz kendilerine yaplm kabul edecektir. Antlama Rusya, Tacikistan, Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan arasnda imzalanm, daha sonra dier blge devletlerinin de BDTye katlmasyla Rusyann bu lkeleri kontrol iin hukuki bir zemin hazrlanmtr.9 Rusyann BDTyi bylesine zorlanmadan oluturabilmesinin ardnda, phesiz bu

cumhuriyetlerin bamszlklarn herhangi bir atma olmadan kazanm olmalar, dier tehditlerden onlar koruyacak g olarak yalnzca Rus ordusunun bulunmas, Rusann bu lkelerde iyi biliniyor olmas ve ekonomik adan Rusyaya bamllk nitelii alm ihtiyalara sahip olmalar gibi faktrler nemli yer tutmaktadr.10 Gerekten Sovyet dneminde bu lkelerin tarm ve sanayileri tamamen Sovyet ekonomik sistemine entegre edilmiti.11 Bu dnemde doal olarak cumhuriyetlerin birbirleri

464

arasndaki ticaret hacmi ok yksekti. Bunun sonucunda da karlkl olarak birbirlerine baml hale gelmilerdi. Bu dnemde, izlenen politikalar sonucu Sovyet ekonomisinin enerji ihtiyalarn Orta Asya cumhuriyetleri karlarken, yetersiz tarmsal retimleri nedeniyle gda maddelerini dier cumhuriyetlerden ithal ediyorlard. Bunun dnda blgenin tm dnyayla balants ve ticareti de Rusya zerinden salanyordu. Mesela tm demiryollar ve boru hatlar Rusyaya doru ina edilmiti.12 SSCB dneminde edindii tm bu avantajlardan yararlanan Rus ynetimi, gnmzde de, blgedeki enerji kaynaklarnn retilmesi, ilenmesi ve global piyasalara ihrac iin alternatifsiz tek patron ve gzergah olmay garantilemek abas iinde bulunmaktadr.13 Ancak bu durum Trk cumhuriyetlerinin kar ve nceliklerine uygun dmemektedir. Doal kaynaklarn ileri teknolojilerle mmkn olduunca abuk karp pazarlamak isteyen bu cumhuriyetler, Rusya yerine Batl ortaklar tercih etmekteler ve nceden ina edilmi Rusya zerinden geen yollara baml olmak yerine, kendilerini dnya pazarlarna daha kolay ulatracak alternatif yeni yollar aramaktadrlar.14 Blge devletleriyle Rusya arasnda kar atmas oluturan dier bir konu, petrol retim ve naklinde kilit rol oynayan Hazar Denizinin stats meselesidir. Rusya, kaynaklarndan yararlanabilmek ya da kaynaklarndan sadece Trk cumhuriyetlerinin yararlanmasn engellemek iin Hazara, tm kyda devletlerin ortak mlkiyeti altnda gl statsnn verilmesini temin etmek istemektedir. Bu tutumuyla Rusya, ayrca eski dmanlar ABD ve onun mttefiklerinin blgede hakim pozisyona gelmelerini iine sindiremeyeceini aa vurmaktadr. Hazar, ABDnin stratejik karlarnn olduu bir blgedir eklindeki Amerikan aklamasnn ardndan Rus yetkililer, bunu ok tehlikeli bir mdahale olarak niteleyip, sert bir biimde eletirmilerdir.15 Rusyann Hazar Deniziyle ilgili tezinin blgedeki en byk destekisi ise randr. Azerbaycan ve Grcistan ise Hazarn bir deniz olduu fikrini ileri srerek, Hazardan petrol karlmas ve naklinde denizler hukuku kurallarnn uygulanmas gerektiini sylemektedirler. Onlarn bu tezinin arka plannda, Hazarn kendilerine yakn olan ksmndaki zengin doal kaynaklarn retilmesinde ve tanmasnda daha bamsz hareket edebilmek yatmaktadr. Hazardan petrol ve doal gaz karlmas iin btn kyda lkelerin anlamaya gitmeleri gerekmektedir. Aksi halde aralarnda ok byk sorunlarn kmas kanlmaz olacaktr.16 Hazar blgesi doal kaynaklarnn karlmas ve tanmas konusunda iki blgesel ittifak oluturulmutur. Birinci blok Hazarn deniz olduunu syleyen Azerbaycan ve Grcistandr. Trkiye bu bloktaki lkelerin destekisidir. Bu lkeler, Azerbaycann Hazar Denizindeki doal kaynaklar denizlere uygulanan hukuki kurallar erevesinde karmasn ve buradan karlan kaynaklarla beraber Kazakistan ve Trkmenistandaki enerji kaynaklarnn Trkmenistandan balayarak Azerbaycan zerinden ve Hazarn altndan geirilecek bir boru hatt ile Bak-Tiflis-Ceyhan yoluyla Bat pazarlarna ulatrlmasn tercih etmektedirler.17 Azerbaycandaki enerji rezervleri ve bunlarn

465

tanmas o kadar byk nem tamaktadr ki, 1992den beri Ruslarn Kafkaslar ve Orta Asyada gerekletirdii gizli operasyonlarn ve eenistan igal etmesinin arkasnda temelde bu husus bulunmaktadr. Blgede ortaya kan ikinci blok olan Rus-ran ittifak ise Azerbaycan yalnz brakma ve Ermenistan destekleme politikas yrtmektedir, fakat Rusyann, Azerbaycann tad nem ve elinde tuttuu kozlardan dolay Azerbaycana kar temel hedeflerinden ksmen fedakarlk yapmak ve onunla uzlamaya gitmek zorunda da kald da aktr.18 Blgede Rusyann karsndaki blokta yer alan Trkiye ve Azerbaycan eitli gvenlik anlamalar ve eitim protokolleri ile19 bir araya gelseler de onlar asl birletiren hususun petrol olduu aktr. Rusya, Azerbaycan politikasn olutururken Ermeni sorununu gndeme tayarak Trkiyenin en nemli projesi olan Baku-Ceyhana engel olmak amacndadr. Bu durumda Trkiye Dalk Karaba by-pass eden dier alternatifleri, mesela Trkmen gaznn ran yoluyla tanmas fikrini ortaya atmak zorunda kalabilmektedir.20 Kafkaslarla ilgili stratejik stnln Trkiye ya da Batnn eline gememesine Rusya o kadar nem vermektedir ki, Yeltsin dneminde Kuzey Osetyada PKK eitim kampnn almasnn,21 ve Edward evardnadzeye suikast giriimi gerekletirilmesinin arkasnda da bu husus vard. Ruslar, Haydar Aliyev, Edward evardnadze gibi Batya ynelmi ve bamsz hareket etmeye alan politikaclar yerine Rus yanls yneticilerin gemesini arzulamaktadr. Bunun dnda Ruslar Grcistana, eenlere kar ibirlii yaparak, snrlarna Rus birlikleri konulandrlmasna izin verilmesi halinde Grclere uygulanan Rus vizesini kaldrlacan aka sylemilerdir.22 Bu, Grcistana bask uygulamaktan baka bir ey deildir. Dier taraftan Rusya, Kafkaslar, gney snrlarnn gvenlii gerekesiyle hukuken etki altnda tutabilecei iddiasndadr.23 Gerek Azerbaycan, gerekse Grcistan, Rusyaya kar kendilerini destekleyecek Batl bir gcn ya da Trkiyenin kendilerinin arkasnda yer almasndan memnuniyet duyacaklardr. Trkiye, blgede tadklar nemin ok iyi farknda olduundan, her iki lkeye de iktisadi ve siyasi yardmda bulunurken, Azerbaycana askeri eitim de salamaktadr.24 Trkiye asndan Grcistana toprak btnln ve gvenliini salamasnda destek olunmasnn yannda, Azeri-Ermeni sorununun zme kavuturulmas da byk nem tamaktadr. Bu sorun zlmeden blgede huzurun salanmas ve blgedeki devletler arasndaki ilikilere istikrar kazandrlmas mmkn deildir. Ermeni-Azeri ilikilerinin btn taraflarn karna olacak ekilde dzenlenmesi, Trkiye-Azerbaycan ve Trkiye-Orta Asya cumhuriyetleri ilikilerine de olumlu katkda bulunacaktr. Ancak Rusyann kendi karlar asndan Grcistann toprak btnlne ve gvenliine zarar verici giriimlerde bulunduu ve Ermenistann da igal ettii topraklardan kmak istemedii bugn iin yadsnamaz gereklerdir. Trkiyenin bu gerekler karsnda uzun vadeli ve gereki deerlendirmeler yapmas ve politikalar belirlemesi gerekmektedir. Azerbaycandakiler de dahil olmak zere blgedeki petrol ve doalgaz kaynaklarnn retimi ve dnya pazarlarna tanmas, blge lkelerinde etki sahibi olunmas ve aznlk haklarnn salanmasyla birlikte blge lkelerinin toprak btnlnn korunmas gibi konularda Trkiye ve

466

Rusya arasnda temel politik farkllklarnn olduu aktr. Rusya, ABD ile onun Avrupal ve blgedeki (Trkiye gibi) mttefiklerini Azerbaycan ve Orta Asya devletleri dnda tutarak, blgede eskisi gibi monopol konumunda olmak amacndadr. eitli yollarla (ki buna Ermeni sava, darbe giriimleri dahildir) Azerbaycan keye sktrmaya almas bu ama erevesinde gerekletirdii eylemlerdendir. Dier tarafta Bat, Rusyann Azerbaycan tek bana kendinin nfuz alan haline getirmesini

istememektedir.25 Trkiye asndan Azerbaycan, kendisi ile ayn dini, dili, etnik kkeni paylat bir mttefik olmann yannda, Kafkaslara almak iin en uygun geit, birlikte yatrmlar yapabilecei bir ortak, ucuz enerji alabilecei bir kaynak, rettii mallar satabilecei gelien bir pazar nitelii tamaktadr. Trkiyenin de Rusyay Azerbaycan konusunda serbest brakmas ve onun bu lkeyle ilgili giriimlerine kaytsz kalmas mmkn deildir. Azerbaycan Yukarda anlatlan gereklere ramen, Azerbaycan konusunda Trk d politikasnn devamllk arz etmedii ve etkinlik, uygulanabilirlik, eitli faktrleri gz nnde bulundurmas ve gerekilik asndan eksiklikleri olduu da, bir gerektir. Trkiye, Azerbaycan tanyan ilk lke olmakla birlikte, ilikilerin en taze olduu dnemde en st dzey devlet adamnn azndan onlar ii, biz Snniyiz sylemini dile getirebilmitir. Bunun yeni oluan ilikiler erevesinde Azerbaycanllarda byk bir hayal krkl yaratmas kanlmazd. Takip eden dnemde ise Azerbaycann sahip olduu yer alt kaynaklar, ironik bir ekilde bu mezhep farkn abucak unutturdu. Bundan byle Trkiye artk kendini blge devletleri asndan bir model olarak sunabiliyor, yeni yakalanan heyecanla Azerilerle ikili ilikilerde nemli gelimeler yaanyordu. Bu yakalanan ivmeye sekte vuran ise Azeri-Ermeni atmasnn patlak vermesi oldu. Ermenistan Lain koridorunu ap Dalk Karaba ve blgeyle kendi lkesini birbirine balayan Karaban gneyindeki Trk arazisini hemen hemen tamamn igal ettiinde, Trkiyeden beklenen, bu gelimeler karsnda kararl bir tutum taknarak Azerbaycan dt zor durumdan kurtarmasyd. Ancak Trkiye, Batl mttefiklerinin tepkisinden ekinerek bu savata Azerilerin bekledii gibi davranmad, onlardan yana tavr almad, onlara etkili askeri ve siyasi destek vermedii gibi, yine Batl mttefiklerinin telkiniyle sorunun diplomasi yoluyla halledilmeye allmas gerektiine karar vererek Ermenistanla dostane ilikiler kurmak iin adm atma yoluna bile gitti. Azerbaycan asndan bakldnda, kendi durumunu ve Trkiye de dahil baka devletlerle ilikilerini yeniden deerlendirmesi bir zorunluluk arz ediyordu. Trkiye gibi yakn bir mttefikin yeterince destek veremedii ve ABD, Fransa gibi lkelerin de kendi vatanda olan Ermeni gruplarn etkisiyle,26 Ermenilerin yapt etnik temizlie sessiz kald bir dnemde Azerbaycann kendi ayaklar zerinde durmas hayati bir nem tayordu. Azerbaycan, bir anlamda Ermenilere ve onla-

467

rn ba destekisi Ruslara kar tek bana mcadele vermesi gerektiini anlamt. Trkiye ise kapasitesini fark ederek ve aabeylikten vazgemesi gerektiini grerek mecburi politika deiiklii ile kar karya gelmi ve bundan dolay derin bir hayal krkl iine dmt. Ortaya ac bir politika gerei kmt: Ermeni saldrlar Azerbaycana, Abhazyada kan olaylar da Grcistana kar Baku-Ceyhan desteklemelerinden tr caydrma nitelikli olarak gndeme getirilmilerdi.27 Dolaysyla hedef alnan lkeler, Azerbaycan ve Grcistan olduu kadar blgeden byk mitleri olan Trkiyeydi. Olaylar erevesinde Ermenistann, AKKA Anlamasna ramen Ruslara s vermesi, bu devletin Azerbaycana kar Rusyann desteini elde etmek istemesinin tesinde, Azeri doal gaz ve petrolnn tanmasnda gei yolunun tkanmas ve Azeri petrolnn retim ve tanmasnda Ermenistan ile Rusyann etkili konuma getirilmesi amacna ynelikti.28 Bu erevede Dalk Karaba igalinin ardnda Rusyann olduunu tahmin etmek pek zor grnmemektedir. nk Karaba Azerbaycann ortasnda youn Ermeni nfusun bar iinde yaad bir blge iken, Ermenistann Karabaa uzanan bir koridor amasnn ve Azerbaycann topraklarn igal edip, halkndan hayatta kalanlar da mlteci konuma drebilecek creti bulabilmesinin baka ekilde aklanmas gtr. Karaban Rusya iin nemi blgeden geirilecek boru hattnn petrol nakli iin en uygun gzergah olmasndan kaynaklanmaktadr. Burasnn Ermenistanca igali, baka nedenlerin yannda BakuCeyhan engellemek iin yaplm grnmektedir. Rusya, Ermeni kartn kullanarak bir anlamda hem Trkiyeye hem de Azerbaycana gz da vermitir.29 Gerekte ise Ermenistan, Rusyann destei olmakszn ne Trkiye ne de Azerbaycan iin tehdit oluturabilecek gce sahiptir. Ermenistan, kendisini Ruslarla yapt ibirlii anlamas ve verdii sler sayesinde korumaktadr. O dnemdeki olaylar, sonuta Baku-Ceyhan iptal noktasna getirememi ve olaylardan sonra alternatif gzergahlar dnlmeye balanlm olsa da, Azerbaycan Rusyann Ermeni kartn kullanmasndan dolay kendini BDTye katlmak zorunda hissetmitir.30 Yine de Azerbaycan BDTye girse de hem Rusyaya s vermeyerek, hem de Hazarn kendisine ait ksmndan petrol kararak kar koymay bilmitir. Azerbaycan kendi petrolnn Novorosissk liman yoluyla nakledilmesi yolundaki Rus basklarna da baaryla direnmitir. Rusyann Grcistanla ilgili giriimlerinin de Azerbaycanla ilgili olabilecei makul bir olaslk olarak akla gelmektedir. Rusyann, Abhazyadaki savatan yararlanarak, bir oldu bitti ile blgeye yerlemesinin, blgedeki konumunu glendirmesinin yannda Azerbaycana kar da daha gl olmasn salayaca ve Baku-Ceyhann olas gzergahlarndan birisini kontrol altna almasn temin edecei sylenebilir. Ermenistan yannda, Rusyann etkisi atlndaki bir Grcistan ile evrilecek olan Azerbaycann Rusyann basklarna kar koymas olasl azalacaktr. Baku-Ceyhan asndan da tek gei yolu olarak kalan Grcistann elverili durumunun ortadan kalkaca sylenebilir. Bu bakmdan Trkiye, Azerbaycan kadar Grcistana ve bu devletin toprak btnlnn ve gvenliinin garanti altna alnmasna byk nem vermek durumundadr. Grcistanda ortaya kan karklklar Azerbaycan ve Trkiyenin karlarn olumsuz ynde etkileyecektir. Bu balamda Rusyann Grcistan olaylarndaki etkisinin yakndan takip edilmesi gerekmektedir. Rusyann, evardnadzeye

468

suikast gibi olaylar vastasyla Grcistanda politik bir kaos oluturarak petroln Grcistandan ak yolunu da tkamak amacnda olduu her zaman gz nnde bulundurulmas gereken gerekler arasnda yer almaktadr. Grcistan youn Rus basks karsnda topraklarnda Rus slerine izin vermek zorunda kalmtr, fakat Rusyaya kolay kolay teslim olacak gzkmemektedir. Grc yneticiler Rusyann BDTyi NATOya kar askeri bir pakta dntrmesine kar kmaktadrlar. Trkiyenin, ortaya kabilecek olumsuz gelimelerle ilgili olarak Batl devletleri de uyandrarak Grcistana destek vermesi kendi karlar asndan byk nem tamaktadr. Rusyann eenistana ynelik askeri harekatnn da byk oranda Kazak ve Azeri petrolnn kendi topraklar zerinden gemesini istemesiyle alakasnn olduu sylenebilir. eenistandan geen petrol boru hatt zerinde eenlerinin kontrolnn olmas Rusyann menfaatlerine uymamakta, burada kargaalklarn olmas alternatif gzergah olarak Rusyann elini zayflatmaktadr.31 Trkiye, Rusyann kendi i sorunu olduu gerekesiyle bu konuda herhangi bir eletiri getirmezken, Rusyann Grcistandaki olaylara (buradan petrol hattnn geirilmesini engelleme gizli niyetiyle) karmasyla eenistandaki olaylara dardan kimseyi kartrtmamas arasndaki arpc tezada dikkat ekebilecek konumdadr. Bir baka deyile Azerbaycan, Grcistan ve eenistan ayn stratejik satran oyununun deiik talar olarak birbiriyle alakalandrlabilecek blgelerdir ve Trkiye byk karlar olduu Azerbaycan nedeniyle ve kendi karlarndan dolay bu blgelerdeki gelimelerle de ilgilenmek durumundadr. Azerbaycan konusuna dnlecek olursa, Trkiye ve Batnn Azerbaycanla ilgili giriimleri her zaman Rusyann tepkisini ekmi, bundan sonra da ekecektir. 20 Eyll 1994 tarihinde ABDli petrol irketlerinin ban ektii Baku Petrol Konsorsiyumu ilan edildiinde, Rus Dileri Bakan Kozirev vakit geirmeden Moskovann bu anlamay tanmadn ilan etmitir. Petrol anlamalarnn ardndan Azerbaycan saran terr eylemleri ve darbe giriimleri, tm dnyaya, bu anlamann uygulanmamas iin Rusyann elinden geleni ardna koymayacan gsteriyordu. Trkiye, bu dnemde de Azerbaycanla ilgili olarak karmak, anlalmas zor politikalar izlemitir. Bir taraftan Trkiye, Azerbaycana bu sorunlu dneminde Rusyaya kar yeterli destek salamyor, dier taraftan da Trkiyenin, Aliyevi devirerek yerine gemek isteyen Cevadovu, Ankaradan idare edebilecei dncesi ile yanna ald ynnde sylentiler ortaya kyordu.32 Aliyevi devirme teebbslerinin baarszlkla sona ermesinden sonra ise Trkiyenin Azerbaycana ynelik ok daha dengeli ve mesafeli politikalar izledii grlmektedir. Usta bir politikac olan Aliyev, BDTye girme gibi manevralarla Rus tehdidini uzakta tutmay baarm, askeri s isteklerini ve Azerbaycanda uluslararas g yerletirilmesi taleplerini geri evirerek Rusyadan bamsz hareket edebildiini de gstermi, ieride istikrar salayarak iktidarn pekitirmi ve ABD gibi Batl devletleri de devreye sokarak gleri birbirine kar kullanma metoduyla Azerbaycann uluslararas alanda etkinliini artrmtr. Trkiyeye gvence vererek lkesini BDT yesi yapan Aliyev, Rus isteklerine kar en direnli olan liderdir. BDT yesi lkeler istemedikleri halde Rusyann kendilerine empoze ettii kararlar alrlarken Azerbaycan kar kabilmektedir.33 Aliyev, ona ynelik

469

olarak tertiplenen darbenin ardndan Trkiyeye teessflerini bildirmi, Cevadovun ortadan kaldrlmasnn ardndan da Trkiyenin Azerbaycan petrol konsorsiyumu iindeki payn ykseltmitir. Trkiyeye kar olduu gibi rana kar da denge politikas yrten Baku ynetimi konsorsiyumdan rana %5 pay vermek istese de Amerika kar kmtr. Byle bir Azerbaycan Trkiyenin karlarna da uygun dmektedir. Aliyevin Baku-Ceyhana aktan destek vermesi ve Rusyaya baml olmay kesinlikle istememesi Trkiye asndan memnuniyet uyandrmaktadr. Bu yzden Trkiyenin byle bir ynetimle bamsz iki devlet arasndaki ilikilere uygun decek ilikiler kurmas ve onu uluslararas meselelerde desteklemesi normal bir gelime olarak ortaya kmaktadr. Bu balamda 29 Ekim 1998de Azerbaycan, Grcistan, Kazakistan, Trkmenistan dileri bakanlarnn stanbulda toplanarak Trkiyeyle birlikte BakuCeyhann en ksa, ekonomik ve gvenli gzergah olduunu ilan eden bir deklarasyon yaynlamalar byk nem tamaktadr. Deklarasyona ABD Enerji Bakan Bill Richardsonn imza atmas ise bu nemi bir kat daha artrc niteliktedir. Toplant hakknda Financial Timesta yaynlanan bir yorumda toplantnn arkasnda blgede Rusyann etkinliinin azalmasn isteyen ABD olduu yazlmtr.34 Orta Asya Cumhuriyetleri Yukarda deinilen 29 Ekim 1998 tarihli Deklarasyon, blge devletlerinin Hazar ve Orta Asya petrolnn Batya Dou-Bat koridoru yoluyla tanacan btn dnyaya ilan etmeleri asndan nemli bir gelime olarak grnmektedir. Bu deklarasyondan kan sonu, Trkmenistan ile Kazakistann da Rusyadan gemeyen boru hatlarnn ina edilmesine byk nem atfettikleridir. Bu temel gerek erevesinde blge lkelerinin hangi boru hatlarna scak baktklar Trkiye asndan nem tayan bir konudur. Trkiyenin en bata gvenebilecei husus, bu devletlerin Rusyaya baml kalmak istememeleridir. Buradan hareketle Trkiyenin bu devletlerin houna gidebilecek alternatifler nermesi bu devletler nezdindeki arln artracaktr. Trkiyenin gelimeler karsnda pasif kalmas ise blge devletlerini, Rusya merkezli de olsa baka zm nerilerine itebilecektir. Rusya dndaki boru hatt gzergahlar olarak iki temel hattan bahsedilmektedir. Bunlar ran-Kafkasya-Basra Krfezi hatt ile Kafkasya-Trkiye-Akdeniz hattdr. Amerika birinci seenee ran faktr nedeniyle scak bakmasa da Trkmenistan gibi devletler rann cazip teklifleri karsnda zaman zaman rotay ran tarafna evirebilmektedir.35 Rusyann Azerbaycan ve Grcistan zerinden petrol ve doal gaz tanmasnn gereklememesi iin Kafkaslarda istikrarszlklar ve savalar kartt dnlrse, Rusya yerine geriye tek alternatif olarak ran kalr grnmektedir ki, hem Trkiyenin hem de ABDnin bu konuda nemli ekinceleri bulunmaktadr. Ksaca belirtmek gerekirse, Orta Asya cumhuriyetleri tek Rusyaya baml kalmak istemeseler de Trkiyenin aktif ve etkili olamamas durumunda Trkiyenin houna gitmeyecek seenekleri kabul edebileceklerdir. Bu bakmdan Trkiyenin bu devletlerle dostane ilikiler srdrmesi, onlarn talep ve ihtiyalarna kulak vererek onlara deer verdiini gstermesi ve bu devletlerle zellikle ekonomik kar temeline dayal ilikilerini derinletirmesi byk nem tamaktadr.

470

Kazakistan, doal kaynaklar, zellikle de petrol asndan ok zengin olan bir blge lkesidir. Kazakistan, petrol rezervinin bykl ile tm dnyann ilgi oda olmutur. Rusya ve ABD, Kazak petrollerinin en byk iki yatrmcs konumundadrlar. Kazakistandan karlan petroln kendi topraklarndan gemesini isteyen Rusya, bu yolla hem gelir elde etmeyi hem de Kazakistann kendisine daha da baml hale gelmesini amalamaktadr.36 ABDnin Kazakistandaki byk yatrmlarnn hedefleri arasnda ise blgenin yeniden tamamen Rus hakimiyeti altna girmesinin nne gemek, blgedeki nkleer silahlar kontrol edebilmek, Orta Dou petrollerinin yerini doldurabilecek yeni blgelere almak ve blgede faaliyet gsterecek ABD irketlerine uygun i ortam hazrlamak bulunmaktadr.37 Dier taraftan Amerikallar Tengiz blgesindeki zengin petrol yataklarnn iletilmesi ve retilen petroln dnya pazarlarna ulatrlmas hususunda Rusyann iyi niyetini kazanmak durumundadrlar. Rusyay karlarna alarak bu blgede faaliyet gstermeleri u an iin mmkn grnmemektedir. Bu husus, ABDnin blgede Rusyay gcendirmeyecek politika takip etmesinde etkili olmaktadr. Bu da Rusyaya bamllktan kurtulmak isteyen blge devletleri ile ABDnin kendi yerine Rusyay tercih etmesinden korkan Trkiye asndan olumsuz bir durum oluturmaktadr. Bu yzden Baku-Ceyhann bir nce devreye sokulup Kazak petrolleri iin de bir k yolu vazifesi grmesi Trkiyenin karlarna olacak nemli bir husustur. Kazakistan, Rusya ile ok uzun ortak snrlara sahip olmas ve kendi snrlar iinde ok sayda Rusun yayor olmas yznden Rusyadan en fazla korkan, buna karn Rusya ile en fazla birlikte hareket etmek zorunda kalan devlettir. Zamannda Orta Asya Cumhuriyetleri iinde Rusyann en fazla asimile edip, kontrolnde tuttuu devletti. Rusyadan sonra en ok Rus nfusun yaad lke olan Kazakistan Cumhuriyetinde Ruslar ke balarn tutmu durumdadrlar. Devlet bakan yardmcs gibi yksek mevkilerde bile Ruslar grmek mmkndr. Zamannda Kazakistann nkleer bir devlet olmas ve topra zerinde ok sayda nkleer tesis ve silah bulunmas bu devlete nem kazandran dier bir husustur.38 Souk Sava sonrasnda ABD ile Rusya Kazakistana nkleer silahlar konusunda kendi taleplerini kabul ettirebilmek iin bu devletin peinden ok koturmulardr. Kazak yneticilerinin o dnemdeki ayak diretmelerinden bamszla ne kadar nem verdikleri ortaya kmaktadr. Bunun farknda olan Rusya, Kazakistana ynelik olarak zaman zaman bask taktiklerine bavurabilmektedir. Kazakistan topraklarnn bir ksmn elinde tuttuu halde bununla yetinmeyerek Kazakistann kuzey eyaletlerine de aka gz koymas Rusyann bu taktiklerinden sadece bir tanesidir. Rusya, bu konudaki niyetini lkede yaayan Rus nfusu kuzeyde toplayarak yapaca halk oylamas ile gerekletirmek istese de Kazakistan bu st rtl giriime, bakentini kuzeye tayarak cevap vermitir. Bylece Kazakistan bu olayda da bamszlna dknln ortaya koymutur. Trkiyenin bu srete Kazakistana destek vermesi, Rusyann blgedeki gcn dengeleme konusunda ne gibi yollara bavurabilecei konusunda olumlu bir rnek oluturmutur.39 Bunun dnda Kazakistann da Azerbaycan gibi gerek bamszlna kavumas konusunda kesintisiz, gvenilir petrol ihra yollarna ihtiya duymas ve bu hususta da

471

Baku-Ceyhann nemli bir k yolu oluturmas Trkiye ile bu iki lkeyi doal mttefik haline getirebilecek bir husustur.40 Ancak Trkiyenin Kazak petrol konusunda pek aktif grnmemesi, rnein Kazakistandan Trkiyeye dorudan ulaacak bir boru hatt projesinin bulunmamas, Trkiyenin Kazakistann baka kaplara bavurmasn nleyememesine neden olabilecektir. Kazakistann, Rusya faktrn hep gz nnde bulundurmakla birlikte petroln birden fazla boru hatt ile datmay ve bylece Rusyaya olan bamlln azaltmay planlamas Trkiye iin bir k noktas olabilir.41 Fakat Trkiyenin bu balamda karlarn koruyabilmesi iin daha ok ey yapmas gerekmektedir. Trkmenistan iin de en byk engel olarak ortaya kan lke Rusyadr. Ruslar bu lkede de kilit noktadadrlar. Ayrca kilometre kareye den insan saysnn ok dk olmas savunma konusunda Trkmenistan Ruslarla ibirliine zorlam olup, zamannda Trkmen ordusu bu iki devletin ortak komutas altna bile konmutur.42 Dier taraftan Trkmenistan totaliter arlkl i yapsyla darya kar kendini kapatan, Orta Asya devletleri arasnda ortaya kan oluumlardan uzak duran, zaman zaman Rusyaya da kar koyabilen bir devlet grnm de vermektedir. Serbest ve kaygsz hareket nasl etme olsa konusunda Batnn Trkmenistann bu en byk iletmek dayanann, isteyeceine blgede gvenir Rusyadakilerden sonra ikinci gelen zengin doal kaynaklar olduu sylenebilir. Trkmenistan cumhurbakan, gelerek kaynaklar grnmektedir. Ancak ilk planda Trkmenistann karlat problem, doal gaz naklettii boru hatlarnn tamamnn Rusya topraklarndan gemesidir. Yani Trkmen gaz, Rusyadan geerek, Rusyann yeniden fiyatlandrmasnn ardndan Trkiye gibi lkelere satlmaktadr. Trkmenba, Ruslarn basklarna kar direnmeye alsa da, bu konuda Rusyaya ramen bir politika izlemesi olduka g grnmektedir. Trkmen gaznn ABDnin istememesine ramen ran zerinden Trkiyeye tanmas 1990dan beri anlamalara konu edilmi olsa da, henz Trkmenler gazlarn dorudan Trkiyeye satamamaktadrlar.43 Bu durum yalnzca Trkmenistan deil, Trkiyeyi de Rusyaya kar doal gaz asndan baml klmakta, ayrca ok daha ucuza edinebilecei Trkmen doal gaz yerine Rusyaya yksek fiyatlar demektedir. Trkmenba, doal gazn problemsiz bir ekilde Bat pazarlarna ulaabilmesi iin Rusya, ran, Trkiye ve ABD ile ilikilerini yrtrken bir denge politikas yrterek hibirinin tepkisini ekmek istememektedir. ran, Trkmen doal gaznn naklinde en uygun yol olsa da, ABD ile ilikilerini bozmadan bunu gerekletirmeye almakta, Rusyay ise orada mevcut boru hattn kullanmaya devam ederek gcendirmemektedir.44 Birden fazla satcnn yer alarak rekabetin olutuu ve fiyatlarn dt bir doal faz pazarnn oluabilmesi, Rusya dndaki doal gaz zengini lkelerden de gaz alnmasna ve doal gaz tayan nakil borularn Rusya dndaki blgelerden de gemesine baldr. Bu konuda da Trkiyenin blge devletleriyle ibirlii gerekletirerek yapabilecei ok ey vardr. Dier taraftan Trkmenistann Hazar konusundaki tezi (Rusya ve ran arasnda 1921 ve 1940ta yaplm bulunan anlamalarn geerli kalmasnn en uygun yol olduu), Azerbaycanla problemlere neden olabilmektedir.45 Hazarn stats ve oradaki enerji kaynaklarnn nakli, sadece Azerbaycan ve Rusya arasnda deil, dier Orta Asya cumhuriyetleri arasnda da ihtilafl bir

472

meseledir. Bu konuda Azerbaycan-Trkmenistan ve Kazakistan rekabet yapmakta ve farkl siyaset izlemektedirler. Bu konuda da Trkiyenin arabulucu olarak kendisiyle ortak hareket edebilecek devletleri birbirleriyle uzlatrmas, hem blgedeki etkinliini artracak, hem de kendi karlarna hizmet edecektir. Orta Asya Cumhuriyetleri, arlk ve Sovyet dnemlerinden kalma birok problemle boumaktadrlar. Rusyaya bamlln tesinde kendi i yaplarndaki tarihsel kkenlere dayanan siyasal, ekonomik, kltrel ve askeri nitelikli birok problem ksa srede halledilebilecek cinsten deildir. Kendi siyasi rejimlerinin tam olarak ne olacan belirleyip yerletirmeleri, ulusal kimliklerinin ne olacana karar vermeleri, ksaca btn halk ve gruplar iine alan meru bir ynetim oluturmalar bile bal bana problem oluturmaktadr. Her devletin kendine zg problemleri ve kendine zg bak alar olduu gibi zaman zaman kendi aralarnda da anlamazlklar ve atmalar yaayabilmektedirler. Dier taraftan Rus ve Sovyet dnemlerinde devletler arasndaki snrlarn etnik gereklikleri yanstacak ekilde izilmemi olmasnn bugne yansmalar bulunmaktadr. Devletler aras snr ihtilaflarnn tesinde aznlklar konusu her devlet asndan problem oluturmakta ve zaman zaman etnik ihtilaf ya da atmalar yaanabilmektedir. rnein, 1990da Otaki Krgz-zbek atmalar Kzlordu yardma geldikten sonra durdurulabilmitir. Dier taraftan Trk Cumhuriyetleri Rusyaya ekonomik bamllktan kurtulma gibi ortak sorunlarla da kar karya bulunmaktadrlar. Ortak sorunlarn varl ortak zmler aranmasn gndeme getirmekte ve bu erevede ibirlii yapma ve birlik oluturma nerileri ortaya kabilmektedir. Kazakistan, Krgzistan ve zbekistann Orta Asya ekonomik birliini oluturmak iin Ebedi Dostluk anlamasn imzalamalar46 ve in ve Rusya ile Kazak-Krgz ve Taciklerin Ortak Snr in Gvenlik Anlamasn imzalamalar bu konuda rnek olarak verilebilir. Trkiyenin Orta Asya Cumhuriyetlerinin i problemleriyle ilgili olarak bir model oluturma iddiasnda bulunmas ya da aabeylik yapmas pek ho grnmeyebilir. Nitekim gemite bu konuda problemler yaanmtr. Ancak Trkiye kaynakl zellikle kltrel ve eitim alanndaki giriimler, hem Trkiyeyle bu lkeler arasndaki ilikilerin gelimesine yardm edebilecek, hem de bu lkelerde sosyal ve kltrel yapnn oturmasnda ve bu alanlarda geni kapsaml bir birlik gerekletirilmesinde yardm edebilecektir. Trkiyenin bu lkelerle ekonomik ilikilerini gelitirmesi, ticaretini artrmas ve buralarda yatrmlarda bulunmas ise bu devletlerin kendi ayaklar zerinde durmasna yardm edecektir. Blgesel ibirlii konularnda ise Trkiyenin kendisiyle ilgili olanlarda aktif rol oynamas blgesel dayanmay kuvvetlendirecek, bu da Trkiyenin karlarna hizmet edecektir. Bu balamda Trkiyenin balangta ok nem verdii Trk devletleri arasnda zirve toplantlar yaplmasna son zamanlarda ilgisini kaybetmesi belki Bat Avrupayla ve ABDyle fazlaca megul olmasnn bir sonucu olabilir, fakat Trkiyeyi nemli bir d politika aracndan mahrum brakt aktr. Trkiyenin blge devletlerinin NATO erevesindeki Bar iin Ortaklk projesiyle balant kurmasna n ayak olmas ise blge devletlerinin gz nnde nemini artrmakta ve blge gvenliine hizmet etmektedir.47 ran

473

ran ve izledii siyaset de Orta Asya konusunda Trk d politikasnn oluturulmasnda etkili olan nemli bir faktrdr. ran, Hazarn stats konusunda Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistana kar Rusya ile stratejik bir ibirlii iinde bulunmaktadr. ran da Rusya gibi Hazara gl statsn verilmesini, kyda lkelere 12 millik karasuyu hakknn tannmasn, gln geri kalan ksmnn ise ortak kullanm alan olmasn istemektedir. Rusya ile rann birlikte hareket etmelerinin sebebi, Kafkaslar ve Orta Asya petrol ve doal gaz kaynaklar zerinde Bat kontroln arzulamamalardr. Bir baka deyile bu iki lkeyi bir araya getiren temel etken, Orta Asya cumhuriyetlerinde kurulan enerji iletmelerinde ABDnin tavryla genelde rana hi pay verilmemesi, Rusyann da ok az bir payla yetinmek zorunda braklmasdr. ABD bylece hegemonik gc elden brakmamak niyetinde olan Rusyay petrol anlamalarnn dnda tutmaya almakta, en aklc yol olsa da randan geecek boru hatlarn blge devletlerine yapt basklarla nlemeye almaktadr. Pastadan almalar gereken payn daha byk olduuna inanan ran ve Rusya ise Batl aktrlere kar honutsuz olup, onlara kar ittifak halinde hareket etmektedirler.48 Rusya ile ran bir araya getiren dier bir konu ise Azerbaycan ve Trkiyeye kar takndklar tavrdr. ki lke asndan da Trkiye ile Azerbaycan, baz problemler yaadklar ve deiik alanlarda rekabet halinde olduklar lkeler konumundadr. Trkiye ile Azerbaycann birlikte hareket etmeleri de iki lkeyi deiik alardan endielendirmektedir. ran asndan nemli bir huzursuzluk sebebi, kendi topraklarnda yaayan ve nfusun %30unu oluturan Azeri halktan Azerbaycana katlma eklindeki bir talebin gelme olasldr. Bu yzden ran, kendisi gibi slamn ia koluna mensup Azerbaycandaki Mslman halka kar, onlarn topraklarn igal eden Ermenistana ekonomik yardmlar dnda siyasi ve askeri destek verebilmitir. Bunda kendi vatanda Azerilerden gelebilecek ayrlk taleplerden korkmasnn yannda, Azerbaycann byk bir g olarak karsna kmasn istememesi ve Batnn Azerbaycan yolu ile blgede etkinliini artrmasnn nne geme niyeti tamas da etkili olmutur.49 Burada dikkat edilmesi gereken bir husus, Rus-ran birlikteliinin kimi zaman artlarn zorlad paradoksal bir birliktelik olduudur. Tpk devrim ihrac niyetinden kukulanlan rann dinda Azerbaycan igale urarken, igal ve kym gerekletiren Ermenistana destek salamas gibi, blgede yapt insan haklar ihlallerini, slami fundamentalizmle mcadele adna Batya kar hakl karma gayreti iinde olan Rusyann ranla kol kola girmesi bir paradoks oluturmaktadr. Trkiyenin randan ekindii temel hususlar, Azerbaycan asndan tehlike oluturmas ve kendi rejimi iin tehdit oluturup ierideki baz gruplar desteklemesinin yannda Kafkasya ve Orta Asya blgesinde kendi rejimini yerletirmek iin gayret gstermesi olasldr. ki devlet arasnda blge petrolnn retilmesi ve tanmas arasnda yaanan rekabet ise her devlet arasnda grlebilecek meru rekabet cinsindendir. ABDnin tecridi ile kar karya olan rann, kukulanlann aksine blgede slami kktendincilik akmlarnn gelimesi asndan etkili olmas zor grnmektedir. rann devrimin ilk yllarnda tad heyecan yitirerek normallemesinin yannda, Tacikistan dnda blgedeki Mslman nfusun Fars deil, Trk etnik kkenli olmas bu konuda byk neme sahiptir. Tacikistanla ayn dili konusa da rann ii, Taciklerin Snni olmas, rann etkisini orada da azaltan

474

bir faktrdr. Blgede ran dnda halk ii olan tek devlet Azerbaycandr; rann iinde barndrd etnik Azeri nfus yznden bu lkeye devrim ihracna almas ise mmkn gzkmemektedir. Bunun dnda uzun sren Komnist ynetim srasnda dini duygular olduka zayflam olan blge halknn ran tarzna scak bakmalar da beklenemez. Blgedeki devletler ynlerini Batya evirmi durumda olduklarndan rann onlar iin bir cazibe merkezi olmas mmkn deildir.50 rann blge devletleri asndan nemi pratik nedenlerden kaynaklanmaktadr. rann topraklar, Orta Asya Cumhuriyetlerinin Rusya etkisinden syrlabilmeleri iin petrol ve doal gaz boru hatlarnn geebilecei uygun bir gzergah oluturmaktadr. Kara devleti niteliinde olan bu devletlerin ak denizlere ve Batya almas iin takip edilebilecek en ksa yol ran zerinden geer grnmektedir. ran seenei byk lde ABDnin muhalefeti yznden u an iin devre d grnmektedir. Ancak rann petrol konusunda tad stratejik nem ve Rusyayla stratejik nitelikli ilikileri yznden srekli bazda devre d tutulmas mmkn deildir. yle ki, Amerikan irketleri bile rann normalleerek yatrm yaplabilecek bir devlet haline gelmesini drt gzle beklemektedirler. ran, Trkiye asndan petroln tanmas alannda bir rakip olarak grlmektedir. Rejimi ve Rusyayla yakn ilikileri yznden de Trkiyeyi kayglandrmaktadr. Ancak Trkiyenin komusu ran bir kenara atmas ve bu devletle srekli dmanlk ilikisi iinde bulunmas pek mantkl bir yol olarak grnmemektedir. Trkiyenin doal gaz alm gibi baz konularda ranla ibirlii yapmas ve Batnn ileride ranla ilikilerini dzeltebileceini hesaba katmas nem tamaktadr. ran, ABDnin politikalar ve Hazardaki karlar iin Rusya ile ayn safta yer alsa da Kazak petrol ve Trkmen doal gaznn Trkiye ve Batya naklini arzulamakta ve bu ynde gayret gstermektedir. ranla ilk nemli diplomatik ilikilerini, 1991 Kasmnda ran Dileri Bakan Velayetinin be cumhuriyeti ziyareti ile balatan Orta Asya Cumhuriyetlerinin bu lke ile sk fk olmalarn Trkiye de ABD de pek ho karlamamtr. ran, daha ok Fars kkenli halkn ounlukta olduu ve zbek aznln etkisinin azaltlmak istendii Tacikistan ile ran topran nemli bir boru hatt gzergah olarak gren Trkmenistanda kendisine ynelik olumlu bir hava bulmutur. Ancak rann blgede glenen imaj, daha sonra Tacikistandaki i savata yer almas ve Azeri Ermeni Savanda Azeri kart tutum taknmas yznden zedelenmitir. Yine de rann rnein Trkmenistanla kurduu stratejik ticari balar nem tamaktadr. Ayrca ran blgede daha etkin bir konuma gelebilmek iin ECO dndaki dier blgesel kurulularn oluturulmasnda da ba ekmektedir. 1992de ran, Tacikistan ve Afgan mcahidin rgtn de yanna alarak Fars Dilleri Birliini kurmutur; ayrca sponsorluunu yapt Hazar Denizi rgt ile Rusya, Trkmenistan, Azerbaycan ve Kazakistanla da bir araya gelme yolunu aramaktadr.51 ran, Rusyann, Trkiye ve Batnn Trk cumhuriyetlerinde oluturabilecei gl Trk etkisini krabilmek iin desteine ihtiya duyduu lke olmas asndan da nemlidir. Her ne kadar ABD ve

475

Bat rann silahlanmasna kar ksa da Rusya rana hem karl bir pazar olduu hem de blgedeki Trk etkisini azaltabilecek bir lke olduu iin byk hacimli silah sat yapmtr.52 ran, Hazar konusunda Rus tezine arka karak da en byk blgesel g olan Rusyann desteini elde etmekte ve Baku-Ceyhana alternatif oluturmaktadr. ran, hem yer alt zenginlikleri hem jeostratejik nemi hem de lke nfusunun iyi bir Pazar nitelii tamas sebebiyle Avrupa lkeleri iin de cazip nitelikler tamakta ve Batl irketlerin ilgisini ekmektedir. Avrupal devletler ile Batl irketler, rana ynelik ar sert tavrn deitirmesi iin ABD ynetimine bask bile yapmaktadrlar. zellikle Amerikan irketleri Rus ve Avrupal irketlerin ambargoyu delmesine karn, kendilerinin ambargoya uymaktan dolay zarara uradndan yaknmaktadrlar. rana bu denli kar olan ABD, tm kurumlar ve petrol irketleri ile SSCB sonrasnda blgeye ilk gelen devletlerden biri olmutur. karlar gerektirdii an ranla yaknlaabilecektir, randan da bu ynde sinyaller alnmaktadr. Btn bu gereklerin ve ihtimallerin gz nnde bulundurulmas, Trkiyenin salkl politika oluturmas asndan nem tamaktadr.53 ECO ABD ve ABnin korumac politikalarn artrarak Trk ve ran ihra mallarna kota koymalar, Trkiye, ran ve Pakistan blgesel ticaret ve iletiimi glendirilmek iin ECOyu (Ekonomik birlii rgt) kurmaya sevk etmitir. Trkiye ve ran iin blgedeki Trk cumhuriyetleri cazip pazarlar olsa da, bu lkeler nceleri hem Mslmanlarn oluturduu bir blokta yer alarak Rusyay kzdrmak istemedikleri hem de ECOnun niyetinden tam emin olmadklar iin tereddtl davranmlardr. lk nce 1992de Tahranda yaplan ECO zirvesine gzlemci statsnde katlan Orta Asya Cumhuriyetleri, ksa srede ECOya snmlar; nce Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, ardndan da Tacikistan ve Krgzistan rgte ye olmulardr.54 Bu Cumhuriyetlerin yeliinin ardnda ran, Trkiye ve Pakistann blgede ortaya kan talepleri karlama gcnde olduunu dnm olmalar yatmaktadr. Zira bu lkeler Bat ve Japonyadan beklediklerini bulamamlar ve zellikle ulam ve iletiim yatrmlarn ECOnun gerekletirebilecek konumda olduu kararna varmlard. Pakistann Quetta kentinde dzenlenen ECO Dileri Bakanlar Toplantsnda Orta Asyal lkeler, blgenin ekonomik entegrasyonu ve kalknmas ile tm blgeyi a gibi saracak kara, deniz ve hava yollar hatt kurulmas konusunda hazrlanan eylem planna imza koymulardr.55 ECOnun kurucu yeleri, denize kylara sahip olduundan, kara lkesi konumunda olan ve Rusyaya baml bulunan Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycana cazip gelmilerdir. Ancak ECOnun faaliyetlerini gelitirebilmesinin nnde ok ciddi engeller vardr. Zira ECOnun planlanan yatrmlar yapabilmesi Batnn salayaca fonlara baldr. Bat, bu fonlar uygun ekilde kullanlmayaca bahanesi ile salamazsa ECOnun durumu gleecektir. Blgede ECO yolu ile gl bir slami bloun domas ne ABD ve Avrupann ne de Rusyann iine gelmektedir. Blge lkeleri kendi z kaynaklar ile bu ileri gerekletirmek zorundadrlar.56

476

ECOnun amalarnn gereklemesi nndeki dier byk engel ise ran ve Trkiye arasnda yaanan rekabet ve gerginliktir. ran corafi avantajlar sebebiyle ECO iinde en etkin yedir.57 Devrimden bu yana rana hep temkinli yaklam olan Trkiye, sk sk ran devrim ihrac ve Trkiyedeki ayrlk akmlara destek olmakla sulamtr. Bunun yan sra rann Orta Asya ile ilgili her trl giriimini Trkiyenin ABD etkisi ile akamete uratma abas Trkiye-ran rekabetini kztran en etkin faktr olmutur. ECO iin Trkiye ve rann dndkleri ok farkldr. Trkiye, ECOnun yeleri arasnda iktisadi ve ticari ilikilerin gelitirilmesini hedeflerken, ran organizasyonun kltrel faaliyetler ve ye lkelerin gvenlii konusunda da etkin olmasn istemektedir. Bu da dier olumsuz faktrlere ek olarak ECOnun daha iyi ileyebilecekken, ticari bir forum nitelii tamaktan teye gidememesine neden olmaktadr.58 Ksaca ECO Trkiyenin Orta Asya Cumhuriyetleri ile bir araya geldii, byk frsatlar sunan bir tekilat olsa da Trk-ran gerginlii yznden yaanan tatszlklar bu rgt zayflatmaktadr.59 ABD basks, Trkiyenin enerji kaynaklar naklinde ran gzergahn yok saymasna neden olsa da, Trkiyenin randan enerji almasn btnyle engelleyememitir.60 Trk-ran rekabetinin durumuna bal olarak randan geecek petrol ve doal gaz boru hatlar projesi zaman zaman durdurulmutur.61 Sonu olarak ECOnun baz problemleri olsa da Trkiye asndan blgesel bir politika arac olabilecek niteliktedir. Blge devletlerine bu rgtle yaklamak, onlar ok daha az rahatsz edecek ve ok daha ileri dzeyde ibirliini beraberinde getirebilecektir. ABD ABD, 1992-1996 dneminde Amerikadaki Rus lobisinin de gl etkisi ile Russia First (nce Rusya) adyla adlandrlan bir politika takip etmitir. ABD bu dnemde neredeyse Rusyann eski SSCB topraklarnda Sovyet tarz bir ynetim kurma faaliyetlerinden rahatsz olmam ve Rusyann Orta Asya blgesinde sahip olmak istedii ayrcalklar kolayca elde etmesinde kendisine destek olmutur. Rusyann desteklenmesinde, onun slami fundamentalizmle mcadele ettii, yaayaca byk krizin global hayatta olumsuz etki ortaya karaca ve blgedeki istikrar bozabilecei dncesi etkili olmutur. Bu dnemde Batnn desteini arkasnda bulamayan Orta Asya devletlerinin Rusyaya kar direnci krlm ve bu durumun farkna varlp da politika deiikliine gidilmesi 1997 yln bulmutur. nceki dnemde Rusyaya Amerikan destei verilmesine taraftar olanlar, bu destekle Rusyann Bat ile daha kolay entegre olacan ve ekonomik adan toparlanacan dnmler ve Rusyann eski Sovyet Cumhuriyetleri zerinde gvenlik karlar olduunu, gvenliini salamak iin blgeye asker gnderebileceini ve bunun onun en doal hakk olduunu savunmulardr.62 Fakat verilen bu destein blgedeki Bat karlarnn aleyhine gelimesi, giderek Rusyann enerji kaynaklar zerindeki hakimiyetinin istenmedik derecede artmas, blge barna tehdit olduunun dnlmesi ve ayrca Rusyann BDTyi NATO kart bir ittifak haline dntrmeye gayret etmesi bu politikann 1997 sonrasnda deimesinde etkili olmutur. Bunda ABDnin, varl devam eden ama fazla gl olmad iin kontrol edilebilen bir Rusyay tercih etmesi de rol oynamtr.

477

Rusyann enerji naklinde kendi topraklarnn alternatifsiz olduu eklindeki grne karlk ABD ilgili taraflarn pastadan eit ve adil pay almalar fikrindedir. ABD, Trkiyeyi blge iin bir model olarak ne srerken, blge devletlerinin demokratik, laik, serbest ticareti benimsemi ve Bat yanls olmalar hedefini tamaktadr. Fundamentalizm dnda blgedeki baz lkelerin nkleer silahlara sahip olmas ve ar derecede silahlanmas ABD iin dier bir endie kaynadr. ABD blgede bar iinde ve insan haklarna saygl devletler istediini sylemektedir. Bununla birlikte izledii temkinli politika sonucu ne blgedeki anti-demokratik uygulamalara ne de kktendincilii nlemek amacyla yaplan insan haklar ihlallerine ses karmaktadr. Ayrca kimi konularda Trkiye ile ayn tezi savunur gzkse de mesela Azeri-Ermeni savanda Ermenistann Dalk Karabala birlikte Azerbaycann bete birini haksz yere igal ederek BakuCeyhan engellemesine ramen bu konuda konumak dnda somut bir adm atmamas, yine BakuCeyhan konusunda Trkiye ile flrt ederken Novorosissk limanndan tankerlerle petrol tanmasna destek vermesi, Amerikann Trkiyeden farkl politika izleyebildiini gstermektedir.63 oklu boru hatlar erevesinde hareket eden ABDnin blgede en etkili lkelerden biri olduu aktr. Trkiye blgeye ynelik birok giriiminde stratejik ortak haline geldii bu mttefikinden destek alsa da ABDnin desteinin somut bir sonucunu da grememektedir. Rusya kendi petrol boru hatt gzergahlaryla ilgili projelerini hzla gerekletirir ve uygulamaya koyarken Baku-Ceyhan konusunda somut bir adm atlmam olmas bu konuda en arpc rnei oluturmaktadr. ABDnin Afganistana ynelik sava balatmasnn ardndan Rusyayla ilikilerini sklatrmas da Trkiye asndan olumsuz sonular getirebilecektir. Daha nemli devlet konumundaki Rusyay kzdrmak istemeyecek bir Amerika, karlarnn atmas durumunda tavrn Trkiye yerine Rusyadan yana koyabilecektir. Trkiyenin bu durumda ABDye ynelik stratejik destek verme gibi kozlarn kullanmasnn yannda blge lkeleriyle ilikilerini deiik platformlarda gelitirmesi zarar giderici bir rol oynayabilecektir. Sonu Trkiye, Souk Savan sona ermesinden sonra kurallar ve ileyii ok daha belirsiz olan bir dnya ile kar karya bulunmaktadr. Bu dnyada ABD ile stratejik ortakl ona belli avantajlar kazandrsa da ve onu grne bavurulan arlkl bir devlet haline getirse de bu ortakln Trkiyenin karlarn gerekletirmesi asndan yetersiz olduu aktr. Trkiye ABDyle ilikilerinden belli faydalar elde ettii gibi, nemli maliyetlerle de karlamaktadr. ABD uruna katlanlan ekonomik kayplar ve baz d politika konularnda elin kolun bal olmas sadece bu lkeyle sk ilikilerin Trkiye asndan yeterli olmayacan gstermektedir. Trkiyenin AByle ilikileri ise her zaman sorunlu olmu, bu alanda ABDyle karlalanlardan ok daha fazla olumsuzluklarla karlalmtr. Trkiyenin AB yelii hala ufukta grnmeyen bir olgu nitelii tamaktadr. Ksaca, ilikilerin ok daha giriftletii ve birbirine baml hale geldii bir dnyada Trkiye d politika ortaklarn eitlendirmek zorundadr. Bu ekilde, bir ortakla problemlerin yaanmas durumunda dier ortakla ilikiler devreye sokulabilir. Tabi bu, grnd kadar basit olmayan ve diplomatik ustalk isteyen bir hareket tarzdr.

478

Bu balamda Trkiyenin karlkl kar temeline dayal olarak ilikilerini gelitirebilecei lkelerin banda Kafkasya ve Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetleri gelmektedir. Blge devletleriyle sorunsuz ilikiler kurmann o kadar basit olmad aktr. Blge devletlerinin i yaplarndan kaynaklanan sorunlarn yannda rekabet halinde olunan devletlerle yaanan problemler bulunmaktadr. Blgeyle ilgilenen aktrlerin ve bu arada blgeyi etkileyen faktrlerin okluu ileri zorlatrmaktadr. Trkiyenin ilk balardaki heyecanl giriimlerinden istenilenin elde edilememesi, hatta byk hayal krklklar yaanmas bu konudaki zorluu ak bir ekilde ortaya koymutur. Yaanan bu tecrbelerin de gsterdii gibi, nemli olan blgeyle ilgili faktrleri ve blge devletlerinin hassasiyetini, isteklerini, ihtiyalarn ve gereklerini ok iyi deerlendirerek gereki politika oluturulmas gerekmektedir. Bu arada blgede etkili olan devletlerle rekabet ve ilikileri de planl ve programl bir ekilde gtrmek lzumu bulunmaktadr. Trkiye zaman zaman dier d politika konularyla ve i problemleriyle urarken Kafkaslar ve Orta Asyay gz ard ettii izlenimi vermektedir. Byle bir tavr hibir zaman Trkiyenin karna olmayacaktr. Trkiye blgeye yakn olan ve blgeyle tarihsel ve kltrel balar olan bir lke olarak blgede en etkili olmak iin mcadele eden bir devlet olmak zorundadr. Bunun yolu da blgeyle ilgili aktr ve faktrlerin srekli gzlenerek uzun vadeli politikalar oluturulmasndan gemektedir.

Mustafa Aydn, Global Deiim ve Genileyen Trk Dnyas: Trkler ve Trkiler iinde

aban H. al et. al (der.), Trkiyenin D Politika Gndemi: Kimlik, Demokrasi, Gvenlik, Ankara: Liberte, Kasm 2001, s. 276. 2 Timur Kocaolu, zbekistan ile Trkistandaki Dier Bamsz Devletlerin Siyasi Durumu

iinde Alaaddin Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, stanbul: Balam, Kasm 1998, s. 91. 3 Murat ahin, Orta Asyada Corafi Konumun Siyasal Etkileri, Avrasya Etdleri, cilt 16,

Sonbahar-K 1999, s. 139. 4 ahin, Orta Asyada Corafi Konumun Siyasal Etkileri, s. 133, Nadir Devlet, Rusya-

Trkiye likilerinde Tataristan Faktr Var m? iinde Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, s. 124, Mensr Akgn, Trkiyeden Bakarak Trk-Rus likileri iinde Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, s. 215. 5 Halim Neziholu, Bamszlktan Gnmze Rusya-Trk Cumhuriyetleri likileri iinde

Mim Kemal ke, Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul: Alfa, 1999, ss. 25, 42, Oktay Tanrsever, Rusya ve Bamsz Trk Devletleri: Bamszln Anlamn Kefetmek, Avrasya Etdleri, cilt 20, Yaz 2001, ss. 102, 107. 6 Suat lhan, Trkiyenin ve Trk Dnyasnn Jeopolitii, Ankara: Trk Kltrn Aratrma

Enstits, 1997, s. 92.

479

Werner Gumpel, Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Gelime ve Entegrasyon,

Avrasya Etdleri, cilt 13, lkbahar 1998, s. 24. 8 84. 9 10 lhan, Trkiyenin ve Trk Dnyasnn Jeopolitii, ss. 192, 196. Tanrsever, Rusya ve Bamsz Trk Devletleri, s. 102, Ahmet T. Kuru, Uluslararas Kocaolu, zbekistan ile Trkistandaki Dier Bamsz Devletlerin Siyasi Durumu, s.

Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii Meselesi iinde ke, Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, s. 177. 11 12 lhan, Trkiyenin ve Trk Dnyasnn Jeopolitii, s. 92. Diner Takar, Orta Asyadaki Ekonomik Reformlar ve Yeni Byk Oyun iinde

Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, s. 239. 13 Bilgin Erdoan, ABDnin Orta Asya Siyaseti iinde ke, Gei Srecinde Orta Asya Trk

Cumhuriyetleri, s. 233. 14 15 Gumpel, Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Gelime ve Entegrasyon, s. 24. Kuru, Uluslararas Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii

Meselesi, s. 163, Glnar Nugman, Hazar Denizinin Hukuki Stats, Avrasya Etdleri, cilt 13, lkbahar 1998, ss. 84, 89. 16 brahim Kalkan, Kazak Petrolleri ve Uluslararas Gler iinde Yalnkaya (der.) Trk

Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, ss. 65, 70. 17 18 1998, s. 5. 19 Bra Ersanl, ok Boyutluluu Yeniden Keif: Trkiyenin Trk Cumhuriyetleriyle birlii ahin, Orta Asyada Corafi Konumun Siyasal Etkileri, ss. 137-138. Stephen Blank, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, Avrasya Etdleri, cilt 13, lkbahar,

Aray iinde Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar. 20 Alaaddin Yalnkaya, Trk Cumhuriyetlerinin Bamszlk Aamalar Avrasya Etdleri, cilt

20, Yaz 2001, s. 69. 21 22 rfan lk, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, stanbul: Doan Kitap, Mart 2000, s. 168. Ariel Cohen, Rusyann Yeni Kafkasya Politikas Trk karlarn Tehdit Ediyor mu?,

Avrasya Etdleri, cilt 20, Yaz 2001, s. 113.

480

23

Erkhan Nuriyev, Geopolitical Breakthrough an Emerging Challenges: the Case of the

South Caucasus, 24 25 26 Blank, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, ss. 7-8. Blank, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, s. 4. Necip Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, stanbul: Milliyet Yay., Mart

1997, s. 196, Nesrin Sarahmetolu, Kafkasya tesindeki Siyasi Gelimeler ve Hazar Petrolleri iinde Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar s. 29. 27 Bekir Gnay, Yeralt Zengini Yerst Fakiri Trkmenistan iinde Yalnkaya (der.) Trk

Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar s. 48, Sarahmetolu, Kafkasya tesindeki Siyasi Gelimeler ve Hazar Petrolleri, s. 32. 28 29 30 31 Takar, Orta Asyadaki Ekonomik Reformlar ve Yeni Byk Oyun, s. 269. Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, s. 195. lk, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, s. 146. Necdet Pamir, Baku-Ceyhan Boru Hatt: Orta Asya ve Kafkasyada Bitmeyen Oyun,

Ankara: ASAM, 1999, ss. 34-37. 32 33 34 lk, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, ss. 261, 297. Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, s. 172. Andrey Fedyas, imiz Duman m? iinde Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol

Boru Hatlar, ss. 179, 180. 35 36 37 38 39 Gumpel, Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Gelime ve Entegrasyon, s. 24. Kalkan, Kazak Petrolleri ve Uluslararas Gler, s. 70. Kalkan, Kazak Petrolleri ve Uluslararas Gler, s. 71. Gnay, Yeralt Zengini Yerst Fakiri Trkmenistan, s. 48. Yalnkaya, Trk Cumhuriyetlerinin Siyasi Geliimi iinde Yalnkaya (der.), Trk

Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, s. 258. 40 41 Pamir, Baku-Ceyhan Boru Hatt, s. 51. Kalkan, Kazak Petrolleri ve Uluslararas Gler, s. 75.

481

42 43 44 45

Gnay, Yeralt Zengini Yerst Fakiri Trkmenistan, s. 46. Gnay, Yeralt Zengini Yerst Fakiri Trkmenistan, s. 50. Gnay, Yeralt Zengini Yerst Fakiri Trkmenistan, s. 54. Yolbars Kepbanov, Hazar Denizinin Yeni Siyasal Stats, Blgesel birlii ve stikrarn

Temelidir iinde Yalnkaya (der.), Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, s. 62. 46 Kuru, Uluslararas Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii

Meselesi, s. 167. 47 Halil Bal, Krgzistan: in Glgesi ve Rus Destei Altnda iinde Yalnkaya (der.), Trk

Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, ss. 107, 116. 48 49 50 Blank, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, ss. 4, 5, 7, 8. Blank, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, s. 5. Kuru, Uluslararas Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii

Meselesi, ss. 181-182. 51 52 53 54 Rait, Orta Asyann Dirilii, ss. 250, 251. Cohen, Rusyann Yeni Kafkasya Politikas Trk karlarn Tehdit Ediyor mu?, s. 118. Pamir, Baku-Ceyhan Boru Hatt, s. 42. Ahmet Rait, Orta Asyann Dirilii: slam m Milliyetilik mi?, (ev. Osman . Deniztekin),

stanbul: Cep Kitaplar, Eyll 1996, s. 254. 55 216, 219. 56 57 58 59 60 Rait, Orta Asyann Dirilii, ss. 255-269. Cordier, Ekonomik Yardmlama Tekilat, s. 224. Cordier, Ekonomik Yardmlama Tekilat, s. 223. Erdoan, ABDnin Orta Asya Siyaseti, s. 240. Erdoan, ABDnin Orta Asya Siyaseti, ss. 240, 242, Cordier, Ekonomik Yardmlama Bruno de Cordier, Ekonomik Yardmlama Tekilat (ECO): Souk Savan Kalntlar

zerinde Yeni Bir pek Yolu mu? iinde ke, Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, ss.

Tekilat, s. 228.

482

61 62

Rait, Orta Asyann Dirilii, s. 249. Pamir, Baku-Ceyhan Boru Hatt, s. 25, lk, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, s. 170,

Yalnkaya, Trk Cumhuriyetlerinin Bamszlk Aamalar, s. 67. 63 Pamir, Baku-Ceyhan Boru Hatt, s. 31.

483

Turgut zal'n D Politikas: Trkiye'ye 21. Yzyl Perspektifleri / Cengiz andar [s.282-290]
Gazeteci-Yazar / Trkiye Trklerin ulus-devleti olarak 19. yzyla ait, Avrupa kaynakl ulus-devlet projesini Trkiye Cumhuriyeti adyla hayata geiren ve Trklerin 20. yzylna silinmez bir damga vuran hi kukusuz Kemal Atatrk idi. Yaam sresi ve eylemleri, 21. yzyl takvimini gremeden 20. yzyl iinde kalan, ancak Trk d politikasnn 21. yzyl parametrelerini izen ise, yine hi kukusuz, Turgut zaldr. 21. yzyln daha ok bandayz. stelik, Turgut zaln sahneden ekilmesinden bu yana geen sre, Trkiyenin Sekizinci Cumhurbakannn tarihteki yerini doru biimde belirlemeye imkan verecek ve serinkanl bir deerlendirmeyle onu yerine oturtabilecek kadar, tarih yazmnn genellikle ngrd mesafeyi katetmi de deil. Turgut zaln yaam sresinde sahada ve sahnede olan ulusal ve uluslararas aktrlerin birou siyasi rollerine devam ediyorlar. Dahas, onun d politika anlayn biimlendiren ve etkileyen uluslararas konular ve sorunlarn birou da gndemde yerli yerinde duruyorlar. Yine de, Trk d politikasnn, 21. yzyln ilk eyreine ya da en azndan ilk on ylna yansyacak eilimlerinin, siyasi eylemini geen yzylda tamamlam olan Turgut zaln vurgulamalarn tad 2000 ylndan itibaren grlebiliyor, sezilebiliyor. Trkiyenin Sekizinci Cumhurbakan, bir lkenin tarihinde bireylerin, lke ve toplumun kaderine etki edebileceinin olaanst parlak rneklerinden biriydi. Dnyann ne ynde ve nasl deitiini, Trk elitinin neredeyse tmnden daha hzl ve doru biimde alglam ve keskin bir vizyonla ve byk lde volontarizmle Trkiyeye yn izdirmiti.1 Turgut zaln Trkiyenin 21. yzyl iin ngrd perspektifleri saptamadan, Trk d politikasnn parametrelerini nasl ve niye yle anladn kavramak mmkn olamaz. zaln, Trk d politikasnn (ve dolaysyla kendi d politika izgisinin) balca vektrlerini aydnlatacak nitelikteki 21. yzyl iin Trkiye vizyonu teorik erevesi en geni hatlaryla 4 Haziran 1992de nc zmir ktisat Kongresinde yapt a konumasnda izilmiti: Ben, nmzdeki on yl iinde Trkiyenin ana hedefi, saylar nihayet onu-onbei gemeyen ileri lkelerden biri olmaktr, diyorum. Trkiye, birinci snf lkelerin arasna girmelidir ve girebilir, diyorum. Bu ana hedefin fizibilitesi vardr. nk birinci snf byk devlet olabilmenin artlarndan birincisi, iyi bir corafi konumda bulunmak, yeterli byklkte, nitelikti nfustur. Trkiyemizin corafi konumu fevkalade avantajldr. On yl sonra biz, nde gelen bir lke olmaya namzet bir nfus potansiyeline sahip olacaz. Bu, bizi Avrupada ikinci lke yapacaktr. ncs, gelecek on yl, Trkiyenin nne ok byk istikbal aan bir dnemdir. Balkanlardan Orta Asyaya kadar Mslman ve byk ksm Trk olan yeni devletlerle birlikte kendi

484

gcmz daha tesirli hale getirebiliriz. Bu frsat iyi kullanabilirsek aklc, gereki, hakkaniyetli yntemlerle ibirliini ilerletebilirsek, hem biz hem de bu kardelerimiz dnya zerinde nemli bir gruplamann etkili fertleri olarak ortaya kabilirler. Bunlar bize Allahn bahettii byk imkanlardr, byk avantajlardr. Bu avantajlar mutlak surette kullanmal, gcmz kuvveden fiile karmalyz Ciddi hatalar yapmazsak, 21. yzyl Trklerin ve Trkiyenin yzyl olacaktr.2 Turgut zaln, znde bir Trkiye alglamas ve 21. yzyln uluslararas sistemini tahminine dayal ve Trk d politikasna bir 21. yzyl prizmas sunacak nitelikteki bu szlerinin, bir Trk devlet adamnn milli drtlerle harekete geen bir temennisinin tesinde, objektif bir gzlemi ifade ettii, yllar sonra eitli uluslararas ahsiyetlerin Trkiyeye ve 21. yzyla bak alaryla ortaya kmtr. Bunlarn banda, Souk Savan sona ermesiyle oluan tek kutuplu uluslararas sistemin tepesine yerleen, tek sper devlet Amerikay 20. yzyldan 21. yzyla tayan Bakan Bill Clinton geliyor. Clinton, tarihe belge niteliinde decek ve birbirinin ardna yapt iki konumada Trkiyenin 21. yzyl iin tad merkezi rol, Turgut zalnkini andran bir deerlendirmeyle vurgulamtr. Berlin Duvarnn yklnn 10. yldnm mnasebetiyle 8 Kasm 1999da Washington ehrinde Georgetown niversitesinde yapt konumada unlar sylemitir: Gelecek yzyln (21. yzyl) byk lde, Trkiyenin kendisinin, kendi geleceini, bugnk roln ve yarn nasl tanmlayaca ile biimleneceini dnyorum. nk Trkiye, Avrupa, Orta Dou ve Orta Asyann kavanda bulunmaktadr; ve gelecek, eer Trkiye, istikrarl, demokratik, laik bir slam ulusu olarak, tmyle Avrupann bir paras olursa daha iyi biimlenecektir Clinton, Trkiye ve Trkiyenin kiiliinde yaklaan yeni yzyldaki uluslararas sistemin mimarisine ilikin bu gzlemini bildirdikten bir hafta sonra, Ankarada TBMMde yapt tarihi konumada, bu gzlemini daha da aarak u hususlara iaret etmitir: Osmanl mparatorluunun dald ve yeni bir Trkiyenin ortaya kt dnemin gelimeleri bu yzyln (20. yzyl) tarihini tmyle ekillendirmitir. Bulgaristandan Arnavutluka yeni uluslara domu, ve-ilk Balkan sava ve Birinci Dnya Sava ile birlikte Orta Dou ve eski Yugoslavyada gnmzn mcadelelerine uzanan-deien snrlar, gereklememi ihtiraslar ve eski nefretlerin karmaasndan bir yeni atma yzyl fkrmtr. Trkiyenin gemii, 20. yzyl anlamann anahtardr. Ama daha nemlisinin, Trkiyenin geleceinin 21. yzyl biimlendirmekte tayin edici olaca dncesindeyim. Aslnda Clintonun, Turgut zaln ngrlerini ve bu ngrler nda Trk d politikasna yn izme gayretlerini dorulayan gzlemlerinden daha nce, zaln yaklam, jeopolitik kriterlerle dnyann yeni oluumunu deerlendiren uzmanlar tarafndan paylalmt. Bunlardan biri, 1980lerin

485

sonunda Fransann Ankara Bykelisi olarak Trkiyeyi yakndan gzlemi ama asl uluslararas hretini bir Orta Dou uzman olarak yapm olan Eric Rouleaudur. Rouleau, zaln lmnden bir sre sonra itibarl Amerikan d politika dergisi Foreign Affairsde Trkiye ile ilgili yazsnda u gr vurgulamt: zaln kanaatleri, yeni uluslararas durumun jeopolitik ihtiyalarna gayet iyi uyuyordu. Berlin Duvarnn ykl Trkiyenin ift kutuplu dnyada uzun sredir devam eden stratejik roln sona erdirdi. Bununla birlikte, Sovyetler Birliinin k ve bunu izleyen Orta Asya cumhuriyetlerinin bamszl Trkiyenin gzlerini, kuzey snrlarnn tesinde Mslman-Trki diller konuan 150 milyon civarnda karde unsurun meskun bulunduu geni topraklara doru at. Klastrofobi yllar birdenbire sona erdi.3 zaln sahneden ekildii 1993 ylnda Amerikann Trkiye, Orta Dou ve Orta Asya uzmanlarndan Graham Fuller unlar yazmt: Geen on yln gelimeleri Trkiyeyi Orta Dounun jeopolitik n cephesine itti. Bu gelimeye birok faktr katkda bulundu. Bunlarn en banda, Sovyetler Birliinin bir gecede beklenmedik biimde ykl ve imparatorluunun paralanmas geliyor. Trkiye, bu muazzam olaydan, Geni blgelerin Sovyet denetiminden ani kurtuluu, uzun zamandr kendisine kapatlm blgelerde; Balkanlarda, Kafkasyada, Karadeniz havzasnda ve Orta Asyada derhal bir oyun alan salad iin, Trkiye, bu muazzam olaydan krl kan bir numaral lkedir.4 Geoffrey Kemp, Souk Savan sonu ve Sovyetler Birliinin dalyla gelen deiiklikler Avrupa ve Orta Dounun stratejik cephe hatlarn radikal biimde deitirmitir. Trkiye, imdi kendisini, deien evrenin periferisinde deil merkezinde bulmaktadr. Balkanlarda ok nemli bir role sahip, bir kilit Akdeniz gcdr5 saptamasyla, zalist parametrelerin isabetini teyid edenlerin arasna katlmtr. Richard Holbrooke, daha da ileri giden vurgulama ile Souk Savatan sonraki Trkiye, Souk Sava dnemindeki Almanyaya eittir; farkl karlarn kesitii bir pivot lke.6 Keskin jeopolitik ngr ile, 21 yzyl Trklerin ve Trkiyenin yzyl yapmak zere bir vizyon ve dolaysyla bu vizyona dayal bir misyon belirleyen Turgut zal iin, Sovyetler Birliinin dalmasyla ortaya kan Orta Asyann Trk cumhuriyetleri Trkiyeye, paha biilmez bir d politika kozu sunmaktadrlar. Ancak, buradan zaln Trkiyeye temel d politika ynelimi olarak Asya ynn iaret ettii sonucu kartlamaz. zal, Trkiyeye ana hedef olarak dnyann saylar onuonbei gemeyen ileri lkelerinden biri olmay iaret ediyor. zal, bu nitelikteki lkeleri birinci snf lkeler olarak tanmlyor ve Trkiyenin bu lkeler arasnda sadece girmesi gerektiini bildirmekle kalmyor, girebileceini belirtiyor. Bu noktada, aklclk, gerekilik ve hakkaniyet sahibi olmak gibi d politika yntemlerinin geerli olacana temas ediyor. Bu bakmdan, Turgut zaln Trkiye ve Trkler iin sunduu 21.

486

yzyl vizyonu bir hayal ya da bir hayalperest proje olmaktan ziyade Realpolitikin keskin lleriyle idealizmin ilkelerinin optimal bir bileimine dayandrlm olmaktadr. Turgut zaln Trkiye iin ana hedefi, dnyann birinci snf lkelerine, yine kendi deyimiyle saylar onu-onbei gemeyen ileri lkeleri arasnda yer almak olduu iin, bu, Trkiye ve Trklerin yzyllardr temel Bat (daha somut ifadeyle Avrupa) vocationunu deitirmiyor. zaln bu ana hedef ve temel vocationa ynelik aklc ve gereki yntemler ile bak as u anlatmnda, kendine zg diliyle, aka yansmaktadr: Gerekilii hibir zaman hayatmda brakmadm. Gerek zm bu, gerek nokta bu, diye de pratik zmleri de hibir zaman brakmadm Ben, komplo teorilerinin yerine gerekleri ararm Yok Amerika yle dnyormu, yok Trkiyeyi byle yapacakm Bunlarn hibirinin doru olmadn bilirim ben zellikle d politikada tezinizi anlatrken kavga etmek hibir sonu getirmiyor. Tezinizi anlatrken hem gereki, hem de ikna edici olmanz arttr. Batnn arad budur. Batl veya istediiniz kadar Hristiyan yetime tarz deyin, ayr bir yetime tarz. Bizim yetime tarzmz bundan farkl. Ama biz bu yetime tarzlar arasndaki farklar bilerek, o ikisi arasndaki imtizac kurmamz lazm Batya meseleleri anlatmak bizim bakmmzdan daha kolay olabilir. Yani orada da gereki olmak lazm, hayalperest olmamak lazm.7 Trkiye jeopolitiinin sui generis zellikleri, Trk d politikasnn esas yn konusunda amazlar dourmaya msaittir. Bu esas yn ancak Trkiye jeopolitiinin bu sui generis durumunu aa karak ve bir vocation snavna tabi tutacak gelime, 1990da patlayan Krfez Krizi oldu. Trkiye, tarihi ve kltrel balarla ok yakndan ilikide bulunduu ve en nemli ticari ortaklarndan biri olan Irak ile yakn mttefiki, mensup olduu kolektif gvenlik sisteminin ynetici konumunda bulunan Amerika arasnda kald. Tutaca taraf ya da hatta benimseyecei tarafszlk davran, Trk d politikasnn 21. yzyla ynelik esas ynn belirleyecei gibi, d politikaya ilikin deerler sistemindeki aidiyetini de gsterecekti. Turgut zal, bu amaz ve d politika snav karsnda Iraka kar, Trk d politika gelenekleri asndan hayli tartmal ama gayet net bir tavr ald ve bu tavr u cmlesiyle aa kavuturdu: Irakn yannda yer almaya veya tarafsz kalmaya dayanamayz Hem Amerika, hem de Bat ile aramz alr Bu mmkn olamayacana gre, hzl ve akll davranmak art.8 Turgut zal, 21. yzyl Trkiye ve Trklerin yzyl yapma ufkunu gerekletirmeye yarayacak ve Trkiyeyi saylar onu-onbei gemeyen dnyann birinci snf lkeleri arasna dahil etme projesinin hizmetine girecek olan d politikann izleyecei gzergah, kullanaca enstrmanlar ve genel d politika stili konusunda, paradoksal biimde, Trk d politika elitinin direnmesiyle karlat. Paradoksal biimde, zira Trk d politika eliti de, geleneksel olarak Bat ynelimli idi. Buna ramen,

487

zal ile Trk d politika eliti ve zellikle kurum olarak Dileri Bakanlnn eilimleri, uyumu ve yaklam birbiriyle rtmedi. Bunun bir sebebi u satrlarda yatyor: Trk eliti Varova Paktnn ortadan kalkmas zerine NATOnun ilevlerinin temelden ve bunun bir kanat lkesi olarak kendi nemini azaltaca ve d gvenliinin olumsuz etkilenecei kansndayd. zaln Trkiye projesi ile Trk elitinin d politika kayglar birbirine ters dyordu. zal, ne kadar pro-aktif bir d politikadan yana idiyse ve bu nedenle revizyonist bir d politikay benimsemekteyse, Trk eliti o lde reaktif ve hibir dnemde duymad kadar derin kayglar iinde, nndeki belirsizliklerden byk bir rkntye kaplarak, konservatif-muhafazakar bir d politika takip etme eilimindeydi. 1990-91 Krfez Sava esnasnda, zal ile hkmetten Genelkurmaya kadar uzanan bir kavramsal yelpaze arasnda sk sk beliren ters dmeleri izah eden, zihniyetlerdeki bu farkllklardr Trkiyenin d politikas, geleneksel olarak gvenlik doktrini esas alnarak izilmitir ve yapsal zelliklerinden tr revizyonizme kapal muhafazakar-statkocu karakterdedir Baz gzlemci ve uzmanlarn farknda olduklar olgu, Trk Dilerinin, esas olarak Atatrkist deil, Kemalist yani nn ekolnn izleyicisi olduuna ilikindir. Cumhuriyetin kurucusu Kemal Atatrk, Cumhuriyet tarihinin ilk revizyonist d politika izgisinin sahibi saylr.9 Turgut zal, Trk d politikasna ilikin kendi aktivizmini Atatrkn izleyicisi olmaya dayandrm ve Trk d politika elitinin kurumsal ifadesi olan Dileri Bakanl ile, Souk Sava ertesinde ve 21. yzyl gzergahndaki farklln yle anlatmt: Dileri Bakanlnn grevi, Trkiyenin durumunu ve karlarn korumak Trk snrlarn muhafaza etmek nanmlar ki, biz bamz kartrsak, bizi mutlaka vururlar. Onun iin, etliye stlye karmayalm. Dilerine gre, politika tespit edilirken nce etraf gzlemek gerekiyor. Herkes ne yapyorsa, onun ortalamasn almak, en baarl saylyor. Herkesin peinden gitmek, akll olmak zannediliyor. smet nnnn devrinden kalan korkun temenni, bizim Dilerinin hakim izgisi. Trk d politikasnda iki izgi var. Biri Atatrkn, biri smet Paann izgisi. Atatrk, artlar elverince Hatay alyor, Boazlar rejimini Montreuxde deitiriyor. talyaya ve Almanyaya kar, ngilterenin, Fransann yanna geiyor. Fakat nnnn izgisi fevkalade tutucu. Sadece statkoyu devam ettiriyor. Alnabilecek eyleri de almaya ekiniyor. smet nn, bir nevi son Osmanl Paasdr. Atatrk ise statkoyu deitirmeye alan bir reformcudur hep. Askeri, sivili, hariciyesi, dahiliyesi ile, Trk brokrasisi, Atatrkn deil, smet nnnn izgisindedir. D politikada ve Krfez Krizinde bu tutumu devam ettirdiiniz takdirde, hem zelil duruma deceksiniz, hem ondan sonra da hibir yaptnz fedakarln karln alamayacaksnz10

488

Yepyeni bir uluslararas ilikiler ikliminde, yaklaan ve belirsizlikler ykl yeni bir yzyln eiinde, Trkiye iin vizyon izen bir d politika mutlaka statkoculuu reddeden, dolaysyla reformist-revizyonist karakteristikler tayan bir d politika izgisine oturmak zorundayd ve Turgut zal, tam da, bu ynyle, Trk d politikasnn kendisinden sonraki dnemine -kendisine ynelik tm itirazlara, hatta direnmeye ramen- damgasn vurabilmitir. Sz konusu karakteristikleri, Cumhuriyetin kurucusu Kemal Atatrkn de paylatnn altn izmekle, zal, gerek kendi d politika izgisine bir tarihi arka plan kazandrmakta, gerekse Trk d politikasnn yeni yzyldaki atlmc ynn Atatrkn isminin salad meruiyet izgisine yerletirmekte ve ayrca devletin devamll diye tanmlanan ynetim ilkesini canl tutmu olmaktayd. Turgut zaln d politikaya baknda, Anglo-Sakson (gnmzde Amerikan) zellikler tayan pragmatizm de, revizyonist d politika anlaynn adeta zorunlu bir vektr olarak kendisini gstermektedir. D politikada, Realpolitik kurallarnn erevesi iine yerleen, gereki ve aklc tarzn imkan tand pragmatizm en arpc biimde kendisini Krfez Krizine yaklamnda ortaya koymutur. zal, pragmatizm kavramn telaffuz etmeden, pragmatist yaklamn u szcklerle dile getiriyor: Krfez Krizi balaynca, Bakan Bush, bize Boru hattn kapatr msnz? dedi. Kapatrsak, Trkiyenin urayaca zarar karlayacan syledi. Onun zerine, kendisine, Birlemi Milletlerden bu konuda uyulmas gereken karar hemen aldr, o zaman yapabiliriz dedim. Zaten o karar hemen aldlar Gvenlik Konseyinde. imdi bize Dileri Bakan Baker, dier lkelere de Savunma Bakan Cheneyi yolluyor Bakern geliinden iki gn nce, Gvenlik Konseyinin Iraka kar zecri tedbirlerin alnmas karar kt. Ben, hemen Bakanlar Kurulunu toplantya ardm. Derhal Trkiye-Irak petrol boru hattn kapatyoruz dedim. Tabii bu karar ok etkisi yapt. Oysa ben Bakern gelince ayn eyi isteyeceini biliyorum. O syledikten sonra kapatrsanz, Amerika bask yapp, kapatt diyecekler. Nitekim, Baker geldii zaman bir talepte bulunamad. Biz zaten kapatmtk boru hattn. Size yle yardm edeceiz, byle destek vereceiz gibi laflar syledi. Arkasndan da, glerek, giderken, President zal Eer boru hattn kapatmasaydnz, biz de sizin limanlarnza abluka uygulayacaktk dedi Boru hattn kapatmasaydk, Yumurtalka, ak limana abluka gelecek ve gemileri sokmayacaklard. O duruma dmek, bir lke iin zordur.11 Turgut zaln zihniyeti asndan negatiften yola karak ortaya konulan bu pragmatizm, Saddam Hseyine ilikin bak as ve deerlendirmede ise, son derece ilgin ve geerliliini on yl sonra, bambaka uluslararas artlarda kantlayacak bir biime brnmektedir. Pragmatizm ile uzak grllk ve bunlarla birlikte Realpolitikin davet ettii aklclk ve gerekilik Turgut zaln, devamla yapt u aklamasnda grlebilmektedir.

489

Genel hatlar ile Krfez Krizinde daha baka admlar da atabilirdik. Mesela asker gnderebilseydik, daha iyi olurdu. Tecrbe sahibi olurduk. Subaylarmz, yzyln en ileri teknolojilerini yakndan renirdi. Zaten u faraziyeyi yaptktan sonra, korkacak bir ey yoktu: Irak bu ii kaybedecek! Saddam bu ii kaybedecek! Ben bu ii bandan grdm. Birok insan, pek ok dileri mensubu ve baz bykelilerimiz dahil, Amerikann bu ii yapamayacan dnyorlard. O yzden de, bana direniyorlard Bugn de ayn eyi syleyeceim. Saddam gitmeden Amerikann Irakla mnasebetleri dzelmez. Dier lkelerin de, Iraka herhangi bir yardmda bulunmasna mani olunur. Yani kimse hesab yanl yapmasn. Saddam konusunda hata yaplmasn.12 Bu gzlemin ardndan on yl getikten sonra, Saddam sorununun ve o eksen zerinde Irak sorunsalnn, 11 Eyll 2001 sonras uluslararas ilikiler sisteminin adeta mihenk ta halinde bulunmas, Turgut zaln vizyon keskinliinin bir baka arpc iaretidir. D politika pragmatizm, ok kez, bir vizyon isabeti ile e anlaml hale gelebilmektedir ve bu bulumay tutturabilmek iin uluslararas kalibrede bir devlet adaml gerekmektedir. Ayn ekilde, Turgut zaln genellikle pragmatizm diye alglanabilen bir baka temel d politika yaklam, Trkiyenin yaklak yarm yzyllk milli davas olarak kabul gren Kbrs sorununda da, bir vizyon isabetine iaret etmektedir. Kendisinden nceki ve sonraki Trk siyaset adamlarnn tmnden daha farkl ve gayet ak bir tavrla, Turgut zal, Kbrs sorununda zm kavramn ne kartmtr. Milli dava olarak takdim edilen ve zm yanls olmann, milli davadan vazgemek ya da milli karlardan taviz vermek sayld ve bu yzden bir tr tabu karakteri tayan Kbrs sorununa ilikin olarak Turgut zaln yaklamn ve yaklamnn ardndaki gerekeleri, u szleri izah etmektedir: Bu konuda, Trk kamuoyunu meydana getiren merkezler de, karar mekanizmalar da, belirli bir dncenin sahibi deil. Bir krizin, milli dava ad altnda yllarca saklanmas yanltr. Burada da siyasi cesaret art. zmden kamak ve kalc k yolu aramamak, cesaret deildir. Kbrsta karar vereceksiniz. ki ayr Kbrs devleti mi, yoksa gevek bir federasyon iinde yaayan iki ayr toplum mu? Bu karar verip, cesaret ve kararllkla politikanz uygulayacaksnz. Bence, gevek bir federasyon daha iyi zm. Bu durumda, Trkiyenin de, Yunanistann da, iki ayr Trk ve Rum devletinde asker bulundurup, s kurmak mecburiyetleri olmaz.

490

Neticede, bu mesele zlebilir. Ama bunun iin, uluslararas apta devlet adaml lazm. zm iin kararnz verip, yola kacaksnz. Trkiyenin nnde bir da gibi duran Kbrsn zlmesi iin en uygun zaman budur. Krfez Savandan sonra deien dnyada, Dou-Bat bloklamasndan doan inatlamalar da bitti. Dnyann her yerinde, en zlmez gibi duran problemler zlyor. Biz bu ortamda, Kbrs hl zmszle mebbeden mahkum ekilde koruyup, buna milli dava dersek, yanl duruma debiliriz.13 2002 ylnn sonundan nce Avrupa Birlii genileme srecinin ilk dalgasnda yer alacak lkelerin isimlerinin ilan edilmesi ve bunlar iinde uluslararas alanda Kbrs Cumhuriyeti adyla tzel kiilik sahibi olan Kbrsn Rumlar tarafndan temsil edilerek bu genilemenin iinde yer almasnn byk lde kesin saylmas, Trkiyeyi Kbrsta ciddi biimde zm arayn desteklemeye sevketti. Zira, Avrupa Birliinin 1999daki Helsinki Zirvesinden itibaren, AB aday yesi sfatn kazanm olan Trkiyeye Kbrs nedeniyle AB yelik perspektiflerinin tmyle kapanmas ihtimali belirdi. 1999 Helsinki Zirvesi, Trkiyeyi dier aday lkelerle ayn artlarda mtalaa ettii ve bylece AByi mnhasran bir Hristiyan kulb olmaktan kartt kararlarnda, Kbrsn, Trk ve Rum toplumlar arasndaki sorunun zme ulatrlmasyla, birleik kimlii ile ABye tam yeliini tevik ederken, zm yelik tarihi gelip att vakit, bir n art olmaktan kartmt. Sz konusu tarih, yaklat vakit, Kbrsn Trk tarafn dlayarak ABye ye olmas ve bu arada bu yzden Trkiyenin AB yeliinin imkanszlamas ihtimali glendi. Trkiye ve Kbrs Trk taraf, 1998den beri zm araynn grmelerle devam iin bir n art olarak grd konfederal zmn Kbrs Rum tarafnca benimsenmesi ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin egemenliinin kabulnden vazgemek zorunda kald ve zm aray iin grme masasna oturulmasn destekledi. Bu arada, milli dava kavramnda da bir erozyon meydana gelmitir. Avrupa Birlii yelik ufkunun tehlikeye girmesi ihtimali, gerek Trkiyede, gerekse Kbrs Trk toplumunda belirli evrelerin kaygsna yol amtr. Milli dava evresinde talep edilen milli dayanma drts zayflamtr. Dolaysyla, Kbrsa ilikin gelimelerin gelip dayand noktadan, retrospektif biimde on yl geriye bakldnda, Turgut zaln d politika anlaynn geerlilii Kbrs sorununa ilikin olarak da dorulanm olmaktadr. Trk d politika parametrelerine getirdii yeni bakla, milli dava kavramn bile aklclk ve gerekilik szgeciyle Realpolitikin kurallarnn erevesine oturtan Turgut zaln bu vizyon sahibi zelliinin yansra, bir de Trkiye iin bir d politika misyonu savunuculuu sz konusudur. Misyon d politikas, uluslararas ilikilerde, ok kez, pragmatizmle badamad varsaylan ve Realpolitik yani gler dengesine dayal d politika anlayyla uyumaz addedilen idealizme dayanr.

491

Turgut zaln, Trk d politikasnn vazgeilmez vehelerinden biri sayd Mslman kimlik, Trkiyenin dnyann on-onbe birinci snf, ileri lkesi iine girmesini ana hedef olarak amalayan izgisinde Trkiyeye misyon ykleyen bir ideolojik boyut getirir. Sz konusu Mslman kimlik, 21. yzyla endeksli Trk d politikasn, Turgut zaln gznde mnhasran Trk cumhuriyetleri ve Orta Asya eksenli olmaktan kartr ve daha geni bir Mslman hinterlandda aktif klmaya yneltir. Bunun en vurucu rnei, Turgut zaln Bosna-Herseke ilikin olarak Trkiye adna duyduu sorumlulukta somutlanmtr. Turgut zaln lmnden sadece iki ay nce, 18 ubat 1993 gn stanbulda Taksim Meydannda dzenlenen Bosna-Hersek mitinginde yapt konuma, 20. yzyl Trk tarihinin en nemli d politika belgeleri arasnda saylmas gereken deerdedir. Ne yazk ki, dnemin iddetli Trk i politika alkantlar, Cumhurbakanl ve Babakanlk makamlarnn siyasi hasm durumunda bulunan ahsiyetlerin arasndaki siyasi kutuplamann mevzileri haline gelmi olmas ve bu sebeplerden tr, Bosna-Hersek mitinginin zala siyasi kazan salatmamak amacyla nemsizletirme giriimleri, Trk d politika tarihinin en nemli belgeleri arasnda yer almas gereken konuma metninin dikkatlerden kamasna yol amtr. Bu nemli d politika belgesinin birok blmnn aktarlmas, zaln d politika anlaynn doru ve en geni boyutlaryla ve zellikle Trk d politikasna ykledii misyon boyutuyla anlalmas ve 21. yzylda Trk d politikasnn parametrelerini lebilmek iin gereklidir: Bugn bu meydanda bizi biraraya getiren, sradan bir i mesele deildir. Kresel bir problem hakknda tavrmz ve kararllmz belirtmek iin toplandk. Bu topluluk Trk halknn global problemler zerindeki sz hakkn vurgulamaktadr. Bu meydandan ykselen ses ve mesaj, Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas platforma gnderdii Ben de varm mesajdr Sizler ortaya koyduunuz mu hassasiyet, bu tepki ve bu heyecanla yalnz Bosna-Hersekteki mazlum Mslman kardelerimize arka km olmuyorsunuz. Bununla birlikte ve ayn zamanda, bata Balkanlar olmak zere, kan ve barut fs haline gelmi olan blgemizin insan haklar, huzur ve barn korunmas iin en byk teminatn Trkiye olduunu da btn dnyaya gstermi oluyorsunuz. Sizler burada btn bir slam dnyasnn da, insanlk aleminin de ortak vicdann temsil ediyorsunuz. Trkiye, bir Okyanusya adas deildir. Dnyann en sancl blgesinde, Balkanlarda, Orta Douda ve Kafkaslarda asrlardan beri kendi gcne yaslanarak ayakta kalmay baarm onurlu bir lkedir. Bamszln baka devletlerin hesaplarna ve inayetine borlu olmayan, kendi gcyle ayakta kalabilmi hr ve mstakil bir lkedir. Ve bu lke yle byle bin seneden beri Bat toplumlaryla scak temas halindedir. Fakat, Bosna-Hersekin kaderi Endls gibi olmayacaktr.

492

Ve belki de en mhimi Trkiye laik bir lkedir, Trkiye demokratik bir lkedir, Trkiye Mslman bir lkedir. Bu unsur, Trkiyeyi yeniden olumakta olan dnya sahnesi iinde benzersiz ve son derece nemli bir konuma getirmitir Bugn Bosna-Hersekteki Mslmanlar, bu Mslman ve Avrupal toplumu Trkiyeye ynelten, onlarn nazarnda Trkiyeyi bir mit sembol haline getiren esas sebep de ite budur And olsun ki, Trkiye Cumhuriyeti varolduka Bosna-Hersekin yokolmasna gz

yummayacaktr. Bosna-Hersek, endstrilemi Batl lke ve toplumlarn arasnda, asrlarca hibir ciddi bunalma sebep olmadan insani ve medeni llere riayet ederek yaam Mslman ve Avrupal bir toplumdur. Bizim iinse, bu zelliinin yansra, yirminci asrn sonra varln sanki yeniden kefettiimiz yeni bir Endlstr Bosna-Hersek. Trkiye ve Trk milleti, Bosna-Hersekin ikinci bir Endls trajedisinin yaanmasna asla izin vemeyecektir. Bundan kimsenin phesi olmasn. Tarihin yz seneden sonra getirip nmze brakt bu yadigara sahip kmak bizim iin insani, tarihi, milli ve dini bir bortur. Bir namus borcudur. Bu borcu deyeceiz. Evet, bu mesele bizim iin hem mesuliyet ve vebaldir, hem de byk bir anstr. Trkiye ne bu vebalden kaabilir, ne de bu erefi reddedebilir. nk biz Trkiyeyiz, nk bugn Bosna-Hersek Trkiyenin ta kendisidir. Ve bugn btn bir Trkiye boydan boya Bosna-Hersek olmutur Bata Trkiye olmak zere, slam lkelerinin ounluu, Bosna-Hersek iin bireyler yapabilmek iin seferber olmutur. Fakat iftihar ve sevinle ifade etmek lazmdr ki, Trkiye btn slam dnyas iinde, her konuda olduu gibi bu konuda da byk bir dirayetle nclk ve rehberlik etmektedir. Birka gn nce dndm Amerika seyahatinin sebep ve gayeleri arasnda, bu meselenin bata Bakan Clinton olmak zere yeni Amerikan ynetiminin ve dier etkili evrelere gerektii gibi anlatlmas hususu ilk sray alyordu. Memnuniyetle ifade etmeliyim ki, bu gaye byk lde tahakkuk etmi ve yeni Amerikan ynetimi ksa srede Bosna-Hersek meselesini belirli bir plan erevesinde gndemine alm bulunmaktadr. Yeni ynetimin bana ifade ettii gr, ksaca, bu konuda ellerinden geleni yapacaklar eklinde olmutur. yle zannediyorum ki, yeni ynetim evvela ve son bir kere daha meselenin sulh yolu ile hallini teklif edecek ve fakat bununla netice alnamad takdirde askeri mdahaleye kadar gidecek olan daha etkili tedbirler sz konusu olacaktr Amerikann ardndan, zellikle Avrupann bu meseleyi ciddiyetle ele almas kanlmazdr Bugnk Avrupa, Rnesans ve Reform Avrupasnn, Aydnlanma Avrupasnn kltr ve medeniyet mirasn reddedemez, ycelttii evrensel insani deerleri ineyemez

493

Bosna-Hersekte topraa den aziz ehitler! Nur iinde yatnz, rahat uyuyunuz, geride braktklarnza 60 milyonluk Trkiye, 200 milyonluk Trk dnyas ve 1 milyarlk slam alemi sonuna kadar sahip kacaktr. Btn dnyay da bu yolda seferber etmeye manevi huzurunuzda sz veriyoruz.14 Turgut zaln d politika felsefesinin ve Trkiye iin ngrd kresel roln tm unsurlarnn bu konuma metnine sm olmas bakmndan, 18 ubat 1993 Bosna-Hersek mitingi konumas ok nemli bir d politika belgesi tamaktadr. Bu arada, zal hesabna bir vizyon isabeti daha bu vesileyle kantlanmaktadr. Bosna mslmanlarnn soykrm boyutlarna yaklaan etnik temizlik hedefi olmalar ve Bosna-Hersekin siyasi corafyadan silinmesi ihtimali, bu konumadan iki buuk yl sonra, Amerikan askeri mdahalesi sonucunda durdurulmutur. 1995 sonbaharnda gerekleen bu mdahale, 1999da Amerikan nclnde Kosova Mslmanlarna ynelik etnik temizlikin nne geen NATO hava harekatna emsal tekil etmi ve Balkanlarda Osmanl bakyesi Mslman varlnn korunmas salanabilmitir. Turgut zaln konumas analiz edildiinde, Bosna iin yapt Endls referans, Trkiyenin d politikasnn bir Mslman tarih uuru iinde ekillenmesi zorunluluunu anlatmaktadr. Trkiyenin, Bosna-Hersekin Avrupada ikinci bir Endls trajedisine izin vermeyecei vurgusu ise, Trkiyenin Mslman bir lke olarak, tm slam dnyasna ynelik misyonunu ifade etmektedir. Bosnann Mslman Avrupal bir lke ve toplum olduu gndermeleri ise, Trkiyenin kendisine ilikin Avrupa vocationu ile uyum halinde olmamakla kalmamakta, Trkiyenin boydanboya Bosna haline geldiinin altnn izilmesi Trkiyeyi Avrupa Mslmanlarnn sorumlusu rolne brndrmektedir. Turgut zal, Trkiyeye ykledii bu misyon duygusu ve rol ile, bir yandan slam alemine rehberlik iddias ortaya koymakta, dier yandan bu rol araclyla, Amerikay ve giderek Avrupay Trkiyenin d politika yrngesi iin devreye sokmak amacyla kullanmay tasarlamaktadr. 21. yzyln Trk d politikasnn parametrelerini belirleyen zaln d politika zihniyetinin zn yanstan bu konumann ardndan yapt en dikkate deer konumalardan biri 22 Mart 1993te Antalyadaki Trk Dnyas Kurultaynda yapt konumadr. Bu konumas, tmyle Trk dnyasna hasredilmitir. Ayn ekilde, sanki bir mistik misyon drts ile son d gezisini Orta Asya Trk cumhuriyetleri ve Azerbaycana yaptktan sonra, dnyadan ekilmesi de, Turgut zal Trkiye ve Trklk balamnda tarihin zel sayfalarna yerletirmitir. lmne bir aydan ksa bir zaman kala, ilk kez toplanan Trk Dnyas Kurultayndaki konumas da, Turgut zaln d politika zihniyetine ilikin ilgin ipular sunuyor ve bu konuma da Trk d politika kaytlarnda nemli bir belge deeri tayor. Daha dn, airlerin: Biz gen Doulular, bir gn hepimiz,

494

Erzurum, Kars, Mara, Bayburt, Ardahan Kllarn knndan ekildii an Bilin ki dostlarm vermeden aman Al atlar stnde bir afak vakti Sefere kacaz Doudan! diye hasretiyle yanp tututuklar bir rya gerek olmu ve bugn Krgz, zbeki, Kazak, Trkmeni, Tatar, Azerisi, Gagavuzu, Yakutu ve daha nicesiyle birlikte topyekun ayaa kalkm olan Trklk alemi, Doudan Batya, Batdan Douya neredeyse her gn sefere kmaktadr. 17. asrdan beri inie gemi olan Trk tarihinin, belki bir dala asla geriye dndrlemeyecek olan ansl ykseliinin balangcnda duyduumuz bu hakl heyecann yansra, uurunda olmamz gereken mesuliyet ve mkellefiyetlerimizi de bir an olsun hatrdan karmamak zorundayz Sosyalist sistemin kyle birlikte uluslararas askeri, siyasi ve sosyal dengeler altst olmu ve yepyeni bir milletleraras siyasi tablo ortaya kmtr. Souk Savala birlikte krk yldan fazla devam eden uluslararas statkonun bozulmasna paralel olarak, bugne kadar titizlikle gzetilen jeopolitik ve jeostratejik hassasiyetler de byk lde geersiz hale gelmi ve yerini yeni araylara brakmtr Bu vaziyet karsnda bizim iin hayati ehemmiyet tayan soru udur: - Oluacak statko ve uluslararas dzen, hangi esaslar erevesinde ekillenecek ve bizim bu yeniden ina srecinde oynayacamz rol, tayacamz sorumluluk, taknacamz tavr ve nihayet gzeteceimiz hedef ne olacaktr? Konumamn banda da zikrettiim gibi, tarihimizin parlayan yldz bize bu soruyu sorma grevini de, bu soruya verilecek cevabn gsterdii istikamette ylmaz bir azim ve kararllkla yrme misyonunu da omuzlarmza yklemektedir. Sebebi gayet aktr. Her ne surette ekillenirse ekillensin, Balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan blgede oluacak statko ve dzenin asli unsurlar ve en mhim paralar bizler olacaz Bir yandan, nmzdeki muhtemel statko ve siyasi dzen iinde sz dinlenir aktrlerden biri olmaya zen gsterirken, dier yandan milletleraras politika sahnesinin btnlnden de gzlerimizi ayrmamamz gerektiriyor Netice itibaryla, gayet aktr ki, uluslararas siyasi dzen, ne kadar sreceini tam kestiremediimiz bir yeniden ina sreci iine girmitir. Bizim Trk dnyas olarak, bu yeniden ina ameliyesine ok ciddi katklarda bulunabileceimize inanyorum

495

Trklk alemi iin yarnlarn bugnlerden daha gzel olacandan hibir phe ve tereddt duymuyorum. Milli geleceimizin parlak ufuklar imdiden aydnlanmaya balamtr bile. Yeter ki, szlerimin banda da vurguladm gibi blgemizde yaanan bu hercmerce ramen bizler zerimize den grev ve misyonun ne olduunu unutmayalm. nmzdeki bu kutlu greve de, bu tarihi misyona da gerektii gibi sahip kmak zorundayz. Grevimizin zorluu ve misyonumuzun arln biliyoruz15 Bu konumada da grlebilecei gibi, dnyann birinci snf lkeleri arasna girmek Trkiye iin ana hedef niteliini korumakta ve Trk dnyas, Trkiye iin bir kltrel-jeopolitik hinterland deeriyle zaln zihninde yeni uluslararas mimarinin ekillenmesinde temel stunlardan biri olma ansna sahip olmaktadr. Bu noktada, volontarist yaklam tekrar ortaya kmakta, sorumluluk ve ykmllk gibi subjektif unsurlara hayatiyet kazandrlmakta ve bunlarn tm bir d politika trevi olarak misyona bal klnmaktadr. Jeopolitik gibi bir objektif unsurdan misyon gibi bir subjektif unsura uzanan yelpazenin sentezi, Turgut zaln, Trkiyenin rehberliinde Trk dnyas dayanakl, daha geni slam dnyas zemininde, uluslararas etkili rolne dntrlme projesi olarak ortaya kmaktadr. Bir baka prizmadan bakldnda, bu yaklam, gayet yaratc ve yaratc olduu kadar u boyutu ile belirmektedir: zaln anlayna gre, Souk Sava bitimiyle dnya ABDnin merkezi bir g olduu tek kutuplu bir sisteme doru gidiyordu. Ancak, bu, zaln kendi deyimiyle kararsz bir denge durumudur. Dnya tarihinde pek raslanr bir durum deildir ve kalc da olamaz. zallar, bipolar bir dengeleme olacan dnyor ve bunun yeni g adaylar arasnda Avrupa Birlii, in ve Japonyay gryordu. Uluslararas serbest ticaret sistemine doru giden dnyada ayr blgesel gruplamalarn ortaya ktn belirterek Avrupa Birlii, ABD-Kanada-Meksikadan oluan bir serbest ticaret blgesinin, Japonyay merkez alan, Uzak Douda belki de nmzdeki asrda (21. yzyl) en nemli merkezlerden olmaya aday aday bir gruplamann ve bunun karsnda gelien bir Pasifik tarafnn varln dile getiriyordu. zala gre, bt bu gelimeler karsnda Trkiye iin gelecek dnem nnn ald ok nemli bir sre olabilirdi. Ekonominin lkeler arasndaki mnasebetlere ok byk tesiri olduuna inanan zal, Trkiye iin kendi blgesinde nemli sahann aldn dnyordu: Orta Asya blgesi, Balkanlar ve Orta Dou blgesi. Bu blgeler, yeni dnemde Trkiyenin tesir edebilecei almlar olarak grlyordu. zal, Trkiyenin, nnde alan bu yeni frsatlar aklc bir ekilde kullanmas gerektiini dnyor, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya ve Gneyde ok nemli roller oynayabileceini, dnyann genel sisteminde, Avrupa Topluluunu ncelikle deerlendirmekle beraber ABDye, Karadeniz Ekonomik birliine ve Uzak Douya ayrca nem vermek durumunda olduunu belirtiyordu.

496

Balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan Mslman ve byk bir ksm Trk olan yeni devletlerde nfuz alanlar yaratma olana ortaya kmt ve Trkiye bu avantaj kullanmalyd. Ve 21. asr Trkiyenin ve Trklerin asr olmaldr cmlesiyle zal ihtirasl bir hedeften bahsediyordu. Etnik, kltrel zellikleri, Trkiye ile olan ve olabilecek balar nedeniyle Orta Asya cumhuriyetleri, Trkiyenin Asyaya giden istasyonlar gibiydiler. O bakmdan zal, Trkiyeyi Pasifik-Atlantik mihverinin tam ortasnda, gerek Atlantik havzasna, gerekse Pasifik havzasna e mesafeli, nemli bir lke olarak grmtr. Bir yandan Osmanllk boyutuyla Balkanlar ve Orta Douya, bir yandan Trklk kimliini de pragmatik biimde kullanarak Trk Dnyas zerinden Asyaya almay hesaplamtr. Bu durum, Trkiyeye ok zel bir ekonomik ve dolaysyla siyasi rol kazandracakt. zal, mstakbel sper kuvvetin ikinci kutbunun muhtemelen in-Japonya ekseninde kurulacan dnd iin, Trkiyeyi Trk Dnyas zerinden 21. yzyla ayarlama, bylece mstakbel sper devletle ilikilerin gelitirilmesini tasarlamtr.16 Turgut zaln, d politikada Trkiyeye sunduu 21. yzyl perspektifleri, dolaysyla, hibir ihtimali dlamayacak ve her trl ihtimale Trkiyenin uyum salamas ama bunu yapabilmesi iin, aktif, hareketli ve esnek bir d politika araclyla uluslarar sistemde bir arlkl rol ve ayrca bir misyon sahibi olmas nerisiyle ekillenmektedir. yle genelleyebilir ve bir sralama sunabiliriz: - Trkiye, yzn -esas olarak- Batya evirecektir. Bu ynde, Trkiye, tek kutuplu uluslararas sistemin tepesindeki, tek sper devlet Amerika ile stratejik ortaklk oluturacaktr. Trkiye, Bat tercihi kurumsal erevede deerlendirildiinde, Avrupa Birlii iinde yer almaldr. zaln 1987de ani bir diplomatik hamle ile ABye yelik bavurusunda bulunmasn, zal d politikasnn temel talarndan biri olarak alglamak gerekiyor. O tarihteki adyla Avrupa Topluluu (AT) Konseyinin Trkiyenin bavurusunu uygun bulmamas, zal Trkiye iin stratejik grd hedeften vazgeirtmemi ve Trkiyenin AB yeliini uzun, ince bir yol olarak tanmlamasyla, hedefte srarn yanstmtr. Ayrca, AB yeliinden nce dahi olsa, Trkiyenin AB ile Gmrk Birliine gitmesini, bir direktif olarak Trk diplomasisine vermitir. - Trkiye, Bat ynelimli yani dnyann birinci snf lkeleri iinde yer almay hedefleyen d politikasnda, Orta Asya Trk cumhuriyetlerini Trkiyenin d politika hinterland deerlendirecek; Trk dnyas ekseninin Trkiyenin rehberliinde olumas, Trkiyeye zel bir uluslararas konum kazandrarak, ana hedefine onu yaklatran bir diplomatik ve ekonomik koza dnecektir.

497

- Trkiye, bir Mslman lke olma bilinciyle, slam dnyas iin de bir emsal oluturacaktr. Trkiyenin Osmanl miras, Osmanl corafyas iinde ve zellikle Avrupann Balkan havzasndaki Mslman toplumlar ve lkelerin sorumluluunu stlenmesi ansn sunmaktadr. Yani, Turgut zaln 18 ubat 1993 Bosna-Hersek konumasnda Trkiyeyi yeni olumakta olan dnya sahnesi iin benzersiz ve nemli konuma yerletiren unsur olarak sralad laikdemokratik-Mslman nitelikler, Trk d politikasnda Bat yrngeli, Trk ve Mslman kimlik olarak ve her biri, birbirini tamamlayan ve birbirinden zerk girdiler olarak yer almaktadr. Turgut zaln d politika felsefesi, Osmanl miras ve jeopolitik alan zerinde belirli bir kltrel kimlik ve tarih uuruna dayanan, 21. yzyln kreselleen teknolojik dnyasna uyum salayan ve bu yolla Bat uygarlk sisteminin kurumlar iine yerleen ve dnyann nde gelen lkelerinden biri olmay amalayan ve bu amaca uygun bir hareketlilik iinde bulunmay zorlayan ihtirasl bir gelecek projesi koymaktadr. Trkiyenin ok ynl kimlik zellikleriyle, 21. yzyl dinamiklerinin buluturulmasn ngren bir sentezdir. Turgut zal, Trkiyeye, d politika alannda da 21. yzyl perspektifleri sunmutur ve sunduu perspektifler, zaln sahneden ekildii 1993ten sonra uluslararas alandaki gelimeler deerlendirildiinde ve 21. yzyln bandan bakldnda geerliliini srdrmektedirler.

1 2001. 2

Cengiz andar, Trkiye 1990-2010: Senaryolar, Foreign Policy, stanbul, Ocak/ubat

3. zmir ktisat Kongresi 4-7 Haziran 1992, Al Konumalar, T. C. Babakanlk Devlet

Planlama Tekilat, 1993. 3 4 Eric Rouleau, Foreign Affairs, New York, December/January, 1993. Graham E. Fuller, Turkeys New Eastern Orientation, Turkeys New Geopolitics, Graham

E. Fuller and Ian O. Lesser, A Rand Study, Westview Press, 1993. 5 Geoffrey Kemp and Robert E. Harkavy, Strategic Geography and the Changing Middle

East, Carnegie Endowment for Peace, Washington, D. C., 1997. 6 7 8 9 Richard Holbrooke, Hearing, Senate International Relations Committee, 1998. Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, Birey Yaynclk, stanbul, Austos-2000. Ibid. Cengiz andar, op. cit.

498

10 11 12 13 14 15 16

Mehmet Barlas, op. cit. Ibid. Ibid. Ibid. Cengiz andar, zel Ariv. Trkiye Gnl, 22. Say, Bahar 1993, Ankara. Glistan Grbey, zaln D Politika Anlay, Kim Bu? zal-Siyaset, ktisat, Zihniyet,

Boyut Kitaplar, Kasm 2001, stanbul. (Turgut zaln Dnyadaki Yeni Dengeler ve Trkiye konulu Pazar Toplantlarnda yaptklar konuma-17 Kasm 1991-, President Otel, stanbul ile D Politika ve Ekonomi Alarndan Trkiyenin Stratejik ncelikleri adl uluslararas sempozyumun alnda yaptklar Konuma-5 Kasm 1991-The Marmara Oteli, stanbuldan, dipnotlarla).

499

zal Dnemi Trk D Politikasnn Temel Anlaylar / Dr. Muhittin Demiray [s.291-300]
Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Giri ukusuz Turgut zal, Babakanl ve lmne kadar Cumhurbakanl dneminde ite ve dta izledii politika ve yapt icraatlaryla Trkiyenin bir dnemine damgasn vurmu ve etkisi hala kaybolmayan, yaad dnemde olduu gibi bugn de yaptklar srarla referans olarak gsterilerek vlen veya eletirilen ender devlet adamlarndan biridir. Hem ahs hem de devlet adam olarak tipik bir politikac portresi izmeyen zal, uygulad politikalar ve bu politikalar uygulama esnasnda benimsedii metod asndan da kyasya eletirilere maruz kalmtr. Aada zaln belki de en fazla eletiri konusu olan d politikasnn dayand temellerin uluslararas sistemin getirdii esaslar erevesinde bir deerlendirilmesi yaplmaya allacaktr. Hemen unu belirtmelim ki yaadmz ada bir lkenin i politikadaki nceliklerini d politikadaki tercihlerinden, d politikadaki tercihlerini de dnya sisteminin esaslarndan ve uluslararas kurumlarnn oluturduu genel amalarndan soyutlamak mmkn deildir. D politika, uluslararas sistemin hem artlarna gre olumakta hem de bu artlarn oluturduu politikann bir devam niteliindedir.1 Bu bakmdan bir lkenin d politikas ile ilgili deerlendirme yaparken uluslararas sistemin hareket noktalarnn, yapsnn ve konjonktrel nceliklerinin gz nnde bulundurulmas gerekir. Zaten herhangi bir lke d politikasnn temel esaslarn belirlerken uluslarars ekonomik ve siyasi sistemin nceliklerini dikkate almak durumundadr. Bunlar ifade etmemizdeki ama, zal dneminde Trkiyenin d politikasn irdelerken uluslararas sisteme yn veren aktrlerin 70li yllarn sonlarnda ve 21. yzyln eiinde nasl bir dnya grmek istediklerini ve Trkiyenin zal dnemine tekabl eden uluslararas ekonomik ve siyasi alandaki bu deiime verdii tepki rneklerle deerlendirilecektir. 1. zal ncesi Uluslararas Sistemden Yeni Ekonomik Dzene Gei 70li yllardaki dnya ekonomisinin kar karya kald zorluklar ve alkalanmalar, zellikle 1979da petrol fiyatlarnn yeniden artmas ile ortaya kan ekonomik kriz, sanayilemi lkelerle az gelimi ve kalknmakta olan lkelerin ilikilerini kmaza srkledi. Petroln pahalanmasnn yannda, endstri lkeleri ekonomik alanda yapsal sorunlarla karlatlar. Keynesin ekonmik modeli temelinde yaplandrlan ekonmideki arz politikas dnya apnda bte aklarnn bymesine ve dolaysyla da enflasyonun azmasna ve 60l yllara oranla dnya ekonomisinin klmesine neden oldu.2 80li yllarn banda neoliberal anlay temelinde ortaya kan nc Kalknma Program ile Serbest Piyasa Ekonomisi, uluslararas sistemde Reaganomics ve Thatcherismus3 ile politik

500

arenada uygulaycsn buldu. 60l yllarda ortaya atlan Kalknma ile Gelime ve 70li yllarda uygulanmaya konulan ve ala kar mcadele olarak lanse edilen Temel htiyalar Stratejisi beklenen baarlarn gerisinde kaldlar. Bu gibi kalknma projeleri gerek ihtiya sahipleri olan geni fakir halktan ok devlet btelerinin iine yaramakta, bu kaynaklar giriimcileri destekleyen liberal politik esaslara gre deil de merkezde devleti plan ekonomisinin ekonomi brokratlar tarafndan planlanmakta ve ynlendirilmekteydi. Byle bir ekonomik sistemde ise brokratlar lke kalknmas zerinde daha fazla sz sahibi olmakta ve bunun sonucu olarak da fertlerin giriimci ruhu ve serbest piyasa ekonomisinin olmazsa olmaz art olan risiko almaya hazr ve dinamik giriimcilerin nnn almas ve desteklenmesi engellenmekteyedi. Dnya Bankasnn 1983 ylnda hazrlad dnya Kalknma Raporuda neoliberal anlay destekler nitelikte bir sonuca ulamt. Dnya Bankas bu raporunda az gelimi lkelerde devlet organlarnn gereinden fazla glendiklerini, ekonomik gelimeyi engellediklerini ve zel giriimi boduklarn belirterek, bu devletlerin lzumundan fazla brokratik bir yapda olduklarn, verimsiz ve ounlukla da yolsuzluk ve rvetin kol gezdiini ifade ederek byle bir sistemle ileyen lke ekonomisinin Dnya ktisadi Sisteminin temel artlarna entegre olmasnn mmkn olmad tesbiti yaplmaktayd.4 Bu tesbitten kan sonu ise ekonominin brokrasinin zincirlerinden kurtarlmas ve devletin ekonomiden elini ekerek altyap, gvenlik ve siyasi istikrara celik vermesi gerektii ynndeydi. Trkiye, 1978 tarihinde Dnya Ekonomik Zirvesinde5 (Bonn) alnan kararlarn ayn zamanda bir aksiyon program erevesinde hayata geirilmesinin takip edilmesi ynnde katlmc lkelerin aldklar kararlar dorultusunda 24 Ocak 1980 ylnda Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu (IMF)nin katlmlaryla hazrlanan ve 24 Ocak Kararlar olarak bilinen stikrar Program ile Serbest Piyasa Ekonomisine geti. lkeler arasndaki yapsal eitsizlii kaldrmas ve uygulanan lkelerde demokratik bir yaplanma beklenen neoliberal serbest piyasa ekonomisi, uluslararas alanda maln, retimin, yatrmn ve parann serbeste dolaabilecei bir ekonomik sistemin propagandasn yapmaktayd. Yani ngrlen dnya ekonomik sisteminde ulusal devlet anlay yerini, ticari devlet6 anlayna brakmalyd. Bu ekonomide dnya sistemi ile btnleme srecinde zellikle Trkiye ve Asya Kaplanlar olarak adlandrlan Uzak Dou lkeleri gibi gelimekte olan lkelerin dnya pazarnda pay sahibi olmak iin, gelitirilmesi ve retilmesi fazla spesifik uzmanlk gerektirmeyen sanayi mallarnn d pazarn talebine gre ok eitli mal retimine geme abalar vard. Buna bal olarak lke ekonomilerinin birbirleri ile gelitirdikleri ticari ve siyasi ibirlii 80li yllarda karlkl bamllk (Interdependenz) olgusunun lkeler aras ilikilerde artmasna yol at. Ticari, yatrm ve finans alanlarnda lkeler arasndaki karlkl bamlln artmas, retimin kresellemesini ve buna bal olarak uluslararas alanda yeni i kollarnn gelitirilmesini beraberinde getirdi.7 Dnya piyasasnda snrlartesi yatrmlar 1983-90 yllar arasda dnya retiminin drt kat, dnya ticari gelimesinin ise katndan fazla bir gelime gsterdi. Dnya Ticaret Konferans (UNCTAD)n verilerine gre zaln

501

vefat ettii 1993 ylnda 38.000 uluslararas firma (multinationale Unternehmen = MNU) dnya apnda 207.000 ubeleri ile anavatanlarnn dnda 2121 milyar Amerikan dolar sermayeyi kontrol etmekte ve 73 milyon insan altrmaktaydlar.8 Bu veriler bize ekonomik sistemin kreselleme srecinde katettii mesafeyi gstermektedir. Buna bal olarak herhangi bir lkenin kendi iinde alm olduu ekonomik ve toplumsal alandaki bir karar, dier lkeleri de etkilemekte veya tersini ifade edecek olursak, dnya ekonomik sistemi, herhangi bir lkeinin dnya sistemindeki mevcut yerini koruyabilmesi veya daha fazla pazar sahibi olmas, o lkenin dnya pazarna alabilecek esneklii ve kabiliyeti gstererek, dnyadaki ticari ve siyasi blmden pay sahibi olabilmesi gerekli olan ekonomik, sosyal ve toplumsal deiimi gerekletirmesine baldr. 2. zaln D Politika Anlayna Bir Yaklam D politika, genel anlamda ifade edecek olursak, bamsiz bir Milli Devlet iinde organize olmu toplumun genel siyasi, ekonomi askeri ve sosyokltrel menfaatlerinin d lkere kar korunmasdr. D politika tek tek olaylardan olumamakta, tersine milli, blgesel ve kresel erevede ele alnan ve birbirleriyle uyumlu olmas gereken, ekonomik, siyasi, ideolojik, askeri ve gvenlik gibi unsurlarn toplamnn hesaba katld ve deerlendirildii btncl bir stratejiden meydana gelmektedir. D politika, devletin yrtme erki (hkmet) tarafndan yrtlr ve ynlendirilir. Real teoriye gre (Morgenthau) D politika bir lkenin uluslararas sistemde mevcut gcn devam ettirmesini, gelitirmesini ve gvenlik altna almasn salar.9 Bir lkenin d politikadaki yaptrm gc o lkenin ekonomisinin kuvvetine, siyasi yaplanma biimine, jeopolitik konumuna ve d politikay yrtenlerin uluslararasi ilikilerde kendi tezini savunabilme ve kar taraf ikna edebilme kabiliyeti ile orantldr. Bu btncl strateji, sorunlarn tesbit ve tarif edilmesi, kendi karlarnn tesbiti, muhtemel zm nerilerinin ortaya konmas ve nihayetinde artlarn gerektirdii belirli tedbirlerin alnmas hususunda karar verilmesi gibi unsurlar ieren bir d politik karar alma sreci erevesinde gerekleir. Bu deiik faktrler zerinde yaplan almalar esnasnda birbirleri ile rekabet halinde olan baz gr ve dncelerin mcadelesine sahne olduu iin bu sre brokratik bir idari yap iinde gerekletirilir. D politikadaki karar verme srecinde toplumun d politika konularndaki talepleri politik sisteme transfer edilir, baka taleplerle birletirilerek d politikada gerekletirilebilecek ve i politikada da toplumun deiik gruplar tarafndan kabul edilebilir bir hale getirilir.10 D politikadaki karar alma sreci, devlet ve toplum iinde rgtlenmi deiik kar gruplar ve bu gruplarn g mcadelesindeki yaptrm gleri oranlarnda etkilenir veya ynlendirilir. Milli menfaatleri korumak, baka lkeler yannda saygn bir yer edinmek, dier faktrlerin yannda (askeri, ekonomik vs.), blgesel ve kresel deimelere ve gelimelere zamannda ve makul bir ekilde reaksiyon gstermeyi de kapsar. Burada d politika ile ilgili bir deerlendirmede uluslararas ilikilerde rnek

502

olarak kabul gren kurallar, yaps ve her lkenin bal bulunduu ve kendini uymakla mkellef grd uluslararas sistemin konjonktrel tezahrnn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.11 Trkiyede d ve gvenlik politikalarnn temel stratejileri Milli Gvenlik Kurulu (MGK) tarafndan belirlenmekte ve D leri Bakanlnca yrtlmektedir. Genel olarak Trk siyasi hayatnda -10 yllk DP dnemi ve 8 yllk ANAP dnemi bir tarafa braklrsa ksa sren koalisyon hkmetleri dnemlerinde d ileri bakanlarnn sk sk dei(tiril)meleri, D leri Bakanlnda siyasi iradenin d politikada insiyatif sahibi olmalarn zorlatrmaktadr. Bunun tesinde Trk d politikas D Politikann ncelii12 prensibine gre ekillenmekte ve yrtlmektedir. zaln iktidara gelmesi ile birlikte d politikaya baka bir faktr daha eklendi. Bu d politikada karar alma srecinde ekonomik unsurun n plana kmasyd13 kar atmalar ve dmanlklar, ilgili devletlerin menfaatlerine olamayacana gre, d politika, lkeler arasndaki iktisadi ve ticari ilikilerin gelitirilmesinin sartlarn ve bunun iin gerekli olan temel esaslar ortaya koymalyd.14 Trkiyede arlkl olarak uygulanan klasik meslek diplomasisi15 yerine, giderek d politika ile ilgili grlerinin ve uygulamalarnn kendini hissettirdii zal dneminde koridor Trkiyenin geleneksel d politikadaki diplomatik oyun kurallarna uymayan16 zaln d politika ile ilgili tarzna ayak uydurmakta zorluk ekmekteydi. zal, yabanc devlet adamlar ile ilikilerinin kurulmasnda devletin resmi yetkilileri yerine bazen i adamlarn arac olarak tercih ederdi17 zaln d politikadaki gelimelerle ilgili olarak D leri Bakanlna danmadan ani kararlar ald da bilinen bir durumdur. zaln d politkada karar alma srecindeki bu allmadk tutumu altnda onun genel anlamda Trk brokrasisini ve zellikle D leri Bakanl brokrasini, nn dneminin derin izlerini tayan ve elastiki bir anlay ve yapda grmemesi,18 ikinci olarak da ekonomik ve ticari ilikilerin arlkl olduu zal dnemindeki daha ok ticaret adam tarzyla yrtlen d ilikilere d ileri brokratlarnn alk olmamas yatmaktadayd19 Bunun tesinde stratejisini ve hareket tarzn iki kutuplu sistem ve gvenlik anlayna gre belirleyen D leri Bakanlnn brokratik yaps, Souk Sava dneminin sona ermesinden sonra gerei gibi hzl ve ani karar almay gerektiren Souk Sava sonras yeni dneme adapte olamasnda zorlanmas, zaln zellikle Kuvyet Krizi ve Sava esnasnda kararlar tek bana veya kendi danmanlar ile beraber almasna neden olmutur. Bu balamda zaln d politikadaki grleri ve amalar ile geleneksel Trk d politikas erevesinde hareket etmeye alm brokratlarla aralarnda usul asndan anlay farknn olmas da zaln d politika ile ilgili kararlar tek bana vermesinde baka bir etken olmutur. zal, geleneksel Trk d politikasn pasif olarak nitelendirmekte ve bu politika tarznn temelinde beni srmayan ylan bin yl yaasn anlaynn yatmakta olduunu ifade ederek, hi kimseyle ve hibir yerde herhangi bir insiyatif kullanlmamasnn modern anlaya uymadn ve Trkiyenin modern Dnya tarafnda olmas gerektigini ifade etmekteydi.20 Uluslararas sistemdeki byk deiim ve dnmlerin ilk habercisi olan Kuveyt Savanda yukardaki ifadeleri sarfeden

503

zal, Kuveyt Sava ile ilgili strateji ve harekat Cumhurbakan olarak neredeyse tek bana yrtmtr. Bir kii tarafndan yrtlen d politikann, demokratik ve liberal ilkeleri kendine iar edindiini her frsatta ifade eden zaln kendisinin savunduu bu ilkelere uymad, demokratik bir sistemde toplumun hassasiyetlerini gz nnde bulunduran ve devletin kurumlararas ibirlii sonucu ortaya konmas gereken d politikadaki karar alma srecinin artlarna uymad aka ortadadr. Bu ynetim tarz demokratik kurallara uymamasna ramen, dnya sisteminde ve blgede yaanan hzl deiimin, o oranda hzl ve seri karar almas gerektiren artlarda belirlenmi bir politika takip etmesini salayan21 zaln tek bana karar almadaki davrannn d ilikilerde olumlu katklar olmutur. Kuveyt Sava esnasnda mttefiklerin yannda olmann milli karlar asndan getirecei kar ve zarar hesaba katarak22 Trkiyenin milli karlarnn o gnk artlarda ABDnin yannda olmasnn gerektii dnceinden hareketle ncirlikten kalkan uaklarn Irak vurmas ve zaln Kuzey Iraktaki Krt liderleri ile grmesi, Trk d politikasnn geleneksel esaslarndan birini oluturan Komu Devletlerin lerine Karmama Prensibininden sapmalar meydana geldii de gzlemlenmektedir.23 ABD Bakan Bushun Kuveyt Krizi esnasnda ilan ettii Yeni Dnya Dzeni ve birbiri arkasna gelen blgesel ve kresel deiimin getirmi olduu artlara Trkiyenin milli karlar dorultusunda uygun politika retmeye abalamas zal tarafndan aktif d politika olarak tanmlanmtr. Emekli bykeli Ercment Yavuzalpe gre d politika ile ilgili hareket tarznda akif veya pasif olarak tanmlanabilecek bir d politik anlay olamaz. D politika artlara ve duruma gre aktif veya pasif olabilir. Asl olan d politikada doru karar vermektir. Pasif politikadan anlalan sadece olaylara seyirci kalmak olarak da anlalmamaldr.24 Aktif politikadan anlalmas gereken -zalin gr ve uygulamalar da bu dorultuda olsa gerek- uluslararas sistemin stratejilerini, aralarn ve unsurlarn gerei gibi deerlendirerek bu erevede d politikadaki hareket alann geniletebilmek amacyla tm ilgili lkelerin karlkl karlarna uygun bir d ve gvenlik politikasnn artlarn oluturarak, kendi milli karlarn genilemesini salayacak bir politika izlemektir. Doru bir d politikann yrtlmesi esnasnda gelien olaylara doru tehis koyarak ve uygun stratejiler gelitirerek, her zaman kazan getirmese de en azndan milli karlarn zedelenmesi nlenmelidir. Bu erevede zaln ortaya koymu olduu d politikay aktif fakat sava rtkanl yapan veya emperyalist hedefler koyan biri olarak alglamamak gerekir.25 Trkiyenin Karadeniz Ekonomik birliinin oluumunun ba aktr olmas bu yukarda belirttiimiz ve zal tarafndan yrtlen aktif d politikann bir rndr. Ayn ekilde Bosna Savanda uluslararas kurumlar ve devletler nezdinde yapt diplomatik giriimlerde etkili olmas ve Trk Askerinin BM Bar Gc erevesinde Somalide BM Bar Gc26 (UNUSOM II) komutanln almas yine Bosna Herseke BM Bar gc erevesinde asker gnderilmesi zal dneminde balatlan aktif politikann hanesine yazlacak gelimelerdir.

504

3. zal Dnemi Trk D Politikas 1983-1993 yllar hem Trkiye asndan hem blge asndan hem de uluslararas sistemdeki radikal deiiklik asndan ok hareketli yllar olmutur. Talihin ne garib cilvesidir ki zal ne kadar Trkiyenin komular, blge lkeleri, Avrupa lkeleri ve ABD ile ikili ilikilerin dzeltilmesi iin aba gsterdi ve ekonomik alanda ibirliinin gelitirilmesi iin aba sarfettiyse, o oranda komularmzla ve blgede ibirliinin gelitirilmesi ve gvenlikle ilgili problemle kar karya kalmtr. ran ile Irak arasnda 1988, ylna kadar kadar sren sava, ekonomik olarak Trkiyeye kazanlar getirdii kadar, Trkiyeyi Kuveyt Sava ile birlikte blge lkeleri arasnda bir problem olmaktan kp, uluslararas bir nitelik kazanan ve Trkiyenin gvenliini tehdit eden Krt sorunuyla kar karya gelmesine neden olmutur. Souk Savan, stratejistleri ve dnya politikaclarn artacak bir biimde aniden sona ermesi ile Sovyetlerin dalmas ve balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan corafyadaki siyasi, kltrel, etnik atmalar Trkiyenin allmadk bir biimde d politika ile ilgilenmeye, hzl karar almaya zorlamtr. zal dneminde neoliberal anlay Trk d politikasnda ilikilerin gelitirilmesinde D Politikann Ekonomik Temellere dayandrlmas ve ayn zamanda Trkiyenin toplumsal yapsnn liberalletirilmesi yolunda nemli bir gereklilik olarak grlmekteydi. 80li yllarda dnya ekonomik sisteminde gzlemlenen kresellemenin yannda giderek artan bir blgeselleme sreci de balad.27 zal dnemi d politikasn ynelim itibaryle ana blme ayrmamz mmkndr. zaln d politikadaki sac ayann birini Trkiyenin ikili anlamalarla ve karlkl kar birlii temeline dayal ibirliinin siyasi ve ekonomik alanda komular ile, ikinci ayan blge lkeleri islam dnyas ile ibirliini gelitirmek ve nc ayan da bat pazarna almak ve bat kurumlar ile (AT, BAB, AGIK) var olan ilikileri en st seviyeye karmay hedefliyordu. zaln blge lkelerine ynelik yeni politikas daha iktidarnn ilk aylarnda kendini belli etmekte ve Bat basnnda zaln, Trkiyenn Orta Dounun Japonyas olmasn istediini,28 zaln politikasnn daha modern bir Trkiye hedeflediini29 ve zaln ekonomiyi liberalletirmek istedii30 eklinde yorumlanmaktayd. 1980 12 Eyllnde askeri ynetimin i bana gelmesindan sonra neredeyse tamamen durma noktasna gelen Triye-AT arasndaki kurumsal ilikiler, ancak 1986 ylnda tekrar balayabildi. Fakat buna ramen Avrupa Parlamentosu 11 Aralk 1986da ald bir kararda Trkiyenin demokratiklemede katettii yolu takdire deer bulduunu fakat Trkiye ile normal ilikilerin kurulabilmesi iin vaktin henz erken olduunu belirtmekteydi.31 Trkiyenin 14 Nisan 1987 tarihinde ATa tam yelik mracaat zal dneminde Trkiyenin d politikadaki nceliini de ortaya koymaktayd. Trkiye, 80li yllarda ABD ile olan ilikilerini 29.3.1980 tarihinde iki lke arasnda yaplan Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas32 temelinde gelitirmeye alt. Trkiyenin ABD ve AT ile ilikilerini gelitirmek istemesinde, Trkiyenin Avrupa Birliine girerek Avrupa deerler sisteminin bir paras olmay hedefleyen d politikasnn temel yneliminin yannda tabii ki ABD ve ABn (o zamanlar henz AT) ekonomik ve siyasi imkanlarndan

505

faydalanarak dnya sistemi ile daha kolay entegrasyonu gerekletirmek amac yatmaktayd. Dnya ticaret hacminin %70nin AB, ABD ve Japonya arasnda paylald33 gz nne alndnda, ABD ve ABla ilikilerin dzeltilmesi ve gelitirilmesinin nemi de kendiliinden ortaya kmaktadr. Uluslararas sistemin siyasi etkinliinden ok ekonomik ve ticari alanlarda arln hissettirmesine paralel olarak zal dneminde Trkiyenin d politikadaki nceliklerini byk lde ekonomik ve ticari ilikilerin boyutlar belirlemekteydi. Yani baka bir ifadeyle zaln d politikas byk oranda ekomik ve ticari temellere dayanmakta ve hareket noktasn birtakm ideolojik kayglardan ok tipik bir iadam tarz ile kar-zarar paritesi oluturmaktayd. Fakat zal, uluslararas sistemin Trkiyeye dayatmak istedii artlar aynen uygulamak yerine Trkiyenin ite demokratik bir toplum yapsna kavumas ve d ilikilerde Trkiyenin jeopolitik, tarihi, dini, askeri ve ticari faktrleri iyi bir ekilde kullanmaya alarak, blgesel (rak-Iran Sava) ve uluslararas kar atmalarndan Trkiyenin milli menfaatleri dorultusunda en iyi ekilde yararlanma yollarn aramaktayd. Bu balamda serbest piyasa ekonomisinin ngrd temel artlardan olan devlet ve toplumun liberallemesini34 Trkiyede demokratik kurumlarn yerlemesi ve ferdin vatandalk bilincinin gelimesinin nart olarak grmekteydi. Yani zal, Kendini deitirmeden umudunu dnyadaki g dengelerinin deiimine balayan, siyaseti toplumsal dzeyde deil uluslararas dzeyde anlaml gren rejim ve zihniyetlerin35 bir temslicisi olarak deil de, tersine dnyadaki gelimelerin ve ynelimlerin Trkiyede askeri mdahalelerin bir daha gerek olmayacak ekilde siyasal ve toplumsal alanda demokratiklemenin kk salmas ve kurumsallamas iin iyi bir frsat olarak alglamaktayd. zellikle Souk Savan yeniden kzt bloklararas son gerginlik yllarnda (Sovyetler Birliinin Afganistan igali ile ran slam Devrimi ile Sovyetlern gney kuanda batllar aleyhine kaybedilen stratejik mttefik ran) ve ayn zamanda 80l yllarda Trkiyenin etrafnda olan gelimeler -ran-Irak Sava, Trkiyenin Bulgaristan, Yunanistan ve Suriye ile olan gerginlii, Trkiyenin PKK terrnden kaynaklanan gvenlik sorunlar ve PKKyi destekleyen komularla olan ilikilerin dzenlenmesinde ve i birliinin gelitirilmesindeki zorluklar, zaln d politikada blgeye ynelik yapmak istedii atlmlar engelleyen unsurlar olarak karsna kmaktayd. Fakat tm bu zorluklara ramen zal dneminde Trkiye, komularndan balayarak blge lkeleri, slam dnyas ve Bat dnyas ile ikili ve kurumsal ilikileri ncelikle ekonomik ibirlii erevesinde gelitirme yoluna gitmitir. 3.1. D likilerde Denge Politikas zal dneminde d politikadaki ilikilerin temelini serbest piyasa ekonomisinin belirledii politik ereve oluturmaktayd. Bu balamda zal, hem Trkiyenin komularyla olan ilikilerinde hem de dier lkelerle olan ilikilerde oluturulacak gvenlik, bar ve istikrar ortamnn srekli olabilmesi, blgesel ve dnya barnn korunabilmesi iin ekonomik ve ticari ilikilerin uzun vadede lkeler

506

arasnda ekonomik, kurumsal, siyasal ve sosyal ynden karlkl bamlla dnmesiyle mmkn olaca grndeydi. zal, komular ile ilikilerinde onlar ilk elde bir tehdit unsuru olarak deil de ekonomik ve ticari alanlarda ibirliininden balayarak her alanda zamanla karlkl bamll gelitirerek, etrafnda istikrar ve gven ortamnn oluaca bir Trkiye hedefliyordu. Bu balamda zlmesi zaman alacak ve ilikileri zedeleyecek sorunlarn siyasi platformlarda zm yollarn bouna arama yerine, pragmatik davranarak, mevcut sorunlar dondurmak suretiyle ilikilerin dzelmesinde ve gelitirilmesinde ncelikleri ekonomi ve ticari ibirliinin gelitirilmesini salayacak yollar aramak zala daha mantkl gelmekteydi. zal bunu u ekilde ifade ediyordu: lkeler arasndaki ekonomik ilikiler ne kadar geni kapsaml ve uzun vadeli olursa, lkeler arasnda, blgede ve dnyada o oranda da istikrar, bar ortam dosthane ilikiler ve ticari birliktelik salanr.36 zal dneminde Trkiyenin d politikasnda hem komu lkelerle hem slam dnyasyla ve hem de Bat ile ilikilerin gelitirilmesinde daha nceki dnemlere oranla bir denge politikas takip edildii gzlerden kamamaktadr. Bu anlamda Trkiyenin jeopolitik, jeokulturel ve jeoekonomik konumu da gz nnde bulundurularak Dou ile Bat arasnda bir kpr vazifesi grmesi gerektigi grnden hareketle, Trkiyenin hem Bat hem de komu ve slam lkeleriyle ilikilerinin gelitirilmesi birbirlerini tamamlayan faktrler olarak tanmlanmtr. Fakat bu denge politikas Trkiyenin Batyla olan btnleme amacna bir alternatif olarak gelitirilmemitir. Kpr ilevinin gerei gibi yerine getirilmesi kprnn birbirlerini balamak istedii kylara olan balants ile alakaldr. Yani kpr ilevinin tam olarak yerine getirilmesi, her iki kyda ayn oranda salam balantlarn ve temellerin olmasn gerektirir. zal 1987 btesi zerinde 9.12.1986 tarihinde TBMMde yapt konumasnda bunu yle ifade ediyordu: lkemiz gelimi Bat lkeleriyle zengin petrol kaynaklarna sahip slam lkeleri arasnda stratejik bir mevkiye sahiptir. Bulunduumuz bu mevkinin, hem avantajlar ve hem de bize ykledii baz glkler vardr. Her kpr, birbirinden ayr dm iki kyy birbirine nasl balar ise, ana tercihleri farkl olan bu iki kltr kendi yapmzda tenakuza dmeden yekdierine balamak mecburiyetindeyiz.37 Bu ifadeler Trkiyenin sadece Orient ile Okzident arasndaki ilikilerin nasl olmas gerektiini anlatmyor, bunun tesinde zaln i politikaya baknn da anahtarn vermekteydi. zal, bunun tesinde Trkiyenin blgede komular ve slam lkeleriyle ilikilerini gelitirdii ve slam lkeleri tarafndan kabul grd oranda Trkiyenin Batl lkelerde ve kurumlarndaki yerinin salamlaaca ve Batl lke ve kurumlar tarafndan kabul grd oranda da komular ve slam lkeleri nezdinde arzu edilen bir partner olarak itibarnn artacan ifade ediyordu. Trkiye bu dnemde Trk d politikasnn ana unsurlarndan biri olan ifte Stratejiye dayanan yani Bat deerleriyle ve kurumlaryla btnlemeyi hedefleyen bir d politikann yannda, milli karlar korumak, ekonomik ve gvenlik alannda imkanlarn geniletmek amacyle daha nceleri sadece NATOnun gvenlik temelinde blgeye baknn erevesine kmayan ve srncemeye terkedilen

507

blgesel ibirliinin gelitirilmesi esasna dayanan bu uygulamayla Trkiyenin d politikasna yeni bir dinamizm kazandrlmtr. 3.2. Uluslararas likilerde Sivilleme abalar Ekonomik erevede dier lkelerle ilikilerin gelitirilmesi, zal tarafndan Trkiyenin dier lkelerle olan sorunlarnn zmne yardmc olmas ve mevcut sorunlarn atmaya deil, i birliine dnerek bar ortamnn salanmasnda nemli bir ara olarak grld. zaln zellikle ilikilerin problemli olduu Trkiyenin komularyla ilikileri ekonomik ibirlii temelinde gelitirmesi ynndeki abalar bu erevede grlebilir. Yunanistanda Papandreu Babakanlndaki Sosyalist PASOK hkmeti iktidara geldikten sonra Yunanistana ynelik asl tehdidin Trkiyeden geldii iddasna dayanan yeni bir savunma doktrini hazrlarken, zal 1984 ylnda Yunan vatandalarna -d ileri ve istihbarat birimlerinin muhalefetine ramen- vize uygulamasn tek tarafl olarak kaldrd. zal bu konuda da ekonomik ereveden yaklamaktayd ve 31.03.1984 tarihinde yapt bir basn toplantsnda Yunan vatandalarnn Trkiyeye gelmelerinin ekonomiye katk salayacan savunmaktayd. zal ayn konuda 1987 btesi ile ilgili 9.12.1986 tarihinde TBMMsinde yapt konumada 200 bin Yunan vatandann Trkiyeyi ziyaret ettiini ve bu insanlarn Trkiyeden ayrlan kimseler olduunu, Trkiyeyi gezdiklerini syleyerek halklar arasnda dmanlklarn olmadna inandn ifade etmektedir.38 zal burada komularla ilikilerin baka bir perspektifine de iaret etmektedir: Deiik lkelerin insanlarnn lkeleri karlkl olarak ziyaretinin birbirlerini tanmalarna, nyarglarn karlkl olarak kalkmasna ve bunun da lkeler arasnda devlet dzeninde ilikilerin gelimesine katkda bulunacan dnmekteydi. Bu ayn zamanda zaln Osmanl mirasnn vermi olduu tarih, kltr ve corafi yaknln komu lkeler arasndaki ilikilerin dzenlenmesine ve gelimesine yardmc olaca gr ile de ilgiliydi. Anitkabire ziyareti resmi programdan karmak artyla Trkiyeye geleceini syleyen ran Babakan Musawinin bu istei -D leri ve baz kesimlerin muhalefetine ramen- zaln kabul etmesinin altnda yatan neden de Trkiyenin ranla olan ticaret hacminin ykseklii39 ve zaln ran pazarn karmak istememesi, ticari ilikileri daha da gelitirmek arzusuna dayanmaktayd. zal dneminde bir taraftan d ilikilerin ekonomik boyutu n plana karken dier taraftan d politikada zaln izgisini Trkiyenin uluslararas ilikilerde yaad ve ulusal gvenliini tehdit eden birok soruna ramen Uluslararas Sistemin Sivillemesi olarak alglamak mmkndr. Uluslararas Sistemin Sivillemesi diye ifade edilen yaklam, lkeler arasnda var olan sorunlarn zmnde atmalarn engellenmesi, sorun zme srecinde savan bir zm arac olarak ortadan kaldrlmasn ngrmektedir. Demokratik bir sistemde atma ve ortaya kan ihtilaflarn deiik kurumsal platformlarda karlkl olarak ifade edilmesi, problemlerin zm srelerinde uzlama platformlarnda deerlendirilerek taraflarn kabul edebilecei zm yollarn aramay iermektedir.40

508

Uluslararas Sistemin sivillemesi temelinde atmalarn ve iddetin azaltlmas, uygun zmlerin bulunmas konusunda, G Rekabeti ve karlkl bamllk (Interdependenz)41 temelinde zm aranmaktadr. Bu konu u ekilde ifade edilmektedir: Uluslararas sistemde uzun zamandr iki sre gzlemlenmektedir: Deiik boyutlarda kendini gsteren G Rekabeti ve deiik oranlarda var olan karlkl bamllk durumu. Uluslarars sistemin bu iki faktr bar projesinin ilgi alan iindedir: G Rekabeti ile megul olunmakta, nk g mcadelesi scak atmalara iddete kadar varabilir, Interdependenz ise g mcadelesinin altn oyarak veya onu kuatarak bu rakabeti etkisiz hale getirebilir. Bu iki faktr arasnda diyalektik bir iliki bulunmaktadr: G rekabetinin boyutlar kreselletii oranda Interdependenz anlaynn atmalarn nlenmesine yardmc olmas konusundaki ans azalr; (ki lke arasnda) karlkl bamllk ne kadar belirleyici olur, ilikilerde etkinlik gsterirse, o oranda da gce dayal rekabetin geri plana itilmesi ve kanlmaz gibi grlen kar atmalarnn barcl yollarla zmlenmesine ynlendirilmesi ihtmali byk olur. iddet tehdidi ile zellikle scak atmalarn kmas ihtimalinin byk olduu g rekabetinde sorunlarn atmaya dnmeden barcl bir ortamda zebilecek ilkelerin, platformlarn ve kriz zme mekanizmalarnn oluturulmas sivillime srecinin bir devidir. Sivilleme sreci her eyden nce sorunlarn iddetin bir sorun zme arac olarak bavrulmadan barc yollara dntrlmesi ile ilgilidir. Burada asl ama, gcn azaltlmas veya tamamen ortadan kaldrlmas deil, ilikilerde gcn snrlandrlmasdr.42 Burada yle bir dnceden hareket edilmektedir: Toplum iinde iddet kullanmasn istemeyen, bunun ona utan vereceini ve evresi tarafndan horlanacan bilen fert, sorunlarn zmnde atmay krklemekten ziyade kendisini kontrol etmesini bilecek, sorunun zm iin baka yollara ve aralara bavuracak ve iddet kullanmaktan vazgeecektir. Bunun tesinde kendi kendini kontrol etmesini bilen ve iyi bir oto kontrol sistemi gelitiren, toplum iinde de kendi gvenliinden kayg duymayacak ve kendi hissiyatn kontrol altna almay ve uzlamac bir tavr sergilemeyi becerebilen ferd, bylece kendi kontroln kendi yapacak ve dardan zgrln, hareketini kstlayacak zoraki snrlamalara maruz kalmayacaktr.43 Aynen ferdin toplum iinde gsterdii bu davran tarz gibi lkelerde uluslararas camiada kendisini zora ve skntya sokacak iddet kullanmaktan vazgeerek sorunlarn halledilmesinde barcl yollar deneyecek ve dardan bir zorlamaya ve mdahaleye frsat brakmadan kararlar kendi alacaktr. zaln d politikada biroklar tarafndan eletirlere neden olan uluslararas konjonktre gre tavr taknmas konusunda izledii yol yukarda ifade etmeye altmz ilikilerin sivillemesine uygun olan bir anlay tarzna dayanmaktayd.44 Trkiye ile Yunanistan Mart 1987de Ege karasular ve Ege Denizi zerindeki hava kontrol konularndaki anlamazlktan dolay savamann eiine geldiklerinde, zaln Yunanistan alt deniz mili dna kmad srece Trkiyenin de Egede alt milin dndaki karasularnda petrol aratrmas yapmayaca aklamas iki lke arasndaki ilikilerde bir dnm noktas olan Davos Ruhuna giden yolu at. 31 Ocak 1988de Yunanistan Babakan Andreas Papandreu ile Trkiye Babakan Turgut zaln arasnda gerekleen Davos Zirvesinde iki lke arasnda var olan sorunlarn zmnde sava ve iddet kullanmay sorun zme arac olarak kullanmayacaklar ve bu konuda savala ve

509

iddet kullanmakla tehdit etmeyecekleri konusunda anlamaya varmalar, iki lke arasndaki g rekabetinde g kullanarak problemlerin halledilmeye allmas yolunun snrlandrlmas veya kapanmas ve iki lke arasndaki atma ortamnn sivilleme srecine gemesinde nemli bir adm oluturmutur. Uluslararas camiada ABD Bakan Nixonun ini ve Msr Devlet Bakan Sedatn sraili ziyareti kadar nemli grlen zaln Haziran 1988 tarihinde gerekletirdii Menderesden (1952) sonra ilk olan Atina ziyareti, Yunanistan ile Trkiye arasnda var olan bugnk bar politikasnn temellerini atmtr. Keza zaln zellikle komu lkelere, ran ve Iraka iktidara gelmesinin hemen ardndan birden fazla olan ziyareti, PKK ve GAP (su sorunu) dolaysyla ilikilerin srekli bozuk olduu Suriyeyi (Temmuz 1987) ziyareti; mttefik ABDnin muhalefetine ramen Moskova (1985 Babakan, 1991 Cumhurbakan olarak) ziyareti ve Doalgaz Antlamas, eitli Arap ve slam lkleri ile Uzak Douya yani Asya Kaplanlarna yapt ziyaretler; ABD ve Avrupa lkelerine yapt ziyaretler bir denge politikas ve Trkiyenin d pazarda yatrm imkanlarn ve ticari ibirliini gelitirmeye ynelik abalard. Daha 1985 ylnda Trkiye, ran ve Pakistan arasnda kurulan ve Sovyetlerin dalmasndan sonra Orta Asyadaki Trki Cumhuriyetlerinin de ye olduu (1992) Ekonomik birlii Tekilat (ECO)nun hayata geirilmesi 80li yllarda dnya ekonomik sistemindeki kresellemeye paralel olarak gelien uluslararas ticaretin ve siyasetin buna gal olarak lke gvenliinin salanmas ynnde blgeselleme trendini vaktinde grerek bu konuda alnm isabetli bir karard. 3.3. D Politikada Yeni Kimlik Yeni Alm: Neo-Osmanllk Souk Savan bitmesiyle birlikte Balkanlarda Orta Dou ve Orta Asyaya kadar uzanan cografya, Souk Sava sonras belirsizliklerin, etnik atmalarn ve savalardan en youn oldugu blgelerdi. Trkiyenin hem joepolitik olarak merkezinde olduu hem de tm tarihi, dini ve etnik balarnn bulunduu bu blgeler, ayn zamanda Trkiyenin Souk Sava sonras d politikasnda stratejik neme sahip ve milli karlarn ve gvenliini birinci derecede ilgilendirlen bir konumdaydlar. Bu bakmdan zaln Cumhurbakanlna rastlayan bu dnemde Kuveyt Savandan sonra ortaya kan Dnya Sisteminin yeniden yaplanma srecinde Trkiyenin de yeni bir d politika ile yeni bir strateji gelitirmesi gerekiyordu. zal uluslararas sistemde Souk Sava dnemi dengelerinin ve status quonun bozulduu ve yeniden yaplanma srecine girdii Yeni Dnya Dzeninde Trkiyenin uluslararas sistemin sadece edilgen bir uydusu konumunda deil, Dnyann yeniden yaplanma srecine aktif olarak katlmak suretiyle kresel sistemi ynlendiren dnya lkelerinden biri olmasn hedefliyordu. Bu balamda zaln bu dnemde ortaya att i politikaya ynelik kinci Deiim Program45 ile d politikada Balkanlardan zaln ifadesi ile 300 ylda bir gelebilecek tarihi bir frsat olan Orta Asyayadaki Trki Cumhuriyetlerini kapsayan geni bir alan iine alan blgeye ynelik Neo-Osmanllk46 tezi Dnya Sistemi erevesinde Trkiyenin blgede etkinliini artrmay ve Trkiyeyi Dnyada 15 en zengin lke arasna getirmeyi hedefleyen yeni bir atlm planyd. Neo-Osmanllk, Nur Vergine gre Trkiyenin egemenlik snrlarnn tesindeki eski Osmanl mirasina sahip kma an-

510

layn iermekteydi. Ayn ekilde Neo-Osmanl gr, devlet sekinlerinin ortaya koyduklar politikaya kar gelitirilmi ve devlet elitleri tarafndan sessizce kabul grlen Dnya Sisteminin edilgen bir paras durumuna getirilme anlaysnda kar durma politikasyd.47 Neo-Osmanl Konseptine gre Trkiyenin yeni d politikas, Balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan blgede Osmal mirasnn yeniden hatrlanmas ve Trklerin ikinci plana itilen kimliklerinin btnn oluturan unsurlarn d politikaya yanstlmasyd. Bu yzdendir ki zaln o dnemde Trkiye Cumhurbakan, Mslman Osmanl olarak adlandrlmasnda bir beis grlmemitir.48 Kendisine yaktrlan bu nvana uyan davran sergileyen zal, kendini Kuzey Iraktaki Krtlerin hamisi olarak grmekteydi ve 18 ubat 1993te Taksim meydannda Bosna katliamn protesto eden halka, Bosnallarn 60 milyon kardelerinin bulunduunu, Bosnann Trkiyenin Endls olduunu ve Bosnann kaderinin Endlsn kaderi gibi olmasna Trkiyenin msade etmeyeceini sylyordu.49 Neo-Osmanllk aslnda zaln iktidara geldii gnden beri uygulad politikann, uluslararas artlarn deimesinin de yardmyla, nihai hedeflerini ortaya koymaktayd. Nur Vergin zaln 1985 tarihinde ABDye yapt resmi ziyarette ABDli yetkililere syledii Biz sizden yardm istemiyoruz, biz sizinle ekonomik alanda i birlii yapmak istiyoruz szleriyle daha o zamanlar Trk d politikasnda Neo-Osmanl anlayn izlerini tadn ifade etmektedir.50 Yani ite demokratik kurumlarn demokratik bir anlayn yerletii, ekonomisini gelitirmi, hem Dou hem de Bat lkeleri tarafndan itibarl bir lke olarak grlen bir Trkiye. Bu balamada Neo-Osmanlnn aknclar ne askerler ne de d ileri mensuplaryd. Bu aknclar Cengiz andarn deyimiyle emperyal vizyonun51 motoru olan iadamlarndan olumaktayd ve zaln hedefledii Dnyann en zengin 15 lkesinden biri olmak ancak Trkiyenin ieride devletin milletin deerleriyle barmasyla, fertlere verecei gven ortamnda ekonomik olarak dnyaya almasyla mmkn olabilirdi. Sonu Gerek 80li yllarda zaln d politikaya getirdii yeni dinamizm ve gerekse Kuveyt Sava, Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birlii ile Yugoslavyann dalmasndan sonra uluslararas sistemde meydana gelen boluk ve belirsizlik ortam, Trkiyenin krk yl akn devam eden bloklama temelinde gelitirilen d politika ve savunma stratejilerinin deimesini zorunlu kld. Bu dnemde Trkiye bir taraftan d politikasnda tarihi, kltrel, dini, etnik ve stratejik etki alannda aktif siyaset anlay gelitirmeye abalarken dier taraftan uluslararas sistemin yeniden yaplanmas esnasnda ABD, AB gibi dnya sisteminin ekillenmesinde sz sahibi olan lke ve kurumlarla stratejik i birlii gelitirmenin yollarn arayarak uluslararas arenadaki etkinliini artrmann abasna girdi. Dier taraftan blgede ilikilerin gelitirilmesinde insiyatif kullanarak ekonomik ve gvenlik alanlarnda i birliinin artrlmas konusunda aba gsterdi. Bu balamda Trkiye, bizatihi kurulmasnda nclk ettii ve 1992de stanbulda ye lkelerin devlet ve hkmet bakanlarnn katlmyla kurulan Karadeniz Ekonomik birlii rgt gibi blgesel kurumlar aracl ile blgede kabilecek muhtemel atmalar rgt iindeki mekanizmalarla dengelemeye ve bar yollardan zmeye ve bylece gei srecinden blgesel bar ve istikrar korumaya ynelik almlar yaparken, yine ayn rgt erevesinde blge lkeleri ile ekonomik i birliini gelitirerek hem ekonomik ve ticari alanda yapsal

511

entegrasyonu gerekletirmeyi hem de ye lkeler arasnda karlkl gven ortamnn gelitirilmesini amalamaktayd. Karadeniz Ekonomik birlii kurulmadan nce daha Kuveyt Sava esnasnda zal, Kuveyt Sava sonras, Orta Douda deien dengelerin ve ortaya kan boluun Trkiyenin liderliinde doldurulabileceini52 ifade ederken yine ekonomik ilikilerin liberal anlay temelinde gelitirilmesi ve Orta Douda bar ve istikrarn yeniden tesis edilip korunabilmesi iin ekonomik bir birliin kurulmas nerisini ortaya atyordu.53 Souk Sava sonras belirsizliklerin youn yaand dnemde zaln d politikada gsterdii abalar, ekonomik i birlii erevesinde gvenlik, bar ve istikrarn korunmas iin karlkl menfaatlerin korunduu bir gven ortam meydana getirilmesine ve Trkiyenin komularyla sorunlu bir lke olmaktan kp, Balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan bir alanda ekonomik, ticari ve gvenlik alanlarnda i birliini gelitirmi bir bar kua oluturulmasna katk salamakt. Sovyetlerin dalmasndan sonra oluturulmaya abalanan fakat baarya ulaamayan Trki Cumhuriyetlerle her konuda ortak hareket etme isteinin bir tezahr olan, Trk Dnyas Birliinin kurulmas iin emek sarfeden zaln son yurt d gezisi olan lmnden bir hafta nce gerekletirdii ykl ve yorucu bir program olmasna ramen beklentilerin altnda gerekleen hatta d krkl ile buruk bir ekilde geri dnlen Orta Asya gezisi bir bakma d politikada alnacak baarlarn sabr ve uzun vadede ve ancak yeteri kadar faktrlerin bir araya gelmesinden sonra gerekleebileceini de gstermi olmaktadr.

Bkz.

R.

Seidelmann,

Auenpolitik,

Wichard

Woyke

(editr)

Handwrterbuch

Internationale Politik, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 5. Auflage, 1994, s. 15.

512

1963-73 yllar arasnda ortalama %6 olan byme hz 1973-82 arasnda %2ye dt.

GATT internationale Trade. Alnt: Gerhard Fels, Krisenpunkte des Weltwirtschaftssystems, K. Kaiser/H. -Peter Schwarz (editr), Die Weltpolitik Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 1987, s. 169 dipnot 1. 3 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Franz Nuscheler Das Nord-Sd-Problem,

Grundwissen Politik iinde; Bundeszentrale fr politische Bildung, 1993, Bonn, s. 383 ve devam. 4 5 A.g.e., s. 360-361. Dnya Ekonomik Zirve toplantsna ABD, ngiltere, Federal Almanya, Fransa, Japonya,

talya ve Kanada devlet ve hkmet Bakanlar ile AT-Komisyonu Bakan katld. Norbert Kloten, Die Koordinierung westlicher Wirtschaftspolitik, K. Kaiser/H. -Peter Schwarz (editr), Weltpolitik, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 1987, s. 378-397. 6 K. Kaiser/B. May, Weltwirtschaft und Interdependenz, K. Kaiser/H. -Peter Schwarz

(editr) Die neue Weltpolitik, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 1995 s. 396. 7 8 A.g.e., s. 398. Bu konuda bkz. Michael Kreile, Die Industrialisierung von Produktion und

Dienstleistungen, K. Kaiser/H. - Peter Schwarz (editr), Die neue Weltpolitik, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 1995, s. 214 ve devam. 9 10 R. Seidelmann, Auenpolitik. Wichard Woyke, (editr), a.g.e.., 1994, s. 16. Ernst-Otto Czempiel, Der Zusammenhang von Selbstbestimmung. In: Erich Reiter

(Hrsg.) Jahrbuch fr internationale Sicherheitspolitik 1999, s. 84. 11 12 R. Seidelmann, a.g.e.., 1994, s. 15. D Politikann ncelii (Primat der Auenpolitik) kavram uluslararas sistemde

bamsz lkeler arasnda sk ve kat kurallar erevesinde gerekletirilen her trl g mcadelesi olarak anlalmaktadr. Buna gre d politikada alnan kararlar, kamuoyu tarafindan tartma konusu olmamal ve deerlendirilmemelidir. D politika bu i, konusunun uzman olan, d politikay yrten ve ynlendiren devlet adamna braklmaldr. Bu bakmdan d politikann ncelii prensibi kendisini toplumun beklentilerinden ve deerlerinden muaf tutma hakkn kendinde grr. Bundan baka i politikadaki yaplanma ve ihtiyalarn, d politikann istekleri dorultusunda ekillendirmesi ngrlmektedir. Bu konuda bkz. Erwin Hckel, Ideologie und Auenpolitik. Wichard Woyke (editr), a.g.e.., 1994, s. 145. 13 14 Ufuk Gldemir, Cumhuriyet, 12. 11. 1991. Babakan zaln Basn Toplants, Ankara, 31. 3. 1884.

513

15

Klasik Meslek diplomasisi 19. Yzylda bykelilik mesleinin gittigi lkedeki nemini ve

misyonunu ifade etmektidir. Uluslararas ilikilerde zamanla gelien dier diplomaktik giriimlere oranla byk elilik mesleinin nemi azalmtr. Onun yerine 20. Yzyl da daha ok konunun uzmanlarndan oluan delegasyonlar, sk sk eitli platformlarda grme imkan bulan hkmet ve devlet bakanlar bu grevi stlenmektedirler. Bkz. Hedley Bull, Die anarchische Gesellschaft. Karl Kaiser/Hans-Peter Schwarz editr), a.g.e.., 1987, s. 42 ve devam. 16 Bkz. Ercment Yavuzalp, D Politikada Oyunun Kurallar, Bilgi Yaynevi, 1. Bask,

Ankara, 1998, s. 40 ve devam. 17 Babakan zal ile o zamanlar ABD Bakan yardmcs olan Bush arasnda ilk ilikiyi

salayan, bir iadam olan Tark aradr. U. Gldemir, Cumhuriyet, 12. 11. 1991. 18 19 20 21 Bu konusa bkz., Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, Sabah Yaynlar, stanbul, 1994. Bu konu ile ilgili olarak bkz. E. Yavuzalp, a.g.e.., 1998. Y, Gkmen, zal Sendormu, a. a. O., 1992, S. 16. Osman Gnlta, Rolle und Beitrag der Trkei. Harmut Zeher (editr) Der Golfkonflikt,

1992, s. 298. 22 Bu konuda Cumhurbakan Turgut zal 18 Austos 1990 tarihinde Trk basn

mensuplaryla ankayada bir bir toplant dzenlemi ve zal bu toplantda yazlmamas kaydyla Trkiyenin Kuveyt Krizindeki tutumunu, temel stratejisini ve o yabanc devlet adamlar ile yaptklar grmelerden ortaya kan sonular ve Trkiyenin skntlarn anlatmtr. 23 24 25 H. Kramer, a.g.e.., 1991, S. 30. E. Yavuzalp, a.g.e.., 1998, S. 81 ve devam. ule Kut, Trkiyenin Souk Sava Sonras D Politikasnn Anahtarlar Gencer

zcan/ule Kut (editr) En Uzun On Yl, 2000, En Uzun Onyl Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar, Bke Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2000 s. 43 ve devam. 26 27 Bkz. evik Bir, Somaliye Bir Umut, Sabah Kitaplar, Birinci Bask, stanbul 1999. Bernhard May, Die neuen Herausforderungen fr den Freihandel, K. Kaiser/H. -Peter

Schwarz (editr), Die neue Weltpolitik, Bonn, 1995, s. 241. 28 29 30 Paus B. Henze, The Christian Science Monitor, 21. 02. 1984. Heiko Flottav, Sddeutsche Zeitung, 21. 02. 1984. David Barchard, Financial Times, 20. 12. 1983.

514

31 32

Avrupa Topluluu Resmi Gazetesi, Nr. C7/109, Dok. B2-1234/86. Trkiye ile ABD arasnda yaplan Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas iin bkz.

Kurt Jakobs Zur Entwicklung der amerikanisch-trkischen Beziehungen, SWP-Ebenhausen, 1980, und Ali L. Karaosmanolu, Basra Gvenlii ve Dou Anadoludaki Havaalanlar Tartmas: Yanlglar ve Kuruntular, D Politika Dergisi, (Foreign Policy), Ankara, Mayis 1893, S. 3-9. 33 34 K. Kaiser/B. May, a.g.e.. S. 397. 80li yllarda uygulanmaya konulan Neoliberalizme eletirel bir bak iin bkz. Friedhelm

Grtzner, Neoliberalismus und Kommuntarismus In: Vorgnge Zeitschrift fr Brgerrechte und Gesellschaftspolitik. Nr. 148, 4/99 (Dezember) s. 40-41. 35 36 5. 37 Babakan Turgut zaln 1987 Btesi Sebebiyle 9 Aralk 1986 tarihinde Trkiye Byk Ali Bayramolu, Yeni afak, 16 Ocak 2002. Babakan zaln Msr Devlet Bakan ile birlikte Basn Aklamas, Kahire, 15. 2. 1988,

Babakan zaln D Seyahatlerde Konumalar 1987-1988, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1988, s.

Millet Meclisinde Yapt Konuma, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1986, s. 34. 38 Babakan Turgut zaln 1987 Btesi Sebebiyle 9 Aralk 1986 tarihinde Trkiye Byk

Millet Meclisinde Yapt Konuma, Babakanlk Basmev, Ankara, 1986, s. 17. 39 Triyenin ranla 1984 ylnda 3 Milyar Dolarlk ticaret anlamas imzalad ve ran

Trkyenin F. Almanyadan sonra 1985te en byk ticari ortayd. 40 41 R. Meyers, 1993, s. 283-85. G kavram uluslararas bir aktrn, yani bir lkenin, baka bir lkeyi veya lkeleri

normalde yapmayaca ileri zor kullanarak yaptrabilme veya ilikilerin sonularn etkileyebilme kabiliyeti olarak tarif edilmektedir. Inderdependenz ise genel anlamda lkelerin arasndaki ilikilerde birbirlerini deiik ekilde ve oranlarda etkileme durumudur. Robert O. Keohane/Joseph S. Nye, Macht und Interdependenz, K. Kaiser/H. -Peter Schwarz (editr), Weltpolitik, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 1987, s. 75. 42 D. Senghaas, alnt: R. Meyers, Grundbegriffe, Grundstrukturen und theoretische

Perpektiven der Internationalen Beziehungen, Grundwissen Politik iinde. Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn, 1993, s. 284. 43 R. Meyers a.g.e.. s. 283.

515

44

Irakn Kuveyt igalin ardndan 7 Austos 1990 tarihinde Iraka BM tarafndan

uygulanmaya konan ekonomik ambargo kararna (karar 661) Trkiyede uyarak ayn gn KerkkMusul-Yumurtalk petrol boru hattn kapatt. Bu husuta zal ar eletiriye maruz kald. zal bu konuda 18 Austos 1990da ankayada Trk basn mensuplarna yaynlanmamas artyla (off the record) yapt aklamada, BM kararndan bir gn sonra Trkiyeye gelen ABD D leri Bakan Bakerin zala ayet boru hattn kapatmasaydnz liman knda de gemileri albukaya alacaktk dediini belirterek, byle bir durumda Trkiyenin zorda kalacan ifade etmektedir. zal, zaten alnmas gereken bir karar almada erken davranarak, Trkiyenin d politikasna dardan herhangi bir mdahaleye imkan tanmamtr. 45 Bkz. Cumhurbakan Turgut zaln Marmara Kulbnde Konumalar: Gelecee Bak-

Deiim- stanbul 16. 10. 1992, Cumhurbakan Turgut zaln 2000li Yllara Doru Konumalar, Bilgisayar Kongresi. Atatrk Kltr Merkezi, 28 Mays 1990, Ankara, 3. zmir ktisad Kongresi, 4-7 Haziran 1992, Cumhurbakan Turgut zaln Al Konumalar. 46 Neo Osmanllk kavram Trkiyede ilk defa Nur Vergin ve Cengiz andar tarafindan

ortaya atlm ve zaln o dnemdeki d politikada ngrdkerinin erevesini tanmlayan bir kavramdr. zaln Balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan blgede Trkiyenin oynayaca rol ve bunu hangi temellerde gerekletirmesi gerekiini Trkiye Gnl Dergisinde yaymlanan Mustafa alkla yaplan bir mlakatnda (Trkiyenin nne Hacet Kaplar) anlatmaktadr. Neo-Osmanllk Projesinin Trkiyenin klasik politikasnn bir devam olup almad konusundaki tartmalar iin bkz. aban al, Ulus Devlet ve Kimlik Labirentinde Trk D Politikas, Liberal Dnce Dergisi, K/1999; M. Hakan Yavuz, Deien Trk Kimlii ve D Politika, Liberal Dnce Dergisi, K/1999; Metin Sever/Cem Dizdar, kinci Cumhuriyet Tartmalar, Baak Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1993; Muhittin Demiray, Die regionale Auen und Sicherheitspolitik der Trkei in der ra zal (19831993) Vor dem Hintergrund der innenpolitischen Entwicklungen, Doktora Tezi, Hamburg niveristesi, Internet Doktora Sitesi, 2001 Hamburg, 47 48 49 50 51 52 53 Nur Vergin, Yeni Zemin, Ocak 1993, s. 93. Zeynep Gs, Trkiye Cumhurbakan: Mslman Osmanli, Hrriyet, 19. 04. 1993. Trkiye Gnl, 22/Bahar 1993, s. 8-15. Nur Vergin, Yeni Zemin, Ocak 1993, s. 93. M. Sever/D. Dizdar (editr), a.g.e.., 1993, s. 110. zal: Ankara wird Fhrungsmacht (Ankara lider lke olackatr), FAZ, 25. 1. 1991, Cumhurbaskani Turgut zal ile Mlakat, Hrriyet, 31. 3. 1991.

516

SEKSEN DRDNC BLM TRKYE CUMHURYET DEVLET TEKLTI

Trkiye Cumhuriyeti'nin Devlet Yaps / Prof. Dr. Turgay Ergun [s.303-333]
Trkiye ve Orta DouAmm daresi Enstits (TODAE) Genel Mdr / Trkiye I. Cumhuriyet Dnemindeki Geliimin Genel izgileri amu ynetiminin Trkiye Cumhuriyeti dnemindeki geliimine ksaca bakarsak unlar saptayabiliyoruz: Trkiye Cumhuriyeti, kurulu yllarnda, yeni koullarn gerekli kld deimeler dnda, Osmanl devlet brokrasisini olduu gibi devralm bulunmaktayd. Cumhuriyet, devleti batan baa yeniden biimlendirme ve ekonomiyi yeniden dzenleme abas iine girince brokrasi byyerek ynetsel grev alanlar genilemitir. Cumhuriyetin ilanndan hemen nce de 9 Ekim (terinievvel) 1923 (1339) tarihinde bakent stanbuldan Ankaraya tanmt. smet nn anlarnda bunun nedenlerini yle anlatyor: stanbulun hkmet merkezi olmas halinde Babali kadrosu diye muayyen bir eyden rktmz yok. Yalnz Babali insanlarnn deil, stanbul entellektinin, gemi devrin tannm simalarnn btn hayatlar stanbulda gemi. Bizim dncelerimizi anlamalarna ihtimal yokAnkarann hkmet merkezi olmas meselesinin zahiren, hilafetle bir ilgisi yoktur. Fakat, Ankara hkmet merkezi olunca, hilafet bir bakma devletimizin dna atlm oluyor. Geri biz hilafeti devaml bir messese olarak dnmyoruz. Fakat Ankarann hkmet merkezi olmas ve hilafet merkezinin stanbulda bulunmas ondan kurtulmak iin ayrca bir temel vasta olacaktr.1 Hilafetin ilgasna ve hanedan- Osmaninin Trkiye memaliki haricine karlmasna dair Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi ile elli refikinin teklif-i kanunisi 2 Mart 1924 (1340) tarihinde TBMM Bakanlna verilmi ve bu nerge 3 Mart 1924 tarihinde kanunlamtr. Yine ayn gn, eriye ve Evkaf ve Erknharbiye Vekaletlerinin ilgasna dair Siirt Mebusu Halil Hulki Efendiyle elli refikinin teklifi kanunisi karlarak bu iki bakanlk kaldrlm, Diyanet leri Bakanl kurularak Babakanla balanmtr. Yasa nergesinde din ve ordunun siyaset cereyanlariyle alakadar olmas birok mezahiri daidir denilerek bu iki kurumun siyaset dna karlmasnn salanmas amalanmtr. Osmanl mparatorluu nun yklmas ile sonulanan devrimi balatp srdrenler, Osmanlnn sivil-asker brokratlardr. lk Cumhuriyet hkmeti de asker kkenli nn tarafndan kurulmutur.2 Bu kme, genelde halktan kopuk olmakla birlikte, halk yararna almay ama edinmiti.

517

Cumhuriyetle birlikte bu kmenin halk iin alma amac erevesinde, toplumsal gnenci artraca dnlen eitli alanlarda etkinliklerde bulunduunu, bu nedenlerle de devlet grevlerinde bir art eiliminin olutuunu gryoruz. eitli toplumsal hizmetlerin devletin grev alan iine alnmasyla yeni rgtsel yaplarn olumaya balamas, hem kamu ynetiminin hizmet alann geniletmi, hem de devleti bytmtr. rnein Cumhuriyetin ilk hkmetinde Babakan ve Babakanlk dnda 12 olan bakan ve bakanlk says gnmzde Devlet bakanlaryla birlikte 35e, Babakanlk dnda bakanlk says ise 17ye ykselmitir. Yine geleneksel grev alanlar dnda stlendii yeni grevler, devletin tarm ve sanayi alanlarnda hem zendirici olmasn, hem de Cumhuriyetin zellikle balang dnemlerinde dorudan giriimci olarak etkinlikte bulunmasn gerektirmitir. Ayrca temel altyap yatrmlarnn yaplmas da devletin grevleri arasna girmitir. Bu durum, gnmze dek sren devlet giriimciliinin de balangcn oluturmutur. Osmanldan devralnan bir giriimci snf bulunabilseydi belki de devletin iktisadi yaama bu denli girmesi sz konusu olmayacakt. yle ki Cumhuriyet ynetimleri bir giriimci snf yaratlmasn bile bir devlet grevi olarak grmlerdir. zellikle 1923 ylnda, Cumhuriyetin ilanndan hemen nce, iktisadi durumu gzden geirmek ve neler yaplabileceini kararlatrmak iin dzenlenen zmir ktisat Kongresinde bu amaca hizmet edecek biimde koruyucu gmrk tarifeleri, ucuz kredi salanmas gibi nerilerle giriimcilerin sermaye birikimine olanak salamak dnlm ve liberal kalknma esas alnmtr. Trkiye Bankasnn 1924 ylnda kurulmas, Tevik-i Sanayi Kanununun 1927 ylnda karlmas bu alanda balangtaki ke talarn oluturmaktadr. Btn dnyay etkisine alan ve yaklak be yl etkili olan 1929-1933 iktisadi bunalm ile liberal kalknma lksnden temelde vazgeilmemekle birlikte, zorunlu devletilik politikalar bir gereklilik olarak uygulamaya sokulmutur. Bu politikalarn bir devam olarak 1933 ylnda Birinci Be Yllk Sanayi Plan yrrle girmitir. Devletilik politikas, 1946dan balayan bir sre iinde tasfiye edilmeye allmsa da devlet iletmecilii bugne dek varln srdrebilmitir. Devletilik politikasnn balangcndan, ok partili siyasal yaama getiimiz 1950 ylna dek kurulan iktisadi devlet teekkllerinin says 18i bulmutur. Cumhuriyet Halk Partisinin 1938 yl sonunda toplanan byk kurultaynda smet nnye milli ef ve CHP deimez genel bakan unvanlar verilmitir. 1945 ylndan balayarak da demokratik rejime geme sreci balatlmtr. 1946 ylnda yaplan ok partili genel seim ncesinde CHP ikinci olaanst kurultaynda milli eflik kaldrlmtr.3 Cumhuriyetin kuruluundan balayarak Atatrk ve nnnn damgalarn tayan tek partili dnem boyunca Trk kamu ynetimi hem devrimlerin ajanln yapm hem de ada devletin giderek genileyen hizmetlerini yrtmtr. Bu nitelikleriyle siyasal iktidar denetleme gcn de elinde bulundurabilmitir. zetlersek, kamu ynetiminin bilimsel aratrmalara ve incelemelere konu olduu 1950lere gelinceye dek bakanlk ve dolaysyla personel saylar oalm, iktisadi devlet teekklleri adyla ok sayda devlet giriimleri kurulmu, brokrasinin etki alan genilemitir. Kamu ynetiminin bu gc, memurlarn cret ve zlk haklarnn belli ilkelere balanmas sonucunu dourmutur. Btn bu gelimelere karn kimi yetersizlikler de varln srdrebilmitir.

518

zellikle kinci Dnya Savandan sonra d dnyaya hzla al ve sosyoekonomik gelimelerin zorlamasyla tek parti dneminin kamu ynetimi anlaynda birtakm deimeler olmutur. Bu anlay deimeleri Trkiyede ynetim biliminin gelimesini de kolaylatrarak daha ada bir kamu ynetimine doru gidii hzlandrmtr. Btn bu gelimeler yaanrken Trkiyenin de iinde bulunduu evre deimekteydi kukusuz. 1980lerin ortalarndan balayarak devletin toplumdaki rolnn azaltlmas (devletin kltlmesi) konuulmaya baland. Kimilerine gre devlete belki de hibir toplumsal rol gerekmiyordu. Bu grleri savunanlara gre, devletin yapt her ey zel kesimden bir eyler gtrmekte ya da en azndan ona birtakm ykler yklemekteydi. Bu grlerin politik uygulama alannda da yandalar bulduunu syleyebiliriz. ABDde bu grlerin yaygnlat Bakan Ronald Reagan Dnemi Reaganizm olarak adlandrlmaktadr. Ayn dnemde bu grlerin, ngilterede Babakan Margaret Thachern nclnde Thacherizm, lkemizde de Babakan Turgut zaln nclnde zalizm olarak adlandrlmaya ve uygulamaya alldn gryoruz. Btn bu giriimlerin bu dnemde benzer bir ideolojiyi yansttn syleyebiliriz. Bu ideoloji ve ona dayanan uygulamalar, ABDde demokratlarn, ngilterede i Partisinin, Trkiyede sosyal demokratlarn ortak olduu koalisyonlarn iktidara gelmesiyle birlikte eski katln yitirmeye balam olmakla birlikte, toplumsal yaamda derin izler brakmtr. Soldaki siyasal partilerin de ngiltere ve Trkiye rneklerinde grld gibi ideolojik bir deiime uradklarn rahatlkla syleyebiliriz. Kamu ynetiminin ilevlerinin sorgulanmas bugn de srmektedir. Kamu ynetiminin yeni paradigmalara gereksinmesi olduu sylenmektedir. Kimilerine gre, kamu ynetimi yeniden ve demokratik biimde kurulmaldr. Bu grte olanlarn kimileri de Atatrk tarafndan 78 yl nce kurulmu bulunan Cumhuriyeti pek ok ynden eletirerek, yeni bir yzyla ikinci cumhuriyetle geilmesi gerektiini savunmulardr. Bunlar ikinci cumhuriyetiler olarak da adlandrlyorlar. Bundan sonraki sayfalarda bu deimeleri ve bu gelimeleri gzden geirerek 78 ylda kamu ynetimi alannda nereye varabildiimizi, eksiklerimizi gstermeye alacaz ve belki de bu alanda ok eyler gerekletirdiimizi greceiz. Ama daha baarmamz gereken eyler de ok. II. Anayasalarmz ve Cumhuriyetin Nitelikleri Trkiye Cumhuriyeti Anayasas btn devlet yaps iin bir ana ereve oluturmaktadr. Trkiyede anayasaclk hareketinin kayna,19. yzyl balarna kadar geriye gider. Sultan II. Mahmudun 1808 ylnda (14 aban 1223) Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa ve Ayan Meclisi ile imzalad Sened-i ttifak Padiahn mutlak yetkilerini Ayan Meclisi ile paylaarak snrlamay temel almt. Ancak Alemdarn lmyle bu Meveret Meclisi ttifak Senedi uygulamadan kaldrlm oldu. Tanzimat adyla bilinen reform hareketlerinin balangc ise 1839da Sultan Abdlmecidin duyurduu Glhane Hatt- Hmayunudur. Bu belgeyle Padiahn yetkileri biraz daha snrlandrlmtr.4 1856 Islahat Ferman zellikle aznlk haklarn koruyan bir belge olarak anayasaclk hareketlerinin bir

519

baka nemli aamasn oluturmaktadr. lk anayasa ise Kanunu Esasi adyla 1876da (1293) kabul edilmitir. Bu anayasa ile meruti bir rejime geilmi, Padiahn yannda toplum temsilcilerinin bulunduu bir Meclis-i Mebusan kurulmutur. I. Merutiyet olarak bilinen bu dnem, Sultan II. Abdlhamidin isteksizlii nedeniyle ok ksa srm, Osmanl-Rus Sava ileri srlerek Meclis-i Mebusan datlm ve Kanunu Esasi II. Merutiyetin ilan edildii 1908 ylna dek yrrlkten kaldrlmtr. Mustafa Kemalin 19 Mays 1919da balatt ulusal kurtulu hareketinin bir dnm noktas olarak, 23 Nisan 1920de Ankarada Byk Millet Meclisi kurulmu, 20 Ocak 1921 tarihinde de bu yeni dnemin anayasas olan 24 maddeden oluan Kanunu Esasi karlmtr. 29 Ekim (terinievvel) 1923 (1339) tarih ve 346 sayl kanunla Trkiye Devletinin ekli cumhuriyet olduu belirtilerek, hkmdarlk kurumuna son verilmitir. Cumhuriyet iin, meclis hkmeti sistemini ve erkler birlii ilkesini benimseyen 1921 anayasas yeterli olmamtr. Ancak 1921 anayasas Cumhuriyetin ilanndan sonra da bir sre yrrlkte kalmtr. 20 Nisan 1924te (1340) Cumhuriyet dneminin ilk anayasas olan 105 maddeden oluan Tekilt- Esasiye Kanunu kabul edilmitir. Tek partili dnemin tm ve ok partili yaamn 1960a kadarki ilk on yl bu anayasa ile tamamlandktan sonra, 27 Mays 1960 askeri ynetimi dneminde bir Kurucu Meclis oluturularak 157 madde ve 11 geici maddeden oluan yeni bir anayasa hazrlatlm ve 9 Temmuz 1961 tarihinde halkoyuna sunularak kabul edilmitir. Bu anayasa, 12 Eyll 1980de gerekletirilen yeni bir askeri darbeyle birlikte mrn tamamlamtr. Askeri ynetim bir Danma Meclisi kurdurarak yeniden bir anayasa hazrlatm ve bu anayasa 7 Kasm 1982 tarihinde halkoyuna sunularak kabul edilmitir. Demek ki Cumhuriyet dneminin birinci anayasas 1924, ikinci anayasas 1961, nc ve yrrlkteki anayasas 1982 tarihlidir. Balang yllarnda Cumhuriyet rejimini Osmanl dneminden ayran balca zellik ne kmaktadr: (1) laiklik temeline dayanan tek hukuk ve ynetim sistemi, (2) erkler birlii ve grev ayrlna dayanan bir devlet sistemi, (3) devletilik.5 11 Nisan 1928 tarih ve 1223 sayl kanunla, 1924 Anayasasnn 2. maddesindeki Devletin dini slamdr ile 26. maddesindeki Ahkam- eriyeyi ifa eder hkmleri Anayasadan karlarak laik devlet dzenine geilmitir. 1937 tarihinde 2. maddeye yaplan eklentiyle de Trkiye Devletinin Cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklp olduu belirtilmitir. Bunlar ayn zamanda tek parti olarak iktidarda bulunan Cumhuriyet Halk Partisinin alt ok olarak belirlenen ilkelerini oluturuyordu. 1924 Anayasasnda, 1921 Anayasasnn benimsedii erkler birlii ilkesinden az da olsa ayrlnm ve erkler ayrl ilkesine doru bir ynelim benimsenmitir. Geri 1924 Anayasas da Trkiye Byk Millet Meclisinin yrtme yetkisine sahip olduunu kabul etmektedir, ancak yasama (teri) organ olan TBMM ile yrtme (icra) organ olan hkmet ilikileri 1921 sisteminden daha gevek tutulmutur. 1921 Anayasasnda Bakanlar Kurulu (icra vekilleri heyeti) Byk Millet Meclisine daha sk bal bulunuyor ve bakanlar (vekiller) teker teker Meclise seiliyordu. 1924 sisteminde ise

520

TBMM ile hkmet arasndaki iblm daha ak belirtilmi, yrtme yetkisinden (salhiyet-i icraiye) szedilerek, hkmeti oluturmada Cumhurbakanna (reisicumhur) daha geni yetkiler tannmtr. Ayrca yarg erkinden (kuvve-i kazaiye) szedilerek TBMMnin yarg konusunda yetkisizlii kabul edilmitir. Buna gre, yrtme yetkisi Hkmete verilmi, ynetimin ilemlerinin Devlet rasnca (Dantay) denetlenmesi, yarg yetkisinin Trk ulusu adna bamsz mahkemelerce kullanlmas kabul edilmitir.6 Cumhuriyet rejiminin ilk dnemini oluturan tek partili yllarda, devletilik ilkesinin toplumsal yaamn her yannda etkili olduu grlmektedir. Bu ilke daha nce de belirttiimiz gibi, 1937de yaplan deiiklikle 1924 anayasasna da girmitir. Bu ilkenin doal sonucu devletin ilevlerinin snai ve iktisadi alanlara da yaylarak bu alanlarda birtakm kamu hizmetlerinin oluturulmas ve iktisadi devlet teekkllerinin kurulmas olmutur. ok partili siyasal yaamla birlikte bu ilkeden uzaklalarak zel kesimin iktisadi yaamdaki rolnn glendirilmesine allmsa da temelde devletiliin etkileri varln srdrmtr. Devletilik ilkesi 1961 ve 1982 anayasalarnda yer almamtr. Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, ynetim makamlarn ve baka kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. Yrrlkteki 1982 anayasasnda, Trkiye Cumhuriyeti demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak nitelendirilmektedir. Trk devleti, tarih, kader ve kltr birliine ve toplayc ulus anlayna dayanan ulusal bir devlettir. Laik devlet ilkesine gre, din ve devlet ileri birbirinden ayr tutulmutur. Demokratik devlet ilkesi, tm devlet ilerinde ve ynetiminde halk aydnlatmay, onu inandrmay, onun isteklerini gznnde tutmay, onun bilgi ve yardmlarndan yararlanmay gerektirir. Sosyal devlet anlay, toplumsal adaleti, bireyin ve toplumun gnencini gerekletirmeyi, toplumsal gvenlii salamay gerektirir. Hukuk devleti ise ynetilenlere hukuk gveni salayan adaletli bir hukuk sistemine sahip bir devlet dzeni demektir. Anayasada yer alan bu temel niteliklerin hepsini Cumhuriyetimizin 78. ylnda tartmay srdrmemiz kukusuz zc olmaktadr: Ulusal devlet blc glerce ypratlmaya allyor. Demokratik devlet ilkesinin yerlemesi iin yapmamz gerekenlerin tmn yapabilmi deiliz. Laik devlet gerici glerin tehdidi altnda. Sosyal devletin hibir gerei tam olarak karlanabilmi deil. III. Devletin Temel Organlar Anayasa, ada devlet anlayna uygun olarak, devlet yapsnn temelini yasama, yrtme ve yarg erklerine dayandrmaktadr. imdi ksaca yasama ve yarg erkleri zerinde durduktan sonra, yrtme erkinin oluumuna ve kamu ynetim sistemine daha arlkl olarak deineceiz. 1. Yasama Daha Kurtulu Sava srasnda 23 Nisan 1920de kurulmu olan Trkiye Byk Millet Meclisi bugn de Trk ulusu adna ve egemenlik kaytsz, artsz ulusundur ilkesine uygun olarak yasama yetkisini kullanan organdr. 1961 anayasasndan nce yasama organ tek meclisli olarak kurulmutu.

521

1961 Anayasasnn getirdii sistem iinde Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu adlaryla iki meclisten oluan Trkiye Byk Millet Meclisi, 1982 anayasas ile birlikte yeniden tek meclisli sisteme dnmtr. Cumhuriyet rejimine geildikten sonra ve ok partili siyasal yaama geile birlikte balayan sre iinde demokratik yaam, balcalar 1960, 1971 ve 1980 yllarnda olmak zere, askeri darbelerle en az kez kesintiye uramtr. 1960 ve 1980 darbeleri siyasal partilerin etkinliklerine son verdii iin TBMM zorunlu olarak tatile girmi, onun grevleri geici sreyle 1960 darbesinden sonra Milli Birlik Komitesi, 1980 darbesinden sonra da Milli Gvenlik Konseyi adlaryla askeri ynetimlerce stlenilmitir. Demokratik yaamn sk sk kesintiye uramas kukusuz siyasal istikrarszln hem nedeni hem de sonucu olma durumuna gelmitir. TBMMye Trk ulusunun gvenine sahip temel kurum olma niteliini sratle yeniden kazandrmak zellikle siyasal partilere den nemli bir grev olarak grlyor. Bugnk biimiyle TBMM, ulusa genel oyla seilen 550 milletvekilinden olumaktadr.7 TBMMnin Anayasa ile belirlenen grev ve yetkileri unlardr: Yasa koymak, deitirmek ve kaldrmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek; bte ve kesin hesap yasa tasarlarn grmek ve kabul etmek; para baslmasna ve sava ilanna karar vermek; uluslararas andlamalarn onaylanmasn uygun bulmak; genel ve zel af ilanna, mahkemelerce verilip kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermek ve Anayasada ngrlen yetkileri kullanmak ve grevleri yerine getirmek. TBMMnin Bakanlk Divan, yeler arasndan seilen Bakan, Bakanvekilleri, Katip yeler ile dare Amirlerinden oluur. Anayasa ile TBMMye verilen yetki ve grevlerin yerine getirilmesinde, Bakanlk Divanna, komisyonlara ve TBMM yelerine her trl ynetsel destei salamak zere TBMM Bakanna bal bir TBMM Genel Sekreterlii oluturulmutur. 2. Yarg Yarg yetkisi, Trk ulusu adna bamsz mahkemelerce kullanlr. Yarg erki, yasama ve yrtme erklerinden bamszdr. Yasama ve yrtme organlaryla ynetim, mahkeme kararlarna uymak zorundadr. 1961 anayasas yarg organnn ve yarglarn bamszln gvenceye almak iin yarglardan oluan bir Hakimler Yksek Kurulu oluturmutu. 1982 anayasas bunun yerine, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunu oluturarak savclar da gvence kapsamna almtr. Ancak bu kurulun bakanln Adalet Bakan yapmaktadr, Bakanlk mstear da kurulun doal yesi saylmtr. Bu yaps ve Adalet Bakannn, bir mahkemenin ya da bir yarg ya da savcnn kadrosunun kaldrlmas ya da bir mahkemenin yarg evresinin deitirilmesi konularnda Kurula nerilerde bulunma yetkisi dolaysyla yarg organnn, yrtme organndan bamszl tartma konusu olmaktadr. Mahkemelerin kuruluu, grev ve yetkileri, ileyii ve yarglama usulleri yasayla dzenlenir. Anayasann sayd yksek yarg organlarndan ilki Anayasa Mahkemesidir. Bu mahkeme ilk kez 1961 Anayasas ile kurulmutur. Anayasa Mahkemesi, yasalarn, yasa gcndeki kararnamelerin ve

522

TBMM tznn Anayasaya biim ve z bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa Mahkemesi, gerektiinde Yce Divan olarak da grev yapmaktadr. Bir baka yksek mahkeme olarak Yargtay saylmaktadr. Yargtay, adliye mahkemelerince verilen karar ve hkmlerin son inceleme yeridir. Hukuk devleti ilkesinin bir gvencesi olarak kamu ynetiminin her trl eylem ve ilemine kar yarg yolu aktr ve en stte, 1868de Osmanl mparatorluu dneminde, Fransz rneine uygun olarak ray Devlet adyla kurulmu olan Dantayn bulunduu ynetim mahkemeleri bu konuda yetkilidir. Dantay, belli konularda ilk ve son derece mahkemesi olarak grev yapt gibi, teki ynetim mahkemelerinde verilen karar ve hkmlerin son inceleme yeri de olmaktadr. Kamu ynetiminin ynetsel yarg organlarnca verilen kararlara kar her zaman ok duyarl davranmadn da zlerek gzlemliyoruz. Askeri mahkemelerce verilen karar ve hkmlerin son inceleme yeri olarak Askeri Yargtay saylmtr. 1971 ylndaki askeri mdahalenin etkisiyle yaplan 1972 Anayasa deiiklii ile Askeri Yksek dare Mahkemesi kurulmutur. Bu mahkeme, askeri olmayan makamlarca tesis edilmi olsa da asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin ynetsel ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Anayasann sayd son yksek mahkeme olan Uyumazlk Mahkemesi, adli, ynetsel ve askeri yarg yerleri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn zme grevini stlenmitir. 3. Yrtme Cumhuriyet dneminde yrrlk bulmu olan btn anayasalarmzda egemenliin kaytsz ve artsz olarak ulusa ait bulunduu vurgulanmaktadr. Ancak 1921 anayasas, icra kudreti ve teri salahiyeti milletin yegne ve hakiki mmessili olan Byk Millet Meclisinde tecelli eder ve Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur diyerek erkler birliini kesin biimde ortaya koyuyordu. Anayasa, devlet ve hkmet bakanlklarnn da Byk Millet Meclisinin yetkisinde bulunduunu, ancak yetki devrinde bulunularak icra vekilleri heyetince bu yetkinin kullanlabileceini belirtiyordu. Bu sistemde ayr bir devlet bakanl oluturulmamt. cra vekilleri heyetinin reisi-i tabiisi ayn zamanda devlet bakanln da stlenmi bulunuyordu. Ancak Cumhuriyet ilan edilince 1921 anayasasnn bu hkmne karn Byk Millet Meclisince bir Cumhurbakan da ayrca seilmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi, 1924 anayasas kendisinden nceki anayasaya gre erkler ayrl ilkesini daha belirgin duruma getirmitir. Bu anayasa da Byk Millet Meclisinin yrtme yetkisini kabul etmekle birlikte, yrtme organna da birtakm yetkiler tanyarak erkler ayrlna geii salamtr. TBMM, yrtme organn denetlemek ve onu drmek yetkisine sahip olmakla birlikte, onun yerine geememektedir. 1961 anayasas daha belirgin bir erkler ayrl ilkesini getirmi, yrtme daha da glendirilmitir. 1961 anayasas yrtme grevini, anayasa ve yasalar dorultusunda ve TBMMnin gzetimi altnda Cumhurbakan ile Bakanlar Kuruluna brakmtr. 1982 anayasas da yrtme

523

yetkisi ve grevinin Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna ait olduunu belirtmektedir. Ancak kendisinden nceki anayasalara gre 1982 Anayasas daha gl bir yrtme organ oluturmay amalad iin, yrtmeyi yalnz bir grev olarak almam, ayn zamanda bir yrtme yetkisinden sz etmitir. 1924 Anayasas erkler ayrl ilkesine yeterince yer vermemi ve Cumhurbakannn grev ve yetkilerini de daha ok simgesel bir dzeyde tutmutu. 1961 Anayasas erkler ayrl ilkesine daha ok arlk tand ve Cumhurbakann biraz daha gl bir konuma getirdi. Sonunda 1982 Anayasas ile daha gl bir yrtme organ gerekletirildi, Cumhurbakan da kullanabilecei yetkiler asndan daha da glendirilerek, simgesel olmaktan byk lde karld. Bu durum, uygulamada zaman zaman Cumhurbakan ile Hkmet arasnda grev ve yetki atmalar yaratabilmektedir. Bu grev ve yetki atmalar Babakan zal ile yedinci Cumhurbakan Evren Dneminde daha az, Babakan Demirel ile sekizinci Cumhurbakan zal ve Babakan Ecevit ile Cumhurbakan Sezer arasnda ise daha youn olarak yaanmtr. Babakan iken Cumhurbakanlna seilen son iki Cumhurbakan (zal ve Demirel) Dnemlerinde bakanlk ve yar bakanlk sistemi tartmalar da yaplmaya balanmtr. Aralarnda bu Cumhurbakanlarnn da yer ald bir kesim, Cumhurbakannn dorudan halk tarafndan seilecei, ABD rneine uygun bir Bakanlk sisteminin ya da bu olmazsa en azndan Fransz rneine uygun bir yar bakanlk sisteminin Trkiyeye siyasal istikrar getirecei ve tkanm siyasetin nn aaca grn savunuyorlar. IV. Trkiyede Genel Ynetimin rgtlenmesi Anayasaya gre, dare, kurulu ve grevleriyle bir btndr ve kanunla dzenlenir. darenin kurulu ve grevleri merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr. (m. 123). darenin btnl ilkesi uyarnca Trkiyede genel ynetimin rgtlenmesinde merkezi oluturan kurumlarn, yerinden ynetim kurulular zerinde genel bir gzetim ve denetim yetkisi olduunu da kabul etmek gerekir. Trkiyenin corafya durumu, ekonomik koullar ve kamu hizmetlerinin gerekleri merkezi ynetim kurulularnn tarada da rgtlenmesini, ayrca hizmet ve yer ynnden yerinden ynetim kurulularnn oluturulmasn gerektirmitir. Genel ynetimin merkezdeki rgtlenmesinin balca kurumlar olarak Cumhurbakan, Babakan ve Bakanlar Kurulu, bakanlklar ile merkezdeki yardmc kurulular saylmaldr. imdi bu kurumlar srasyla grelim. 1. Cumhurbakan 1924 Anayasasna gre, Reisicumhur Byk Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafndan ve kendi azas meyanndan bir intihap devresi iin intihab olunur. Vazife-i riyaseti yeni reisicumhur intihabna kadar devam eder. Tekrar intihab olunmak caizdir. Reisicumhur milletin reisidir. Bu sfatla

524

merasim-i mahsusada meclise ve lzum

grdke icra vekilleri heyetine riyaset

eder.

Cumhurbakan, Bakanlar Kuruluna bakanlk etmesi ve yrtme gcnn de banda bulunmas nedenleriyle ayn zamanda bir ynetim organdr, siyasal grevleri yannda ynetime ilikin grevleri de vardr.8 Cumhurbakan, TBMM yeleri arasndan Babakan seer ve atamasn yapar, bakanlarn atanmas da Cumhurbakannca yaplmakla birlikte TBMM yeleri arasndan seilmeleri Babakana braklmtr. Yrrlkteki Anayasaya gre Cumhurbakan TBMMce 40 yan doldurmu ve yksek renim yapm, kendi yeleri ya da bu niteliklere ve milletvekili seilme yeterliine sahip yurttalar arasndan 7 yllk bir sre iin seilir.9 Cumhurbakan, devletin ba olarak Trkiye Cumhuriyetini ve Trk ulusunun birliini temsil eder; Anayasann uygulanmasn, devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetir. Cumhurbakannn yasamayla, yargyla ve yrtmeyle ilgili grevleri Anayasada saylmtr. Cumhurbakannn yasama ile ilgili grevleri unlardr: Gerekli grd takdirde, yasama ylnn ilk gn TBMMde al konumas yapmak; gerektiinde TBMMyi toplantya armak; kanunlar yaymlamak; gerekli grmesi durumunda kanunlar yeniden grlmek zere TBMMye geri gndermek; Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak; kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin, TBMM itznn, tmnn ya da belli hkmlerinin Anayasaya ekil ya da esas bakmndan aykr olduklar gerekesiyle Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak; TBMM seimlerinin yenilenmesine karar vermek. Cumhurbakannn yarg ile ilgili grev ve yetkileri unlardr: Anayasa Mahkemesi yelerini, Dantay yelerinin drtte birini, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Basavcvekilini, Askeri Yargtay yelerini, Askeri Yksek dare Mahkemesi yelerini, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek. Artrlan grev ve yetkileri iinde Cumhurbakannn yrtmeye ilikin olarak yapaca grev ve kullanaca yetkiler unlardr: Babakan atamak ve istifasn kabul etmek; Babakann nerisi zerine bakanlar atamak ve grevlerine son vermek; gerekli grd durumlarda Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek ya da Bakanlar Kurulunu bakanl altnda toplamak; yabanc devletlere Trk devletinin temsilcilerini gndermek, yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek; uluslararas andlamalar onaylamak ve yaynlamak; TBMM adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil etmek; Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek; Genelkurmay Bakann atamak; Milli Gvenlik Kurulunu toplantya armak ve bakanlk etmek; bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla skynetim ve olaanst hal ilan etmek ve kanun hkmnde kararname karmak; kararnameleri imzalamak, srekli hastalk, sakatlk ve kocama nedeniyle belirli kiilerin cezalarn hafifletmek ya da kaldrmak; Devlet Denetleme Kurulunun yelerini ve bakann atamak,

525

inceleme, aratrma ve denetleme yaptrmak; Yksekretim Kurulu yelerini ve niversite rektrlerini semek. Cumhurbakan, ayrca Anayasada ve yasalarda verilen seme ve atama grevleri ile verilen baka grevleri de yerine getirir ve verilen yetkileri kullanr. Cumhurbakannn, Anayasa ve baka yasalarda Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr, bu kararlardan Babakan ve ilgili bakan sorumludur. Cumhurbakannn resen imzalad kararlara ve emirlere kar Anayasa Mahkemesi dahil yarg yerlerine bavurulamaz. Cumhurbakanl Konseyi 1982 Anayasasnn geici 2. maddesine gre, 12 Aralk 1980 gn ve 2356 sayl kanunla kuruluu gsterilen Milli Gvenlik Konseyi, TBMM toplanp greve baladktan sonra, 6 yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyine dnr ve Milli Gvenlik Konseyi yeleri, Cumhurbakanl Konseyi yesi sfatn alrlar. Sre sonunda Cumhurbakanl Konseyinin hukuksal varl sona erer. Anayasann bu hkmne uygun olarak Milli Gvenlik Konseyi yeleri olan Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutan 6 yl sreyle Cumhurbakanl Konseyi yesi oldular. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Cumhurbakanna Anayasa ve yasalarla verilen yetkilerin kullanlmasnda ve grevlerin yeine getirilmesinde gerekli her trl hizmeti salamak zere kurulmutur. Bu konudaki son dzenleme 18 Austos 1983 tarih ve 1 sayl Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Tekilat Hakknda Cumhurbakanl Kararnamesidir. Grevlerinin yrtlmesinde Cumhurbakanna kar sorumlu olan Genel Sekretere bal olarak Genel Sekreter yardmclar, Deerlendirme Bakanl ile zel Kalem Mdrl bulunmaktadr. Devlet Denetleme Kurulu Anayasann 108. maddesine gre, darenin hukuka uygunluunun, dzenli ve verimli ekilde yrtlmesinin ve gelitirilmesinin salanmas amacyla, Cumhurbakanlna bal olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu, Cumhurbakannn istei zerine, tm kamu kurum ve kurulularnda ve sermayesinin yarsndan fazlasna bu kurum ve kurulularn katld her trl kuruluta, kamu kurumu niteliinde olan meslek kurulularnda, her dzeydeki ii ve iveren meslek kurulularnda, kamuya yararl derneklerle vakflarda, her trl inceleme, aratrma ve denetlemeleri yapar. Silahl Kuvvetler ve yarg organlar Devlet Denetleme Kurulunun grev alan dndadr. Dokuz yeden oluan Devlet Denetleme Kurulu yeleri, yksek renimlerini bitirdikten sonra en az 20 yl devlet hizmetinde baaryla alm ve ne km olan deneyimli kimseler arasndan,

526

Cumhurbakannca atanr. ki ylda bir DDK yelerinin te biri yenilenir. Kurulun bakann yeler arasndan Cumhurbakan iki yl iin seer. DDKnn ileyii 1 Nisan 1981 tarihli 2443 sayl Devlet Denetleme Kurulu Kanunu ile dzenlenmitir. 2. Babakan Parlamenter rejimlerde babakan, bakanlar kurulunun ba, hkmet bakan ve babakanlk rgtnn bandaki kiidir. Osmanl mparatorluunda nceleri vezir-i zam, daha sonra sadrazm olarak adlandrlan makam sahipleri dorudan padiaha kar sorumluydular. Sadrazam, bu ynyle, parlamenter sistemdeki babakandan ayrlk gsterir. Bavekil sz ilk kez II. Mahmud Dneminde Sadrazam Mehmet Emin Rauf Paa iin kullanld (1838). Abdlmecid Dneminde 1839dan balayarak sadrazam szc yeniden bavekil yerine kullanlmaya baland. Sadrazamlk ilk kez, 1876da ilan edilen Merutiyet anayasas (Kanunu Esasi) ile bir deiim gstererek temsili sistemin bir konumu durumuna gelmitir. Bu dnemde bavekil olarak da adlandrlan sadrazam, heyet-i vkelann (bakanlar kurulu) ba sayld. Bavekilin Meclis-i Mebusana kar sorumlu olmas ancak 1909daki anayasa deiiklii ile gerekletirilebilmitir.10 TBMMnin kurulduu 23 Nisan 1920de meclis hkmeti sistemine geildiinde, hkmetin bandaki kiiye icra vekilleri heyeti reisi denirdi. Cumhuriyetin kurulmasn izleyen dnemin anayasas olan Tekilat- Esasiye Kanununda (1924) bavekil ad yer ald. 1945 ylnda Anayasa Trkeletirilirken, bavekil yerine babakan denildi. 1952 ylnda anayasada eski dile dnlerek, bu szck yeniden bavekil olarak deitirildi. Daha sonraki anayasalarda (1961 ve 1982) babakan ad yeniden kullanlarak dile iyice yerleti. Cumhuriyet dneminin her anayasasnda da (1924, 1961, 1982) babakan, TBMMye kar sorumludur. Erkler ayrlnn tam anlamyla belirginlemedii ve meclis hkmeti sistemi geleneinin izlerini tayan 1924 Anayasasnda Babakan, bakanlar arasnda eitler arasnda birinci (primus inter pares) konumunda grlmtr. Bu dnemde bakanlarn TBMM yesi olma zorunluluu vard ve Babakana gerektiinde TBMMden gvenoyu isteme ya da bakanlar grevden alma yetkisi tannmamt. 27 Mays 1960a dek sren bu dnemde, Babakann Anayasada belirlenmeyen kimi yetkileri kazanmas uygulama sreci iinde gereklemitir. 1961 anayasas daha gl bir yrtme organ ve daha gl bir babakan ngrerek, erkler ayrl ilkesine arlk vermitir. 1982 anayasas, 1961 anayasasnn babakanla ilgili hkmlerine yeni ekler getirerek onu daha da glendirmitir. Buna gre, Babakan, Bakanlar Kurulunun ba olarak, bakanlklar arasnda ibirliini salar ve Hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir. Bakanlar Kurulu, bu siyasetin yrtlmesinden birlikte sorumludur. Her bakan, Babakana kar sorumludur. Babakan, bakanlarn grevlerinin Anayasa ve yasalara uygun olarak yerine getirilmesini gzetmek ve dzeltici nlemleri almakla ykmldr. Bugnk durumuyla bakanlar, Babakana adeta bir sekreter grevini stlenmilerdir. Bir partinin tek bana siyasal iktidara sahip olduu bir ortamda (rnein zal Hkmeti) Babakann bakanlar zerindeki bu gc ok

527

nemli olmaktadr. Babakan, bakanlarnn gerektiinde azlini Cumhurbakanndan isteyebilmektedir. Azil ilemi ilk kez zal Hkmeti Dneminde Maliye ve Gmrk Bakan Vural Arkann Babakann istemi zerine, Cumhurbakannca grevden alnmasyla yaanmtr. Koalisyon iktidarlarnda ise Babakan bu gcn nemli llerde yitirmekte, kendi partisinden olmayan bakanlara kar fazla etkili olamamaktadr. Son yllarda eitli dzenleme ve yaplandrma almalaryla inanlmaz bir bykle erien ve adeta bir byk hizmet bakanl grnts alan Babakanln, bakanlklar arasnda ibirlii salamak, Hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetmek, devlet rgtnn dzenli almasn salamak, Anayasa ve yasalarla Babakana verilmi grevleri yapmak olarak tanmlanan ilevleriyle snrl bir boyuta indirgenmesi gerekmektedir. Bu ereve iinde, yalnzca, merkezi ynetim boyutunda bakanlklar ve teki kurulular arasnda egdm salamay amalayan kurulular; dorudan belli bir bakanlkla ilgisi kurulamayan ve hizmetleriyle merkezi ynetim rgtlerinin ve bakanlklarn ounluunu yararlandran kurulular; bakanlklara balanabilir olmakla birlikte, grev alanlar asndan balanmalar ak bir saknca gsteren kurulular Babakanla balanmal ya da onunla ilgilendirilmeli, bu ilkelere uymayan merkezi ynetim birimleri bakanlklara balanmal ya da onlarla ilgilendirilmelidir. Ancak, bu konuyla ilgili olarak yllardan beri eitli raporlarn nerilerine karn hkmetler, Babakanlk yaps iinde zellikle mstearlklar biiminde rgtlenmelere gitmekten geri durmamaktadrlar. Bu alanda son rnekler Babakanlk yapsnda kurulan Hazine, D Ticaret, Gmrk, Denizcilik, Konut mstearlklardr. 3056 sayl kanuna gre Babakanlk merkez rgtnn ana hizmet birimleri unlardr: Kanun ve Kararlar, Personel ve Prensipler, Mevzuat Gelitirme ve Yayn, Devlet Arivleri, Trkiye Acil Durum Ynetimi Genel Mdrlkleri; Gvenlik leri, D likiler, Ekonomik ve Mali ler, Sosyal ve Kltrel ler, dareyi Gelitirme, Bilgi lem, nsan Haklar Bakanlklar. Yardmc birimler unlardr: Bakanlar Kurulu Sekreterlii; dari ve Mali ler, Halkla likiler Daire Bakanlklar; Savunma Sekreterlii; zel Kalem Mdrleri; Koruma Mdrl. Danma ve Denetim birimleri unlardr: Tefti Kurulu Bakanl; Babakan Mavirleri; Hukuk Mavirlii; Babakanlk Mavirleri; Basn Mavirleri. 3. Bakanlar Kurulu I. ve II. Merutiyet Dnemlerinin anayasas olan Kanunu Esasiye gre, sadrazam ve vekiller, Padiaha ve onun gvendii kiiler arasndan, Meclis-i Mebusan iinden ya da dndan seilerek atanrd. Sadrazam ve Meclis-i Vkela Padiaha kar sorumluydu. Sadrazam, kurulda grlen konular hakknda bilgi verir, onun onayn aldktan sonra karar yrrle koyard. Meclis hkmeti sistemini benimsemi olan TBMM, kuruluundan iki gn sonra kard 5 sayl kararda, kuvve-i icraiye tekiline karar verildi demektedir. 2 Mays 1920de karlan 3 sayl kanun ile de on bir zattan mrekkep bir cra Vekilleri Heyeti kurulduu belirtilmektedir. Vekiller, TBMMce kendi yeleri arasndan tek tek seiliyordu. Meclis Bakan, Heyetin de bakanyd. TBMM Bakan, cra Vekilleri Heyetinin doal bakanln srdrmekle birlikte, Heyet kendi iinden birini bakan olarak

528

seebiliyordu (heyet-i vekile reisi). 1921 anayasasyla getirilen sistem, bir lde, 1924 Anayasas ile de srdrlmtr. Buna gre, yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr (m. 5). Meclis, yrtme yetkisini kendi setii Cumhurbakan ve onun tayin edecei Bakanlar Kurulu eliyle kullanr. Meclis, Hkmeti her vakit denetleyebilir ve drebilir (m. 7). 1924 anayasasna gre hkmetin TBMMden gvenoyu almas gerekmekteydi. Yasamann, yrtmeye kar olan bu stnl, zayflatlarak da olsa, 1961 anayasas ile de srdrlmtr. Erkler ayrl ilkesi 1982 anayasas ile daha belirgin duruma getirilmitir. Yrrlkteki anayasaya gre, Cumhurbakannca TBMM yeleri arasndan atanan Babakan ve onun TBMM yeleri arasndan ya da milletvekili seilme yeterliine sahip olanlar arasndan setii ve yine Cumhurbakannca atanan bakanlar, birlikte, Bakanlar Kurulunu oluturur. Bakanlar Kurulunun ba Babakan olmakla birlikte, Cumhurbakan, gerekli grd durumlarda Bakanlar Kuruluna bakanlk edebilir ya da Bakanlar Kurulunu bakanl altnda toplantya arabilir. Bakanlar Kurulunun greve balayabilmesi iin, programnn TBMMde okunmas ve gvenoyu almas gerekir. Babakan, gerekli grd durumlarda, grev srasnda da TBMMden gven isteyebilir. Babakann ekilmesi, Bakanlar Kurulunun, greve balarken ya da grev srasnda gvensizlik oyuyla drlmesi durumlarnda, 45 gn iinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamaz ya da kurulmasna karn gvenoyu alamazsa, Cumhurbakan TBMM Bakanna danarak, seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Seimlerin yenilenmesine karar verildiinde, Bakanlar Kurulu ekilir ve Cumhurbakan Geici Bakanlar Kurulunu kurmak zere bir Babakan atar. Geici Bakanlar Kuruluna, TBMM iindeki ya da dndaki bamszlardan olmak zere Adalet, ileri ve Ulatrma bakanlar ile siyasal parti gruplarndan oranlarna gre ye alnr. Devlet Planlama Tekilatnn ve Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstitsnn nclyle 1961 ylndan beri zaman aralklaryla yeniden dzenlemeye dnk almalar yaplmtr. Btn bu almalarn sonunda hazrlanan raporlarda merkezi ynetimin rgtlenmesinde ve ileyiinde grlen aksaklklar ve eksikliklere dikkat ekilerek, neriler gelitirilmitir. Bunlar arasnda Bakanlar Kurulu ve Babakanlkla ilgili grler ve neriler zel nem tamaktadr. Bu raporlarn saptamalar da gstermektedir ki Bakanlar Kurulunun, daha alt dzeylerde alnabilecek trden kararlar almak zorunda braklmas i ykn artrmaktadr. Bu nedenle bir Bakanlar Kurulu Genel Sekreterlii de oluturularak, Bakanlar Kurulunun hukuksal erevesinin yeniden izilmesi ve dorudan Hkmetin ortak sorumluluuna ve genel siyasetin yrtlmesine ilikin olan ya da daha alt dzeylerde sonulandrlamayacak trden ilemler ya da eylemlerle ilgili kararlarn Bakanlar Kurulunca alnmas uygun olacaktr. Bylece Bakanlar Kurulu kararna gerek duyulmayan iler, niteliklerine gre, bakanlklararas egdm, dorudan ilgili bakanlk, Bakanlk-Babakanlk ilikisi iinde sonulandrlabilecektir. 4. Devlet Bakanlar ve Bakanlklar

529

Bir baka nemli konu da devlet bakanlarnn grevlerinin boyutlarna ilikindir. Devlet Bakanlarnn grevleri, zel nem tayan konular ile Hkmet ve TBMM arasndaki ilikilerde Babakana yardm etme, eitli konularda Hkmet ii egdm salama, bilgi ve deneyimleriyle Hkmetin alaca kararlarda Bakanlar Kurulu yelerine yardmc olma konularyla snrlandrlmaktadr. Tanm gerei belli kamu hizmetlerinin yrtlmesi grevinin verilmemesi gereken devlet bakanlarna, 1946 tarihinde karlm bulunan 4951 sayl bakanlklarn kuruluu hakkndaki yasaya dayanarak ve bu tarihten balayarak, Babakanla bal kimi dairelerle kimi kamu kurum ve kurulular balanmaya balanmtr. imdiki durumda devlet bakanlar, tanmda belirtilen grevler yannda hkmetle iktidar partisi ya da partilerinin genel merkezleriyle ilikilerinde egdmn salanmas ve Babakanlk bal ve ilgili kurulularnn ynetimleriyle de ilgili klnmlardr. Bu grnleriyle kimi devlet bakanlar, kendilerine balanm olan mstearlklar yoluyla (r. Hazine, D Ticaret, Denizcilik, Gmrk, son olarak kurulan Konut) hizmet bakanlarnn konumuna yakn bir konuma gelmiler ve adeta sessizce yeni hizmet bakanlklar kurulmutur. Bylece zellikle son yllarda, Trk ynetim sisteminde devlet bakanlar yerine devlet bakanlklarndan sz edilmeye balanmtr Son yllarda eitli dzenleme ve yaplandrma almalaryla inanlmaz bir bykle erien ve adeta bir byk hizmet bakanl grnts alan Babakanln, bakanlklar arasnda ibirlii salamak, Hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetmek, devlet rgtnn dzenli almasn salamak, Anayasa ve yasalarla Babakana verilmi grevleri yapmak olarak tanmlanan ilevleriyle snrl bir boyuta indirgenmesi gerekmektedir. Bu ereve iinde, yalnzca, merkezi ynetim boyutunda bakanlklar ve teki kurulular arasnda egdm salamay amalayan kurulular; dorudan belli bir bakanlkla ilgisi kurulamayan ve hizmetleriyle merkezi ynetim rgtlerinin ve bakanlklarn ounluunu yararlandran kurulular; bakanlklara balanabilir olmakla birlikte, grev alanlar asndan balanmalar ak bir saknca gsteren kurulular Babakanla balanmal ya da onunla ilgilendirilmeli, bu ilkelere uymayan merkezi ynetim birimleri bakanlklara balanmal ya da onlarla ilgilendirilmelidir. Ancak, bu konuyla ilgili olarak yllardan beri eitli raporlarn nerilerine karn hkmetler, Babakanlk yaps iinde zellikle mstearlklar biiminde rgtlenmelere gitmekten geri durmamaktadrlar. Bu alanda son rnekler Babakanlk yapsnda kurulan Hazine, D Ticaret, Gmrk ve Denizcilik, Konut mstearlklardr. Ynetimde iyice yerlemeye balayan Devlet Bakanl kavram kullanlmayarak, Devlet Bakanlar, Babakanla bal ve Babakanlkla ilgili kurulularn yrtme grevlerinden deil, bunlarn ancak merkezi egdme dnk konulardaki genel gzetimlerinden sorumlu olmaldrlar. Bylece bu tr kurulularn Devlet Bakanlarna balanmasndan kanlmaldr. Bakanlklarn kurulmas, birletirilmesi, blnmesi, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve

rgtlenmeleri 27 Eyll 1984 tarihinde karlm bulunan 3046 sayl yasayla dzenlenmitir. 3046 sayl yasa, devlet bakanlarnn saysn en ok 7 ile snrlandrmt. Daha sonra yaplan deiikliklerle bu say nce 15e sonra da 20ye karlmtr. Yasann devlet bakanlarna ilikin olarak tanmlad grevlerin hukuksal nitelikleri deerlendirildiinde, bu bakanlara hizmet birimlerinin balanmas olanaksz grnmektedir. Ancak

530

koalisyonlarn sk sk gndeme gelmesi nedeniyle devlet bakanlarnn says da artmaktadr. 2001 yl sonu itibariyle 18 devlet bakan bulunmaktadr ve bu say 17 olan hizmet bakanlklarnn saysndan oktur.11 3046 sayl kanun bakanlklarn iinde yer alan birimleri genel olarak ana hizmet birimleri, danma ve denetim birimleri ile yardmc hizmet birimleri olarak kmede toplamtr. Bakanlklarn kurulu yasalar bu kanunda gsterilen tipe uygun olarak dzenlenmektedir.12 Danma ve denetim birimleri olarak Tefti Kurullar, Aratrma Planlama ve Koordinasyon Kurullar, Basn ve Halkla likiler Mavirlikleri, Bakanlk Mavirleri; yardmc birimler olarak Personel, Eitim, dari ve Mali ler Daireleri, Savunma Sekreterlikleri saylabilir. Bakanlk bal kurulular, bakanln hizmet ve grev alanna giren ana hizmetleri yrtmek zere bakanla bal olarak zel olarak kurulan genel bte iinde ayr bteli, katma bteli ya da zel bteli kurululardr. Bunlarn da tarada blge, il, ile kurulular ile dorudan kendine bal kurulular olabilir. Adalet Bakanl Bu bakanlk 1878 (1294) ylnda kurulmu, ancak kurulu belgesi 2 Mays 1911 (1327) tarihinde karlan Adliye ve Mezahip Nizamname-i Dahilisi olmutur. Bakanln grevi, adalet hizmetlerinin planlanmas, yrtlmesi, egdm ve denetlenmesi ile hizmetlere ilikin her trl ynetsel almalar kapsamaktadr. Adli Tp Kurumu Bakanl bu bakanln bal kuruluudur. Milli Savunma Bakanl II. Mahmud Dneminde Seraskerlik adyla kurulmu (1826), kinci Merutiyette Harbiye Nazrl adn almtr (1908). 2 Haziran 1920de Mdafaa-i Milliye Vekaleti adn alan bakanlk, 3 Ocak 1929da Milli Mdafaa Vekaleti, 16 Nisan 1945te Milli Savunma Bakanl olmutur. Genelkurmay Bakanl, 30 Mays 1949 tarih ve 5398 sayl kanun ile bu bakanla balanm ve bu durum 1961 anayasas yrrle girinceye kadar srmtr. Savunma Sanayii Mstearl, Harita Genel Komutanl, la Fabrikas Komutanl bu bakanln bal kurululardr. Askeri Yargtay Bakanl, Askeri Yksek dare Mahkemesi ile TUSA Genel Mdrl ise ilgili kurululardr. ileri Bakanl Tanzimat ncesi kurulan Sadrazam Kethdal daha sonra 1835 ylnda Mlkiye Nezareti, 1837 ylnda da Dahiliye Nezareti haline dnmtr. TBMM Hkmeti kurulduktan sonra 2 Mays 1920 tarihli 2 sayl cra Vekilleri Heyetinin Suret-i Teekkl Hakknda Kanun ile Dahiliye Vekaleti adyla yeniden rgtlenmitir. Bakanlk, yurdun i gvenliini, kamu dzenini, kii hak ve zgrlklerini, snr ve karasularmzn gvenliini kendisine bal olan Emniyet Genel Mdrl, Jandarma Genel Komutanl ve Sahil Gvenlik Komutanl ile korumakla ykmldr. Bakanlk, kamu hizmetlerinin tarada verimini, etkisini artrmak ve bu amala mlki ynetim blmlerini

531

oluturmak ve yerel ynetimlerin merkezi ynetim ile ilikilerini dzenlemek grevleri yannda, nfus sicillerinin tutulmasn salamak, yurttalk ilemlerini yrtmek, yurdun sivil savunmasn salamakla da ykmldr. Dileri Bakanl Dileri Bakanlnn temeli Osmanlnn Reis-l Kttaplk kurumuna dayanmaktadr. II. Mahmud Dneminde Reis-l Kttapln yerini Umur-u Hariciye Nezareti almtr. Daha sonra Hariciye Vekaleti adn alan bakanlk, 14 Ocak 1938 tarihinde karlan kurulu yasasyla Dileri Bakanl adyla rgtlenmitir. Maliye Bakanl 1837 ylnda Umur-u Maliye Nezareti adyla kurulmutur. Cumhuriyet dnemi rgtlenmesi 1936 gn ve 2996 sayl kurulu kanunuyla salanmtr. 1983 ylnda zal Hkmeti Dneminde bir sre Gmrk ve Tekel Bakanlyla birletirilerek Maliye ve Gmrk Bakanl adn almtr. Gmrk daresi daha sonra bir mstearlk olarak Babakanla balannca ad yine Maliye Bakanl olmutur. Yine zal Hkmeti Dneminde bakanlk yaps iinde bulunan Hazine Genel Mdrl ve Milletleraras ktisadi birlii Tekilat Genel Sekreterlii bu bakanlktan alnm, Ticaret Bakanlndan alnan D Ticaret Genel Mdrl ile birlikte Hazine ve D Ticaret Mstearl adyla Babakanla balanmtr. Bu mstearlk ksa bir sre sonra blnerek Hazine Mstearl ile D Ticaret Mstearl adlaryla iki ayr mstearlk kurulmutur. Bakanln merkez rgtnde Gelirler, Bte ve Mali Kontrol, Milli Emlak, Muhasebat, Bahukuk Mavirlii ve Muhakemat Genel Mdrlkleri ile Maliye Tefti Kurulu ve Hesap Uzmanlar Kurulu Bakanlklar bulunmaktadr. Maliye Bakanl, yurt dzeyinde genel hizmetlerini il leinde kurulan defterdarlk ad altnda yapar. lelerde mal mdrl adyla rgtlenir. Defterdarln bal birimleri, gelir mdrl, vergi dairesi mdrlkleri, saymanlk mdrl, mal mdrl, milli emlak mdrl, kontrol memurlardr. Bakanln illerde Hazine ile ilgili davalar yrten muhakemat mdrlkleri de vardr. Muhakemat mdrlkleri bulunmayan illerde bu grev defterdarla bal hazine avukatlarnca yerine getirilir. Bakanln yurtdnda srekli temsilcilikleri bulunmaktadr. T.C. Emekli Sand Genel Mdrl ile Kefalet Sand Bakanl, Maliye Bakanlnn bal kurululardr. Devlet Malzeme Ofisi Genel Mdrl de ilgili kurulutur. Milli Eitim Bakanl 1826 ylnda kurulan Evkaf- Hmayun Nezareti, Tanzimata dek eitim ve retim ilerini yrtmtr. Tanzimatta Mekatb-i Umumiye Nezareti kurulmu ve genelde vakflarca yrtlen eitim ve retim ileri buraya balanmtr. Islahat Ferman ile 1856 ylnda Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmutur. TBMM Hkmeti Dneminde 4 Mays 1920de Maarif Vekaleti kurulmu, 1926 ylnda da kurulu yasas karlmtr. 1971 ylnda kimi genel mdrlkler bakanlktan alnarak

532

Kltr Bakanl oluturulmutur. zal Hkmeti Dneminde birara Genlik ve Spor Bakanl ile birletirilmise de sonra genlik ve spor hizmetleri bir genel mdrlk olarak Babakanla alnmtr. Milli Eitim Bakanl, ulusal eitim-retim politikalarn belirleyerek, yurttalarn bu politikalara uygun olarak yetitirilmesini okulncesi ve okulii eitim ve retimle salayacak biimde yurtiinde ve yurtdnda okullar ve kurumlar aar. Bakanlk hizmet ve almalarn merkez, yurtii ve yurtd rgtleriyle yrtr. Bakanlk yurt iinde iller dzeyinde Milli Eitim Mdrlkleri, yurt dnda eitim ataelikleri biiminde rgtlenmitir. Yksek renim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Mdrl, bu bakanln bal kuruluudur. Bayndrlk ve skan Bakanl 1881 ylnda Nafia Nezareti adyla kurulmutur. Daha sonra Nafia Vekaleti adn almtr. Bakanln ilk kurulu yasas 1934 ylnda kmtr. Bakanlk, zal Hkmeti Dnemindeki yeniden dzenleme ile mar ve skan Bakanl ile birletirilerek imdiki adn almtr. Bakanlk yurtiinde iller dzeyinde mdrlkler olarak rgtlenmitir. Karayollar Genel Mdrl Bakanla bal katma bteli bir kurulutur. ller Bankas Genel Mdrl de Bakanln ilgili kuruluudur. Salk Bakanl Osmanl mparatorluunda ada tp eitimi 1827 ylnda balamtr. 1839 ylnda Beynelmilel Tp Meclisi kurulmutur. Bu meclisin yerine, 1878de Cemiyet-i Tbbiye-i Mlkiye kurulmu, bu meclisin ad 1906da Meclis-i Maarifi Tp, 1908de de Meclis-i Umur-u Tbbye-i Mlkiye ve Shhiye-i Umumiye adn alm, grev ve yetkiler ynnden geniletilmitir. Ayn yl iinde kaldrlan bu meclisin yerine Dahiliye Nezaretine bal Shhiye Mdriyet-i Umumiyesi kurulmutur, daha sonra 1914de de Dahiliye Nezaretinin ad Dahiliye ve Shhiye Nezareti olmutur. TBMM Hkmeti Dneminde 2 Mays 1920de 3 sayl yasayla Shhat ve timai Muavenet Vekaleti kurulmutur. Bakanln grevleri 1930 ylnda karlan Umumi Hfzshha Kanunu ile belirlenmitir. lk kurulu yasas ise 1936 ylnda karlan Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Tekilat ve Memurin Kanunu olmutur. 1983 ylnda yaplan yeniden dzenlemeler erevesinde bakanln sosyal yardm konusundaki grevleri buradan alnarak, nemli bir blm yeni oluturulan ve Babakanla balanan Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrlne bir blm de alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna verilmi, bakanln ad da Salk Bakanl olarak deitirilerek, yeniden kurulmutur. Bakanln bal kurulular Hudut ve Sahiller Salk Genel Mdrl ile Refik Saydam Hfzshha Merkezi Bakanldr. Bakanlk illerde Salk Mdrlkleri ile Hkmet Tabiblikleri olarak rgtlenmitir. Bakanln yurt dzeyine yaylm, ok sayda salk ocaklar, salk evleri, hastaneleri, dispanserleri, aratrma birimleri, labaratuarlar, salk personeli yetitiren eitim kurumlar bulunmaktadr.

533

Ulatrma Bakanl 1939 ncesinde ulatrma ve iletiim hizmetleri Nafia ve ktisat Vekaletince yrtlmekte iken, bu tarihte Ulatrma Bakanl oluturulmutur. Bakanln ad birara Mnakalat Vekaleti olarak da kullanlmtr. Bakanln kara ulatrmas, demiryolu ulatrmas, sivil havaclk, limanlar, haberleme alanlarnda grevleri vardr. Bakanln bal kuruluu Telsiz Genel Mdrldr. lgili kurulular ise Posta letmesi, TCDD letmesi, Devlet Hava Meydanlar letmesi, Trk Telekomnikasyon Genel Mdrlkleridir. Tarm ve Kyileri Bakanl 1838 ylnda Ziraat ve Sanayi Meclisi kurularak eyalet ve sancaklara birer ziraat mdr vekili atanmtr. Tarm hizmetleri, 1920-1923 dneminde ktisat ve Ziraat Vekaleti iinde grlmtr. 1924 ylnda 432 sayl yasayla Ziraat Vekaleti kurulmutur. Daha sonra 1931 tarihinde bakanln ad Tarm Bakanl olarak deitirilmitir. 1937 ylnda 3203 sayl kurulu yasasyla bakanln ad bu kez Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl yaplmtr. Bakanlk, 1980 ylnda Orman Bakanl ile birletirilerek her iki bakanlk Tarm ve Orman Bakanl adyla yeniden rgtlenmitir. 1983 ylnda yaplan yeniden dzenleme almalarnda Kyileri Bakanl kaldrlarak bir ksm birimleri Tarm Bakanl iine alnm Bakanln ad nce Tarm Orman ve Kyileri Bakanl olarak deitirilmi, daha sonra Orman Bakanl yeniden ayr bir bakanlk olarak rgtlendirilmi ve bakanln ad bu kez Tarm ve Kyileri Bakanl olmutur. Ancak daha sonra Tarm ve Kyileri Bakanl yaps iinde yer alan Ky Hizmetleri Genel Mdrl 1984 ylnda buradan alnarak Babakanla balanmtr. Bakanln bal kurulular Tarm Reformu Genel Mdrl ile Atatrk Orman iftlii Mdrldr. lgili kurulular ise Tarm letmeleri, Toprak Mahsulleri Ofisi, Trkiye Zirai Donatm Kurumu Genel Mdrlkleri ile Tarm Kredi Kooperatifleri Merkez Birliidir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Cumhuriyetin kuruluundan 1945 ylna dek alma yaamnn dzenlenmesi grevi ktisat Vekaletine verilmiti. Bu tarihte alma Bakanl kurulmutur. Daha sonra 12 Aralk 1974 tarihinde 4-1104 sayl Cumhurbakanl Tezkeresi ile Sosyal Gvenlik Bakanl kurulmutur. 1983 ylnda balatlan yeniden dzenleme almalar erevesinde bu iki bakanlk alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl adyla 13 Aralk 1983 tarihinde birletirilmitir. Bakanln tara kurulular olarak Ankarada bir i Sal ve Gvenlii Enstits ile drt ilde GM laboratuarlar vardr. Ayrca 24 Blge alma Mdrl bulunmaktadr. Bakanlk yurtdnda 13 lkede alma ve Sosyal Gvenlik Mavirlikleri ile 10 lkede toplam 26 alma ve

534

Sosyal Gvenlik Ataelikleri kurmutur. Ba-Kur, Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Mdrlkleri Bakanln bal kurululardr. Sanayi ve Ticaret Bakanl 2 Mays 1920 tarihinde Trkiyede sanayi dahil her trl ekonomik ileri yrtmek zere ktisat Vekaleti kurulmutu. 5 Mart 1924 tarih ve 432 sayl yasayla bakanlk ikiye ayrlm, Ziraat Vekaleti ve Ticaret Vekaleti olmak zere iki ayr bakanlk kurulmutur. ki bakanlk 1931de yeniden birleerek ktisat Vekaletini oluturmulardr. Sanayi, maden ve i yaamyla ilgili konular yine bu bakanln ilgi alanna girmekteydi. 1945te alma Bakanl kurularak alma yaamna ilikin konular bu bakanlktan alnd, bakanln ad bu kez Ekonomi Bakanl olarak deitirildi. 1949 ylnda Ekonomi ve Ticaret Bakanl adyla yeni bir bakanlk oluturuldu. Daha sonra 1949 ylnda letmeler Bakanl kurularak sanayi, madenler ve bunlara ilikin konular bu bakanla verildi. letmeler Bakanl, 22 Mays 1957 tarih ve 6973 sayl yasa ile Sanayi Bakanlna dntrld. Mart 1971de Sanayi ve Ticaret Bakanlklar birletirilerek, Sanayi ve Ticaret Bakanl oluturuldu. Ayn yln Aralk aynda bu bakanlk kaldrlarak yerine Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile Ticaret Bakanl kuruldu. 1983 ylnda Sanayi ve Ticaret Bakanl adyla yeniden sanayi ve ticaret ilevleri ayn at altnda toplanm oldu. Ticaret Bakanlnn d ticarete ilikin grevleri Babakanla bal olarak kurulan D Ticaret Mstearlnca yerine getirilmektedir. Bakanln tara rgt illerde Sanayi ve Ticaret l Mdrl olarak oluturulmutur. Trk Patent Enstits bakanln bal kuruluudur. lgili kurulular ise stanbul Gbre Sanayii A.., Trkiye imento ve Toprak Sanayii A., Trkiye eker Fabrikalar A.., Smer Hal A.. Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu, Selloz ve Kat letmeleri, Trkiye Gbre Sanayii Genel Mdrlkleri; Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanldr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl 25 Aralk 1963 tarihinde 4/400 sayl kararla kurulmu olan bakanlk, lkenin, maden, su, petrol, enerji gibi doal kaynaklarnn kamu yararna kullanlabilmesini ve bu kaynaklarn gelitirilmesini ve iletilmesini amalamaktadr. Bakanln tara kuruluu yoktur. Bal kurulular, Elektrik leri Ett daresi, Devlet Su leri, Petrol leri Genel Mdrlkleridir. lgili kurulular ise Boru Hatlar ile Petrol Tama A.., Trkiye Elektrik letim A.., Trkiye Elektrik retim A.., Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A.., Trkiye Kmr letmeleri Kurumu, Trkiye Petrolleri A.O. Genel Mdrlkleridir. Kltr Bakanl

535

13 Temmuz 1971de 4/553 sayl Cumhurbakanl tezkeresi ile kurulmutur. 25 Kasm 1981de Turizm ve Tantma Bakanl ile birletirilerek, ad Kltr ve Turizm Bakanl olmutur. Daha sonra 1983te bu iki bakanlk ayrlm, Kltr Bakanl yeniden oluturulmutur. Bakanln kurulu KHKs 1989 tarihlidir. Bakanlk tarada il kltr mdrlkleri olarak rgtlenmitir. llerde ve ile, bucak ve kylerde mze, ktphane, gzel sanatlar galerisi, kltr merkezi gibi kurululara ve dzenlenmi ren yerlerine sahiptir. Bakanln ayrca dorudan merkeze bal kltr merkezleri, mzeler, senfoni orkestralar, resim ve heykel mzeleri, mzik korolar ve topluluklar, koruma kurullar bulunmaktadr. Bakanln bal kurulular, Devlet Tiyatrolar ile Devlet Opera ve Balesi Genel Mdrlkleridir. Yedi ilde dner sermaye iletmeleri bulunmaktadr. Yurtdnda da kltr mavirlikleri ve kltr ataelikleri olarak rgtlenmitir. Turizm Bakanl nce Basn-Yayn Turizm Bakanl, sonra da Turizm ve Tantma Bakanl adn alan bakanlk, 25 Kasm 1957 tarih ve 4/452 sayl kararla kurulmutur. 1981de Kltr Bakanlyla birletirilerek Kltr ve Turizm Bakanl oluturulmutur. 1983te bu iki bakanlk ayrlm, Turizm Bakanl yeniden kurulmutur. Bakanln kurulu KHKs 1989da karlmtr. Bakanlk illerde l Turizm Mdrlkleri, il merkezi ve ilelerde Turizm Danma Mdrlklerine sahip olup, dorudan merkeze bal Turizm Eitim Merkezi Mdrlkleri de vardr. Yurtdnda tantma mavirlikleri ve tantma ataelikleri olarak rgtlenmitir. Orman Bakanl Tarm ve Kyileri Bakanln anlatrken bu bakanlk hakknda da bilgiler verilmitir. Bakanln kurulu tarihi 7 Austos 1991dir. Kurulu yasas ise 1992de kmtr. Bakanlk tarada bge mdrlkleri olarak rgtlenmitir. Ayrca dorudan merkeze bal Ormanclk Aratrma ve Orman Toprak Labaratuar Mdrlkleri bulunmaktadr. Orman Genel Mdrl, bakanln bal kuruluudur. evre Bakanl 9 Austos 1991 tarihinde 443 sayl KHK ile kurulmutur. Daha nce Babakanla bal olarak evre Genel Mdrl ve evre Mstearl olarak rgtlenmiti. Bakanlk tarada il evre mdrlkleri olarak rgtlenmitir. zel evre Koruma Kurumu Bakanl bal kuruluudur. 5. Merkezdeki Yardmc Kurulular

536

Hkmete ya da bakanlklara yardmc olmak zere merkezde kurulmu olan balca yardmc kurulular olarak Milli Gvenlik Kurulu, Devlet Planlama Tekilat, Dantay ve Saytay saylabilir. Dantay ve Saytay Dantay ve Saytayn sahip olduklar yargsal grevleri yannda ynetsel grevleri de vardr. Bunlardan Dantay, yrtmenin ve ynetimin karlat hukuksal glklerde Cumhurbakanl ya da Babakanlk araclyla istendiinde gr bildirir; yasalarn ngrd konularda inceleme kararlar alr; yasalarla verilmi olan eitli konularda ynetsel kararlar alr. Dantayn ynetsel grevleri dari Daireler ve dari ler Kurulunca yrtlr. te yandan, Saytayn da tescil, uygunluk bildirimi, gr bildirme gibi ynetsel grevleri vardr. Milli Gvenlik Kurulu 1982 Anayasasnn 118. maddesinde 2001 ylnda yaplan deiiklikten nce, Milli Gvenlik Kurulu, Cumhurbakannn bakanlnda, Babakan, Genelkurmay Bakan, Milli Savunma, ileri, Dileri Bakanlar, Kuvvet Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan oluuyordu. Milli Gvenlik Kurulunun bu yapsyla demokratik devlet anlayyla uyuup uyumad youn tartmalara neden olmutur. Avrupa Birlii olas yeliimiz nedeniyle ieriden ve dardan yaplan eletiriler de dikkate alnarak, 2001 ylnda yaplan anayasa deiikliiyle Babakan yardmclar ile Adalet Bakan da katlarak, Kurulun sivil ye says artrlmtr. Bu seilmi ve atanm grevliler eit oy hakkna sahiptirler. Gerektiinde grlecek konuyla ilgili baka bakanlar ve kurulu yneticileri de toplantlara, oy hakkna sahip olmakszn, arl olarak katlabilirler. Milli Gvenlik Kurulu, devletin ulusal gvenlik siyasetinin saptanmas ve uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas ve gerekli egdmn salanmas konusundaki grlerini Bakanlar Kuruluna bildirir. 1961 Anayasasnda da yer alan Milli Gvenlik Kurulunun sekreterlik grevlerini yerine getiren Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii 19 Aralk 1962 gn ve 129 sayl kanunla kurulmutur. 1982 Anayasasnn 118. maddesi uyarnca Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin kurulu, grev, alma esas ve usullerini belirleyen 9 Kasm 1983 tarih ve 2945 sayl Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanunu karlmtr. Devlet Planlama Tekilat Anayasann ekonomik, toplumsal ve kltrel kalknmann plana gre gerekletirilmesi ilkesini yrten kurulu olarak Devlet Planlama Tekilat kurulmutur. Devlet Planlama Tekilat Mstearl 30 Eyll 1960 tarihinde 91 sayl yasa ile kurulmutur. DPT Mstearl Babakanla bal ve genel bteye dahil merkezi bir kurulutur. Trkiyede kapsayc olmayan ve yalnz sanayi kesimini kapsayan ilk plan 1933-1937 dnemini kapsayan Birinci Be Yllk Sanayi Plan olmutur. kinci Sanayi Plan, kinci Dnya Sava nedeniyle

537

uygulanamamtr. Kapsayc planlama almalarn temel alan planl kalknma 1961 ve 1982 anayasalar ile zorunlu klnmtr. Devlet Planlama Tekilatnn hazrlad Birinci Be Yllk Kalknma Plan 1963-1967 dnemini kapsamaktadr. Yeni yzyla ise 2001-2005 yllarn kapsayan Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan ile girmi bulunuyoruz. Kalknma planlar, planl kalknmann balad yllarla karlatrldnda, giderek daha az nem verilen belgeler durumuna dmlerdir. Yksek Kurullar Merkezde bakanlklararas egdm salamak zere eitli yksek kurullar oluturulmutur. Bunlardan balcalar olarak, yukardaki maddede aklanan Milli Gvenlik Kurulu, 1925 ylnda uray Askeri adyla kurulmu olan ve son olarak 17 Temmuz 1982 tarih ve 1612 sayl yasayla dzenlenmi bulunan Yksek Askeri ura, Savunma Sanayii Yksek Koordinasyon Kurulu, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu, Yksek Planlama Kurulu, Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu, stihdam Gelitirme Yksek Koordinasyon Kurulu, Sosyal Hizmetler Danma Kurulu, Babakanlk Olaanst Hal Koordinasyon Kurulu, Doal Afetler Koordinasyon Kurulu, Avrupa Birlii Ekonomik ve Teknik Koordinasyon Kurulu, Kriz Koordinasyon Kurulu, nsan Haklar st Kurulu, Yksek Hakem Kurulu, Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kurulu, Gneydou Anadolu Projesi Yksek Kurulu, zelletirme Yksek Kurulu, Karayolu Gvenlii Yksek Kurulu, Haberleme Yksek Kurulu, Ekonomik ve Sosyal Konsey; Yurtd Mteahhitlik, Mhendislik ve Mimarlk Hizmetleri Koordinasyon Kurulu, Konut Yksek Kurulu gibi kurullar saylabilir.13 Babakana Kar Sorumlu ve Babakanla Bal Kurum ve Kurulular Yukardaki kurullar dnda, Babakana kar sorumlu ve Babakanla bal ya da Babakanlkla ilgili eitli baka kurulular da bulunmaktadr. Anayasa, Babakana kar sorumlu bir kurulu olarak Genelkurmay Bakanln saymtr. Glhane Askeri Tp Akademisi de Genelkurmay Bakanlnn bal bir kuruluudur. Babakana bal ya da Babakanlkla ilgili kurulular arasnda, Hazine Mstearl ve onun bal kuruluu olan Darphane ve Damga Matbaas Genel Mdrl; D Ticaret Mstearl ve onun bal kuruluu olan hracat Gelitirme Ett Merkezi ile ilgili hracat Birlikleri; Gmrk, Denizcilik, Konut, Devlet Planlama Tekilat, Milli stihbarat Tekilat Mstearlklar; Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu14, Aile Aratrma Kurumu, Trkiye Bilimler Akademisi, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, Devlet Personel, Diyanet leri, Trk Standartlar Enstits, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, zelletirme daresi, zrller daresi, Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma daresi, Devlet statistik Enstits, Trk birlii ve Kalknma daresi, Doal Afet Sigortalar Kurumu, Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi, Babakanlk Toplu Konut daresi Bakanlklar; Tapu ve Kadastro, Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu, Kadnn Stats ve Sorunlar, Ky Hizmetleri, Basn Yayn ve Enformasyon, Genlik

538

ve Spor, Milli Piyango daresi, Maden Tetkik ve Arama, Vakflar, Arsa Ofisi, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlkleri ile Avrupa Birlii Genel Sekreterlii saylabilir. Kamu ynetiminde ibirlii ve egdmn istenen dzeyde salanabilmesi iin, sistem temelinde etkili bir ibirlii ve uyumlu alma anlay gereklidir. Bu amala katlmc bir karar verme ve ynetim anlayn salayacak dzenlemelere gidilmesi nem tamaktadr. Bu da kurumsal balamda egdm gletiren ya da engelleyen rgtlenme dzeni, iletiim sistemi, planlama ve karar verme dzeniyle ilgili yapsal nedenlerin saptanmas ve uygun zmlerin getirilmesiyle salanabilir. Merkezi dzeyde Babakan ve Bakanlar Kurulunun st dzeyde egdm salamas yannda, bakanlk dzeyinde de egdmn salanabilmesi iin gerekli kurumsal dzenlemelerin yaplmas nem tamaktadr. Bu noktada, kurumlarn egdm iin kat bir yaplamadan ve zorunlu olmadka srekli birim kurmaktan kanmalar gerekir. Bu konuda yeniden dzenlemeye ilikin eitli ra porlarda neriler gelitirilmitir. Merkezi ynetimin ilgi alanna giren ana hizmet gruplar arasnda ekonomi ve maliye, sanayi, enerji ve madencilik, tarm, eitim, kltr, salk, evre ve doa koruma, turizm, bayndrlk ve iskan, ulatrma, alma yaam, sosyal gvenlik, din ileri, vakf ileri saylabilir. Kukusuz merkezi ynetimin btn hizmetlerini bunlarn oluturduunu sylemek olanakszdr. Adalet, gvenlik, savunma gibi kimi geleneksel hizmet alanlarn da bu ereve iinde dnmeliyiz. Bu hizmet alanlarnn ou bakanlk biiminde rgtlenmitir. 6. Merkezin Tarada ve Yurtdnda rgtlenmesi Yzyl akn bir sreden beri mlki ynetim sistemimizde Fransz mlki ynetim sisteminin etkileri grlmektedir. Fransz sistemine benzer olarak anayasalarmzda yer alan biimiyle merkezden ynetimin kuruluu corafya durumuna, iktisadi koullara ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre, illere ve iller de daha alt blmlere ayrlmaktadr. llerin altndaki blnme ileler ve bucaklar biimindedir. l, ile ve bucaklarda merkezi ynetimin tara rgtlenmeleri bulunmaktadr. Bunlar illerde valinin, ilelerde kaymakamn, bucaklarda bucak mdrnn egdmnde grev yaparlar. l daresi Kanunu buca, corafya, ekonomi, gvenlik ve yerel hizmetler bakmlarndan aralarnda iliki bulunan kasaba ve kylerden oluan bir ynetim blm olarak tanmlamtr. Bu kanunun yrrle girdii 1949 ylndan bugne dek geen sre iinde, bucak rgtlenmesi giderek nemini yitirmi, tasfiye edilmeye balanmtr. Gnmzde 687 bucak bulunmaktadr. l ynetiminin banda bulunan valiler, devletin, hkmetin ve ayr ayr her bakann temsilcisi konumundadrlar ve alt blnmenin btnyle egdm onlarn yetki alanna girer. llerin ynetimi yetki genilii temeline dayanmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak gnmze dek valilik kurumu ok nemli ilevleri yerine getirmitir. Son zamanlarda deien toplumsal ve iktisadi koullarn nda valilik kurumunun da an gereklerine gre yeniden ele alnmasnn gerekli olduu konusunda eletiriler getirilmeye balanmtr. Bu eletiriler, valilik kurumunun artk ilevini yitirme

539

noktasna geldii, ada toplumsal koullarn gereklerine uyum gsteremedii gibi sert biimlerde de olabilmektedir. nerilen zm yollar arasnda bir uta valilerin seimle greve gelmeleri, teki uta valilik kurumunun yetki ve sorumluluklarnn artrlmas yer almaktadr. Ayrca blge valilii ya da egdmc valilik sistemleri de nerilmektedir. 1940l yllarda umumi mfettilik adyla bir eit blge valilii sistemine gidilmise de uzun mrl olmamtr. 12 Eyll 1980 sonras askeri ynetim dneminde lkenin 8 blgeye ayrlarak blge valilii sisteminin getirilmesi iin karlan bir kanun hkmnde kararname, sivil ynetim dneminde Trkiye Byk Millet Meclisince yasalatrlmayarak, daha yrrle girmeden kaldrlmtr. Cumhuriyet ynetimine geildikten sonra, lkenin ynetsel blmlenmesinde ilk nemli deiiklik 6 Mart 1924 tarihinde karlan 426 sayl yasayla yaplmtr. Bu yasayla livalar kaldrlarak il yaplm, ayrca kimi ileler de il durumuna getirilmitir. Daha sonra il yaplan ilelerin bir blm yeniden ileye dntrlerek yaknndaki illere balanmlardr. 1940l yllarn banda toplam il says 63e ulamtr. Bu illere Uak, Nevehir, Sakarya, Adyaman katlarak say 1957de 67ye ulamtr. Uzun sre bu say deimeden kalabilmise de 1989dan balayarak yeni dzenlemelerle il says artmaya balamtr. Bugn say 81e ulamtr ve Hkmet politikalar bu saynn ksa sre iinde 100n zerine karlaca izlenimini vermektedir. l saysndaki bu arta paralel olarak ile saysnda da hzl bir art grlmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda 315 olan ile says gnmzde 850ye ulamtr. Bu saynn yaknda 1000in zerine kaca grlmektedir. Bu artlar genelde Anayasada ngrlen ltlere balanmaktan ok, siyasal tercihlere dayanmaktadr. Bu nedenle konunun btnyle yeniden ele alnp salam ilkeler getirilmesi uygun olacaktr. Bugnk biimiyle illerin rgtlenmesine ve ynetimine ilikin esaslar, 1949 ylnda karlan 5442 sayl l daresi Kanunu ile 1984 ylnda karlan ve bakanlklarn kurulu ve grev esaslarn dzenleyen 3046 sayl ereve yasada yer almaktadr. Buna gre, bakanlklarn kurulu ve rgtlenmesinde iblm, egdm ve denetim temel olarak alnmaldr. Bu esasa gre kurulacak olan bakanlklar ve yetkili klnan bakanlk kurulular kurulu yasalarnda gsterilmek kouluyla tara ve yurtd dzeyinde rgtlenebilmektedir. Tara rgtleri, vali ve kaymakama bal olarak il ve ile dzeyinde kurulabildii gibi, dorudan merkeze bal blge kurulular biiminde de kurulabilmektedir. Anayasann verdii yetkiye dayanarak 196lden bu yana eitli kurulular, tarada blgesel rgtlenmeye gitmilerdir. Bylece amaca uygun olarak kurulmu ve gerek gereksinmeleri karlayan blge rgtlenmeleri kurulduu gibi, ok sayda ve gereksiz blge kurulular da ortaya km bulunmaktadr. 1989 ylnda 40 il ve 2 ilede, 2 bakanln ve 12 bal kuruluun toplam 215 blge rgt kurduu saptanmtr. Bu saynn daha da artt bilinmektedir. Yalnz 1 ili kapsayan blgeler olduu gibi, 10 ili kapsayan blgeler de vardr. Kimi blgelerin illerde ve ilelerde alt birimleri bulunmaktadr. Blgeler btnyle il valiliklerinin denetimi dndadrlar.15 Yaplmas gereken nedir? 1991 ylnda yaynlanan Kamu Ynetimi Aratrma Projesi (KAYA) Genel Raporunun bu yndeki nerileri yledir: Varolan il, ile rgtleri korunarak, zaten tasfiye srecinde olan bucaklar hemen kaldrlmaldr. Politik amalarla yeni illerin oluturulmasndan kanlmaldr. Blgesel kurulularn olabildiince ayn merkezlerde ve ayn illeri kapsayacak

540

biimde

kurulmalar

salanmal,

kesin

zorunluluk

olmadka

blge

rgtlenmesine

gidilmemelidir. Blgesel planlama ve kalknma blgeleri sz konusu olduunda egdm ilevlerini blge lsnde tek bir merkezden yrtecek egdmc valilik sistemi de dnlebilir.Ancak egdmc valinin karar yetkisi, ilgili proje leinde ulusal kalknma plan ve yllk programlarla snrl tutulmaldr. Ayrca her yatrm blgesinde egdmc valinin bakanlnda bir Planlama ve Egdm Kurulu grev yapmaldr. Yurtd kurulularna ilikin olarak eitli kurulularn yurtd temsilciliklerinin bykelilere bal ve onlarn egdmnde almalar salanmaldr. Gereksiz yurtd temsilcilikler kaldrlarak, yurtdna atanacak personelde zel nitelikler aranmaldr. V. Trkiyede Yerinden Ynetim rgtlenmesi Yrrlkteki anayasann 123. maddesi, dare kurulu ve grevleriyle bir btndr ve kanunla dzenlenir. darenin kurulu ve grevleri, merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr diyerek hizmet ynnden ve yer ynnden yerinden ynetim kurulularnn kurulmasna olanak salamtr. 1. Hizmet Ynnden Yerinden Ynetim Kurulular Kamu ynetimi sistemimiz, Cumhuriyet dnemi boyunca, kurulu ve grevleriyle bir btn oluturmutur ve merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna gre rgtlenmitir. Kimi kamu hizmetlerinin nitelii, bu hizmetlerin genel ynetimin dnda, hizmet yerinden ynetim kurulular olarak rgtlenmelerini gerektirmitir. Bunlar arasnda Trkiye Radyo-Televizyon Kurumunu, Yksekretim Kurulunu ve niversiteleri, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstitsn, devletin ekonomik giriimciliin rn olan ve 1930lu yllardan beri saylar ve nemleri artarak byyen kamu iktisadi teebbslerini, bir lde kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularn sayabiliriz. Hizmet yerinden ynetim kurulularnn kimilerini ksaca tantalm. Trkiye Radyo-Televizyon Kurumu (TRT) 1961 anayasasnn kabulnden nce Trkiyede radyo yayncl devlet tekelindeydi ve bu durumuyla da iktidardaki siyasal partinin bir yayn organ gibi kullanlyordu. Bu durumun sakncalarnn giderilebilmesi iin 1961 anayasas radyo ve televizyon yaynclnn zerk bir kurulua yerine getirilmesini ngrmtr. Trkiye Radyo-Televizyon Kurumu, radyo ve televizyon hizmetlerinin kurulmas, iletilmesi ve yayn yapma ileriyle uraan tzelkiilie sahip, zerk bir

541

kurulutur. TRT, yakn zamanda 1982 anayasasnda yaplan deiiklie dek Trkiyede radyo ve televizyon yayncl tekelini elinde bulunduruyordu. Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits (TODAE) Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits, bilimsel, ynetsel ve mali zerklie ve tzelkiilie sahip bir retim, aratrma ve yayn kurumudur. 8 Mays 1952de Birlemi Milletler ile hkmetimiz arasnda imzalanan bir teknik yardm anlamas ile blgesel bir proje rgt olarak kurulmu, 23 Mart 1953 tarihinde etkinliklerine balamtr. 1958 ylnda karlan kurulu yasasyla da bir hizmet yerinden ynetim kuruluu durumuna gelmitir. TODAE ynetim kurulunda Enstitnn profesr ve doent retim yelerinin yannda niversitelerin ve Babakanlk ile eitli bakanlklarn st dzey temsilcileri yer almaktadr. Yksek retim Kurulu (YK) Yksekretim Kurulu, 12 Eyll 1980 sonrasnda btn yksek retim kurumlarnn niversiteler ats altnda birletirilmesiyle oluturulan sistemin zerinde yer alan ve onlara yn vermek zere kurulmu bulunan bir st kuruldur. YK, niversiteler, Bakanlar Kurulu ve Genelkurmay Bakanlnca seilen ve saylar, nitelikleri ve seilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasndan rektrlk ve retim yeliinde baarl hizmet yapm profesrlere ncelik vermek suretiyle Cumhurbakannca atanan yeler ve Cumhurbakannca dorudan seilen yelerden oluur. YK sistemi iinde yer alan niversiteler yasayla kurulurlar, tzelkiilie ve bilimsel zerklie sahiptirler. Anayasa, vakflarca da devletin gzetim ve denetimine bal olan niversitelerin kurulmasna olanak salamtr. Aralk 2001 itibariyle ikisi niversite niteliindeki Yksek Teknoloji Enstits olarak kurulan 76 devlet ve zel vakf niversitesi bulunmaktadr. Kamu ktisadi Teebbsleri (KT) Giri blmnde belirttiimiz nedenlerle 1930lu yllarda kurulmaya balanan devlet giriimleri gnmzde Kamu ktisadi Teebbsleri olarak adlandrlmaktadr. Cumhuriyet ncesi dnemde de zellikle ordu ve sarayn gereksinmelerini karlamak amacyla kimi devlet iletmeleri kurulmutur. KT saylabilecek ilk kurulu, 15. yzylda kurulmu bulunan ve bugnk Makina ve Kimya Endstrisi Kurumunun temelini oluturan Top Asitanesidir. 1835te kurulan Feshane ve uha, 1845te kurulan Hereke pekli ve Ynl Dokuma, 1850de kurulan Bakrky Pamuklu Dokuma fabrikalar, 1933 ylnda kurulan Smerbankn fabrikalar olarak hizmet vermilerdir. 1923 ylnda zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar erevesinde Osmanl dneminden devreden tesisler, devlete iletilmesi amacyla 19 Nisan 1925te kurulan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasna verilmiti.

542

zel giriimciliin zendirilmesi iin 1924 ylnda Trkiye Bankas, 1926 ylnda Emlak ve Eytam Bankas kurulmu, 1927 ylnda Tevik-i Sanayi Kanunu karlm olmasna karn, zellikle Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasnn yetersiz kalmas ve 1929 ekonomik buhrannn zorlamasyla ekonomide devletilik dncesi nem kazanm ve 1950ye dek devletilik politikalar uygulanmtr. 1932de Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas kaldrlarak, Bankann sahip olduu tesisler Devlet Sanayi Ofisine, bankaclk ilemleri ayn gnlerde kurulan Trkiye Sanayi Kredi Bankasna verilmitir. Bu iki kurulu 1933 ylnda kaldrlarak, sahip olduklar tesisler ve bankaclk ilemleri yeni kurulan Smerbanka devredilmitir. 1935 ylnda maden ve enerji retimi ve datm ile bu alanda bankaclk ilemleri yapmak zere Etibank kurulmutur. Smerbank ve Etibankn KT tarihimizde ok nemli yerleri bulunmaktadr. 1950de iktidara gelen Demokrat Parti hernekadar zel giriim arlkl bir karma ekonomik modeli benimsemise de 1950-1960 dneminde T.C. Devlet Demiryollar (TCDD), Posta Telgraf ve Telefon (PTT), Denizcilik Bankas T.A.., Devlet Malzeme Ofisi (DMO), Trkiye Petrolleri A.O., Et ve Balk Kurumu (EBK), Trkiye Demir elik letmeleri (TD), Trkiye Selloz ve Kat letmeleri (SEKA), T.C. Turizm Bankas A.. adlaryla kurulular kurulmu ya da iktisadi devlet teekklne dntrlmtr. 1960-1980 arasnda bu kurululara yenileri eklenmitir (TESTA, TEMSAN, TMOSAN, TAKSAN, GERKONSAN, Seydiehir Alminyum, skenderun Demir elik, DYB, TEK, AYKUR, KB, DESYAB vb). KTlere ilikin ilk yasal dzenleme 1938 ylnda karlan Sermayesinin Tamam Devlet Tarafndan Verilmek Suretiyle Kurulan ktisadi Devlet Teekkllerinin Tekilatyla dare ve Murakabeleri Hakkndaki Kanun olmutur. kinci genel dzenleme 1964 ylnda karlan 440 sayl kanundur. Bundan sonra 1983te 60 sayl KHK karlm ve 1983te yasalatrlmtr, ancak bu yasa ayn yl 233 sayl KHK ile kaldrlmtr. 233 sayl KHK bugn KTleri dzenleyen temel belgedir. 233 sayl KHKya gre, KTler ktisadi Devlet Teekklleri ve Kamu ktisadi Kurulularndan olumaktadr. Sermayesinin tamam devlete ait, ekonomik alanda ticari esaslara gre etkinlik gstermek iin yasayla kurulan kurulular ktisadi Devlet Teekkl (DT) olarak adlandrlmaktadr. te yandan sermayesinin tamam devlete ait olan ve tekel niteliinde mallarla temel mal ve hizmet retmek ve pazarlamak zere yasayla kurulan kamu hizmeti nitelikleri arlk kazanan kurulular Kamu ktisadi Kuruluu (KK) olarak adlandrlmaktadrlar. KTlerin bir blm zelletirme kapsamna alnmtr. Bugnk grnyle KTlerin bir blm alma alanlarna uygun den kimi bakanlklarla, bir blm konusu uygun dmese de Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile bir blm de Babakanlkla ilgilendirilmitir. KTlerin zelletirilmesine ynelik almalar, 1984te yrrle giren Tasarruflarn Teviki ve Kamu Yatrmlarnn Hzlandrlmasna Dair 2983 sayl kanun ile 1986da yrrle giren 3291 sayl kanunla balatlmtr. 1994te yrrle giren 4046 sayl kanunla genel anlamda zelletirme uygulamalarna ilikin hkmler yer almtr. 2000de yrrle giren 4502 sayl kanunla telekomnikasyon hizmetlerinin zelletirilmesi, yine ayn yl yrrle giren 4603 sayl kanunla da

543

kamu

bankalarnn

zelletirilmesine

ilikin

konular

dzenlenmitir.

Enerji

sektrndeki

zelletirmelere ilikin olarak da 1984 ylndan gnmze kadar eitli yasal dzenlemeler yaplmtr. zelletirme kapsamna alnan KTler, KT kapsamndan karlmakta ve zelletirme daresine balanarak zelletirmeyi beklemektedirler. zelletirme, Cumhuriyetimizin 78. ylnda da srdrlmektedir. yle grnyor ki yakn dnemde geleneksel KT yapmz kkten bir deiime urayacak ve devletimizin giriimci rol byk lde ortadan kalkacaktr.16 2. Yer Ynnden Yerinden Ynetim Kurulular Kendi toplumsal koullarmzn yaratt bir kurum olmamakla birlikte, lkemizde yz elli yla yakn bir yerel ynetim gelenei olumutur. Yerel ynetimler, yerel halkn yerel, ortak gereksinmelerini karlamak zere kurulu esaslar yasayla belirtilen ve karar organlar yine yasada gsterilen, semenlerce oluturulan kamu tzelkiileridir. Asl olarak dzeyde yerel ynetim vardr: Kyler, belediyeler, il zel idareleri. Yerel ynetim sistemimiz byk lde merkezi ynetimin vesayet denetimine tabidir. Yerel ynetimler, eitli raporlarda da ngrld gibi, yerel demokrasiyi glendirecek, yerel topluluka denetlenen, etkili katlmn saland, saydam, kaynaklar ve zkaynaklar asndan gl, kendi yerel toplumu ile ilgili kararlar kendi organlar araclyla alp kendi birimleri araclyla uygulayabilen, merkezi ynetimden destek ve nesnel koullarda yardm alan, genel ynetim sistemi ile ynetimin btnl ilkesi ve planlama disiplini iinde btnleen, ynetsel etkililii ve verimlilii gerekletiren bir modele konu olmaldrlar. Yerel ynetimlerin glendirilmesini ve bir kesim merkezi ynetim grevlerini yerel ynetimlere mali kaynaklar ve personeliyle birlikte devretmeyi ngren eitli kanun tasarlar hazrlanmtr. Yerel ynetimlere ilikin yasalarda deiiklik ngren bir yerel ynetimler reform tasars TBMM genel kurul gndemine alnma aamasna gelmitir. Bu ereve ierisinde il zel idarelerinin mali ynden ve personel ynnden glendirilerek ilevselliklerinin artrlmas dnlmelidir. Bunun iin de merkezi ynetimce grlen yerel nitelii tartlmayacak kimi hizmetlerin kaynak ve personeliyle birlikte il yerel ynetimine aktarlmas zerinde durulmaldr. l yerel ynetimi dnda, ilenin de lke dzeyinde hizmet btnln bozmayacak biimde grev ve yetki ynnden dzenlenerek, yerel ynetim sistemi iinde ilevselliinin artrlmas amacyla, kalknma planlarnda ile yerel ynetimlerinin kurulmas istenmektedir. En son hazrlanan kanun tasars birok eksiklik ve aksaklklar da iinde barndrmaktadr. Kukusuz devlet grevlerinin ve kaynaklarn merkez, merkezin tara kurulular ve yerel ynetimler arasnda paylam yeniden ele alnarak salkl bir zme kavuturulmaldr. Kyler Geleneksel bir ynetim olan kyler, 1924 ylnda karlan 442 sayl Ky Kanununa gre ynetilmektedir. Yasaya gre kylerin ynetimi, ky snrlar iinde kadn erkek tm semenlerin

544

oluturduu ky derneince seilen muhtar ve ihtiyar meclisine aittir. Bugn yaklak 35.140 kymz bulunmaktadr. Belediyeler lk belediye rgt, 1854 ylnda stanbulda Beyolunda kurulmutur. lkenin baka yerlerinde belediye kurulmas ise 1868 tarihli nizamname ve 1876 tarihli Vilayet Belediye Kanunu ile salanmtr. Cumhuriyet dneminde 1924 ylnda Ankara iin 417 sayl kanun karlmtr. Daha sonra Trkiyenin tamamndaki belediyeleri kapsayan ve bugn de yrrlkte bulunan 3 Nisan 1930 tarihli 1580 sayl Belediye Kanunu karlmtr. Nfusu 2000i aan yerleimlerde belediye kurulabilmektedir. Belediye Bakan ve belediye meclisi yeleri dorudan belde halk tarafndan seilirler. evresinde kk belediyelerin bulunduu byk kentlerde 1980 sonrasnda yaplan bir yasal dzenlemeyle bykehir belediyeleri kurulmas yoluna gidilmitir. Bu uygulamay bir belediyeler konfederasyonu olarak nitelendirebiliriz. Bykehir belediyesinin bakan, bykehir semenlerince dorudan seilirken, bykehir meclisi bal belediye bakanlar ve onlarn meclislerinden gelen temsilcilerden oluur. Gnmzde yaklak 3215 belediye bulunmaktadr. l zel dareleri Osmanl mparatorluunun son dneminde 26 Mart 1913 tarihinde karlan bir geici kanuna gre uzun sre ynetilen il zel idareleri, merkezi ynetimin il snrlar iinde grev yaparlar. Bugn 81 il, dolaysyla 81 il zel idaresi bulunmaktadr. l genel meclisi yelerini il semenleri seer, ama bakan merkezi hkmetin temsilcisi olan ilin bandaki validir. Bylece il, hem merkezi hkmetin tara rgt olan bir ynetim birimi hem de ayn alanda belli grevleri yrten bir yerel ynetim birimi olmaktadr. Yerel Ynetim Birlikleri Belediyeler, kyler ve il zel idareleri, kendilerine kanunla verilmi olan grevlerin bir ya da birkan ortak tesislerle yerine getirmek amacyla bir tzkle birlikler kurabilirler. Birliin organlar, birlik meclisi, birlik bakan ve birlik encmenidir. Mahalle Mahalle rgtnn bir yerel ynetim rgt olup olmad tartmaldr. Mahalle rgt 1863 ylnda kurulmu, ancak zaman zaman kaldrld da olmutur. En son 1933 ylnda kaldrlan mahalle rgt 1945 ylnda 4541 sayl kanunla yeniden kurulmutur. Organlar olan muhtar ve ihtiyar heyeti mahalle halknca 5 yllk bir sre iin seilmektedir. Mahallenin bir yerel ynetim rgt olarak hizmet grmesini salayacak dzenlemelerin yaplmas eitli raporlarda nerilmitir. VI. Kamu Personel Rejimi

545

1. Kamu personel Rejimimizin Geliimi Osmanl Dnemi Trkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923 tarihinde kurulduunda, Osmanl mparatorluunun son dnemindeki brokratik sistemi ve bu sistemin olumlu ve olumsuz davran ve deerlerini olduu gibi devralmt. Osmanl mparatorluu, gl bir brokratik yapya sahipti. Ykselme dneminde, tmar ve kul sistemi ile ulema gibi kurumlara dayanan brokratik yap, etkili ve mutlak bir merkezci otorite kurulmasna yardmc olmutu. Bu dnemde devlette grev alacaklar, Endern ad verilen saray okullarnda eitilmekte ve yeterlik (liyakat) ilkesi gzetilerek mlkiye, kalemiye, ilmiye, seyfiye snflar iinde toplanmaktaydlar. Ykselme dneminde ok etkili olan bu sistem, mparatorluun nce duraklamaya sonra da gerilemeye balad dnemlerde etkisini byk lde yitirmi, devlet grevleri yeteneksiz ve bilgisiz kiilerin eline gemitir. Brokratik sistemin bozulmasnn temel nedeni, personel almndaki olumsuzluklardan kaynaklanmaktayd. Bu nedenle III. Selimin iktidarndan (1786-1807) balayarak brokratik sistemin Bat rneine uygun olarak yeniden yaplandrlmas yoluna gidilmitir. Brokraside reform ve yeniden yaplandrma hareketi, II. Mahmudun (1808-1839) padiahl dneminde hzlandrlm, Tanzimat Ferman (1839) ile dzenli bir yenileme hareketi biimine dntrlmtr. Bu dnemde Bat rneine uygun olarak kurulan sivil ve askeri okullar bitiren, Baty tanyan sivil ve asker brokratlar, bir bakma, Padiahn sahip olduu yetkilere de ortak olarak, lkenin kaderine egemen olmaya balamlardr. Tanzimat hareketiyle birlikte brokrasiye yeterli kadrolar salayacak bir cret sistemi de oluturulmaya allm, devlet memurluu saygnl olan bir meslek konumuna dnmtr. Bu dnemde devlet memurlarna ilikin olarak yaplan dzenlemeler arasnda, 1838 ylnda karlan Devlet Memurlarna Maliye Veznesinden Dzenli Bir ekilde Maa denmesi Usul Kanunu, 1875 ylnda karlan Harcrah Kanunu, 1917 ylnda karlan Silh Altna Alnan Memurlarla lgili Memurin Maa Kanunu, 1918 ylnda karlan ae Kararnamesi ve Tahsilat- Fevkalade Kararnamesi saylabilir. Bu nitelikleriyle ykselme dneminde olduu gibi, Batllama hareketlerinin younlat son dneminde de Osmanl personel sistemi sekin bir snf oluturmu, elitist bir zellik tamtr. Bu sekinci zellii ile brokratlar, kendilerini toplumun geri kalanndan ayrmaya, kendilerini onlardan stn grmeye, topluma yukardan bakmaya almlardr. Kukusuz bugn karlatmz olumsuzluklarn kkeninde, bir lde, bu alkanlklarn yaratt geleneksel devlet memuru anlay yatmaktadr. Cumhuriyet Dnemi Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde memurlara ilikin olarak bir ksmn yukarda saydmz yasal dzenlemeler, Cumhuriyet dneminin gereksinmelerini karlamakta yetersiz

546

kalmtr. Cumhuriyetin gerektirdii nicelikte ve nitelikte kamu personeline dayanak olacak kkl hukuksal dzenlemelerin ilki 31 Aralk 1926 tarihinde karlan 788 sayl Memurin Kanunu olmutur. Cumhuriyet dneminin ilk Anayasas olan 1924 tarihli Anayasa, memuru hkmetin bir grevlisi olarak saym (m. 23), ancak bir memur tanm vermemiti. Anayasa 93. maddesiyle memurlara ilikin dzenleme yaplmasn da yasalara brakmt. te Cumhuriyet dneminde memurlara ilikin olarak ekonomik, toplumsal ve eitli boyutlarda ilk kkl dzenleme olan Memurin Kanunu, bu Anayasa hkm uyarnca karlmtr. Bu yasada memur ve mstahdem tanm yaplarak, yasann asker ve jandarmadan baka btn devlet memurlarna uygulanaca belirtilmi, memur ve mstahdem olabilme koullar, adaylk, hak ve sorumluluklar, sicil, seme, atama, ykselme, dllendirme, ceza, yer deitirme, alma, yardm sand, emeklilik, rapor gibi konular dzenlenmitir. Memurin Kanunu 44 yl yrrlkte kalmtr. Btnyle bakldnda bu yasann hukuk ynnden gvenceli, ekonomik ynden ekici bir memurluk stats yaratt sylenebilir. Yasa, memur olmann yalnz genel koullarn ve en az gerekli niteliklerini saymakla yetinmi, hizmete almay byk lde kurumlarn takdirine brakmtr. Merkezi bir personel birimi olmad ve personel snflandrmas yaplmad iin, genelde adsz grevler iin personel alma kurumlarca geliigzel yaplmaya balanm, hizmete almada snav ilkesinin gerektirdii zene yeterince uyulmamtr. Snflandrmann bulunmay ayrca cret eitsizliklerine de yol amtr. Personel alma geni lde kurumlarn takdirine brakld, hizmete girite snav esas yeterince uygulanmad ve kamu grevleri snflandrlmad iin bir dzensizlik de sz konusu olmutur. ok partili siyasal yaama geile birlikte bu sistem daha da yozlam, atama ve nakillerde siyasallama byk rol oynamtr. Demokrat Parti ynetiminde memurlar grlen lzum zerine iten almak ve emekliye sevketmek yetkisi veren 1954 tarih ve 6435 sayl Bal Bulunduklar Tekilat Emrine Alnmak Suretiyle Vazifeden Uzaklatrlacaklar Hakknda Kanun karlarak, askerler ve yarglar dnda kalan devlet memurlarnn grlen lzum zerine tekilat emrine alnmas ve 6 ay iinde yeni bir greve atanmadklar takdirde hizmet srelerine baklmakszn emekliye sevkedilebilmeleri salanm bulunuyordu. Memurin Kanununun Geici 2. maddesiyle devlet memurlar maalarnn birletirilmesi ve denkletirilmesi (tevhit ve teadl) iin ngrd zel yasalardan birincisi, 2 Temmuz 1927 tarihinde karlmtr. Maa Kanunu adn alan 1108 sayl bu yasa ile memur maalarnn verilmesi, kesilmesi, ie balama sreleri, naklen atananlarn maalar, atamalarn teblii, veklet maalar, makam denekleri, cretlilerin mali stats ve haklar, iten el ektirilenlerin maalar, haklar, tutuklanan, yarglanan memurlarn aylklarna ilikin ilemler, aday memurlarn maalar, fiili hizmet ve eitim iin silah altna alnan memurlarn maalar, izinlilerin maalar, saymanlarn devir sreleri gibi konular dzenlenmitir. Memurin Kanununun Geici 2. maddesinde karlmas ngrlen zel yasalardan ikincisi de 1 Eyll 1929 tarihinde karlan 1452 sayl Devlet Memurlarnn Maalarnn Tevhit ve Teadlne Dair Kanundur. Bu yasayla ilk kez barem rejimi uygulanmaya balanm, tek tip maa sistemi ve eitlik ilkesi getirilmi, eitli adlar altnda memurlarn maalarndan ve deneklerinden yaplan kesintiler kaldrlarak net maa denmesi salanmtr. Ancak yasann karlmasndan hemen sonra dnya

547

ekonomik krizine girilmesiyle birlikte, maalar yeniden vergilendirilmeye balanm, brt maa sistemine yeniden dnlmtr. Bu vergiler, 1931-1937 yllar arasnda karlan eitli yasalarla getirilmitir. rnein, 1847 sayl yasann koyduu Kazan Vergisi, 1890 sayl yasann koyduu Buhran Vergisi, 2882 sayl yasann koyduu Hava Kuvvetlerine Yardm Vergisi memur maalarndan da kesilmeye balanmtr. Ayrca 3404 sayl yasayla da Muvazene Vergisi oranlar artrlmtr. 1452 sayl yasann getirdii sisteme gre memurlar, A, B, C biiminde ana seriye, her seri de derecelere ayrlmaktayd. Toplam yirmi dereceden 1-5 arasnda olanlar A, 6-13 arasnda olanlar B, 13-20 arasnda olanlar da C serisini oluturmaktayd. A serisindekiler genelde yksek renim grm olanlard. En dk aylk 10, en yksek aylk 150 gstergeye (asli maa) sahipti. Bu aylklar katsay (emsal) ile arplp alnacak maa bulunuyordu. Bu katsaylar da yasayla konuluyordu. Bu sistem dengeli bir cret yelpazesi oluturmutu, ama biraz nce akladmz ekonomik krizin getirdii olumsuzluklar nedeniyle sistem sulandrlm ve bu nedenle de uzun mrl olamamtr. ktisadi Devlet Teekkllerine ilikin 3460 sayl yasa da bu sistemin bozulmasna yardmc olmutur. Sermayesinin Tamam Devlet Tarafndan Verilmek Suretiyle Kurulan ktisadi Devlet Teekkllerinin Tekilatyla dare ve Murakabeleri Hakknda Kanun 1938 ylnda karlmtr. Bu yasayla bu kurulularda alan personel iin serbest bir cret rejimi uygulanmtr. Bu cret rejimi, devlet memurlarna salanan olanaklardan daha ounu salad iin, nitelikli memurlar iktisadi devlet teekkllerine kamaya balamlardr. Devlet Memurlarnn Maalarnn Tevhit ve Teadlne Dair 1452 sayl yasayla getirilen temel esaslarn ve maalarn hesaplanmasndaki dnce tarznn ve anlaynn, yukarda saydmz nedenlerden dolay bozulmas yeni bir yasay gerekli klmt. te yine ayn adla 1 Eyll 1939 tarihinde karlan ve Barem Kanunu diye de adlandrlan 3656 sayl yasa, 1452 sayl yasay yrrlkten kaldrmtr. Bu yeni yasa, nceki yasann getirdii serilere ve derecelendirmeye dayal asli maa ve emsal sistemine bal demeleri kaldrarak, kalplam bir barem sistemi uygulamasna gitmitir. ktisadi Devlet Teekklleri personelinin de ayrcalkl stats, 11 Temmuz 1939da karlan 3659 sayl Bankalar ve Devlet Messeseleri Memurlarnn Aylklarnn Tevhit ve Teadl Hakknda Kanunla kaldrlarak, bu personel de barem sistemi iine ekilmitir. Bu yeni yasann karlmasndan ksa sre sonra kinci Dnya Sava kmtr. Trkiye savaa girmemekle birlikte savatan byk lde etkilenmitir. Sava, hayat pahall getirmi bu da memurlarn maalarna eitli yasalarla zam ya da baka adlarla eklemeler yaplarak zaten dzeni bozulmu olan aylk sisteminin daha da bozulmas sonucunu dourmutur. Bu yasalarla 3656 sayl yasada da pek ok deiiklikler yaplmtr. Bu dnemde (1942-1948) karlan ve 3656 sayl yasada deiiklikler yapan balca yasalar 4178, 4598, 4644, 4805 ve 4988 sayl yasalardr. Daha sonra 1953 ylnda karlan 6211 ve 6675 sayl yasalar ile 1959 ylnda karlan 7244 sayl yasa, eitli zam ve denek artlaryla sistemin biraz daha bozulmasna katkda bulunmulardr.

548

Grld gibi, yukarda saydmz, Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak planl kalknma dnemi ncesine kadar karlm bulunan btn bu yasalar, memurlarn maalarnn ve kadrolarnn beliren ihtiyalara gre dzenlenmesinin tesine geememilerdir. Yaplan her yasal dzenleme sistemi biraz daha bozarak iinden klmaz bir duruma getirmitir. Bu duruma bir zm bulunmas umuduyla ou yabanc pek ok uzmana raporlar da hazrlattrlmtr. 2. Kamu Personel Rejimimizin Temel Sorun Alanlar Kapsam Personel reformunun gerekletirilmeye alld ilk dnemlerden balayarak, personel rejiminin tm kamu personelini kapsayacak biimde dzenlenmesi ve kamu iktisadi teebbslerinde alanlar da dahil olmak zere tek bir cret ve istihdam politikas oluturulmas temel alnmtr. Personel reformunun son dura saylabilecek olan ve bugn de yrrlkte bulunan 657 sayl Devlet Memurlar Kanunu, 1965 ylnda karldnda, bu temelden hareketle istihdam esaslarna ve crete ilikin konularda btnl salayacak genel hkmler getirmitir. Ancak bu kanunun mali hkmlerinin, niversite retim yeleri ve yardmclarna uygulanamayaca savyla Anayasa Mahkemesine alan dava, bu hkmlerin iptaliyle sonulanmtr. Bylece, 657 sayl yasann kimi hkmleri daha yasa yrrle bile girmeden kaldrlm oldu. Daha sonra 657 sayl Devlet Memurlar Kanununu yrrle sokmak zere 1970 ylnda karlan 1327 sayl kanun kapsamna yalnz genel ve katma bteli kurulular personeli alnarak, zel kanunlar yrrle girinceye kadar, yerel ynetimlerde alan memurlar, yarglar, kamu iktisadi teebbslerinde grevli memurlar, niversite retim yeleri, devlet tiyatrosu, devlet operas ve balesi sanatlar ile Cumhurbakanl Devlet Senfoni Orkestras yeleri iin devlet memurlarna paralel mali hkmler getirildi ve bu kesimler Devlet Memurlar Kanununun kapsam dnda tutulmu oldu. Silahl Kuvvetler personeli iin de ayr bir kanun karld. Bugnk sistem iinde Silahl Kuvvetler personelinin, yarg ve savclarn ve niversite personelinin zlk haklarna ilikin hkmler herbiri iin karlan ayr yasalarda yer almakta, ancak mali ve sosyal haklar ynnden 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun getirdii genel esaslara dayanlmaktadr. Son yllarda yaplan deiikliklerle, eitli statlere tabi bu kamu personeli arasnda kurulmu bulunan cret dengeleri bozulmu, tutarszlklar balamtr. Bu trl tutarszlklarn olumasyla birlikte sesini ykseltebilen kesimlerin tazminatlarnda artlar salannca, bu kez teki kesimler seslerini ykseltmekte ve bu ksr dng srp gitmektedir. Bu arada yaplan her trden deiiklik zaten bozulmu olan sistemi bsbtn karmak duruma getirmektedir.

549

Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Kamu Ynetiminin yiletirilmesi zel htisas Komisyonu, kamu personelinin tamamnn mali ve sosyal haklarnn tek ve ortak bir yasada toplanmasn, eitli kesimler arasnda hizmetin zelliklerine uygun bir cret dengesinin yeniden oluturulmasn ve daha sonra yaplacak deiikliklerde de bu dengenin korunmasn nermektedir. Kukusuz, byle bir ortak yasada hizmetin zelliklerinden kaynaklanan zel hkmlere de yer verilmesi gerekecektir. stihdam Politikalar Kamu hizmetlerinin gereklerine uygun bir istihdam politikasnn salanabilmesi iin ciddi bir insangc planlamasnn yaplm olmas gerekir. Bu planlamann eitim sistemi ile balantl olarak ele alnmas da gerekir. Bu ynden bakldnda, kamu ynetimi sistemimizde insangc planlamasna gereken nemin verilmediini grmekteyiz. Bir baka deyile, bir insangc planlamasna dayanmad iin, kamu ynetimi sistemimiz, hizmetin gerektirdii nitelikte ve sayda personelin istihdamn salayamamaktadr. Bu durum siyasal iktidarlarn da ou kez iine gelmekte, devlet kadrolar isizlie bir zmm gibi grlerek rastgele atamalarla doldurulmaya allmaktadr. Kamu ynetiminde rgtlenmenin temelini oluturan 3046 sayl Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslarna likin Kanun 1984 ylnda karlmtr, bu konuda bir de 190 sayl kanun hkmnde kararname bulunmaktadr. Bu mevzuat yannda Maliye Bakanl her yl kard Bte Uygulama Talimatlar ile kadro ihdas, kadrolarn kullanm, ii ve szlemeli personel kadrolarna ilikin konular belirlemektedir. Ancak Maliye Bakanlnn kard bu talimatlar, belli yerlerdeki ylmalar ve yetersizlikleri ve kamu hizmetlerinin gerektirdii personel saysn ve niteliklerini dikkate almaktan uzak olduklar iin, bir insangc planlamas olarak dnlemezler. eitli lkelerin istihdam ettii kamu personeli saysyla karlatrldnda, 67 milyonluk bir nfusa sahip olan Trkiyedeki kamu grevlilerinin saysnn sanld kadar yksek olmad grlecektir. Ancak personelin kurumlar arasnda dalmnda dengesizlikler vardr. Bunun yannda personelin niteliiyle yapt i arasndaki iliki pek ok yerde kurulamamtr. Personelin performansnn deerlendirilmesi konusu da ok ciddi tutulmamaktadr. Bu durum, ou kez alan ve almayan personel asndan bir ayrm yaplmad izlenimini uyandrmakta, bu da kamu hizmetlerinin yrtlmesinde genel bir verimsizlik sorununa kaynaklk etmektedir. Trkiyede kamu grevlilerinin saysal grnm deerlendirildiinde, Devlet Personel Bakanlnn verilerine gre, merkezi ynetim birimlerinde toplam grevli saysnn 1993 itibariyle 1.641.544 olduu, bunlarn 1.436.307sinin memur statsnde olduu, bu saynn %30nun kadn, %70inin erkek memurlardan olutuu, memurlarn %85.4nn tarada, %14.4nn merkezde, %00.2sinin yurtdnda grevli olduklar anlalmaktadr. Merkezi ynetimde memur olarak alan 1.436.307 kiiye, szlemeli statde alan 12.657 kiiyi, 72.462 geici iiyi, 120.118 srekli iiyi eklersek merkezi ynetimde toplam personel says olan 1.641.544 buluruz. Yerel ynetim kurulularndan l zel darelerinde 8.251, belediyelerde de 256.550 kii

550

grev yapmaktadr. Kamu ktisadi Teebbslerinde alan toplam personel says 577.835dir. Bunun statye gre dalm ise yledir: 24.285 memur, 232.816 szlemeli, 215.660 srekli ii, 105.074 geici ici. Btn bu rakamlar yanyana getirdiimizde Trkiyede 2.484.180 kamu grevlisi bulunduunu gryoruz. Snflandrma Devlet Memurlar Kanunu, geni bir snflandrma sistemini benimsemitir. Buna gre devlet memurlar oluturulan 10 snf iinde toplanmaktadr. Bu sistem, ayr zellikler tayan ve farkl personel ilemlerini gerektiren eitli meslek ve uzmanlk dallarn ayn snf iinde dnmek gibi bir yanl zerine kurulmutur. Farkl meslek ve uzmanlk dallarnn ayn snf iinde toplanmas sonucu snflar iinde olmas gereken btnlk salanamamaktadr. rnein daktilo hizmetleri, bro hizmetleri, denetim hizmetleri, Planlama uzmanl, Hazine uzmanl, D Ticaret uzmanl, Dileri meslek memurluu gibi birbiriyle hem nitelikleri hem de eitim dzeyleri asndan uyumayan kadrolar Genel dare Hizmetleri snf iinde biraraya getirilebilmitir. Hizmetin zelliklerini, hizmetlerin glk ve nem derecelerini dikkate alan, eitlik, nesnellik, yeterlik gibi ilkelere dayal oklu bir snflandrma sisteminin mali yk getirecei dnlerek tercih edilmedii anlalmaktadr. Ancak bu durum hizmetlerin gerektirdii nitelikteki personelin istihdamn zorlatrmakta, yetersiz cret alacan dnen kiilerin kamu ynetimine girite isteksiz davranmasna neden olmaktadr. Byle olunca zellikle uzmanlk isteyen alanlarda kamu ynetimi bulabildii personelle yetinmek durumunda kalmaktadr. Kukusuz bu durum etkili ve nitelikli bir kamu hizmetinin salanmasnda nemli bir engel oluturmaktadr. Kariyer ve Yeterlik Memurluk meslei gen yata girilen ve mr boyu sren bir meslek olarak grlmektedir. Kariyer sistemi iinde gen yata girilen bu meslek iinde, belli koullara sahip olunduu srece, hiyerarinin en st basamaklarna kadar ykselmek olana vardr. Kamu personel sistemimiz, kariyeri, yeterlik (liyakat) ilkesiyle birarada benimsemitir. Baka bir deyile, st basamaklara ykselebilmenin balca koulu ykselinebilecek basamaklarn gerektirdii yeterlie sahip olmaktr. Yasal olarak kariyer ve yeterlik ilkesi benimsenmi olmasna karn, uygulamada zellikle yeterlie baklmakszn st basamaklara kabilmek olanana sahip olunabilmektedir. Atamalarda zellikle siyasal iktidarlarn etkisiyle bu ilkeler alabilmektedir. Ayrca eitli nitelikteki kayrmalar da bu ilkelerin, hi olmazsa belli grevlere atamalarda, kt zerinde kalmas sonucunu dourmaktadr. Kiilerin grdkleri eitime ve mesleklerine uygun ilerde almasn salayacak bir insangc politikas izlenebilmesi, kadrolarn grev, yetki ve sorumluluklarnn akla kavuturulmas ve bu kadrolara atanacak personelde aranacak niteliklerin ak bir biimde belirlenmesi ile salanabilecektir.

551

Bu yaplabildii takdirde, atamalarda ve st derecelere ykselmelerde yeterli bilgi ve yetenee sahip olanlar ne geeceinden, kayrmalar en aza indirilmi olacaktr. Bu durum, hizmette nitelik, etkililik ve verimlilii de artracaktr. Bu konuda 2000 ve 2001 ylnda karlan Babakanlk genelgeleri ile kurumlara en ge yl iinde rgt yaplarn gzden geirerek norm kadrolarn yapmalar zorunluluu getirilmitir. 657 sayl Devlet Memurlar Kanunu ile 399 sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, hizmete girite kariyer ve yeterlie dayal bir merkezi snav sistemini benimsemitir. Bu kanunun getirdii 33. madde deiikliine gre, kadrosuz memur altrlamaz. Kadrolarn ihdas, iptal ve deiiklikleri 190 sayl Kanun Hkmnde Kararname hkmlerine tabidir. Milli Gvenlie ilikin kadrolardan gizli kalmas gerekenler hakknda bu hkm uygulanmazkadro cetvellerinde her kurum iin gerekli kadrolarn snf, unvan, derecesi ve adedi gsterilir. Kanunun getirdii nemli bir hkm de kadrolarn grev tanmlarna ilikindir. DMKnn 34. maddesine deiiklik getiren bu hkme gre, kadrolarn grev tanmlar ile bu kadrolara atanacak olanlarda aranlacak nitelikler ilgili kurumlarn grleri alnmak suretiyle Devlet Personel Bakanlnca hazrlanarak Bakanlar Kurulu kararyla yrrle konulur. Kanunun 41. maddesinde yaplan yeniden dzenlemeye gre de devlet memurluuna atanabilmek iin aranlacak asgari renim dzeyi, meslek ncesi veya sonras eitim, yabanc dil bilgisi ve mesleki tecrbe sreleri, bu kanun hkmlerine gre hazrlanacak grev tanmlarnda belirtilirGrev tanmlarnda belirtilen artlar tamayanlarn atanmas yaplamaz. Kurulu kanunlar veya ilgili dier mevzuat ile grev tanmlarnda belirlenen asgari artlarn zerinde renim, eitim, yabanc dil ve hizmet sresi art getirilebilecei gibi, szkonusu artlara ilave olarak baka artlar da aranabilir. Kanun, kamu hizmetlerine memur olarak girmek isteyenlerin, merkezi snava girmek zere gerekli koullar tamalar durumunda snav bavurusu yapabileceklerini ve yaplacak merkezi snavda baarl saylabilmeleri iin de 100 zerinden en az 70 puan almalar gerektiini hkme balamaktadr. Snavda baarl olanlar, Devlet Personel Bakanlnca duyurulacak ak kadrolara bavurabileceklerdir. Merkezi giri snavlar ilk kez 1999 ylnda yaplmtr. Bylece kamu kesimine personel almnda 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun 3. maddesinde ngrlen yeterlik ilkesi ile Anayasann 70. maddesinde yer alan,kamu hizmetlerine alnmada vatandalar arasnda grevin gerektirdii niteliklerden baka hibir ayrm yaplamaz ilkesinin gerekletirilmesi, kamu hizmetlerinin nitelikli elemanlarca yrtlmesi, hizmete alnmada nesnelliin salanmas, siyasal etkilerin ve kayrmalarn nlenmesi yolunda ok ciddi ve nemli bir adm atlmtr. Kariyer ve yeterlik temel alndnda devlet memurluuna girite nesnellii ve frsat eitliini salamak zere mfettilik, hesap uzmanl, Dileri ve Hazine meslek memurluklar gibi kariyer oluturan kadrolar dnda kalan ve kurumlararas ortak grev unvanlarna sahip kadrolar iin Kamu Meslek Memurluu Giri Snavlarnn (KMS) almas ve niversite giri snavlarna benzer biimde

552

dzenlenerek merkezi bir sistem iinde yaplmas da kabul edilmitir. Bu uygulama ilk kez 2000 ylnda yaplmtr. Eitim Kamu kesiminde hizmet ii eitim Devlet Personel Bakanlnca hazrlanan ve 1984 ylnda yrrle giren Hizmet i Eitim Genel Plan erevesinde yrtlmektedir. nsangcne yaplan bir yatrm olarak hizmet ii eitim, personelin niteliinin iyiletirilmesine katkda bulunarak, onlarn verimini artrmay ve st grevlere hazrlanmalarn amalamaktadr. Bu ama gerekletirildiinde zaman ve kaynak savurganl azaltlabilir, dolaysyla hizmetin nitelii iyiletirilebilir. Hizmet ii eitim konusu yukarda szn ettiimiz genel plan dorultusunda zorunlu tutulmu gibi grnse de kamu kurulularnn yeterli bte olanaklarna sahip olmamalar, nitelikli eitici personel bulmada karlatklar glkler, st ynetim dzeylerinde bulunanlarn eitimin nemini kimi kez kavrayamam olmalar hizmet ii eitime gereken nemin verilmesini nlemektedir. VII. Kamu Ynetiminin Yeniden Yaplanmas zellikle kinci Dnya Savandan sonra d dnyaya hzl al ve sosyo-ekonomik deimelerin zorlamas ile balayan ve gnmzde Avrupa Birlii ve dnya ekonomisiyle btnleme abalar iinde younlaan ynetimin yeniden yaplanmas istekleri ile karlalmtr. Yukardaki erevede, kinci Dnya Savann sona ermesiyle balayan sre iinde gerekletirilen ilk almalar unlardr: Neumark Raporu (1949), Thornburg Raporu (1949), Roy Blough Raporu (1950), Barker Raporu (1951), Martin-Cush Raporu (1951), Gruber Raporu (19511952), Giyas Akdeniz Raporu (1952), Baade Raporu (1959), Chailleux-Dantel Raporu (1959), Mook Raporu (1962), Fisher Raporlar (1962), Podol Raporu (1963). Grld gibi bu ilk dnem almalar daha ok Trkiyeye gelen yabanc uzmanlarca yaplmtr. Bunlarn ou kurumsal gereksinmelere ilikin olarak hazrlanm raporlar olmakla birlikte, yine de tm ynetim sisteminin gzden geirilmesine ynelik almalara nclk etmeleri asndan nem tarlar. Biraz da yukarda saylan raporlarn etkisiyle, bu dnemde nemli bir giriim, kamu ynetimi personelinin eitimini, ynetim alannda aratrma ve yaynlar ile Trk ynetiminin ada ynetim anlayna uygun olarak gelimesini salayc almalar yapmak amacyla 1952 ylnda Birlemi Milletler rgt ile Trk Hkmeti arasnda imzalanan bir teknik yardm anlamas uyarnca Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstitsnn (TODAE) kurulmu olmasdr. Bu giriim, Trkiyede kamu ynetimi biliminin gelimesi yolunda atlm en nemli ve somut adm olmutur. Ancak bu tarihten sonradr ki ncelii Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinin ald, eitli yksek retim kurumlarnda kamu ynetimi bamsz ders ve aratrma konusu olmutur.

553

ok partili sisteme ara veren askeri ynetimin arln duyurduu 1960a gelinceye dek, ynetimin temel ilevlerinden olan planlamann, zerinde ok tartlmasna karn, bir hkmet politikas olarak gelitirilmesinden kanlmtr. Buna karlk, ynetimin tanm iinde yer alan egdm bir Koordinasyon Bakanl kurularak salanmaya allmtr. Bu bakanlk beklenen yarar salamaynca kaldrlm, planlama ilevi de ynetimdeki yerini, ancak, 27 Mays 1960 askeri hareketi sonrasnda, 30 Eyll 1960da Devlet Planlama Tekilatnn (DPT) kurulmasyla almtr. Bylece, bu tarihten balayarak lkenin kalknmas beer yllk planlar erevesinde ele alnmtr. Ynetim kavramnn znde planlama sreci yer almaktadr. Ynetimin temel ilevlerinden biri olan planlama, amalarn ve hedeflerin kesin bir biimde ortaya konmasn salamaktadr. Amalar ve hedefler kesin bir biimde ortaya konmadka, gerek kaynaklarn ussal olarak kullanlmasnn salanmas gerekse teki ynetim ilevlerinin srdrlmesi o lde gleir. te 1960a gelinceye dek planlama ilevi hem ulusal kalknma boyutunda hem de ynetsel planlama boyutunda olduka yadsnm durumdayd. Tek parti dneminin sanayi planlar dnda planlama belki de yalnz kentlerin imar planlama almalar olarak dar ve kstl bir anlamda ele alnyordu. Hem planl kalknma hem de Devlet Planlama Tekilat 1961 Anayasas ile gvenceye alnmtr. Anayasann DPTye verdii grev, Hkmete kabul edilen hedefleri gerekletirecek uzun ve ksa vadeli planlar hazrlamak olmutur. 27 Mays hareketi iinde ynetimle ilgili bir baka nemli gelime de 13 Aralk 1960ta kurulmu olan Devlet Personel Dairesidir (bugnk Devlet Personel Bakanl). Personel ynetimi alannda nemli bir ilke olarak grlen yeterlik ilkesinin gelimesinde nemli ilevler stlenecei dnlerek kurulan bu merkezi personel kuruluu kendisinden beklenen grevleri son yllara gelinceye dek eitli nedenlerle istendii biimde yerine getirememitir. Ancak yine de, daha sonra byk lde yozlatrlan, Devlet Memurlar Kanununun olumasnda rol oynam bir kurulu olmutur. Bu dnemde Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits, ynetimin yeniden biimlenmesi, ya da yaygn syleyile reform, almalarnn tartlp, gelitirildii, yrtld nemli bir merkez konumuna gelmitir. TODAE bu zelliini gnmze dek srdrmtr. Devlet Planlama Tekilatnn kurulmas ve planlama almalarnn balamasyla kalknma hedefleri ortaya konmu, sra bu hedefleri gerekletirecek bir rgtlenmeye gelmiti. O tarihe dek yaplm olan blk prk almalar, deien toplumsal ve ekonomik yapyla varolan ynetsel yap arasnda bir denge kurulmasna yardmc olmam, ancak belki belli konularda uyanlmasn salamtr. Genel bir almaya temel olmak zere DPTnin nclnde 1961 ylnda dari Reform ve Reorganizasyon Hakknda n Rapor hazrlanmtr. Bu rapor daha nce yaplan parac almalardan ayr olarak tm merkez rgtn kapsayan ve MEHTAP ksa adyla ynetim tarihine geen rapora n olmutur.17 Bakanlar Kurulunca ngrlen ve TODAEnin nclnde ve ynetiminde hazrlanan MEHTAP Raporu bir yllk bir sre iinde tamamlanarak 24 Nisan 1963te

554

Babakanla sunulmutur. Aratrmann iki temel amacndan biri merkezi hkmet grevlerinin dal biimi, baka deyile, rgtlenme biimini saptamak, ikincisi ise bu daln kamu hizmetlerinin verimli biimde yrtlmesine olanak verip vermediini incelemektir. MEHTAP Raporu, merkezi hkmet rgtnn kurulu ve grevlerini Merkezi Hkmet Tekilatnn Genel Yaps, Ortak Grevler, Geleneksel Grevler, Mali ve ktisadi Grevler, Grevlerdeki Eksiklik ve Eksikliin Sebepleri, Tekliflere Gre Merkezi Hkmet Tekilatnn Ald Biim ve Yaplmas Gereken Baka Aratrmalar ana balklar altnda sektr leine gre ele almaktadr. MEHTAP Raporu, planl dnemin balangcn simgelemekte ve bunu ynetimin rgtlenme ilevinin belirlenmesiyle tamamlamaya almaktadr. Merkezi hkmet rgtnn kurulu ve grevlerini genel bir adan ele almas, birimlerin i yaplarna ve ileyilerine sorunun btn iinde bakmas asndan nemli bir alma olarak Trk ynetim tarihine gemitir. Asl olarak biimsel rgt ele alarak incelemesi ve birtakm neriler getirmesi, nc ynetim bilimcilerin ekonomi ve verimlilik anlayna uygun dmektedir. Gerekten de geleneksel ynetim anlaynn ekonomi ve verimlilik asndan soruna bakmas ynetim biliminin nclerinin yetitii A.B.D.de de MEHTAP benzeri almalarn yaplmasna neden olmutu. 1911 ylnda kurulan Taft Komisyonu, 1921de karlan Bte ve Muhasebe Yasas, 1937 Brownlow Ynetim Komitesi, 1949 I. Hoover ile 1955 II. Hoover Komisyonlarnn kurulmas bu anlayn bir sonucudur. MEHTAP da bir nc alma olarak gnmze dek sren yeniden dzenleme almalarn etkilemitir. Bu almalar genelde ynetimde insan esini, evrenin etkisini ve rgtsel davrann mekanik olmayan ynlerini yeterli lde hesaba katmamlardr. Makina benzeri bir verimlilik anlay insanlarn ilerinden ok az doyum elde ettikleri bir atmosfer yaratr. Kald ki gerek MEHTAP gerekse daha sonra yaplan almalar makina benzeri bir verimlilik anlayn bile salayamamlardr. nk bu almalarn nerileri byk lde uygulamaya sokulamamtr. MEHTAP Raporu genelde, reformun temel koulunu st yneticilere balamtr. st yneticiler her trl toplumsal snf ve katmanlardan, siyasal balant ve dncelerden arnm varsaylmtr. Ayrca bu kiilerin ynetimi yeniletirmenin bilincinde, yeterli say ve nitelikte bir toplumsal katman gibi deerlendirildii grlmektedir. Ancak gerekte st ynetim dzeylerinde siyasal balant ve dncelerin younluu, st ynetim dzeylerinde bulunanlarn ounun ciddi bir ynetim eitiminden gememi bulunmalar, bu varsaymdan hareketle bir yere varlamayacan daha sonraki yllarda gstermitir. Planl dneme girilmesiyle birlikte bilimsel yntemlerle yaplan aratrmalarla hz kazanan ynetsel yeniden dzenleme abalar planlarda da yerini bulmutur. rnein Birinci Be Yllk Kalknma Plannda (1963-1967) yeniden dzenleme ilkeleri ve yntemleri saptanmtr. Bunlar arasnda, amalara uygun rgt kurulmas ve almalarn planl ve egdml olmas; i vermeyi, yetitirmeyi ve verimi deerlendirmeyi temel alan bir personel siyasas saptanmas; yetki ve sorumluluklarn ak bir biimde kurulmu olan

555

ynetsel snrlara uygun olarak datlmas; iblm ve ibirliinin salanmas; aktarlan yetki ve grevlerin balantlarnn sk bir biimde kurulmas, buna uygun bir denetim dzeninin kurulmas; ynetime srekli ekidzen verilmesi iin ynetsel yapda srekli ve dzenli bir izlemenin uygulanmas saylmaktadr. Bu ilkelere ve MEHTAP Raporunun nerilerine uygun olarak 1964 ylnda Devlet Planlama Tekilat yaps iinde dareyi ve dari Metotlar Yeniden Dzenleme Komisyonu oluturulmutur. Bu komisyonun, merkezi ynetim ve yerel ynetimlerin dzenlenmesine ilikin ilke ve nerileri dorultusunda yaplan dzenlemeler snrl kalmtr. kinci Be Yllk Kalknma Plan (1968-1972), ekonomik ve toplumsal amalara tam olarak ulalabilmesi iin balca ynetsel ve ekonomik kamu birim ve kurulularnn yeniden dzenlenmesi bata gelen bir etken olarak grlmektedir demektedir. Planda dareyi Yeniden Dzenleme balnn Durum blmnde, yeniden dzenleme almalarnn nem ve gereinin ak olmakla birlikte, bunun, ynetim ve rgt basamaklarnda yer alan insan esinin yetersizliklerini gidermeye yeterli olmad belirtilmektedir. nc Be Yllk Plan (1973-1977), ynetimin bir btn olarak grevinin, sanayileerek kalknma seimiyle, Anayasann kiilere tand toplumsal ve ekonomik haklar en iyi badatracak biimde hzl, nitelikli ve verimli olarak i grmesi ve kalknmann bilinli bir hzlandrcs olmas gerektiini sylemektedir. Bu amac salayacak reform almalarnn 1977 ylna dek sonulanaca da ngrlmtr. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan (1979-1983), kendinden nceki planlarda yer alm bulunan ynetimin ada toplumsal-ekonomik yapya uydurulmas gereini yinelemekte, bunu salamak amacyla Devlet Personel Dairesinin Merkezi Kamu Ynetimini Gelitirme Birimi niteliini kazanacak biimde yeniden dzenleneceini ve yeniden dzenleme almalarnn Devlet Planlama Tekilat sorumluluunda ve Devlet Personel Dairesinin yakn ibirlii ile yrtleceini ngrmekteydi. Beinci Be Yllk Kalknma Plannda (1985-1989), kendisinden nceki planlarda ngrlenlere ek olarak brokratik ilemlerin basitletirilmesi, kurulularn ilevleriyle uyumlu insangc planlamas ve buna uygun kadro ve unvan standartlatrlmas, grev, yetki ve sorumluluklarn snrlarnn belirlenmesi gibi konular da yer almaktadr. Altnc Be Yllk Kalknma Plan (1990-1994) dnemi iin kamu ynetiminin, ekonomik kalknmayla uyumlu, bilimsel aratrmalara dayal, gelien ve deien toplumsal gereksinmelere yant verebilecek nitelikte, hizmette birlik ve yetki devri esaslarna gre oluturulacak bir yaplanmaya kavuturulmas ngrlmektedir. Ayrca kamu ynetiminde verimlilii artrc nlemler alnmas, hizmetlerin daha nitelikli ve ekonomik bir biimde yrtlmesi gerektii zerinde durulmaktadr. Altnc Plan, devlet-yurtta ilikilerinde kolaylatrc nlemler ile ussal bir personel politikas oluturulmasn da ngrmektedir.

556

lkemiz 2000li yllara Yedinci Be Yllk Kalknma Plan ile girmitir. Yedinci Be Yllk Kalknma Plannn hazrlklarnn yapld zel uzmanlk komisyonlarndan biri olan Kamu Ynetiminin yiletirilmesi zel htisas Komisyonu Raporu 1994 ylnda DPT tarafndan yaynlanmtr. Bu raporda, 2000li yllara hazrlanan kamu ynetiminin kkl reformlara konu olmas gerektii belirtilerek gerekli neriler yaplmtr. Bu neriler Planda ksmen yer almakla birlikte, grlen birey var ki planlarda yazlanlarla gerekletirilenler arasnda byk farkllklar vardr. nerilenler, eitli nedenlerle, byk lde gerekletirilememitir. 2001-2005 yllarn kapsayan Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, 2001-2023 dnemini kapsayan uzun erimli bir gelime stratejisinin ilk plann oluturmaktadr. Yaynlanan bu plan, dnyada kkl ekonomik ve toplumsal deimelerin yaand bir dnemde hazrlanmtr. Cumhuriyetimizin 100. yldnmn kutlayacamz 2023 ylna dek uzanan uzun erimli gelime stratejisi, dnyada yaanmakta olan kapsaml ve hzl deiimi gznnde bulundurarak, ekonomik ve toplumsal dnmlerin ynlendirilmesinde nemli bir ilevi stlenmektedir. Trkiyenin bu dnemde nemli yapsal dnmleri gerekletirebilmesi durumunda, yllk ortalama yzde 7 dolaynda byme hz salamas ve 1998 ylnda 3200 Amerikan dolar bulan kii bana gelirini, 2023 ylnda Avrupa Birlii lkeleri dzeyine yaklatrmas beklenmektedir. Ancak zellikle 2000 yl sonlarnda ve 2001 yl balarnda ardarda yaanan iki ekonomik bunalm dneminde birey bana den ulusal gelir 3000 Amerikan dolarnn altna dmtr. Plan stratejisine gre, Trkiyenin dnem sonunda ulaaca 1,9 trilyon Amerikan dolar dolayndaki GSMH dzeyi ile dnyann ilk on ekonomisi arasna girmesi ngrlmektedir. Sekizinci Plan dnemi, toplumun yaam kalitesinin ykseldii, kesintisiz ve istikrarl byme srecine girildii, Avrupa Birlii srecindeki temel dnmlerin gerekletirildii, dnya ile btnlemenin saland ve lkemizin dnyada ve blgesinde daha gl, etkili ve saygn yer edindii bir dnem olarak planlanmtr. Plana gre, bu dnemde, kamu hizmetlerinin sunumunda yurttalarn mutluluu temel alnarak, hizmetlerin niteliine ve sonulara odaklanlacak, kamu ynetiminin etkililii ve halk zerindeki gvenilirlii gelitirilecektir. Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmasnda verimlilik, etkililik ve tutumluluun dolaysyla performansn artrlmas; kamu kurum ve kurulularnda grev ve rgt yaplar arasnda uyum salanmas; gerekli say ve nitelikte igren altrlmas; igrenlerin bilimsel ve teknolojik gelimeler nda eitimlerinin salanmas; alanlarn performanslarn etkili bir biimde lecek bir sisteme ulalmas; yetki aktarm ve esneklikle birlikte hesap verme sorumluluunun ve ynetsel saydamln salanmas; kamu yneticilerinin ve alanlarnn siyasa ve strateji oluturma yeteneklerinin gelitirilmesi; kamu hizmetlerinin sunumunda nitelik anlaynn ve bu amaca ynelik ynetsel yntemlerin yerletirilmesi ngrlmtr.

557

Sekizinci Be Yllk Plana ek olarak, Avrupa Birliine katlma srecinde yaplmas gerekenleri sralayan bir Ulusal Program yeni oluturulmu bulunan Avrupa Birlii Genel Sekreterliince yaynlanmtr. Ulusal Program da Sekizinci Planda ngrlen hedeflere benzer hedefler gzetmektedir. Planl dnemde ngrlen ya da kimi kez balatlan almalar MEHTAP Raporuyla ilk somut rnei oluturmaktadr. MEHTAP, merkezi ynetim rgtlenmesiyle ilgili neriler getirmekteydi. Bunu tamamlayan almalar merkezi ynetimin tara rgtlenmesine, yerel ynetim kurulularna ve kamu iktisadi giriimlerine ilikin olarak yaplmtr. kinci Plan dneminde oluturulan dari Reform Danma Kurulu da kendisine verilen kamu kesiminin yeniden dzenlenmesinin genel yn ve stratejisinin saptanmas erevesinde hazrlad raporda byk lde MEHTAP Raporunun nerilerini yinelemektedir.18 Yukarda yazlanlardan da anlalaca zere planl dnemde yaplan almalar daha ok birtakm raporlarn hazrlanmas biiminde olmutur. Kukusuz, bu raporlarn getirdikleri neriler ok yararl olmu, Trk ynetimine bir ekidzen verilmesi genel kabul grm, ancak bu i bir trl gerekletirilememitir. Dzenleme nerilerinin ncs planlarn kendisi olmutur. Bylece amaca uygun dzenleme yapmak dncesine uyulmak istenmitir. Devlet Planlama Tekilat bu konuda nemli grev stlenmitir. Ancak DPT ile kamu kurum ve kurulular arasnda tutarl ilikilerin kurulamamas ve siyasal erkin tutumu bu dzenlemeleri gletirmitir. Ayrca yneticilerin ounun herhangi bir yneticilik eitimi grmemi olmalar, yenilie ak yneticilerin azl, yneticilerin genellikle statkocu, mevzuat bir ynde geleneksel bir tarzda yetimi olmalar, ynetimin yeniden dzenlemelerdeki baarsn olumsuz ynde etkilemektedir. Bu dnemde yaplan almalarda somut olarak grlen gelime, ynetsel planlama kavramnn yerlemesidir. DPTnin merkezi planlamadaki nemi, hkmetlerin plana kar olan bak alarna ve tutumlarna gre deimektedir. Ynetsel planlama ise her kuruluta kurulan Aratrma, Planlama, Koordinasyon (APK) birimleriyle zorunlu duruma gelmitir. Kalknma Plan, bu birimlerin amalarna uygun olarak ilemelerini ngrmektedir. Doaldr ki bir birimin kurulmas, onun iyi ileyecei anlamna gelmez. Burada da yneticilerin plana kar tutumlarnn eitim yoluyla gelitirilmesi gerekmektedir. Ayrca her kurumun yaps iinde rgt ve yntem almalar yapmak zere birimler kurulmutur (Organizasyon ve Metot birimleri ya da yaygn adyla O ve M). Gnmzde bu birimlerin ou APK yaps iine alnmlardr. TODAE, balangta, bu birimlerin almalarnn egdmn salayan bir merkezi kurulu olarak da hizmet vermitir. 1982de Blent Ulusu askeri hkmeti dneminde, ynetimin yeniden dzenlenmesi amacyla Bakanlar Kurulu iinde bir kk kurul oluturulmutu. Bu kurula bal olarak TODAE Genel Mdrnn bakanlnda Kamu Ynetimi Komisyonu, DPT Mstearnn bakanlnda Genel stihdam Komisyonu ve DPD Bakannn bakanlnda Personel Rejimi Komisyonu oluturulmutu. Bu komisyon arasndaki uyumun salanmas amacyla komisyon bakanlarndan oluan bir Koordinasyon Komitesi kurulmu, bakanlna da TODAE Genel Mdr getirilmiti.

558

Bu komisyonlara yardmc olmak ve uygulamalar yrtmek amacyla da kurum ve kurulularn en st yneticilerinin bakanlnda ve APK, O ve M, personel birimlerinin yneticileriyle hukuk mavirleri ve ilgili birim balarndan oluan birer alma ve uygulama kmesi dnlmt. Yukarda saylan komisyondan biri olan Kamu Ynetimi Komisyonu, bundan nceki almalardan deiik olarak yalnz rapor hazrlamak deil, dorudan kanun hkmnde kararnameler hazrlamakla da ykml tutulmutu. Gerekten de bu komisyonun hazrlad kararnamelerin nemlice bir blm daha sonra 1983te sivil hkmet dneminde (zal Hkmeti) karlm ve kamu ynetimi ilk kez hemen btnyle yeniden rgtlenmitir. Bu ereve iinde dzenlemeye Babakanlk rgt de girmek zere tm bakanlklar, yerel ynetim kurulular ve KTler konu olmutur. Ayrca Babakanlk yaps iinde dareyi Gelitirme Bakanl adyla merkezi bir birim kurularak ynetimi gelitirme abalarna sreklilik kazandrlmak istenmitir. zal Dneminde, kamu ynetiminin yeniden yaplanmas ve idar ilemlerin basitletirilmesi konusunda nemli reformlar gerekletirilmi; pasaport, ehliyet, tapu ve nfus ilemleri basitletirilmi, birok alanda kolaylatrc, brokratik ilemleri ve hiyerarik kademeleri azaltc dzenlemeler sratle gerekletirilmitir. Kamu ynetimi sadeletirilmeye allm, bakanlk says azaltlarak alts Devlet Bakanl olmak zere Babakanlk dahil, toplam bakanlk says 21 adetle snrlandrlm; kadro ve unvan standardizasyonu yaplarak says neredeyse on bine dayanan kadro ve grev unvan, grev tarifleri yaplarak bin civarnda tespit edilmitir. Kanunlar yeniden bir kodifikasyona tbi tutularak gncelletirilmi ve uygulama imkn kalmayanlar ayklanmtr. Bakanlk tekiltlar, standart bir temel yap ve esasa balanmtr. Personel sisteminde tevik ve dllendirme esaslar dzenlenmi; kadrosuzluk nedeniyle terfi tkankl alm ve kadrolarn merkez birimlerinde ylmas nlenmek istenmitir. Ancak ne yazk ki, ksa bir sre sonra bizzat zal Dneminde bu olumlu gelimelerin bazlarnda geriye dn gzlemlenmi; rnein 21e indirilen bakanlk saysnn yeniden 36ya ykseltildii grlmtr. Personel Rejimi Komisyonu, devlet memurlar statlerinin salam temellere dayanmas, cret sisteminin basitletirilmesi ve reform niteliinde bir iyiletirmeye gidilmesine ilikin almalar yapmtr. Bunlarn bir kesimi yrrle girmi, bir kesimi de uygulamaya konu olmamtr. Genel stihdam Komisyonu, lkenin insan kaynaklarn verimli kullanarak, kalknma hedeflerine gre seferber etmek, kiileri yeterli bir kazan ve psikolojik bir doyum salayacak bir ie sahip klmak ve lke gereklerine uygun olarak 2000 ylna dek duyulacak gereksinmeleri kapsayacak bir istihdam politikas saptamak iin istatistiksel bilgiler salamak, ii-memur ayrmn gerekletirecek kararname hazrlamak, temel eitimi 8 yla karmak, eitimi istihdama ynelik olarak dzenlemek, yerleim

559

politikasn kr, kent ve blgeler arasnda denge salayacak biimde dzenlemek, nfus ve aile planlamas yapmak gibi konularda almalar yapmtr. 1982 Anayasas 128. maddesinin son fkrasnda, yksek yneticilerin yetitirilme usul ve esaslarnn yasayla dzenleneceini ngrerek ilk kez yksek ynetici olmak iin yneticilik eitimi grmeyi zorunlu klmtr. Bu amac gerekletirmek zere karlan bir yasa Anayasada ngrlen zorunluluu karlamad gerekesiyle Anayasa Mahkemesince iptal edilmi, ancak bugne dek yeni bir yasal dzenleme de yaplmamtr. Btn bu yaplanlarn ve yaplamayanlarn bir deerlendirmesini yapmak, yeniden yaplanmann sistemin ileyii zerindeki etkilerini deerlendirmek ve son yllarda yaanan hzl toplumsal deimelere sistemin ne lde uyabildiini belirlemek gerei, kamu ynetimi sisteminin yeniden incelenmesi zorunluluunu ortaya karmtr. Bu amala, DPT tarafndan 1988 ylnda TODAEden, Altnc Be Yllk Kalknma Planna k tutacak biimde, kamu ynetimini gelitirmek ve yeniden dzenlemek zere, o gne dek yaplm olan almalarn uygulamaya ne lde yansdn aratrmak, yaplan bu almalarn ve uygulamalarn eksik ynlerini, aksaklklarn, darboazlarn ve sorunlarn belirlemek ve bunlarla ilgili alnmas gerekli nlemleri akla kavuturmak, Avrupa Topluluklarna katlma karar alm olan Trkiyenin, Topluluklara ynetsel uyumu alannda yapmas gerekli hazrlklar saptamak zere, bir ynetim aratrmas yapmas istenmitir. Bylece konu, TODAE tarafndan bir Kamu Ynetimi Aratrma Projesi (KAYA) olarak ele alnmtr. Kamu Ynetimi Aratrma Projesi Ynetim Kurulu Genel Raporu 1991 ylnda yaynlanmtr.19 Kamu Ynetimi Aratrma Projesinin amac, kamu hizmeti gren merkezi ynetimin merkez ve tara rgt ile yerel ynetimleri etkili, sratli, ekonomik, verimli ve nitelikli hizmet grecek bir dzene kavuturmak, kamu ynetiminin gelien ada koullara uyumunu salamak, kamu kurulularnn amalarnda, grev, yetki ve sorumluluklarnda ve bunlarn blnnde, rgt yaplarnda, personel sistemlerinde, kaynaklarnda ve bu kaynaklarn kullan biimlerinde, yntemlerinde, mevzuatnda, iletiim ve halkla ilikiler sistemlerinde varolan aksaklklar, bozukluklar ve eksiklikleri saptamak ve bu konularda yaplmas gerekenleri incelemek ve nermekti. Projenin kapsamna merkezi ynetimi oluturan genel ve katma bteli kurulularla bunlarn tara rgtleri, yerel ynetimler ve teki kamu kurumlar alnmtr. KAYA, gerek ngrd amalar, gerekse bu amalar dzleminde ele ald konular asndan ok ynl ve geni ierikli bir proje zelliindedir. Aratrma srecinin olduka uzun bir sre almasna karn, btn ynetim sistemine makro llerde ve bir btnlk iinde yaklamalar bu tr projelerin en byk stnlkleridir. nk bu tr proje aratrmalarnda ynetim sisteminin yalnzca bir yn zerinde odaklalmamakta, sistemin ileme srecindeki temel belirleyici konumunda bulunan her e ayr ayr aratrma konusu yaplarak, yeni yaplanmada bunlarn ortaya karabilecei sorunlar derinlemesine deerlendirilmektedir.

560

Bu nedenle, bu tr makro lekli projelerde, eitli bilimsel szgelerden geirilerek retilen zmsel nerilerin, uygulama geerlilii yksek dzeyde bulunmaktadr. Belirtilen stnlkleri asndan KAYA Projesi, Trk kamu ynetimi zerinde ok kkl bir aratrma olan MEHTAPtan bu yana geen sredeki ynetimin evrimsel ynnn belirlenmesi ve sistemin ilemesinde karlalan temel sorunlara k tutma greviyle, ortaya koyduu sonular ynnden ayr ve zel bir nem tamaktadr. KAYA Raporunda benimsenen ve lkenin ynetim gerekleriyle uyum iinde bulunduu varsaylan balca ilkeler unlardr: (1) Devlet ynetiminde merkezi ynetimin stlenecei rol, toplumsal deiim gereklerine uygun olmal ve bu alanda merkezi ynetim grevleri yeniden ele alnmaldr. (2) Merkezi ynetimin tara kurulular, yetki ve grevler asndan glendirilmeli, grevsel etkililik tabana yaylarak her aamada ne karlmaldr. Bu yaklam iinde, yerel ynetim kurulularnca gerekletirilebilir nitelikteki grevler de bu kurululara aktarlmaldr. (3) Merkezi ynetim rgtlenmesinde, hizmette birlik ve btnlk ilkesi, etkililii salamann balca yollarndan birisi olarak deerlendirilmeli, egdm kolaylatran bir yapsal gelitirme modeli temel alnmaldr. (4) Kamu ynetiminde ortak saylabilecek grevler, ynetimin daha salkl ve kolay ilemesini gerekletirebilecek bir anlayla ele alnmaldr. (5) Ynetimin en nemli elerinden birisi olan insan kaynaklarnn, amaca uygun biimde istihdamn salayc bir gelitirme yaklam temel olmaldr. (6) Kamu hizmetlerinde brokratik ilemlerin hzl, etkili ve nitelikli biimde yaplmasn olumsuz ynde etkileyen engeller kaldrlmaldr. Trk kamu brokrasisini incelerken verdiimiz yukardaki bilgileri gznnde tutarak zetlemek gerekirse, 1923-1950 arasndaki dnemde asker ve sivil brokratlar ile siyasal erkin adeta zdeletiini grrz. Atatrk devrimleri, bu kesimin nclnde gerekletirilmitir. Bu dnem ayn zamanda tek parti olan Cumhuriyet Halk Partisinin iktidar dnemidir. Demokrasiye geile birlikte 1950den sonra brokratlarn siyasal erk zerindeki etkisi byk lde krlmtr. Trk brokrasisi Cumhuriyet dnemi boyunca hem rgtsel olarak hem de personel says asndan bir genileme gstermitir. Osmanl dneminden kalma merkezcilik etkisini bugn de byk lde kmtr. srdrmektedir. ada uygulamalarn yannda geleneksel uygulamalar varln korumaktadr. Devlet memurluu da eskisi kadar ekicilii olan bir meslek olmaktan byk lde

561

Kreselleme, zelletirme, brokratiklemeden kanma, demokratikleme, yerinden ynetime arlk tanma, Avrupa Birliine katlma istemi gibi birtakm gelimeler, Trk kamu ynetimi zerinde nemli lde deime basks yaratmaktadr. Bu deiimin salanmasnda gsterilecek baar, toplumsal sistemin btnnde olumlu deimelere yol aacaktr. VIII. zet ve Sonu Bu yazda 78 yllk gelimesini de gzden geirerek, Trkiye Cumhuriyeti kamu ynetimi sisteminin gnmzdeki grntsn vermeye altk. Kolayca grlebilecei gibi, ok partili siyasal yaama geile birlikte kamu ynetimi anlaymzda da nemli saylabilecek deimeler olmutur. Hzla deien bir toplumda, halk ynlarnn giderek artan ekonomik istemlerinin ve siyasal deimeyle birlikte ortaya kan artan lde ynetime katlma istemlerinin karlanmas, bir bakma, kamu ynetiminin deien toplumsal koullara ayak uydurabilmesiyle gerekletirilebilirdi. Bunu gerekletirmek ok kolay deildir. Bu gl yenebilmek iin alnabilecek siyasal ve ynetsel nlemler yannda, kamu ynetimi sistemimizin zaman zaman bilimsel aratrmalar yoluyla gzden geirilmesi, bu aratrmalarn bulgularna dayanarak da ynetimin deien toplumsal koullara uyarlanabilme yeteneini artrc uygulamalar yaplmas yoluna gidilmitir. ok partili siyasal yaama geiin hemen ardndan 8 Mays 1952 tarihinde Birlemi Milletlerce kurulan Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits, hem bu trden almalarn sonucunda kurulmu olma zelliine hem de bu trden aratrmalarn yapld bir merkez olma zelliine sahip olan bir kurumumuzdur. Bu tr bilimsel almalar Devlet Planlama Tekilat ile TODAIEnin ibirlii iinde 1961 ylndan beri zaman aralklaryla yaplmtr. 1963 ylnda yaynlanm olan Merkezi Hkmet Tekilat Aratrma Projesi (MEHTAP) Ynetim Kurulu Raporu, 1971 ylnda yaynlanm olan idari Reform Danma Kurulu Raporu ile 1983 ylnda yaynlanan Kamu Ynetimi Komisyonu Raporu, yaplm olan kapsaml aratrmalarn rnekleridir. Bu aratrma etkinliklerinin en son ve kapsaml rnei de 199lde yaynlanm bulunan Kamu Ynetimi Aratrma Projesi (KAYA) Ynetim Kurulu Raporu olmutur. Btn bu almalarn amac, kamu hizmeti gren merkezi ynetimin merkez, tara ve yurtd rgt ile yerinden ynetim kurulularn, sratli, verimli ve nitelikli hizmet grecek bir dzene kavuturmak ve bu kurulularn byle bir dzen iinde i grmelerini salamak iin; kamu kurulularnn amalarnda, grevlerinde, grevlerinin blnnde, rgt yaplarnda, personel sisteminde, kaynaklarnda ve bunlarn kullan biimlerinde, yntemlerinde, mevzuatnda, iletiim ve halkla ilikiler sisteminde varolan aksaklklar, bozukluklar ve eksiklikleri saptamak ve bu konularda yaplmas gerekenleri nermek olmutur. Be Yllk Kalknma Planlarna k tutmak amacyla kurulan zel htisas Komisyonlarnn almalar da bu amalara hizmet etmektedir. Ynetimin iyiletirilmesi ile ynetsel yntem ve ilemlerin basitletirilmesi konusunun yllardan beri gndemden dmemi olmasna karn, yaplan almalardan zlenen sonulara tam olarak ulalmad da grlmektedir. Deien koullar ve gereksinmeler de gznnde tutularak kamu

562

rgtlerinin amalar, yaplar, personel, uygulanan yntemler, ilemler ile donanm ve yerleme konular asndan btncl bir yaklamla ele alnmas benimsenmelidir. Genelde tm kamu kurulularnda ortak nitelik tayan sorunlar iin unlar nerilebilir: Personelin grev, yetki ve sorumluluklar aklkla belirtilmeli, yukardan aaya yetki aktarmna nem verilmeli, ynetim-halk ilikileri gelitirilmeli, yurttalarn beyanlarna gven duyulmal, hizmet binalar yeterli olmal ve yerleme incelemeleri yaplmal, otomasyona geilmeli, mevzuat basitletirilmelidir. lkemiz Avrupa Birliine tam yelik iin bavuruda bulunmutur. Bu konuda pek ok olumsuzluklarla kar karyayz. Ancak, AB ile gmrk birlii iindeyiz. Bu durum, Trk Kamu Ynetimi asndan yeni bir uyarlanma sorunu yaratmaktadr. Btn eletirilere karn 78 ylda alnan yol az saylamaz. nemli olan her alanda ok ey baaran ve baarmakta olan Trkiye Cumhuriyetinin, 21. yzylda daha etkili ve verimli bir Kamu Ynetimi sistemini de gerekletirebilmesidir. nk kamu ynetiminin baars toplumumuzun baars demektir.

1 2

smet nn, Hatralar (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1987), s. 168-169. lk Cumhuriyet hkmeti, TBMMden 30 Ekim 1923 gn gvenoyu almtr. Bu olay

tutanaklara yle gemitir: Reis-Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinden gelmi bir tezkere vardr, okunacaktr. TBMM Riyaseti Celilesine: Tekilat- Esasiye Kanununun madde-i mahsusas mucibince Bavekalete Malatya Mebusu smet Paa Hazretleri intihap olunmutur. Marnaleyhin intihap eyledii dier vekillerin esamisi bervehi atidir. Heyet-i umumiyesi Meclis-i Alinin tasvibine arz olunur. Bavekil ve Hariciye Vekili (Malatya mebusu) smet Paa, eriye Vekili (Saruhan mebusu) Mustafa Fevzi Efendi, Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekili (stanbul mebusu) Mir Fevzi Paa, Dahiliye Vekili (Ktahya mebusu) Ferid Bey, Maliye Vekili (Gmhane mebusu) Hasan Fehmi Bey, Mdafaa-i Milliye Vekili (Karesi mebusu) Kazm Paa, ktisat Vekili (Trabzon mebusu) Hasan Bey, Adliye Vekili (zmir mebusu) Seyid Bey, Maarif Vekili (Adana mebusu) Safa Bey, Nafia Vekili (Trabzon mebusu) Muhtar Bey, Shhiye Vekili (stanbul mebusu) Dr. Refik Bey, Mbadele mar ve skan Vekili (zmir mebusu) Necati Bey. 30 Terinievvel 1339. Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal. Reis- Efendim, reye itirak eden azay kiramn adedi yz altm altdr. Reyler de yz altm altdr. ttifak tam ile heyeti vekileye itimat edilmitir (Allah muvaffak etsin sesleri. Alklar).

563

3 380. 4

Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) (Ankara: Yurt Yaynevi, 1986), s.

Tanzimat, ynetimde yasallk ve gvencenin getirilmeye alld bir dnemdir. Tebann

can ve mal gvenliinin, ekonomik urasnn korunmas, gelitirilmesi, bunun kanunlarla salanp, kanunsuz uygulamalara son verilmesi reformcu grubun balca istei idi. Bu amaca ynelik bir rgtlenme, Tanzimat Fermannn ilan ile balad ki sonuta bu geliim parlamento kurumunun da gelenek olarak temelini oluturacakt. Bkz., lber Ortayl, Trkiye dare Tarihi (Ankara: TODAE, 1979), s. 279-280. 5 Sddk Sami Onar, dare Hukukunun Umumi Esaslar (stanbul: stanbul Tercme ve

Neriyat Brosu, 1952), s. 562. 6 Sddk Sami Onarn szleriyle 1924 anayasas, kuvvet bakmndan Byk Millet

Meclisini en byk icra kuvveti saymakla beraber bir vazife ayrl kabul etmi ve Meclisin teri salahiyetini bizzat istimal edeceini; fakat icra salahiyetini kendisinin setii reisicumhur ve onun tayin edecei bir icra vekilleri heyeti marifetiyle istimal edeceini tasrih eylemitir. lga edilen kanunu esasinin Devlet ve icra kuvveti reisi sfatiyle hkmdara tand icrai vazife ve salahiyetleri de Byk Millet Meclisine vermitir Bkz. Onar, a. y., s. 568. 7 1982 anayasasnda ilk biimiyle milletvekili says 400 olarak belirlenmiti. 1983

seimlerinde de 400 milletvekili seilmiti. Daha sonra yaplan deiikliklerle milletvekili says nce 450ye sonra da 550ye ykseltilmitir. 8 9 Onar, a. y., s. 572-573. Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanlar srasyla yledir: Mustafa Kemal Atatrk (1923-

1938); smet nn (1938-1950); Celal Bayar (1950-1960); Cemal Grsel (1961-1966); Cevdet Sunay (1966-1973); Fahri Korutrk (1973-1980); Kenan Evren (1982-1989); Turgut zal (1989-1993); Sleyman Demirel (1993-2000); Ahmet Necdet Sezer (2000-). 10 Bkz. . Bozkurt ve T. Ergun, Kamu Ynetimi Szl, ed. S. Sezen (Ankara: TODAE,

1998). Sadrazam ve Babakan maddeleri. 11 Aralk 2001 itibariyle Babakanlk dndaki hizmet bakanlklar unlardr: Adalet, Milli

Savunma, ileri, Dileri, Maliye, Milli Eitim, Bayndrlk ve skan, Salk, Ulatrma, Tarm ve Kyileri, alma ve Sosyal Gvenlik, Sanayi ve Ticaret, Enerji ve Tabii Kaynaklar, Kltr, Turizm, Orman, evre. 12 Bakanlklarn zellikle tariheleri hakknda bkz., Babakanlk Basn Yayn Genel

Mdrl, Trkiye (Ankara, 1983). Bakanlklarn kurulu ve grevlerine ilikin olarak da TODAE tarafndan 1963 ylndan beri yaymlanan T. C. Devlet Tekilat Rehberine baklmaldr. Bu rehber, gncelliini korumak amacyla, 1988 ylndan beri ayrlabilir sayfalar halinde yaymlanmaktadr.

564

13

Bu kurullarn saylar ve adlar zaman iinde deimektedir. Saylanlar Aralk 2001

tarihindeki durumu yanstmaktadr. 14 Bu kurumun bnyesinde Atatrk dneminde zel statl kurumlar olarak kurulmu

bulunan Trk Dil Kurumu ile Trk Tarih Kurumu ve 1980 askeri dneminde kurulmu bulunan Atatrk Aratrma Merkezi ile Atatrk Kltr Merkezi bulunmaktadr. 15 l sistemi iin yazlm ok sayda kitap, makale ve yaplm aratrmalar bulunmaktadr

Bunlar arasnda zellikle bkz., Kurthan Fiek (ed.), Toplumsal Yapyla likileri Asndan Trkiyede Mlki dare Amirlii: Sistem ve Sorunlar (Ankara: Trk dareciler Dernei, 1976); ileri Bakanl, l Genel Ynetimi (Ankara: ileri Bakanl dzen Yaynlar, 1972). 16 KTlerin denetimi Babakanlk Yksek Denetleme Kurulunca yaplmaktadr. Kurul her yl

KTlere ilikin raporlar yaynlamaktadr. Bu raporlarda KTlere ilikin btn bilgiler yer almaktadr. En son yaynlanan rapor iin bkz., T. C. Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu, Genel Rapor 1999: Kamu ktisadi Teebbsleri, Sosyal Gvenlik Kurulular, Fonlar, Dier Kurulular (Ankara, 2001). 17 Merkezi Hkmet Tekilat Aratrma Projesi Ynetim Kurulu Raporu: Merkezi Hkmet

Tekilat Kurulu ve Grevleri (Ankara: TODAE, 1963); MEHTAP Raporuna paralel olarak hazrlatlan teki iki rapor tara kurulular ile yerel ynetimleri kapsamaktadr. Bkz., Arif Payaslolu, Merkezi darenin Tara Tekilat zerinde Bir nceleme (Ankara: TODAE ve DPT, 1966); Fehmi Yavuz, Trk Mahalli darelerinin Yeniden Dzenlenmesi (Ankara: TODAE, 1966). Bu dnemde ayrca KTlerin yeniden yaplandrlmas amacyla ktisadi Devlet Teekklleri Reform Komisyonu oluturulmu ve KTlerin eitli sorun alanlarna ilikin raporlar yaynlanmtr. 18 dari Reform Danma Kurulu Raporu: darenin Yeniden Dzenlenmesi lkeler neriler

(Ankara: TODAE, 1971). 19 Kamu Ynetimi Aratrma Projesi Ynetim Kurulu Raporu: Kamu Ynetimi Aratrmas

Genel Rapor (Ankara: TODAE, 1991).

565

Cumhuriyet'in lk Dneminde Mlk Yapnn Geliimi (1920-1950) / Yrd. Do. Dr. Nejdet Bilgi [s.334-346]
Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Devralnan Miras smanl mlki taksimatnda, eyalet sisteminden vilayet sistemine geiin balangc 1863 ylnda Tuna vilayetinin kurulmasna dayanmaktadr. Tuna vilayetini 1864de Bosna vilayeti takibetmitir. Bu vilayetlerin kurulmasyla birlikte ilk vilayet nizamnamesi de (1864) idari tarihimizde yerini almtr. Bu ilk nizamnameye gre mlki taksimat srasyla vilayet, sancak, kaza ve ky eklinde dzenlenmitir. Bu nizamname, 1871 ylnda lke apnda uygulanmak zere yeniden dzenlenerek yaynland. Bu kez sralama vilayet, sancak, kaza, nahiye ve ky eklinde yapld. Nizamnameye gre, vilayet-vali, sancak-mutasarrf, kaza-kaymakam, nahiye-nahiye mdr ve ky-muhtar tarafndan idare edilecektir. Nizamnamenin uygulamas sonunda, Rumelide 14 vilayet 44 sancak, Anadoluda 16 vilayet 74 sancak ve Afrikada da 1 vilayet 5 sancak mlki taksimatta yerlerini aldlar.1 Osmanlnn son zamanlardaki durumuna gz atldnda, 1908 yl balarnda; 31 vilayet + 7 mstakil sancak ve 7 eyalet-i mmtazeden olutuu grlr. Yaklak ayn tarihlerde (1907) Osmanl corafyasnda 124 sancak, 551 kaza, 1.195 nahiye ve 68.780 ky bulunmaktayd.2 Osmanl vilayetlerinin bir alt idari biriminin sancak olduu dnlr ve bu sancaklarn da Cumhuriyet dneminde vilayet yapldna dikkat edilirse, Osmanl vilayetlerinin Cumhuriyet vilayetlerinden ok farkl bir idari birim olduu anlalr. Nitekim 1908deki 31 vilayete bal sancak says 118dir. Mstakil sancak says da 7 olduuna gre, 1908deki toplam sancak says 125dir. Eyalet-i mmtaze seklinde adlandrlanlar ise, ya muhtariyetlerini alan, ya da baka bir devletin himayesinde bulunanlardr (Msr, Tunus, Kbrs gibi). 1908 itibariyle bugnk Trkiye Cumhuriyeti snrlar dahilinde kalan corafyadaki sancak says ise 64dr.3 Bunlara o tarihte Rus igalinde bulunan Kars, Ardahan ve Artvini (oruh) de ilave edersek say 67yi bulur. Baka bir ifade ile, 1908deki Osmanl corafyasndan, 15 yl sonraki Cumhuriyet idaresine, sancak says itibariyle yaklak %50lik bir ksm kalmtr denilebilir. Osmanl idari blnnn son ekli XIX. yzyln ikinci yarsnda olumaya balamtr. Bu idari blnte byk vilayetler ve bu vilayetlere bal sancaklar (liva veya mutasarrflklar) bulunmaktayd. Yzyln sonlarna doru mstakil mutasarrflklar ortaya kmtr. Bir vilayet gibi dorudan merkeze (Dahiliye Nezaretine) bal olan bu mutasarrflklarn says sonradan daha da artrlmtr. Nitekim 1908deki says 7 olan mstakil mutasarrflklarn, 1916daki says 21dir. 1908de 31 olan vilayet says ise, 1916da 24e inmitir.4 phesiz bu deiikliklerin temelinde, yalnzca mlki taksimatla ilgili dzenlemeler yatmamaktadr. ki tarih arasndaki Trablusgarb ve Balkan savalarnn da nemli etkisi sz konusudur. Fakat mstakil sancak saysndaki art, dikkati ekecek boyuttadr. Dolaysyla bu

566

srecin Cumhuriyet dnemindeki deiikliin balangcn, en azndan bir arka-plnn oluturduu sylenebilir. Osmanl dneminin, mlki taksimatn dzenine ilikin son nemli hukuki dzenlemesi, 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayat Kanunudur. Mlki birimler asndan ncekinden farkl olmayan yeni kanun 1929 ylna kadar yrrlkte kalmtr. Mlki taksimatla ilgili baz dzenlemelerin, zellikle mstakil sancak saysnn artrlmas ve yer isimlerindeki deiiklikler, II. Merutiyet dneminde en fazla ne kan hususlardr. Nitekim her iki husus da Cumhuriyet dnemi dzenlemelerine etkide bulunmutur. Mlki Taksimatn Hukuki Geliimi Cumhuriyet dnemi idari blnnn hukuki temeli, 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda yer almaktadr. 1921 Anayasasnn 10. Maddesine gre, Trkiye corafi vaziyet ve iktisadi mnasebet nokta-i nazarndan vilayetlere, vilayetler kazalara mnkasm olup, kazalar da nahiyelerden terekkp eder.5 Cumhuriyet dnemi idari blnnn Osmanldan farkl ele alnacann ak belirtisi 1921 Anayasasdr. nk Anayasann 13 maddesi idari taksimat ve idare ile ilgilidir. Fakat Cumhuriyet dneminde 1929 ylna kadar 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayat kanunu yrrlkte kalmtr.6 1921 anayasasndaki hkmlere gre, liva/sancak tekilat ortadan kalkm grnmekle beraber, 1924 anayasasnn uygulamaya konulduu 1924 ylna kadar fiil olarak varln srdrmtr.7 1921 anayasasnn idar taksimatla ilgili genel hkmlerine ramen, 1913 tarihli kanunun uygulandn gsteren, 9 ubat 1921 tarihli idar ballk veya deiiklikle ilgili Dahiliye Vekletinin bir yazsnda, Baz nahiye ve kaza merkezlerinde bulunan dkkn ve maaza ve han ve hamamlar tadad olunmak, varidatndan ve b ve havasndan bahs edilmek suretiyle esbab- mucibe gsterilerek hemen ekser nahiyelerin kazaya ve kazalarn livaya tahvili telgraf ve mazbatalarla taleb edilmekde ve bittabi hibirisi de tervic olunamamaktadr. Bu gibi mracaat bazan vilayt ve elviyeden de vaki olmakda bulunduundan, belirlenen kurallara uyulmas istenmektedir ki, bu kurallarn, idar taksimat dzenleyen esaslar ierdii grlmektedir. Buna gre yeni bir liva oluturabilmek iin, bu livay oluturacak kazalarn yaklak 15-20 bin km2lik bir sahaya ve 300 bin nfusa sahip olmas ve hemhudut olan livalarn da bundan daha kk kalmamas gerekli grlmektedir. Bir kaza kurulmas iin kazann 40-50 bin nfus ile 80-100 kye sahip olmas ve evresindeki kazalarn bundan daha kk kalmamas gerektii belirtilmektedir. Bu gerekelere ilaveten coraf, inzibat ve idar gerekelerin de uygun olmas, yerinde inceleme yaplmas ve btn kyleri ieren 1/200.000 lekli bir harita ilave edilmesi halinde, tekliflerin dikkate alnaca belirtilmektedir.8 Deiikliklerin 1913 tarihli dare-i Vilayat Kanununa gre yapld da ilve edilmektedir. 20 Nisan 1924 tarihli Tekilat- Esasiye Kanununa gre, Trkiye coraf vaziyet ve iktisad mnasebet nokta-i nazarndan vilyetlere, vilyetler kazalara, kazalar nahiyelere mnkasmdr.

567

Nahiyeler de kasaba ve kylerden terekkb eder.9 Anayasann bu hkmyle liva/sancak tekilat kaldrlm ve livalar vilyete dntrlmtr.10 1924 anayasasnn kabulnden ksa bir sre sonra, Dahiliye Vekletinin 17 Maysta yaynlanan iki tebliinde, vilyetlerin meclis-i umumilerinde alnan idar deiikliklerin, bir git gel halini ald ve her sene bir baka ekle sokulan deiikliklerle karkln artaca belirtiliyor ve eitli cephelerden ele alnmadan deiikliklere karar verilmemesi gerei vurgulanyor.11 Benzer bir teblide de zellikle kylerin idar ballklar ele alnmakta ve ayn konulara dikkat edilmesi istenmektedir.12 19 Nisan 1928 tarihli bir tamimle, 13 ubat 1340 (1924) tarihli tebligatn ikinci maddesi gereince, vekaletten sorulmakszn yerel kararlarla mahalle veya ky isimlerinin deitirilmemesi duyurulmaktadr.13 dari taksimat meselesinin hkmetin gndeminde de olduu, 25 Nisan 1928 tarihindeki Dahiliye btesi grmelerinde, Dahiliye Vekilinin yapt konumadan da anlalmaktadr. Dahiliye Vekili kr Kayann konumasna gre, gelimi ve medeni lkelerdeki mlki taksimatta, vilayetler veya eyaletlerin kltlmesine bizden nce balanm ve vilayetler livalara blnmtr. Vilayet snrlarnn kltlmesi, ayn zamanda demokrasinin ve halkn lehinedir. Vilayet snrlar, her vilayetin gerek genel hizmetler ve gerekse yerel hizmetlerin yerine getirilmesi kudreti ve kuvvetiyle belirlenebilir. Bu gn bu kuvvet ve kudrete sahip vilayetlerimiz ise pek azdr. Savan daha dn denilecek kadar yakn bir zamanda bitmi olmas nemli bir husustur. nk normal duruma dnlm olmas gerekir ki, u veya bu vilayetin idare kabiliyetinde olup olmad anlalabilsin. Hkmet bu meseleyle ok yakndan ilgilenmektedir. Vilayetlerin kk olmasnda halkn ok menfaati olduu aktr. Nitekim baz vilayetlerin kaldrlmas yolunda ara sra gazetelerde kan haberler yznden, halk heyecanlanmakta ve telgraflar ekmektedir. Halk bu menfaati idrak etmitir. Ancak olaanst bir idari zorunluluk neticesinde byle bir karar verilebilir. Bugn ise o idari zorunluluk sz konusu deildir.14 Btn bunlar 1929 ylnda karlan kanuna kadar, idari taksimatn hukuki ynyle ilgili nemli bir deiikliin yaplamadn gstermektedir. Yalnz, Dahiliye Vekaletinin 2 Mays 1928 tarihli nahiye tekilat hakkndaki tamimi ile vekletin lke genelinde tam teekkll nahiyeler kurmay tasarlad, bunun iin esas belirlendii duyurulmutur:15 1. Mesafe esas: Nahiye kurulacak kyler nahiye merkezine 12-15 km. mesafede bulunmaldr. Kyl ayn gnde, nahiye merkezine vararak iini grp akam kyne dnebilmelidir. 2. Kyler adedi azami 25den fazla olmamaldr. 3. Nahiyenin nfusu on binden fazla olmamaldr. Tamimde bu esasa dayanarak, vilyet dahilinde ka nahiye kurulacann tespit edilmesi ve bu tespit srasnda u hususlarn da dikkate alnmas istenmektedir: a. Nahiye merkezi olacak kyn bal kylerin mmkn mertebe orta ksmna tesadf etmesi ve ayn zamanda iktisaden gelimeye elverili olmasna dikkat edilmesi. b. Nahiyelere bal kylerin nahiye merkezine uzakl 12-15 km. uzaklnda olacana gre nahiyelerin ortalama 500 km2 olmas gerekmektedir. c. Yeni tekilt iin vilyetler dahilinde bulunan nahiyelerin yok saylaca iin vilyet dahilindeki nahiyeleri ayrntl gsterir harita, cetvel halinde bir tekilt defteri ile son sayma gre nfusu, kaza merkezine ve nahiyeye mesafeleri ve yzlmleri

568

belirtilecektir. Uygulamalara bakldnda, Dahiliye vekaletinin nahiyeler hakkndaki bu tasavvurunun, bir proje olmaktan teye gidemedii anlalmaktadr. Bu arada idar taksimattaki deiiklikler mesele olmaya devam etmi olmal ki, Dahiliye Vekleti 2 Temmuz 1928 tarihli bir teblile bu hususta uyulmas gereken kurallar duyurmutur.16 Bu kurallar, 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayat Kanununa gre yaplacak idar deiikliklerde, vilyet meclis-i umumilerinde alnan deiiklik kararlarnn, vilyete uygulanp veklete bilgi verilmesi ve vekaletin uygun grmesi zerine, kararname ile gerekletirilen deiikliklerin, sz konusu idari birimin mevcut durumu ve yaplmas istenilen deiikliin nfus, mesafe, yzlm gibi zelliklerinin ve gerekelerinin belirtilmesi gerektii eklindedir. Cumhuriyet dneminin balarnda idar taksimat dzenleyen ve Osmanl dneminden kalma kanunlar yannda, sz edilen bu ksm karar ve uygulamalar, 1929 ylndan itibaren -ok farkl olmamakla beraber- yeni bir kanunla belli bir dzene sokulmaya allmtr. 5 Mays 1929 tarihinde yaynlanan 1426 numaral Vilyet daresi Kanunu, 1924 anayasasnn ngrd idar taksimat erevesinde bir dzenleme getirmitir. Bu yeni kanuna gre, vilyetle ilgili deiiklikler Devlet urasnn mtalaas alnarak kanunla; kaza kurulmas, kaldrlmas veya baka vilyete balanmas vilyet idare heyet ve umum meclislerinin mtalaas alndktan sonra kanun ile; vilyet snrlarnn kaza merkezi ve snrlarnn deitirilmesi, nahiye kurulmas, kaldrlmas veya bunlarn merkez ve snrnn deitirilmesi, bir kazadan baka bir kazaya balanmas, ilgili vilyet idare heyet ve umum meclislerin gr alndktan sonra Dahiliye Vekaletinin karar ve Reisicumhurun onay ile; yeniden ky kurulmas, kylerin birletirilmesi, ayrlmas veya bir nahiyeden baka bir nahiyeye balanmas, vilyet idare heyet ve umumi meclislerinin gr alndktan sonra Dahiliye Vekletinin uygun grmesi ile vilyete yaplmaktadr.17 Yeni kanuna gre, vilyetin banda vali, kazada kaymakam, nahiyede mdr ve kyde muhtar bulunur. Kanunda aklk getirilen husus, vilyet merkezi olan kazann kaza tekilat ile kaymakamnn bulunup bulunmayacadr. Mesele kanunda aynen u ekilde yer almaktadr: Hkmete lzum grlen vilyet merkezlerinde dahi bakaca bir merkez kazas tekilt ve kaymakam bulunur (3. madde).18 Kanunda belirtilmemekle beraber, merkez kazalarda, kaza tekilat ve kaymakamn bulunmad yerlerde, vali ayn zamanda merkez kazann kaymakamln da stlenmi olmaktadr. Aslnda genel uygulamann da ounlukla bu ynde olduu anlalmaktadr. Ayn konunun Osmanl vilayet kanunlarnda da farkl olmad bilinmektedir. Benzer durum merkez nahiyeler iin de geerlidir. Kaza merkezi durumunda olan kasabalar kanuna gre bir nahiye addedilmekle birlikte, bu hususta kesinlik bulunmamaktadr. Fakat nahiye tekilt ve mdrnden sz edilmemektedir. Osmanl dnemi kanunlarnda da ayn belirsizlik sz konusudur. Mesel bal nahiyesi bulunmad halde, 1935 ve 1940 nfus saym sonularnda vilayetlerin merkez kazasna bal kyler, ayn zamanda merkez nahiyeye bal kyler olarak verilmektedir. ehir nfuslar bu nahiyelere dahil edilmemitir.19 Yine, hem bu saymlarda, hem de merkez kazaya bal merkez nahiyeden baka

569

nahiyelerin bulunduu sonraki saymlarda, merkez nahiyesinin/bucann merkezi olarak herhangi bir ky gsterilmemitir. Bu da gsteriyor ki, merkez kazalarda, vilyet tekilatnn altnda bir kaza tekilat ve bu kazann merkez nahiye tekilat hukuken var kabul edilmekle birlikte, bunlar ayr ayr tekilatlandrlmayp, fonksiyonlar vilyet tekilatnca stlenilmitir.20 1864ten sonra 1908e kadar nahiyeler, ky idarelerinden pek farkl dnlmedii iin bir fayda salanamad kanaati domutur. II. Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde ise bunun zdd bir anlay hakim olmu ve nahiyeler yerel idare olmaktan karlarak, genel idarenin bir birimi haline getirilmitir.21 II. Merutiyetten nce nahiye mdrleri seimle, II. Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde tayinle gelmilerdir. Nahiyelerin statsndeki bu belirsizlik, bandan beri bu birimlerden idar olarak beklenen faydann tam olarak belirlenmemi olmasndan veya bu meselenin almasndan sonra bir yntemde karar klnp uygulamann ciddiyetle gerekletirilememi olmasndan kaynakland sylenebilir.22 Ayrca idar tekiltn her aamasnda olduu gibi, nahiyelerin belirlenmesinde de temel unsurlarn corafya, insan ve iktisad artlar olduu iin, bunlardan yalnzca birisinin esas alnmasnn beklenen fayday salayamayaca aktr. 1929 tarihli Vilyet daresi Kanununun eitli hkmleri, muhtelif zamanlarda karlan kanunlarla deiiklie uramtr. Bu erevede 8 Haziran 1936 tarihinde karlan 3001 sayl kanunla 1426 sayl kanunun mlki taksimat deiiklikleri ile ilgili ksmna ilaveler yaplmtr. Buna gre, vilayetlerin adlarnn deitirilmesi Devlet uras mtalaas ile kanunla; kaza adlarnn deitirilmesi ile ilgili vilayetler idare heyetler ve umumi meclislerinin gr alndktan sonra dahiliye vekaletinin karar ve Reisicumhurun onay ile; nahiye ve ky adlarnn deitirilmesi vilayet idare heyeti ve umumi meclislerinin mtalaas alndktan sonra Dahiliye vekaletinin onay ile vilayete yaplacaktr.23 dari taksimatla ilgili deiiklikler iin kanunlarda gsterilen yntemlere pek uyulmad, yaplan uyar niteliindeki tamimlerden anlalmaktadr. Bu sebeple Dahiliye Vekaleti 10 ubat 1942 tarihli ve 3324 sayl bir tamimle, deiiklik dosyalarnn bakanla gnderilmeden nce hangi sreten gemesi ve neleri iermesi gerektiini duyurmutur. Tamimde deiiklikle ilgili teknik ayrntlar dnda, hangi llerin dikkate alnmas gerektiini vurgulayan ksm u ekildedir:24 Vilayet dare Heyeti ve Umumi Meclis (Umumi Meclis toplant halinde deilse) Daimi Encmen kararlarnda: a) Kurulacak ve kaldrlacak kaza, nahiye ve kylerle yaplacak btn fek ve ilhaklarda corafi, idari, itimai, iktisadi, zirai durum ve mnasebetler etraflca mnakaa ve tahlil edilerek mucib sebepler ona gre kanaat verecek ekilde belirtilecektir. b) Yeniden tekil edilecek kaza ve nahiyelere balanacak kylerin merkez olacak yerlere, fek ve ilhaklara da yeni balanacaklar idari merkezlere demir yolu, ose, araba yolu veya patikadan hangisiyle bal olduu, yol zerinde kn geit vermiyecek da ve sularn bulunup bulunmad bildirilecektir. c) Yeni kurulacak kaza ve nahiyelere verilecek adlarn mevcut kaza ve nahiye adlar ile iltibas etmemesine ve ztrke olmasna dikkat olunacaktr. ) Yeniden kurulmas nergelenen kaza ve nahiyelerde hkmet kona ve memurlarn aileleriyle birlikte rahata barnmasna elverili yaplar olup olmad sarih olarak ifade edilecektir.

570

Cumhuriyet dneminde 1929 ylndan sonra, idar yapy dzenleyen ikinci kanun 1949 ylnda karlmtr. Yeni kanunla birlikte hem 1929 tarihli kanun, hem de bu kanunda yaplan deiiklikler yrrlkten kaldrlmtr.25 10 Haziran 1949da kabul edilen 5442 numaral l daresi Kanunu ile, her eyden nce idar taksimatta yer alan birimlerin adlarnda deiiklik yaplmtr.26 Buna gre daha nceki kanunda (1929) geen idar birimler u adlar almtr: Vilyet: l, Kaza: le, Nahiye: Bucak. Nahiyelerin alt birimi olan kasaba ve ky ile btn idar birimlerin banda bulunan yneticilerin adlar (vali, kaymakam, mdr, muhtar) aynen korunmutur.27 1949 tarihli l daresi Kanununa gre, Trkiye corafya durumu ve ekonomi ilikileri bakmndan illere, iller ilelere, ileler bucaklara blnmtr ve bucaklar da kasaba ve kylerden meydana gelir (m. 1). Bu kanuna gre idar taksimatn deitirilmesi u ekildedir:28 l ve ile kurulmas, kaldrlmas, merkezlerinin belirtilmesi, adlarnn deitirilmesi bir ilenin baka bir ile balanmas ve snrlarnn deitirilmesi, ilgili iller idare kurullaryla genel meclislerinin mtalaalarnn alnmas ile kanunla gereklemektedir. Bucak kurulmas, kaldrlmas, merkezinin belirtilmesi, il, ile ve bucak snrlarnn ve bucak adlarnn deitirilmesi, bir kyn veya kasabann veya bucan baka bir il ve ileye balanmas, mhim mevki ve tabii arazi adlarnn deitirilmesi, ilgili iller idare kurullaryla genel meclislerinin mtalaalarndan sonra ileri Bakanlnn karar ve Cumhurbakannn onay ile gereklemektedir. Ky ve kasabalarn ayn ile iinde bir bucaktan baka bir bucaa balanmas, ky adlarnn deitirilmesi, kylerin birletirilmesi ve ayrlmas, bir ky, mahalle veya semtin o kyden ayrlp baka bir ky ile birletirilmesi, ilgili iller idare kurullaryla genel meclislerinin mtalaalarndan sonra, ileri Bakanlnn uygun grmesi ile yaplmaktadr. Kanunda illere, ilelere ve bucaklara, merkez yaplan ehir, kasaba veya kyn adnn verilecei, fakat bunlarn coraf veya tarih bir san varsa onun da isim olarak verilebilecei belirtilmitir. Bu kanunun eitli hkmlerinden anlald kadaryla il merkezleriyle, dorudan il merkezlerine bal olan bucak ve kylerin oluturduu idar alana merkez ile denilmektedir. lin genel idaresinden sorumlu olan vali, merkez ilenin idaresinden de sorumludur. Bu hususta nceden beri sregelen uygulamann devam ettii grlmektedir. Mlki Yapda Vilayet / l ve Kaza / le Seviyesindeki Deiiklikler Hem Milli Mcadele dneminde hazrlanan 1921 Anayasasnda, hem de Cumhuriyetin ilanndan sonra hazrlanan 1924 Anayasasnda, Cumhuriyet dnemi idari blnnn Osmanldan farkl ele alnaca aka ortaya konulmutur. Bu anayasalara gre, Osmanlnn mstakil sancaklar ve vilayetlere bal sancaklar, birer vilayet haline getirilmilerdir. Sancak veya mutasarrflk ise

571

ortadan kaldrlmtr. Vilayetler dorudan kazalara taksim edilmitir. Vilayetler Osmanl dnemindeki genilie sahip olmadklar iin, sancak olarak bir ara blne ihtiya duyulmamtr. 1924 ylndaki anayasal dzenlemenin yapld tarihte 74 vilayet bulunuyordu. Ancak bu say zaman iinde azalacak (1927de 63, 1935de 57, 1940-50de 63, 1955de 66) ve uzun sre 67 saysnda kalacaktr. 1980lerin sonlarnda ise, Trkiyenin geirdii sosyal ve ekonomik deiikliklerin zorlamas ve siyasi taleplerle yeniden ykselmeye balayacak ve 2000 ylnda 81e ulaacaktr.29 Mlki deiiklikler yalnzca yeni birimlerin kurulmas veya kaldrlmas eklinde olmamtr. Birok yerleim biriminin muhtelif gerekelerle isimleri de deiiklie uramtr. yle ki bu isim deiikliklerinin bilinmemesi baz bilgi hatalarna bile yol amakta, tarihi bilgilerin salkl aktarlmasn engellemektedir. Dolaysyla isim deiiklikleri de idari bln erevesinde deerlendirilmek durumundadr. dari blnle ilgili baz uygulama ve teebbsler Milli Mcadele dneminde de gndeme gelmitir. Bu erevede tespit edilebilen ilk deiiklik, 18 Austos 1920 tarihinde, Heyet-i Umumiyenin 36 numaral kararyla, Bayezid livasnn Erzurum vilayetinden ayrlarak mstakil sancak/liva haline getirilmesidir.30 26 Eyll 1920 tarihinde karlan 27 numaral kanunla, Siirt sanca mstakil liva haline getirilmitir.31 14 Aralk 1920 tarihinde karlan 40 numaral kanunla, merkezi Aksaray kasabas olmak zere, Aksaray, Arapsun ve Kohisar kazalarndan oluan Aksaray adyla mstakil bir liva kurulmutur.32 28 Kasm 1920 tarihli ve 64 numaral kanunla, Ankaraya bal ubukabat ve Zir nahiyeleri kaza haline getirilmitir.33 4 Aralk 1920 tarihli ve 68 numaral kanunla, merkezi Giresun olmak zere Tirebolu, Grele kazalar ile Karahisar- arki sancana bal Krk nahiyesinin katlmasyla Giresun mstakil sanca oluturulmutur. Ayn tarih ve 69 numaral kanunla, merkezi Ordu olmak zere, Canik sancana bal Fatsa ve nye kazalarnn rapt ile Ordu mstakil livas kurulmutur.34 9 Aralk 1920 tarihinde karlan 70 numaral kanunla Gen sancann mstakil olarak idaresi yoluna gidilmitir.35 23 Aralk 1920 tarihli ve 78 sayl kanunla Mecitz kazasna bal Ortaky, Amasya merkezine bal Varay nahiyelerinden oluan lisu ve Zileye bal Kadehir ve eski nahiyelerden oluan Devecida ve Tokata bal iftlik ve Kzlca nahiyelerinden oluan Artkova adlaryla kaza kurulmutur. lisu kazas Amasyaya, Devecida kazas Yozgata ve Artkova kazas da Tokata balanmtr.36

572

8 ubat 1921 tarihli ve 93 numaral kanunla Antep livasnn merkezi olan Antep kasabasnn ad Gaziantep olarak deitirilmitir.37 lk mecliste isim deiiklikleri ile ilgili ele alnan nemli bir kanun teklifi, Ktahya mebusu Besim Atalay tarafndan verilmitir. 14 Nisan 1921 tarihinde genel kurulda okunarak layiha encmenine gnderilen kanun teklifi Gayrmilli ehirler simlerinin Deitirilmesine Dair baln tamaktadr. 9 Mays 1921 tarihli birleimde gndeme gelen ve grlen kanun teklifi, Malatya mebusu Mustafa Beyin teklifinin de dikkate alnmasyla, bu hususun illerin genel meclislerince dikkate alnmak zere, teklifin Dahiliye Vekaletine gnderilmesiyle kabul edilmitir. Grmeler srasnda ok sayda Trke olmayan liva, ehir, kaza ve ky ismi bulunduu bunlarn Trke ile deitirilmesi gerektii vurgulanmtr. Asr saadette birok mevki isminin mesela Yesribin Medine haline getirildii, her yerin tarihi durumu, fatihlerinin ismi, corafi durumu dikkate alnarak Trke olarak isimlendirilmesi gerektii vurgulanmtr. zmir, Konya, Ankara vb. isimlerin binlerce yl nceki ecnebi isimleri olduu, hatta baz Trke isimlerin Paaelinde olduu gibi durup dururken Trakya eklinde anld, yine lm bir Kilikya isminin diriltildii belirtilmitir. Yine Gaziantepdeki Rumkale kazas gibi isimlerin de mahzurlar yaratt, nitekim seferberlikten nce hibir Rumun yaamad bu kazaya, adndan dolay bir Rum kaymakam tayin edildii belirtilmitir. Dolaysyla Trk ve Mslman vatanndaki yabanc isimlerin kaldrlmamasnn iddia-i hukuka yol aabilecei vurgulanmtr. Meselenin mecliste mi yoksa il genel meclislerinde mi grlmesi gerektii tartmalarndan sonra, mevcut kanun itibariyle il genel meclislerinin dikkatinin ekilmesi kararlatrlmtr.38 18 Haziran 1921 tarih ve 128 sayl kanunla Malatyann Akada kazasna bal Hekimhan, Hasan elebi ve elinge nahiyelerinden oluan ve merkezi Hekimhan kasabas olmak zere Hekimhan kazas kurulmu ve Malatyaya balanmtr.39 7 Temmuz 1921 tarih ve 133 numaral kanunla Anavatana iltihak eden Artvin, Ardahan ve Karsta liva tekilat kurulmu ve Idr ile Kulp kazalar Bayazt sancana balanmtr. Kanuna gre Artvin sanca: Artvin, avat ve Borka; Kars sanca: Kars, Kazman, Zaroat ve Sarkam; Ardahan sanca: Oltu, Gle ve Posof kazalarndan olumaktadr. Her sancan merkezi ayn ad tayan ehirler olarak gsterilmitir.40 27 Ocak 1923 tarihinde Lazistan livasnn isminin Rize olarak anlmasna ilikin teklif veren orum milletvekili Haim Bey, Lazistan szcnn Trkistan, Yunanistan, Arabistan gibi yzlerce ehir ve kasabay ieren bir memleket izlenimini verdii, Trk rkndan olan Rizenin Lazistan olarak anlmasnn uygun olmadn belirtmitir. Ancak yaplan oylama ile bu teklif reddedilmitir.41 Aslnda bu tarihlerde Lazistanla birlikte, liva merkezinin ad olan Rizenin de resmi yazmalarda kullanld bilinmektedir. Bu bakmdan teklif reddedilmekle ve deiiklie ilikin baka bir karara tesadf edilmemekle beraber, 1923 ylndan itibaren Rize adnn kullanm yaygnlamtr. Nitekim 1923 seim sonularna ait milletvekilleri listesinde, Lazistan deil Rize ad yer almaktadr.42

573

Resmi Ceridenin 2 Ekim 1923 tarihli saysnda yaynlanan hkmet kararyla Bursa vilayetinin Kirmast kazasnn ismi Mustafa Kemal Paa olarak deitirilmitir.43 Kesin tarihi belirlenememekle beraber 1923 yl iinde zmirin Nif kazasnn ad Kemalpaa olarak deitirilmitir.44 Cumhuriyetin ilanndan itibaren gerekletirildii tespit edilebilen idari bln veya isim deiiklikleri ise srasyla u ekildedir: Resmi Ceridenin 13 Mart 1924 tarihli saysnda yaynlanan kararname ile Maran Sleymanl kaza merkezi, Andrn nahiye merkezine nakledilerek kazann ad Andrn olarak deitirilmitir. Sleymanl ise nahiye olarak Gksun kazasna balanmtr.45 13 Aralk 1924 tarihli ve 532 numaral kanunla Mardin vilayetine bal olmak zere Reslayn kazas kurulmu ve Krkkilise vilayetine bal Mustafa Paa kazas kaldrlmtr.46 20 Aralk 1924 tarih ve 537 sayl kanunla Krkkilise vilayetinin ad Krklareli haline getirilmitir.47 Krkkilise mebusu Dr. Fuat (Umay) Bey tarafndan teklif edilen kanunun deiiklik gerekesi, Krkkilise isminin gayri milli zellikler tamasdr. Mebuslar Anadolu corafyasnda buna benzer isimler bulunduuna iaret ederek, derhal deitirilmesini istemiler, Dahiliye Vekili Recep (Peker) Bey de grlere katldn fakat bu takdirde posta ve nfus gibi bir ok hizmetlerin aksayacan belirtmi ve isim deiikliklerinin yava olmas gerektiini sylemitir. Kanuna muhalefet eden Konya mebusu Naim Hazm Bey, Krkkilise ismiyle Krklareli isimlerinin ayn mahzurlar tadn ve stelik telaffuzunun da g olduunu belirterek, hibir tarihi dayana bulunmayan bu yeni ismin konulmamasn istemi, bunun yerine ilmi bir aratrmaya ve geleneklere uygun bir isim bulunmasn teklif etmitir. Fakat bu teklifi kabul grmemi, kanun meclise sunulduu ekliyle kabul edilmitir.48 Dahiliye vekaleti 27 Nisan 1925 tarihli tamimiyle, Kngr vilayeti adnn halk arasnda telaffuz edildii ekilde, ankr olarak yazlmasn ve buna itina gsterilmesini istemitir.49 9 Mays 1925 tarihli baka bir tamimle de Saruhan vilayeti Akhisar kazas ismi ile Kocaeli vilayetindeki Akhisar kasabas isimlerinin benzerliinin ortadan kaldrlmas iin Kocaelindekinin Geyve Akhisar olarak yazlmasnn uygun grld bildirilmitir.50 Dahiliye vekaletinin 14 Temmuz 1925 tarihinde yaynlanan tamimine gre, Karahisar- Sahib vilayetine bal ivril kazas Denizli vilayetine balanmtr.51 16 Temmuz 1925 tarihinde yaynlanan baka bir tamimle, Kozan vilayetine bal ami kazas adnn Saimbeyli olarak deitirildii duyurulmutur.52 30 Mays 1926 tarih ve 877 sayl kanunla 11 vilayet lavedilerek kaza haline getirildi ve vilayet says 63e indirildi. Kaldrlarak kaza haline getirilen vilayetler unlardr: Ardahan, Beyolu, atalca, Dersim, Gelibolu, Gen, Ergani, Kozan, Mu, Siverek ve skdar.53 TBMMdeki grmelerde, vilayetlerin kaldrlmasna gsterilen gerekelerin banda, umumi gelirlerinin yetersizlii yer alm ve konu daha ok bu erevede ele alnmtr.54

574

Ayn kanunla 18 yeni ile kurulmu, 17 kazann ballklar deitirilmi ve 27 kaza nahiye haline getirilmitir.55 Bu kanunla kurulan 18 yeni kazann, bal bulunduklar vilayetlere gre adlar yledir: Elaziz: Baskil, Erturul: Glpazar, Osmaneli, Bozyk, Bozok: Sorgun, Konya: umra, Hadim, Cihanbeyli, Burdur: Bucak, Kastamonu: Kre, zmir: Torbal, Gaziantep: Nizip, Karesi: Susurluk, Mardin: Gerc, Urfa: Hilvan, Yaylak, Ankara: Polatl ve Antalya: Serik. Sz konusu 877 sayl kanunla ballklar deitirilen kazalarn, yeni balandklar vilayetlere gre isimleri u ekildedir: zmit: Gebze, Bursa: negl, Yeniehir, Edirne: Kean, Kayseri: Aziziye, Gaziantep: Besni, Malatya: Arapkir, Ein, Cebelibereket: Ceyhan, Canik: Vezirkpr, Havza, Artvin: Yusufeli, Erzincan: Ki, Gmhane: Bayburt, Zonguldak: Safranbolu, Siirt: Beiri ve Mardin: Derik. Bu kanunla nahiye haline getirilen 27 kazann bal bulunduklar vilayetlere gre isimleri yledir: atalca: Silivri, Byk ekmece, skdar: Beykoz, Abdrrahmangazi, Amasya: Ladik, lisu, Adana: Yumurtalk, Cebelibereket: Hassa, Ankara: Zir, Karesi: Erdek, Kocaeli: znik, Yalova, Bozok: Kadehri, Artvin: Borka, anakkale: Ayvack, Erzurum: Narman, Van: Hoop, Adilcevaz, Elaziz: Harput, Gelibolu: psala, noz, Tekirda: arky, Edirne: Havsa, Lalapaa, Krklareli: Pnarhisar, Silifke: Gazipaa ve Gaziantep: Halfeti. 24 Ekim 1926 tarihinde karlan 412 numaral kararname ile, merkez ilesi ile ayn ad tamayan vilayetlerin bir isimle anlmas salanmtr. Merkeziyle ayn ismi tamayan vilayetlerin muamelat ve muhaberatta karkla yol amas kararnamenin gerekesi olmutur. Bu karklklar nlemek iin karlan kararname ile, merkez kazann adn alan vilayetler ve deiiklikler u ekildedir: Erturul-Bilecik, el-Silifke, Bozok-Yozgat, Canik-Samsun, Hamidabad-Isparta, Saruhan-Manisa, Karahisar- arki-ebinkarahisar, KaresiBalkesir, Kocaeli-zmit ve Mentee-Mula. 24 Kasm 1926 tarih ve 4395 sayl kararname ile daha sonra Ar adn alacak olan Bayezid vilayetinin merkezi ok douda, ran snrna yakn ve baz kazalara uzak olmas sebebiyle, Doubayezidden Karakse kaza merkezine nakledilmitir.56 25 Haziran 1927 tarih ve 365 numaral kararname Bozok vilayetinin ad Yozgat olarak deitirilmitir.57 24 Mays 1928 tarih ve 1282 sayl kanunla, 10 yeni kaza kuruldu. Kanuna gre vilayetlere gre yeni kurulan kazalar unlardr: Artvin: Borka, Edirne: psala, zmir: Dikili, stanbul: Kartal, Beykoz, Silivri, Balkesir: Erdek, anakkale: Ayvack, Samsun: Ladik ve Mula: Dadye.58 Denizli vilayeti dahilinde bulunan Tavas kazasnn halk arasnda Parangme eklinde, Kala-i Tavas nahiyesinin de sadece Tavas eklinde anlmasnn resmi ilem ve yazmalarda baz yanllklara sebep olduu anlalmas zerine, 4 Austos 1928 tarihli bir tamimle Tavas kazas

575

isminin Tavas olarak ve Kala-i Tavas nahiyesinin isminin de yalnzca Kala olarak adlandrlmasnn uygun grld bildirilmitir.59 27 Austos 1928 tarihli kararname ile Konya vilayetine bal Cihanbeyli kazasnn merkezi Readiye kyne nakledilmitir.60 Ancak 27 Ekim 1929 tarihli baka bir kararname ile kaza merkezi bu kez, Cihanbeyliye balanan Mrselefendi nahiyesinin merkezi olan nevine nakledilmitir.61 17 Ekim 1928 tarih ve 4948 numaral tamimle isim benzerliklerinden kaynaklanan karkl nlemek iin Kayseriye bal Aziziye kazasnn ismi Pnarba, Bayezite bal Kulp kazasnn ismi Tuzluca, Adanaya bal Kars kazas isminin Kadirli ve Rizeye bal Atine kazasnn ismi Pazar olarak deitirilmitir.62 13 Kasm 1928 tarihli bir kararname ile Saimbeyli kazasnn merkezi Krleen kynden alnarak Haine nakledilmitir.63 Vilayetlere gnderilen 13 Kasm 1928 tarih ve 5901 numaral tamimle, Halk arasnda Adyaman olarak anlan Malatya vilayetine bal Hsnmansur kazasnn isminin halk arasnda sylendii gibi yalnzca Adyaman ismiyle anlmas uygun grlmtr.64 6 ubat 1929 tarihli ve 778 numaral tamimle Ankara vilayetinin Yabanabat kazasnn ismi Kzlcahamam ve Denizli vilayetinin Garbikaraaa kazasnn ismi de Acpayam olarak deitirilmitir. Gereke olarak, Kzlcahamam ve Acpayam isimlerinin eskiden beri halk arasnda sylenmesi gsterilmitir.65 Mlki taksimat ile ilgili deiikliklerin sk ve dzensiz olmas Dahiliye Vekaletini rahatsz etmi olmal ki, 26 ubat 1929 tarihli ve 1455 numaral bir tamimle, vilayet meclis-i umumilerinin toplant halinde bulunmalar dolaysyla, vilayetlerden mlki taksimatla ilgili deiiklik taleplerini 2 Temmuz 1928 tarihli ve 3001 numaral tebligat erevesinde vekalete bildirmeleri istenmitir.66 Bylece yl iindeki deiiklik taleplerinin asgariye indirilmesi dnlmse de, gelimeler fazla bir eyin deimediini gsteriyor. Dahiliye Vekaletince ubat 1929 tarihinde yaymlanan ve Trkiyenin 1929 yl balarndaki mlki yapsn gsteren listeye gre, Trkiye 63 vilayet, 338 kaza ve 750 nahiyeden olumaktayd.67 Bu listenin vilayetlere gnderilmesinden bir sre sonra, 1 Mays 1929 tarihli bir tamimle, listelerdeki vilayet, kaza ve nahiye isimlerindeki eksik ve yanl bilgilerin dzeltilerek acele vekalete gnderilmesi istenmitir.68 Krehir vilayeti dahilindeki Mecidiye kazas ile ankr vilayeti dahilindeki Mecidiye nahiyesi isimlerinin ayn olmasndan dolay posta ve telgraf haberlemelerinde yanllklara ve gecikmelere sebep olduundan, Krehir vilayeti dahilindeki Mecidiye kazasnn isminin iekda olarak deitirilmesi 11 Nisan 1929 tarihli tamimle duyurulmutur.69

576

14 Nisan 1929 tarihli ve 2604 numaral tamimle, Ktahya vilayeti dahilindeki Erigz kazasnn ismi hakknda yaplan inceleme sonucunda, bu ismin Roma ve Bizans dnemlerinde burada bulunan ve halen sz konusu kazaya 1,5 saat uzaklkta yer alan Erigz kyndeki Agrios kalesinin isminden galat olduu anlalm ve bunun zerine eski ismi olan Emet adyla anlmas uygun grlmtr.70 2 Haziran 1929 tarih ve 1509 sayl kanunla Bitlis vilayeti kaldrlarak, daha nce kaza olarak Bitlise bal olan Mu, vilayet haline getirilmitir. Sz konusu kanunla Mu vilayetine Bitlis, Varto, Bulank, Malazgirt, Mutki kazalar ile Elaz ve Siirt vilayetlerinden alnan apakur, Gen ve Sasun kazalar balanmtr. Yine ayn kanunla Ahlat kazas ile Tatvan nahiyesi Van vilayetine balanrken, Hizan kazas nahiye haline getirilerek Bitlis kazasna bal kalmtr.71 13 Ekim 1929 tarihli ve 3507 numaral kararname ile Mardin merkezine bal Kohisar nahiyesi Resulayn kazasna balanm ve kaza merkezi Resulayndan Kohisara ve Kohisardaki nahiye tekilat da Resulayna nakledilmitir. Buna gre kazann ismi Kohisar, nahiyenin ismi ise Resulayndr.72 2 Aralk 1929 tarih ve 1533 sayl kanunla Kocaeli vilayetinin Karamursal kazasna bal Yalova nahiyesi kaza haline getirilerek stanbul vilayetine balanmtr.73 Dahiliye Vekaleti idari taksimat deiikliklerinin nemli bir cephesini oluturan isim deiikliklerindeki dzensizlikleri ortadan kaldrmak iin, 31 Ocak 1930 tarihinde 223 numaral u tamimi yaynlamtr: 74 dare taksimat cetvelinin tetkikinden de anlald zere memleket dahilinde ayn isimde veyahut telaffuzu birbirine benzeyen birok kaza ve nahiye isimleri vardr. Bu benzeyiler resmi ilerde ve hususiyle telgraf ve posta muhaberelerinde birok yanllklara meydan vermektedir. Bir de Osmaniye, Mecidiye, Readiye gibi saltanat devrine ait isimler mevcuttur. Vekalet bu kabil isimlerin mahallerince kadimen zebanzet olan veyahut tabi ve corafi isimlerle tevsimini muvafk grmektedir. Binaenaleyh meclis-i umuminin ictimanda tetkikat icra edilerek yalnz vilayet, kaza, nahiye isimlerinden baka vilayetlerdeki isimlerle iltibas olanlar mnasip isimler bulunarak vekalete tetkik edilmek zere iarn rica ederim. 15 Mays 1930 tarihli ve 1612 numaral kanunla stanbul vilayetine bal olarak, Fatih, Eminn, Kadky, Beikta ve Saryer; Bursa vilayetine bal olarak da znik kazalar kurulmutur.75 4 Temmuz 1930 tarihli kararname ile Urfa vilayetinin Yaylak kazasnn merkezi bu kazaya bal Baziki nahiyesinin merkezi bulunan Hevek kyne ve ad geen nahiye merkezi de Yaylaka nakledilmitir.76 8 Eyll 1930 tarihli ve 5580 numaral kararname ile Kars vilayetine bal ldr kazasnn merkezi, civarnda bulunan ldr gl kenarna nakledilmitir.77 7 Haziran 1931 tarih ve 11210 numaral kararname ile Mardine bal Kohisar kazasnn ad teklif edildii gibi Kzltepe olarak deitirilmitir.78

577

1 Temmuz 1931 tarihli ve 11387 numaral kararname ile Afyonkarahisar vilayetine bal Aziziye kazasnn ismi Dahiliye Vekaletinin teklifi ve ura-y Devlet heyet-i umumiyesinin olumlu gr zerine Emirda olarak deitirilmitir.79 13 Eyll 1931 tarihli ve 1881 numaral bir tamimle, Isparta vilayetinin ridir kazas ismi ile Bayazt vilayetinin Idr kazas isminin benzerlikleri yznden ilemlerde ve haberlemede baz yanllklara sebep olduu belirtilerek, bu gereke ile ridir kazas adnn Eridir eklinde yazlmasnn uygun grld duyurulmutur.80 Mlki birimlerin isimlerinden kaynaklanan karklklarn giderilmesi ve merkezlerinin deitirilme kurallarna uyulmas amacyla 7 Ocak 1932 tarihinde Dahiliye vekaletince yaynlanan tamimde zetle yle denilmektedir: 1- Baz vilayet, kaza ve nahiyelerin bulunduu yerlerle tad isimlerin ayr ayr bulunmas birok yanllklara sebep olduundan vilayet dahilinde, merkezi ile tad isimleri ayr olan birimlerin isimlerinin bir listesinin dzenlenerek gnderilmesi. 2- Baz vilayetlerde nahiye merkezlerinin ilgili kanunun hkmne aykr olarak vilayetlerce deitirilmemesi.81 2 Mart 1932 tarihli ve 12333 numaral kararnamede, Tekirda ve Van vilayetlerinde Saray adyla iki kazann bulunduu ve bu durumun muamelatta yanllklara sebep olaca gerekesiyle Vandaki Saray kazas isminin Kzm Paa olarak deitirildii belirtilmektedir.82 Dahiliye Vekili kr Kaya 1932 yl Dahiliye Btesi grmelerinde 22 Haziran 1932 tarihinde yapt konumada83 vilayet tekilat denilince akla ncelikle hududu, says ve idaresinin geldiini belirttikten sonra, hududun tespiti her mntkann iktisadi ve corafi vaziyetleriyle sk bir surette mnasebettardr. Mesela, bir kasabann Pazar yerleri, herhangi herhangi limann almas mnasebetiyle deiir, vilayetlerin hudutlarnda tebeddlat olur diyor ve bu ynde incelemede bulunduklarn ilave ediyor. Konumann devamnda, ikincisi vilayetler adedi meselesidir. () vilayetler adedinin az olmas idare ve ihtiya noktasndan iyi bir esastr. Bu esasn dayand bir kaide vardr. O da vilayetin varidat mahsusas ile ihtiyacn grebilmesidir. Bu ihtiya asl olduka vilayetler adedini azaltmakta fayda vardr. Fakat bugn biz byle bir mecburiyet karsnda deiliz. Yalnz slah lazmdr eklinde grlerini ortaya koyuyor. 28 Haziran 1932 tarihli ve 2042 sayl kanunla, Hakkri vilayetinin emdinan kazas nahiye haline getirilerek, Herki ve Homaro nahiyeleri ile birlikte, ayn vilayetin Gevar kazasna balanmtr. Ayrca Mu vilayetine bal Valir ve yeni kurulacak Gnik nahiyelerinden olumak zere, Hakkri vilayetine bal olmak zere Solhan kazas kurulmutur.84 Mu vilayetinin Gen kazasnn merkezi 28 Haziran 1932 tarihli ve 8790 numaral kararname ile Derahini kynden alnarak Varamerike nakledilmitir.85 20 Mart 1933 tarihli ve 9438 numaral kararname ile Besni kazasnn merkezi kaza dahilindeki at mevkiine kaldrlmtr.86

578

Cumhuriyetin ilk yllarndaki ikinci nemli idari taksimat deiiklii, 20 Mays 1933 tarihli ve 2197 sayl kanunla gerekletirilmitir. Kanunla baz vilayetler kaldrlm, bazlarnn da birletirilerek tek vilayet haline getirilmesi yoluna gidilmitir.87 Bu kanunla el ve Mersin vilayetleri birletirilerek merkezi Mersin olmak zere el vilayeti kurulmutur. Daha nce el vilayeti merkezi olan Silifke, Silifke kazasnn merkezi haline getirilmitir. Artvin ve Rize vilayetleri birletirilerek merkezi Rize olmak zere oruh vilayeti kurulmutur. Kaldrlan Artvin vilayetinin merkez kazas, Artvin kazas haline getirilmitir. Yusufeli kazas ise Erzuruma balanmtr. Aksaray vilayeti kaldrlarak kaza haline getirilmi, Arapsun kazas ile birlikte Nide vilayetine balanmtr. ereflikohisar kazas ise Ankara vilayetine balanmtr. Nidenin rgp kazas Kayseriye balantr. Hakkri vilayeti kaldrlarak kaza halinde Gevar kazasyla birlikte Van vilayetine balanmtr. Beytebap kazas ise Siirt vilayetine balanmtr. Cebelibereket vilayeti kaldrlmtr. Vilayetin merkezi olan Osmaniye kazas, Bahe, Drtyol ve Seyhan kazalar ile birlikte Adana vilayetine balanmtr. Islahiye kazas ise Gaziantep vilayetine balanmtr. Bu ekilde kurulan Adana vilayetinin ismi, merkezi Adana olmak zere Seyhan olarak deitirilmitir. Pazarck kazas Maratan alnarak Gaziantep vilayetine balanmtr. Behisni kazas da Gaziantepten alnarak Malatya vilayetine balanmtr. ebinkarahisar vilayeti de kaldrlarak, kaza halinde Alucra kazas ile birlikte Giresun vilayetine balanmtr. Suehri ve Koyulhisar kazalar Sivas vilayetine, Mesudiye kazas da Ordu vilayetine balanmtr. Bu kanunla drt vilayetin ikier ikier birletirilerek, el ve oruh adlaryla iki ayr vilayet haline getirildii, drt vilayetin de (Aksaray, Hakkri, Cebelibereket ve ebinkarahisar) kaldrld grlmektedir. Yaplan deiikliklerle Mays 1933den itibaren vilayet says 63den 57ye inmitir. Meclis grmeleri srasnda vilayetlerin kaldrlmalar ve birletirilmelerinin sebebi olarak, ncekilerde olduu gibi yine umumi gelirlerinin dkl ve gelime kabiliyetlerinin bulunmamas gsterilmitir. Dnemin Dahiliye Vekili kr Kaya, kanuna muhalefet eden mebuslara, bunun idari, mali ve asayi zaruretleri gerei yaplm bir fedakrlk olduunu sylemi ve fedakrln Meclisce de kabuln istemitir.88 Yine 20 Mays 1933 gnl ve 2202 sayl kanunla Kocaeli ili Hendek ilesine bal Amaba ve Adapazar kazasna bal Taal, Kayalar ve Karasu nahiyeleri kaldrlm ve merkezi ncirli kasabas olmak zere Karasu ad ile yeni bir kaza kurulmutur.89 23 Mays 1933 tarihli ve 14437 numaral kararname ile Antalya vilayetine bal Aliye kazas isminin Alanya olarak deitirilmitir.90 4 Aralk 1933 tarihli ve 15382 numaral kararname ile Mula vilayetine bal Dadya kazasnn ad Data olarak deitirilmitir.91 9 Aralk 1933 tarihli ve 2347 sayl kanunla Sivas vilayetine bal Darende kazas, 1 Haziran 1934 tarihinden itibaren geerli olmak zere, bu vilayetten alnarak Malatya vilayetine balanmtr.92

579

17 Mart 1934 tarihli ve 10348 numaral kararname ile Manisa vilayetine bal Eme kazas merkezi Takmak mevkiinden Elvanlar istasyonuna nakledilmitir.93 7 Haziran 1934 tarihli ve 2500 sayl kanunla, Bayazt vilayetinin Idr ve Tuzluca kazalar bu vilayetten alnarak Kars vilayetine, Muun Malazgirt kazas da Bayazt vilayetine balanmtr.94 23 Haziran 1934 tarihli ve 2529 sayl kanunla Mua bal Bingl, Erzuruma bal at, Samsuna bal Kavak, Boluya bal Akakoca ve Giresuna bal Bulancak adyla be yeni kaza kurulmutur.95 1935 ylnda yaplan bir deiiklikle, Bayazt vilayetinin ad Arya evrilmitir. Bayazt vilayeti ile Doubayazt ilesi isimlerinin benzerlikleri dolaysyla, haberlemede karklklara yol amas zerine, vilayete Ar dana izafeten Ar ad verilmitir.96 25 Kasm 1935 tarihli kararname ile Edirne vilayetine bal Kavakl kazasnn ad Meri olarak deitirilmitir.97 nemli bir idari taksimat deiiklii de 1935 sonlarnda gerekletirildi. 25 Aralk 1935 tarih ve 2885 sayl kanunla yaplan deiiklik, 4 Ocak 1936 tarihinde yaynlanarak yrrle girdi. Kanunla be yeni vilayet, dokuz yeni kaza kurulmutur. Kanunun birinci maddesine gre kurulan dokuz yeni kaza unlardr: Hakkri vilayetine bal emdinli, Bitlis vilayetine bal Hizan ve Kotum, Diyarbekir vilayetine bal Bismil ve Eil, Van vilayetine bal Grpnar, Ar vilayetine bal Patnos ve Elaziz vilayetine bal Karakoan ve Sivrice. Bu kanunla oruh vilayeti yeni bir dzenlemeye tabi tutulmutur. Buna gre oruh vilayetinin yeni merkezi Artvin olmakta ve Borka, Artvin, avat ve Hopa kazalar ile, Erzurum vilayetinin Yusufeli kazalarn kapsamaktadr. Mevcut oruh vilayetinin merkezi olan Rize ve Pazar kazalar da, merkezi Rize kazas olmak zere Rize vilayeti haline getirilmitir. emdinli, Hakkri ve Gevar kazalar ile Siirt vilayetinin Beytebap kazasndan olumak ve merkezi lemerik olmak zere Hakkri vilayeti kurulmutur. Mu vilayetinin Bitlis, Mutki ve Van vilayetinin Ahlat kazalar ile Hizan ve Kotum kazalarndan olumak ve merkezi Bitlis kasabas olmak zere Bitlis vilayeti kurulmutur. Mu vilayetinin apakur, Gen, Solhan ve Bingl kazalar ile, Erzincan vilayetinin Ki kazasndan olumak ve merkezi apakur kasabas olmak zere Bingl vilayeti kurulmutur. Erzincan vilayetinin Plmr kazas ile Elaz vilayetinin Nazmiye, Hozat, Mazgirt, Ovack, Pertek ve emikezek kazalarndan oluan Tunceli vilayeti kurulmutur. Kanunda Tunceli vilayetinin merkezi ile ilgili olarak, cra Vekilleri Heyetince grlecek lzuma gre baka mahalle nakledilmek zere bu vilayetin merkezi imdilik Elaziz kasabasdr denilmektedir. Kanunun yedinci maddesine gre, Mu vilayetinin Sason kazas Siirt vilayetine ve Ar vilayetinin Malazgirt kazas Mu vilayetine balanmtr.98 Yeni kurulan bu 5 vilayetle birlikte 1936 yl bandan itibaren vilayet says 62ye ykselmitir. Kanunla Rize ile Artvin vilayetlerinin birletirilmesi sonucu meydana gelen Rize merkezli oruh

580

vilayeti tekrar ikiye ayrlmtr: Merkezi Rize olan Rize vilayeti ve merkezi Artvin olan oruh vilayeti. Dahiliye Vekili kr Kaya, kanunun TBMMde grlmesi srasnda, yeni dzenlemenin halkn ihtiyalarna cevap vermek iin yapldn belirtmitir.99 Tunceli vilayetinin kurulmasyla birlikte, ayn tarihte Tunceli vilayetinin idaresi hakknda 2884 sayl kanun da karlmtr. Kanun 1939 yl sonuna kadar yrrlkte kalmak zere kabul edilmitir. Bu kanun ekiyalk hareketlerinin youn olduu blgede, gvenliin salanmasna ynelik bir tedbir olarak dnlmtr.100 31 Ocak 1936 tarihli ve 11944 numaral kararname ile Elaziz vilayetine bal Palu kazasnn merkezi, bulunduu yerden kaldrlarak Kovanclar kyne nakledilmitir.101 31 Ocak 1936 tarih ve 11945 numaral kararname ile Bingl vilayetine bal Gen kazasnn merkezi Varamerik kynden Kupar kyne alnmtr. Eski kaza merkezi Varamerik, Gen kazasna bal olarak yeni kurulan Yayla nahiyesinin merkezi haline getirilmitir.102 31 Ocak 1936 tarihli ve 11949 numaral kararname ile Diyarbekire bal Bismil nahiyesi kaza haline getirilmitir.103 9 Haziran 1936 tarihli ve 3012 numaral kanunla, dokuz yeni kaza daha kurulmutur. Bal bulunduklar vilayetlere gre yeni kazalar unlardr: Ankaraya bal ankaya, Antalyaya bal Gndomu, Balkesire bal Manyas, Burdura bal Yeilova, stanbula bal Eyp, Kastamonuya bal Karg, Kocaeline bal Glck, anakkaleye bal Yenice ve Orduya bal Glky.104 30 Eyll 1936 tarihli ve 12579 numaral kararname ile Arya bal Doubeyazt kazasnn merkezi, bulunduu yerden kaldrlarak ayn kaza dahilinde ve eski merkeze 4,5 km uzaklktaki Transit istasyonuna nakledilmitir.105 Nisan 1937de 12933 numaral kararname ile Elaziz vilayetine bal Karakoan kazasnn merkezi, Zelhdr kynden Ohu nahiyesinin merkezi bulunan Tepe kyne ve Ohu nahiyesi merkezi de yeni merkezin adyla anlmak zere Aalahan kyne nakledilmitir.106 15 Nisan 1937 tarih ve 12945 numaral kararname ile Diyarbekirin Ergani Osmaniye kazasnn ad Ergani, Elaziz vilayeti Ergani Madeni kazasnn ad da Maden olarak deitirilmitir.107 19 Nisan 1937 tarih ve 12946 numaral kararname ile Bitlis vilayetine bal Kotum kazasnn merkezi, Kotum kynden Tatvan nahiyesinin merkezi Tatvan kyne, Tatvan nahiyesinin merkezi de Kotum kyne kaldrlm olup, her ikisi de yeni adlaryla anlacaktr.108 20 Mays 1937 tarih ve 13020 numaral kararname ile Erzurum at kazasnn merkezi at kynden vilayet merkez kazasna bal Akale kasabasna, Akale nahiye merkezi de at kyne kaldrlmtr. Her iki birim yeni merkezlerinin adlaryla anlacaktr.109 9 Haziran 1937 tarihinde kabul edilen 3223 numaral kanunla, Mardinde merkezi Hazak olmak zere dil ve merkezi amrah olmak zere Mazda, Erzurumda merkezi Bayrakdar olmak zere

581

Karayaz, Diyarbekirde merkezi Melki olmak zere nar ve Tuncelide merkezi Mameki olmak zere Kalan adyla be yeni kaza kurulmutur.110 10 Aralk 1937 tarihinde, cra Vekilleri Heyetinin 7806 sayl kararnamesiyle Elaziz beldesinin ad Elaz ve 7789 sayl kararnamesiyle Diyarbekir beldesinin ad Diyarbakr olarak deitirilmitir. Karar 31 Aralk 1937 tarihinde bir tamimle duyurulmutur.111 11 Mays 1938 tarihinde kabul edilen 3383 sayl kanunla, Malatyaya bal Kemaliye ve Erzuruma bal Tercan kazalar Erzincan vilayetine balanmtr.112 20 Mays 1938 tarihinde kabul edilen 3393 sayl kanunla Siirt vilayetinde merkezi Sason kazasnn Hazo nahiyesi olmak zere Kozluk ve merkezi Ziyaret olmak zere Baykan; sparta vilayetinde ise merkezi Eirdir kazasna bal Stler nahiyesi olmak zere Stler kazalar kurulmutur.113 29 Temmuz 1938 tarihli ve 13984 sayl kararname ile, Bingl vilayetine bal Bingl kazasnn ad Karlova olarak deitirilmitir.114 20 Aralk 1938 tarihinde Diyarbakrn Eil kazas merkezi Dicle nahiyesinin merkezi olan Piran kyne ve Dicle nahiyesinin merkezi de Eil kyne kaldrlmtr.115 Ayn tarihli bir kararname ile, yeni kurulan Stler kazasnn merkezi Stler kasabas, Baykan kazasnn merkezi Siyanis ky ve Kozluk kazasnn merkezi de Hazo olarak belirlenmitir. Garzan kazasnn merkezi ise, ad Kurtalan olarak deitirilen Aynkasr ky olmutur. Eski Garzan kazasnn merkezi, Garzan nahiyesinin merkezi haline getirilmi ve Kurtalan kazasna balanmtr.116 1923-38 dnemindeki vilayet kaldrlma ve kurulmalarnda genel bir istikrarszlk vardr. Kaldrlan birok vilayetin daha sonra grlen lzum zerine tekrar kurulduu grlmektedir. On bir vilayetin kaldrld 1926 Tekilat- Mlkiye Kanunu grmelerinde fikirlerini dile getiren Erzurum mebusu Mnir Hsrev (Tkin) Beyi zaman hakl karmtr. Hsrev Bey meclisteki konumasnda, gelir noksanlnn bir vilayeti kaldrmak iin yeterli sebep olmadn, baz yerleri idare edebilmek iin vilayet tekilatnn gerekli olduunu savunmu, Ardahan, Kozan ve Dersim (Tunceli) vilayetlerini buna rnek gstermi, zellikle Dersim vilayetinin kaldrlmasndan sonra, asayi temininin zor olacan belirtmitir. Bu tarihten yaklak on yl sonra, Dersim vilayetinin, yeniden Tunceli vilayeti adyla, asayiinin temini iin hususi bir kanunla birlikte kurulmas, yine bu tarihten yetmi yla yakn bir zaman sonra asayi ve snr gvenlii gibi gerekelerle Ardahan vilayetinin tekrar kurulmas, Mnir Hsrev Beyin grlerindeki isabeti gstermektedir.117 Dolaysyla, idari taksimattaki dzenlemelerin aceleyle veya yalnzca mali gerekelerle yaplm olmas; mlki, siyasi, iktisadi ve corafi faktrlerin dikkate alnmamas istikrarszln temel sebebi olarak gsterilebilir. 15 Mays 1939 tarihli kararname ile Kemaliye kazasna bal li nahiyesi Kuruay kazasna balanmtr. Kuruay kazasnn merkezi li kazas adyla anlmak zere, nahiye merkezi olan li

582

kyne ve li nahiyesi merkezi de Kuruay nahiyesi adyla anlmak zere Kuruaya nakledilmitir. Ayn tarihli baka bir kararname ile, Bitlisin Mutki kazasnn merkezi, Hur kynden Mirta kyne kaldrlmtr.118 10 Haziran 1939 tarihli 2/11192 sayl kararname ile Tuncelinin Ovack kazasnn merkezi olan Plr ky beldesinin ad Mareal akmak olarak deitirilmitir.119 7 Temmuz 1939 tarihinde kabul edilen 3711 numaral kanunla Hatay ili kuruldu. Merkezi Antakya olan Hatay vilayeti skenderun, Krkhan, Reyhaniye, merkezi Ordu olan Yaylada, Drtyol ve Hassa kazalarndan olumaktayd. Bu erevede Drtyol kazas Seyhan vilayetinden alnarak, Islahiye kazasna bal Hassa nahiyesi de kaza haline getirilerek Hataya balanmtr.120 20 Ekim 1921 tarihli Ankara itilafnamesiyle Fransz mandas altna giren Hatay, 23 Haziran 1937de Trk Fransz garanti andlamasnn Cenevrede imzalanmasyla bamsz olmutu.121 28 Haziran 1943 tarihinde kabul edilen 4444 sayl kanunla, Balkesirin Bigadi nahiyesi, merkezi Bigadi kasabas olmak zere kaza haline getirilmitir.122 25 Haziran 1945 tarih ve 4769 sayl kanunla kurulan 8 yeni ilenin bal bulunduklar illere gre adlar yledir: Kastamonu: Abana, anakkale: an, oruh: Ardanu, Yozgat: Yerky, Hatay: Altnz, Ordu: Perembe, Giresun: Keap ve Edirne: Lalapaa.123 13 ubat 1946da kabul edilen 4869 sayl kanunla 10 yeni ile kurulmutur. Yeni kurulan ilelerin bal bulunduklar illere gre adlar u ekildedir: Gaziantep: Ouzeli, Kastamonu: Azdavay, Erzurum: rtl, Afyon: uhut, Bolu: Seben, Malatya: Doanehir, Erzurum: Tekman, Aydn: Koarl, Kayseri: Sarz ve ankr: Eskipazar.124 30 Aralk 1946 tarihinde kabul edilen 4993 sayl kanunla Tunceli il merkezi geici olarak bulunduu Elaz kasabasndan Kalan kasabasna nakledilmitir. Ayn kanunla Ktahya iline bal merkezi Altnta olmak zere Altnta ilesi kurulmutur.125 11 Haziran 1947de kabul edilen 5071 sayl kanunla 15 yeni ile kurulmutur. Bal bulunduklar illere gre ilelerin adlar yledir: Hatay: Samanda, Yozgat: ayralan, Sivas: mranl, Bolu: Mengen, Denizli: Gney, Isparta: Keiborlu, Kayseri: Yeilhisar, Nide: amard, Antalya: Gazipaa, Trabzon: aykara, Aydn: Germencik, zmir: Knk ve Kiraz, oruh: Fndkl ve Krehir: Hacbekta.126 22 Kasm 1948 tarihli ve 3/8276 sayl Bakanlar Kurulu karar ile Nide iline bal Arabsun kazasnn ad Glehir olarak deitirilmitir.127 20 Ekim 1949 tarihli ve 10011 numaral Bakanlar Kurulu kararyla, Bolunun Mengen ilesinin Trkbeli merkezinin ad Mengen olarak deitirilmitir.128

583

22 Ekim1950 tarihli genel nfus saym sonularna gre, Trkiye 63 il, 497 ile, 1.418 bucak ve 34.252 kyden olumaktadr.129 Sonu Cumhuriyetin ilk dneminde mlki taksimatn hukuki erevesi, genelde 1921 ve 1924 anayasalar ile, zelde ise 1913, 1929 ve 1949 tarihli vilayet kanunlar ile belirlenmitir. Zamanla kan aksaklklarn ara dzenlemelerle giderilmeye alld grlmektedir. Kurtulu sava yllarndaki deiikliklerin daha ok livalarn mstakil hale getirilmesine ve milli olmayan isimlerin deitirilmesine ynelik olduu grlmektedir. Cumhuriyetin ilanndan sonra hem isim deiiklikleri younlam, hem de vilayet saysnn azaltlmas yoluna gidilmitir. 1924 ylnda 74 olan vilayet says 1933 ylnda 57ye kadar inmise de, 1936 ylnda 62ye karlmtr. 1939da Hatayn Anavatana katlmasyla birlikte say 63e ykselmitir. Cumhuriyetin ilk dnemindeki idari taksimatla ilgili deiiklikler bunlarla snrl kalmamtr. Dnem ierisinde ok sayda yeni ile kurulmu, baz yerleim birimlerinin merkezleri deitirilmi veya yeni yerleim birimlerine tanmtr. Dnemin ortalarndan itibaren deiikliklerin azalmas, mlki taksimatta belli bir istikrarn salandn gstermektedir. 1 lber Ortayl, Trkiyede Tara Ynetim ve Yneticiliinin Evrimi, Toplumsal Yapyla

likileri Asndan Trkiyede Mlki dare Amirlii, Ankara 1976, s. 19. 2 Tevfik avdar, Osmanl Dneminde Nfus Bilgileri, Osmanl, IV, Yeni Trkiye Yaynlar,

Ankara 1999, s. 556. 3 Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri, I, Anadolunun dari Taksimat,

Ankara 1988, s. 136-140. 4 Tuncer Baykara, Cumhuriyet DnemindeTrkiye Mlki Taksimatnn Gelimesi,

Hacettepe Beeri Bilimler Dergisi, 10/3 (Haziran 1980), s. 116. 5 Ceride-i Resmiye, 7 ubat 337, nr. 1, s. 2. Suna Kili-A. eref Gzbyk, Trk Anayasa

Metinleri, Senedi ttifaktan Gnmze, Ankara 1985, s. 92. Yeni Trk Devletinin bu ilk anayasasnda nahiyenin bir veya birka kyden olumas yannda, bir kasabann da nahiye olduu belirtilmektedir (a.g.e., s. 93). 6 7 Vecihi Tnk, Trkiyede dare Tekilat, Ankara 1945, s. s. 258. Nitekim, Mill Mcadeleden hemen sonra 25 Aralk 1922de toplanan Saruhan Livas

Meclis-i Umumisi zabtlarnda, 1921 anayasasnn sz konusu hkmne ramen, Saruhandan liva ve idarecisinden de mutasarrf olarak sz edilmektedir. Bkz. Saruhan Meclis-i Umumisi Birinci Devre-i ctimaiyesine Mahsus Zabt Hulsas, Manisa (ty), s. 2-3. 8 Ceride-i Resmiye, 21 ubat 337, nr. 3, s. 4.

584

9 10 11 12 13 14 15 16 10. 17 18 19

Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 128. Dahiliye Vekaleti, dare Taksimat 1936, Ankara 1936, s. 7-8; Baykara, a.g.m., s. 118. Resmi Ceride, 17 Mays 1340, nr. 70, s. 8. Resmi Ceride, 17 Mays 1340, nr. 70, s. 9. dare, 1/1 (Nisan 928), s. 23-24. dare, 1/1 (Nisan 928), s. 70-71. dare, I/2 (Mays 1928), s. 135-136. Ayrnt iin bkz. Fek rtibat ve lhak Muamelat Hakknda, dare, I/4 (Temmuz 1928), s. 9-

dare, II/13 (Nisan 1929), s. 455-456; Dstur, nc Tertip, C. 10, s. 842-43. dare, II/3, s. 456. Manisa rnei iin bkz. TCBGD, Genel Nfus Saym Manisa Vilayeti 20 lk Terin 1935,

stanbul 1940, s. 6, 8; BUM, Genel Nfus Saym 20 lk Terin 1940 Vilayetler, Kazalar, Nahiyeler ve Kyler tibariyle Nfus ve Yzey l, Ankara 1944, s. 459, 461. 20 1944 idare taksimatna gre Trkiyedeki bucak says 937dir. Bu rakam, vali ve

kaymakamlar tarafndan idare edilen il ve ile merkezlerine bal ky gruplarnn veya merkez bucaklarnn ilave edilmesiyle 1. 400 olmaktadr. Bkz. A. Kemal Varnca, Ky Tekilat ile Bucak Tekilatnn lgi ve Balants, dare Dergisi, XVI/176 (Eyll-Ekim 1945), s. 59. 21 22 Varnca, a.g.m., s. 54-56. ileri Bakanlnn 1944 yl btesinden karlan hesaplara gre, 940 bucaktan

yalnzca 14nde tekilat bulunmaktadr ki, bu da mdr dnda birer tahrirat ve nfus ktibinden ibarettir. Dierlerinde mlk tekilat adna sadece mdr bulunmaktadr. Varnca, a.g.m., s. 61. 23 24 25 26 27 T. C. Resmi Gazete, Say 3331 (16 Haziran 1939), s. 6645. dare, 14 (ubat 1942), s. 3378-79. T. C. Resmi Gazete, S. 7236 (18 Haziran 1949), s. 16434. T. C. Resmi Gazete, S. 7236 (18 Haziran 1949), ss. 16429-34. 1935 ylnda dilde zletirme abalar erevesinde Vilayet = l, Kaza = le, Nahiye =

Kamun, Karye = Ky, Vali = lbay, Kaymakam = lebay ve Nahiye mdr = Kamunbay olarak

585

adlandrlmtr. Osmanlcadan Trkeye Karlklar Klavuzu, lk, V/27 (Mays 1935), s. 106. Bu kelimeler dnemin resm yaynlarnda ve basnda yaygn olarak kullanlmtr. Bu erevede ehir = ar ve Belediye reisi = arbay olarak adlandrlmtr. 28 29 30 T. C. Resmi Gazete, S. 7236 (15 Haziran 1949), s. 16429. DEnin ilgili tarihlerdeki nfus saym veya milletvekili seim sonularna gre. Dstur, nc Tertip, I, Ankara 1953, s. 36; TBMM Kavanin Mecmuas, C. 1, Ankara

1943, s. 419. 31 32 33 34 35 36 37 38 Dstur, nc Tertip, I, s. 56-57; Ceride-i Resmiye, 28 ubat 1337, nr. 4. Dstur, nc Tertip, I, s. 72; Ceride-i Resmiye, 21 Mart 1337, nr. 7. Dstur, nc Tertip, I, s. 110; Ceride-i Resmiye, 4 Nisan 1337, nr. 9. Dstur, nc Tertip, I, s. 113; Ceride-i Resmiye, 4 Nisan 1337, nr. 9. Dstur, nc Tertip, I, s. 114; Ceride-i Resmiye, 4 Nisan 1337, nr. 9. Dstur, nc Tertip, I, s. 123; Ceride-i Resmiye, 11 Nisan 1337, nr. 10. Dstur, nc Tertip, I, s. 146; Ceride-i Resmiye, 7 Mart 1337. I. Dnem Zabt Ceridesi, IX, s. 269-271; Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi Milli

Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, I, Ankara 1994, s. 697-700. 39 40 41 42 803. 43 44 Resmi Ceride, 1/28 (2 Terin-i evvel 1339), s. 1. Kasabt ve Kur statistiki 1339 zmir, Nafiz Mustafa Matbaas, zmir (zahat ksmnn Dstur, nc Tertip, II, s. 57-58. Dstur, nc Tertip, II, s. 66. oker, Trk Parlamento Tarihi 1919-1923, I, s. 720-721. Kzm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dnem 1923-1927, III, Ankara 1995, s.

altnda fi Eyll 340 yazmaktadr) s. 30. 45 46 Resmi Ceride, 2/65 (13 Mart 1340), s. 2. Resmi Ceride, 2/81 (7 Knun- sani 1341), s. 2; Ankara 1925, s. 28.

586

47 3, s. 33. 48 s. 34. 49 50 51 52 53

Resmi Ceride, 2/82 (14 Knun- sani 1341), s. 1; Dstur, nc Tertib, C. VI, s. 49;

Muzaffer Gkman, 50 Yln Tutana, stanbul 1973, s. 33; Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas, C.

Ali Galip Baltaolu, Atatrk Dnemi Valileri (29 Ekim 1923-10 Kasm 1938), Ankara 1998,

Resmi Ceride, 3/119 (17 Haziran 1341), s. 3. Resmi Ceride, 3/119 (17 Haziran 1341), s. 3. Resmi Ceride, 3/138 (14 Temmuz 1341), s. 327. Resmi Ceride, 3/140 (16 Temmuz 1341), s. 2. TBMM Kavanin Mecmuas, C. 4, Ankara 1941, s. 932-33; Baykara, a.g.m., s. 119;

Gkman, a.g.e., s. 46. 54 55 56 Baltaolu, a.g.e., s. 35. TBMM Kavanin Mecmuas, C. 4, s. 932-35; Gkman, a.g.e., s. 46. Dstur, 3. Tertip, C. 8, Ankara 1946, s. 11. Ar li Merkez lesi dari Corafyas, dare

Dergisi, 20/196 (Ocak-ubat 1949), s. 259. 57 58 TBMM Kavanin Mecmuas, C. 5, Ankara 1939, s. 44. Trkiye Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas, C. 6, Ankara 1928, s. 246; dare, 1/6

(Eyll 928), ss. 37-53; Gkman, a.g.e., s. 55; Kzm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM III. Dnem 1927-1931, II, Ankara 1995, s. 457. 59 60 61 62 63 64 65 66 dare, 1/5 (Austos 928), s. 2. dare, 1/6 (Eyll 928), s. 16. dare, 2/19, (Terinievvel 929), s. 1204. dare, 1/7 (Terinievvel 928), s. 10. dare, 1/8 (Terinisani 928) s. 36. dare, 1/8 (Terinisani 928), s. 67. dare, 2/11 (ubat 929), s. 186. dare, 2/11 (ubat 929), s. 203.

587

67 68 69 70 71

dare, 2/11 (ubat 929), ss. 235-274. dare, 2/14 (Mays 929), s. 624. dare, 2/13 (Nisan 929), s. 489. dare, 2/13 (Nisan 929), s. 490-491. dare, 2/15 (Haziran 929), s. 711-712; Baltaolu, a.g.e., s. 35; Dstur, 3. Tertib, X, s.

1797; Gkman, a.g.e., s. 61. 72 73 dare, 2/20 (Terinisani 929), s. 1344; dare, 2/19 (Terinievvel 929), s. 1218-19. dare, 2/21 (Kanunuevvel 929), s. 1415-16; Gkman, a.g.e., s. 62. (Resmi Gazete, 9

Aralk 1929). 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 dare, 3/22 (Kanunusani 1930), s. 45. dare, 3/26 (Mays 1930), s. 840-41. dare, 3/28 (Temmuz 1930), s. 1428. dare, 3/30 (Eyll 1930), s. 1757. dare, 4/39 (Haziran 1931), s. 502. dare, 4/40 (Temmuz 1931), s. 863. dare, 4/42 (Eyll 1931), s. 1106-7. dare, 4/46 (Knunusani 1932), s. 67-68. dare, 5/48 (Mart 1932), s. 286. dare, 5/51 (Haziran 1932), s. 651. dare, 5/52 (Temmuz 1932), s. 819; Dstur, 3. Tertip, C. XII, s. 915; Fahri oker, Trk

Parlamento Tarihi TBMM-IV. Dnem (1931-1935), I, Ankara 1996, s. 256; Gkman, a.g.e., s. 67. 85 86 87 88 dare, 5/52 (Temmuz 1932), s. 877. dare, 6/60 (Mart 1933), s. 1380. dare, 6/62 (Mays 1933), s. 584-85; Baltaolu, a.g.e., s. 35-36. Baltaolu, a.g.e., s. 36-37.

588

89

dare, 6/62 (Mays 1933), s. 591; oker, a.g.e., I, s. 256-57; TBMM Kavanin Mecmuas, C.

12, Ankara 1934, s. 351. 90 91 92 257. 93 94 257. 95 dare, 7/76 (Temmuz 1934), s. 1127-28; Dstur, 3. Tertib, C. XV, s. 1290; Trk dare, 7/73 (Nisan 1934), s. 490. dare, 7/76 (Temmuz 1934), s. 1012; Dstur, 3. Tertib, C. XV, s. 1120; oker, a.g.e., I, s. dare, 6/65 (Austos 1933), s. 1092-1093. dare, 7/70 (kinci Knun 1934), s. 94. dare, 7/70 (kinci Knun 1934), s. 11; Dstur, 3. Tertib, C. XV, s. 67; oker, a.g.e., I, s.

Parlamento Tarihi, 1931-35, C. I, s. 257. 96 Ar li Merkez lesi dari Corafyas, dare Dergisi, 20/196 (Ocak-ubat 1949), s.

260da ve birok Ansiklopedinin Ar maddesinde deiiklik tarihi 1938 eklinde verilmekle beraber, 25 Aralk 1935 tarihli kanunda Ar eklinde gemektedir. 97 98 dare, 8/93 (Birinciknun 1935), s. 2096. T. C. Resmi Gazete, Say 3197 (4 Kanunusani 1936), s. 5902; Dstur, nc Tertip, C.

17, Ankara 1936, s. 171-173; Baltaolu, a.g.e., s. 37. 99 Baltaolu, a.g.e., s. 37.

100 T. C. Resmi Gazete, Say 3195 (2 Kanunusani 1936), s. 5892-3; Dstur, nc Tertip, C. 17, s. 165-170; Baltaolu, a.g.e., s. 38. 101 dare, 9/97 (Nisan 1936), s. 497. 102 dare, 9/97 (Nisan 1936), s. 497-8. 103 dare, 9/97 (Nisan 1936), s. 513-14. 104 T. C. Resmi Gazete, Say 3330 (15 Haziran 1936), s. 6640; Dstur, nc Tertip, C. 17, s. 1209; dare, 9/100 (Temmuz 1936), s. 1074-5; Gkman, a.g.e., s. 79. Bu kazalara bal kyler iin bkz. T. C. Resmi Gazete, Say 3367 (28 Temmuz 1936), s. 7001-4. 105 dare, 9/103-104 (Birinci ve kinci terin 1936), s. 1313. 106 dare, 10/110 (Mays 1937), s. 552.

589

107 dare, 10/110 (Mays 1937), s. 554-55. 108 dare, 10/110 (Mays 1937), s. 555. 109 dare, 10/111 (Haziran 1937), s. 627. 110 dare, 10/113 (Austos 1937), s. 806; TBMM Kavanin Mecmuas, C. 17, Ankara 1937, s. 935. 111 dare, 10/118 (kinciknun 1938), s. 125; Dstur, nc Tertib, C. 19, Ankara 1938, s. 136-7. 112 dare, 11/123 (Haziran 1938), s. 464; Dstur, nc Tertib, C. 19, s. 668. 113 Dstur, nc Tertib, C. 19, s. 701; Gkman, a.g.e., s. 89. 114 dare, 11/124 (Temmuz 1938), s. 634. 115 dare, 12/130 (kinci Knun 1939), s. 61. 116 dare, 12/130 (kinci Knun 1939), s. 62-64. 117 Baltaolu, a.g.e., s. 38. 118 dare, 13/134 (Mays 1939), s. 575. 119 dare, 13/135 (Haziran 1939), s. 646. 120 Dstur, nc Tertib, C. 20, s. 1711-15; dare, 13/136 (Temmuz 1939), s. 759-760, 764; Gkman, a.g.e., s. 107; Gotthard Jaeschke, Trkiye Kronolojisi 1938-1945, ev. Ayegl Koak, Ankara 1990, s. 13. 121 Jaeschke, a.g.e., s. 12. 122 T. C. Resmi Gazete, Say 5444 (1 Temmuz 1943); TBMM Kavanin Mecmuas, C. 25, Ankara 1943, s. 558. Gkman, a.g.e., s. 115. 123 TBMM Kavanin Mecmuas, C. 27, Ankara 1945, s. 758: T. C. Resmi Gazete, Say 6047 (3 Temmuz 1945); Gkman, a.g.e., s. 119; Cumhuriyetin 50. Ylnda Ordu 1973 l Yll, Ankara (ty), s. 28. 124 Dstur, nc Tertip, C. 27, Ankara 1946, s. 964; T. C. Resmi Gazete, Say 6237 (20 ubat 1946); Gkman, a.g.e., s. 120. 125 TBMM Kanunlar Dergisi, C. 29, Ankara 1947, s. 258; T. C. Resmi Gazete, Say 6498 (6 Ocak 1947).

590

126 TBMM Kanunlar Dergisi, C. 29, s. 704; T. C. Resmi Gazete, Say 6635 (18 Haziran 1947); Gkman, a.g.e., s. 128. 127 T. C. Resmi Gazete, Say 7074 (8 Aralk 1948), s. 1. 128 T. C. Resmi Gazete, Say 7352 (12 Kasm 1949), s. 1. 129 Trkiye Cumhuriyeti Bavekalet statistik Umum Mdrl, 22 Ekim 1950 Umumi Nfus Saym Vilayet, Kaza, Nahiye ve Kyler tibariyle Nfus, (yty), ss. 57-395.

591

Trkiye'de Mahall darelerin Geliimi / Yrd. Do. Dr. Veysel K. Bilgi [s.347-356]
Polis Akademisi / Trkiye Giri ahalli idareler, lkemizde son yllarda zerinde ska konuulan, tartlan konulardan biridir. yle ki sadece son yllarda mahalli idarelerin yeniden yaplandrlmas, merkezi idare ile grev, yetki ve kaynak paylam vb. konularda yaplan almalar (kitap, makale, tebli vs.) sralansa rakam yzlere ulaacaktr. Bu konunun bu derece gndemde oluu, gncelliini korumas o konuda sorunlarn olduu anlamna da gelmektedir. Tabii sorunlar iyi tespit edebilmek, iyi tehisler konmasna, bu da tarihi kkenlerin ve srecin gzel bir biimde tahliline baldr. Bu gerekten hareketle, gnmz mahalli idarelerini iyi tanyabilmek, sorunlarna k tutabilmek amacyla lkemizdeki mahalli idarelerin tarihi seyri bata Osmanl ve Cumhuriyet dnemleri olmak zere iki ana balk altnda bu yazda incelenecektir. Ayrca Osmanl dnemi ncesine de ok ksa olarak girite yer verilecektir. I. Osmanl Devleti ncesi Dnem Eski idare ve hukuk sistemimizde belediye tekilatnn grevlerini hisbe (ihtisap) messesesi yerine getirmekteydi. Kelime anlam itibariyle hesap, hesaba ekme, sorumluluk, bir ii srf Allah rzas iin yapma1 gibi anlamlara gelen hisbe, bir sosyal hizmet messesesi olarak iyilii emretmek ve ktlkten sakndrmak grevi biiminde halifenin yarg yetkisini tamamlayc olarak velayetl hisbe ad altnda anlagelmitir. Bu grevi yerine getirene de Muhtesip denmektedir. O halde hisbe (ihtisap) devletin yrrlkteki hukuk kurallarn icra, aykr hareketlerden sakndrma ve belde ahalisinin ilerini slam hukuku esaslar erevesinde kontrol etmek grevi eklinde tarif edilebilir. Tariften de anlalaca zere muhtesibin gnmz polisine yakn grev ve yetkileri vardr. Hatta muhtesip ltart, borcun ifas, hile gibi konularda ortaya kan uyumazlklara bakabilmekte, dolaysyla bir ynyle yarg organna destek olan, onun tamamlaycs ve ayn zamanda snrl da olsa yargsal yn de olan bir kurum olarak karmza kmaktadr. Ancak muhtesip bu grevlerini kadya bal olarak yapar.2 Muhtesip olarak atanacak kiilerde, Mslman, tam ehliyetli, erkek, adil, muktedir, ilim ve erdemli olmak gibi artlar aranmaktadr.3 Muhtesibin grevleri korumak ve kontrol etmekle ykml olduu haklarn mahiyetine gre kamu haklar, zel haklar ve karma nitelikli olan sosyal gvenlik ve genel adap ve ahlaka ilikin

592

olanlar olmak zere ksma ayrlabilir. Birincisine yasak olan muamelelerin nlenmesi, ikincisine aldatma gibi gayr meru fiillerle insanlarn zarar grmelerinin nlenmesi, ncsne de ihtikrn nlenmesi rnek olarak verilebilir.4 slam medeniyetinin bir rn olan hisbe tekilat, grld gibi gnmz belediyelerinden daha geni grevleri olan, belediye hizmetlerine ilave olarak i gvenlik hizmetlerini de bnyesinde barndran bir messesedir. Hisbe tekilatnn izlerini slamn ilk dnemlerinde grmek mmkndr. Bizzat Hz. Peygamber, Hz. meri Medineye, Sad b. As da Mekkeye muhtesip olarak tayin etmitir. Hz. mer zamannda bu tekilat, dier bir ok idari ve mali alanda olduu gibi, daha da gelimi, sonraki slam devletlerinde de hem daha sistematik bir hal alm hem de genilemitir. rnek olarak Abbasilerde Darulhisbe ad altnda tekilatlanm, Fatmi ve Eyyubilerde merkez ve tara tekilatlar oluturulmutur. Trk devletlerinde de hisbe tekilat ayn minval zere slam hukuku esaslarna gre bir gelime gstermitir. Seluklularda hkmeti tekil eden on divandan birisi Divan- Muhtesiptir. Bu birim gerek Anadolu Seluklularnda gerekse Memlklerde idari yapda yer almtr.5 II. Tanzimata Kadar Osmanl Dnemi Yukarda belirtilen ihtisap kurumu aynen Osmanl Devletinde de muhafaza edilmitir. Muhtesip, ihtisap aas ya da ihtisap emini olarak adlandrlan grevliler kad tayin olunan her yerde istihdam olunmulardr. Yukarda ksaca deinilen grev ve yetkilerle donatlan muhtesipler klasik belde ilerinde ve yarg konularnda kadnn yardmcs olarak almlardr. 1826 ylnda htisap Nezareti kuruluncaya kadar ihtisap ileri iltizam usul ile bir yllna isteklisine mukataa bedeli karlnda ihale edilmitir. htisap aas ihtiya duyduklarnda kol olanlar adyla bilinen yardmc memurlar vastasyla grevlerini ve bu arada ihtisap resmini toplamakta idiler. Bu grevliler zellikle merkezde narh koyma konusunda sadrazamn emri altnda hareket ederler ve gerekirse sadrazam, kad ve ihtisap aas ile birlikte ehirde kol gezerlerdi.6 Osmanl Devletinde de muhtesibin grevleri; adli grevler, dini hayatla ilgili grevler ve esnafn denetimi, iyeri ama ruhsat verme, ihtisap rsumu toplama ve bunu gerekli yerlere harcama, kyafet, posta ileri, salk hizmetleri gibi iktisadi ve sosyal nitelikli olmak zere ok eitliydi.7 Yenieri tekilatnn ilgasndan sonra doan lzum zerine zellikle ehirdeki denetimi ve kamu gvenliini salamak iin ihtisap aal, ayn ad tayan bir nizamname ile htisap Nezaretine dntrlmtr. Bu deiiklikle ihtisap aasnn ad ihtisap nzr olmu ve bu sistem zamanla dier vilayetlere de temil edilmitir. 1845te Polis Tekilat ve ertesi yl Zabtiye Mirlii kurulunca ihtisap nezaretinin baz grevleri yeni kurulan bu kurululara devredilmi ve ihtisap nezaretinin grevleri daha ok narh koyma gibi esnaf ilgilendiren konulara hasredilmitir. htisap nezareti 1850de Zabtiye Nezaretine balanm, 1854te de ehremanetinin kurulmasyla ilga edilmitir.8 ehrin su ve imar ilerinden sorumlu grevliler olarak ehremini ad Fatih Kanunnamesinde de gemektedir ve bu manada ehreminlii 1831de kaldrlmtr.9 Ancak yeni kurulan ehremaneti Batdan aktarlan modern anlamda belediye tekilatnn ilk nvesi olan bir messesedir. Abdulmecit zamannda kurulan

593

ehremaneti ile kadlarn belediyeye ilikin grev ve yetkileri bu kuruma verilmitir. 1855te ntizam- ehir komisyonu kurulmu, ardndan 1857de Altnc Daire-i Belediye adyla bir kurum daha kurulmu ve bina ve kadastro ileri ile grevlendirilmitir. Nihayet 1868de yaplan yeni bir dzenlemeyle merkezi ehremanetinin kontrolnde stanbulun eitli yerlerinde ehremaneti kararlarn icra edecek 14 belediye idaresi kurulmas ngrlmtr.10 III. Tanzimat Dnemi Tanzimat dneminde belediye devletin nclnde yrtlen brokratik reformlarn bir eseridir. ehirde mahalli idare, siyasi-hukuki bir kavram ve sosyal-idari bir kurum olarak Orta a Avrupasnn son dnemlerinin rndr. Bu anlamda belediye Trkiye tarihinde ge gelien bir kurumdur. Bizde tara ynetiminde mahalli idare gelenei bir bakma belediye dnda domutur. Bu mahalli idare gelenei 19. yzylda vilayet, liva, kaza idare meclisleri ve muhassllk meclislerinde mahalli halk temsilcilerinin idareye katlmyla olumutur.11 Yukarda deinildii gibi 1855te kurulun ehremanetinden istenilen sonu elde edilemeyince 1857de Altnc Belediye Dairesi adyla Beyolu ve Galata Belediyesi kuruldu. Altnc Belediye Dairesi denmesi, Mustafa Reit Paa ile Ali Paann Parisin sekin bir semti olan Altnc Daire denilen blgesinde ksa bir sre oturmu olmalarndan dolay idi. Bu daire ehremanetinin bir ubesi olarak kurulduu halde dorudan doruya Babaliye baland. Altnc Belediye Dairesi bizde kurulmaya balanan belediye tekilatnn ilk rneini oluturur. Denenen bu sistem 1868de karlan Derseadet dare-i Belediye Nizamnamesi ile stanbulun dier semtlerine de temil edilmeye alld. Ancak tam baarl olunamad. Bu nedenle 1877de Dersaadet Belediye Kanunu karld. Bu kanunla stanbul yirmi belediye dairesine ayrld ve Beyolu-Galata semtlerindeki Altnc Belediye Dairesinin ayrcal kaldrld. Bu kanun da tam olarak uygulanamad. Bunun zerine 1878de stanbul tekrar on belediye dairesine ayrld. Bu model kk baz deiikliklerle kinci Merutiyete kadar devam etti. kinci Merutiyette ehremaneti tekrar yirmi daireye ayrldysa da bir sre sonra bundan vazgeilerek dokuz belediye dairesinde karar klnd.12 Taraya gelince, byk ehirlerde ayanlk veya ehir kethdal, kk yerlerde ise ky kethdal, kad ve muhtesibin yannda anlmaya deer. ehir kethdalar 19. yzyla kadar halkla hkmet arasnda vergi ve askerlik gibi konularda araclk ediyorlard. ehir kethdalar ya da ayanlar, belde halknn temsilcisi olduklar iin, belediye reisi olarak da nitelendirilebilirler.13 stanbul dndaki yerlerde modern anlamda belediyelerin kurulmasna 1870ten sonra balanmtr. 1871 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayt Nizamnamesi ile vilayet ynetimi yeniden dzenlenirken ayn zamanda tara belediyelerinin de yasal temeli oluturulmaktayd. Buna gre vali, mutasarrf ve kaymakamn bulunduu her ehir ve kasabada bir belediye meclisi ngrldyse de tam olarak uygulanamad. 1875te karlan Nahiyeler Nizamnamesi ile kk yerleim yerlerinde de belediye tekilat kurulmak istendi ancak bunda da tam olarak baarl olunamad. ehir ve kasabalarda yaygn olarak belediye tekilatnn kurulmas 1877 tarihli Vilayetler Belediye Kanunu ile

594

gerekletirilmitir. Bu kanunun anayasal dayana olan 1876 tarihli Kanun-i Esasinin 112. maddesi seimle ibana gelen belediye meclislerinden sz etmekteydi. Belediyelere tzel kiilik veren bu kanun bugn yrrlkte olan 1580 sayl Belediye Kanununun 1930da kabul edilmesine kadar yrrlkte kald.14 Osmanl ehir idaresinde mahalle; mektebi, medresesi, mescidi, ars ve pazar ile bir btnd. Mahallenin merkezi ve sembol Mslmanlar iin cami, gayr mslimler iin ise kilise veya havra idi. ehirlerdeki kadlara karlk mahalle ynetiminden de imamlar (gayr mslim mahallelerde kocaba ve papazlar) sorumluydu.15 II. Mahmut Dnemi ile birlikte kadlarn yetkilerindeki azalmaya paralel olarak imamlarn da yetkileri yeni kurulmakta olan muhtarla gemeye balad. Muhtarlk ad ile ilk tekilat 1829da stanbulda kuruldu. Bu tarihten sonra stanbulda Mslman mahallelerde evvel ve sani adyla ikier mahalle muhtar seildi. Gayr mslim mahallelerde ise kocabalar ve papazlarn stats 1864 tarihli Vilayt Nizamnamesine kadar bir deiiklie uramadan kald. Tarada ilk muhtarlk tekilat 1833te Kastamonu sancanda kuruldu. Bu tarihten sonra muhtarlk tekilat dier vilayet ve sancaklarda da kurulmaya baland.16 En nemli grevleri blgedeki asayii salamak ve halkla hkmet arasnda araclk etmek olan muhtarlarn zellikle asayile ilgili konularda ok baarl olduklar sylenemez. Bunun yannda muhtarlarn, mahalle veya kyden baka yere gitmek isteyenlere mhrl pusula vermek, kendi blgelerine girip kanlar kontrol etmek, mahalle ve ky halk adna ilgili yerlere bavurmak gibi grevleri de vard.17 1864 Vilayat Nizamnamesi ile lke ynetimi mlki adan vilayet, sancak, kaza ve ky olarak belirlendi. Nizamnameye gre ehir ve kasabalardaki en az elli hane bir mahalle, her mahalle de bir ky hkmnde saylmtr. Ayrca ky ve mahallelerde her snf ahali iin muhtar ve ihtiyar meclisi ngrlmtr. 1871 ylnda karlan dare-i Umumiye-i Vilayt Nizamnamesi ile kaza ve ky arasnda nahiye bir mlki idari birim olarak ihdas edildi. Bu arada muhtarlarla ihtiyar meclislerinin grev ve yetkileri geniletilmitir. Buna gre muhtarlar nahiye mdrlerince kendilerine verilen kanun ve hkmet emirlerini kylerde ilan, ky halk iin tarholunan vergileri tahsil, celp ve ihzar mzekkerelerini tebli, doum ve lm vakalarn nahiye mdrne bildirmek ve sulularn hkmete teslimine yardmc olmak gibi grevlerle ykml olmulardr.18 Bylece, Tanzimat ncesi dnemde byk lde imamlar tarafndan yrtlen ky ve mahalle ileri anlan dzenlemelerle muhtar ve ihtiyar meclislerine aktarlm oldu. Bu durum yasal olarak 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayt Kanun-u Muvakkatna kadar srmtr. Bu Kanun-u Muvakkat 1864 ve 1871 tarihli nizamnameleri yrrlkten kaldrmtr bylece ky ve mahalle muhtarlklar yasal dayanaktan yoksun kalmlarsa da hkmetin izni ile eski faaliyetlerine devam ettiler.19 Sonu olarak, Tanzimat dneminde il zel idareleri ile belediyeler daha ok Fransz sisteminin etkisi altnda ekillenirken, mahalle ve ky ynetimleri (muhtarlklar) Trk toplumunun kendi sosyal ve idari ihtiyalarnn rn olarak ortaya km kurumlar olarak deerlendirilebilir. IV. Cumhuriyet Dneminde

595

Mahalli dareler Gnmzde mahalli idarelere esas tekil eden belediyeler 1930 tarih ve 1580 sayl kanun, byk ehir belediyeleri 1984 tarih ve 3030 sayl kanun, il zel idareleri 1987 tarih ve 3360 sayl kanun (bu kanun aslnda 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayat dayanmaktadr.) kyler ise 1924 tarih ve 442 sayl kanun ile kurulmutur. Osmanl mahalli idare anlay byk lde Cumhuriyet dnemi iin de geerlidir. Bunlar merkeze yardmc ve destek kurulular olarak dnlmtr. darenin birlii bozulur gereke ve endiesiyle mahalli idarelere kaynak ve yetki devrinde hep tereddtl davranlmtr. Cumhuriyetin belediyecilik anlay, 1980lere gelinceye kadar, merkeziyeti eilimin ar basmas, ar vesayet yetkileri vb. nedenlerle, Osmanlnn Tanzimat sonras dneminin bir devam olarak deerlendirilebilir. 1923-30 yllar bir nevi hazrlk dnemidir. 1930lu yllarda pepee karlan Belediye, Hfzsshha, Belediye Bankas, Yap ve Yollar ve stimlak Kanunlar bu hazrlk dnemlerinin rnleridir. Tekeli, Cumhuriyet dnemini kendi ierisinde u blmlere ayryor: - 1923-30 hazrlk dnemi (belediyecilik anlaynn oluumu) - 1930-44 dnemi (ihtiya duyulan kanunlarn hazrlanmas ve bunlarn tek parti dneminde uygulanmas) - kinci Dnya Sava sonrasndan 1960 htilaline kadarki dnem - 1960-73 dnemi20 Bu dnemlere bir de 1978de kurulan Yerel Ynetim Bakanl21 Dnemi ve 1984de Bykehir Belediyelerinin kurulmasyla balanan dnemleri de ilave etmek gerekir. Cumhuriyet ynetimi Osmanl Devletinden 389 belediye devralm (Misak- Milli snrlar ierisinde kalan yerler bakmndan) ve bu say devaml bir art gstermitir. Bu art zellikle 1950li yllardan sonra hzlanan ehirlemeye paralellik arzeder. Belediye gelirlerinin Cumhuriyetin ilk yllarnda (1926) btn devlet gelirleri iindeki pay %13.15 iken bu oran srekli derek sava yllarnda %5.33e kadar gerilemitir. 1950lerde tekrar ykselmeye balayan bu oran 1957de rekor bir artla %14.95e ulamtr.22 Bundan sonra 1980lere gelinceye kadar nispi olarak gerileyen bu oran 1981 Belediye Gelirleri Kanunu ve 1984den sonra yaplan iyiletirmelerle %10u gemitir. Aslnda bu rakamlar belediye snrlar ierisinde yaayan nfustaki deimeleri de dikkate alarak deerlendirmek gereki bir yaklam olacaktr. Nitekim, Cumhuriyetin ilk yllarnda ehir nfusunun toplam nfus ierisindeki pay %25lerde iken yzyln sonunda bu oran %75i amtr. Anayasa ve Mahalli dareler Kanun-u Muvakkatna

596

Anayasal bir kurum olarak mahalli idareler 1876 Anayasas dahil btn Trk anayasalarnda yerini almtr. 1982 Anayasasnn darenin Kuruluu kenar bal altnda merkezi idare ve mahalli dareler yer almaktadr. Merkezi idare ile ilgili dzenleme ksa tutulduu halde 127. maddede yer alan mahalli darelere ilikin hkmler olduka uzun ve ayrntldr. Bu da herhalde mahalli idareler konusundaki tartma ve endielerden kaynaklanm olmaldr. Anayasadaki bu dzenlemeye gre mahalli idarelerin zellikleri u ekilde sralanabilir: - l, belediye ve ky halknn mahalli mterek ihtiyalarn karlamak zere kurulan kamu tzel kiileridir. - Kurulu, grev ve yetkileri yerinden ynetim ilkesine uygun olarak kanunla dzenlenir. - Karar organlar seimle belirlenir. - Seilmi organlarn, organlk sfatn kazanmalarna ilikin itirazlarn zm ve kaybetmeleri konusundaki denetim yarg yolu ile olur. - Grevleri ile ilgili bir su sebebi ile hakknda soruturma veya kovuturma alan mahalli idare organlar veya bu organlarn yelerini ileri Bakan geici bir tedbir olarak, kesin hkme kadar grevinden uzaklatrlabilir. - Seimler be ylda bir yaplr. - Mahalli idareler zerinde merkezi idarelerin vesayet yetkisi vardr. Amac, mahalli hizmetlerin idarenin btnl ilkesine uygun olarak yrtlmesi, kamu grevlerinde birliin salanmas, toplum yararnn korunmas ve mahalli ihtiyalarn gerei gibi karlanmas olan idari vesayet kanunla dzenlenir. - Merkezi idare ile karlkl ba ve ilgileri kanunla dzenlenir. - Kendi aralarnda birlik kurabilirler. - Byk yerleim merkezleri iin kanunla zel ynetim biimleri getirilebilir. - Kendilerine grevleri ile orantl gelir kaynaklar salanr. Anayasaya gre mahalli idarelerin yalnzca karar organlarnn seimle ibana gelmesi mecburidir. Yrtme organlar (belediye bakan, vali, muhtar), atama ile belirlenebilecektir. zellikle olaanst durumlarda seilmi belediye bakanlar ve muhtarlar grevden alnarak yerlerine atamalar yaplabilmektedir. Bu da askeri mdahaleleri kolaylatran bir nitelik arz etmekte ve demokrasiden sapmalar merulatracak oluumlara neden olmaktadr.23 Mahalli dare Kurulular

597

lkemizde belediye, il zel idaresi ve ky olmak zere tr mahalli idare kuruluu vardr. Burada bu kurulular nem srasna gre incelenecektir. A. Belediye Mahalli idareler ierisinde en nemli yer igal eden kurulu belediyelerdir. u an itibariyle belediyelerin saysal grnm yledir. Bykehir belediyesi Bykehir ile belediyesi 16 58

Bykehir alt kademe belediyesi 31 l belediyesi le belediyesi Belde belediyesi Toplam 792 2254 3216 65

(Kaynak: ileri Bakanl, Mahalli dare Genel Md.) lkemizde hzl ehirleme ile birlikte ehir nfusunun toplam nfusa oran %75i am, buna paralel olarak il, ile, ve belediye saysnda nemli bir art olmutur. Belediyelere ilikin temel kanun 1930 tarih ve 1580 sayl Belediye Kanunu ile 1984te karlan 3030 sayl Bykehir belediyelerine ilikin kanundur. Belediye, nfusu 2000i aan beldelerle il ve ile merkezlerinde kurulur. Belediyenin kurulmas ilgili yer ihtiyar meclisinin veya semenlerin yardan fazlasnn istei veya valinin gerekli gresi zerine il genel meclisinin olumlu karar zerine Dantayn karar ve Cumhurbakannn onay ile gerekleir. 1. Grevleri Belediyelerin grevleri 1580 sayl kanunun 15. maddesinde ayrntl olarak 77 fkra halinde dzenlenmitir. Bunlar u ana balklar halinde grebiliriz: a) Bayndrlk grevleri: Bunlar en temel grevler olup beldenin fiziki ve altyap bakmndan dzenlenmesi ve gzelletirilmesine ilikin olup halkn barnma, elenme, alveri, park, garaj, pazar yeri, su ve kanalizasyon tesisleri vb. hizmetleri iine alr. b) Ulatrma Grevleri: Belediyeler belediye snrlar ierisinde eitli semtler arasndaki toplu tama hizmetlerini salar.

598

c) Dzenleyici grevler: mar planlar ve programlar yapmak, inaat planlarna ruhsat vermek, otel, lokanta ve elence yerleri gibi yerlerin snf ve fiyatlarn dzenlemek, tanzim sat maazalar ve frnlar amak ve iletmek, ilan ilerini dzenlemek, sebze ve meyvelerin toptan alm-satm iin haller tesis etmek vs. bu gruba girer. d) Zabta grevleri: Koruyucu grevler de diyebileceimiz bu grevler; kamuya ak yerlerin ve buralarda satlan mallarn temizlik ve salk ynnden denetlenmesi, evre kirliliinin nlenmesi vb. hizmetlerdir. e) Sosyal grevler: Ktphane, salk tesisleri, yzme havuzlar, spor tesisleri, hayvanat bahesi vb. hizmetlere ilikin grevlerdir. 2. Organlar Bakan, meclis ve encmen olmak zere belediyelerin organ vardr. a) Belediye Bakan: Belediyenin ba ve yrtme organdr. Belediye snrlar iinde yaayan semenler tarafndan be yllna tek dereceli ve ounluk sistemi ile seilir. Dorudan halk tarafndan seilmesi kendisine gl bir liderlik konumu vermektedir. Kanun, baz hallerde bakann atama yoluyla da ibana getirilebilmesine imkan tanm ise de bakann seimle ibana gelmesi artk lkemizde yerleik bir teaml haline gelmitir. Bakann balca grevleri unlardr: o yerin en byk mlki amiri tarafndan tebli edilecek mevzuat hkmlerini yaynlamak ve gereini yapmak, meclis ve encmen kararlarn uygulamak, belediye hizmetlerinin yaplmasn izlemek, belediye mallarn idare etmek, belediye tzel kiiliini temsil etmek, btenin ita amiri olmak sfatyla harcama emirlerini imzalamak ve tahakkuklar onaylamak. Aadaki hallerde ileri Bakanlnn talebi ve Dantay karar ile belediye bakannn grevine son verilebilir: - seilme yeterliliini kaybetme, - grevi ktye kullanmaktan en az alt ay mahkumiyet, - meclisin bakan hakknda yetersizlik karar vermesi, - zrsz ve aralksz grevi 20 gnden fazla grevini terk etmek, - meclisin feshini gerektiren ilem ve eylemlere katlmak. b) Belediye Meclisi: Belediyenin genel karar organdr. ye says ilgili yer nfusuna gre 9-55 arasnda deimektedir. Meclis her yl Ekim, ubat ve Haziran aylarnda olaan toplantsn yapar.

599

Ayrca olaanst toplantya da arlabilir. Olaan toplantlar en ok 15, btenin grld toplant ise en ok 30 gndr. Meclise belediye bakan bakanlk eder. Meclis, ye tamsaysnn ounluu ile toplanr ve katlan yelerin ounluu ile karar alr. Toplantlar halka aktr. Meclisin balca grevleri unlardr: - Bte, kesin hesap, imar plan ve programlarn karara balamak, - Ek denek, btede deiiklik, borlanma vs.ye karar vermek, - Vergi, resim, har ve cret tarifelerini belirlemek, - Zabta ynetmeliini onaylamak, - Belediye tanmazlarnn bir hizmete tahsisine karar vermek, - Belediye imtiyaz szlemelerini dzenlemek. Meclis: - Kanunen belirli olan olaan ve olaanst toplantlar dnda toplanrsa, - Kanunun belirledii yer dnda toplanrsa, - Kanuni grevlerini yapmaz veya sekteye uratrsa, - Siyasi konular grr ve siyasi temennilerde bulunursa, ileri Bakanlnn bildirisi zerine Dantay tarafndan feshedilir. c) Belediye Encmeni: kinci derecede karar ve danma organ olan encmen, bakan, belediyedeki daire bakanlar ile bunlarn yarsn gememek zere meclisin kendi iinden setii yelerden oluur. Yaz ileri, hesap ileri, fen ileri, salk ileri, veteriner, tefti kurulu mdrleri ve gerekli hallerde personel ve hukuk ileri mdrleri encmenin tabii yeleridir. Bakann veya grevlendirecei bir kiinin bakanlnda toplanan encmen ounlukla karar alr. Encmenin gndemi bakan tarafndan belirlenir. Encmenin balca grevleri unlardr: - Bteyi incelemek, - Kamulatrma karar vermek, - Aylk gelir ve giderleri inceleyip denetlemek, - cret tarifelerini belirlemek, - Cezalar takdir etmek,

600

- Memurlar hakknda ie alma, cezalandrma, ykseltme, emekliye ayrma, dllendirme vb. kararlar vermek. Bakan ya da encmen ile meclis arasndaki uyumazlklar, ile belediyeleri iin il idare kurulunca, il belediyeleri iin Dantay tarafndan zmlenir. 3. Mali Yaps Belediye gelirleri; vergi gelirleri (genel bte vergi gelirleri tahsilatndan alnan pay, belediye vergileri, emlak vergisi, belediye harlar), vergi d gelirler (harcamalara katlma paylar, belediye iletmeleri krlar, belediye mallar ve gelirleri, cretler, cezalar, eitli gelirler) ve zel yardmlar ve fonlardan oluur. Mahalli idareler alannda belediyeler fonu, il zel idareleri fonu ve mahalli idareler fonu olmak zere tr fon vardr. Bu fonlarla merkezi idare tarafndan mahalli idarelere aktarlan dier kaynaklar ileri Bakanl ve ller Bankas aracl ile datlmaktadr. Belediye harcamalar da car (personel harcamalar, yolluklar, hizmet almlar, demirba almlar ve dier), yatrm (makine, tehizat ve tat almlar, yap, tesis ve byk onarm giderleri) ve transfer harcamalar (kamulatrma ve tanmaz satn almlar, kurumlara katlma paylar ve sermaye tekili, iktisadi, mali ve sosyal transferler ve bor demeleri) olmak zere trdr. B. Bykehir Belediyesi 1982 Anayasasnn byk yerleim merkezleri iin zel ynetim biimleri getirilebileceine dair hkmlere dayanlarak ilk olarak 1984te karlan bir KHK ile byk ilimizde bykehir belediyeleri kuruldu. Ayn yl 3030 sayl Bykehir Belediyelerine likin Kanun karld. Merkez nfusu 300.000i aan yerler iin ngrlen bykehir belediyesi bnyesinde birden fazla ile vardr. u anda 16 ilimizde bykehir belediyesi mevcuttur. 1. Grevleri mar planlar, kanalizasyon, su, toplu tama, itfaiye, evre sal, yolcu ve yk terminalleri, anayollarn yapm gibi btn ehri ilgilendiren hizmetler bykehirlerin; inaatlara ruhsat verme, tali yol yapm, temizlik, yeil alan ve spor tesisleri yapm gibi geleneksel belediye hizmetleri de bykehir bnyesindeki ile belediyelerinin yetki ve sorumluluundadr. 2. Organlar Bakan, Meclis ve Encmenden oluur. a) Bakan: Bykehir belediye snrlar iindeki semenler tarafndan ounluk usulne gre be yl iin seilir. Balca grevleri; bykehir belediyesi tzel kiiliini temsil etmek nazm imar

601

plann uygulamak, meclis ve encmen kararlarn uygulamak, ile belediyeleri arasnda hizmetlerin yrtlmesinde birlik ve beraberlii salamak vb.dir. Belediye bakannn gensoru yetersizlik karar ile drlmesi iin gerekli olan dier belediyeler iin 2/3 ounluk art bykehir belediye bakan iin 3/4tr. b) Meclis: Bykehir belediyesinin ve baz hallerde ile belediyelerinin karar organ olan meclis, ile belediyeleri meclis yelerinin 1/5i alnmak suretiyle oluur. le belediye bakanlar bykehir belediye meclisi tabii yesidirler. Kasm, Mart ve Temmuz olmak zere ylda defa toplanan meclisin balca grevleri unlardr. - bte nazm imar plan ve alma takvimi hazrlamak, - ile belediyeleri arasnda ibirliini salamak, - cadde, sokak, park ve meydanlara isim vermek, - ile belediyelerince hazrlanan altyap plan ve programlar ile btelerini inceleyerek aynen veya deitirerek kabul etmek. c) Encmen: Encmen bykehir belediye bakan veya tespit edecei bir ahsn bakanlnda, genel sekreter, imar, hukuk, fen, yaz ileri ve personel birimlerinin bakanlklarndan oluur. Grev ve yetkiler 1580 sayl kanuna dier belediyelerin encmenlerine verilen grev ve yetkilerin aynsdr. 3. Mali Yaps Bykehir belediyelerinin gelirleri balca genel bte vergi gelirlerinden ile belediyelerine verilmesi gereken paylardan Bakanlar Kurulunca belirlenen bir oran dahilinde ayrlan pay ile il merkezi genel bte vergi gelirlerinin %5inden olumaktadr. Bu iki nemli kalem dnda baka baz vergilerden de bykehir belediye paylar ayrlmaktadr.24 4. Belediyelerin Hizmet Usulleri Belediyeler stlenmi bulunduklar ve yapmak durumunda olduklar hizmetleri eitli yollarla yerine getirirler. Baz hallerde bizzat kendiler hizmeti yaparlar ki bu durumda baka bir kurum veya firma araya girmez (emanet usul). Bazen baka bir belediye veya kamu kurumu ile anlaarak yaptrabilirler (idareler aras ibirlii). Bazen zel sektre havale edilebilirler (ihale). Yine belediye irketleri aracl ile veya yap-ilet-devret modeliyle de baz hizmetler grdrlebilmektedir. Nihayet, su, kanalizasyon, metro, demiryolu gibi tekel durumlarnda uygulanan bir usul vardr ki bu da bir tr kamu hizmetlerinin yrtlmesinin zel bir firmaya tekel olarak verilmesidir (imtiyaz).25 C. l zel daresi

602

lde faaliyet gsteren mahalli idare birimleridir. Bir yerin il olmas ile birlikte otomatik olarak il zel idaresi de kurulur. lkemizde uzun yllar il says 67de karar klmken 1980li yllardan sonra kurulan yeni illerle birlikte bu rakam bugn iin 81e ulamtr. Dolaysyla u an itibariyle 81 il zel idaremiz vardr. Varl Osmanl dnemine dayanan il zel idaresinin organ, grev ve alma esaslar 1913 tarihli dare- Umumiye-i Vilayat Kanun-u Muvakkati ile dzenlenmitir. 1987 ylna kadar yrrlkte kalan bu geici kanun bu tarihte karlan l zel daresi Kanunu ile deitirilmitir. 1. Grevleri Belediye ve ky idarelerinin yetki alan dndaki ortak nitelikli mahalli hizmetlerdir. Kanunda ayrntl olarak dzenlenen grevleri u ana balklar altnda sralayabiliriz. a) Bayndrlk Grevleri: Bu alandaki en nemli grev il snrlar ierisindeki ile ve bucaklar birbirine balayan yollarn yapm ve onarmdr. Ayrca imkan dahilinde gl ve bataklklarn slah ve kurutulmas da bu gruba girer. b) Eitim Grevleri: lkretim ve retmen okullar ile gece okullar amak balca eitim grevlerini oluturur. c) Salk ve Sosyal Yardm Grevleri: Hastane, dknler yurdu, ocuk yuvalar gibi salk ve hayr kurumlar yapmak. d) Tarm ve Hayvanclk Grevleri: rnek iftlikler ve ziraat okullar kurmak, tarm ve hayvancl gelitirici ve tevik edici sair faaliyetlerde bulunmak, orman yetitirmek ve yabani aalar alamak vs. e) ktisadi ve Ticari Grevleri: Uygun yerlerde ticaret ve sanayi odalar ve okullar amak, il snrlar dahilinde kurulacak fabrikalara ruhsat vermek vs. l zel idaresi bu ok kapsaml grevleri yerine getirecek ara, gere, personel ve maddi imkanlardan yoksundur. Zaten bu hizmetlerin byk bir ksm merkezi idarenin ildeki (tara) kurulular eliyle yrtlmektedir. 2. Organlar l zel idarelerinin vali, il genel meclisi ve il daimi encmeninden oluan organ vardr. a) Vali: l zel idaresinin ba ve yrtme organ olarak meclis ve encmen kararlarn yrtr. Bte ve alma program ile meclis ve encmen gndemini hazrlar. Vali il zel idaresinin ta amrdr. Dolaysyla bteyi harcama yetkisi vardr. Vali grevlerini yaparken kaymakamlardan faydalanr. Ayrca validen sonra il zel idaresinin amiri durumunda olan zel idare mdr de valinin il zel idaresine ilikin konularda yardmcsdr.

603

b) l Genel Meclisi: Genel karar organdr. yeler, ileler adna seilen kiilerden oluur. Seimler tek dereceli nispi temsil usulyle be ylda bir yaplr. ye says ildeki ile says ve nfuslarna gre deiir. Meclis ye tamsays ounluu ile toplanr ve toplananlarn ounluu ile karar verir. Meclis olaan toplantlarn Mays ve Kasm aylarnda yapar. Balca grevleri unlardr: - Bte ve kesin hesab kabul etmek, - Borlanma karar vermek, - Yllk faaliyet raporu ve yllk program inceleyip karara balamak. Meclis kararlar valinin onay ile yrrle girer. l genel meclisinin fesih sebepleri belediye meclisinin fesih sebepleri ile paralellik arzetmektedir. c) l Daimi Encmeni: Karar, danma ve yrtme organdr. Be yeden oluur. yeleri, Genel Meclis yeleri arasndan gizli oyla bir yllna seilirler. Encmene vali veya grevlendirecei bir vali yardmcs bakanlk eder. Encmen ye tamsaysnn ounluu ile toplanr ve katlanlarn ounluu ile karar alr. Balca grevleri unlardr: - Bteyi incelemek, - Aylk harcamalar inceleyip onaylamak, - Ak arttrma ve eksiltme, projeler ve vali tarafndan havale edilen konular hakknda gr bildirmek, - cret tarifeleri belirlemek, - eitli yasaklayc ve cezai kararlar almak. 3. Mali Yaps l zel idarelerinin gelirleri; vergi gelirleri (genel bte vergi gelirlerinden alnan pay kanuni paylar, har ve resimler), vergi d gelirler (teebbs gelirler, sahip olduklar mallarn gelirleri, eitli gelirler ve cezalar) ve yardmlar ve fonlardan oluur.26 Son yllarda kamuoyunda, bilimsel ve siyasi evrelerde genel olarak mahalli idareler ve zellikle de il zel idarelerinin yeniden yaplandrlmas ile ilgili bir mutabakatn olutuu sylenebilir. Ancak bunun nasl yaplaca konusunda farkl grler vardr. l zel idareleri bakmndan nerilen yeni yaklamlar unlardr:

604

- Valinin seimle ibana gelmesi, - le mahalli idaresi kurulmas, - l bakanl modeli. D. Ky daresi Kyleri dzenleyen temel kanun 1924 tarih ve 442 sayl Ky Kanunudur. Ky, kanunda ekilde tanmlanmtr. Nfusu 2000den az olan yerlere ky denir. Cami, mektep, mera ve bataklk gibi orta mallar bulunan ve toplu ve dank olarak oturan insanlar ba, bahe ve tarlalaryla birlikte bir ky tekil eder. Ky; menkul ve gayrimenkul mallara sahip olan ve i bu kanun ile kendisine verilen ileri yapan bal bana bir varlktr. 1. Grevleri Kyn salk, temizlik, bayndrlk, tarm ve eitimle ilgili mecburi ve nitelik olarak bunlara benzeyen ancak daha ok kyn iktisadi ve sosyal ynden gelimesi ve gzellemesi ile ilgili istee bal (ihtiyari) grevleri vardr. 2. Organlar Kyn organlar muhtar, ky ihtiyar meclisi ve ky derneinden oluur. a) Muhtar: Ky idaresinin ba olan muhtar, be yllna ky derneince seilir. Muhtar bir yandan ky idaresinin ba, bir yandan da devletin kydeki temsilcisidir. Muhtarlk seiminde siyasi partiler aday gsteremezler. Ky temsil etmek, kyn mecburi ilerini yapmak ve yaptrmak, ky ileri iin harcanacak paray toplamak ve harcamak muhtarn ky idaresi ile ilgili ileridir. Devletin temsilcisi olmas dolaysyla da muhtarn kanun ve hkmet emirlerini halka duyurmak, dirlik ve dzeni salamak ve nfus ilerini dzenlemek gibi ileri vardr. Muhtar seimle ibana gelen bir mahalli idareci olmakla birlikte maan ky btesinden deil devletten alr. Muhtar, mlki idare amiri, jandarma, nfus ve ziraat memuru gibi kamu grevlileri ile daimi iliki iinde grevini yapar. Mlki idare amirleri muhtarn kyn menfaatine olmayan kararlarn bozabilirler. Kanuni grevlerini yapmayan muhtarlar yarg karar ile grevden uzaklatrlabilir. b) Ky htiyar Meclisi: Ky idaresinin yrtme, karar ve denetleme organdr. Meclisin iki tr yesi vardr. Seimle gelen yeler ky derneince tek dereceli, ounluk usulne gre be yllna

605

seilirler. Bunlarn says kyn nfusuna gre deimektedir. Ky imam ve retmeni meclisin tabii yesidir. Ky ilerini grp sraya koymak, imece ve salma ile kamulatrma konularnda karar almak, para cezas vermek meclisin balca grevleridir. Kyn muhtardan sonraki en nemli grevlisi ky korucusudur. Korucu muhtarn emri altnda alan kydeki gvenlik grevlisidir. Ky imam ve ky tabibi kyn dier grevlileridir. Ancak gnmzde ou kyde ky tabibi yoktur. Ky imamlarnn da byk bir ksm devlet memuru haline gelmitir. Ky btesi muhtar ve ihtiyar meclisi tarafndan hazrlanr ve kaymakam veya valinin onay ile yrrle girer. Kyn genel gelirleri imece, salma ve merkezi yardmlardan oluur. mece; kyn mecburi ilerinin yaplmas iin ky halknn ortaklaa almasna denilmektedir. Salma ise, ky vergisine verilen isimdir. Gerek salma, gerekse merkezi yardmlarn yetersizlii kyleri, btn hizmetleri devletten bekler hale getirmitir. Merkezi idare de kye mali kaynak aktarmak yerine ky hizmetlerini fiilen stlenme yoluna gitmitir.27 Mahalle, banda muhtar ve ihtiyar meclisi gibi organlaryla ky idaresine benzese de tzel kiilii yoktur. Mahalle bir mahalli idare kuruluu olmadndan burada zerinde durulmayacaktr. Merkezi dare-Mahalli dare likileri Merkezi idare ile mahalli idareler arasnda zaman zaman ibirliine dayanan ancak ou zaman da merkezin daha fazla mdahaleci tutum iine girme, mahalli idarelerin de daha ok grev, yetki, mali kaynak ve zerklik isteinden kaynaklanan bir gerginlik eklinde ortaya kan sk ilikileri vardr. Bu ilikileri idari,siyasi ve mali ilikiler eklinde snflandrabiliriz. Ancak ayrntya girmeden genel olarak ifade etmek gerekirse, mahalli idarelerin Trkiyede olduu gibi merkeze, idari ve mali ynden fazla baml olduu lkelerde bu iliki daha ok tek tarafldr ve merkezi idarenin mahalli idareler zerinde sahip olduu denetim yetkisi (idari vesayet) akla gelir. Anayasa ya gre idari vesayetin amalar unlardr: - Mahalli hizmetlerin idarenin btnl ilkesine uygun olarak yrtlmesi, - Toplum yararnn korunmas, - Mahalli ihtiyalarn gerei gibi karlanmas. Mali ynden de mahalli idareler ar bir biimde merkeze bamldrlar. Mahalli idarelerin kendi z kaynaklar toplam gelirleri ierisinde kk bir oran oluturmaktadr.

606

Siyasi olarak da mahalli idarelerin seilmi organlar veya bu organlarn yeleri geici de olsa haklarnda soruturma veya kovuturma aldnda ileri Bakanl tarafndan grevden uzaklatrlabilmektedir. Bu da zellikle siyasi iktidara zellikle belediye bakanlar zerinde zaman zaman keyfi tasarruflarda bulunma yetkisi vermektedir. Btn bu ilikiler dikkate alnarak Trk mahalli idareleri bu alanda mevcut teorik modellerle aklanmaya allacak olursa Trk mahalli idarelerinin ortaklk ve temsilcilik modellerinden ancak temsilcilik modeli ile izah edilebilecei grlr.28

Develliolu, F. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi yay. Ankara 1993. s.

373, 420;. Kavak, Y. Z. Hisbe Tekilat, Ankara 1975; Kazc, Z. Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987; Cin, H. ve Akgndz, A. Trk Hukuk Tarihi 1. cilt s. 288 vd.; Ortayl, . Tanzimattan Sonra Belediyeler, Ankara Todaie, 1974; Ortayl, . Trkiye dare Tarihi, Ankara Todaie, 1980; Tmerkan S. Trkiyede Belediyeler i. Bak. Yay., 1946; Tekeli, . Ortayl, . Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Ankara 1978; Ergin, O. N. Mecelle-i Umur-u Belediye stanbul 1922. Bu son be kaynak zellikle Trk belediyecilii asndan olduka gzel ve kapsaml eserlerdir. 2 3 4 5 Cin, Akgndz; a.g.e., s. 286. Kavak, a.g.e., s. 22. Ergin, O. N. Mecelle-i Umur-u Belediye, stanbul 1337, c. 1 s. 322. Ergin, a.g.e., c. 1 s. 309; Kavak, a.g.e., s. 47; Nizaml-mlk Siyasetname (Terc. N.

Bayburtlugil) stanbul 1981, s. 72; Kazc, a.g.e., s. 19 vd. 6 7 8 9 10 11 Akgndz, A. Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, stanbul, c. 2. Kazc, a.g.e., s. 143 vd. Ergin, a.g.e., c. 1, s. 335 vd. Ergin, a.g.e., c. 1, s. 1358 vd.; Cin ve Akgndz, a.g.e., s. 289. Ergin, a.g.e., c. 1, s. 1459 vd.; Kele. Erylmaz, B. Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, aret yay.; stanbul, 1922, s. 192 vd.;

Nadarolu, h. Mahalli dareler, Beta, stanbul 1989 s. 294 vd. 12 Ergin, a.g.e., c. 1, s. 1376 vd.; Erylmaz, a.g.e., s. 202 vd.; Ortayl, . Tanzimattan

Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil yay. stanbul, 1985, s. 129 vd. 13 14 Ergin, a.g.e., c. 1, s. 1663 vd. Erylmaz, a.g.e., s. 211-4.

607

15 16

Erylmaz, a.g.e., s. 214. adrc, M. Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine Bir nceleme, Belleten,

c. 34, s. 135, s. 410 vd. 17 18 19 20 21 adrc, a.g.e., s. 413 vd. Erylmaz, a.g.e., s. 222 vd. Erylmaz, a.g.e. Tekeli, a.g.e., s. 27-239. Kele, a.g.e., s. 381-6. Yerel Ynetim Bakanl Ocak 1978de kurulmu ancak 22 ay

sonra Kasm 1979da kaldrlmtr. 22 23 24 25 26 27 28 Tekeli, a.g.e., s. 255. Erylmaz, 1995; 125. Tortop, N. Yerel Ynetimler Maliyesi, TODAE, Ankara 1996. Torlak, . Belediyelerde Hizmet Ynetimi ve Pazarlama, Sekin yay., Ankara 1999. Tortop, 1996, a.g.e. Tortop, 1996, a.g.e. Bilgi, V. K. Yerel Ynetimler 21. yy. Yay. Ankara 1999.

Akgndz, A. Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri c. 2 stanbul 1990. Bilgi, V. K. Yerel Ynetimler, 21. yy. Yay., Ankara 1999. Cin, H. Ve Akgndz, A. Trk Hukuk Tarihi, Osm. Ara. Vakf Yay., stanbul 1990. adrc, M. Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine bir nceleme, Belleten, s. 135, 1970. Develliolu, F. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, AK Yay., Ankara 1993. Dnmez, M. Mahalli darelerin Tekilat Yaps, Organlar ve Grevleri, Ankara Mah. d. Der. Yay. 1996. Ergin, O. N. Mecelle-i Umur- Belediye, c. 1 stanbul 1338 (1922).

608

Ergin, O. N. Kk Mecelle-i Umur- Belediye, stanbul 1340 (1924). Erylmaz, B. Kamu Ynetimi, zmir, Akademi Kitabevi, 1995. Erylmaz, B. Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, stanbul aret Yay. 1992. Halaolu, Y. XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, TTK. Yay. Ankara 1991. Kavak, Y. Z. Hisbe Tekilat, Ankara 1975. Kazc, Z. Osmanllarda htisap Messesesi, stanbul 1987. Kele, R. Yerinden Ynetim ve Siyaset, Cem Yay., stanbul 1994. Kele, R. ve Yavuz, F. Yerel Ynetimler, Turhan Kitabevi, Ankara 1989. Nadarolu, H. Mahalli dareler, Beta Yay., stanbul 1989. Nizamlmlk, Siyasetname (Terc. N. Bayburtlugil), stanbul 1981. Onar, S. S. dari Hukukunun Umumi Esaslar, c. 2., Hak Kitabevi, stanbul 1966. Ortayl, . Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, TODAE Yay., Ankara 1974. Ortayl, . Belediye maddesi, TDV. slam Ansiklopedisi, c. 5. Ortayl, . Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yay., stanbul 1985. Pakaln, M. Z. Osmanl Tarihi Deyimler ve Terimler Szl, MEB Yay. stanbul 1983. Tekeli, . ve Ortayl . Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Trk dareciler Dernei Yay., Ankara 1978. Torlak, . Belediyelerde Hizmet Ynetimi ve Pazarlama, Sekin Yay., Ankara 1999. Tortop, N. Mahalli dareler, TODAE Yay., Ankara 1991. Tortop, N. Yerel Ynetimler Maliyesi, TODAE yay. Ankara 1996. Tmerkan, S. Trkiyede Belediyeler, i. Bak. Yay., Ankara 1946. Yavuz, F. Trk Mahalli darelerin Yeniden Dzenlenmesi, TODAE Yay. Ankara 1966.

609

Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Dnemi Umum Mfettilikleri (Genel Valilikler, 1927-1947) / Yrd. Do. Dr. Hseyin Koca [s.357-366]
Zonguldak Karaelmas niversitesi Ereli Eitim Fakltesi / Trkiye Bugnk Mlki-dari yaplanmamzn esas, Cumhuriyetin ilanndan daha nce belirlendi. ada Trk Devletinin temellerini oluturan ve I. TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa tarafndan Meclisin onayna takdim edilerek kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanununun (1921 Anayasas) 10-21. maddeleri yeni mlki idare yapsn belirlerken, 22. maddesi vilayetlerin iktisadi ve sosyal ilikileri asndan biraraya getirilerek Umumi Mfettilik Tekilatnn kurulabileceini, 23. maddesi ise kurulacak olan Umumi Mfettiliklere atanacak Umumi Mfettilerin grevlerini belirledi. ynetim asndan nemli bir konuma sahip olan Umumi Mfettilikler uygulamas ok eskilere dayanr. Tekilat, deiik zamanlarda deiik isimlerle ifade edilmitir. Mlki taksimat ve grevlendirmede tevsi-i mezuniyet (yetki genilii), tefrik-i vezaif (grev ayrm) yetkilerine sahip olan her birim deiik isimler alm olsa bile bu tekilatn grevlerini yrtr zelliktedir.1 Cumhuriyet daresi ise ad geen kurumu bir ara tekilat olarak yorumlad ve tekilatn grevlerine son verme yetkisini de Bakanlar Kuruluna brakt. Cumhuriyet daresi tek parti ynetimi, i idare politikasn salkl bir ekilde uygulayabilmek amacyla vilayetler st bir e gdm tekilat olan Umumi Mfettilikleri lke geneline yaygnlatrmann ok faydal olacan dnd. Tekilatn tarihi sreci ierisindeki nemini kavrayabilmek asndan tarihesini ksaca aklamak gerekmektedir. Umumi Mfettiliklerin Tarihesi Umumi Mfettilik; Hidivlik, Umumi Valilik, Eyalet Valilii, Genel Valilik, Blge Valilii, Fevkalade Vali, Sper Vali, nspektrlk, Genel Mfettilik ve Olaanst Hal Blge Valilii gibi isimlerle deiik zamanlarda uygulanagelen tekilatn Osmanl Mlki daresinde de nemli bir yeri vardr ve merkezi ynetime bal eyalet idare yaps ile rtmektedir. yle ki; Sultan III. Murata kadar Anadolu ve Rumeli muhtelif eyaletlere ayrlmt. Onun dneminde imparatorlukta yeni mlki yaplanmalara geildi. Eski livalar birer eyalet haline getirildi. Sancaklarn bana ise Umumi Mfettiliklerde grld gibi Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif yetkilerine sahip tulu vezirler atand. Osmanl dneminde merkezi ynetim zaman zaman olaanst yetkilerle donatt st dzey memurlarn imparatorluk iinde deiik blgelere devlet otoritesini salamak ve baz slahatlar

610

gerekletirmek amacyla geici olarak gnderdi. rnein, 1865-1866da Gneydou Akdeniz blgesindeki Ulapl, Kozonoullar ve Kk Ali Oullar airetlerinin devlete ba kaldrmalar zerine bunlarn slah ve iskanlar iin Ahmet Cevdet Paa ve Dervi Paa olaanst yetkilerle Umumi Mfetti olarak blgeye gnderildiler. Yine buna benzer bir uygulama 1895 ylnda Dou Anadoludaki airetlerin yaylak ve klaklarn tespit etmek, bozulan asayii salamak vb. grevlerle Mir akir Paa, Anadolu Umumi Mfettii sfatyla grevlendirildi. Ancak bu grevleri, verilen grevin ierii, kadro ve alma esaslar asndan konumuz olan Umumi Mfettiliklerden ayr olarak zel zamanlar iin olaanst yetkilerle grevlendirilmi, snrl-kadrolu st dzey memurlar olarak deerlendirebiliriz. erik, kadro, yetki ve alma esaslar asndan baz nanslarla beraber konumuza benzer yaplanmalar ilk defa Rumelide grlmektedir. Makedonya blgesinde Vilayet-i Selase Rumeli nc Umumi Mfettilii Mnchtek Grmesi kararlar uyarnca Osmanl ynetiminin blgedeki Hristiyan aznlklarn haklarn yeterince koruyamad iddiasyla kuruldu. Blgeye atanan Umumi Mfetti, Genel Vali yetkilerine sahip olmakla birlikte yabanc kontrlnde idi. Mfettilik kadrosunda Rusya ve Avusturya hkmetleri tarafndan birer Ajan Sivil (Sivil yetkili memur) grevlendirildi. Jandarma tekilat ise genel anlamda Fransz General Pe Gorgeun komutasnda yabanc subaylarn emrine verildi. Balkanlardaki Osmanl vilayetlerine Rusya ve Fransann da basksyla idari adan bir eit zerklik anlamna gelen bu uygulamay frsat sayan Hristiyan tebaa ykc blc faaliyetlerini artrd, milliyetilik fikirleri iyice yaygnlat ve glendi. Rumeli Vilayet-i Selase III. Umumi Mfettiliine 1902 ylnda Hseyin Hilmi Paa atand. Paa, bata Bulgar ve Rum komitecileri olmak zere asayii bozanlarla mcadele etti. Hatta Selanik, Manastr ve Kosova ehirlerindeki ttihat ve Terakki Cemiyeti unsurlarnn faaliyetlerini de nlemeye alt.2 Rusya ve Avusturya Hariciye nazrlar Balkanlardaki barn ve statkonun devamn salamak iddiasyla Munchtekte toplanarak Munchtek Program ad altnda Makedonya iin yeni bir slahat projesi hazrlamalarna ramen Osmanl mparatorluunun Balkan topraklarnda bamsz devletler kurulmasna Osmanl merkezi ynetimi adeta seyirci kald.3 Rumeli III. Umumi Mfettiliine benzer bir ynetim Ermeni zerklik ve bamszln gerekletirmek amacyla Dou ve Gneydou Anadolu Islahat Projesi ad altnda kurulmak istendi. Bu blgelerde yaayan Ermenilerin haklarn Ayastefanos (Yeilky) Antlamasnn 61. maddesi gereince -ki bu maddede: Yce devletimiz Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar emniyetlerini salamay kabul eder. deniliyordu- koruyacan iddia eden Rusya, Balkanlardaki rneinde grld zere bu defa da Ermeni haklarn savunmay stlendi. Nitekim Episkopos Haoren Narbey stanbulda hazrlad Ermeni Bamszl Projesini Petersburga giderek Rus arna sundu. On maddeden oluan Ermeni Projesi netice itibariyle ncelikle Kk Asyann dousunda bir Ermenistan Devleti teekkl ve onun bamszlna ynelikti. Rusyann bu faaliyetlerinden rahatsz olan Avrupa devletleri Ayastefanos Antlamasnn Ermenilerle ilgili maddesini kabul etmeyerek hemen devreye girmilerdi. Rusya, ngiltere, Avusturya, Fransa, talya ve Almanyann delegeleri 1878de Berlinde bir araya gelerek Ermeni isteklerini askya alrlarken, Balkan Dalarnn kuzeyinde Bulgar Prenslii

611

kuruldu. Rusya dier byk devletler gibi Osmanl mparatorluunun paralanp ksa srede bllmesini istemiyordu. mparatorluk kendi kt idaresi yznden paralanp, yklmalyd. Balkanlarda kendisine destek verilmesine ramen II. Abdlhamitin kt ynetimi yznden 1878 Berlin Antlamasnda Osmanl mparatorluuna bal zerk Bulgar Prenslii bu nedenle kurulmutu. Kk Asyada da Osmanl ynetimini revizyona alp Ermeni slahat tasars bir an nce uygulamaya konulmalyd. Fakat Rusya Kafkaslarda kargaala sebep olacak bu tasary uygulamaya koymak istemiyordu. Zaten blgedeki baz airetlerin asayisizlii, ayaklanmalar ve Ermeni komitecilerin eylemleri vb. Trk mahalli yneticilerinin beceriksizlii yznden nlenemiyordu. Rusyann bu yzden gneyindeki grltlere ilgi duymas en doal hakk idi. Rusya Sivasa kadar kendi ekonomik nfuz alanndaki Trk topraklar zerinde yaayan ve haklarn korumakl grnd Ermenilere yaplacak Trk saldrlarna mdahele ederek onlarn kendilerine daha ok yaklamalarn ve sk skya sarlmalarn salayarak hem Ermenileri kendi emellerine alet edecek hem de kendi nfuzundaki blgeden istedii zaman gneye inebilecek ve Trklere kar Hristiyan Ermeni haklarn korumakla Batllarn da sempatisini kazanm olacakt. Kk Asyadaki Ermeni komitecilerinin eylemlerini nlemeye alan II. Abdlhamit ynetimine kar Batllama hareketlerini Gavurlarn kanunlarn kabul eden Osmanllarn ynetiminde yaamann artk kfr olaca bahanesiyle bakaldrlarnn tehlikeli olacan sezen padiah, blgedeki airet reisi, mir, prens, bey, eyh, halife, seyyid, vb. sfatlar kendilerinde grenleri slam Birlii politikas ve Hamidiye Hafif Svari Alaylar tekilatlandrmasyla saraya balamay baard. II. Abdlhamitin bu politikasna ii ran ve ngiltere kar kmasna ramen Rusya ve Almanya ses karmadlar. Hamidiye Hafif Svari Alaylar sayesinde blgedeki Ermeni eylemlerinin nne geilmeye allrken airet ayaklanmalar da durdurulmu oldu. II. Merutiyetin ilan, II. Abdlhamitin tahtan indirilii, ttihat ve Terakkicilerin i kavgalar, talyanlarn Trablugarb igalleri ve peinden Balkan devletlerinin Osmanl topraklarn paylamalar devletin yklma ivmesini hzlandrrken Kk Asyann dousunda askya alnan Ermenistan projesi devreye sokuldu. Rusya, btn dengeleri hesaplayarak takip ettii ekonomik nfuzu alanndaki Kk Asya politikasnda dier devletleri ikna etmeyi baard. Rus Dileri Bakan Sazanov AvusturyaMacaristan Bykelilik Mstear Kont ernine: Ermenistanda kargaalklar kmasn nlemek iin mutlaka slahat yaplmasn buradaki Trkiye Byk Elisine srarla tavsiye ettim. derken dier yandan Kasm 1913te ngiliz Dileri memurlarndan A. Parkern: Douda slahat programna alnacak vilayetlerin vaziyeti hakknda Hakk Paann uyumlu tavrn hayretle karladm. eklindeki davranlaryla da Osmanl merkezi ynetimindekileri iknada zorlanmadklarn ifade ettikleri anlalmaktadr. 1913 ylnda son ekli verilmeye allan Rus-Ermeni slahat tasars stanbul Rus Bykelilii Ba Tercman Andre Mandels tarafndan eskiden beri iddia edilegelen Ermeni istekleri dorultusunda Batl byk devletlerin de onaylar alnarak hazrland.4

612

Projenin uygulanmas hakknda 1913 tarihli Vilayet daresi Kanunu esas alnd. Sz konusu projeyle II. Abdlhamit dneminde Rumelide uygulanan Vilayet-i Selase Rumeli nc Umumi Mfettilii rnek alnacak ve tekilatn sorumluluk alan iindeki vilayetlerin ynetimi 1913te hazrlanan Umumi Mfettilik Geici Kanunu ve yine 1913te hazrlanan Umumi Mfettilikler talimatnamesi esaslarna gre hareket edilecekti.5 Nitekim yeni seimler neticesi 14 Mays 1914te meclis al konumasnda Umumi Mfettilik hakknda bilgi veren padiah: Umur- Vilayatn (Vilayet ilerinin) sk bir tefti ve murakabeye tbi tutulmas, emn- asayiin takriri (gvenlik ilerinin salamlatrlmas) ve inkiaf- iktisadinin (ekonominin gelimesi) temini iin elzem (gerekli) grndnden taksimat- corafiye (corafi blnme) itibaryla alt mfettilik idaresi teekkl ve her blgeye bir Umumi Mfetti atanmas uygun grlmtr. Bu tekilatn memleket iin msmir (faydal-verimli) ve gr olacan mit ederim6 temennisiyle meclisi aydnlatt. Padiahn vnle tantt bu yeni idare, aslnda Kk Asyann dousunda Ermeni zerkliine ve bamszlna giden yolu am oluyordu. Yeni ynetimle Ermenistan ad altnda iki vilayetin birletirilip tek vali emrine verilmesine karlk Osmanl ynetimi ise yedi vilayet ve bir mstakil sancaktan oluan daha geni bir blgede iki Umumi Mfettiliin kurulmasn istiyordu. Bu arada Rusyaya gre tek Umumi Mfettiin, Bab- Aliye gre ise iki Umumi Mfettiin kimler tarafndan, kimleri nasl, ne ekilde atayacaklar ve yetkilerinin neler olaca tartlrken Almanya Rusyaya bir ltimatom verdi. Buna gre, alt Ermeni (Trk) vilayeti padiaha atanacak olan bir Umumi Mfettilik idaresinde birletirilecek, Umumi Mfetti Hristiyan, Trk veya Avrupal olacakt. Umumi Mfettilik emrine verilecek olan alt vilayet Osmanldan ayrlacak vali ve yarglar Umumi Mfetti atayacak, idari ve askerlik ileri Osmanldan ayr olarak yrtlecek, askerler sadece Ermenistandan alnacakt. Osmanl Devleti asndan Makedonya rneindeki kt gidiatn balangc anlamna gelen bu kt ynetim hakknda birtakm tartmalarda ortadan kalknca 8 ubat 1914te Hariciye Vekili Sait Halim Paa ile Rusya temsilcisi Konstantin Gulkevi arasnda stanbulda yaplan bir protokolle son eklini ald. Dou Anadolu iki blge vilayetinin balarna geirilecek olan iki Umumi Mfettiin gsterilmesinden sonra Bab- Ali byk devletlere nota yollayacak ve iki Avrupal yabanc mfetti Dou Anadolunun iki ayr vilayetinde greve balayacakt. Buna gre: Bay A: Erzurum, Trabzon ve Sivas, Bay B: Van, Bitlis, Harput ve Diyarbakr Umumi Mfettii olacaktr. Umumi Mfettiler kendi blgelerinin idari, adli, polis ve jandarma kurumlarn denetleyecekler, blgedeki gvenlik glerinin yeterli gelmemesi durumunda Umumi Mfettiin talebi dorultusunda blgeye yeterli sayda askeri g gnderilerek Umumi Mfettiin emrine girecekti.

613

Bu projeye ncelikle olumlu bakan devletlerden birisi olan Almanya, padiah ve Bab- Aliye sabr tavsiye ederken hkmetin Ermenilere verdii imtiyaza ramen madur edilen Mslmanlar ihmalle blgede yaamakta olan Krtleri de ayaklanmaya tahrike alt. Almanyann bu tutumuna kar Osmanlya ynelik politikasnda ngiltere ile uzlac hareket eden Rusya Osmanl Kk Asya topraklarn paralamay geciktirmeye alrken, blge halklarna uygulad ikili politikalar Ermeni, Trk-Krt jenosidine ynelik Ermenisiz Ermenistan slogann 1915teki Osmanl ynetimince Ermeni tehcir hareketi ve sonrasndaki Ermeni saldrlaryla kendi lehinde kullanmasn bildi. Umumi Mfettilikler kanunu ubat 1914te Takvim-i Vakayide (Resmi Gazete) yaynlanarak yrrle konuldu. Buna gre; Birinci Blge Umumi Mfettiliine Hollandal Wevtennek, kinci Blge Umumi Mfettiliine de Norveli Hoff getirildi.7 Proje her ne kadar Ermeni isteklerini tamamen yanstmamsa da her iki Umumi Mfettiliin hayata geirilmesi Ermeniler arasnda byk bir coku ve sevinle karland. Ermeniler tebrikler, telgraflar ve mesajlarla byk devletlere minnet ve kranlarn sundular. Fakat bir ay sonra Almanya, Avusturya, Osmanl Devleti ve Rusyann Birinci Dnya Savana girmeleri projenin hayata geirilmesine olanak vermedi. Osmanl Kk Asyasnda Ermenistan bamszln amalayan ancak Rus ordularnn blgeyi igale balamalar nedeniyle akim kalan Umumi Mfettiliklerin Osmanl merkezi ynetimince blgede uygulamaya konulmasna daha sonraki yllarda da alld. Blgede Erzurum, Van ve Bitlis vilayetleriyle Erzincan Sancan kapsayacak ekilde Vilayet-i Mstahlise Mfetti-i Umumilii kuruldu ve 1918de tekilatn bana Cumhuriyet dneminde Erzurum merkez olacak ekilde 1934 ylnda kurulan III. Umumi Mfettilik grevini yrtecek olan Hasan Tahsin Uzer getirildi. Ancak Uzer, greve balatlmadan 23 Eyll 1919da Suriye Valiliine gnderildi,8 yerine atama yaplmad. stanbul hkmeti tekrar 1920de Anadolu Umumi Mfettilii Vazife ve Salahiyetlerine Dair bir kararname yaynlad.9 I. TBMMde Erzurum mebusu ve Adalet Bakanl grevini yrtmekte olan Celalettin Arif Bey bir gezi bahanesiyle 6 Eyll 1920de Umumi Mfetti olmak amacyla Erzuruma geldi. Niyetinin samimi olmad tespit edilen Celalettin Arif Bey 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa ile Mustafa Kemal Paann grmeleri sonucu Ankaraya geri gnderildi.10 Umumi Mfettiliin ncelikle Dou vilayetlerinde faaliyete geirilmesini isteyen Kazm Karabekir Paa, Dou Cephesinde Milli Mcadeleyi kazandktan sonra Milli Savunma Bakanl veya TBMM Bakanl grevi verilmek zere Ankaraya davet edildi. O, bu grevden ncelikle, Douda uygulanabilir bir program ile uzun yllar almas gereken Umumi Mfettilik Tekilatnn bana

614

atanmak istedi. Ancak kanun tasla TBMMye havale edilmesine ramen devam etmekte olan Bamszlk Sava nedeniyle ele alnamad.11 Umumi Mfettiliklerin Kurulu ve Yaps 1924 Anayasasnda yer verilmeyen Umumi Mfettilik ynetimi eyh Sait Ayaklanmasndan sonra gndeme geldi. Hkmet, Cumhuriyetin ilk yllarnda gerek Dou ve Gneydou Anadolu blgesi gerekse dier blgelerde mlki yapda yeni dzenlemelere balarken ncelikle Dou ve Gneydou Anadoluda sk ynetim yerine etkili ve alkan valilere Umumi Mfetti grevi verilerek iyi sonular alnabileceini dnd. Hkmet, Bursa Mebusu Emin Beyi blgeye gndererek bir rapor hazrlatt. Emin Bey, hazrlad raporun 5. maddesinde yukarda olduu gibi blgeyi ikiye ayrp bana cesaretli iyi eitimli ve inisiyatif kullanmakta becerikli iki Genel Vali-Umumi Mfettiin grev almasn, iki blgenin ise; 1) Van, Bitlis, Erzurum, 2) Elaz, Mardin ve Diyarbakr vilayetlerinden olumasn istedi.12 Emin Bey raporunu Eyll-Ekim 1926da ileri Bakanlna sundu. Dnemin ileri Bakan kr Kaya Umumi Mfettilik 1926da bir kanun ile yaplmtr. Tatbikat ise 1927 sonlarna doru olmutur. Btede karl olmad iin yalnz ark havalisinde tatbik edilmitir.13demektedir. Cumhuriyet Hkmeti; eyh Sait Ayaklanmas zerine Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde uygulamaya koyduu skynetime Ekim 1927de son vermeyi dnd. Blge vilayetlerinin merkeze uzaklklar, ulam imkanszlklar ve lkenin dier blgeleriyle henz bir birlik salayamamalar gibi nedenlerle idari ve sosyal konular bata olmak zere iktisaden de ok geri kalm olan blge vilayetlerinde hkmet ilerinin salkl bir ekilde yrtlmesi amacyla kapsamna ald vilayetlerin ncelikle emniyet ve asayiini bir btn halinde deerlendirip gvenliini salayacak ve blgenin iktisaden kalknmasnda etkili olacak Umumi Mfettilik kurulmasna karar verdi. 1926 ylnda Gerekeli Kanun metni TBMMde grldkten ve zerinde gerekli grlen baz deiiklikler yapldktan sonra 25 Haziran 1927 tarih ve 1164 sayl Umumi Mfettilik Tekiline Dair Kanun 16 Haziran 1927de Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle konuldu. Bu kanuna dayanlarak pratikte uygulamaya gemek iin Bakanlar Kurulunca kabul edilen 753 say ve 5858 numaral kararname onayland ve Umumi Mfettilik Vazife ve Salahiyetlerine Dair Talimatnamenin yrrle girmesine yetki verildi. Ad geen talimatnamenin baz maddeleri grlen lzum zerine 28 ubat 1945 tarih ve 3\2222 sayl Genel Mfettilikler Grev ve Yetkilerine Dair Talimatname ile deitirilerek Umumi Mfettilerin baz yetkileri artrld.14 ileri Bakanlnca 27 Kasm 1927 tarihli Umumi Mfettilik Kanununun uygulanmasna dair hazrlanan 17 maddelik tzk (talimatname) Bakanlar Kurulunun ayn gnk toplantsnda onaylanp yrrle konuldu. 25 Aralk 1927 tarih ve 5977 sayl kararname ile Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanarak; Elaz, Urfa, Hakkari, Bitlis, Diyarbakr, Siirt, Mardin ve Van vilayetlerini kapsamna alacak ekilde (Birinci Umumi Mfettilik) ad altnda hukuki stat kazand. Bakanlar Kurulu 31 Aralk 1927 tarihli kararnameyle Dou ve Gneydou Anadolu vilayetlerinde faaliyete geirilen bu Umumi Mfettilie I.Umumi Mfettilik adn verdi. alma merkezi Diyarbakr vilayeti olan I. Umumi Mfettilie Diyarbakr Mebusluundan 26.12.1927 tarihinde istifa eden Dr. brahim Tali Bey (ngren) atand.15

615

Umumi Mfettilik uygulamas ile III. Ordu Mfettiliinin mlki ilerine son verildi. 1930 ylna gelindiinde Ar Da civarnda asayisizliklerin artmas zerine Karakse (Ar) vilayeti de I. Umumi Mfettilik kapsamna alnd. I. Umumi Mfettiliin almalarn olumlu gren Cumhuriyet Hkmeti Trakya blgesinde de bir Umumi Mfettilik kurulmasn kararlatrd. Edirne, Krklareli, anakkale ve Tekirda vilayetlerinde ncelikle gmenlerin blgeye yerletirilmesi ve dier ilerin ahenkli ve toplu bir ekilde yrtlmesi amacyla 19 ubat 1934 tarih ve 2/150 sayl Bakanlar Kurulu kararyla Trakya Umumi Mfettilii kuruldu. II. Umumi Mfettilik grevine, I. Umumi Mfettilikteki baarl almalarndan dolay Dr. brahim Tali Bey 18.3.1934 tarih ve 2/303 sayl kararnameyle atand. Dr. brahim Tali Bey 22.4.1934 tarihinde Umumi Mfettilik merkezi yaplan Edirnede fiili olarak greve balad.16 Dnemin Babakan smet nn 1935 ylnda Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleriyle Karadeniz Blgesini kapsayan yurt gezisinde Umumi Mfettiliklerin hizmetlerini olumlu grd ve gezi sonunda hazrlad Krt Raporunu Atatrke ve Bakanlar Kuruluna sundu. Babakan hazrlad raporunda Dou ve Kuzeydou Anadolu vilayetlerinde de bir Umumi Mfettilik kurulmasn istedi. Bakanlar Kurulunun 6 Eyll 1935 tarih ve 2/3199 sayl kararyla Erzurum, Trabzon ve I. Umumi Mfettilik blgesinden alnan Karakseyi (Ar) iine alan blgede III. Umumi Mfettilik kuruldu. Mfettilik merkezi Erzurum vilayeti olarak belirlenmesine ramen yeterli bina bulunamad gerekesiyle III. Umumi Mfettilik merkezi geici olarak Trabzon vilayeti yapld. Bu greve 6.9.1935 tarihinde Erzurum mebusu H. Tahsin Uzer atand. Uzer, 8.11.1935 tarihinde Trabzona gelerek greve balad.17 1930 Ar Da civar ayaklanmasnda etkili olduklar tespit edilen baz Dersim airetlerini tedip ederek blgeyi sosyal ve ekonomik adan da kalkndrmay amalayan Hkmet, bir dier Umumi Mfettiliin de bu blgede kurulmasn istedi. Hkmet nce Munzur Vilayeti Tekilat ve daresi Hakknda Kanunu kard ve Tunceli adn verdi. 6.1.1936 tarih ve 2/3823 sayl Bakanlar Kurulu kararyla yeni kurulan Tunceli vilayeti de dahil olmak zere Bingl, Elaz ve Erzincan vilayetlerini kapsamna alacak ekilde IV. Umumi Mfettilik kuruldu. Umumi Mfettilik Merkezi Elaz vilayeti yaplrken bu greve askeri yetkileri uhdesinde kalmak zere Vali ve Umumi Mfetti sfatyla Korgeneral Abdullah Alpdoan Paa atand. Tunceli Vali ve Komutan Abdullah Paa 1.2.1943 tarihine kadar bu grevde kald.18 Bu defa 25 Haziran 1927 tarih ve 1164 sayl Umumi Mfettilik Kanununun 1. ve 2. maddelerine dayanlarak 3/5899 no ve 27.6.1947 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla Adana ve Mersin civarlarnda asayisizliin grlmesi zerine V. Umumi Mfettilik kuruldu. Merkezi Adana olan V. Umumi Mfettilik el, Seyhan, Hatay, G. Antep ve K. Mara vilayetlerinde gvenlik, idari, sosyal, ekonomik vb. ilerin daha verimli ve salkl hale getirilmesi amacyla kuruldu. V. Umumi Mfettilik grevine ise Hatay Valisi Nizamettin Ataker atand.

616

Ayn yl sonunda (1947) Umumi Mfettiliklerin tekilat, kadro ve kurulular iptal edilmesine ramen I. Umumi Mfetti Avni Doan, II. Umumi Mfetti Abidin zmen ve V. Umumi Mfetti Nizamettin Atakerin 31.12.1947 tarihinde istifalar ileri Bakanlnca kabul edilerek Mfettiliklerin fiilen grevlerine son verildi. 24.01.1952 tarihinde Diyarbakr Milletvekili Mustafa Remzi Bucakn iptal gerekesiyle TBMMye sunduu Umumi Mfettilik Kanunu ile Ek ve Tadillerinin Yrrlkten Kaldrlmas Hakkndaki Kanun TBMMce kabul edildi ve Umumi Mfettilikler Tekilatna hukuken son verildi.19 Umumi Mfettilikler Kadro ve Tekilat Yaps Bulunduklar blgelerin zelliklerine gre tekilat ve kadrolarnda az da olsa deiiklik arz eden Umumi Mfettilik Tekilat Kadrolar, Umumi Mfettilik Tekiline Dair Kanun ve Umumi Mfettilik Vazife ve Salahiyetlerine Dair Talimatnamede belirtilmesine ramen konu hakkndaki asl dzenlemeler II. III. ve IV. Umumi Mfettiliklerin Tekiline Dair Kanunun 2. maddesi ile 753 say ve 5858 numaral Umumi Mfettilik Vazife ve Salahiyetlerine Dair Talimatnamede Umumi Mfettilik kadrosunda grev alacak memurlar ve atama ekilleri belirtildi. Bunlara gre: a- Bamavir: Umumi Mfettiin muvaffakat olmak suretiyle ileri Bakanlnn ve Bakanlar Kurulunun karar ile, b- Mavirler: Umumi Mfettiin muvaffakat alnmak artyle Babakan ve vazifesinin mahiyetine gre ait olduu bakann mterek kararnamesiyle, c- ube Mdrleri: Umumi Mfettiin teklifi ve ileri bakannn onay ile, d- Umumi Mfettilik kadrosuna dahil olan Ordu Zabitan: Umumi Mfettiin teklifi zerine Milli Savunma bakannca, Jandarma zabtas ile nzibat Memurlar, Umumi Mfettilik teklifi zerine ileri bakannn onay ile, e- Dier memurlar ve sair mstahdemler: Dorudan doruya Umumi Mfettiler tarafndan tayin olunurlar.20 28 ubat 1945 tarih ve 3/2222 sayl Genel Mfettilikler Grev ve Yetkilerine Dair Talimatname ile yetkiler biraz daha geniletilerek kurulua ait ikinci maddeye de aklk getirildi. Buna gre; Madde 2/B- Adliye, Maliye, Bayndrlk, Salk, Ziraat ve Gmrk inhisarlar mavirleri ile dier bakanlklarca atanmas gerekli grlen mavirler Umumi Mfettiin oluru alnarak bakanlklarnn atama usllerine gre,

617

Madde 2/C- Umumi Mfettilikler emrine verilecek mfettiler mensup olduklar bakanlk veya genel mdrlklerce, Madde 2/D- dare ube mdrleri Umumi Mfettiin teklifi zerine ileri Bakanlnca, Madde 2/E- Memurlar ve sair mstahdemler dorudan doruya Umumi Mfetti tarafndan atanrlar.21 Umumi Mfetti, blgesi dahilinde hkmetin vekili ve btn bakanlklarn temsilcisidir. Bu sfatla bata valiler olmak zere btn memurlar kendisine kar sorumlu ve yaptklar ilerden kendisine izahat ve hesap vermeye mecburdurlar eklindeki dzenlemelerle Umumi Mfettilerin mlki ynetimdeki konumlar belirtilirken yine 19.06.1930 tarih ve 1700 sayl Dahiliye Memurlar Kanununun vilayetler blmnde Umumi Mfettiler birinci sraya alnmasna karn mfettilikler kadrosunda grev alan dier memurlara yer verilmemitir. Umumi Mfettilikler Tekilat ve Kadrolar hakknda asl dzenlemeler 16 Kasm 1935 tarih ve 2865 sayl I. III. ve IV. Umumi Mfettiliklerle Mavirliklerin Tekilat Kadrolar Hakknda Kanun ve 25 Aralk 1935 tarih ve 2883 sayl II. Umumi Mfettiliklerle Mavirliklerinin Tekilat Kadrolar Hakkndaki Kanun ile Umumi Mfettilikler personel kadrolar tekrar dzenlendi.22 Ad geen kadrolar grlen lzum zerine Umumi Mfettilik kapsamndaki vilayetlerin ihtiyalarna gre; 5 Haziran 1936 tarih ve 2996 sayl Maliye Vekaleti Tekilat ve Vazifeleri Hakkndaki Kanun ile Umumi Mfettilikler Mavirleri, 23.6.1936 tarih ve 3017 sayl (Shhat ve timai Muavenet Vekaleti Tekilat ve Memurin Kanunu) Umumi Mfettilikler Shhi Mavirlikleri, 22.06.1938 tarih ve 3476 sayl Nafia Vekaleti Tekilat Kadrosunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ve 24.6.1938 tarih 3484 sayl I. Umumi Mfettilik Kadrosunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile de Umumi Mfettilik emrinde grev yapanlarn kadrolar yeniden dzenlendi.23 Yine ileri Bakanlnn 23.05.1947 tarih ve 22101/6/6171 sayl yazs zerine 1164 sayl kanunun I ve II. maddelerine dayanlarak Bakanlar Kurulunun 24 Haziran 1947 tarihli toplantsnda alnan kararla kurulan V. Umumi Mfettilik kadro ve tekilat yaps oluturularak faaliyete geirildi.24 Hukuki ve dari Adan Umumi Mfettilikler 1921 Anayasasnn idari taksimat blmnde: Trkiye corafi vaziyeti ve iktisadi mnasebet nokta-i nazarnda vilayetlere, vilayetler kazalara mnkasem olup kazalar da nahiyelerden terekkp eder. Madde 10 ifadesi ile aklk getirilmi bunun yannda Umumi Mfettilik Tekilatna da yer verilmiti. 1924 Anayasasnda ise Umumi Mfettilik Tekilatna yer verilmedi. Trkiyenin zellikle baz blgelerinin iinde bulunduu artlar, sz konusu tekilat mlki amirlii iinde zaruri grmekteydi. Mevzuatmz Umumi Mfettilikleri idari tekilatmzda kademe saymaz. Bunlar birer

618

murakabe heyeti ve ara, geici kademe olarak kabul eder. Bunlar idari tekilatn nizam ve intizamn salayan kademelerdir. Ksaca Umumi Mfettilikler fevkalade ve muvakkat ihtiyalar karlamak maksadyla ihdas edilen bir tekilattr. Umumi Mfettilik birka vilayeti ilgilendiren ve mterek faaliyetle giderilmesi mmkn grlen ihtiyalar ba gsterirse bu gibi mfettilik kurulmasna ve ihtiya kalmaynca tekilat ilga etmeye hkmet yetkili klnmtr. Umumi Mfettilik ileri Bakanlna baldr. Blgeleri iinde dirlik ve gvenliin teminine nezaret, kanunlarn ve nizamlarn tamamen tatbik ve icrasn takip ve murakabe ile bakanlklarn kanunen yetkili olduklar salahiyetlerden Bakanlar Kurulu karar ile kendilerine verilen yetki ve grevleri onlar adna kullanrlar. Nitekim hkmet, 1164 sayl kanuna dayanarak ileri Bakanlnca 27 Kasm 1927 tarihinde Umumi Mfettilik Kanununun tatbikine dair hazrlanan 17 maddelik tz ve daha sonra TBMMce karlan ilgili yasalar onaylayp yrrle koyduu yukarda belirtildi. Umumi Mfettiliklerin Yetki ve Grevleri 1- Umumi Mfettiler, blgesinde hkmetin vekili ve btn bakanlarn temsilcisidirler. Bu sfatla bata valiler olmak zere blgelerindeki btn memurlarn almalarn gzetmek ve hizmetlerin yapln denetlemekle grevlidirler. Blgelerindeki valiler, yarglar ve bakanlk mfettilerinin haricindeki memurlara lzumuna gre takdirname, ihtar ve tenbih cezalar vermeye yetkilidirler. cabnda tayinlerindeki usle gre herhangi bir memurun mensup olduu bakanlk veya genel mdrlk emrine alnmasn ilgili makamlara teklif ederler. 2- Umumi Mfettiler, mahiyetlerinde grevli personelin gizli sicil raporlarn tanzim etmeye yetkilidirler. Emrindeki valiler ile blgelerindeki iller idare ube bakanlar hakknda her yl gizli sicil raporlarn tanzim ederek ilgili bakanlklara gnderirler. 3- Umumi Mfettiler, blgelerindeki valilerle btn memurlarn st, umumi ve mahalli hkmet ilerinin dzenleyici ve denetleyicisi sfat ile Memurin Kanunu erevesinde ibanda kalmalarn veya grevlerinde saknca grecei valilerle memurlarn lzumu halinde haklarnda Muhakemat Kanununa gre soruturma yaplan btn memurlar grevden uzaklatrabilirler. 4- Valiler de dahil olmak zere idare ube bakanlar ve kaymakamlar Umumi Mfetti emirlerinin kanun ve tzklere uygun olmad kanaatinde bulunduklarnda durumu Umumi Mfettilere bildirebilirler. 5- Umumi Mfettiler, emirlerinin kanun ve tzklere uygun olduunu yaz ile bildirirlerse bu makamlar verilen emri, sorumluluu Umumi Mfettie ait olacak ekilde uygularlar. Umumi Mfettiler konuyu ilgili bakanla yazl olarak bildirirler.

619

6- Umumi Mfettiler, blgelerindeki devlet dairelerinin genel hizmetlerinden dolay yaplacak ikayetleri incelerler ve gereini ilgili valiye bildirirler. 7- Umumi Mfettiler, memurlarn kanun, tzk, talimat ve emirlere aykr ilerine veya kendilerine kanunla verilen yetkiler o mahiyetteki fiillerine dorudan doruya veya ikayet yoluyla vakf olduklarnda bunlarn dzeltilmesini ilgili valilere bildirirler. Bu hareketlerin bir kast ile yapld ve cezay gerektirdii tespit edilirse yapanlar hakknda ayrca kanun takibatna giriilir. 8- Umumi Mfettiler, blgelerindeki mahkemelerden birinde baklmasn emniyet ve gvenlik ynnden sakncal grd bir davann konu gereince baka bir yere naklini salamak iin Adalet Bakanlndan yazl talepte bulunurlar. 9- Umumi Mfettiler, blgelerinin gvenlik, ynetim, ekonomi, salk, sosyal, kltrel, bayndrlk vb. almalarn takip ederler. Bu ilerle ilgili hizmetlerin uyumlu olarak yrtlmesi iin alnmas gereken en uygun tedbirlerin grlmesi ve bir alma birlii plan yaplmas iin blgelerindeki valileri ylda bir defa uygun grdkleri yerde toplantya arrlar. Bu plann yaplmasnda iller arasnda el birlii ile kurulmasna ve ynetilmesine lzum grlecek kurum ve tesisler iin gerekli giderler zerine gelirleri nispetinde ayrlmas ve datlmas gz nnde tutulur. Umumi Mfettiler bu toplantda alnan kararlardan yetkileri iinde bulunanlar valiler, bakanlklarda yaplmas gerekenleri bakanlklar nezdinde takip ederler. 10- Umumi Mfettiler, blgelerine ayrlacak ve gnderilecek gmenlerin ve halkn iskanlar, kyllerin, iftilerin topraklandrlmalar hususlarn ilgili bakanlklarla valiler nezdinde takip ve bunlarn yerli yerinde uygulann dzenlerler ve valilere gerekli talimat ve emirleri verirler. 11- Umumi Mfettiler, blgelerindeki olaanst hallerle seferberlikte memleketin ve halkn tekilatlanmasna ait kanun ve tzklerin uygulann takip eder ve onlar ilgili bakanlklarn emir ve talimatlarna gre dzenler ve yaparlar. 12- Umumi Mfettiler, herhangi bir i iin gerekli grdkleri zamanlarda gnderebilecekleri raporlar dnda Temmuz veya Austos aylarnda blgenin ynetim, eitim-retim, ekonomi, sosyal ve genel durumu hakknda ileri Bakanlna ve ilgili bakanlklara da ayr ayr faaliyet raporu gnderirler. 13- Umumi Mfettiler, polis ve jandarma ktalar gibi silahl kuvvetleri de yrtme arac olarak kullanabilirler. 14- Umumi Mfettiler, silahl silahsz ayaklanma veya yrrlkte bulunan kanun ve tzklerin uygulanmasna toplu bir halde kar koyma veya kamu dzenini tehdit eden hadiseler gibi haller karsnda kolluk kuvvetleri kafi gelmezse en yakn ordu veya kolordu komutanlklarndan yardm isteyebilirler. Byle hallerde hemen ileri, Milli Savunma Bakanl ve Genelkurmay Bakanlna

620

bilgi verirler. Komutanlar bakaca bir emir beklemeksizin Umumi Mfettilerin yardm isteklerini derhal yerine getirmekle grevlidirler. 15- Umumi Mfettiler, acele hallerde blgesindeki ilgili valilerin de grlerini almak suretiyle Jandarma ve Polis Kuvvetlerinin yerlerini geici olarak deitirmeye ve bu kuvvetleri baka bir yere nakle yetkilidirler. Bu yetkilerini valilerin teklifi zerine de kullanabilirler ve icraat akabinde ileri Bakanlna derhal bilgi verirler. 16- Umumi Mfettilik blgelerindeki gmrk muhafaza konular Umumi Mfettilerin grleri alndktan sonra ileri Bakanlnca yaplr. 17- Umumi Mfettiler blgelerinde kaakln nlenmesine, ky ve snr zerindeki i emniyet ilerine ilikin hususlarda alnmasn gerekli grdkleri tedbirleri blgelerindeki asker ve sivil gmrk tekilatlarna bildirirler. Bu tekilatlar aldklar emirleri yapmak zorundadrlar. 18- Umumi Mfettiler kanun, tzk ve ilgili mevzuatlar ile kendilerince yaplmas uygun grlen dier grevleri yerine getirmekle devlidirler.25 Umumi Mfettilik Faaliyetleri Trkiye Cumhuriyetinin yedi corafi blgesinden be corafi blgesini kapsayan vilayetlerin ounluuna yakn bir blmnde 1927-1947 yllar arasnda faaliyette bulunan Umumi Mfettiliklerin almalar raporlar halinde tespit edilerek yaplan ilerin sekreteryalnn yrtlmesine ileri Bakanl yetkili klnmsa da dier Bakanlklar ilgilendiren Adliye, Maliye, Maarif, Bayndrlk, ktisat, Salk ve skan, Ziraat, Veterinerlik, Halkevleri, Spor ve statistik hizmetleri ilgili Bakanlklar ve Umumi Mfettilikler koordinesinde yrtld. I. Umumi Mfettilik blgesindeki faaliyetler, zellikle blgenin emniyet ve asayiinin salanmas asndan daha youndur. 1928 yl banda almalarna balayan I. Umumi Mfettilik blgesinde, silahl ve kontrolden uzak irili ufakl seksen civarnda ete blgelerindeki emniyet ve asayii bozmaktadrlar. I. Umumi Mfetti brahim Tali Beyin tespitlerine gre bu etelerin silah mevcudu 2500 civarnda olup zellikle Lice, Gen, Palu, apakur, Urfa, Sason, Mutki, Beiri, Garzan, Mazda, Midyat, rnak, Pervari, Eruh, Hakkari, Zilan, Geva ve Bitlis civarnda yaayan halkn silahlanma yarna girdii ve ellerinde bol miktarda silah bulunduu sanlmaktadr. Bu mntkalar genellikle dalk olup eteler asndan herhangi bir tehlike annda kamaya ve barnmaya msaittir.26 Asi Resul Ayaklanmas ve Bastrlmas (22 Mays-3 Austos 1929), eyh Abdlkadir (Tendrk) Ayaklanmas ve Alnan Tedbirler (14-27 Eyll 1929), Savur Tenkil Harekat (20 Mays-9 Haziran 1930), Zeylan (Kr Hseyin, Seyit Resul ve Emin Paa Oullar) Ayaklanmas ve Alnan Tedbirler (20 Haziran-Eyll 1930), Oramar (eyh Barzani) Ayaklanmas ve Bastrlmas (16 Temmuz-10 Ekim 1930), nc Ar Da Civar (hsan Nuri, Ermeni Zilan, Hoybun Cemiyeti) Ayaklanmas ve

621

Bastrlmas27 I. Umumi Mfettilik blgesinde yaplmak istenen dier faaliyetleri nemli lde etkiledi. Blgenin sosyo-kltrel ve ekonomik adan kalknmasna engel oldu. Yukarda iaret edildii zere I. Umumi Mfettilik blgesindeki btn olumsuz faaliyetleri genellikle Hoybun Cemiyeti unsurlar organize etti. Hoybun Cemiyeti blgedeki faaliyetlerini sistemletirerek baar elde edebilmek amacyla blgeyi birtakm mntkalara ayrd. Buna gre; I. Mntka: Ar Da civar, II. Mntka: Barzan Airetinin meskun olduu blge, III. Mntka: Hao nfuz blgesi (Mardin civar), IV. Mntka: Brazi aireti blgesi, V. Mntka: Sason dalk blgesi, VI. Mntka: Dersim dalk blgesi.28 Blgede Fransz ve ngiliz emellerine hizmet eden Hoybun; Suriye, Rusya (Ermenistan), Irak ve ran zerinden Trkiyeye ynelik ykc ve blc faaliyetlerine II. Dnya Savana kadar devam etti. Baz Batl devletlerin ark Meselesi ierisinde ele aldklar Trkiyeye ynelik Orta Dou Sorununu brakarak savaa girimeleri zerine kaynak ve destek bulamayan Hoybun Cemiyetinin ad bir daha duyulmad. Atatrk nklab ve lkelerinin lke sathnda tamamen benimsenerek ok partili, demokratik, parlementer hayata gei hazrlklarnn yapld dnemde yukarda Umumi Mfettiliklerin Kurulu ve Yaps alt balnda ksaca belirtildii gibi Umumi Mfettilik tekilat faaliiyetlerine 1947 ylnda fiili olarak son verildi. Sonu Umumi Mfettiliklerin kurulmas ile ilgili yasal dzenlemelerin yaplarak dier blgelere nazaran geri kalm olan Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki asayiin temini, sosya-ekonomik ve benzeri alanlarda programl bir ekilde kalknmasnn dnld yllarda I. Umumi Mfettilik blgesinde ykc, blc unsurlarn da tekilatland grlmektedir. Nitekim eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra ayn blgede meydana gelen mahalli ayaklanmalardan kaan airet unsurlarnn da katlmyla Tanak ve Hnak komitecilerinden oluan Hoybun Cemiyeti ilk toplantsn Austos 1927de Lbnann Bihamdun kentinde yaparak Trkiye Cumhuriyeti aleyhinde faaliyetlere balad. 1927den sonra blgede meydana gelen bykl kkl 26 ayaklanma olaynda Hoybun Cemiyeti unsurlar etkili oldu. ngiliz ve Franszlarca finanse edilen bu rgt Trkiyeye ilave olarak Suriye, Irak ve randa da ngiliz ve Fransz menfaatlerine hizmet etti. kinci Dnya Sava ve sonrasnda 1958 ylna kadar blgede nemli saylabilecek ykc, blc siyasi olay olmad. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde 1958den sonra Marksist-Leninist retide Krtlk faaliyetleri artmaya balad. Ayn yl

622

Rusyadan 12 yllk seminerlerini tamamlayarak Kuzey Iraka dnen Molla Mustafa Barzani Irakta Krdistan Demokrat Partisini kurdu. ran, Irak ve Trkiyede faaliyetlerini artrd. 1961 Anayasasyla salanan geni hak ve hrriyetlerden blc ve ykc unsurlar azami lde faydalandlar. Legal ve illegal partiler kurdular. 1969 ylnda Devrimci Dou Kltr Ocaklar Diyarbakr merkez yaparak blgede geni ve etkin Krtlk faaliyetlerine giriti. Bu dnemde K.Irakta bamsz bir Krdistan Devleti kurulmas tekrar gndeme geldi ve Trkiyeyi tehdit altna ald. Bunun zerine olaylarla ilgili grlen parti ve rgtler 12 Mart 1971de tasfiye edildi. 1974 Hkmet aff ve sonrasnda birka parti ve dernein Krtle ynelik faaliyetleri hkmet glerini nemli lde uratrd. Yaygn sa ve sol iddet eylemlerinin lke sathna yaylarak lke btnlnn tehlikeye dmesi, vatandan can ve mal gvenliinin kalmamas zerine btn lkede 12 Eyll 1980de skynetim ilan edilerek demokratik kurumlara son verildi. Birok iddet yanls rgt mensubu tutuklanrken bazlar yurtdna kaabildi. Skynetim uygulamas iki yl sonra kaldrlmasna ramen Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yeterli can gvenlii salanamad gerekesiyle sk ynetim uzatld. Hkmet, bu defa I. Umumi Mfettilik blgesindeki vilayetlerin durumunu gz nnde bulundurmak mecburiyetinde kalrken 1925 eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmas iin uygulamaya konan ve blgede iki yl yrrlkte kalan skynetime son vermek amacyla yukarda aklanan Umumi Mfettilik Tekilatn rnek ald ve 25.10.1983 tarih ve 2935 sayl (36 maddelik) Olaanst Hal Kanununu kard. Peinden bu kanunu hukuki dayanak yaparak 21.02.1984 tarih ve 84/7778 sayl Bakanlar Kurulu kararyla (37 maddelik) Olaanst Hal Kurulu ve Brolarnn Kurulu ve Grevleriyle Ykmllklerinin Karlnn Tespit ve denmesi Hakknda Ynetmelii yrrle koydu.29 Hkmet blgeden kaldraca skynetimden sonra onun yerine devreye sokmay amalad ynetim hakknda gerekli olan yasal prosedrleri tamamlamaya alrken skynetim nedeniyle obstrke edilen terr eylemleri yava yava belirmeye balad. PKK unsurlar balarnda rgt lideri Abdullah calan olmak zere skynetim ilan ncesi yurtdna kamlard. Blgede 1927deki Hoybun Cemiyeti ve I. Umumi Mfettilik rneinde olduu gibi bata PKK rgtyle mcadele ve dier konularla etkin bir ekilde ilgilenebilecek Olaanst Hal Blge Valiliinin (OHAL Blge Valilii) hayata geirilmesi gerekli grld. I. Umumi Mfettiliklerin almaya balad yllarda blgeyi mntkalara ayrarak asayiini bozan Hoybunun uygulad strateji ve eylem taktiklerininin benzerini uygulayan PKK unsurlar 15 Austos 1984 gecesi Eruh ve emdinli ilelerine baskn dzenledi.30 Bu basknlar PKK lideri Abdullah calana zellikle Avrupa kamuoyunda byk prestij kazandrd. Apo uzun sre gazete manetlerinde kald. Ankaradaki st dzey yetkililer olay mteakip blgede incelemelerde bulundular. nceleme sonras Bakanlar Kurulunca tespit edilecek illere gre 3175 say ve 26.03.1985 tarihli kanuna istinaden blgede htiya Duyulduu Sayda Geici Ky Korucusu grevlendirilecekti. Bu arada ileri Bakanlnn 24.10.1986 tarih ve 573 (86) 90759 sayl onay ile yrrle konulan

623

bir Geici Ky Korucular Ynetmelii hazrland. Bir nceki 1985 yl Apo asndan baarsz bir yl oldu. ddialara gre ayn yl terr asndan idareciler de hafife ald. 1986 ylnda blgedeki terr unsurlarna takviye olarak komu lkelerde eitimlerini tamamlayan PKK unsurlar byk gruplar halinde ran, Irak ve Suriye snrlarndan blgeye giri yaptlar. Ayn yl PKK terr eylemleriyle 67 vatanda katledilirken 48 vatanda ise yaraland. zellikle krsaldaki eylemler yurtiinde ve dnda yanklar uyandrmaya ve etkin olmaya balad. 1986 knda Aponun eyalet sorumlular eyaletlere gre yeni yeni stratejiler belirleyerek Bir Para zgr Vatan sloganyla Kurtarlm Blgeler ilan etmeye baladlar. Blgede trmanan terr olaylar nedeniyle 1983 ylnda karlan OHAL Valilii uygulamasna artk gerek grlyordu. Bu nedenle Hkmet, 1927 Umumi Mfettilik rneinde olduu gibi, Anayasann 121. maddesi ve 25.10.1983 tarih ve 2935 sayl kanunun 4. maddesinin verdii yetkiye dayanarak 10.07.1987 tarihinde Cumhurbakannn bakanlnda toplanarak 285 sayl Olaanst Hal Blge Valilii hdas Hakknda Kanun Hkmnde Kararnameyi kard. Buna gre Bingl, Diyarbakr, Elaz, Hakkari, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illerini kapsamna alacak ekilde Olaanst Hal Blge Valilii ihdas edildi (Olaanst Hal Blge Valilii, Madde 1). Ayn kararnamenin 4. maddesi ise Olaanst Hal Blge Valiliinin grev ve yetkilerini belirtmektedir. Bu grev ve yetkiler 27 Kasm 1927 tarih ve 5858 sayl kararname ile yrrle giren Umumi Mfettilik Vazife ve Salahiyetlerine Dair Talimatname ierii ile rtmektedir.31 ncelikle terrle mcadele almalarnda sorumlu klnan OHAL Blge Valiliinin; kurulduu 19 Temmuz 1987 tarihinden 15 Aralk 1998 tarihine kadar 21775 terrist l, 2680i sa, 2216s yaral, 591i kendiliinden teslim olmak zere toplam 27262si etkisiz hale getirilirken, 77481 PKK ibirlikisi yakalanm, bunlardan 22578i de tutuklanmtr. Ayn dnem ierisinde 94 retmen, 32 imam, 59 memur-ii gibi kamu grevlileri yannda 4797 gvenlik grevlisi ehit olurken, 10317 gvenlik grevlisi yaralanm; rgtn blge insanna ynelik silahl saldr, baskn ve maynlama gibi eylemlerinde ise 501i ocuk, 512si kadn ve 3329u erkek olmak zere toplam 4342 vatanda hayatn kaybetmi, 5283 vatanda da yaralanmtr.32 1987 ylnda fiili olarak faaliyete geirilen Olaanst Hal Blge Valilii, 2001 yl Aralk ay itibariyle halen tek parti ynetimi zamannda uygulanan I. Umumi Mfettilik kapsamndaki illerin bir blmnde devam etmektedir. Ad geen ynetimin baka bir isimle yllar sonra ayn blgede ve ayn amalarla tekrar uygulamaya geirilmesi Mlki darede ve Trkiyeye ynelik ykc, blc faaliyetlerin nlenmesinde kalc ve yeterli zm retilemedii intiban uyandrmaktadr. Bu alma ile Olaanst Hal Blge Valilii faaliyete geirilirken zellikle I. Umumi Mfettilik Tekilatnn yirmi yllk almalarnn akademik ve mlki idarecilerden oluturulan bir komisyon tarafndan incelenmedii ve ynlendirici tespitler yaplmad yeterince anlald.Bu nedenle uygulanagelmekte olan GAP Projesine ramen terr ve dier olumsuzluklarla blgenin sosyal ve ekonomik kalknmas yavalatlrken, blgede grev alan yerel yneticiler ise mesailerinin nemli bir blmn gvenlii salamaya ayrmak zorunda kalmlardr. Btn bu olumsuzluklara ramen her iki dnemde de blgedeki asayisizlik ve terr faaliyetleri byk lde kontrol altna alnmtr. Salanan asayi ve huzur ortamyla sosyal ve

624

ekonomik alanlar bata olmak zere lkemizin birlik ve beraberliinin salanmasnda daha olumlu neticeler alnaca grlmektedir.

zbudun Ergn, 1921 Anayasas, Ankara 1992, s. 75, 79-84; Cumhuriyetin Onbeinci Yl

Kitab (COYK eklinde ksaltld.), Cumhuriyet Matbaas, stanbul 1939, s. 65; TBMM ZC, D II, CT., s. 4, C. I, s. 683-684. 2 Uras Esat Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 185 vd.; nal Tahsin,

Trk Siyasi Tarihi, Ankara 1958, s. 147; Bayur Yusuf Hikmet, Trk nklap Tarihi, Ankara 1983, Cilt III Ksm II, s. 434 vd; 3 Uzer H. Tahsin, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, Ankara 1987, s.

158; Karal Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt VII., Ankara1983, s. 157, 158; Kocaba Sleyman, Tarihte Trk-Rus Mcadelesi, stanbul 1989, s. 360, 361. Halacolu Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTK, Ankara 1988, s. 8; 4 Uras Esat, a.g.e., s. 207, 208; Deliorman Altan, Trklere Kar Ermeni Komitecileri,

Boazii Yaynlar, stanbul 1980, s. 92-94; Kodaman Bayram, ark Meselesi I Altnda Sultan Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983, s. 69. 5 6 7 8 Tnk Vecihi, Trkiyede dari Tekilat, ileri Bakanl Yaynlar, Ankara 1945, s. 40, 41. Bayur, a.g.e., s. 108-109, 121 vd. A.g.e., s. 168-169. Uzer Hasan Tahsin, ileri Bakanl Arivi, Sicil Dosya No: 1222, blm 3/B, Bulunduu

Memuriyetler. 9 10 Karabekir Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul 1988, s. 709. A.g.e., s. 710. Atatrk Mustafa Kemal, Nutuk, vesikalar, Cilt II, stanbul 1934, s. 121, Cilt

III, stanbul 1973, s. 425-427. 11 12 Karabekir. a.g.e., s. 1059-1060. Mesut Ahmet, ngiliz Belgelerinde Krdistan, 1918-1958, Doz yaynlar, stanbul 1992, s.

22 vd. nu: 3297. 13 Hakimiyeti Milliye, Dahiliye Vekili kr Kayann 1932 yl TBMM Bte Konumas, 24

Haziran 1932, s. 3.

625

14

TBMM ZC, D II, t S. IV (25, 6, 1927) C. 33, s. 682-684, umumi Mfettilik Tekilat

Hakknda (1/1064 numaral Kanun Layihas Esbab- Mucibesi. Dstur Tertip III, C. 26, Genel Mfettilikler Grev ve Yetkilerine Dair Talimatnamenin Yrrlle Konulmas Hakknda Bakanlar Kurulu Karar, Resmi Gazete ile Yayn ve lan 8 Mart 1945, say 5950. 15 zmen Abidin, Genel Mfettilikler Hakknda Bir Dnce, DS 184, Ocak ubat 1948, s.

247. Dstur, TR III, cilt 10, S. 44. Varnca A. Kemal, dari Tekilatmz, DS. 176, s. 52. COYK, s. 65. Konyar Basri, Diyarbakr Yll, C. III, Ulus B. evi, 1936, s. 236. ileri Bakanl Arivi (BA eklinde ksaltld. ), SDN 2851. Dr. brahim Tali ngren dosyas. 16 TBMM SK, C. 15, (25 Aralk 1935), s. 728, 734. ztrk Sayg, Babakan smet nnnn

21 Austos 1935 Tarihli Krt Raporu, Hrriyet Gazetesi, 7-10 Eyll 1992. COYK, s. 657 vd. 17 zmen a.g.m., s. 240. TBMM KM, DV. t. S. I, C. Xv, S. 58 vd. BA, Uzer Dosyas.

Varnca A. Kemal, a.g.m., s. 52-53. 18 25 Kanunievvel 1935 tarih ve 2884 sayl Tuncelinin daresi Hakkndaki Kanun, TBMM

KM, C. XVI, s. 112, 115, 739-vd. TBMM ZC, D V, t. S. 1, C. VII, s. 172 vd. BA, S. D. N. 3097 (Abdullah Alpdoan Paann sicil dosyas). 19 TBMM KD, D 9, Topl 3, C. 35, s. 2, 29. 11. 1952 tarih ve 5990 sayl kanun. TBMM. SK, C.

28, s. 548-vd. BA, Umumi Mfettilerin Sicil Dosyalar. Varnca Ali Kemal, a.g.m., s52-vd. 20 21 COYK, 17 maddelik Talimatname, s. 69-72. 27. 11. 1927 tarih ve 5858 sayl kararla yrrle konulmu olan 22 nolu dipnottaki

Talimatname kaldrlarak bunun yerine 28 ubat 1945 tarih ve 2222 nolu, 29 maddeyi ieren ve Umumi Mfettilerin grev ve yetkilerini daha da genileten Kararnameyle Genel Mfettilikler Grev ve Yetkilerine Dair Talimatname yrrle konuldu. 22 TBMM KM, D V, t. S. 1, C. 16, s. 58-65, 106-111. Dstur, Tr III, C. IX, s. 90-98, 159-165.

COYK, s. 74-77. 23 24 25 COYK, s. 78-80. TBMM SK., C. 28, s. 548, 549. Dstur, Ter, III, C. 26, 28 ubat 1945 tarih ve 2222 sayl, Genel Mfettilikler Grev ve

Yetkilerine Dair Talimatnamenin yrrle konulmas hakknda Bakanlar Kurulu karar, grev ve yetki blm, s. 217-220. 26 Babakanlk, Cumhuriyet Arivi, K 69 D456, Evrak nu: 1, s. 1-14. Bundan sonra bu arive

yaplan atflarda (BCA) ksaltmas yapld.

626

27

Hall Reat, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1928), Ankara 1992, s. 249 vd.

adillili Vedat, Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Kon Yaynlar, Ankara 1980, s. 37. Kabacal Alpay, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, stanbul 1991, s. 70 vd. BCA, Kl 69 D 456 EN 1, s. 58, 65-66, 95, vd. Dzel Cahit, ngiliz Hkmetine Sunulmu Gizli raporlardan Dou Anadolu Olaylar, 1924-1938, Politika Gazetesi, Ocak-ubat 1977. Yaln Kk, Trkiye zerine Tezler, 1908-1978, stanbul 1987, Vakit Gazetesi 19 Austos 1930, s. 2. hsan Nuri Paa, Ar Da syan, s. 101. Mumcu Uur, Krt Dosyas, Tekin Yaynevi, stanbul 1993, s. 42. Hakimiyet-i Milliye, Ar akileri Hakknda Karar, 24 Mays 1932 Sal, s. 2. 28 29 BCA, Ayn yer, s. 97. Olaanst Hal Kanunu ve Ynetimi, Babakanlk Mevzuat Gelitirme ve yayn Genel

Mdrl, Yrrlkteki Kanunlar Klliyat, Kanunlar, ubat 1991 (Ek 7), s. 6175-6186, Ynetmelikler, Mays 1993 (Ek 15), s. 1915-1992. 30 Aydn Ahmet, Krtler, PKK ve Abdullah calan, Ankara 1992, s. 126 vd. Koca Hseyin,

a.g.e., s. 26 vd. 31 32 A.g.e., s. 26-27, 189-190. Dou Anadoluda Gvenlik ve Huzur Sempozyumu Bildirileri, Elaz, 17-18-19 Aralk

1998, s. 337, 344.

627

Trk Hukuk Sisteminde adalama / Do. Dr. Temuin F. Ertan [s.367376]

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Giri: Hukukun Anlam ve Tanm; Balca Hukuk Sistemleri Hukuk kavram eitli anlamlarda kullanlmaktadr. En ok kullanlan lgat olan Trk Dil Kurumunun Trke Szlne gre Arapa kkenli bir szck olan Hukuk; toplumu dzenleyen ve devletin yaptrm gcn belirleyen yasalarn btn, tze; bu yasalar konu alan bilim; yasalarn ceza ile ilgili olmayp alacak verecek gibi davalar ilgilendiren blm; haklar; ahbaplk, dostluk eklinde tanmlanmaktadr.1 Konuyla ilgili bir baka lgatte ise hukuk, kelime olarak haklar anlamnda; toplumu nizamlayan ve devletin yaptrma gcyle kuvvetlendirilmi olan kurallar btn olarak yer almaktadr.2 Yine ayn szlkte baz dnrlere gre hukukun tanmna da yer verilmitir. Hukuk szc Ciceroya gre namusluluk ve hakkaniyet ilmi; Justinyanusa gre ilahi ve beeri eyleri bilmek; Thomas Fullere gre ise hukuk, adalet fikrinin izahdr ve hukukun ne olduunu izah iin insann ne olduunu bilmektir.3 Hukuk szc dorudan hukukla ilgili bir szlkte ise haklar; tze eklinde olduka ksa bir ekilde geitirilmitir.4 Btn bu tanmlamalardan da anlalaca gibi hukuk szc konuma dilinde ou zaman iyi dostluk ilikilerini, hak szcnn oul halini, bir takm davalarn konusu olan uyumazlklarn niteliini ve bu davalara bakan yarg yerlerini belirtmek iin kullanlmaktadr. Buradan hareketle hukuk, toplumsal yaam dzenleyen kurallarn bir blm olarak ele alnabilir.5 Hukuk gerekten de toplumsal yaam dzenleyen kurallarn sadece bir blmn oluturmaktadr. nk hukuk, toplum halinde yaayan insan topluluklar arasndaki ilikilerin dzenlenmesinde tek bana yeterli olamaz. Hukuk kurallarndan baka, din, ahlak ve grg kurallaryla gelenek ve grenekler de toplumsal ilikilerin dzenlenmesinde etkili olurlar. Hukuk kurallarn bu toplumsal kurallardan ayran temel fark, zorlayc olmas ve yaptrm gcne sahip bulunmasdr. Hukuk dndaki toplumsal kurallarn ihlali durumunda knama, toplumsal dlama ve inan ekillerine gre ilahi adan cezalandrma sz konudur. Bu aklamalarn nda hukukla ilgili olarak en genel tanmlama u ekilde yaplabilir: Hukuk, insanlarn birbirleriyle veya meydana getirdikleri topluluklarla; yine insanlarn meydana getirdikleri

628

topluluklarn birbirleriyle olan ilikilerini dzenleyen, belirli zellikteki zorlayc ve maddi yaptrml kurallardan oluan btndr.6 Bir toplumda eitli nedenlerden dolay bir takm atmalarn ve anlamazlklarn domas normaldir. nemli olan bu atma ve anlamazlklarn baz ilkeler kapsamnda giderilmesi ve bundan doabilecek olan bir kaosun nlenmesidir. Toplumun devam ve esenlii iin hukuk dzeninin var olmas yaamsal bir zorunluluktur. Bu dzende bir yandan kii haklar korunurken, dier yandan da toplumda uzlama ortam yaratlmaldr.7 Hukuk kurallarnn eitli ilevleri vardr. Bu ilevleri yle sralamak mmkndr: Toplumda Dirlik ve Dzeni Salama: Yaamlarn en iyi biimde srdrmek isteyen insanlar, elien karlar nedeniyle srekli atma halindedirler. Bu atma iindeki insanlar ellerindeki gleri kullanrken babo braklrlarsa, insan ve toplumun varln devam ettirebilmesi mmkn deildir. te hukuk dzeni, toplumun ve kiilerin varlklarn bir arada, uzlama iinde srdrebilmeleri iin uygun bir ortam yaratr. Ancak hukuk, yaam iin giriilen sava ortadan kaldrmaktan ok, kiinin ve toplumun maddi ve manevi adan gelimesini, gven, eitlik ve zgrlk iinde bir yarmaya ve rekabete dntrr. Hukuki Gvenlii Salama: Hukuki gvenlik toplumsal yaamda elde edilmesi gerekli temel deerlerden biridir. Hukuki gvenlik, herkesin bal olaca kural nceden bilmesi ve tutumunu, davranlarn ona gre gven ve dzene sokabilmesidir. Hukuki gvenliin salanmas iin, her eyden nce hukukun drst ve eit bir biimde uygulanmas gerekir. Drst ve eit bir hukuk dzeni bir toplum iin olduka nemli ve vazgeilmez bir gedir. Adaleti Salama: Adalet hukukun temelini tekil eder. Bu nedenle de hukuk, baz evreler tarafndan bir adalet bilimi olarak tanmlanmaktadr. Ancak hukuk kurallarnn amac sadece adaleti salamak deildir. Baz durumlarda dirlik ve dzenlii salamak uruna adaletin feda edilmesi mmkndr. Ayrca herkes adalet duygusuna sahip olmakla birlikte, herkesin ayn adalet anlayna sahip olduu sylenemez. Btn bunlara karn, adalet hukukun bir idealidir. Yeni Gelimelere ve Deiikliklere Uygun Tedbirler Alma: Toplumdaki ahlaki ve siyasal anlaylar, bilim ve tekniin deimesine bal olarak zamanla belli bir deiime urarlar. te hukuk, bu deimeleri izleyemedii ve kendisini bunlara uyduramad takdirde skc, boucu ve adalet duygusuna aykr bir nitelie brnebilir. Bu nedenle hukuk ve zellikle insanlarla dorudan ilgili olan medeni hukuk, meydana gelen deiikliklere ve yeni oluumlara kendini uydurabilmek iin bir takm tedbirler almay zorunlu grmtr.8 Yzyllar boyunca eitli lkelerde uygulanm ve hala uygulanmakta olan birbirinden farkl hukuk sistemleri ve evreleri vardr. Bu evrelerin snflandrlmas konusunda eitli anlaylar bulunur. Snflandrmalarn bir ksmnda corafi blnme esas alnrken, bazlarnda rk ve dil gibi ltler hareket noktasn oluturmutur. Ayrca hukuk sistemlerinin nitelii de gz nnde tutularak

629

snflandrma yoluna gidilmitir.9 Btn snflandrmalarn ortak noktalarndan hareketle hukuk evrelerini ve sistemlerini drt ana balkta incelemek mmkndr: 1- Roma Hukuku:10 Gnmzde dnyann hibir lkesinde dorudan doruya ve zgn biimiyle uygulanmamakla beraber, bu hukuk evresine dayanan sistemler, genellikle Avrupa ktas lkelerinde grlmektedir. Roma hukuku, Ortaada Avrupann eitli lkeleri tarafndan benimsenmi ve uygulanmtr. Bugn de birok gelimi lkenin zel hukuk alanndaki kanunlar Roma hukukuna dayanmaktadr. Roma hukuku, ok sayda ileri hukuk dzeni iin en etkili esin kaynan oluturmutur.11 2- Common Law:12 Common Law olarak bilinen ngiliz hukuk sistemi, birok ynden Kara Avrupas hukukundan farkldr. ngilizler, Franszlar ve Almanlarn aksine, Roma hukukunun etkisi altna girmemek iin uzun yllar youn bir aba sarf etmilerdir. Bu abalar sonucu ngilterede Roma hukukunun etkisi, dier gelimi toplumlara gre daha az olmutur. Common Lawun oluup gelimesi, 13. yzylda son bulmu ve o dnemden beri mahkemelerde muhafazakar bir ruhla uygulanmaya devam etmektedir.13 3- slam Hukuku:14 slam hukukuna Fkh ad verilir. Fkh, dine ait kurallarn yan sra devlet ve zel yaamla ilgili kurallardan oluur. slam hukukunun drt temel kayna vardr.15 Bunlar; Kuran (Kitap), Snnet, cma, Kyastr. Gnmzde slam hukuku, farkl yorum ve anlaylarla baz slam lkelerinde uygulama alan bulmaktadr. Bununla birlikte slam hukukundan ayrlmadan, gncel sorunlarn nasl zmlenebilecei yolundaki tartmalar da hem ulusal hem de uluslararas alanda devam etmektedir. 4- Sosyalist Hukuk:16 Marksist-Leninist doktrine dayanan ve ekonomik nitelii ar basan bu hukuk sistemi, 20. yzyl balarnda Rusyada gelien Sosyalist devrimden sonra uygulama alan bulabilmitir. Bu hukuk sistemi, zellikle mlkiyet ve kii haklar konusunda allagelmi hukuk anlaylarnn dnda kurallar getirmitir. Bireyin retim aralar zerindeki hakk reddedilmekte ve buna karlk toplum karlar n planda tutulmaktadr.17 Sosyalist hukuk sistemi kinci Dnya Savandan sonra Orta ve Dou Avrupa lkelerinde de uygulama alan bularak genilemitir. Kat bir doktriner zellik tayan bu hukuk sistemi, ortaya kan gelimeler karsnda zaman zaman yetersiz kalmtr. 1990 ylndan itibaren Sovyet Rusyann dalmas ve sosyalist dncenin tartlr hale gelmesiyle, sosyalist hukuk sistemi de arln yitirmitir. Btn bu hukuk sistemlerinin aralarndaki belki de tek ortak nokta, ortaya klarndan bir sre sonra tek bir ulusa ve devlete mal olmaktan karak benimseme ya da benimsetme yoluyla eitli dnya uluslarnda uygulama alan bulmu olmalardr. Hukuk tarihinde byk benimseme hareketi gze arpmaktadr. Bunlar; Ortaada Avrupann birok lkesinin Roma hukukunu benimsemesi; 19. yzylda Fransz Medeni Kanununun (Code Civil) eitli lkeler tarafndan benimsenmesi; 20. yzylda Bat Avrupa hukuk sistemlerinin baz Asya ve Afrika lkelerince benimsenmesidir.18

630

Yabanc bir hukuk sisteminin benimsenmesinde en belirgin zellik, benimsemenin isteyerek ve bilinli bir ekilde iradi olarak yaplmasdr. Bu nedenle benimseme, yabanc hukukun benimsetilmesi ve yabanc hukuka ile yabancya ait olgularn aktarlmas farkldr. Yabanc bir hukukun benimsetilmesi ya da zorla benimsetme, fetihler sonucunda fetheden lke hukukunun fethedilen yerlere bask ile kabul ettirilmesidir. Bu tr uygulamaya Fransz Medeni Kanununun Hollandaya benimsetilmesi ve smrgecilik dneminde smrgeci lkelerin kendi hukuk dzenlerini smrgelere benimsetmeleri rnek olarak gsterilebilir.Bir hukuk olgusunun aktarlmasna ise Amerikaya g eden ngiliz gmelerinin Common Lawu yeni ktaya gtrmeleri en arpc rnektir.19 I. Cumhuriyet Dnemi ncesinde Trk Hukuk Sistemi A. slamiyet ncesinde Trk Hukuku ou gebe ve bir ksm yerleik olarak Orta Asyada yaayan Trkler, slamiyet ncesinde Uzakdou kltrnn etkisi altnda kalmakla beraber, kendilerine zg bir hukuk sistemi yaratmlardr. Hunlar zamannda gebe bir yaam tarz olmasna karn, devletin yaps ve ileyii ile ilgili olarak bir takm hukuki dzenlemelere ihtiya duyulmutur. Ayrca in kaynaklarna bakldnda Hunlarda ceza kanunlarnn bulunduu grlr. Damgalamak ve sopa cezas gibi baz uygulamalarn sonraki dnemlerde slam ve Osmanl hukukunda da grlmesi ilgintir. Uzun sreli hapis cezalarnn bulunmad Hunlarda, gebeliin bir gerei olarak hapishane kurulmamtr. zel hukuk anlamnda da baz Hun adetlerinin hukuki bir nitelie brndkleri de sylenebilir.20 Gktrk dnemi hukuk sistemi iin temel kaynak Orhun Kitabeleridir.21 Orhun Kitabelerinin birok yerinde kanundan, kanun koymaktan ve kanun dzenlemekten bahsedilmitir. Ancak bu kanunlarn nitelii hakknda bir bilgiye rastlanmamtr. Bununla birlikte Gktrklerde de devlet, Kaann dzenledii kanunlarla lke ynetilirdi. Gktrklerde, ceza hukuku Hunlarn aksine, zel intikam alan olmaktan km ve kamu intikam, kamu hukuku alanna girmitir. Daha ak bir ifadeyle cezay verecek ve uygulayacak olan, sutan zarar gren kii deil, devlettir. zel hukuk alannda evlenme gelenei ve miras ile ilgili dzenlemelere rastlanmtr. Kz ocuklarn mirastan pay almalar o dnem iin olduka ileri bir uygulamadr.22 Yerleik yaama geen ilk Trk devleti olarak bilinen Uygurlarda, ticaretin de gelimesiyle ehirleme hz kazanmtr. Uygurlar, youn in etkisine karn, yine de kendilerine zg bir yerleik kltre sahip olmular ve o dneme gre ileri bir hukuk dzeni kurmulardr.Kamu hukuku kapsamnda devleti yneten kaan, egemenliini eskiden olduu gibi tanrsal bir kaynaa balamak istemitir. Devlet iinde ayrcal bulunan baz beyler dnda, halkn tm hukuki adan birbirine eit tutulmutur. zel hukuk ile ilgili olarak pek ok Uygur belgesi mevcuttur. Trampa, faiz ve kefalet, evlat edinme, vasiyetname ve eitli sat ekilleriyle ilgili olan bu belgeler sayesinde, Uygur hukuku

631

hakknda, dier Trk devletlerine nazaran daha fazla bilgiye ulalmaktadr. Bu belgeler dikkatle incelendiinde, Uygur hukukunun ok dzenli ve hukuki ilemlerde her zaman belli rnek ve formllerle hareket edildii anlalmaktadr.23 zetle slamiyet ncesinde Trk hukuk sistemi asl olarak gebelie dayanmakla birlikte, bir hukuk dzeninin temelini tekil eden adaleti salama ve dirlik-dzenlii kurma idealinin bir paras olarak ileri hukuki metinler dzenlenmitir. zellikle yerleik bir kltre sahip olan Uygur Devleti dneminde, yksek bir yerleik hukuk kltrne ulalmtr. Trklerin Orta Asyada gelitirdikleri hukuk dzeni, etkisini artan ve azalan oranlarda slamiyetten sonra da devam ettirmitir. B. slam Hukukunun Benimsenmesi ve Tanzimata Dein Osmanl Hukuk Sistemi Trklerin slamiyeti kabul etmesinden sonraki dnemde, hemen her alanda olduu gibi hukukta da slami anlay Trk devlet ve topluluklar zerinde etkili olmaya balamtr. slamiyet, Trkler iin sadece bir din deil, ayn zamanda bir yaam tarz, bir kltr, bir devlet ve hukuk dzeni nitelii tamaktadr. slamiyet, sadece ruhani bir dini deil, dnyevi ve maddi yn olan bir dzeni ifade etmektedir. Bu nedenle Trkler slamiyeti kabul etmekle, din tercihi yapmaktan daha ileri bir adm atmlardr. Osmanl hukuk sistemini, Osmanl Devletinin kuruluundan Tanzimat Devrine dein geen srede, gerek dorudan doruya fkh kurallar halinde, gerekse kanunlatrlm dini kurallar halinde yrrlkte bulunan btn hkmleri ana blmde incelemek mmkndr: 1- Hukuki Hkmler: zel hukuk kurallar olup, bunlar o dnemde ya kiiye ve aileye ilikin dini ierikli kurallar ya da zellikle baz mal ilikilerinde grlen ulusal ierikli, bir baka deyile rf ve adetten gelme kurallardr. 2- Cezai Hkmler: Esas olarak eriatn emirleri olmakla birlikte, baz hususlar ve cezalar eri cezadan ksmen ayrlm ve devrine gre ya hafifletilmi ya da iddetlendirilmitir. 3- dari Hkmler: Devletin tekilatna, hazinesine, vergilerine ve reayaya ilikin hkmler olup, bu alanda dini kurallarn etkisi dier alanlara gre daha azdr.24 Tanzimata dein Osmanl hukuk kurallarnn belli lleri ve kurallar yoktu. Padiahn ve onun vekillerinin eitli kamusal konularda akladklar irade beyanlar hukuk kural saylrd. Hukuk yapma yetkisine sahip olanlar, kamu hukuku ile ilgili kurallar koyarken, genel slam ilkelerine aykr davranmamak zorundaydlar. Devlet ynetiminde hemen her gn ortaya kan deiik ihtiyalar, slam hukukunun kalplar dna klarak yeni hukuki dzenlemeleri zorunlu klmtr. Bu konuda ulema, egemenlik hakkna sahip olan sultanlara eriatn zne dokunmamak artyla istedikleri gibi davranma yetkisi vermitir.

632

Osmanl hkmdarlarnn bu yetkiye dayanarak ortaya koyduklar hukuka rfi hukuk ad verilmitir.25 Bu anlay Trklerde Gktrklerden beri sre gelen bir gelenek olan tze koymak esasna uygundu. eriatn da tamamlanmas sonucunu douran bu kanunnamelerin,26 kaynaklar asndan laik bir nitelik tadklarndan sz edilebilir.27 Bu tr kanunnamelerde, zellikle ceza hukuku alannda slami esaslarn dna klma zorunluluu duyulmutur. slam ceza hukukunda baz sular iin ngrlen cezalarn ok ar olmas, baz sularn cezalandrlabilmesi iin uygun koullarn bulunmamas ve bu nedenle sulularn ok az cezayla kurtulabilmeleri, slam ceza hukukundan ayrlmak veya bu alan yeni kurallarla tamamlamak zorunluluunu dourmutur.28 zel hukuk alannda ise durum daha farklyd. slami zel hukuk kurallar Hicretin 3. yzylndan itibaren dondurulduu iin, slam hukukular mevcut kurallar kendi mezheplerine gre yorumlayarak eitli olaylara uydurmaya almlardr.29 zel hukuk alannda Tanzimat Dnemine dein ada anlamda bir kanunlatrma hareketi ve hukuk alann derli toplu, etrafl ve sistemli olarak dzenleyen kanunlar yaplamamtr. Bunun temel nedeni Osmanl Devletinin bir slam devleti olmas ve dolaysyla da lkede Allahn kanunu saylan eriatn bulunmasdr.30 C. Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Hukuku Osmanl Devletinde ada anlamdaki kanunlatrma hareketleri ilk kez Tanzimat Fermanyla balamtr. Bu dnemde baz alanlarda yrrlkteki dinsel hukuk dzenin adalatrlmasna allm, baz alanlarda ise yabanc kanunlarn benimsenmesi yoluyla hukukun ada bit yapya kavuturulmas yolu denenmitir.31 Tanzimat Dneminde kanunlatrma hareketlerinin gerekletirilmesinde ekonomik hayatn gelimesi ve bu alanda yeni dzenlemelere ihtiya duyulmasnn; i ve d siyasal gelimelerin; saltanatn kuvvet ve otoritesini ykseltmek fikrinin; ynetime sahip olma isteinin; toplumdaki kargaaya son verme amacnn byk etkisi olmutur. Ayrca Avrupann byk devletlerinin, mparatorluk snrlar iinde reformlar yaplmas ve Gayrmslimlere yeni haklar tannmas yolundaki basklarnn da rol olduu sylenebilir.32 Ayrca Osmanlclk dncesini dayanan Tanzimatn, hemen her alanda olduu gibi hukukta da Mslmanlar ile Gayrmslimler arasnda eitlii ve birlii salamak amacna yneldii sylenebilir. Tanzimat ile balayan ve Batnn laik kanunlarnn uygulanmasyla ortaya kan yeni durum Cumhuriyetin ilanna dein devam etmitir. Bata aile ve miras hukuklar olmak zere, zel hukuk alannda slam hukuku etkisini gemi yllardaki ekliyle aynen korumutur.33 Tanzimat Dnemi reformlar arasnda en kapsaml ve etkisi en yaygn olan kukusuz hukuk alannda gerekletirilen reformlardr. Ancak tm abalara karn yaplan yeniliklerden istenilen sonu tam olarak elde edilememitir. Her eyden nce yeni gelitirilen mevzuatn kendi iinde birlik ve tutarll salanamamtr.34 te yandan slam hukukunun yannda Batdan alnan ada hukuk kurallarnn da uygulanmas, zaten bozuk olan hukuk birliini iyice paralam ve yabanc devletlerin de bir lde yarg hakkna sahip olmalaryla devletin egemenlik anlayna byk bir darbe vurulmutur.35

633

Tanzimatlarn reformlar gerekletirirken, hem ulemay kollamak iin eriat gz nnde bulundurmalar ve slamla elimemeye zen gstermeleri hem de Batnn yardmn ve sempatisini kazanmak istemeleri yznden Avrupa devletleriyle ilikileri iyi dzeyde tutmak amac gtmeleri Tanzimat Dneminde yaplan tm reformlara damgasn vurmutur. Tanzimatlar, hukuk alannda da reforma giderken eski kanun ve nizamlara dayanan geleneksel kurumlarn yannda, Batdan alnan kanunlar ve hukuki kavramlarla yeni kurumlar oluturmulardr.36 Devlet ile birey ilikisinin ada esaslar dahilinde yeni bir biim kazanmas asndan bir dnm noktas olan Tanzimatla birlikte, bireyin can, mal ve namusu ilk kez devlet tarafndan hukuki gvenceye kavuturulmutur. Bireyin glenmesi yolundaki kapnn aralanmasnda dorudan etkili olan Tanzimat Dnemi hukuk reformlar, yeni Osmanl insan tipinin -biraz da gayri iradi olarak- yzn Batya, srtn douya evirmesinde etkili olmutur. Hukuk reformu, bata eitim olmak zere dier alanlarda yaplan yeniliklerle birletiinde uzun yllar devam edecek olan kimlik bunalmnn domasnda rol oynamtr. Trk adalamasndaki en nemli ve en keskin virajlardan biri olan Tanzimat Dneminin, gnmze kadar devam eden olumlu etkilerinin bulunduu bir gerektir. Batdan alnan kanunlar ve bu kanunlardan kaynaklanan yeni hukuk anlay sonucu, hukuksal eitsizlikler byk lde giderilmi ve kamu hizmeti dncesi belirmitir. Pozitif hukukun belli kurallara gre sistemli bir ekilde dzenlenmesi, baka bir deyile kanunlatrma kavram, ilk kez ada niteliiyle tannm ve yerlemitir. zel hukuk alann dzenleyen slam hukukunun bir blm danklktan kurtarlm ve slamn dzenlemedii alanlarla ilgili olarak Bat kanunlar benimsenmitir. Bylece yarglama yntemleri gelitirilmi ve yeni mahkemeler kurulmutur. Etkisini sonraki yllara tayan bir yenilik olarak, Osmanl vatandalarnn hukuki durumu ilk kez karlan vatandalk kanunu ile belli bir dzene sokulmutur.37 Hukuk devletine doru gidi srecinin de balangc saylan Tanzimat, sonraki yllarda anayasal bir ynetim iin mcadele edecek ve bunda da baarya ulaacak olan kanunlarn stnl ilkesiyle yetien bir neslin ortaya kmasnda da etkili olmutur. 1876 ylnda anayasal rejime geilmesiyle birlikte, mevcut kanunlar ve bu kanunlarn oluturduu hukuk dzeni, anayasal gvenceye kavuturulmutur. ada bir toplum iin nemli ltler olarak grlen yurttalk bilinci, hukuk devleti, ak ve bamsz mahkemeler ve eitlik gibi kavram ve kurumlarn domasnda Tanzimat Dnemi ve sonrasnda gerekletirilen hukuk reformlarnn etkisi kimsenin yadsyamayaca kadar byk olmutur. Tanzimat Dneminde gerekletirilen, bata hukuk olmak zere hemen her alandaki yenilikler ya da adalama giriimleri, Cumhuriyete dein devam edecek olan bir srecin balangcn tekil etmitir. Tanzimat Dnemi hukuk reformlar, Atatrk Dneminde gerekletirilen hukuk devriminin ilk ve en nemli halkasn oluturmutur. Bir anlamda 200 yldan fazla bir dnemi kapsayan Trk adalamasnda, genelde Tanzimat, zelde ise bu dnemde gerekletirilen hukuk reformlar,

634

Trklerin daha geriye dnemeyecek kadar Batl deerleri benimsemesinde ve gemiten gelen baz zelliklerini kaybetmesinde dorudan etkili olmutur. II. ada ve Laik Hukuk Sisteminin Kurulmas A. Yeni Trk Devletinin Bat Hukukuna Ynelmesinin Nedenleri Bir lkede hukuk alannda reforma ihtiya duyulmas, bazen mevcut sistemin ihtiyalarn toplumun karlayamaz duruma dmesi nedeniyle, bazen de toplumu bulunduu durumdan baka ynlere gtrmek arzusuyla olabilecei gibi, zaman zaman her iki nedenin de ayn anda bir hukuk reformu iin gereke tekil ettii grlmtr.38 Cumhuriyetin ilanndan sonra gen Trk devletinin hukuk alannda kkl dzenlemelere ynelmesinde yukardaki iki nedenin de etkisinin olduunu ileri srmek hi de abartl bir yaklam deildir. Daha ak bir deyile Trkiyenin yeni bir hukuk dzenine ynelmesinde, hem Osmanldan devralnan hukuk sisteminin yetersizlii ve doal olarak toplumsal sorunlarn zmszlnn hem ada uygarlklar dzeyine ykselme zorunluluunun birlikte etkisi olmutur. Toplumsal yaam dorudan etkileyen hukuk sisteminde kkl ve btnsel bir deiiklie gidilmesinde, hukuk kurallarnn yetersizlii ve konudaki tkanklk pek ok hakl nedenden biri olarak gsterilebilir. nk slamda Hicretin 3. yzylndan itibaren itihat durdurulmu ve dolaysyla da hukuk kurallar dondurulmutur. Oysa geen yllar iinde a deimi ve koullar farkl hale gelmitir.39 Oysa hukuk kurallar yaama uymal ve toplum yaamnn gidiine ayak uydurmalyd. Hukuk duraan deil, deiken bir dzendir. Bu niteliiyle de srekli olarak bir ekillenme halindedir ve hareketlidir.40 Bu adan ele alndnda daha ok slami esaslara dayanan Eski Osmanl hukukunun deien koullar karsnda toplum yaamn salkl olarak biimlendirmesi mmkn grnmemekteydi. Osmanldan devralnan hukuk sisteminin ihtiyalar karlayamad ve bu siteminin aksayan ynlerinin dzeltilmesinin zorunluluunun Mustafa Kemal Paa tarafndan daha Kurtulu Sava yllarnda dile getirilmi olmas, bu alandaki aksaklklarn giderilmesinin ne derece elzem olduunu gstermesi asndan nemlidir. Mustafa Kemal Paa 1 Mart 1922de Meclis alnda yapm olduu konumada, adliyeye verdikleri neme deinmi ve adliyenin btnyle uygar yaam dzeyine karlmasnn gerektiini, mevcut kanun ve usullerin dzeltileceini belirtmitir. Yine ayn konumada Mecellenin yetersizlii zerinde durulmu ve bu konu ile ilgili bir komisyonun kurulmak zere olduu, hakimlerin durumlarnn ve mahkemelerin dzeltilecei, ayrca bir hukuk fakltesinin alaca ifade edilmitir.41 Byk Taarruzun gereklemedii ve dmann yurtta bulunduu srada sarf edilen bu

635

szler, kurulma aamasndaki yeni Trk Devletinin belli bir plan ve programla gelecee yneldiini gstermektedir. Osmanl hukuk siteminin terk edilmesinde rol oynayan bir baka etken ise hukuktaki kargaaya ve dankla son verilerek, hukuk birliinin ve tekliinin salanmas zorunluluudur. Osmanl Devletinin ok uluslu bir imparatorluk olmas nedeniyle ok hukuklu bir yapda olmas doald. Ayrca bu anlay Medine Szlemesinden42 beri slamdaki hukuk anlaynn bir paras olmutur. Osmanl Devleti de bu anlaya uygun bir hukuk dzeni oluturmutur. Ancak yeni Trk Devletinin en belirgin zelliklerinden biri, ulusal bir nitelik tamasdr. Ulusal bir devletin gerei olarak ncelikle hukuki alanda eitliin, birliin ve tekliin salanmas gerekir. Cumhuriyet dneminde yeni bir hukuk sisteminin kurulmasnn, ulusal birlik ve beraberliin salanmasna dorudan katk salayaca bir gerektir. Her devletin hukuk sisteminin devletin temel felsefesine uymasnn zorunlu olduundan hareket edilirse, laik bir devletle dinsel bir devletin dayand hukuki ilkelerin birbirinden farkl olduu aka grlr. Yeni kurulan Trk Devletinin iki temel tann cumhuriyetilik ve laiklik olduundan hareket edilirse, hukuk sisteminin de bu ilkelere uygun bir ekilde yeniden yaplandrlmas tarihsel bir zorunluluktur.43 Bir anlamda hukuk alannda kkl yeniliklerin yaplmas Trk toplumunun adalama srecinin doal bir sonucudur. Her alanda olduu gibi, hukukta da Batl norm ve deerlere ynelmek ihtiyac, Trk adalamasnn nne geilemez geliiminin bir paras olarak ele alnabilir. Hukuk alannda yaplan dzenlemeler, ksa vadede dnlm ve gnlk ihtiyalar karlamak amacyla etki alan dar bir hareketler deildir. Kurtulu Savandan sonra elde edilen bamszln korunmas ve ulusal varl devam ettirilmesinin biricik anahtar adalamak ya da ada uygarlklar dzeyine ykselmektir. Eitim, klk-kyafet, ekonomi, sanat ve gnlk yaamda olduu gibi, belki de bunlarn kalcln salamann bir yolu olarak hukuk sisteminin Batl tarzda yeni bir dzene sokulmas, Trkiyenin adalama tercihinin bir sonucu olarak karmza kmaktadr. Yeni Trk Devletinin nde gelen yneticilerine gre, ada uygarlklar dzeyine ulaabilmek iin Bat lkelerinin kanunlarndan yararlanarak yeni bir hukuk sisteminin kurulmas bir zorunluluktu.44 Aslnda Tanzimat Dneminden sonra hz kaybetmeyen hukuk alanndaki yenilikler, II. Merutiyetten sonra daha da geni kapsaml olarak ele alnmtr. Batclk akmlarnn nde gelen savunucularnn dile getirdikleri programlarda hukuk sistemindeki kkl deiim talebi kendini gstermektedir.45 Bu arada Trkiyenin yeni bir hukuk dzeni kurarken, Batya ynelmesinde Batl kanunlarn an gereklerine uygun ve gelimi olmasnn yan sra, Lozan Bar Antlamasndaki snrlamalarn da az ya da ok etkisi olmutur. Lozan Konferans srasnda Batl devletlerin Trk tarafna en fazla zorluk kardklar konu ekonomik ve mali konularla kapitlasyonlar olmutur. Kapitlasyonlarda ise hemen hi dne yanamadklar alan ise adli ve hukuki ayrcalklardr. Kapitlasyonlarn kaldrlmas konusundaki isteklerini kabul ettiren Trk taraf, bunun bir karl olarak ekonomik, siyasi ve hukuki

636

adan be yllk bir gei sresini kabul etmek zorunda kalmtr. yle ki, Lozan Barna gre Trkiye, hukuk sistemini, bir baka deyile kanunlarn ve mahkemelerini be yl iinde gnn koullarna uygun hale getirecekti.46 Ancak Trk hukuk devrimini tmyle Bat basksna veya etkisine balamak doru deildir. Yukarda Mustafa Kemal Paann 1922 ylnda hukuk alannda dzenlemeler yaplaca yolundaki Meclis konumasndan anlalaca gibi, Trkiyede yeni bir hukuk sistemine yneli Lozan Konferans ve hatta Cumhuriyet ncesinde balamtr. Bu arada Meclis ii ve d muhalefetin etkisizletirilmesi yolunu aan Takrir-i Skun Kanununun47 yrrlkte olmas da, hukuk alanndaki kargaann tmyle ortadan kaldrlmasna imkan salamtr. Takrir-i Skun Kanunu sayesinde gerek meclisten, gerek basndan ve gerekse baz siyasal gruplardan gelebilecek tepkilerin n tkanmtr. Ksacas Trk hukuk devrimi, toplumsal ihtiyalar karlama isteinin, ada ve laik bir toplum modeli oluturmann, yeni devleti varl ve bamszln korumann ve bu ynde d devletlerin basklarndan syrlmann bir gerei olarak gerekletirilmitir. B. Bat Kanunlarnn Alnmas ve ada Hukuk Sisteminin Kurulmas 23 Nisan 1920de TBMMnin almasyla birlikte Anadoluda yeni bir Trk devletinin kurulduu, hemen her herkes tarafndan kabul gren bir yaklamdr. Osmanl Devletinden farkl temellere dayanan bu yeni devlet, Osmanldan ayr bir varlk olduunu ilk olarak 1921 ylnda kabul ettii Tekilat- Esasiye Kanunu ile ortaya koymutu.48 Kurtulu Sava yllarnda devletin kurumlarnn ileyii ve yetkileri dzenlenirken, dmann yurttan henz karlmam olmas ve askeri etkinliklerin arlkta olduu dnemde, hukuk sistemiyle ilgili olarak ciddi bir dzenlenmeye gidilmemitir.49 Aslnda daha Kurtulu Sava yllarnda Osmanl hukuk anlaynn reddedildiini gsteren kantlar da yok deildir. rnein ttihatlarn 1917 ylnda Mecellenin yerine uygulamaya koyduklar Aile Hukuku Kararnamesinin, stanbul Hkmeti tarafndan kaldrlmasna ynelik 19.6.1919 tarihli kararname, TBMM Hkmeti tarafndan geersiz klnmtr.50 Bu kararnameden, nceleri Osmanldan kalan baz hukuk kurallarnn slah edilmesi yoluna gidildii anlalmaktadr. Byk Taarruz ile dmann yurttan karlmas ve ardndan Lozan Barnn imzalanmasyla d sorunlarn byk lde zmlenmesinden sonra Cumhuriyet ilan edilmitir. Cumhuriyetin ilanyla birlikte hemen her alanda kkl ve yapsal dzenlemelere hz verilmitir. Bu dzenlemelerden hukuk sistemi de payn alm ve toplum yaamn yeniden biimlendirmeye balanmtr. ncelikle Osmanl adli tekilat iin son derece nemli olan eriye Vekaleti 3 Mart 1924 tarihinde kaldrlm51 ve hukukta laikleme yolunda ileri bir adm atlmtr. Ayrca ayn yln sonlarnda hazrlanan bir Aile Hukuku Kanun Tasarsyla Osmanldan kalan baz kurallarn dzenlenmesi araylar da devam etmitir.52

637

Ancak Osmanl hukukundan esinlenerek ada ve laik bir hukuk sistemi yaratmann imkansz olduunun anlalmasyla Bat hukukuna kkten bir yneli balamtr. 5 Kasm 1925 ylnda Ankarada bir hukuk mektebinin almas bu yoldaki ilk adm olarak deerlendirilebilir. Mustafa Kemal Paa, Ankara Hukuk Mektebinin alnda yapm olduu konumada; yeni kanunlara duyulan ihtiyac dile getirmi ve Hukuk Mektebinin yeni bir hukuk nesli yetitirmek amacyla aldna iaret etmitir.53 Trk hukuk devrimin yl 1926dr. Bu yl iinde yaplan almalarla Medeni Kanun, Ceza Kanunu, Borlar Kanunu ve Ticaret Kanunu karlm ve Trk hukuk sisteminin ehresi tmyle deitirilmitir. Cumhuriyetin ilanndan sonra Batda alnan hukuk kurallar arasnda kukusuz en fazla dikkate alnmas gereken kanun Medeni Kanundur. nk Medeni Kanun, insanla ve toplumla dorudan ilikili ve istisnasz btn bireylerin yaamn dorudan etkileyen bir hukuk alandr. Medeni Kanun bireyin doumundan, hatta doum ncesi ana rahmine dmesinden balayarak lmnden sonraya kadar, zel hukuk asndan nemli toplumsal ilikileri dzenleyen, toplum ve insan yaamnda nemli bir kanundur.54 Osmanl Devletinin ilk medeni kanunu 1876 ylnda yrrle giren Mecelle-i Ahkam- Adliyedir. slam dnyas asndan da nemli olan Mecelle, ilk rnek olmasyla ileri bir adm olmakla birlikte, toplumsal sorunlar zme konusunda yeterli deildi. Kii, aile ve miras ilikilerini kapsamayan kanun, slami bir nitelik tamaktayd ve Kurandaki hkmlerin tedvin edilmesiyle karlmt. Ahmet Cevdet Paa tarafndan hazrlanan Mecellede, daha ok bor ilikilerine yer verilmitir. Ayrca sadece Snniliin Hanefi hukukunun kurallarna gre dzenlenmesinden dolay, btn Osmanl vatandalarn kapsamamaktayd.55 Mecellenin yetersizlii Osmanl Devletinin son yllarnda anlalmasndan dolay yeni dzenlemelere ihtiya duyulmutur. ttihat hkmetin giriimleri sonucu 1917 ylnda Aile Hukuku Kararnamesi yrrle girmitir. Erkein mutlak boanma hakkna ve ok kadnla evlilie belli snrlamalar getiren bu kararname, 19 Haziran 1919da Damat Feritin sadrazam olduu Osmanl Hkmeti tarafndan kaldrlm ve Mecelle yeniden uygulamaya konulmutur.56 Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra, yeni bir hukuk dzeni iin her hukuk alannda olduu gibi Medeni Kanun ile de ilgili olarak bir komisyon kurulmutur. Bu komisyon almalar sonunda eitli raporlar hazrlanm ve Meclise layiha sunulmutur.57 Bu komisyonun zgn bir kanun hazrlama konusunda baarl olamamas zerine, Lozan Antlamasnda yer alan ykmllklerden kurtulmak ve hazr bir kanununun alnmasnn kolaylndan yararlanmak ve hepsinden nemli yepyeni bir hukuk sistemi kurmak amacyla svire Medeni Kanununun alnmasna karar verilmitir.58 Komisyon karar sonrasnda svire Medeni Kanunundan iktibas edilen yeni kanun 17 ubat 1926da TBMMde grlm ve 743 sayl Trk Medeni Kanunu olarak kabul edilmitir.59

638

Trk Medeni Kanununun svireden alnmas bir rastlant deildir. Bu kanunun tercih edilmesinde u etkenler rol oynamtr: svire Medeni Kanununun Avrupada kabul edilen ve yrrle giren son kanun olmas ve bu nedenle daha nceki kanunlara nazaran daha gelimi bir nitelik kazanmas en nemli etkenlerden biridir. Yine bu kanunun Trkiyenin yneldii ve ideal olarak grd laiklik ve adalk anlayna uygun olmasyla akl ve bilime dayanmas dier etkenler olarak karmza kmaktadr.60 svire Medeni Kanununun ak ve anlalr bir dille yazlm olmas,61 metnin evirisinin doru ve kolay olmasnda etkili olmutur. Bu arada asl metnin Franszca olmas ve o dnemin nemli hukukularnn byk ksmnn Franszca bilmesi evirisinin kolay olmasnda, doal olarak da daha anlalr halde sunulmasnda rol oynamtr.62 Ayrca kanunun pratik ve esnek olmas ve yargca geni takdir hakk tanmas tercih edilmesindeki bir baka etkendir. Bu arada dnemin Adliye Vekili (Adalet Bakan) Mahmut Esat (Bozkurt) Beyin svirede hukuk renimi grm olan bir hukuku olmas ve bu lkenin hukuk anlayna yakn bir hukuku kimlii tamas da svire Medeni Kanununun tercih edilmesini dorudan etkilemitir.63 Trk Medeni Kanununun kabul edilmesi ve 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle girmesiyle Trk aile yapsnda, kii haklarnda, mlkiyet ilikilerinde ve miras konusunda ada anlamda nemli deiiklikler meydana gelmitir. Yeni ve ileri bir aile dzeni oluturulmu, erkein birden fazla kadnla evlenmesi yasaklanm, evlenme ve boanma devlet kontrolne alnmtr. Ayrca mirasta kz ve erkek ocuklar arasnda eitlik salanmtr. Dier taraftan kadnn alma hayatnda meslek seiminde ve eitim olanaklarndan yararlanmas konularnda kanuni engeller byk lde ortadan kaldrlmtr. Kanunun sadece Trk ve Mslmanlar iin deil, lkede yaayan btn yurttalar asndan istisnasz balayc bir nitelik tamas, hukuk birliinin salanmasna ciddi katk yapmtr. Cumhuriyet dneminde, hukuk alanndaki adalama abalar Medeni Kanun ile snrl kalmamtr. Yine ayn yl iinde Ceza Kanunu,64 Borlar Kanunu,65 Ticaret Kanunu66 ve Hukuk Mahkemeleri Usul Kanunu karlmtr. 1929 yl iinde ise bu kez Ceza Mahkemeleri Usul Kanunu, cra ve flas Kanunu, Deniz Ticareti Kanunu da kabul edilerek Trk hukuk sisteminin ehresi tmyle deitirilmitir. Sonu Cumhuriyet dneminde hukuk alannda gerekletirilen adalama hamleleri, Osmanl Devletinin son yzylnda grlen yenileme abalarnn doal bir sonucudur. Ancak Osmanl hukuk reformuyla Atatrk Dnemi ada hukuk sistemi kurma abalarnn gerekeleri, yntemleri ve sonular farkldr. Cumhuriyetin ilk yllarnda topyekun Bat kanunlarnn alnmas, bir zorla benimseme ya da benimsetme deil, bilinli ve programl bir benimsemedir. Yine Cumhuriyet dneminde, Osmanl reformlarndan farkl olarak, eski hukuk sistemi tmyle kaldrlm ve her ynyle yepyeni bir hukuk dzeni kurulmutur. Hukuk birlii salanm ve hukuktaki kargaaya son verilerek, ulusal birliin kurulmas yolundaki nemli engellerden biri daha ortadan kaldrlmtr.

639

Bylelikle imparatorluktan ulusal devlete gei srecinin bir halkas daha tamamlanmtr. Hukuk devrimi sayesinde kanunlarn ahsilii ilkesinden kanunlarn mlkilii ilkesine geilmitir. Bylece Trkiyenin, vatandalarn din ve mezhepleriyle etnik durumlarna biimlenen hukuk kurallarna gre deil, yeni kabul edilen laik kanunlara gre ynetilmesi uygulamasna geilmitir. Arlkl olarak 1926 ylnda alnan kanunlar sayesinde, hukuk sistemi laik, ada ve ihtiyalar karlayacak bir nitelie kavuturulmutur. ada uygarlklar dzeyine ykselmenin bir paras olarak Batdan alnan kanunlarla, Trk hukuku kesinlikle slam hukuku evresinden km ve Roma hukuku evresine dahil olmutur. Yeni bir hukuk evresine yneli, sadece hukuki adan teknik bir tercih deil, ayn zamanda bir kltrel deiiklii de ifade etmektedir. Yeni insan tipi, yeni aile modeli ve bunlarn bir doal sonucu olarak yeni bir toplum yapsnn domasnda hukuk devriminin dorudan etkili olduu bir gerektir. Hukuk alannda yaplan dzenlemeler, sadece toplumsal ilikileri dzenlemekle kalmam, geleneksel devlet-birey ilikilerinin deimesine ve yeni bir boyut kazanmasna yol amtr. Toplumun yarsndan biraz daha fazlasn oluturan Trk kadnnn Medeni Kanunun yrrle girmesiyle kazanm olduu haklar ve hukuki gvenceler, Atatrkn demokrasi ve kalknma anlay ile son derece uyumludur. Trk kadn elde ettii ekonomik, toplumsal ve hukuki haklarn etkisiyle, 1934 ylnda siyasal haklarna da kavumutur. Haklarn kullanlmas konusunda hi kimsenin yadsyamayaca bir tak1m toplumsal engeller bulunmakla birlikte, kadnlarla ilgili dzenlemeler sonraki yllardaki gelimeler iin nemli bir basamak olmutur. Trkiye kadn haklarnn, Atatrk Dneminde gerekletirilen hukuki dzenlemeler zerinde ykseldii sylenebilir. Btn bunlara karn hukuk devriminin tmyle baarl olduunu, lkenin her yresinde eit ekilde uygulanabilen bir dzen kurduunu sylemek mmkn deildir. Kadn-erkek konusunda 2001 yl sonlarnda yaplan dzenlemelerle, daha ada bir aile yapsna doru gidilmekle birlikte, kadnn kanuni haklarn kullanmada karlat toplumsal ve geleneksel engellerin tmyle kalkm olduu sylenemez. Bir devletin otoritesini ve egemenliini yanstmas konusundaki en nemli ara olan hukuk sisteminin, lkenin her blgesine ve toplumun btn katmanlarna eit olarak uygulanabilmesi, kanunun niteliinden ok, o devletin siyasal ve ekonomik gcyle ilgilidir. Cumhuriyet dneminde karlan kanunlarn tam olarak hayata gemesi ve beklenilen toplumsal faydann salanmas, yaklak 200 yldr devam eden adalama sreciyle ilgili olarak ortaya kan temel sorunlarn da zmnde ciddi bir yol gsterici olacana kuku yoktur.

1 2

Trk Dil Kurumu Trke Szlk, I. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s. 654. akir Altay, Hukuk ve Sosyal Bilimler Szl, Bilgi yaynevi, Ankara, 1983, s. 186.

640

3 4 5 6 7 8 9 10

Ansay, a.g.e., s. 186. Ejder Ylmaz, Hukuk Szl, Ankara, 1982, s. 190. Seyfullah Edis, Medeni Hukuka Giri ve Balang Hkmleri, Ankara, 1983, s. 3. Edis, a.g.e., s. 4. Aytekin Ataay, Medeni Hukukun Genel Teorisi, stanbul, 1980, s. 27-28. Edis, a.g.e., s. 9-12. zcan Tikve, Atatrk Devrimi ve Trk Hukuku, zmir, 1975, s. 142. Roma hukukuyla ilgili olarak geni bilgi iin baknz: Kudret Ayiter, Roma Hukuku Dersleri,

Ankara, 1963; akir Berki, Roma Hukuku, Ankara, 1949; zcan Karadeniz, Roma Hukuku, Ankara, 1974; Paul Koschaker, Modern Hukuka Giri Olarak Roma Hususi Hukukunun Ana Hatlar, Ankara, 1971; Recai Okandan, Roma Amme Hukuku, stanbul, 1944. 11 12 Tikve, a.g.e., s. 144. ngiliz hukuku olarak da bilinen Common Law ile ilgili geni bilgi iin baknz: Uur

Alacakaptan, ngiliz Ceza Hukukunda Su ve Cezalarn Kanunilii Prensibi, Ankara, 1958; Andeas B. Schwartz, Roma Hukuku ve ngiliz Hukuku, niversite Konferanslar, 1945-1946, stanbul, 1946. 13 14 Tikve, a.g.e., s. 145. slam hukuku iin baknz: Sabri akir Ansay, Hukuk Tarihinde slam Hukuku, Ankara,

1958; akir Berki-Hayrullah Hamidi, slam Hususi Hukukunun Ana Prensipleri, Ankara, 1962. 15 slam hukukunun kaynaklar ile ilgili bir deerlendirme iin baknz: Cokun ok-Ahmet

Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, Ankara, 1976, s. 45-46. 16 Geni bilgi iin baknz: Trkkaya Atav, Sovyetler Birlii Devlet daresi, Ankara, 1961; R.

Schlensinger, Marksizim ve Sovyet Hukuk Teorisi, ev. M. Aktan, stanbul, 1974. 17 18 Tikve, a.g.e., s. 148. Ergun zsunay, Trkiyede Yabanc Hukukun Benimsenmesi Hareketi inde Trk

Medeni Kanununun Anlam ve nemi, Medeni Kanunun 50. Yl Sempozyumu I. Tebliler, stanbul, 1978, s. 399-400. 19 20 zsunay, a.g.e., s. 400. ok-Mumcu, a.g.e., s. 14-16.

641

21 22 23 24

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, 5. Bask, Boazii Yay., stanbul, 1988, s. 233. ok-Mumcu, a.g.e., s. 18-23. ok-Mumcu, a.g.e., s. 30-33. Hfz Veldet Velidedeolu, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I., stanbul,

1940, s. 154. 25 26 ok-Mumcu, a.g.e., s. 213. Bu kanunnamelerin en nemlileri Fatih ve Kanuni dneminde yaynlanan

kanunnamelerdir. Fatihin kanunnamesi daha ok idari bir nitelik tarken, Kanuni Devri kanunnamesinde idari alandan baka hukuk, ceza ve usul asndan da kurallar bulunur. Velidedeolu, a.g.e., s. 155-157. 27 28 Taner Timur, Trk Devrimi. Tarihi Anlam ve Felsefesi, Ankara, 1968, s. 77. Griz-Benedict, Giri, Trk Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler, Trkiye Kalknma

Vakf Yay., No: 1, Ankara, 1974, s. VIII-IX. 29 30 31 ok-Mumcu, a.g.e., s. 213. Velidedeolu, a.g.e., s. 155-157. 1840 ve 1851 tarihli Ceza Kanunnameleri, 1858 Arazi Kanunnamesi, 1876 Mecelle-i

Ahkam- Adliye, 1917 Aile Hukuku Kararnamesi gibi kanunlar mevcut dinsel hukuk kurallarnn yeniden gzden geirmesi sonucu karlmtr. Buna karlk 1850 Ticaret Kanunnamesi, 1858 Ceza Kanunnamesi, 1864 Deniz Kanunnamesi, 1880 Ceza Mahkemeleri Usul Kanunu, 1881 Hukuk Mahkemeleri Usul Kanunu ise Bat hukukunun benimsenmesi sonucu uygulama alanna sokulmulardr. Ergun zsunay, Yabanc Hukukun Benimsenmesi Yoluyla Bir adalama Modeli: Kemalist Hukuk Devrimi zerine Gzlemler ve Deerlendirmeler, Atatrk ve Adalet Reformu, Adalet Bakanl Yay., Ankara, 1981, s. 42-43. 32 33 34 35 36 37 Velidedeolu, a.g.e., s. 166-168. ok-Mumcu, a.g.e., s. 65-66. Velidedeolu, a.g.e., s. 205. ok-Mumcu, a.g.e., s. 342. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VI. Cilt, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1976, s. 281. ok-Mumcu, a.g.e., s. 241-242.

642

38

Nadir Latif slam, Hukuk Reformu ve Stratejisi zerine Genel Grler, I. Trk Hukuk

Kongresine Sunulan Tebliler, Trkiye Barolar Birlii Yay., Ankara, 1972, s. 9. 39 40 41 42 ok, a.g.e., s. 64. H. V. Velidedeolu, Hukuk uras, Cumhuriyet, 27 ubat 1946. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, I. Devre, 18. cilt, s. 4-5. Medine Szlemesi, 622 ylnda, Hicretin ilk ylnda slam Devletinin temellerini belirlemek

zere dzenlenen yasal belgedir. Buna gre Mslmanlarla Yahudiler bar iinde yaayacaklar ve herkesin hukuku kendisine ait olacakt. Daha ak bir ifadeyle slam devleti snrlar iinde yaayan Mslman olmayanlar vergi ve dier ykmllklerini yerine getirmek artyla, kendi kanunlarna bal olacaklard. 43 1. 44 Aytekin Ataay, Atatrkn Laiklik Anlay ve Medeni Kanun, Cumhuriyet Dneminde Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul, 1984, s.

Hukuk. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi 50. Yl Armaan, stanbul, 1973, s. 201-202. 45 Batclarn programlar ve grleriyle ilgili olarak geni bilgi iin baknz. Tark Zafer

Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul, 1960; kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, 1981. 46 smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, I.

Cilt, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1983, s. 194-195. 47 1925-1929 yllar arasnda yrrlkte kalan bu kanun iin baknz: Trkiye Byk Millet

Meclisi Zabt Ceridesi, 2. Devre, 15. Cilt, s. 149. 48 Yeni Trk Devletinin ilk anayasas olarak bilinen 1921 Tekilat- Esasiye Kanununun tm

metni iin baknz: Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Yay., Ankara, 1985, s. 91-93. 49 50 51 52 53 248-252. Glnihal Bozkurt, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Ankara, 1996, s. 183-184. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 22. 2. 1921 tarihli, 687 sayl Kararname, Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, II. Dnem, 7. Cilt, s. 23. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30 11 1924 tarihli, 1140 sayl Bakanlar Kurulu karar. Atatrkn Sylev ve Demeleri, II. Cilt, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1989, s.

643

54 35. 55 56 57 58 59 60

H. V. Velidedeolu, Trk Medeni Hukuku. Umumi Esaslar, I. Cilt, I. Cz, stanbul, 1968, s.

Velidedeolu, Trk Medeni Kanunu, s. 67-69. Velidedeolu, Trk Medeni Kanunu, s. 69. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 2. Devre, 11. Cilt, s. 206. slam, a.g.e., s. 14. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 2. Devre, 22 Cilt, s. 234. Aytekin Ataay, Neden svire Medeni Kanunu, Medeni Kanunun 50. yl Sempozyumu. I.

Tebliler, stanbul, 1978, s. 63. 61 62 63 Velidedeolu, Trk Medeni Kanunu, s. 87. Velidedeolu, Trk Medeni Kanunu, s. 87. Ziyaettin Fahri Fndkolu, Medeni Kanunumuz Etrafnda Baz Sosyolojik Meseleler,

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIII. Cilt, Mart 1958, s. 181-182. 64 talyadan alnan ve o dnemdeki otoriter eilimleri yanstan kanun iin baknz: Trkiye

Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 2. Devre, 23. Cilt, s. 19. 65 66 Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 2. Devre, 24. Cilt, s. 175. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 2. Devre, 25. Cilt, s. 587.

ALACAKAPTAN, Uur, ngiliz Ceza Hukukunda Su ve Cezalarn Kanunilii Prensibi, Ankara, 1958. ALTAY, akir, Hukuk ve Sosyal Bilimler Szl, Bilgi yaynevi, Ankara, 1983. ANSAY, Sabri akir, Hukuk Tarihinde slam Hukuku, Ankara, 1958. ATAAY, Aytekin, Atatrkn Laiklik Anlay ve Medeni Kanun, Cumhuriyet Dneminde Hukuk. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi 50. Yl Armaan, stanbul, 1973. ATAAY, Aytekin, Medeni Hukukun Genel teorisi, stanbul, 1980. ATAAY, Aytekin Neden svire Medeni Kanunu, Medeni Kanunun 50. yl Sempozyumu I. Tebliler, stanbul, 1978.

644

ATAV, Trkkaya, Sovyetler Birlii Devlet daresi, Ankara, 1961. Atatrkn Sylev ve Demeleri, II. Cilt, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1989. AYTER, Kudret, Roma Hukuku Dersleri, Ankara, 1963. Babakanlk Cumhuriyet Arivi Bakanlar Kurulu Kararnameleri. BERK, akir, Roma Hukuku, Ankara, 1949. BERK, akir-Hayrullah Hamidi, slam Hususi Hukukunun Ana Prensipleri, Ankara, 1962. BOZKURT, Glnihal, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Ankara, 1996. EDS, Seyfullah, Medeni Hukuka Giri ve Balang Hkmleri, Ankara, 1983. FINDIKOLU, Ziyaettin Fahri, Medeni Kanunumuz Etrafnda Baz Sosyolojik Meseleler, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIII. Cilt, Mart 1958. GRZ, Adnan-Peter Benedict, Giri, Trk Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler, Trkiye Kalknma Vakf Yay., No: 1, Ankara, 1974. HANOLU, kr, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, 1981. SLAM, Nadir Latif, Hukuk Reformu ve Stratejisi zerine Genel Grler, I. Trk Hukuk Kongresine Sunulan Tebliler, Trkiye Barolar Birlii Yay., Ankara, 1972. KAFESOLU, brahim, Trk Milli Kltr, 5. Bask, Boazii Yay., stanbul, 1988. KARADENZ, zcan, Roma Hukuku, Ankara, 1974. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VI. Cilt, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1976. KL, Suna-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Yay., Ankara, 1985. KOSCHAKER, Paul, Modern Hukuka Giri Olarak Roma Hususi Hukukunun Ana Hatlar, Ankara, 1971. MUMCU, Ahmet, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul, 1984. OKANDAN, Recai, Roma Amme Hukuku, stanbul, 1944. ZSUNAY, Ergun, Trkiyede Yabanc Hukukun Benimsenmesi Hareketi inde Trk Medeni Kanununun Anlam ve nemi, Medeni Kanunun 50. Yl Sempozyumu I. Tebliler, stanbul, 1978.

645

ZSUNAY, Ergun, Yabanc Hukukun Benimsenmesi Yoluyla Bir adalama Modeli: Kemalist Hukuk Devrimi zerine Gzlemler ve Deerlendirmeler, Atatrk ve Adalet Reformu, Adalet Bakanl y., Ankara, 1981. SCHLENSINGER, R., Marksizm ve Sovyet Hukuk Teorisi, ev. M Aktan, stanbul, 1974. SCHWARTZ, Andeas B., Roma Hukuku ve ngiliz Hukuku, niversite Konferanslar, 19451946, stanbul, 1946. SOYSAL, smail, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, I. Cilt, Trk tarih Kurumu Yay., Ankara, 1983. TKVE, zcan, Atatrk Devrimi ve Trk Hukuku, zmir, 1975. TMUR, Taner, Trk Devrimi. Tarihi Anlam ve Felsefesi, Ankara, 1968. Trk Dil Kurumu Trke Szlk, I. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul, 1960. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi. OK, Cokun-Ahmet Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, Ankara, 1976. VELDEDEOLU, Hfz Veldet, Hukuk uras, Cumhuriyet, 27 ubat 1946. VELDEDEOLU, Hfz Veldet, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I, stanbul, 1940. VELDEDEOLU, Hfz Veldet, Trk Medeni Hukuku. Umumi Esaslar, I. Cilt, I. Cz, stanbul, 1968. Ejder Ylmaz, Hukuk Szl, Ankara, 1982.

646

SEKSEN BENC BLM CUMHURYET DNEMNDE TRK TOPLUMU

Cumhuriyet Dneminde Trk Toplumu / Do. Dr. lhan Dlger [s.379-418]
Devlet Plnlama Tekilt / Trkiye Toplumsal deiim her zaman ve her an mevcut olan kanlamaz bir olgu. Baz Bat Avrupa toplumlar kendiliinden deiim ve dnm hzl ve younlukla 18. ve 19. yzyllarda yaadlar. Aradaki farkn ok aldn gren Osmanllar ile Japonlar kendiliinden bir deiim veya k beklemek yerine uyarlm deiimi uygulama yollar aramlardr. Osmanl Devleti savalarla sarslrken programl deiim fikri Osmanl aydnlar arasnda yaygnlat. Seilecek programn yntemi ve uygulamann ynetimi tartmalar yaratt. 20. yzylda an kudret simgelerine doru hzl deime istei, tm lkelerin gndemindeydi. En zor artlar altndaki deiim tasarm, yabanc devletlerce paralanp yutulma saldrs altnda bulunan Trkiye iin yaplmtr. Trkiyede uygulamaya konulan toplumu muasrlatrma amal deiim program trnn ilk rneidir. Trkiye Cumhuriyetinin kurucularnn nnde byle baka bir rnek bulunmuyordu. Hatta, byle bir hamle iin gerekli kavramlar ve aralar da bulunmuyordu. rnein modernlik, bir kavram olarak tanmlanmamt. Eisenstadt ancak 1940ta daha nce yaanm Bat dnmne bu ad verdi. Kavram Weberin tartlmas srasnda 1950lerde oturdu. Plnlama modernletirici bir kalknma arac olarak kullanl 1950leri buldu. rnein, bugn dnmn veya hzlanmann arac olarak kullanlan pln fikrinin ekillenmesi de 1914-1918 arasnda henz asker saha iin balamt. Trk toplumunda hzl deiim hareketinin sermayesi, Osmanl Devletinden devralnan byk devlet tecrbesi, fikr hazrlk, deneme uygulamalar ve an baz dnrlerinin grleri olacakt. Tm belirsizlikleri ve sorumluluu yklenilerek giriilen bu deiim tasarm, daha sonra nc dnya lkelerinin de kullanacaklar modeli oluturmutur. En cesur program da Trkiyede uygulanmtr; nk toplumun her ynn deiim konusu yapan, kltrnn her unsurunu bu kadar derin ameliyatlara sokan baka bir lke yoktur. Onun iin, Trkiyenin yaad srece deiimin hzlandrlmas ad yetersiz kalr: tmden dntrme tasarm, denilmelidir. Bir toplumda modernleme, dncede veya teknik alanlarda meydana gelen gl baz yeniliklerin iktisad, siyasal ve kltrel alanlardaki ok boyutlu etkilerinin kesitinde yer alan insan ilikilerinin toplumsal yap deimelerine yol adr. Modernlemenin dzeyi belli bir rnee gre llyorsa, toplumlarn hedefli baz dntrme projeleri uygulamak isteyecekleri aktr. Bu yaznn amac, 1923-2002 arasnda yer alan gdml, Trk modernlemesini aamalar itibaryla ortaya koyarken, ksa bir metnin erevesi iinde okuyucuya, dnm abasnn ama ve felsefesini, hedeflerinin belirlilik dzeyini, ann bilgi ve yntembilimlerine nispetle ara kullanm, ynetim ile halkn tutumlarn ve bu balamda dntrc gelerde elde edilen etkinliin dzeyini izleme frsat

647

vermektedir. Dnm aadan yukarya doru da yer alm olsa, yukardan aaya doru da salanmaya allm olsa, topluma alm sunan dntrc geler ekonomi, siyaset ve eitim olduu iin, bu genin iledii srelerin ve balantlarnn niteliksel irdelenmesi nemli alt tema olarak devam etmektedir. Sonuta an modernlik leine gre Trkiyenin sistem deerlerinin sahipliinde, sanayilemede ve demokratiklemede ne noktada bulunduu Trk modernleme tecrbesinin baarsnn gstergelerini oluturacaktr. I. Trk Toplumunun 1923te Devrald Etkiler 1923e gelindiinde, Trk toplumu tarihindeki byk mcadelelerden birinden daha km olarak tarihteki yeni yerini almaya hazrlanyordu. Savan ykc etkileri kadar temizleyici ve esaslara odaklayc etkilerini hissediyordu. Alan beyaz sayfaya nce maeri uurdaki ve toplum hafzasndaki temeller devrolunacak, sonra yeni ihtiyalara gre yeni Trk toplumu sreklilik ve deiim etkileiminde elbirliiyle yorulmaya balanacakt. Devralnan temel etkiler drt balk altnda toplanabilir: 1) Temel deerlerin ve kurumlarn etkileri, 2) nceki dnemden aktaran etkileyici fikirler, 3) Devralnan Osmanl akmlar, 4) D dnyadan zorlanan etkilerin toplumsal yansmalar. Bu balklar altndaki unsurlarn balcalar ylece zetlenebilir. A. Sreklilik Tayan Temel Deerlerin ve Kurumlarn Etkileri 18. ve 19. yzyllarda d dnyadaki geliimin hz yksek olduu iin Osmanl Devletindeki gelimeler gzlere yetersiz grnebilir. Ancak, yle bir ortamda, bir devletin duraklama ve knn rahat rahat ikiyz yl sremeyecei, kerken yeni modeller nermesine izin verilmeyecei de aktr. Son iki yzyl, Osmanl Devleti iin esasa dair birok ilerlemeleri de barnda barndrmtr. Bu adan bakarak, Osmanl Batllamasnn kendi sistemindeki olumlu dntrcleri, uyarc, destekleyici, srkleyici unsurlar olarak srece katabildii sylenebilir. Trkiye Cumhuriyeti, uyarlm bir dnm srecini Osmanl hazrl sayesinde

devralabilmitir. rnein, 1908de Osmanllar, datlan meclisi yeniden topladlar. Bu sefer saltanatn makamnn yetkileri kslm, hkmet meclise kar sorumlu duruma getirilmitir. Trkiye ynetimi, o devirden beri yrtme ve yasama arasnda hassas bir dengenin kurulduu parlamenter rejimin oluumuna tank olmaktadr. Ulusal Kurtulu Savamz boyunca grlen ve mutlak meclis egemenliine dayal konvansiyonel sistem, sava bittikten sonra yerini tekrar doal anayasal geliime brakacaktr. Bununla beraber 1921 Anayasas, Trk siyasal hayatnda vazgeilemeyen bir gelenek olarak meclis stnln getirmiti.

648

1908 devrimi, anayasal sistemde nemli yeni kurumlar yaratmtr. Bunlarn banda toplumsal hayatmzda siyasal partilerin vazgeilmez geler olarak douu, derneklerin faaliyeti, toplant, gsteri ve grev haklar, basn zgrl yer alr. 1908den sonra stanbulda ve vilayetlerde yaplan iki dereceli seimlerle Meclis-i Mebusan yeniden toplanmt. II. Merutiyet Dneminin ilk yllar, siyasal hrriyetlerin kullanl, eitli dnce akmlarnn ortaya kp rgtlenmesi ynnden Trkiye tarihinin altn sayfalarndan biri saylmaldr. II. Merutiyette toplum ve devlet hayatmzda laik bir sisteme gei de balamtr. Gene, eitim kurumlarnn da ilkretim dzeyinden ele alnp laik bir yaklamla yeniden dzenlenmesine giriildii grlmekteydi. Darulfnunun, yani niversitemizin zerklii de bu dnemde gndeme gelen ve ksmen gerekletirilebilen, Trk eitim tarihinin onurlu bir olaydr. Her toplumun anayasas toplumun ilerisinde olmak zorunda deildir; bazen toplumsal-siyasal gelimeyi arkadan izleyen, tespit eden belgelerdir. Trkiyenin tarih geliimindeki zellik ise anayasalarn gerekletirilmesi istenen kurumlar ve ileri hedefleri gsteren siyasal programlar niteliinde olulardr. Bu tarih izgi ve eilim, bizim toplumsal-siyasal geliimimizde belirgin bir kural, bir yasa nitelii kazanmtr.1 Osmanl tarihi yorumlarnda, d etkilerin fazlaca abartlm olmas slahat konusunda yanltc olmamaldr. Bu etkilerin sreklilik ynnde mi, yoksa istikrarszlatrma ynnde mi alt asndan baklrsa, d etkinin toplumun bnyesi ile uyumlu olmayan istikrarszlatrc talepler peinde olaca aktr. Bunu aarak halen sreklilii gzlenebilen slahat tedbirleri uygulayabilmek, kendi bnyesini iyi tanmakla ilgili olmaldr. Bu erevede, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine sreklilik tayan temel sosyo-kltrel deerlerin ve kurumlarn szlerek kullanlabilecek olanlar yle zetlenebilir: Devlet: Bozkr gebeliinin hareketli hayat tarznn gerektirdii devlet gvenlii ilene ilene evrensel deerler tayan bir idare tarzna dnmt. Trkiye, yeni veya kelimenin allm anlamyla gelimekte olan bir lke deildir. Asrlardr bnyesinin zelliklerini srdrm olan bir devlettir. Bunun sonucunda, siyas kltr tarih iinde olduka geriye giden (baz) unsurlar ekillendirmi bulunmaktadr. Devlete hizmet fikri, hem bir kavmin hususiyetlerine, toplumsal rgtlenme zelliklerine ve kaynak kavramlarna, hem de yzlerce yldr siyas tekilt kltr iinde toplad deerlerin uygulamasyla grevli tehizatl bir kamu tekiltlanmasna sahiptir.2 Osmanl Devletinin paralanmas srasnda yeni anlamlar yklenerek byyen millet uuru, gelenei icab yeni devlet kurulmasna odakldr; an gerei o ise, o yaplacaktr. Bu defa mill bir devlet hanedanl veya hanedansz, hilafetli veya hilafetsiz, ama mutlaka devlet! Tarihe baklnca, bunun nedeni, Trklerde devletin sahibi bir asiller snfnn bulunmamas gibi, monarizmin de olmamasnda grlebilir. Dounun mkemmel devletine Trklerin getirdii bir sentez budur. Aslolan devlettir; art olan devletin devamdr. Aslolan yneten deildir; veya art olan ynetenin devam

649

deildir. art olan srekliliini koruyan bir akidedir. Onu, soylularn veya hanedann saklamasna gerek yoktur; akideyi Trklerde halktaki devlet ve tarih uuru saklar. Halkn talebi ile devlet mevcuttur. Halk da, hanedan da devletle atmaya dmezler. Dolaysyla, Osmanl slahat Devlete gerekli olduu iin balar; Trkiyeden uzaklatrlan (1924) Osmanl hanedan cumhuriyeti olur; Trkiye veya ynetimi aleyhine hibir faaliyetin iinde yer almaz; yeniden geri dn ummaz. Sorumlu devlet mevkilerine gelenler de cidd bir devlet tavr yanstrlar. Bu bir devlet geleneidir. Bu yorumuna, Trk sentezi denilebilir. Trklerde devlet, Dounun stn kavramlarn temsil eder. Devlet kelimesi, dinin iyi ahlknn hayata geirilmesine memur devlet adam, kaderin doru dzenini kurma, bir devlete iyi kaderin rotasn izerek hem varolma hem ideal devlete yaklama anlamlarn tar.3 Antik imparatorluk modeli, ana hatt itibar ile fethin organizasyonu zerine dayanmaktadr. Fetih, d retim olanaklarnn asker yoldan iselletirilmesi ve bylece fethin apnn geniletilmesi demektir. Sonuta antik imparatorluk srekli olarak, ama ayn birim retkenlii iinde, genilemek zorunda olan asker bir devletten ibarettir. Bu asker devlet bir gn fethin snrna ulat zaman, tm sistem tepetaklak olmakta, buna i enteligensiyann tehis koyamamas, bozulma teorilerinin retilmesine ve eski gzel gnler edebiyatna yol amaktadr.4 Devletle ordunun i ielii, vatandalkla askerliin e anlamll, bu yapnn bir gereidir. stelik, dnyadaki nizaml ordu ve sava tekniklerinin temelini ok eski tarihlerde kurabilmi bir milletin sahip olduu ordu kurumu, szkonusu devlet anlaynn tarihi bir paras. Sava yerini savunma kavramna braksa da, savunmann caydrc gcnn savatan daha nemli olduu bir dnyada ktann keitii dnya merkeznde konulanma gerei ordular nemli klyor. Ynetim tarznda deiim gerei, demokratik mill devlet modelinin dnyada genel geerlilik kazanmasyla ilgilidir. Demokrasi, toplumun sivil alandan yapt ynlendirmeyle devlet ynetiminin ekillenmesi ilkesiyle dnyada yaylrken; devletin anlamn, halkn yerini kaplamadan toplumla uyumlu hareket ederek devlet grevlerini yerine getirmek, ordunun grevini lkenin al menfaatleri asndan bakn d tehdit ve frsatlara evrilmi tutmak eklinde deitiriyor. Adalet: mkemmel devletin niteliidir ve Trk cihan hakimiyeti mefkresinin insanla sunmay hedef ald evrensel hediyedir.5 Hem manevi, hem kltrel, hem toplumsal anlamlarla ykl bu deer hukuk, siyas ve ekonomik olarak devlet-toplum ilikisinin bel kemiini oluturmutur; stn deerler sistemi bu mihver etrafnda olumutur. Adalet anlay, temel ilikiler an ynlendirdii iin toplumda bu yndeki beklenti, adaleti yine temel deer olarak grecekti. Din: Dinin, slm hmanizmasn gelitirmi Trk tasavvufu ile hayata uygulanm yorum ve tarzlar, toplumdaki dnya grlerini zenginletiriyor, dnp ortak paydas olan slmiyete odaklanabiliyordu. Din, bir yn ile insan sevgisinin uygulamaya aktarlmas olan topluma dnklk olgusunu ve insan ilikilerini dzenliyor, bir yn ile stn adalet kavramn besliyordu. devlet anlayna, mkemmeliyeti/ideal devlet modelinin baz evrensel deerler retilerek gelitirilmi

650

Aile: Temel sosyal ve ekonomik birim olarak dayanma, paylama ve kltr aktarm ilevlerini gryor; imdi her aileyi ve akrabalarn savan kayplar daha ok birbirine balyordu. Topluma Dnklk: Farkl yaplarn birarada yaamasna imkan veren Trk sosyal ilikiler dzeninin balca geleri Trk insannn topluma dnklk zellii iinde rastlanabilir: komuluk, msamaha, konukseverlik, imece/yardmlama, sayg ve nezaket Bu temel deer ve kurumlarn oluturduu sosyal yap, eitlilii kavrayabilen ortak sosyal deerler ve zmler retmiti. Balcalar; dnyann en eski ve kalabalk blgelerinde yaanan hayatta ok kltrlln doal saylmas, fert-toplum dengesi, hizmet ekonomisi olarak grlebilir: ok-Kltrllk: Farkl deer sistemlerine, toplum yaplarna, yaay tarzlarna sahip topluluklarn birarada yaayabileceini bir insanlk hakk olarak kabul eder. Devletin varlna tehdit tekil etmedike her trl eitlilik kabul edilebilir; bireylerin ve topluluklarn yaama, snma ve kltr haklar teslim edilir; devlete kar ihanet, sadece failleri kapsamak zere ve halihazr etki alanlarn sertlikle cezalandrlr; ceza tm toplulua yaylmaz. Topluluklarn sosyal ve kltrel haklarnn Kanunnamelerle gvence altna alnmasna dayal kltrel hukuk devletinin mimar Trklerdir: Trklerde daha 15. yzylda milletler sistemi oturmu bulunuyordu. ok-kltrllk olgusunun mozaik olarak adlandrlmas doru deildir; yanltcdr. Mozaik tek tek paralardan ibaret deildir. Paralar birletiren imento vardr, ki btnl bu salar; hakim rengi ve hakim slubu vardr, ki ortak yaay bu anlaml klar. Trk idaresindeki toplumlarn stn deerler sisteminin imentosu adalettir. Evrensellie ulatrlm uygulamasyla Kan kardei olmayan kavimleri can kardei yapan nizam6 budur. Fert ve Toplum Dengesi: htiyalarda ncelik esasna dayanr. Fert, kendisinin ve ailesinin ihtiyalarn karlamaktan sorumlu ve faaldir. Gcnn belli bir oran ile gszlere bizzat ulama ve vicdanen affedici olma yollarn arama grevi de vardr, ki bu onu temel deerlerle btnlemi bir sosyallemeye aar. Toplumun veya devletin ihtiyalar ne kt zaman, kii kendi nceliklerine gnll olarak ara verip bu hizmetlere koacak deerlere sahiptir. En eski Trk toplumunun kalntlarnn srmekte olduu stiklal Savayla grlmtr. Byle zamanlar bata olmak zere Trklerde kadn, tm dzenin sorumluluunu devralabilecek yetkilere sahiptir. Dier yandan, toplum ve devlet glendii zaman, ferdin gvencesi olma ykmllklerini artrrlar. Bu anlay, eski Trk demokrasisi ve slm demokrasisinin temel kavramlarn da iinde tar. Eski Trk tresinde; danma, kurultay, oy, karara itaat vardr. Karara kadar sz hrdr; karardan sonra kesin uyma zorunluluu gelir. Bu ger hayat tarznn tekli yapda ilerleme gereinin bir zorlamasdr. Trklerde fazla olduu bilinen i sosyal denetim bu noktadan sonra oluur. Byle oluan bir kararlar btn sosyal evreyi belirler. slm adabnda ise; istiare, ra, beyat/katldn szle onaylama vardr. Karara uyulmas kiilerin iradesine braklr. Trk ve slm uygulamalarnn denk dmesi, toplumda demokratik bir kalbn srerek gelmesini salamtr.

651

Hizmet Ekonomisi: Dnya gr ve deerler sistemi maneviyat felsefeye dayal byle bir toplumda, siyasetin/devletin grevi sistemin rgtlenmesini tm ihtiya sahiplerinin temel ihtiyalarn adaletle karlayacak ekilde yapmak olabilirdi. Nitekim iktisad sistem, insan ihtiyalarn uygun fiyat ve nitelikte salanmas ve bu faaliyetleri gstereceklerin emniyet iinde almalar amacyla denetime ve korumaya dayal ahlk ilkelerle yryegelmitir. Tm topluluklar her yrede farkl farkl gelitirdikleri zanaatlarna gre her trl iktisad faaliyete serbeste katlma ve bu amala getme haklarna sahip olmulardr. lkenin son dnemde urad ksm emperyalizmin yozlatrc etkileri ve savalar nedeniyle halk eski dzenin emniyetinin ve koruyuculuunun geri dnmesini beklemekteydi. Hizmet ekonomisinin, sorunlarn ahi birlikleri ve loncalarda mensuplar topluluu tarafndan grlerek karara tanmas ve liyakata dayal insan seimi ve meslekte ilerleme her trl ayrmcl amaya yetmekteydi. Hizmet ekonomisinin zaaf, artk deer retmesindeki glk olmutur. Smrmekten kanma ahlk yeni seenek retilmesini gletirmitir. B. an ve Trk Devriminin Fikri Arka Pln Trklerin ilerleme fikriyatyla younlukla uramalar Tanzimat Dneminde balar.

Cumhuriyetin iln srasnda, bu birikimden ne kadarnn etkili olduuna baklacak olur ise; bir kanaldan Trk ve slm dnyalarn da kapsayan canl bir tartma sryor, bir kanaldan Ziya Gkalp izgisi E. Durkheim, M. Weber gibi bilim adam ve dnrleri Trkiyeye uyarlayarak takdim ediyor; bir kanaldan da, ttihat ve Terakki vastasyla positivizmin daha sert bir yorumuna alnyordu. Trkiyede Trk ve slm dnyalarn da kapsayan canl bir tartma sryordu. Ancak Batya dnk muasrlama bu ynden gelen fikirlere daha ak olunmasna yol amaktayd. Sosyoloji ilmini Trk toplumuna uygulayan, sentez taraftar sosyolog, Ziya Gkalp dnda, o dnemde Trk politika belirleyicilerine destek pek azdr. Batl bilim adamlar davet zerine kendi alarndan grlerini esirgememilerdir. Ancak, siyasete ara sunabilecek sosyal bilim anlay ve plnlama teknikleri, ok daha ge devirlerde devreye girebilmitir. Trkiyedeki uygulamalar inceleyen hem Trk, hem yabanc aratrmaclar, zgn Trk izgilerinden ziyade, iyi rgtlenmi Bat sosyal biliminden yola kmakta olduklar iin tasarmn bnyeye uyarlanma ilemi ok g olabilmi veya yaplamamtr. Batya dnk eitim tarz nedeniyle, bugn Trkler arasnda da Bat sosyal kuramlarn esas alarak Trkiyeye bakma yaygn bir yaklam haline gelmektedir. Aydnlanma Dncesi: Baty etkisi altna alm Aydnlanma dncesi, eitli kollardan fikirler retti. Aydnlanma dncesi; msbet bilimlere dayal dnya gr (positivizm/msbetiye meslei), aklclk (rasionalism) ve dorusal ilerleme (lineer progress) fikirlerine dayanyordu. 19. yzyla gelindiinde snrsz ilerleme bir inan olarak toplumlara yaylmt. Kalknmaclk bu esasa

652

dayanr; Aydnlanma dncesinin sonularndan en yaygn kabul edilen modernlii oluturan unsurlarn balcasdr. 19. yzyldan balayarak younlukla 20. yzylda, dnyann mill devletler anda, lkelerin kalknma amac milliyetilik duygusuyla btnleip lkeleraras rekabete dnt. lerlemenin daha kolay lld iktisad bymeye indirgendi. Yar kzt. Artk bu dnemde, iktisad ve toplumsal gelimenin kendiliinden olutuu, bymenin yzde 2 gibi yava bir hzla ilerledii 18. ve 19. asrlarn ortamnn geri gelmesine imkan kalmamt. En az yzde 5lerden balayarak yzde 20lere varan kalknma hzlarn salayacak yollar aranmaya baland. Hz temsil eden sanayileme tartlmaz are olarak kabul grd; mill devletlerin temel politikas haline geldi ve millete temel hedef olarak benimsendii grld. Bylece, kalknmaclk ve sanayileme milliyetiliin btnlemi paralar haline geldiler. Sanayileme kalknmacln, kalknmaclk milliyetiliin, millyetilik (mill devlet, mill sanayi, mill eitim vb.) modernliin en nemli hareketlendirici, dinamik unsurlar olarak ilev grdler. Sz konusu yenileme kavramna modernlik ad 1940lardan sonra verildi; daha nce byle bir niteleme yaplmyordu. Ayrca, 1970lere kadar mill kalknmaclkla elde edilecek modernlemenin demokratiklemeye dorusal etkisi olduu varsaylyordu.7 Kltrn boyutunun da aklclaarak st deerler sistemini etkileyen gelenek ve dinden kurtulmas, aydnlanmac yaklamn ilkesidir: Bilim; bilisel ve arasal aklcla kavuup evrensel bilim olmaya ynelmelidir. Ahlk; szlp aklcla uyarlanmal, evrensel hukuku oluturmal, evrensel ahlka ynelmelidir. Sanat; estetik kavramsal aklcla dnp zerk sanata ynelmelidir. Bu yolla, aydnlanmaclkta, kltrn boyutunun birbirinden ayrmas hedefi vardr. Bu noktada, kltrde sreklilik ile deiim arasndaki en uygun yarar noktasnn yakalanmas giriiminin baz aralar olmaldr. Serbest piyasann grnmeyen elinin arkas bo deildir, ahlk bir temel oluturulmutur.8 Zaman kesitine gre ihtiya ve dnce farkllk gsterecek, bu aralar geliecektir. Dier yandan, zel, kamusal ve kamu alanlarnda sosyal davranlara dnerek ilev kazanacak, uzun vadede btnleme veya dalma konusu olabilecektir. Aydnlanma dncesinin kltr anlay asndan baklnca, Modernlik, gelenein normalletirici ilevlerine bakaldrdr; norm koyma amal olan hereye bakaldrma tecrbesi ile yaar. Bakaldr, ahlkn veya faydann koyduu standartlar yanszlatrmann yollarndan biridir.9 Programlama, bir ara olarak Aydnlanma dncesinin bir buluudur. Plnlama 1914-1918 yllar arasnda ordular tarafndan gelitirilmeye balanm bir kavramdr. Merkez Plnlama 1920lerde SSCBde sivil ilerde kullanlmak zere lke dzeyi iin gelitirilmitir. Demokratik Plnlama ise, 1929 Dnya ktisad Buhrann izleyerek piyasa ekonomileri iin Keynesyen teoriye gre gelime gstermitir. Mustafa Kemal yeni Trkiye Cumhuriyetini kurarken tasarmn byle aralarla desteklemek ihtiyac iinde idi. Ancak, bu yntemler gelimemi olduu iin 1930larda ksm baz plnlar yaplabilinceye kadar beklenmek zorunda kalmtr.

653

Pozitivizm: Bilginin dinden kurtarlarak sadece mspet ilimlerle elde edilebileceine inanan akm Auguste Comteun 1852de yaymlanan Catechisme Positiviste adl eseri, eletirel dncenin ortaya kyla, din inanlar stne kurulmu toplum kademelerinin ykldn; toplumlarn bilimle yeniden dzenlenmesini neriyordu. Mspet ilmin inan haline getirilmesini savunmutur. nsann tapaca deerler olarak aile, yurt, insanlk; ilke olarak ak, temel olarak dzen, ama olarak geliimi nermitir. 19. yzyln ortalarnda August Comteun rencileri tarafndan gelitirilmi bir reti haline getirilmi, baz yerlerde din muamelesi grmtr. Bir bilimler felsefesine dayal siyaset aracdr. Topluma ynelik belli bir siyasetten, kendi bir din konumunda inan gerektiriyordu. Bu gr hayata geirmek iin, toplumda retici kesimin dnda bilgin, filozof ve sanatlardan en manev dnceye dayal bir snf yaratlarak, uygulamay bunlar yapmaldr. Bu snf pozitif dine, insanla tapmal ve bakas iin yaamaldr. Pozitivizmi eitli gruplar eitli yorumlarla uygulamaya geirmek istemilerdir. O srada, Pariste bulunan ve Yeni Osmanllar olarak tannan grup da byle bir denemeye girenler arasndadr. Yeni Osmanllar: (Gen Osmanllar/Jn Trkler) Pariste konulanm, Osmanl Devletinin kurtarlmasna alan Trkler, yeni Osmanllar Cemiyetini 1865te kurmulardr. Dernek, daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyetine dnmtr. Osmanl aydnlarnn bir ksm, bata Cemiyet bakan Ahmet Rza (1798-1857) olmak zere, lkenin reformuna ereve olarak Auguste Comteun pozitivizminin tanmlad laik tarih grn10 kabul etmilerdir.11 Pozitivizm ve laiklik, Batnn bilim ve siyaset kavramlarnn rnleridir. Batl olmayan Mslman evrelerde deiik anlamlar kazanmlardr. Pozitivism, Bat modernlemesini (bir topluma ait belli) bir din veya kltrden ayrmaya yarad ve btn toplumlara uyarlanabilir aklc bir dnme ve eylem modu olarak algland srece (evrensel) bir model olabilir. Bu dnce sistemi (ilerici) elitlerin modernletirme abalarn meru klmaya hizmet etmitir.12 Ziya Gkalp (1876-1924): Asrn banda Trkiyenin gelecei ile ilgili olarak kamuoyunda artan tartmalar bilimsel adan ynlendirmeye alm ve Trk hkmetine danmanlk yapm Trk sosyoloudur. Milletlemeyi toplum yapsnda bir yenileme, gelime aamas olarak grmtr. Bunun iin Batllamakla birlikte yrmesine bir engel olmadn savunmutur. Milliyetilik, halklkla ayn anlamdadr. Mill kltrn kayna halktr. Deerleri buradan almaldr; bu ana gvdeye Batnn bilgisi alanmaldr. Pozitivist bir sosyal ve siyasal kuram sahibidir. Kltr ile medeniyeti ayrmtr. Kltr duygulardan medeniyet ise bilgilerden oluur.13 Trkln geleri olan millet, hars (kltr), medeniyet, mill mefkre (lk/ideal) kavramlarn Durkheim yntemiyle ilm bir esasa balamtr.14

654

Yeni Trkiye Gazetesinde yaymlad Yeni Trkiyenin Hedefleri, adl makaleleri ve Trkln Esaslar ile Ziya Gkalp, modernlemeyi gdleyici bir ivme aray iinde bulunan yeni Trkiye Cumhuriyeti gibi lkeler iin nemli bir katk sunmutur. Henri Bergson (1859-1941): Bilgileri ve varln btnn kucaklayan, insanlk deneyiminin balangcn sezgi yoluyla kavranmas zerine kurulu, pozitivizmin kstl imkanlarna kar sezgici/ruhu felsefesiyle nlendi. Sezgici ve armc zmlemelerle insann zekas geniler, gereklik uur sramalaryla byr, maddi genileme fertlere blnebilir, maneviyata ve dnceye dayanan mistik bir hayata alr. Zekann akln koyduu kalplardan kurtulmas, insann ve toplumun, geleceini zaman iinde zgrce kurmasna kap aar. Gelenek geni bir alan, siyaset ise snrldr. Bunun iin siyaset hereyi kapsayan genel bir pln ile yrtlemez. Siyaset, kalp gz siyaseti ile, insanlarn neyi kabullenebileceklerini anlamakla yaplabilir. Maneviyat bir medeniyetin mensuplar olan Trk aydnlarn Bergson ok etkilemitir. zellikle, tasavvuf geleneini tayan kesimde Batyla balantnn bir noktasn Bergson oluturmutur. lerki yllarda, Trk pozitivistlerinin muhaliflerinin bir ksm, Bergsona yakn grlerle ortaya kmlardr. Dou Kltrleri Kart Fikir Akmlar: Batl lkeler kendi karlarn geniletmek iin Sosyal Darwincilikten beslenen Avrupa merkezci felsefeler gelitirmilerdi. arkiyatlk/Oryantalizm, Dounun kendi kendini idare edemeyeceine, tarih dorusal ilerlemenin Avrupann idaresinin er ge buralara ulamasn gerektirecei inancn yeertmiti. Avrupa-Merkezli yaklamn temel iddias sadece Batnn aklc ve modernlie yatkn olduuna dayanyordu. Aksine, nc Dnya maneviyat, geleneksel ve durgundu.15 Modernleme, Modernlik, Moderncilik: Muasrlama, yenileme. Bu zor alglanan olguyu, deil Atatrk gibi gnnde tasarma balayanlar, ok sonra yorumlayanlar bile fili kefetmekteki gibi glkleri yaamaktadrlar. Bugn modernlik nasl tanmlanyor, diye baklacak olur ise: Giddense16 gre yenileme, Avrupada 17. yzyldan balayarak ortaya kan, sonraki etkileri itibaryla az veya ok dnya apnda yaygnlaan yaay biimlerini veya rgtlenmelerini gsterir. Greenfeld17 milleti modernliin kurucu unsuru olarak tanmlar. Taylor18 modernlie bakn kltrel ve kltrel d olarak birbirini dlamayan, ikili yapda bir kavrama oturtmaktadr. Modernleme; yeni bir dnya, toplum ve doa anlayyla oluacak yeni bir kltrn ykselii olarak alglandnda kltrel bir nitelie sahiptir. Modernleme, kendisiyle ilikili klnan hereyi aklcln szgecinden gemi aklla dzenledii zaman kltr ddr. Her iki durumda da modernleme, seklerleme (dnyevileme) srecine dayanr. Habermas19 ekonominin ve idarenin aklcl erevesinde gelien modern toplum ile byle bir toplumda ahlk temellerin tahribine yol aan modernci kltr bir gerilim iindedir. Dnyevilemi bir

655

toplum iin iyi olanlar, dier bir deyile kapitalist modernleme, kutsallar dlayc-kltr ykc tavr allar douraca iin kltr asndan felaket olabilirler, demektedir. idem20 modernliin Avrupa-merkezli alglan, dierinin kendine zg bir biimde de olsa modernlemesine izin vermeyen, dolaysyla moderniteyi kendi dnda olumu imkanlar kullanmaktan mahrum brakan bir kavraya yol amaktadr diyerek Bat dndaki abalar yorumlamaktadr. Modernlemede Olgu mu? Kurgu mu? Modernlemede olgu mu?, kurgu mu? sorunsal Osmanl Devleti dneminde Trkiye Cumhuriyetine nispetle daha youn tartlmtr, denilebilir (MEB, Tanzimat). Trkiyede ise modernletirici kararn tartlmasndan ziyade, uygulamaya konulmu kararn kurgu boyutunun sertlii ve yansma boyutu zerinde konuma fazla olmaktadr. Bu durum, kapal bir st merkezin, geleneksel Trk merkez-eper dengesini kaale almadan karar almasyla ilgili grnmektedir. Tepkiler de, kar tepkiler de, Osmanl Tanzimat Dneminde toplumdan kopmu bir kesim aydnn Trkiye Cumhuriyetinde tek g olarak iktidar elde tutmalarna dayaldr. Geleneksel yollar, merkeze ulama imkan kalmam, modern yollar ise atrmam bir toplum szlanmaya balamtr. Kalknmada ge kalnmasnn zaman snrll sebebiyle pozitivist dncenin snrlar konusunda tartmann zaman kaybettirecei dnlm, Osmanlnn eksik kald, teknolojinin kazanlmasnn bilim yoluyla olaca zerinde younlatrlm olabilir. Bu yzden, Avrupada positivizmin almasndan ok sonra bile Trk ynetimi evrensel doru olarak bu yntemin gerekelerine sarlmaya devam etmitir. Trkiye Cumhuriyeti ynetiminde bilimin, olgularn seimi ve kurgularn yaplmasn ne derecede etkiledii ayr bir inceleme konusu. Ancak, yekpare bir tasarm ortaya karlabilecei ve Trk toplumunun buna uydurulabilecei kans kesindi. Modernleme projesi hem olgu, hem kurgu yn olan bir konudur. Dayanmay (setikleri) olgular, toplumun nasl rgtlenebilecei (ve rgtlenmesi gerektii) hakknda hemfikir olan nderlerin elindeki muazzam kltrel ve siyasal gte yatar. Bu g, bilim yuvalarndan kentin sokaklarna kadar madd ve toplumsal dnyay renmek, ardndan egemenlii altna alp denetlemek demektir. rnein; Kerenin incelemesine gre,21 srail ynetimi modern iktidarn bu ikili ynn, yani bilgi ve egemenlii yakalamtr. Modernlemenin kurgu yn bu iktidarn snrsz olduu efsanesidir. (Modernletirmecilere gre) toplum, insanolunun iyilii iin renilecek ve yeniden ekil verilebilecek insan yaps bir eydir. Fizik ve toplumsal alan sarp sarmalar. Gzlemciler olgu ve kurgunun bulutuu, modernleme projesi ile bu projenin snrlar dnda kalanlarn kesiip birbirlerini dntrdkleri alanlar belirlemekte ou zaman yetersiz kalmlardr. Hibir yerde bu belirleme gl, kudreti ve genellikle karizmatik nderlerin, modernleme projesi ile hararetli bir milliyetilii kendi kiisel iktidar programlaryla kaynatrdklar Orta Dou kadar geerli deildir. rann ah Rzas (1925-1941), Msrn Cemal Abdlnasr (1952-1967), srailin David Ben-Gurionu (19481961) modernlemeyi sadece kanlamayacak bir son olarak deil, ulusu yeniden ayaa kaldrmann bir arac olarak sunmulardr. Ulus dncesine kutsallk kazandrmak iin kiisel karizmalarn kullanarak muhalif sesleri bomay ya da ykc olarak damgalamay baardlar. Modernlemeyi protesto etmek, denemek, engellemek lkeye ihanet olarak grlmeye baland. Halklarn iinde

656

bulunduklar durumla (olgu ile) byk nderlerin onlar iin ngrdkleri (kurgu) arasndaki mesafe, bu rnekleriyle modernleme projesine topyac bir nitelik kazandrmt. Osmanl mparatorluunun kalnts zerinde bir ulus ina etmek gelecee dnk topyac bir hayali gerektirmekteydi. Atatrk olaan siyasetin tesine geen konularla ilgilendi.22 Atatrkn ilk ve en geni yorumu hayata geiriiyle, zel bir rnek oluturduu burada tekrar vurgulanmaldr. Modernlemenin Yntemi ve Sonularnn Dzeyi: Toplumbilimcilerin gelimeleri izleyerek kuram oluturmay bekleyecek zamanlar olacaktr. Toplum bilimlerinin ii olgularn ardndan tahliller ortaya koymak, bunlara dayal kuramlar yardmyla belli bir eylemin muhtemel sonularna ynelik baz tahminler yapabilmek ve kapsanamayan farkl gelimeleri izlemektir. Esasen bilim ve teknolojinin statkoya hizmet ettii yadsnamaz. Teknoloji bazen sonular ngrlemeyen almlar da karabilmektedir. Ancak, sosyal politikalarn belirleyicilerinin her trl ortamda doru kararlar almay baararak, kendi toplumlarnn hayat hakkn savunma ve geniletme abalar her art altnda srmek zorundadr. Trk zgn yapsn ve ge sanayileme dneminin karlaaca artlar izah edemeyen bu bilgiler ile bir modernleme arac olarak btncl bir program tasarlamak durumunda olan Trk siyasetilerinin, tam bir modernleme projesi ortaya koyamadan uygulama yapmaya devam ettikleri eletirisi bu snrlamalar iinde deerlendirilmelidir. Modernleme/yenileme/adalama kavramn sosyal antropolojinin konusu olarak, kltr deimesi anlamyla irdelemek gerekir. Bir yeniliin yaylmas ve benimsenmesi srecinde daima iki kltrn karlamas ve birinin dierinden, alabildiince eksikliini hissetmesi lazmdr.23 Temasa geilen kltrden serbeste alnp uyarlayarak veya uyarlamayarak zmseme yapmak Serbest Kltr Deimesi sonucunu dourur.24 Bunun toplumda yaygnlamas ise Serbest Kltr Yaylmas olarak nitelendirilebilir. Buna karlk, kalknmacln temelinde, bir toplumun zayflklarn anlamas ve glenmek amacyla gl kltrn baz unsurlarnn alnmas ve uyarlanarak yaygnlatrlmas mevcuttur. Kalknma modelleri Kltr Alnts veya kltr aktarmas tabann zerine kurulur. Aktarlmas toplumun ihtiya ve hedeflerine ynlendirilmesi uyarlanarak zel sentezlere ulatrlmas suretiyle hzla etkin sonu elde edilmesi planlamann ve planl uygulamann grevidir. rnein, kltr, teknik yardm ve ibirlii programlar bu amaca ynelik olarak resmilemi aralar olarak kullanlmaktadrlar. Hakim bir kltrn dier kltrleri etkilemesi Kltrleme tanm iine girer. rnein, 7-12. yzyllar aras slam Akdeniz, 14-19. yzyllar aras Trk-Osmanl kltr Avrupa iin kltrleyen etkisine sahip bir kltrd.25 Bundan sonra tm dnya iin Bat dozu giderek artan bir ekilde kltrleyen taraf haline gelmitir. Gnmzde, ulusal kalknma plan uygulamasnn sosyal ve kltrel boyutlar daha da nemli hale gelmektedir. nk seici kltr alntlar ve aktarmalar ile maksatl kltrleme faaliyetinin dengesini kurmak, ok bilinli toplumsal szge mekanizmalaryla allmasn gerektirmektedir. Zira aradaki fark sentezlerle dnm ile erime arasndaki farka eittir. Modernlemenin geldii dzeyi deerlendirirken birok gsterge gelitirmek mmkndr. Mill btnleme, sanayileme dzeyi ve sanayi toplumunun oluma dzeyi gibi. Hepsini kavrayan bir gsterge olarak toplumsal dayanmann trnde deiimin irdelenmesi, organik toplum

657

dayanmasndan (birincil, geleneksel, rf-adet yoluyla birbirine yardm ve btnlk) mekanik toplum dayanmasna (ikincil, modern, insan ihtiyalarna ynelik yardmlamann sistemler ve onlarn rgtl kurumlar yoluyla yaplmasna) gemesine baklabilir. Bunu yaparken, anlamsal-ilevsel btnlemenin bir arada yryp yrmediine zellikle baklmaldr. II. Deiim Aamalar ve Trk Toplumu Tasarmlar 18. ve 19. yzyllarda greli olarak yava ve doal bir seyir izlemek suretiyle teknolojik ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel bir dnm yaayan Bat Avrupa, 20. yzyl geldiinde tm dnya iin hem bir tehdit, hem de rnek ve hedef oluturuyordu. Bat dnmnn temelinde, dntrc ge olarak teknoloji sahiplii, g olarak sermaye birikimi bulunuyordu. Model olarak benimsenen Bat Avrupada mill devlet, mekanik devrimin uyard

sanayilemenin ihtiyac olan ulusal boyutta pazar snrlarna genilemenin bir icab olarak ortaya kt. Batl mill devletlerin temelini, zel mlkiyet haklarnn korunmas hukukuna dayal ekonomi oluturur. Mlkn arttrmak iin kr amal hr teebbs esastr. Bu srete, yerel ynetimlerin veya ehir devletlerin baz yetkilerinin mill devlete aktarlmas, merkezileme; devredilen yetkilerin kullanmnn denetlenmesi iin aama aama geniletilen temsil dzeni, demokratikleme; ticaretin nndeki idar engellerin azaltlmas iin serbestiyetilik, liberalleme; ticaretin ve ynetimin nndeki manev ve ahlk engellerin kaldrlmasn destekleyen dnyevleme/seklerleme, laikleme; yine buna destek, bilimin her eyi izah edecei ve zmleyeceine olan inanc temsil eden msbetiye meslei, pozitivizm felsefesi; yaylmacln (ve smrgeletirmenin) dnya apnda ticar ve idar dzene kavuturulmas, kapitalizm; kltrel yaylmaclkla desteklenen Batllatrma akmlar, arkiyatlk/oriyantalizm, misyonerlik uygulamalar yaanmtr. Bat lkelerinde, yerel kltrlerin badaarak mill st kltrleri ve kimlikleri oluturmalar bu ortamda meydana gelmitir. Gelimemi dnya ise, 20. yzyln banda kendini iki byk glk karsnda buldu: 1) idareyi ele alacak uygun mill devlet dzenlerini oluturmak, 2) gelimi dnya ile arasnda olumu gelimilik an teknolojisiz, sermayesiz, smrgesiz, mevcut deime vetiresinin ynn deitirerek ve ok hzl bir seyirle amak. Bu nedenle, d tehdit karsnda kendi doal evrim srelerinde devam etme imkan artk kalmam azgelimi dnyada, mill devletin kurulmas iktisadtoplumsal-siyasal-kltrel gelimeden nce yer almak ve sz konusu boyutlar ekillendirmek olmutur. Mill devletin kalknmada nclk grevi yklenmesi, tarihin kanlmaz seyrinden ortaya kmtr. Bu; d artlarn zorlamalarna kendini brakmakszn bir toplum tasarmna sahip olmak anlamna geliyordu. Kuruluunu ayn lkler etrafnda birlemi insanlarn tam bamszl esas zerine oturtan bir mill devlet fikrini ilk defa uygulamaya koyarak r am, 1923te sanayilemi bulunan lkeler dndaki topluluklara an devleti rneini oluturmu olan lke Trkiyedir. Sanayilemi ulusal ekonomilerin bask ve ykmlarndan kurtulmak isteyen sanayilememi toplumlarn da mill devlet

658

biimini bir ynetim modeli olarak benimsemelerinden sonra, dnya haritas bir mill devletler haritas halini ald. 1945 ylnda dnyada 50 devlet varken, 2000 ylnda devlet says 189a ykseldi. Trk toplumunun dnmn belli evreler itibaryla deerlendirmek daha aklayc olabilir. Paral yrm bir uygulamadr; iinde halkn bulunduu ve bulunmad dnemleri vardr. 19231938 arasn aa Cevap Yeni Trk Toplumu tasarm dnemi, 1939-1945 bu tasarmn yeni yorumu dnemi, 1946-1960 arasn Demokratik Trk Toplumu Tasarm dnemi, 1960-1983 arasn Trk Sanayi Toplumu tasarm dnemi, 1984-1994 arasn Serbestiyeti Trk Toplumu Tasarm dnemi, 1994 sonrasn ise Serbest Ekonomiye Geiin Dzene Kavuturulmas dnemi olarak blmlemek mmkndr. Burada ana tasarm grlmektedir. aa Cevap Yeni Trk Toplumu Tasarm, Demokratik Trk Toplumu Tasarm ve Trk Sanayi Toplumu Tasarm. Hibirisi Atatrkn tasarmna alternatif olarak ne km deildir. Hepsi Atatrk dnemi tasarmn artk hayata geirilmesi gerekli boyutlarn tamamlamak zere temel esaslar deitirmeden yeni kurgular yapm ve byk gler kullanarak uygulamaya girmilerdir. Bu ayrntl dnemleme, ayn zamanda Trk toplumunun evriminde belli dnm noktalarna tekabl etmektedir. Bu dnm noktalarndan bazlar ilerleme, bazlar duraklama, bazlar srama, en sonuncusu ise gerileme niteliindedir. aa Cevap Yeni Trk Toplumu Tasarm Trkiye Cumhuriyeti Osmanl evrimden srm bir filiz, aa cevap veren zgn bir modeldir. Toplum tasarmnn lkenin ali menfaatleri ve jeopolitii erevesinde idar, siyas, toplumsal, kltrel, iktisad, ve fizik, yeniden yaplanma boyutlar olmas gerekecektir. aa Cevap Yeni Trk Toplumu Tasarm, Osmanl Devleti dneminde gelitirilen zmlerle Kurtulu Sava dneminin zmlerinin bir bileimidir. acl lkelerin farknn paracl olarak gzlemlenebildii, sistem dncesi ve bilgilerinin yeterli dzeyde olmad bir ada, ok-ynl adalama denemesini ilk defa yapacak toplumdur Trk toplumu. Bat tarz mill devlet modelinin nerdii ekilde bir iktisad gce dayal tehdit gc, dolaysyla hammadde kaynaklarna eriim gc, yeni demokrasi gelenei ve kurumlar, mill normlar dizisi, teknoloji retimi ve aratrma gelenei gibi niteliklere sahip olmayan 20. yzyln yeni mill devleti gerek temellerini tespit etmekte zorland. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr, derken, hem asrn banda, hem sonunda Trkiye iin hayat konuma sahip olacak bir boyutu vurguluyordu. Bu bir sentezci bir medeniyetin muasr medeniyete dntrlmesi tasarmdr. Trkiye, kltrnn tmyle dntrlebilecei dncesine sahip bir st ynetici kadronun, Batya ramen zel bir muasr medeniyet amac peine dt, tarihte eine rastlanmam bir tasarmn nesnesi olmu bir topluma sahiptir.26

659

Tarihin ok iinde olmu bir kavmin yeni yneticileri biliyorlard ki, an gl ana vetiresine katlamayan topluluk ve medeniyetler yok olmulard. Yklan Osmanl Devletinin uygulamaya koyduu deiim yetmemiti; doan Trkiye iin daha geni apl bir deiim hayat-memat meselesiydi. Osmanl Devleti srasndan beri oluan bir fikri tayarak en cesurluk isteyen dorua yrmeyi gze alan bu yneticiler, bata Mustafa Kemal, neye gveniyorlard? Gvenilen iki unsur yle ayrtrlabilir: lki, tarihte olaylarn ve medeniyetlerin kesime hatlarnda, halkyla etkileimli nemli zmlemeler ve uygarlk sentezleri karm bir idare. kincisi, ger gelenein asabiyetini yeni hayat artlarna tamay daima bilmi, uyum yapma yetenei fazla insan ve toplum zellii. Mustafa Kemal ve kadro, Trkiyenin inklaplarn genellikle Garpllama/Batllama,

adalama, medenleme vb. kavramlarla adlandrmamlardr. Atatrkte Muasr Medeniyet ve Muasr Medeniyeti Ama kavram grlr. Ancak yntem, muasr medeniyetin temsilcileri olan Batl lkelerin baarl rneklerinin Trkiyede iktibas edilmesidir. O zamana kadar, Bat lkelerinin, emperyalizm veya pazar ama zihniyetiyle balantl olarak ihra ettikleri ticaret, iktisat, Hristiyan misyonerlii ve hukuk programlar vard. 1920lerde, bugn de olduu gibi, Trkiyenin arad anlamda bir, mspet medenleme projesi bulunmuyordu. Trkiye kendi oluturduu bir sentezi kendi zerinde akl yoluyla uygulamay deniyordu. Bamsz kalarak ada sistemini ve kimliini kurmann nc araylarnn pek ou Trkiyededir. lerici deiim ile muhafazakr deiim Trkiyenin en canl tartmann konusu olagelmitir. kinci Dnya Sava sras ve sonrasnda, baarl uygulamalarn her lkeye aktarlmasn destekleyen tez dnyada da yaygnlk kazanmtr. Trkiye, kltrnn tmyle dntrlebilecei dncesine sahip bir st ynetici kadronun, Batya ramen zel bir muasr medeniyet amac peine dt, tarihte eine rastlanmam bir tasarmn nesnesi olmu bir topluma sahiptir. Yeni Trk Toplumu fikri, ttihat ve Terakki araclyla Yeni Osmanllar akmndan Trkiye Cumhuriyetine gemitir: Positivizm ve laiklie dayanr. Eitim yoluyla kazandrlacak bilimsel dncenin toplumda yaylmas sonucunda toplumsal ilerlemenin salanabileceine inanr. Tasarmn Cumhuriyet dnemindeki gelitirilii Osmanl dnemindekileri ok am bir zgrev tamaktadr. Tasarm: Millet hakimiyetine dayal Cumhuriyet ekliyle kurulmu devlet toplumun ncsdr. Yurttalk bilinciyle ortak lkler etrafnda toplanarak uluslaacak ve devletine balanacak toplumun, yeni kurulacak sosyal, iktisad, siyasal ve kltrel alanlarda faaliyete geip genileyerek varolmas ve tm nfusu kapsamas iin devlet modern alanlar btnletirici ve benzetirici bilimci siyaset tarzyla buralar koruma altna alr. Bu genel ereve iinde baz yerlerde ok ayrntya inildii halde baz yerler tanmlanmadan kalm olabilmektedir. Onun iin sk dokunmu bir projeden szedilememektedir. Aada daha geni aklanan tasarm, uygulanma dnemi tarihi iinde devletin resm ideolojisi haline gelmitir.27

660

Laik Ulus Devlet: Trk Devrimini tasarlayan Mustafa Kemal ve arkadalar model olarak liberal Bat sistemini kullandlar. Deiim unsurlar olarak grlen devletin kurulu biimi, din-devlet ilikisi, devlet-ordu ilikisi, devlet-siyaset ilikisi ve retim dzeni, Bat lkelerindeki gibi birer toplumsal gelime srecinin sonucunda ortaya kmad iin, bu lkelerin uygulamalarndan sekiler yapmak suretiyle karma bir model ve bunun zerine ilave devrimler tasarlanmas yaklamna sahiptir. Gl bir merkez deiim uyarcl rnei gsteren Fransz Jakobenizmini Trk tasarmclar rnek olarak almlardr. Trk Vatandal ve Kimlii: Bir mill devlet dzenine geildiine gre nce muasr anlamda milletlemeyi salamak gerekiyordu. Bunun iin, eskiden bugne tanan insan zellikleri yannda ortak zellikler, ilkeler ve lkler kazanlmalyd. an Trk nsannn gemiten gelecee rnei, Atatrkn iki temel ilkesi tam bamszlk ve hakimiyet kaytsz artsz milletindir fikirleri etrafnda tanmlanmtr. Eitlik ilkesi ile vatandalk fikri oluturulmutur. Hr bak as, acl toplumsal davranlar, ortak kalknma hedefine doru birlikte alma zellikleriyle tasavvur edilmitir bu insan Tarihiyle, kltr deerleri ve rnleriyle, halkyla, yeniden kefedilecektir. Unutulmu bu stn nitelikleriyle birlikte an ileri vasflarn badatran yeni bir kimlikle dnyaya katlnacaktr. Byk grev eitimden beklenmitir. Bu tasarmda, vatanda kimlii ile st kimliin birbirini ieren bir btn olduu grlyor. kisinin birden yurtta oluturduu dnlmektedir. st kimlik yeni milllii temsil edecektir; nk o gne kadar mill kltrle varlklarn devam ettirmek ve eitli hayat alanlarna gleri kadar katk veya etkide bulunmak iin kullanlmt. Bugn ise, mill kltr devlet kurmann sebebi ve arac haline geliyordu. yleyse, bu amaca gre donanm kazanmalyd. st kimlik, insann kiiliinin ortak hedefli, ilkeli, siyasal, ekonomik, rgtlenmi, acl ve mill devlet sahibi olma gerei ile ilgili blm oluturuyordu. Bunun yannda, kii, yerel kltr zenginliklerinden ve bireysel kiilik zelliklerinden hepsini birden tayabilirdi. Birarada yaama gelenei olan bir toplum iin bu program acl dnyaya katlmada yeni bir ara salayacakt. Bu yaklam, halklk ilkesiyle yerellikleri de kavrayan bir st kimliktir. Mill devletlerin modernleme tarihindeki kltrel rol, bnyelerindeki eitli unsurlar benzetirmek olmutur. Bunu arya gtrp eritmek eklinde uygulayan devletler de vardr. Bugnn yeni kavram, topluluklarn kendilerinin karlarn grerek st kimliklerde btnlemek iin gayret gstermeleridir. Trkiyedeki tasarma ve uygulamaya baklacak olursa, st kimlii benzetirerek birlik salama amac vardr. Dinsel, rksal, alt kimliklerin bu programa dahil olmad halklk ilkesiyle belli edilmitir (Halkln buradan laiklik ilkesine ba olduuna dikkat ekilmelidir). st kimlii kimler renecektir? Herkes; Trkiye Cumhuriyetini oluturan nfusun her ferdi, yeni bir st milllik edinecek ve kimliinin bu ksmn ilk defa renecektir. Mill devlet sisteminin kurgulanmas 1920ler boyunca devam ederken, din ve halkn yeri mulak da kalsa, vatandalk esas yaay biimine ynelik devrimler kamu ve kamusal alanlar biimsel olarak epeyce deitirme gcne sahiplerdi. Medeni Kanun zel alan deiime tabii tutuyordu.

661

ktisadi alan bat kanunlaryla dzenleniyordu. 1930lu yllar Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin parlad, niversite reformunun yapld, Trk Tarih Cemiyeti ve Trk Dil Cemiyetinin kurulduu yllardr. Bir milli devletin ve hzla milllilemekte olan bir toplumun bilgisinin bilimsel yalanla retilmesi devrimin bu dzenlemelerin amac olarak anlalmaldr. Milli Devletin anda, Trkiye Cumhuriyetinin tarihte emsiye grevi grm Trk kltrnn kavrayc nitelii etrafnda kurulmasnn ngrlmesinden tabii ne olabilirdi? Mslmanlk ve Laiklik: Bu dnemde tm Orta Dou, Kafkaslar ve Balkanlardan Trkiyeye kam eitli rklardan nfus, bir Mslman toplum hayat ve Mslmanlar emniyetten mahrum brakmayacak bir devlet aray ile gelmiti. Milletlere ve dinlere gre ayrmaya zorlanm Orta Dou corafyasnda, Trkiyeden ayrlan nfus da bal bulunduklar dine gre g etmiti. rnein, g etmek isteyen Ermenilerin hepsi yeni kurulan Ermenistana gitmediler; genellikle Katolik olanlar Fransaya ve Lbnana, Protestan olanlar Amerikaya, Gregoryen olanlar Ermenistana gittiler. Yine Trkiyeden Yunanistana g eden Ortodokslarn birou Yunan soyundan deil, Trke konuan Trk soylulard. Dolaysyla, yeni mill devletlerin oluumunda soy kadar din de etkili oluyordu. Trkiyede toplayan Mslman nfusun ortak eilimlerini, dini kamu alanndan/devlet ilerinden uzak tutmak artyla, toplumsal ve kltrel alanda btnletirici bir basamak kabul etmek ve milletleme aamasna daha hzl gemek tasarlanabilirdi. artlar bu iken, byle bir geie toplumca kabul edilebilir ak gereke gsterilmi olmal idi. Sosyo-kltrel, sosyo-politik btn alanlara toptan bir laiklik akm salnmasnn arkasnda iki tr fikir olabilir. Birincisi, arkiyatln slm olumsuzlayan sylemi, ki Osmanlnn geri kalmasn dine balayarak ilerlemede din etkisinden tmden kurtulmak umulmu olabilir. kincisi, A. Comteun positivizminin laik tarih grnn btncl bir uygulanmas ile muasrlamada daha hzl sonu alnabilecei hesabedilmi olabilir. kisi birbirini tam dlamad iin ikisi birlikte de kabul edilmi olabilir. Dier Mslman lkelerde olduu gibi Trkiyede de, laiklik, demokrasiden ziyade

Batllamann ncelikli bir gereklilii olarak kabul edilmitir.28 Doal deiim sreci tam Batllama ynnde olmad iin laiklik toplum mhendisliinin bir unsuru olarak grlmtr. Topluluk mhendislii ve birey mhendislii ksmna ise girilmemitir. Bundan en ok memnun olan mezhepler olmutur. Halklk ilkesi iinde hem topluluk, hem birey haklar korunmu saylabilir. Trk laiklii, 1924te sultanln ve halifeliin ilga edilmesi, din eitimin, Evkaf Nazrlnn, eriat mahkemelerinin ve dini unvanlarn kaldrlmas, 1926da svire Meden Kanununun iktibas ve 1937de bir Anayasa deiikliiyle Trkiye Cumhuriyetinin laik bir devlet olduunun iln gibi, yasama ve yrtme seviyelerinde kkten kurumsal deiiklikler ortaya koymutur. Dier yandan, millet kelimesinin tanm din gesini de tad iin, yerine din arm yapmayacak vurguyla ulus kelimesi ikame edilmeye allmtr.

662

Fransz leicitesi, kilise ve devletin tam ayrlmasdr. Trkiyede din ileri devlet tarafndan ynetilmektedir. Fransz ve Trk laiklii arasndaki benzerlik kamu alanndan dinin ekilmesi konusundadr. Cumhuriyetin kuruluundan 1926ya kadar sentez yanls Ziya Gkalpin modernlemecilii geerli idi.29 Kendisinin hayattan ayrlmas toplumsal deiim uygulamasnn sertlemesinde etkili oldu. 1926-1946 arasnda kat, 1950lerden 1997ye uzanan dnemde iddeti gittike yumuayan ekimeler yaanmtr. Din deerlerin de kamusal alanda merulamas bir toplumsal mesele olarak devam etmitir. 1960, 1971 ve 1980 asker darbeleri bu sreci kesintiye uratmtr. Fakat, her seferinde demokrasiye yeniden dnle, ayn siyas partiler ayn rgt ve liderlerle, deiik isimler altnda tekrar kurulmulardr. Trk laiklii, kamusal alana belli programlarla muasr hayat tarzn zorlayan, kendi ahlkn ikame eden, yol gsterici, eitici, ynlendirilmeci, didaktik30 bir laiklik halini almtr. Trkiyede modernletirmeci bir ideoloji olarak laiklik, kamusal hayatn denetime alnmas sonucunu dourmutur ve tektipletirme eilimi yksek olmutur. Snfszlk deolojisi: Eer, toplumsal farkllama, mlkiyet sahiplii, parasal sermaye ve ekonomideki etkinliine dayal dnya gr ve ahlk deerler oluturma asndan aklayan sosyal snf kavramyla yorumlanacak olursa, Osmanl Devletinde ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda lkede snflar yoktu. Snfsz toplum ideolojisi, Yeni Trk Toplumu Tasarmnn bir zel boyutu olarak benimsendi. mtiyazsz, snfsz kaynam bir kitleyiz, uranyla eitlie dayal bir muasr millet oluturmak hedef alnd. Faaliyet zmreleri vardr. Bunlar birbirlerini tamamlayacak ekilde ayn amaca hizmet ederler. Eer, Bat modeline sadk kalnsa idi byle bir ilkenin mmkn olamamas gerekirdi. Ayrca, Birinci Trkiye ktisat Kongresinde kabul edilen meslek tabakalarndan tccarlar ve sanayiciler arasndan sermayedarlar karlaca kabul de vardr. Bu ilkenin anlam, st deerler sistemi ayrmam ve Trk toplumunun geleneksel sosyal adaletilik vasfn kaybetmemi tabakalardan olumas, olmal. Trk toplumunun muasr hayat program asndan yorumlanm hali, olarak da grlebilir. Toplumu geri braktrc unsur olarak din ve tm etkileri sorumlu grld. Dntrc dinamik ara olarak ilerici aydnlar seildi. lerici aydnlarn simgesel bir rol stlenerek dier zmreleri eitmeleri ve onlara rnek olmalar grevi, bu zmrenin nndeki yollar at. lerici aydnlar g mevkilerine yerletike ynetici sekinlere dnmler; yerlerini korumak iin yeni yorumlar gelitirerek ve g kullanarak g mevkilerinin bazen tamamn bazen bir ksmn igal etmeye devam ettike zmrelemiler; lke kaynaklarn merkezin denetimi altnda toplayarak devlet kararlaryla kullanabildikleri oranda snflamaya ynelmilerdir.

663

Temel Kurumlarda Laikletirme: Toplumun temel kurumlarndan, din ve hukuk, topluma ereve verme; aile, ekonomi ve idare hayatta kalma; siyaset ve eitim, toplumu gelecee tama ilevlerini grrler. Trk devrimi tam bir sosyo-kltrel mhendislik kurgulanma tasarmysa, her kurum iin neleri ngrd, o gn iin de, bugn deerlendirmek bakmndan da nemli. Tasarm: laiklik adna dinin devlet ileriyle birlikte toplumdan, ilim ynteminden, dnce sisteminden de karlarak dnyevileecek bir toplum ngrd. Hukukun slm hukukundan arndrlmas, eitli lkelerden Trkiye artlarna uyarlanan bir kanunlar demeti elde edilmesi, aile, hem toplumun temel birimi, hem de dinin barnd balca kurum olarak, modern bilgi, davran ve yaay tarz ile donatlmak ve dinin etkisinin ailenin tercihine gre kstlamak suretiyle ele alnd. Aile tasarm kadn-erkek ortak hayat projesi olarak ngrld. dare toplumun gven ve hayatta kalma unsuru olarak, Trk nceliine gre, nce st ynetim = devlet eitliinde alnd. Cumhuriyetle devletin kurulu biimi olarak ileri bir adm alnd; ancak devletin idare tarz (rejimi) belirlenmeyip gelimelere brakld. Dolaysyla siyaset, devlet-idare denkleminin bamls tutuldu. retim tarz = ekonomik sistem tercihi ilke olarak liberal ekonomi ynnde yaplp, uygulama gelimelere brakld. Eitim, amac kiiyi toplumun ngrd toplum ve siyaset (idare yaps ynetim) ile retim tarzna hazrlamakken, siyasal ve ekonomik sistem tercihi net olmaynca, hayata hazrlama boyutu zayf kalan bir grev oldu. Geleneksel kltrel yap redde uraynca, ilerisi ak grlen tek unsur olan Cumhuriyetin benimsetilmesine ve toplum iin ngrlen yeni hayat tarznn biimsel unsurlarna odakland. Kltrde Laikletirme: Dinin kamusal alandan dlanmas ve zel hayatta da snrlandrlmasnn btn kltr unsurlarnn deiimine bal olduu kabul vardr. Bata alfabe ile dil devrimi, musik, sanat, edebiyat, mimar, ehircilik gibi kltr aralar; nezaket kurallar, isim ve unvanlar, din ilevleri olan tm kurumlarn kaldrlmas, yeni toplant usulleri, Bat sanatlar vakflarn devlete devredilmesi gibi toplumsal dayanmaya yardmc kltr deerleri; devrim ahlknn kurulmas ve bilim ve teknolojide Dounun reddi, Batnn tek kaynak olarak kabuln kapsayan geni bir yelpazede deiim ngrlm ve ini kl bir seyir iinde uygulamalar devam ettirilmitir. Sanayileme: Batya ramen Batllama iddias, bir yandan Batnn yapsalc determinizmini reddederken, Batnn ekonomik modelini ok iyi kopyalama iddiasn tayordu. Anti-emperyalist mcadelenin baarsn sanayilemenin derecesi ile len bir kalknmaclk balad. Fennini/teknolojisini Batdan alan, temel mallarda kendi kendine yetebilen, ama onunla boy lerek karlatrmal stnlkler gelitiren bir sanayi. Kemalizmin milliyetilik ve devletilik ilkeleri mill kalknmacla ynelik toplumsal nitelikleri tanmlar. Daha Cumhuriyet iln edilmeden, 17 ubat-8 Mart 1923 tarihlerinde zmirde Trkiyenin her yerinden katlan meslek birlikleri temsilcileriyle toplanan I. Trkiye ktisat Kongresi liberal dzende kalknma karar ald. Kongrenin uluslararas mesajlar vard: rnein, yeni Trk Devletinin iktisad politikalarnn ne olaca hakkndaki belirsizlii kaldrarak rahatsz olan ve rahatsz etme yollarn arayan yabanc sermayeye mesaj vermek; Bolevik htilalinden sonra yaylan sosyalist veya komnist politikalar bekleyenlere cevap vermek, gibi. Ama asl sebep, Mustafa Kemalin Byk Zaferden sonra, byk bir ceht gerektirecek ktisad Zafer yolunu arayyd.31

664

Cumhuriyetle birlikte hzlanan ulatrma program, toplumda iletiim ve etkileimi artrma ve dnya ile btnlemeye yardmc oldu. 1930larda hazrlanan iki Sanayi Pln ve iki Meslek Eitimi Pln, program niteliinde olmakla birlikte, ulatrma programyla birleince vatann mill corafya haline getirilmesinin mekan boyutunu oluturdu. Ksa srede, ok kt ve sadece z kaynaklarla baarl bir uygulama karld. Bu devir Trkiyenin kalknmasnn en hzl olduu yllar oldu. Yzde 12 civarnda kalknma hzlar yakaland. Muasrlamann simgesi olan yeni tekniklerle retim ve tarmda makineleme iktisad nceliklerin bana alnmtr. Ancak, Atatrk bu dnemin iktisad baarsna yeterli bulunmuyordu. ktisad Zafer bekliyordu. 1923-1938 lk Dnem aa Cevap Yeni Trk Toplumu Tasarmnn Uygulamalar: Tasarm, kendi bak asn, dorularn ve hedeflerini belirleyebilmi ve hedefe yryecek gleri toplamay baarmtr. ada grnl ve davranl bir kamusal alan oluturulmas, bu normlara uyanlarn bu alana kabul edilmesi Cumhuriyetin hedefledii meden sosyal ve sosyo-kltrel dzeyi simgeledi. Yeni toplum tasarm arlkla toplumsal boyut zerinde uygulanm, kltrel boyut zerinde etkili olma amac tayan nemli hamleler yaplmtr.32 Trkiye topraklarnn tekrar vatan haline getirilmesi iin yaplan fiziki tasarm dahiyane, uygulan gnn imkanlar hatrlandnda hayret vericidir. Fiziki yaplanmay destekleyecek iktisad yaplanma boyutu eitli denemelerden geerek, 1930lu yllarn art ve imkanlaryla olduka iyi bir zm ve hz kazanmtr. Buna karlk, ok partili hayata gei iin yaplan iki deneme, halkn ilgisinin ykseklii nedeniyle ksa srede durdurulmutur. Cumhuriyetle birlikte, sistemdeki olumlu dntrclerden bir ksm yer ve unvan deitirmi, bir ksm kaybolmu, kalanlar ise kuvvetli olumlu etki gsterme gcne kavumulard. rnein; artk hanedan yoktu; aydnlar azalm ve etkisizlemiti. dare ark Osmanl Devletinden hemen btn unsurlaryla devralnrken yeni yetkilerle ok etkili konuma gelmiti. Kapal piyasa ortamnda ticaret giderek snrlanyor, ekonomi da bamllktan devlete bamlla dnyordu. Hrriyet fikrinin yeri ve kamusal alan mulak kalmt: I. Trkiye ktisat Kongresinde alnan temel kararlarn deitirilmemesine ramen, hr siyasete ve serbest ekonomiye geiin artlarnn olumad gr kabul grebiliyordu. Bu durumda, olumlu dntrclk ilevleri idare ark ile memurlara kalyordu. Devletin yeniden yaplanmas bakmndan Cumhuriyet, bu tasarmn en zgn ve cesur admdr. Tm dnyada ve dalan Osmanl Devletinden kan yeni devletlerin hepsinin hanedan ve krallk arayna girdikleri bir devirde, Trk nklbnn saltanat kaldrmas (1924) hayli ileri bir admdr. Devletin yaplanma eklinin ok acl ekilde belirlenmesine ramen, devletin idare tarz tercihi (siyasal rejimi) ile dengelenmesi ii denemelere braklmtr. Tasarmn bu aamasnda demokratik idare tarz bulunmamaktadr. Devrin uran, halk iin halka ramen dir. Devletin laik niteliinin takdimi ve gndelik hayata uygulanma slubu en tepki toplayan husus olmu; toplumdaki sun ayrmann ve idarenin demokratiklemesi elikilerinin temelleri atlmtr. Ayrca, daha nce

665

balam merkezleme ynndeki hareket devam ediyordu. Her alanda reform sz konusuyken idarede zgn bir dzenleme sz konusu olmamtr. Baz yeni kurumlarn ilavesi ve baz kurumsal dzenlemeler bu dnemi tanmlamaktadr. Toplumu ekillendirecek sosyal ve kltrel reformlar bu idar yap ile yaylmtr. Otoriter eilimler art gstermitir. Buna karlk nderlik, Mustafa Kemal Atatrkn ahsnda stn etkide bir dntrc e olarak ibandayd. Trk Devrimi Ulu nder Atatrk uranyla, karizmatik nderlikle, yrtlmtr. Dier yandan henz toplum yapsnda nemli deiiklikler olmasa da, Atatrkn nderlii, umutlu hedeflere eriilecei ve halkn iktisad almlar elde edebilecei beklentisini besledi. Snrl saydaki yetimi insan gcnn olduka hzl artrlabilmesi, gayretli almalar ve fedakarca katlm, halk sal, sivil tekiltlanma ve eitim alanlarnda parlak sonular elde edilmesine yol at. nc ve aydnlatc roldeki kamu grevlileri toplum hizmeti ruhunu yanstabildiler. Halkln halk kltrn yceltme yan ne kt. Atatrkn d ile klasna ekilip savunma amal ve sessiz, kendini gelitiren asker kesimin sivil hayatn ilerinden uzakta durmas, zellikle kamu alannda ve kamusal alanda modernlemeden beklenen sonulara doru gsterili bir atlm yaplmasn salad. Bir istiklal savann kazanlm olmas, Atatrkn nderlik mahareti, yeni devletle birlikte alan ufuk ve ykselen lkler, kamu ynetimindeki eski dinamiklerin yeni uyarlara olumlu cevaplar reterek devam edebilmelerinin sebebidir. rnein, Cumhuriyetin ilk on-on be yl, mhendislik, tp ve eitimde kendini yenileyen ve a yakalayan sonular ve atlmlar dnemidir. thal ikameci tmleik byk sanayinin kuruluu, uluslama corafyasnn dzenlenii (tarm, ham maddeler ve belirlenmi stratejik sanayi odaklarn demiryollar ile balayarak i pazar oluturmaya balama), nemli ilalarn mevcut olmad bir devirde Trk salk kadrolarnn verem, stma, frengiyi lkeden silmesi, Kurtulu Sava mualliminin Cumhuriyet retmenine el vererek ilettii heyecan ve idealizm, 1930larn parlak maarif kadrolar, Trkiyenin bnyesini yeni hayatn amalaryla ve an ilerlemeci yaklamlaryla badatran mfredat, ilk on ylda Batdaki ile e deer eitim dzeyi, zgr vatandan yetitirilmesi hamlesi inkar edilemez ynetim baarlardr. Sadece Terakkiperver Cumhuriyeti Frka ve Serbest Frkann alp kapatlmas ile snrl kalmayan, 1920lerde balayan muhalefetin 1930larda ykseldiine dikkat ekilmelidir.33 Bergonsa yakn, fakat kendi yorumlaryla kan Peyami Safa34 smail Hakk Baltacolu,35 Mustafa ekip Tunun36 yanstt akm, fen/teknik ile maneviyat arasnda fikri bakmdan byk nispetsizlik olmas itirazna dayanyordu. Giderek yanna daha byk kitleler toplamaya balad. Atatrkn lmnden bu yana, tm idarede gerileme gzlemlenmektedir. Kamu ynetiminin asl ilevlerini yerine getiren kurumlar Tanzimattan devralnan fakat srekli artan merkezyetiliin penesine dmlerdir. Trkiyedeki hastaln birinci sebebi budur.

666

1939-1946 Dneminde aa Cevap Yeni Trk Toplumu Tasarmnn Yorumu: siyaset ve idare giderek merkezleen srete yrd. Halka hizmet gtrme yerine, halkn idaresini yapma anlay Atatrkn bir ksm ilkelerinden de saparak devam etti. Atatrkn yeni toplum tasarm ilk yaray lmnn ertesi gn Ankara mar Pln zerinde yaplan deiiklikle ald. Tasarmn toplumsal ve kltrel boyutlar btnleme heyecan etrafnda tutulamad, bask sonucu ynetici zmre ile halkn ayrmasna dnme eilimine girdi. II. Dnya Savann dourduu g artlar altnda iktisad boyut tamamen devlet denetimine girdi ve harp dneminin ekonomide tahsis ve izinler dzeniyle poplizmin temeli geliti. Siyasal boyut, i siyasetten ziyade d politika zerinde younlaarak baarl bir dnem yaad. Bu dnemde ortaya kan otoriter idare, bir yandan Atatrkn lm sonrasnda ortaya kan boluu doldurmak ve iktidarn salamlatrmak iin rettii deerlerle beslenmitir.37 Daha sonra demokrasiye geile birlikte, demokratikleme taleplerine, bazen de sapmalarnn nn kesmek veya sekin zmrenin uygun grd ekilde ynlendirmek zere bu dneme sk sk atf yaplmtr. 1940l yllarda iktidarn ak oy, gizli tasnifli zihniyetinin kendi yorum ve uygulamalar grlmtr.38 Trkiyede bu dnmn sistem boyutunda salanamam olmas tartma konusudur. Laiklik uygulamayan lkeler, demokrasi ve bilim-teknikte atlmlar yaptklar halde Trkiyede Tasarmn erevesine, pozitivizmin, teknik ve siyasal/kamusal alanlar da dinden arndrmas gr dahildi. Bu alanlar din deerlerden arndrlmtr ama, uygulamalada, pozitivizmin gerei olan serbestlemeye ve rn elde etme aamasna geilememitir. Bunda merkez sekinci zmrenin gcn elde tutma, dolaysyla halka gvensizlik gsterme tavr etkilidir. Dier yandan, sosyo-kltrel sahada ise, o dnemin menf boyutlu arkiyatlnn pekok nerisi Trkiyede de daha iddetlisiyle grlmtr.39 1940larda, Atatrkn yn olan kavrayc Trk kltrn gelitirmeye paralel olarak milletleme sreci, resmi kltr politikasnn deitirilmesiyle atallanmtr. Greko-Latin kltrnn esas kabul edilmesiyle ve bu kabule Trk hmanizmas ad verilmesiyle, gereklere ynelik bilgi retme ve eitim sorunu balamtr. Eitimde ikilik (mill kklere ynelik tarih tezi ile Helenistik dnyann biricikliini feti haline getiren Trk hmanizmacl) yannda etnikliin bilinlendirilmesi gndeme gelmi ve milletleme srecini engelleyen unsurlar olmulardr.40 Zamanla idare-devlet-parti zdeliinin artmas, sosyal yapda birbirlerini uyaran ve besleyen yeni dntrc gelerin ortaya kn engelleyici bir tavr oluturdu. Atatrkn hayata veda etmesiyle, bu yap, ac ve srkleyici unsurunu kaybetmi, kinci Dnya Savann etkisiyle de tam kapalla girmitir. Bylece her yeniliin ve talebin idareyi oluturan kadrolarn szgecinden geirilmesi, toplumun kendini ve sistemini oluturma hakknn kullanlamayacak olmas Trkiyenin gndemine kesin olarak oturmutur. Kanaatimizce, aa Cevap Toplumunu oluturma tasavvuru burada kaybedilmitir. Batllamann z de bylece gzden kaybedilmitir; nk Batllk ekonomik ve siyasal anlamda sistemin ve devletin aadan yukarya doru oluturulmas olgusudur. Hakimiyet

667

kaytsz artsz milletindir diyen Trkiyeye bu yolu bulma frsatnn verilmesi gerekirdi. Oysa, o dnemde yetien aydnlarn ve idar kadrolarn toplum tabann yanstmaktan/halklktan ziyade ondan ayrma eilimleri yksektir. Memurlar, mr boyu istihdam ve sosyal gvenlik gvenceleri ile toplumun ayrcalkl zmresidirler. Dnyay kendi alarndan yorumlama eilimlerinin fazla olmas beklenir, ancak Batllamada nclk yetkisi de memurlarda idi. 1940larn sonunda kadro, ilerlemeci hamlenin ncs olma dirikliini kaybetmi bulunuyordu. Ancak, kendisinin modernlemeciliin bekisi ve asl temsilcisi olduuna olan inanc pekimiti.41 Cumhuriyetin 20-25. yllarna gelindiinde eskiye dair pekok ey deimiti. Ancak, 10. yln aksine ne halkn memnuniyetinden, ne de fikr tatminden sz etmek mmkn oluyordu. zlenen toplum yapsna bakarak Trkiyede nelerin eksik kald, Marshall Yardm, Milletler Cemiyeti ve Kuzey Atlantik Anlamalar gndeme geldiinde idarece resmen kabul edilmitir. Demokratik Trk Toplumu Tasarm Bu dnem 1946-1960 arasnda yaanmtr. II. Dnya Sava sonras dnya konjonktr Trkiyenin hr dnya yannda yer almasn gerektiriyordu. Bu, Batllama tercihiyle uyumlu bir durumdu. Trk ynetiminin kendini serbestiyetilik ilkelerine uyarlamas gerekecekti. kinci Dnya Savandan sonra uluslararas kurulu ve antlamalarda yer almann artlarndan olan demokratik idare tarzn hukuken salayacak dzenlemeler 1945-1946da yapld. Ynetim byk bir devlet sorumluluu iinde gerekli tavr ald. 1946 seimleri iyi dzenlenemedi ama 1950 seimleri deneyimli bir toplumun hr seimleri oldu. ktidar przsz el deitirdi.42 Kazanan Demokrat Parti, Cumhuriyetin ilk yllarnda halkn cokusuyla karlanan

Terakkiperver Cumhuriyeti Frka ve Serbest Frkann devam zelliklerini tayordu. Cumhuriyeti muhafazakr muhaliflerin, geni anane erevesinde halkn yaratclna getirilecek iyi bir nderlikle seferber edici modernlik siyaset tarznn mmkn olduu grn uygulamaya koydular.43 Yeter, sz milletin! uranyla kt. Muhafazakr, milliyeti, kalknmac, demokrat. Bu oluumun tam eklini almas, Atatrkn vefatndan sonraki dnemde, ynetimin halka hain davran ve halkn yeni sistemin atf noktalarn pek anlamad bir ortamda koruyucusuz kaldn hissetmesine dayanyordu.44 Bunun iin Demokrat Partide Atatrk nder tutan simgeler fazla olmutur. rnein, Atatrkten sonraki Cumhurbakannn kendine ayr bir unvan vermesi -Mill ef-, paralara kendi resmini bastrmas gibi uygulamalar kaldrlp, Atatrkn kurucu olarak en yksek yerde bulunmas temin edilmitir. Atatrkten sonra gelecek nderlerin demokratik bir dnmllk iinde olmalar gerektii mesaj verilmitir. Atatrkn srncemede kalan, Trk toplumunun hassas olduu konulardan olan, kabir inaat tamamlanm ve naa yerine yerletirilmitir.

668

Parti kadrolar Atatrk reformlarn iselletirmi modern kiilerden oluuyordu. Partinin geni tabannda yer alan yorum farkllklarn badatrc, bir st dzleme tayc hedefler gsterebilmilerdir.45 Cumhuriyet dnemindeki yeni Trk toplumu tasarm fikrinin ikinci canlan seimleri yeni partinin kazanmas ve 1950lerde fiilen demokrasiye geile birlikte Demokrat Parti iktidarnda yaand. Atf, Atatrk dneminin I. Trkiye ktisat Kongresinden itibaren amac olan liberal siyas ve iktisad politikalara idi. Atatrkn ileri hedefini gerekletirecek kadro olarak kabul gryorlard. Bu ortam, aydnn halkn bulmas, halkn iktisad ve siyas hayata k yollarnn almas ve ortak yorumun retilebilecei midini yaratt. Demokrat Partinin Demokratik Trk Toplumu program ana boyutta incelenebilir: 1) demokrasi uygulamas, 2) iktisad hamle, 3) d politikada masaya eit artlarda oturma. Ynetim, yllarn bekleyen yenileme talep ve projelerini her koldan birden uygulamaya geirdi. Devletilik yine, Atatrk dneminde yaplm olan tanm ile, halkn yapamadn kamu kesiminin yapmas olarak ele alnyordu. Hzl kalknma, dk enflasyon, alt yap alanlarnda lke boyu hamleler, fabrika bacalar, tarmn srkleyicilik kazanmas, istihdam art, gelirlerin ykselmesi, kylnn hayata katl, meslek eitiminin yeniletirilmesi ve renci art hamlesi, karayollar, ehir alt yaps Atatrkn diplomaside eit artlar ilkesini, Demokrat Parti eit artlar ve diplomatik sonu eklinde uygulamaya koydu. D politikada en nemli adm, Kore Savana asker gndermek suretiyle Trkiyenin NATOya ye olma artlarn tamamlamas ve 1946da balatt sre sonucunda ye olmasdr. Bundan sonra ordunun alt yapsnn modernletirilmesinde bir hamle balamtr. G dengelerinde Trkiyenin yeri daha da arlk kazanmtr. Buna karlk, o devirde, NATOnun nartlar iinde harp sanayiine ynelik sanayilerin tasfiyesi de olduundan, Trk sanayii olduka nemli bir kaypla karlamtr. Harp sanayii Atatrkn sanayi tasavvurlarnn nemli bir boyutunu tekil ediyordu. Orta Douda yaplan uzlatrma ve Badat Pakt, Balkanlarda bar ilikilerin dzenlemesi, Kbrs sorununun zm ve Kbrsa gvence salayan Garantrlk Anlamasnn imzalanmas dier baz ilerlemeler olmutur. Siyasal alanda, halkn Partiler Kanununa gre rgtlenmesi, en alt yerleim birimlerine kadar, ocak-bucak tekiltlaryla siyasete katlmasnn teviki byk bir canllk yaratt. Ticaret artt; ehirlerin ve kk ehirlerin sermaye birikimi belirdi. Ekonomik faaliyet artna ve tarmda makinelemeye paralel olarak ilk byk i-g dalgas balad. ehir evrelerinde gecekondular kurulmaya, modern sekinler iin dzenlenmi ortak mekanlarda alvarlaryla kyller dolamaya balad. Tketim kalplar ve kamu alannda grnrlk asndan, toplumda zellikle erkek-kadn ortak yaamnda modernleme eilimlerinin halk tabakasna inmesi ilk defa bu yllarda yaygnlat.

669

Yllardr toplumun tepkisini toplam olan, ezann Trke dnda bir dille okunmas yasa kaldrld. Bu toplumda, modernleme ile ezan gibi dini baz simgelerin elimedii dncesini ve rahatlamay salad. Buna karlk, siyas muhalefet gericilik feryad ile daha ilk yllardan balayarak giderek sertleen bir muhalefet yrtt. Bu dnemde toplum, muhalefetli toplumda yaamaya henz almamt. Bunu, st deerler sistemindeki paralanmaya, dier bir deyile laik kltr, mill kltr ayrmasna balayarak kamplama eilimine girdi. Muhalefet kadar, iktidar taraftarlar da dlayc davranyorlard. ki tarafn da, sk toplum ii denetime bal olarak hogrszlnn ok yksek dzeyde olduu grld.46 Dier tarafta, 1946da ok partili siyasete geildikten sonra demokratik idare tarznn gerektirdii bir idar reform daha gerekirdi. Yeni yaplanma iin pekok aratrma ve hazrlk yaplmt. Kamu ynetimine btncl yaklam fikri nem kazanmt. Ne var ki, siyasette yer alan yeniden rgtlenme, 1950den sonra ek baz kurulular ve yeni bakanlklar hari, eski brokrasiye btncl bir dnm getiremedi; reform yaplamad. Dinamizmini kaybetmi eski idar yap ile demokrasi dnemi uygulamalarna geildi. Eski temel yap, byk lde, yaplan yeni atamalar ve slupla iletilmeye alld. Ancak roller deimiti. Modernlemede nclk rol halkn desteine sahip siyas kadrolara gemekteydi. Merkezyeti idar yap ise bunu bir trl kabullenmiyor, direnmeye alyordu. 1950lerin mhendislik alanlarna ve projecilie getirdii hamle, kamu ynetiminde kurulan ek birimlerde verimli olmu, klasik merkez idarenin ana yaplarndaki ve halka kar tutumundaki etkisi ise snrl kalmt. Dier yanda, Trkiyenin bu deiimini ynetebilecek teknik kadrolar hala yetersizdi ve hamle hayli programsz yrmekteydi. Daha sonraki yllarda ska yaanacak hzl kalknma dnemi kaynak darboazlarndan ilki zuhur etti. Enflasyonun ykselmesi ve devalasyon takip etti. Saflarn sklatran memur arlkl kadrolarn iddetli tepkisi gecikmedi. 27 Mays 1960 Darbesi: Darbe, Demokrat Parti muhaliflerini sevindirirken, genel olarak Trk toplumunu modernlii konusunda pheye drten bir ok yaatt; Bat dnyasna ortak aday Trkiye, d ve i dnyann gzlerinde nc dnyann yanna dverdi. O tarihte, dnyann 6-7 etkin diplomasisinden birine sahip olan Trkiyenin bu gcn koruyamamasnda darbe imajnn rol byktr. Halkn oylaryla iktidarda olan parti kapatld; parti bakan/seimle gelmi babakan asld.47 Trklerde, 141 yldan sonra ilk defa bir Babakan (Sadrazam) grevde iken idam ediliyordu. Halkn devletine geleneksel, bakna phe oturdu. Ynetimde sorunlar yaand zaman Atatrkn ahsnda, skntnn aldn, dzelme ve deiim yaanabildiini grm olan halk, 1939-1949 aras dnem de ynetimden ektii sknty bir iktidar sorunu olarak grmt. ktidar deiince artk byle ynetilmekten kurtulduunu dnmt. lkenin yarsndan ounun oyuyla kan iktidarn alaa edilmesi, taraftarlarnn kuyruk diye toplumdan dlanmas, halk-devlet ilikilerinde bugne kadar artarak devam eden yeni gvensiz bir sre balad: Ynetimin yaptklarna tepkisiz kalmak, frsat verildiinde -genellikle seimlerde- mesajl tavr koymak.48 Bu durum toplumun iddete eilimli olmayan demokratikleme zellikleri olarak yorumlanabilir.

670

Devletin toplum mhendisliine, aktif siyaset mhendislii boyutu da eklendi. Kuvvetli olan tarafn, orta san, blnmesi yoluyla hakim zmrenin iktidara yaklamasnn yolunu amak zere balatlan bu uygulama, zamanla tm partilerin blnmesine ve toplumda paralanmla yol amtr. Giderek merkezin boalp ar ulara doru kk, yerel ncelikli gruplarn kmelemesine dnmtr. Devletin kamusal alana yaylp vatanda alann daraltmas, yapc sivil toplum faaliyetini ve toplumun siyaset yapaca bir zemin olarak siyas partilerin gelimesini nlemekte, merkezin elinde toplanm kaynaklardan menfaat elde etmeye ynelik bir ebekelemeye yol amaktadr. Siyas fikir, cesaret demokratik hak arama vb. zellikler yerini frsatla, ba emeye brakmaktadr. Parti aalklar oluursa kulluun geri dn yaanr yorumlar balamtr. U gruplarn merkeze doru yrmesini veya yerlerinde byyp iktidar olma ihtimallerini ortadan kaldrmak iin zaman zaman yaplan silkeleme hareketleri ve siyasetsizletirme (depolitization), toplumun modern toplum halinde dnmn geciktirmekte, topluluklar halinde kalmasna, cemaat zellikleriyle idare edilmeye hazr kmelerin belirmesine yol amaktadr. Kk 1960tan gelen bugnk toplumsal anemi, toplumun bugnn kurma, geleceini ynlendirme konusunda iradesizlemekte olduunun gstergesidir. Trkiyenin bugnk sorunlar olan insan haklarnn kullanmnda ve demokratiklemede gecikme, sadece baz kesimlerin deil, btn Trk toplumunun sorunudur. Durum, toplumun kltrnde bulunmad iin demokratiklemede zorlanmasyla ilgili deil, demokrasiye yatkn kltrel gelere sahip bir toplumun balangtaki modernleme tasarmnn yozlaarak merkeziyetilikle kendisini kuatmas ve gelimesine alan brakmamasyla ilgilidir. Kamuoyunun frsat bulduka bar tepkisini gstermesi veya ahlk yksek deer olarak drstlk ve lke ve toplum sevgisini koruma mcadelesi verdiini bilmesi, fiiliyatta, ekonomik dzenden pay alabilmek iin yaptklarnn yannda etkisiz ve edilgen bir tutum olarak kalmaktadr. O gnlerde, nc dnyadaki asker darbelerini inceleyen aratrmaclar Trkiyeyi de incelediler. Dnyadaki eilim, bir lkede darbeler sreci balad m, bunu dierlerinin de izleyecei ynnde idi. lk darbe en kanls oluyor, sonra iddeti azalarak ama dolayl yollardan siyaseti belirlemeye alarak iki veya darbe daha geliyordu. Sonuncusunda, i antaja kadar varabiliyordu.49 Trk Sanayi Toplumu Tasarm 1961 Anayasas, kendisini meydana getiren ortamn niteliinden farkllaarak demokrasi ve plnl kalknma fikirleri zerine oturmutur. Bunda, uluslararas gelimelerin de etkisi vardr: Dnyada artk ulus devletin oulcu demokratik devlet olarak alglan, sosyal devlet anlayn da kapsar ekilde kamu alannn genilemesi, kalknmaclkta devletin nclk rolleri, o tarihte dnya devletlerini biimlendiren yeni akmlard. erde ise, sermaye birikimi politikalarnn btnletirilmesine (mal, insan, doal, makine-tehizat), kaynak kullanmnn sevk ve idaresinin yaplmasna, uygulamann teknik st koordinasyonunun yaplmasna ihtiya bulunmaktayd. dareyi btnletiricilik grevi

671

plnlama ilevine yklenmi oldu. Kalknma plnlamas, mill devletin rgtlenmesinin bir arac olarak kullanlacakt. Ana ilevlerinden biri rgtleyicilik olan mill devlet, bylece kendini btncl yaplandrma srecine sokuyordu.50 Atatrkn sanayileme hedefine ok ynl bir strateji ile ulamann acl destekleri saland. Trk Sanayi Toplumunun gerekletirilmesi iin Cumhuriyetin sistem kurumu, Devlet Plnlama Tekilt kuruldu. Trkiyenin 1930larda zlemini ektii plnlama bilgisi ve kurumlamas birikiminin 1950lerde dnyada gelime gstermeye balamasyla, Trkiye tasarmnn ve uygulamasnn ok ynl, btncl, belli ilkeleri sreklilik tayacak ekilde srdrlmesi fikri kendi yorumunu daha st bir dzlemde belirleme imkanna kavumutur. Plnlama tekiltnn, yeni ilevsel ve btnletirici toplum tasarmndan sorumlu olacann en nemli kant, ilevinin Anayasa ile iktisad, sosyal ve kltrel kalknma boyutlarnn ynlendirilmesi olarak ok boyutlu tanmlanm olmas; gelimenin, iktisad bymenin uyaraca deiime braklmam olmasdr. Yeni toplum fikrinin nc canlanmas, kamu nclnde, fakat demokrasinin gereklerine gre, toplumu dlamakszn yrtlecekti. 1961 Anayasasnda demokratik plnl kalknma tarz tercihi yer ald. Kalknma Keynezyen temele oturtuldu; kamu kesimi iin zorunlu, zel kesim iin yol gsterici, bir dnm dnemi balatld. Trk Sanayi Toplumu Tasarm teknik ilerleme ile ekonomide retim ve retkenlii artrma; kalknmaya ynelik meslekli insan yetitirme yoluyla toplumun tm kurumlarn geleneksel dayanmadan ilevsel dayanmaya geirme; Trk-Bat sentezinde kltrl insan yetitirme yoluyla sanayi toplumunun ilkeli, rgtl, yapc deerler sisteminin olumasna katkda bulunma esaslarna oturmutur. Sanayileme, tarmda makineleme, kentleme silsilesinde bir etkileim sreci balatmay hedef almtr. Bunun sonucunu; teknoloji bilgisi alt sektr tabanlarnca zmsenen ve gelitirilen ekonomik faaliyet, rgtl sanayi toplumu ve kurumlar, demokratik ve ilkeli sanayi toplumu insan eklinde almay hedefliyordu. Ekonomide hizmet ekonomisinden retim ekonomisine, toplumsal alanda tarm toplumundan sanayi toplumuna, kltr deerlerinde toprak kltrnden demokratik kltre geilmesi tasarmlar yapld. Plnlar, temsil ve katlm salanarak yaplacak, istikrarl hkmetlerce uygulanacakt. 1960tan gnmze adet Uzun Vadeli Stratejik Pln yapld: 1963-1977, 1973-1995 ve 20012023. lk uzun vade devam ederken, Avrupa Ekonomik Topluluu ile yaplan Ankara Antlamas ve Katma Protokol nedeniyle kinci Uzun Vadeli Stratejik Pln gmrk birlii hedefiyle be yl ne alnarak yapld ve uyguland. Sekiz adet pln ve her yl pln dilimleri olan yllk programlar uyguland. 1960tan bugne plnl dnem devam etmektedir. Temel politikalardan biri 1960-1983 aras iin karma ekonomidir. Ancak, karma ekonomiyi devletiliin kalplarnda tutmakla, piyasa ekonomisine tedrici gei arasnda byk ekime yaanmtr. Bunda Cumhuriyet dneminin iki byk siyas ekimesi yannda, merkez san karsnda tanmlanan ortann solunun devletilik ilkesi yorumu

672

etkilidir. Ekonomide, i pazarn genilemesi, sanayileme, nemli bir sanayi kapasitesinin olumas sanayide tketim mallarndan yatrm mallarna gei, gelirlerin art, tketim ve hayat seviyesinin ykselmesi, toplumda eitim dzeyinin ykselmesi, sosyal gvenlik ve topluma ynelik hizmetler srekli artmaya devam etti. Gstergelere baklnca, niceliksel hedeflere ulama boyutunun olduka iyi yrd, buna karlk niteliksel ve geliimsel boyutlarn geride kald grlmektedir. zellikle, fert bana mill gelir artnn yavalnn niteliksel sebeplere baland grlmektedir: Verimlilik dkl, uygun teknoloji seimi gl, teknolojileri zmseyememe, tasarruf orann artramama, vergi gelirlerini ve tabann geniletememe istihdam artramama gibi. Bunun balca nedeni; ithal ikameci kapal ekonomi politikalarnn ok uzun srmesi ve d borca/salksz kaynaa bal bymenin ok uzun srmesi olarak grld. Bunlarn doal etkisi ekonomik ve sosyal amala rgtlenme dzeyinin dk kalmas idi. rgtlenmeyi olumsuz ynde etkileyici siyasal sorunlar, parti blnmeleri, siyasal istikrarszlk ve kalknma yarnda engel koyan d evreleri buna eklenince, karar alma glkleri artt. amzn kalknma plnlarnn, ideolojileri ve tasarmlar ne olursa olsun geerlilikleri iki toplumsal amala llmektedir: Tam istihdam ve blgeleraras farklarn azaltlmas (Gelir dalm, blgesel gelir dalm dzeldii zaman byk lde dzeltilebilmi olmaktadr.) pln uygulamalarnn plnlarn kendileri kadar baarl olmamas, siyasette yeterli rgtlenme ortam olmamasna ve idarenin merkez yapsna sk sk balanmtr. Nitekim, siyasetin byk hedefleri kolay kaybettii grlyordu. Bunlardan biri tam istihdam hedefidir. Bu amala yola kan kalknma hamlesi, Almanyaya ii gnderme frsat knca siyasetin gndeminden tam istihdam dt; plnlarda ertelenmesi talep edildi; byk isizlie ramen halen gerekten ele alnabilmi deildir. Yine Trk toplumunda bilimci eitimin ve i hayatnda bilginin deeri, teknoloji olayna bakta izlenebilir. Uygulama bilgisini zmsememek gibi bir hastalkla bugnlere gelindi. Ekonomik sebepleri bir yana, edinilmi bilginin rgtlenmesinin sanayiin kendisi olduu fikri halen topluma yerleememitir51 ve toplumun, idarenin, niversitelerin uygulamaya zm arayacak AR-GE talebi fiilen yok gibidir. Tek talep ithal teknoloji, olarak halen devam etmektedir. Plnl dnemin en iyi uygulamalar ilk on ylda tek parti hkmetleri dneminde -Adalet Partisi dneminde- oldu. Altyap, temel sanayiler, eitim ilerledi; tarmda retim ve makineleme artt; ve de g artt. Kent ekimli deil, kr itimli g dalgalar, kentleri genileyen gecekondu hareleri eklinde evrelemeyi hzlandrdlar. lkemizde blgesel g olgusu, ehirleme biimini ve boyutunu etkileyen bir unsurdur. Bir yandan, ehirler de geleneksel ehirden dzensiz sanayi ehrine doru hzl dnm, dier yandan bu dnm boyunca ortaya kan byk boyutlardaki mekansal hareketlilik Trk sosyo-kltrel yapsn kkten etkilemi ve sosyo-kltrel zlme srecinin sratlenmesine yol amtr. Sz konusu zl sreci, sisteme d dinamie bal olarak giren yeni olgularla (iletiim vb.) yeni boyutlar ve biimler kazanmaktadr. Kentlerin kent kltr ile yorum retmeleri iin destek

673

verilirken, kentlilik hzla kayboldu; kentlerin kylemesi balad. Tavizci, poplist politikalar devri buna tekabl etti. En fazla speklasyon kent arazileri zerinde yapld. Kylnn yaygn tarma dayal olarak geliri artt; eitime yatrm yapma istei hzla ykseldi. Plnlarn meslek okulu politikalarnn hkmetlerce kabul grmesine ramen, kiralk yerlerde genel lise, programsz niversiteleme ve yeni niversiteler ile mesleksiz veya geerli mesleksiz mezunlar art balad. Kalknma hzlar yksek devam etti. Kaynak dar boaz ve devalasyonlarn 1958de kalmayp, tekrarlayaca renildi. Toplumda belli bir dzey rgtlenmesinin almas kalknmann gstergesidir.

rgtlenememenin ruhsal boyutu, 1960 Darbesinin sarsntsna balanmaktadr. Sanayi Toplumu oluturma giriimi toplumun bir hayal krkl yaad dnemin ardndan az gelimiliin bilin dzeyine ykseldii bir dnemde gndeme geldi. Kadronun srkleyici gcne ramen, halkta kalknma heyecanna dnmesinin

salanamad bir dnem olduu sylenebilir. Eitimin gndemine demokrasi szle girmiken, kalknma zde pek az etkilemitir. Bir yanda, halk adalet diye barrken, dier yanda yeni Anayasa ile gelmi demokratiklik genilemesinin, sekinci aydnlar tarafndan kullanlp halka ulalamad, bu gruplarn kendi aralarnda anariyi tandklar bir dnem yaanmtr. Plnl dnem balarken, Trkiyenin nclnn tekrar kendilerine gemi olmasn bekleyen brokrasinin tedirgin, her eyin yine memurlara devredildii kansnda olan halkn ise kaytsz olduu grlr. Demokratik plnl kalknma ise, pln hazrlndan, son kullancya kadar tm plnlama ve uygulama aamalarnda idarenin topyekn yeni bir anlayyla yaplandrlmasn ve katlma ak olmasn gerektiriyordu. Geni apl bir Kamu Reformu Projesi-Mehtap, hazrlanmt. Bu dnemde hazrlanan idar reform projeleri incelenirken, 1961 Anayasasnn u sistem tercihlerinin yeni yaplanmaya ve ilevlerine yanstlp yanstlmadna baklmaldr: 1) demokratik devlet idare yaps (kamu ynetiminin halkn hizmetinde olmas zihniyeti), 2) demokrasi iinde plnl kalknma iin demokratik plnlama ve uygulama srelerinin yeni idar yapda yer al, 3) Plnlarn kamu kesimi iin emrediciliinin dzenlenii, 4) Plnlarn zel kesim iin yol gstericiliinin dzenlenii. Klsik idar yap kendi bnyesinde yer almas gereken bu deiime direni gsteriyor, erteliyordu. dar reform byk ksmyla tamamlanamad. Plnl dzene geilme zaman yaklat. Sonuta; mevcut kamu karar dzenine plnlama srecinin belirleyici bir unsur olarak dahil edilmesi, yoluna gitmek zorunda kalnmtr. Plnlar demokratik srete hazrland. Ancak, pln uygulanmas byk lde eski klsik kamu ynetimine Hkmetlerin kullandklar zel takip yntemleriyle devam etmek zorunluluuyla karlat.52 12 Mart 1971 Mdahalesi ile Trkiye kk partili koalisyon hkmetleri dnemine girmitir. Bu tarihten balayarak, giderek artan biimde hkmetlerin kendilerini birarada tutma sorununun yannda kalknma plnnn uygulanmasndan taviz verilmesi poplizme kout olarak artm ve bugnk iddetli ekonomik krizler ve toplumsal bunalmlar ortamna gelinmitir.

674

Serbestiyeti Trk Toplumu Tasarm Esasen Trk Sanayi Toplumu Tasarmnn ve plnl dnemin devam olan bu dnemin zellii, kamu kesiminin zamannda karar alma glne bir bakaldr olmasndadr. thal ikameci politikalar deitirme karar alamayan idare ve siyasete isyan ile bu kararlar alnmtr. Kapal ekonomi politikalarn deitiren politikalar, toplumdaki etkileri nedeniyle 1983, Trkiyeye kapal ekonomi/kapal toplumdan ak ekonomi/ak topluma byk dnmn yaanaca bir dnemi getirdi. Yine bir seferber edici modernleme dnemi balad. Liberal ekonomiye gei, paradoksal biimde, 1980lerden itibaren tedricen ve bir asker dnem srasnda, hkmet grevini alan siviller tarafndan balatlmtr. Ekonomik ve siyas liberallie gei yaand. 1983-91 aras tek parti hkmeti mmkn olabildi. Siyas alanda partilerin klmesi, terrn balangc varken, piyasalarda serbestletirme program ile iktisad alanda gevek pln uygulamas yapld. Serbestiyetilik adna yeni ykselen kreselleme syleminden aktarma kavramlarn, kamunun kltlmesi, yetki devri, yerinden ynetim sylemlerinin rastgeldiini hatrlamak yerinde olur. Daha sk bir plnl rgtlenme ve kurumsallama uygulamas ile yrtlmesi gereken ekonomide hzl dnm devresine, yeterince dnlmemi ve dzenlenmemi bir tarzda, kimi KHK deiiklikleriyle, kimi idar kararlarla, deiimi gevek pln uygulamas ile yrtme yaklam gelmitir. hracata ynelik sanayileme ve ticarette atlm dnemi olmu; Trkiyenin ekonomik ve sosyal alanda srada bekleyen pek ok reform ve projesi hep birden uygulamaya konulmutur. Giriimin, liyakatin, yeni fikirlerin tevik grd bir ortam hazrlanmtr. Siyasal iktidarn kamuoyu nndeki grnm dindar, dine saygl ve modern faaliyetlerle uraan kiiler olarak izildi. Demokrat Parti dnemindeki muhafazakr ve edepli alma, Anavatan Partisi dneminde ftursuz bir alma eklinde aynen sahnedeydi. Halk din ile en modern hayatn birlikte olabileceini, kamusal alann her noktasnda sadece dinden olmay semi olanlarn da bulunabileceini grd. Anavatan Partisi drt eilimden meydana gelmitir, uran milliyeti, slmc, muhafazakrkalknmac ve orta sol kesimleri ayn potada badatrma gayretini gsterdi. Demokrat Parti, Adalet Partisi, Anavatan Partisi izgisi, birbirine yakn farkl sosyal ve siyasal grleri ilerlemeci bir deiimde birletiren izgidir. Bir potada bulunan farkllklar birbirlerinin arlklarn trpleyebildii iin uyumlama ve modernleme yakalanabilmitir. Orta direin glenmesi niyetine ramen, uygulanan politikalar orta direin fakirlemesine ve bir ksmnn kimlik aray iinde slmc modalara ynelmesine yol amtr. Dier taraftan, kk ehir ve kasabalarn i hayatna almas, toplumu ilerine kabul etmeye balamas hzla artmtr. Giriimcilik gibi, Trk toplumuna uzun srelerdir kapal bir alann, kavramlar ve heyecanyla birlikte

675

aktarlabilmi

olmas,

yollarnn

almas

ve

halktaki,

projelerle,

tekliflerle

katlm,

Trk

modernlemesinin en nemli ayaklarndan birini salamt. Kuralszlama akm ile ayn zamanda yer ald iin sosyal boyutu gzard edilen bu olgu, toplumda modernliin kesin bir ekilde yerletii dnemdir. Tketim kalplar deiiklii, kadn-erkek ortak hayat, kamusal alann kullanmnda

modernlemenin, tek parti iktidarlar srasnda, zellikle din deerler ile modernliin birlikte varolabilecei halkn gzleri nnde sergilendii zaman hzla meydana geldii grlmtr. Bu dnemde balayan ayn serbestletirme sylemi serbest piyasann anlam etrafndaki kavram karklna yol amaya devam ederken, bu defa ksa mrl hkmetlerde plnl uygulamann gevetilmesine yol amaya devam etmektedir. Hatrlanaca gibi, Trkiyede istikrarszlk dnemlerinin ou plnsz uygulamalarn younlat dnemlerin ardndan ortaya kmaktadr. Bunu, kalknmann duraksamas veya duraksatlmas zorunluluklar izlemektedir. Liberal Sisteme Geiin Dzene Kavuturulmas Dnemi: 1994 sonrasn ksmi plnla yrtlen bir dnm programnn yaratt dankl dizginleme ve dzene sokma amal bir alt dnem olarak grmek gerekir. 1983-1993 dneminin devam niteliinde olmakla birlikte, amalanandan farkl bir -serbestiyetilik yerine kamu kstlamalar- dneme girilmesi nedeniyle, sosyal, kltrel idar, ekonomik ve siyasal bakmlardan ayrca irdelenmesi gerekli bir dnemdir. Bu dnemi, kendi farkl mecralarndan akarak gelen ekonomik ve siyasal krizlerin ayn dneme rastlamas bakmndan, iki ayr boyutta deerlendirmek yerinde olur. Bir yanda, pln uygulamasnn ve uygulamann koordinasyonunun gevemesine paralel zapt edilemez enflasyon stikrar Program, dier yanda yeni bir siyasal kstlamalar dnemi. Bir yanda, gmrk birliine girilirken, dier yandan terrn bitirilme noktasna getirilmesi. Ekonomi ve siyaset banda ortaya kan yolsuzluklar. Her iki alanda da kstlayc politikalara ramen, kuralszlamann tm toplumu kapsayarak hzla artmas. Toplumun yaad bunalm grnmektedir: Serbest Piyasa ve Plnlama: Piyasalardaki kuralszlama, kiilerin enflasyona uyarlanm ekonomik faaliyeti, ynetimin dankl, Trkiyenin bor idaresinin yaplamamas sonucu, 1991de belirtileri balayan ekonomik kriz 1994ten beri stikrar Programlar gerektiriyor. Trkiye, Kalknma Plnlarn hazrlatmakta titiz, uygulatmakta aldrmaz bir tutumla gn birlik yayor. Halk enflasyon, isizlik, bozulan gelir dalmnn penesinde kvranrken, grevleri, d demeler dengesini tesis etme ve para deerini ayarlamaya destekle snrl IMF, Trkiyeye bte talimatndan yapsal dzenlemelere kadar her talimat veriyor. Bu durumun birinci sebebi, devleti yapdan serbest piyasaya geerken srelerinden mekanizmalarna, kurumlarndan insan zihniyetine kadar hereyi deimesi gerekli bir sistemde, sk asndan baklnca ekonomik ve siyasal krizler yle

676

bir dnm pln ve programlar ile bu deiimi yrtmek gereinin siyasal dzeyde anlalamam oluudur. Toplum bunu kuralszlk olarak alglamaktadr. Modernlemenin en etkili arac olan plnlarn bir ilevi, piyasalarn uyarabildiinin zerinde bir gelime elde etmek iin bu ivmeyi verecek gleri seferber ederek rakip lkelerle arada olumu bulunan an kapatlmasn salamaktr. Dier ilevi ise, zel durumlarda istikrar salayc tedbirleri alp mekanizmalar kurmaktr. Trkiyenin bu seviyesinde bymeyi piyasalara brakmas demek dier lkelerle aradaki an bymesine gz yummas demektir. kinci sebep ise, merkez brokrasi iindeki zerklik alanlar elde etme ayrmas ve yetki kapmasdr. Paral, istikrarsz hkmetler dneminde grlen bu olgu, son yllarda artmtr. Sklkla kullanlmasna ramen, serbest piyasada ekonomi ynetimi diye bir tabir yoktur. Ekonomi piyasa mekanizmalaryla iler. Belli zamanlarda, mdahale gerekirse zerk merkez bankalar bunu yapar; zel bir tedbir gerekirse hkmetler teknik danma ve plnlama organlaryla karar oluturup uygularlar; ivmeli atlm-geliim programlar gerekiyorsa hkmet bunu ilgili birimi araclyla plnlar ve uygular. Trkiye, bu gibi haller iin Yksek Plnlama Kurulunu kurmu ve kurumlatrmtr. Bu dzen dnda brokratik makamlarn piyasalara mdahaleleri, Trkiyeyi serbest piyasa kurallarnn kendi ortak st atf erevelerini oluturmaktan uzaklatrmakta, merkeziyeti ynetici sekinler zmresini tekrar tesis etme hareketinin gndeme girdiini gstermektedir. Mill Devlet Kltr ve Demokrasi: Gemi devirlerde vcut bulmu iyi ynetim tarzlar artlar deitike zlp geerliliklerini kaybetmiler. an demokratik mill devlet ynetiminde ilkeler, kurallar, kurumlar bulunmaldr. Toplumun gnmzn geerliliini retmesi bu srecin iletilmesine bal. Kuruluundan bu yana geen 80 ylda, Trkiyede, yeteri kadar st kimlik bilincinin ve temel kltrndeki demokrasiye yatkn deerlere bakarak, demokrasinin gelimi olmas gerekirdi. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda, dnmn aama aama modern devlet ynnde olmas iradesi vardr. Ancak, kuruluun yukardan aaya ileyen boyutunun daha kuvvetli olmasnn kanlmaz neticesi olarak, cumhuriyet ile demokrasi dengesi sorunsal arafta kalmtr. Bunun sebebi olarak gsterilen gerekeler halen 2000li yllarda yle devam ediyor: ilk dnemlerde, mill devlet kuruluunun icap ettirdii kimlik iin gereken bir milletleme/benzetirme sreci ile demokrasinin gerektirdii ferdleme/oulculuk srecinin e zamanl yrmelerinin birbiriyle eliir ynleridir. Yine, eperin merkez denetimi altna almas ilkesi kimliin ie dnk oluumu ile da dnk oluumu dengesinin bulunmad ilk dnem iin glk yaratmaktadr. Milletleme srecinin hzlandrlmasnda benzetirme politikalar, devletlerin kltr politikas arac olagelmitir. Demokrasinin mmkn hale gelebilmesinin, st kltr kalplarnda benzemeyi bir lye kadar salam lkelerde grld inanc vardr. Oysa, bunlarn kuramsal olarak badamaz olmadklar ynnde daha Cumhuriyet kurulurken yaplm zmlemeler bulunmamaktadr.53 Sebep, topluma demokrasi frsat verip sabrl

677

ve itidalli olmamaya balanmaktadr. 1930larn ynetici sekinler zmresinin o gnlerdeki glerini zlemelerine balanyor. Oysa, o zaman Atatrk halkn iradesinden vazgeilmi olmaktadr. 1920lerde Trkiyede, bir srama yapma younluuna ulaarak ortaya kan modern kurum yeni devlet olduuna, toplumsal evrim (veya duraanlk) ise alkantl bir ada olabildiince istikrarl bir sreklilik gstermekte olduuna gre, deiimin nderlii ancak devlette olabilirdi. yle olmutur. Cumhuriyetle demokrasi dengesi sorunsal hep arafta kalmasnn sebepleri hep topluma gvenmeyen sekinler olarak m tanmlanacakt? Benzeme srecinin oulculua yol verecek kemale erimesi neden mmkn olamamtr? Bugn Trk halknn zihnini igal eden sorular bunlardr. Sistemin bireye siyasal ve ekonomik alm veremedii bir ortam, devletin benzetirme politikasnn arya varma tehlikesine iaret ediyor. Byle bir arlk Trk toplum ynetiminin zelliklerinden olan ortak st deerler sisteminin kurulamamas, merkez-evre dengesinin bozulmas anlamna da gelmektedir. Nitekim, dolayl ve dolaysz eitim vastalaryla artlandrma arlkl bir tektipletirme uygulamas artmtr. Hayata ak ifade kanallar bulamayan ilke ve kurallar iselletirilememekte, gnn ihtiyalarna cevap verecek yorumlara ulaamamakta, sk sk Cumhuriyetin ilk yllarndaki kk kavramlara kapanlarak o dnem ile ilkelerin yeniden retilme gerei duyulmaktadr. Bir modernleme simgesi olan Atatrklk, hissiyat olarak hemen her kesimde gibi; kavrayc, retken, davrana dnm boyutu yok gibi. Atatrklk ferde ekonomik ve siyasal alm boyutlarn kazanmay hakediyor. Hanedan dneminde, hi olmazsa varsaylan, bir ortak stn deerler sistemine atf yoluyla iletiim, etkileim, btnletirici devlet fikri ve denge aray mmknken, Cumhuriyet dneminde kamuoyu tarafndan pek iyi anlalamayan ve yeri geldiinde bir kenara itiliveren ilkelerle bugn artk bu ilev yerine getiremez olmutur. st katta yaratlan fiili durumlara gre oluan g dengeleri iinden kan ynetim sk sk da mecra deitirilebilmektedir. Toplumun ynetimiyle balants iki yz yl ncesine gre ne kadar fark etmitir sorusu cevap beklemektedir. Bu deimeyen dng yinelenerek, Avrupa Birliine yelik mzakerelerinin balamas gerekli bir dneme kadar gelip dayanld. 1973-1995 yllar arasn kapsayan Uzun Vadeli kalknma Stratejisinin uygulamada kald dnemde Avrupa Birliiyle Gmrk Birliine girecek artlar salad ama ierde demokratiklemeyi tamamlayamad. VIII. Be Yllk Kalknma Plnna54 (2001-2005) dayal Ulusal Programn Avrupa Birliine verildi. Dardan zorlama olmasna mahal kalmadan kendi kendisi iin yapt taahhtleri yerine getirebilir, getirmelidir. Toplum Tasarmlar Dizisi in Ara Deerlendirme: Trk toplumunun mill devlet ve laiklik izgisi zerindeki evrimi kesintisiz devam etmektedir. Bak asna gre, buna kesintili diyenler de bulunmaktadr: rnein, merkeziyeti ynetici sekinler zmresinin uygulama tarzndan ayrlan dnemlere kesintili, denilebilmektedir. Yine, Atatrkn kurduu ve halkn setii Meclise mdahale dnemlerini kesinti kabul edenler vardr. Her iki bak da, kendi tercihi olan uygulamann devam vard. Gereinden fazla g kullanan dizginlenebiliyordu. Modern toplumun yeni st deerler sisteminin ilemesinin geciktirildii durumda,

678

etmesi halinde, Atatrkn ileri hedeflerine bugn daha hzla ulalm olabilecei dncesindedir. Trk toplumunun ana vetiresinin Atatrkn koyduu mill, laik devletin aa ak insanlar olma ynnde devam etmesi nedeniyle, deiim kesintili deil kabul edilmelidir. Atatrk dneminde (1923-1938) Trkiyenin ok kt z kaynaklaryla baard dnm ve ilerlemenin etkileri ok derindir. Deiim, tepeden inme, fakat karizmatik nderlikle salanmtr. Bugn halen, bu devrin etkileri irdelenmeden herhangi bir deiim srecini tahlil etmek mmkn olamamaktadr. Ancak, gelime asndan bir durgunluk dnemi olan Atatrk sonras dnem (19391945), an g artlarndan ok Atatrkn dncelerinin donmu kalplarda kabul edildii, ynetici zmrenin iktidar brakmama tavrnn kkenlerinin olutuu dnem olmas bakmndan nemlidir. Cumhuriyet tarihinde yaanan siyasal alkantnn Atatrke kodlanmak isteyen st memurlar zmresinin iktidar belirlemesine endekslenmi eylem tarzyla ilgilidir. Siyasal sistemdeki bu etken, toplumsal deiimin yavalnn sebebidir. Bu dnemin sonuna, Trkiyenin demokrasiye gei karar gerektiren bir konjonktrn balanmas, ana oluumun gzden karlmasna yol amamaldr. Trkiyenin demokrasiye gei kararnn ne kadarnn d konjonktrden kaynakland, ne kadarnn ierden kaynakland ayr bir inceleme konusudur. Demokrasi dnemi (1946-1960), Demokratik Trk Toplumu Tasarmnn anlamna olduka yakn geti. Trkiyede halkn hrriyet, hayatn gelitirme, kazanma ve insan yerine saylma talebi ile kt dnemdir. Halkn demokratik zeminleri, sreleri, kurumlar iletebildii ve iradesini ortaya koyduu grlmtr. Bu dnem lkenin sosyo-politik ve sosyo-ekonomik bakmlardan yeni bir dzleme zplayabildii bir dnem olmutur. Toplumun muhalefetle yaamay renmesi iin frsat braklm olsayd, demokratik srelerin ilemesine frsat verilmi olsayd, bugn Trkiye demokratik bir lke olmu olurdu. Atatrkn Tasarm otoriterlie ve an dnda kalmaya mahkum edilmemi olurdu. Bir asker darbe ile duraklayan demokratikleme bugn halen sorunludur. Demokratik Plnl Kalknma her boyutuyla bir sanayi toplumuna geii ngrrken, bunda demokratik rejim ve serbest piyasann hedef alnd bir plnlama ve uygulama sz konusu olmal idi. Oysa, Trk Sanayi Toplumu Tasarm, politika deiiklii yapmaya kar diren yznden ithal ikameci, devleti politikalarla ve siyasal alanda demokrasinin gittike kstland bir zeminde uygulanmak zorunda kalmtr. Normal kamu karar sreleri iinde yaplmas gereken politika deiikliklerinin radikal programlarla getirilmesi zorunluluu, idarenin en nemli sorununa iaret etmektedir. Uygulanma ekli serbestiyetiliin kuralszlk halinde alglanmasnda etkili olmutur. Terrn ve yolsuzluklarn kolay ortam bulmasna yol alm oldu. Kuralszln siyasal ve iktisad eksenleri kesiince ve kamu ynetiminde g ekimeleri artnca, bugnk d zorlamal yeniden yaplanma programlar, AB iin Ulusal Program ve IMF ile stikrar Program, Trkiyenin gndemini doldurmutur.

679

Yeni Trk Toplumu Tasarmlarnn baar dzeyi hayata aktarlmas ve gndelik hayatta ilev ve sreklilik kazanmalaryla llebilir. Tasarmlarn ve plnlarn hazrlanmasndan daha nemlisi, bunlarn uygulanmasn salayc irade ve dzenlemeyi ortaya koymaktr. Trkiyedeki tasarm ve pln uygulamalarnda genel eilim yle gzkmektedir: 1) Saysal hedefler tutturulmakta veya yaklalmaktadr. 2) Srelerin kurulmas ve iletilmesi ge balatlabilmekte, kamu kesiminin alan boaltmas salanamamakta, kamu hizmet sreleri ise ya eski srece paralel yeni srecin kurulmas ve birbirlerini etkisizletirmeleri veya yeni srecin baz paralarnn kurulmasyla yetinilmesi eklinde yrmektedir. 3) Kurulularn kurulmas ve tekiltlandrlmas srasnda bilimsel yaklam ve Trkiyenin bnyesi dikkate alnmasndan ziyade, dardan aktarma modeller, kt zerinde tasarmlar, katlmla elde edilenlerin ise kanunlarken her aamasnda eklemelerle amacndan sapmas yaygn bir uygulamadr. Kurumlarn srelerin ileticileri olarak tasarlanmas bir yan ama olarak kalmakta, somut rn karlarak bir ilev zerinde zyounlama talebi fazla olmaktadr. Sonuta, tam oturan, verimli ileyen, kurumlam kurulu says dk kalmaktadr. 4) Sistem boyutunda dzenlemelerin ise, kuramsal ierikli birka politika dnda, btncl ve i tutarll salam teklifler olarak benimsenerek kanunlamalar mmkn olmamakta; kapsamdan karlan pekok unsur kavramsal btnl bozmaktadr. 5) Toplum tasarmlar ve plnlar (her ne kadar hazrl srasnda demokratiklik salanmaya allsa da), Trkiyedeki uygulamas Hkmetlerce icra edilmek durumundadr. Bunun iin, devletin bu icraat yapacak kamu ynetimi dzenini kurmas gerekir. Deiim ynetimini etkin gtrmek iin 1923, 1946, 1960, 1984 balangl drt adet kamu ynetimi reformu yaplm olmas gerekirken, hibiri tam yaplmamtr.55 III. Sosyal Yap, Trk Dnmnn Sosyal Mcadelesi 1923te Trkiyede Toplumsal Tabakalanma Halk, birbirinin tamamlaycs olarak grlen drt tabaka eklinde incelenebilir. Osmanl dneminde: 1) dnml olarak seyfiye (asker), 2) ilmiye, 3) zanaatkar ve tccarlar, 4) yar asker durumundaki reaya.56 Osmanl Devletinin son dneminde, her zaman yakn etki derecelerinde olmasa da, olumlu dntrclk rolleri hanedan, aydnlar, memurlar, siyas g odaklar ve piyasa arasnda bllyordu. Aydnlarla memurlarn i ie getii halkalarn ok olduu ve Osmanl brokrasisin zamanla hakimiyeti hanedanla paylar hale geldii grlmtr. Eski brokraside kendilerinin bizatihi devlet olduu fikri de olumutu.

680

1923te Trkiyede Bat Avrupadaki gibi mlkiyete dayal, paraya dntrlebilir iktisad sermaye etrafnda kendi ahlk deerlerini reterek olumu sosyal snflardan ve tarih evrim srecine braklarak kendiliinden dnm yaayan bir toplumdan szedilemez. Btnlemi snfsz mill toplumun zmrelerden olumas ngrlmtr. Bunlar iftiler, kk sanat sahipleri ve esnaf, ii, serbest meslek sahibi, sanayici, tccar, memur zmreleridir.57 1927 ylnda nfusun yzde 83,75i krsal kesimde, yzde 16,25i bucak, kasaba ve nfusu yzbinden fazla birka ehirde yaamaktayd.58 Asiller snf hi olmamt. Hanedan srgne gnderilmiti. st tabakay yksek memurlar, askerler, devlet ricali, orta kademeli memurlar, byk toprak sahipleri; orta tabakay ehirlerdeki kk memurlar, kk esnaf, imalat, vasfl iiler; alt tabakay ise kyl-ifti, toprakszlar ve isizler oluturuyordu.59 Trkiyenin aydnlar toplumu dntrme ilemini yapmay stlenmilerdi. Toplumlarda yeniliklerin st snflarlar veya tabakalar taklit yoluyla yaylmas genel bir olgudur. Tarihte Trk topluluklarnn yaadklar byk dnmlerde toplumunu tanyan nderliin sentez gcnn nemi inkar edilemez boyutlardadr. Ancak, bu defa, Trkiyeyi Cumhuriyete gtrenlerin zirveden balamayp, kendini dntrdkten sonra bir g oda oluturup g mevkiine geme ve bilinli bir eitici ve yeni ahlk kurucu programla toplumu dntrme iine balama stratejisini kullandklar grlr. Dier bir deyile, Osmanl aydnlarndan bir grup Trkiyenin ynetici sekinler kademesini oluturma srecini balattlar. Dolaysyla, Trk sosyal dnmnn tarihi, bir snflar mcadelesi deil, ynetici sekinlerin getirdikleri programlarn toplum bnyesiyle uyuturulmas srasnda ynetici sekinlerle farkl grteki aydnlar arasnda kan gerilimlerin tarihidir. Trk Dnmnn Sosyal Mcadelesi Ekonomik gce ve bu balamdaki ahlk deerler ayrmasna sahip sosyal snflarla balamayan Trkiyede, yeni sosyal farkllamann kurulmas, kltrel atflarn farkllamas ile balad. Ksaca; laiklii bir dnya gr ve hayat tarz olarak grenler ilerici, laiklii slmiyete veya Trk toplumuna uygun bulmayanlar ise gerici tasnifine girdiler. Tek parti dneminde bu kat ayrm daha geerli idi. Sonra laiklii, din-devlet ilerinin ayrlmas ama zel ve kamusal alanlarda bireyin inanlarna dokunulmamas anlamnda kullananlar tutucu olarak tasnif edildi. Bu, ok partili dnemde ortaya km muhafazakr tercihle de rtyordu. Ancak, siyasal mcadelede tutucular gerici olarak gstererek kamu ve kamusal alanlarn dna itmek de bir taktik olarak srekli kullanlageldi. Geni halk kitleleri hem muhatab olarak hem, nesnesi olarak bu konunun iinde olduklar halde fazla ilgi gstermeden her zamanki gndelik hayatlarna devam etmeye altlar. Modernleme, aydnlarn fikri uyumazlk mcadelesine sahne oldu; eitim herkese ayn dnme

681

yntemlerini retti; iktisad ve siyas alm mmkn olduka deiim ve tartmalar halkn yorumlarna ve gndelik hayata yansd. st deerler sistemi tam olumam olmasna ramen, yaplan kltr atflar, ounluu biimsel olmak zere hayat tarzlarn farkllatrmakta idi. Toplumsal konum kmelerinin snf ilevi grecek ekilde farkl imkanlar sermaye edinmelerini Pierre Bourdieudan aktararak Nilfer Gle, hayat tarzlarn, simgesel sermayeyi (meru ve saygn olma) ve habitusu (alkanlk) ihtiva eden toplumsal konum gruplar ile tahlil yapmay neriyor. Bourdieuya gre, habitus, gemi alglamalar ve eylemler matrisi olarak nesilden nesile devreden tecrbeleri ve bilgiyi btnletiren, bozulmayan ve yeri deitirilebilir nizamlar sistemidir. Buna gre: Cumhuriyeti sekinler/ilerici -Atatrk- aydnlar ve slmc aydnlar olarak iki kart grubun mcadelesi incelenebilir.60 Laik aydnlarn hayat tarzn ve konum grubu haline getirilmelerini yeni Trk Toplumu Tasarmnn laiklik uygulamas salamtr zetle: Latin harflerinin kullanlmaya balanmas laikliin pekitirilmesine katkda bulunmutur. Bu, Trklerin, Kurann ve genelde Arap ve slm dnyasnn kulland dille olan balar kesilerek salanmtr. Cumhuriyeti sekinler Kurann Trkeye tercme edilmesini tevik etmiler ve ezann Arapa yerine Trke okunmas emrini vermilerdir. Bylelikle, harf ve yaz reformu gerek simgesel, gerekse ierik asndan Bat dnyasna doru kktenci bir kltrel dn yaratmtr. Mahall bir aksana kaymadan saf bir Trke konumular, Bat dilleri renmilerdir. Bilimde ve edebiyatta Bat kaynaklarna bavurmulardr. Harf devrimi, bu yeni sekinlere meruiyet ve saygnlk salayarak ve gericilere kar kendilerini ilerici (nk Bat ynelimliydiler) olarak ayrt etmek iin simgeseller sermaye sunmutur. Eski aydnlar arasnda bu yeni artlara uyum salayamayanlar gszletirilmi ve toplumsal otoriteleri ve mevkileri kaybettirilmitir. Eski dnemin aydnlarndan ayrlma, Cumhuriyetilerin yolunu am ve Kemalist ideoloinin nakledicileri haline gelmilerdi. Halkn bu yolda aydnlatlmasna adanmlard. Bir kesim bilim adam, yazar, gazeteci, kamu kesimi aydn ve yneticiler, sekinler grubunu oluturuyorlard. Cumhuriyetilerin programlarnda yer alan yerel kltrden tamamen kopu, yeni ortaya kan aydnlar ve ykselmekte olan kenar snflarn kimlikleme srecinde zorluklar yaratmtr. Merkezdeki sekinlerle kenardakiler arasndaki bu kltrel uurum Trk siyasetindeki ve toplumundaki (uyumsuz) gereklerin bir baka zellii haline gelmitir; ve merkezdeki sekinlerin topluma rnek oluturamama sorununa dnmtr. slmclk, kenar Mslmanlarna siyas da vurumun yeni yollar ve gndelik hayatn idamesi hususunda yeni bir rehber salamaktadr. Bugn slmclk, slm-Trk kimlii ile laik Bat modernlemesi arasndaki ekimeli ban siyas ifadesi haline gelmitir. Kendisi de bir simgesel sermaye sahibi grup oluturmutur. slmclar da tek paral bir grup olmayp, ilerinde kart gruplar da vardr.

682

slmc ve laikler arasndaki atma, eitli simgelerle biim deitirerek devam etmektedir. Ancak, Trk kimliinin kltrel modelinin ne olacann denetimi iin kkleri snf atmasnda yatan bir sava srmektedir. Bu durum, Batc aydnlarn toplumdaki mktesep haklarna bir saldr olarak alglanmaktadr. slmclar, toplumsal tannma, meruiyet ve saygnlk kazanmlardr. Cumhuriyeti sekinler siyas alanlardan karlk vererek laikliin korunmas adna slmi kktendincilie kar sava balatmlardr.61 Cumhuriyetin balangcndan beri alttan alta, bugn aka sren ilerici-gerici ztlamas yannda gzden kamamas gerekli konu, toplumun byk kesiminin Cumhuriyeti-muhafazakr kesim olduudur. Bu kesim; orta st, orta ve alt tabakalarn byk ksmn oluturmaktadr. ok partili siyasete geildiinden beri Demokrat Parti, Adalet Partisi, Anavatan Partisi izgisindeki partilerde younlam, byk parti siyasetine arln koyarak yerini belirlemeye almtr. Eer, slmc kesimin byke bir ksm bu byk partilere oy vererek buralarda bulunmusa, ilerici sekinler bu partileri de gericilikle sulayp iktidar ellerinden almaktan ekinmemilerdir. Ancak, gericilikleri ispat edilemeyen bu kesim, demokratikleme, sanayileme, kentleme gibi sosyal yap deiikliklerinin olumasn etkileyen byk olgularn merkezinde yer alm ve dnmtr. Eskiden orta snfn ou, burada kalabilmek iin ilerici sekinlerin sylemini kullanmak zorunda iken ve muhafazakr kesim alt tabakalarda ylm iken, bugn orta tabaka yaygn bir ekilde cumhuriyeti-demokrat, muhafazakr ve kalknmacdr. 2000li yllara geldiimiz u yllarda yaplan bilimsel bir aratrmaya gre, Trkiye Cumhuriyeti vatandalaryla yzde 96,9u, kendilerini Mslman olarak tanmlamakta, yzde 92,1i ibadetlerden en az birini srekli olarak yapmakta, yzde 54,9u kendilerini olduka dindar, yzde 31,2si ok dindar, yzde 12,4 ise fazla dindar deil, olarak tanmlamaktadrlar. Nfusun yzde 85i drt kadnla evlenebilmeyi kabul etmemekte; yzde 76,4 herhangi bir ibadet yapmakszn da insann iyi bir Mslman olabileceini dnmekte; yzde 91,4 farkl dinlerden kiilerin tam sayg grmeyi hakettiklerini; yzde 89,2si farkl dinden kimselerin de iyi kimseler olabileceini dnmektedirler. Din inan ve ibadetlerin, kiiyi ilgilendiren konular olduu ve dinin kamu alan ve siyasete dahil olmamas gerektii yzde 95lik bu byk ounluk tarafndan kabul edilmemektedir. rnein, bartsnn sivil kamusal alanlarda kullanma devletin karmasna toplumun yzde 74,2-76,1i (kadn memurlar, niversiteler) kardr; yzde 72si kurban derilerinin nereye verileceine devletin karar vermemesini istemektedirler; buna karlk devletin din hizmetlerine doru hizmet sunmakta olan bir kuruma olan Diyanet leri Bakanlnn lavedilmemesi gerektiini dnenlerin oran yzde 81,7dir.62 Bu tablo Trk-Bat sentesini, slm-Laiklik sentezini Trk halknn yapm olduunu gstermektedir. Gerek demokratik hayatta seimler srasnda olsun, gerek ara dnemlerde mcadele, eski ilerici sekinlerin koyduu laik Cumhuriyetilik ile dinin kamusal alanda yumuak yorumunu isteyen demokrat muhafazakrlar arasnda gemektedir. Paradoksal bir ekilde; Trkiyede ilerici sekinler devleti ve merkeziyeti, muhafazakr halk ise demokrat ve hr teebbsdr.63 Sz konusu

683

muhafazakr kesim byk olduu iin, ilerici sekinler grubuna yol amak amacnda, hkmet, darbeler sonrasnda siyaset sahnesinin, muhafazakr grubu blecek ekilde dzenlemekte olduu izlenmektedir. Bu politika yozlanca, siyasette blnm partiler ortaya kmtr. Bu kesimin kuramclar, fikir adamlar, halk sanatlar ve nderleri vardr. Pozitivistlerin ald Bilimci Bat modelinin karsna Dier Baty koymaktadrlar. Dier Bat, manay da grebilen, hayat kalplara dkmek zere kstlamayan Batdr.64 Cumhuriyeti-muhafazakrlar, bugn artk demokrat muhafazakrlardr; Batllamaya devam taraftardrlar. II. blmn ilenmesi srasnda izgisi grld gibi, toplumda modernlemenin alt tabakalara doru yaylmas ve kalclk kazanmas, muhafazakr-demokrat kesimin iktidarda olduu dnemlere rastlamaktadr.65 Toplumsal Srelerde ve Kurumlarda Gelimeler Toplumda yap deiikliklerine imkan veren istihdam ve alma ilikileri ile eitim konusu zetlenmek suretiyle, toplumsal tabakalanmada iki sln ve dankln nedenleri daha iyi anlalacaktr. Meslek Tabakalar, alma likileri ve stihdam: Trklerde alma hayat amal toplumsal rgtler 10. yzyldan itibaren grlmeye balar. yi i retme ve drstl telkin eden slm ahlk etrafnda i kollar zaviyeler kurmaya balamlardr. Mesleklere giri ve ilerleme iin hiyerarik raklk, ustalk, kalfalk dzeni kurulmu, artlar ftvvetnamede yazl olarak belirlenmek suretiyle tm lkelere yaylmaya balanmtr.66 11 ve 12. yzyllarda her dinden zanaatkra ak, trensiz girilebilen, sorunlarn toplantlarda zmlendii loncalar kurulmaya balanmtr. nce rf ve det hukuku geerli olmu, Tanzimatla birlikte yazl hukuka dnlmtr. O dnemde, esnaf arlkl bir i hayat mevcuttu. Birinci Merutiyet ii haklarn tanmaktayd. Kapitlasyonlar, yabanc sermaye ve yabanc sermayenin Osmanl Devletindeki gayrimslimleri ortaklk iin semesi, iletme sahipliini gayrimslim ve/veya yabanclara kaydrd. ilerin ar artlar altnda dk cretlerle altrlmas, 1908de II. Merutiyetle birlikte otuz kadar grevin patlak vermesine yol at. 1909da Tatil-i Egal Kanunu karlarak temsilciler seilmesi, ii-iveren sorunlarn uzlama esasna gre zmlenmesi, mzakere sonuna kadar ii brakmann yasaklanmas hkmler getirildi. 1909 ylnda karlan Cemiyetler Kanunu ise kural olarak dernek kurma serbestliini tm lke iin getirdi. 1913 ve 1915te Sanayi Saymlar yapld. 1913 ylnda sanayinin gelimesi amal Tevik-i Sanayi Kanunu Muvakkat yrrle girdi, ama I. Dnya Savann patlamas gelimesini engelledi.

684

1918de kurulan Sosyal Demokrat Frkas ii ve esnaflar rgtleme amalyd. 1919da Trkiye Sosyalist Frkas kuruldu ve grevlerin szcln zerine ald.67 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulmas, yetkilerin elinde toplanmasna yol at ve paralel yryen iki uygulama sz konusu olmutur. TBMM Zonguldak Ereli Kmr Havzasnda ii haklar ve salyla ilgili iki kanun kard. 1923te Cumhuriyetin kurulmasndan sonraki alma ilikileri iktisad dnemlere paralel anlalabilir: 1923-1929 aras liberal dnem, 1930-1938 aras devleti dnem, 1939-1949 aras koyu devleti dnem, 1950-1960 aras tekrar liberal dnem, 1960-1982 aras karma ekonomi dnemi, 1983-1988 liberal dnem, 1989-2001 liberal dzene geiin dzenlenmesi dnemi olarak incelenebilir. 1923-1929 Liberal Dnem: Cumhuriyetin iln edilmesinden nce, 1923 Nisannda zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresi, meslek gruplar esasna gre dzenlenmiti. Trkiye snfl toplum yapsna sahip olmad iin meslekler retici faaliyette bulunduklar alana gre tabakalandrldlar; karlar birbirinden farkl olmayan, ortak kara hizmet eden tabakalar olarak kabul edildiler. retici tabakalar: iftiler, tccarlar, sanayiciler, iiler olarak belirlendi ve birbirleriyle ibirlii yapma yollar zerinde alld. retici tabakalarnn temsilcilerinin Kongredeki talepleri hayata geirildi. Buna gre, 1924te Bankas, 1925te Sanayi ve Maadin Bankas kuruldu. 17 ubat 1925te tarmn zerindeki Aar Vergisi kaldrld. Tarmn rahatlamas salandysa da, sonular itibaryla bakldnda devletvatanda ilikisinde iftinin yeri belirsizleti ve ileriki yllarda edilgen konumunun temelleri atlm oldu. 1926da karlan Medeni Kanunda miras hukukunun toprak veraseti ksmnn sonradan yaplmak zere ak braklmas ve son yllara kadar bir daha ele alnmamas, topraklarn ekonomik olmayan kk paralara kadar blnmesine, verimsizlie ve ge yol amtr. 1927 Nfus Saymna gre 80 bin ii grnyordu. Osmanl Devleti dneminden kalan 1908 sayl Tadil-i Egal Kanunu ve Cumhuriyet dneminin Takrir-i Skn Kanunu yrrlkte olduundan, iilerin hareket alan genilememitir. 1924 Anayasas ve 1926 Borlar Kanunu liberal grl olmakla birlikte, alma hayatyla ilgili hkmleri uygulanmamtr. Bu; dnemin snfsz toplum ideolojisine balanan, ama ekonominin iyi durumda olmamasyla da ilgisi bulunan bir uygulama olmutur. Meslek birlikleri devam etmitir. iler alma sreleri, cretli hafta tatili ve sendika haklar istemilerdir. Tccarlar ise liberal politikalara ramen korunmay istemilerdir. Sava srasnda yabanc sermaye, sava sonrasnda ise nfus dei-tokuu srasnda gayrimslim zengin tccarlar Trkiyeden ayrldlar. Ticaretin desteklenmesi gndeme geldi. Lozan Antlamasyla 1929 ylna kadar taahht edilen dk gmrkler iin sre sona erince gmrkler ykseltilmitir. Bu dnemde grld gibi, fiilen karma ekonomi uygulamas sz konusudur. 1930-1938 Devletilik Dnemi: 1926 ylnda ABD ve ngiltere tarm mallar ithalatna kota getirip kendileri ihracata geince, sanayileme ncelik listesinde en n sraya geti. 1929 Byk ktisad

685

Buhran, tm dnya gibi Trkiyeyi de etkilemitir. Kamu mdahaleleri gerei artnca yeni bir politika gerei de ortaya kt. Ayn yl gmrklerin ykseltilmesi hakknn da kazanlmasyla kapallk dnemi balamtr. 1930 ylnda Trk Parasn Koruma Kanunu kt. zel kesimin giremedii alanlar iin Devlet giriimcilii ve nclne dayal devletilik politikas benimsendi. Ayrca, deiik kanun maddeleriyle devletin i ve d ticarette fiyatlar zerinde tam denetimi kuruldu. Yrrle konulan I. Sanayi Pln (1933-1937) ve II. Sanayi Pln (1938-1942) ile paralel olarak hazrlanan I. Meslek Eitimi Pln (1933-1937) ve II. Meslek Eitimi Plnndan (1938-1942) ilk Sanayi Pln ve iki Meslek Eitim Pln uyguland. Bu dnemde iilerin yetitirilmesine byk nem verildi. Bir yandan, geleneksel kar-kalfa-ustalk devam ederken, kamu fabrikalarnda i yerinde dzenli meslek eitimi ve i banda uygulama dzeni getirildi. Yetien insan gc arasndan fabrika kendi iilerini setiinden dierleri evrede kendi ilerini kurup fabrika dahil evreye i yapmaya baladlar. Halen mevcut belli kentlerde kk sanayinin nvesini oluturdular. Bu dnemde artan ii ve mstahdem says karssnda, devlet bir yandan ii ile iveren arasndaki alma ilikilerinin uyumlu bir ekilde dzenlenmesine, dier taraftan kalknmay engelleyecek uyumazlklara mdahale etmeyi mill karlar asndan bizzat yrtt.68 1961 Anayasas: i haklarnn ve sosyal hukuk devletinin Anayasaya girdii dnemdir. ok miktarda sendikann kuruluu ve kamu kesiminde olaanst cret zamlar, hem KTlerin devlete yk haline gelmesi hem de verimlilik art salamadan alnan cretlerin maliyetlere getirdii yk iktisad sorunlar dourdu. Ekonominin istihdam artrc projelerden kanmasna, etkin kullanlamayan dzeyde teknolojilere veya kaytd ekonomiye kaylmasna yol ald. Sendikalar, ideolojik kamplara blndler ve anariye karmaya baladlar. Bu durum 12 Mart 1971 Asker Mdahalesinin sebeplerinden biri idi. i haklarnn, ekonominin deme gcyle badatrlaca bir lek konulmadan siyas amalarla uygulamaya geilmi olmas, yeni ekonomik ve sosyal sorunlara zemin hazrlamtr. stihdam yaratma gl bulunan bir ekonomide, yeni i imkanlarnn almasnn sosyal siyasetin sevk ve idare edilememi olmasna bal olarak ok snrl kalmas, Trkiyenin isizliin artrmasndaki en nemli etkendir. Sanayi toplumu fikrinin balca gstergesi olan verimlilie bal cret sistemlerine

geilememitir. Bu durum, i gc piyasasnn oluamamasna, meslekli i gc olumamasna, yksek vasfl meslekli i gcnn doru yerde istihdam edilmemesine, geni bir asgari cretli kesimin meslekte ilerleyemeden almalarna yol amaktadr. 1983-1990 Serbest Ekonomi Dnemi: Serbest ekonomiye geiin en nemli elikilerinden biri, asker bir siyasal dnemin yasaklarndan faydalanarak, ihracat art politikasn ii cretlerinin

686

kslmas politikasna oturtmasdr. Sendikal haklarn kstll, daha sonra yozlatrlmas, isizlikle birleince ii haklarnn nemini azaltmtr. Eitim: Tanzimat Dneminde, geleneksel dini okullara ilave olarak bir yeni kanal olarak Bat tarz okullar alyordu ve misyonerlerin Hristiyan Osmanllar iin atklar yabanc okullar kanal bulunuyordu. Cumhuriyetin kuruluundan sonra Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim Birlii Kanunu) ile 1924 ylnda Eitim Bakanlna balanan mill eitim sisteminin bir sonucu olarak devlet, din eitimin meruiyetini ortadan kaldrm ve ulusal dzeyde laik-modern eitimin geerliliini ngrmtr. Mill devletin inaas, eitimin merkezletirilmesi ve kendi ulusal sekinliini yetitirmesi birlikte yrtlmtr. Eitimin modernci ve aklc izgide yeniden dzenlenmesi sadece felsef bir ierikli deildir; ayn zamanda eitim aralarn kapsar. Milad takvime, uluslararas saate 1928de Arap harflerinden Latin harflerine geilmesi, Trk dilinin Arap ve Fars etkisinden temizlenmesi ve 1932de kurulan Trk Dil Kurumu tarafndan z Trkenin tekrar kazanlmas. Laiklik yeni cumhuriyeti sekinlerin yetitirilmesini tevik eder. Trkiyenin Osmanl gemii ve sekinlerinden kkten ayrlmay simgeler. Trk dili eitimde mecbur hale getirilmitir. Gemile kopua neden olmusa da, Latin alfabesi ve z Trke eitim, eitimin yaylmasna olumlu katkda bulunmutur. 1927 Nfus Saym sonularna gre nfusun yzde 8.6sn tekil eden 1.1 milyon kii Arap harfleri ile okuma yazma biliyordu. Yedi yan stndeki nfusun erkeklerde yzde 17.4, kadnlarda yzde 4.6s olmak zere toplam yzde 10.5i okur-yazard. 7-12 ya nfus 1.3 milyon olmasna karlk 468 bin renci bulunuyordu. Yksek retime kaytllar 4282 kiiydi.69 Eitimdeki saysal gelime srekli devam etmitir. Okullama oranlar ilkokullarda yzde 100, dierlerinde a nfusunun 80, yzde ellisidir. Eitimin programlar Cumhuriyetin ilk yllarnda tamamen pozitif ve laik muhtevaya geirilmi ve ayn ekilde devam etmektedir. Eitim-retim yntemi klsik, didaktik, otoriter tarzda yksek nitelikle balam, fakat 1950lerde balayan eitim yntemlerinin ve ortamnn demokratikletirilmesi gayretinden henz bir sonu alnamamtr. retmen eitimi ve istihdam, an imkanlarna kavuturulmaya allmaktadr. Dier yandan, kalitenin dmekte olduu, dnyada pekok yerde olduu gibi Trkiyede de ikayet konusudur. Eitimin merkezlemesi ve okul iine kapanmas devam etmitir. Bu durum eitimi hayattan koparmaktadr. 1940l yllardan itibaren eitimin okul iine ekilmesi eiliminden en ok ve merkezlemesi meslek eitimi zarar grmtr. 1987de geilen ifte-eitim (okul-iyeri i birlii) gl bir uygulamayla balad halde, ayn srarla srmemektedir. 1988de hazrlanan Meslek Standartlar dzeni halen kanunlap kurulamamtr. Dier yandan, eitim sisteminin hayata hazrlama boyutu ve hayata k seenekleri giderek zayflam; bir st retim kademesine ynetime eilimi ise giderek kuvvetlenmitir. Bu durum,

687

tektipletirici eilimin sisteme yansmas olarak deerlendirilebilir. renciyi niversite nne yan sistem, giderek Trk toplumunun gen a bunalm haline gelmitir. Trk idaresindeki, bilim ve din arasndaki deerlerin uyumazl varsaym, Trk eitiminde renciye ve topluma hedef verme ve tutarl bir deerler btn ile harekete geirme sorunu yaratmtr. Bu, eitim sisteminin dsal bir sorunudur. Dier bir dsal sorun bilginin sahiplii ile ilgilidir. Trk toplumunun, idaresinin, biliminin, dolaysyla da eitiminin en nemli sorunu bilgi retme konusuna yaklamda yatmaktadr. Tanzimattan itibaren tespit edilmi gerek Osmanl/slam/Dou bilgisinin an gerisinde kald ve bunun almas gerei olmutur. Pozitivizme sarlmann dibinde de bu tehis yattna gre, bilginin ne amala ve nasl retildii, gerekli olan z bilginin nasl retilecei, Trk devriminin birinci sorunsal olmas gerekirdi. Oysa, durdurulamayan bir aktarmaclk ve taklitilik akm balam ve halen devam etmektedir. Bunu rnlere ynelip ynteme ve sisteme girememek olarak yorumlamak mmkndr. Batnn ilerilii yorumu 20. yzylda btn dnyada kabul grmtr. Ancak, ze inen bulgular nemlidir. rnein, Lahbal, Dou toplumlar ilerlemeci bilime (akl bilimlere) ayak uydurma duyarlln srekli devam ettireceklerine, kazanlm bilgilerle (nakl bilgilerle) yetinmektedirler, demektedirler. Bu, Bat karsnda Dounun gerileyiinin sebebidir.70 Trkiye byk bir devrim ve deiim geirmitir; Bat bilimine ynelmitir. Ancak yntem deimemitir; Dounun nakl bilgilerinin yerini Batnn nakl bilgileri almtr. lkenin kendi ihtiyacna uygun akl bilgiyi retmesi ve yeni kuaklara birlikte aktarmas son derece kstl olabilmektedir. Trkiyenin byk sentez sorunu, yaanan hayatta deil, bilim ve bilgiye yaklam konusunda yatmaktadr.71 Yapld takdirde, bilginin sentezlenmesiyle de kalnamayacan, bunun fikri ve felsefi tabanlarda badamasnn doru kaynaklara dayal yorumlarla yaplmas gerektiini, Dou ile Bat arasnda bu ortak kaynaklarn mevcut bulunduunu, banaz pozitivizmin almas halinde, fikre, felsefe ve bilimdeki ortak almlardan, sentez retme ynnde yararlanlabileceini, bu abann Trklerden gelebilecek bir katk olduunu belirtenler bulunuyordu.72 Trk eitim sistemini zorlayan dier bir dsal sorun, dier laik lkelerde yapld gibi, Trkiyede din eitim ve retiminin nasl yaplacann ayr bir dzenleme ile tanmlanmam olmasdr. Normal vatandan din eitim almak deil, sadece dinini iyi renebilecei yer olmaynca eitim sistemi bask altna girmektedir. Dardaki yetersiz, balang niteliindeki kurslar Mill Eitim Bakanl denetimindedir, ama sk sk devlet mdahalesi ile karlalr. Kurslar yetersiz olunca yasa d eitim-retim talebi artar; bunu denetim altna alrken, genellikle Mill Eitim Bakanl programlarndaki Din ve Ahlk Bilgisi derslerinin nitelii ykseltileceine bunlara da phe ile baklmaya balanan ve nitelik daha da der. Bu ksr dngy krarak halka doru din bilgilerini aktarmann dzenlenmesi siyasal vaat konusu haline gelir ve laiklik ilkesinin zedelendii tartmalar balar.

688

Dier yandan, din hizmetlerine acl din grevlileri yetitirmek amacyla 1948de ok partili rejime geerken alan mam Hatip okullarnda din dersleri daha tatminkr grld iin bu okullara talep artar. Bunun nn kesmek iin eitim sisteminde tkanklklar ve maduriyetler oluturulur. Esasen bir rejim ve insan haklar mevzuu olan bu sorunu MEB araclyla konjonktrel ynlendirmelere tabi tutmak, eitim sisteminde salkl deiimi engellemekte ve eitim sistemini istikrarszlatrmaktadr. Sosyal Tabakalamada Son Durum II. blmde akland gibi, ekonominin verimlilie, kamunun ve siyasetin liyakate dayal almamalar nedeniyle; Trkiye, konumlarn iktisad almadan ziyade ekonominin istikrarszlnn yaratt frsatlarla dzenleyen, eitli kanun maddelerinden yararlanarak -memurlar, iiler gibikonumlarn koruyan, bir ksm ise ekonomide vasflarnn karln tam bulamayan orta ve orta alt kesimleri oluturan tabakalar ve bunlarn katmanlarndan olumaktadr. 1960 sonrasnda iilerin kavutuu ekonomik refah, onlar sosyal tabakalama piramidinin ortasna ekmitir. Sosyal refah yakalayan bu snf, ocuklarn istedikleri yerlerde okutabilmi, bunlar kazandklar konumla evre ailelerini de piramidin yukarlarna tamlardr. Trkiyede 4 milyon civar sendikal ii olup bunlarn ounluu kadndr. Sosyal tabakalarn tespiti iktisad llerin yan sra hayat tarz, eitim seviyesi ve snf bilinci gibi ltlerin de hesaba katlmas ile mmkndr. Sanayi toplumlarnda orta snf aydnlar, serbest meslek sahipleri, avukatlar, doktorlar, gazeteciler, retmenler, kamu ve zel kesim memurlar, iletme idarecileri, mhendis, teknisyen, vasfl ii, esnaf, orta byklkte toprak sahipleri ticaret erbab zanaatkrlar meydana getirirler. Trkiyede de benzer meslek mensuplar orta snf tekil etmektedir. Ancak gl deildirler ve gelir dalmndaki yerleri gittike bozulmaktadr. Orta ve altndaki tabakalar arasnda sosyal hareketliliin tam ilemesine ramen, sanayiciler, rant ile geinenler, medya patronlar, kazan kayna belirsiz byk zenginlerin tekil ettii sosyal konum tabakas hviyetindeki yukar tabakalarda, duraan bir konumunu koruma gze arpmakta, hatta baz tabakalarda kastlama eilimleri sezilmektedir. Tam olarak ferdiyeti bir hviyet kazanan toplum bu tabaka ve zmrelerin hakimiyetine girebilmekte, bu hakim zmre veya tabakalar ise sk sk yer deitirmektedirler. Son duruma gre Trkiyede sosyal yap yle grnmektedir: * Sanayici, byk para sahibi rantiyeler, medya patronlar, bankerler, kazan kayna belirsiz zenginler, devlet ricali vb. * Yksek memurlar, orta apta iletmeciler, askerler vb. * Avukatlar, doktorlar, gazeteciler, banka iletmeleri, kamu ve zel kesim memurlar, esnaf, byk toprak sahipleri vb. * Sendikal vasfl iiler, retmenler, dier devlet memurlar vs.

689

* Kyller, iftiler, tarm iileri, atelye iileri, kk satclar, i yeri hizmetlileri, rak, kalfa vb. * sizler, yoksullar, byk ehir varolarnda oturup ayak ilerinde alanlar vb. Cebeci, Cemiyetimiz bu hali ile gayrisabit cemaati yap zellii gsteriyor demektedir.73 Kimliin Oluumu ve Bugnk Alglan Trkiyede kimlik tartmalar Cumhuriyet ile yattr. Cumhuriyet kurulduu andan itibaren bir kimlik sorununa sahip olmutur. Osmanl kimlii ile Cumhuriyet kimliinin teorik dzeyde farkllamas, yaanmlk dzeyinde bir kant bulamamtr. Bu da kimlik sorununu daha da arlatran bir ge olarak, bugnk siyasal atmalarmzn nemli atlaklarndan birini oluturmay srdrmektedir. Baz kesimler, uygarl yalnzca dinsel unsuruna indirgeyerek, yapay bir Dou-Bat ztlamas yaratmakta ve tamamen yoktan var ettikleri bu ztlamann aynasnda Trkiye iin siyaset retmektedirler Yabanc bilim adamlarnn Osmanlya ynelik aratrmalar ise, hem Batda bu konuda olumu n yarglardan hem de oryantalizmin uzun bir sre iinde oluturduu reflekslerden nasibini almaktadr Geriye tek bir yntem kalmaktadr: karlatrmal tarih yntemi Trkiyede ise, asl kimlik bunalm, 1960 asker mdahalesinin ertesinde ortaya kan siyasal ve toplumsal ilikinin iinde meydana gelmitir.74 Trk Kimliinin e Dnk Oluumu ve Bugnk Bunalm Kimlik sadece bir hissiyat deil, bir varolu biimidir. Bir byk devletin paralanmas srasnda yeni anlamlar yklenerek byyen millet uurunun hedefi yeniden ina edilecek bir devletti. Bir yanda yeni devlet rgtlenmesinin yaplmas, bir yanda toplumsal bilincin mill devletle balantl olarak yerlemesi, bir yanda da kimliin yeniden ve yeni olarak kurulmas grevleri vardr. Bir mparatorluun muhafazas grevi ile fazlaca yklendii iin milliyetilik akmnn ykselmesinin evre lkelere nazaran ok ge olduu Trkiyede, Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte mill kimliin oluturulmasnn ele aln ze dn demeci olan bir zgn yaklama sahiptir. 20. yzyl ortamnda, Trk toplumu birok yeni artla kar karyayd: Milliyetiliin ahlann toprak genilemesini durdurmu bir devletin snrlar iinde salayp ynlendirmek, ok unsurlu bir toplumda yaamaktan tek mill unsur etrafnda rgtlenmi bir dzene gemek, sosyo-ekonomik ve sosyokltrel kalknma tekini oluturarak kendini tanmlayabilmek amacyla, idare de ve toplum da dmanlklar vurgulama yolunu semedi. Oysa, o srada, Orta Douda, Balkanlarda, Kafkaslarda, Dou Avrupada dmanlklar vurgulayan bir milletleme ve mill kimlik aray sryordu. zellikle,

690

Yunanistan ve Ermenistan bu amaza dtler; evre lkelerin tm kayrmalarna ramen halklarna bir ufuk veremediler. Yunanistan Avrupa Birlii ekip almasayd, hl kimlik aryor olacakt; yine bile eski tutum ve davranlarndan kurtulabilmi deil. Trkiye ise, kendi zdeerlerini tekrar kefedip ycelterek bir ksmn yeniden yorumlayarak nce kendini tanmlama sonra tekilerini dolayl olarak tanmlama yolunu seti. Bu bir yn ile mparatorluun asl sahibi olmasnn getirdii merkez olma ruhunun sonucu, bir yn ile eski gebe Trk geleneinin yeni artlar karsnda taknd olumlu uyum tutumunun sreklilik gstermesi ile ilgili; bir yn ile de Asya, Orta Dou, Dou Avrupa ok kltrl ortamlarnda yllarca geen ortak yaayn getirdii insana bak, hogrnn derinden yerlemi bir gelenek oluu ile ilintilidir. Bu bir kendini yeni artlar karsnda ihtiyalar ve gl yanlar ile yeniden kefetme, bu amala ortak kararlar belirdike toplumsal i denetimi sklatrarak toplum asndan nemli ortak tavr al yaygnlatrma, da duyarl antenlerini altrarak kendisi iin kabul edip etmeyecekleri belirleme ve harekete geme srecidir. Kabul etmeyeceklerinin toplumsal ve kltrel varln ortadan kaldrmak sz konusu deildir. Msamaha esastr. Bunu, ii sk etli, d ince geirgen kabuklu bir meyveye benzetmek mmkn. Yine Trk dzeninin esas olan denge ilkesi: zdenetime ve da duyarl toplum dengesi insan ve toplum kolay uyum gsterebilir yapda, ama asla tavizkr deildir. Cumhuriyetin kurulduu yllarda, modern toplumun inaasna balanmam olmasna ramen, toplumda yeni Trk kimliini alglama daha kuvvetliydi: nk bir varolu sava zaferle sonulanm ve byle bir varolu biimi ile dnya karsna klmt. e dnk olarak eit vatanda, arkasndan siyas haklar ve iktisad kalknma ile kendini kantlama gerei srada bekliyordu. Kimliin milliyeti dayanaklar zerinde yapt deerlendirmelerde n anti-emperyalist ve anti-kolonyalist ierii olmakla birlikte, milliyetilik ilikisinin son derece zayf, olduunu ifade ederek Kemalizmin gelenein zerine tarihsel sreklilik iinde ina olunan millet dncesini bir yana brakarak, modern politik toplumun inasndan yana tercih yaptn, bu nedenle de yurttalk ilikilerinin kurgulanmasna nem verdiini belirtiyor.75 Oluan kimlik bunalm, bir meruiyet ve katlm bunalmndan domaktadr. Tabana indirilemeyen ekonomi ve siyaset nedeniyle, st kimliin paralanmas ve nemsizlemesi yoluyla alt kimlik, kltr politikas veya artlara gre yeni oluturulan kimliklerle siyaset yaplmaya ve merkezin kaynaklarndan pay alnmaya allmaktadr. Kltre dardan verilen mesaj, bu sistem bunalmn kimliklerine balamalarn ve kopmalarn tevik ediyor. Ancak, sistemdeki herkes ayn veya ok benzer katlm sorunlaryla kar karyadr. Deerlendirme ve Sonu Bat dnyas olgunun seyriyle, Trkiye gibi pekok lkede kurgu etkisiyle modernlemeyi yaad. Modernleme serveninde dnya nereye geldi? Trkiye nereye geldi?

691

Bakaldr ideolojisiyle, deerlerin ve geleneklerin hayat alanndan karlmalar, bugn Bat dnyasnda modernizmin bunalmna dnmtr. Teknoloji tek bana dntrc ge olarak ie kart zaman, kitlelere hareket ve doygunluk, kiilere mutsuzluk getiriyordu. Bu bunalm 1970lerde ahlk ve kltr bunalm olarak tanmland. 1980lerde yeni muhafazakrlk ykseldi. Batllar, denetim altnda tutulabilir bir modernleme modeli ihtiyacndan bahsetmeye baladlar. Teknoloji veya dier muhteva deitiinde medeniyetin kltr zerindeki ifsat edici etkilerini ayklamak zere gelenek karar mevkiinde olabilmeliydi. Devlet piyasaya ve kamusal alana brakt alanlara mdahaleden ve kamusal alana brakt alanlara mdahaleden geri durduu gibi, geleneksel rgtlenme de kalkt iin, yeni giren unsur, pekok tahribata sebep olarak sistemi etkileyebiliyordu.76 Bugn Batda; kltrn boyutu olan bilim/bilgi, ahlk ve sanat modernlemenin doal ak ve bunu onaylayan felsefeler eliinde birbirinden ayrlmtr. Kimisi evrensel alanlar, kimisi zerk alanlar oluturduu iin rgtl sosyal sistemde sahipleri bulunmamaktadr. Toplumlarn deiime tepki gsteremez duruma dmelerine yol atklar kans yaygnlamaya balamtr.77 Yeni muhafazakrln ykselii 1980lerde olmutur. Yeni muhafazakrlk, doa ya da gelenek lehine, dnm kltrn (modernlemiin) olumsuzlanmasna dayanmaktadr. Modernliin Avrupa merkezli alglan dierinin kendine zg bir biimde de olsa moderlemesine izin vermeyen, dolaysyla moderniteyi kendisi dnda olumu imkanlar kullanmaktan mahrum brakan bir kavraya yol amaktadr. Modernitenin Batda baarl olmu rntlerinin dnyann dier blgelerinde de (aynen) uygulanmasn ngren tez, maalesef geerli olamamtr Modernitenin baarszl tarihsel bir olgudur, evet ama bu, modernitenin btn imkanlarnn tketildii anlamna gelmez,78 demektedir. Modernlemenin btn dnyada baarszla uramasnn sebepleri genel ve zel olarak iki ynl olabilir. Genel sebep, dnyann bir blgesinde (Bat Avrupada) meydana gelmi bir dnm mkemmel ve evrensel sayp herkese uygulanma dncesi sonucu kullanlan yntemlerde aranmal. zel sebepler ise, her lkenin bnye zelliklerinin farkl sreklilik ve deiim ihtiyalar ve esneklikleri gstermesi nedeniyle bilgisiz veya amal yaplan mdahalelerin duraklama, sapma, kopmalara yol amas ile ilgilidir. Kurgu boyutu baz lkelerde tuttu, ama snrl, akll, danlm kararlarla. Bu srete, kltr mhendisliinin mmkn olmad grld: amzda kleletirme mmkn deil, pazarlatrma karlkl pazarlamaya, hatta ok ynl ortaklklara dnyor. Bu, teknik bilgi taban sahiplii ve her kltrn yaplabilecei zgn katklarn ne kard. Trk modernlemecilii, eitim yoluyla modern ve zgn insann yaratlmasn esas almtr. Mustafa Kemal, milletin acl bir varlk olarak geliebilmesi iin radikal modernci bir siyaset izleyerek btnletirici st kimlik (vatanda, yurtta) kurulmas zerinde younlamtr. Bata sosyal ve kltrel alan olmak zere, iktisad ve siyas alanlar devletin vesayeti altnda kurgulanmtr.

692

Dnya uygulamalar asndan baklnca, Trk rnei, topluma braklmam denetim altnda bir deiim tasarm niyetiyle balamtr. Ancak, ok geni alanlara reformculuun yaylmas, kltr zerindeki denetim devlet elinde de olsa derin reformlar, yine ayn ekilde modernlemenin toplumu datmas sonucunu vermektedir. Trk rnei, sadece tasarlanm deiim hedefinin deil, toplum bnyesinin de dikkate alnmas gereini uygulama sonular ile gstermitir. Mill devlet kurgulanrken, kltrel hedefi verilmesi daha kesin bir hedefi ve stratejiler daha ince ayar gerektiriyordu. Trk toplum tasarmnn hedefi, Mslman bir toplumun Batyla sentezlenerek yeni bir acl sentez retilmesi miydi? Bu sorunun cevab ak deildir; dolaysyla hedef net konamamtr. Uygulama, modern kamusal alann kurgulanmas ve bilimsel dnce ve idare ile yaylarak tm toplumu halka halka sarmas beklentisiyle yaplm, inan ve geleneksel ahlk kiilerin zel alanlarna terk edilmitir. Devrinin kendi ahlkn yarataca ve dnce tutarll yoluyla zel alan da kavrayaca midedilmitir. Bu nedenle, Trk Toplum Tasarmnn yarm olduu tartlr. Tasarm tartmak istemeyenler, sa iktidarlar dneminde dinin tekrar kamusal alanda grnr olmasnn ve sentezleme yoluyla modernleme araylarn Tasarma tehdit saymlardr. Dier yandan, Tasarmn uygulanmasnda din ve ahlk boyutu kamusal alan dnda kalnca, mill devlete milli hedefler vermek gerekiyordu. Trklk, st kimliinin kurulmas kavrayc-kapsayc aralarla yaplmtr. Bunun yannda Trklerin Orta Asyadan Avrupaya yksek deerler etrafnda hrmanladklar kltr birikimi ve fikri deerler yorum kazanm, Trkln kkenleri ile balanmtr. Cumhuriyetin kuruluunda nemlidir. Atatrkn lmnden sonra, 1940larda, Trkiye Cumhuriyetinin kltr politikasnn Trklk emsiyesi altndan karlp Yunan ve Roma kltr emsiyesi altna konulmaya allmas, Trk Devrimini ikinci bir deerler dizisinden de mahrum brakma anlam tamtr. Yunan ve Roma, slm kltrnn ok eskiden sentezleyerek nce zmsedii, sonra gelikin haliyle Batya ihra ettii bir alt akm iken, 20. asrda Trklk gesi ikame etmesinin istenmesi, hem mill devlet kavram iin hemde ok kltrll kavrayc Trk kltr deerlerini dlayc olacandan Batl anlamda etnik ayrmcla ak olacanda mill deerler sisteminin kurulmasn aksatmtr. Bugn halen bu ikilem yaanmaktadr. Bu alma, tarihi ak iinde, Cumhuriyet dneminde Trk toplumunu verili tasarma gre izlerken, topluma ileriye ynelik alm verici boyutun-siyaset, ekonomi, eitim-topluma ne dzeyde alm verir hale geldiklerine bakmay amalamtr. Zira, bu ynler bir yandan kurgulanrken, paralel olarak toplumun kendi yorumlarn reterek ilerlemesini dinamiklerini ilerinde barndrrlar. lk kurguland dnem itibaryla; yeni Trk toplumuna ve Trk insanna ara kazandrmak ynyle bir siyasal alan veya bir ekonomik alan ngrlmemiti. Snfsz toplumun ortak siyasal ve ekonomik amalar dorultusunda hareket ve retim iinde olaca ngrlmtr. Eitim ise toplumsallatrc/artlandrc ve ilevsel/hayata hazrlayc boyutlarndan ilki iin aklclk politikasyla yntem deiikliine uratlmtr. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu dnrken zafer aamalar koymutu. Cumhuriyet iln edilince, Asker zafer salanmtr, imdi sra iktisad zaferde! demitir. Asker zaferi, diplomatik zafer izledi; Lozan Antlamas ve dier antlamalar yapld. Devletin kurulmu olmas, yeterli zaferdi.

693

Bir i idare zaferi, bir siyasal zafer aranyor muydu? Pek deil. Yurttalar arasnda kurulacak yeni medeni balar iin kamusal alann tasarlanmas ve eitim zaferi arand. Eitim temel ilkeleri benimsetmekle ksmi bir zaferi gvence altna ald. Ardndan arka arkaya devrimler geldi; Trk toplumunun temel yaay unsurlarn dn olmayan kararlarla ereveledi; gerekli esneklikleri, uyarlamalar salad. Toplumsal davranlarda kk salacaklarndan phesi yoktu. Ancak 1930larda yakalananlar rzgar ve plnlar ile iyi sonular alnd halde, iktisad kalknma yetmiyordu. lm deinde Babakan Celal Bayara Hani iktisad zafer? Acele edelim dedi; gz iktisad zaferde gitti. 1940larda, 1920-1938 aras iin Mustafa Kemal yorumunu geriye dnk duraan bir Kemalizm ideolojisine dntren ve bu gerekeleri dayanak yaparak zmre iktidarn, merkezletirdii iktisad gcn denetimi yoluyla perinleyen sekinler grubunun nisb gc, 1960tan itibaren seeneklerini deneye deneye bugn potansiyel snrlarna ulat. Bunu, toplumda kamu alan veya kamusal alanla ilgili her boyutun en az yarsnn kaytd oluuyla, kaytdnn rettii yeni zm ve dsturlarla lmek mmkn. Blclk korkusuna dayal otoriter ynetim tarzna, her trl blc projeyi bozarak gven veren toplumla bunu snamak mmkn. Toplumun topluma gvensizliinde bulmak mmkn. Kararn kendisi dnda verileceini bildii konularda halkn dank duruunu deitirmeyiinde gzlemek mmkn. Bu sonu, brokrasi eliyle otoriter modernletiriciliin kavramsal ve ilevsel elikileriyle ilgili. Modernlemenin demokratikleme boyutunu erteleyen otoriter laikilik toplumun kendini devleti yoluyla rgtleme gc olan siyasal modernlemeye alan amamakta; toplumu seksen yldr yeteri kadar gelimemi kabul ederek iktidarn sahibinin devleti kuran g olmas gerektii kansyla, iktidar gcn ve kaynaklarn elde tutma ncelii, toplumun retim gc olan iktisad modernlemenin alann kstlamaktadr. Toplum sahip olduu potansiyel kaynaklarn ok altnda retim yapabilmektedir. Siyasal ve iktisad faaliyet iin alma kanallar dar olduka, resm alann dnda kendine almlar bulmaya alrken toplum kimi zaman dahi, kimi zaman aresiz kimi zaman adl yeniden retir konumda grnmektedir. Kimlik sadece hissiyat deil, bir varolu biimidir. Trk kimliinin, iktisad ve siyas alanda baarlar kazanacak frsatlar olmad srece, temeldeki bunalm devam edecektir. Siyasal ve iktisad alm kazanma imkan az olduka, ancak eitimin en bata kurulan an rasyonel yntem ve tekniklerine dnk yaps sayesinde toplumun yrmesine yava da olsa, yetebilecek bir dnce dzeyiyle laikleme ve demokratikleme sreleri devam etmektedir. Modern iktisad almn dar, modern siyasal almn tkal olduu bir ortamda yetersiz de olsa eitimin sunabildii alm modernleme ynnde bir ilev grmektedir. Bu imkanszlklar ortamnda halkn kard yorum ve sonular 1940 ablonuna oturmayabilir, ama bu mutlaka yanl yaplm olaca anlamna gelmeyebilir. 1930lardan itibaren Atatrkn Toplum Tasarm dar gelmeye balamt. Siyasal boyutunun tamamlanarak bu tasarmn yeniden yorumlanmas iin Demokratik Trk Toplumu Tasarm, zlenen kalknma iin de Trk Sanayi Toplumu Tasarm devreye girmitir. Eer bunlarn tm birden baarl klnabilirse, Trkiye acllam olacaktr. Yeni boyut kazanma hareketlerinin, Atatrk Tasarmnn

694

bozulmas olarak alglanmas, bir yandan paralanma yaayan Trk siyasetini, dier yandan oulculuktan uzaklatran totaliter (yasak) bir zihniyeti yaymaktadr. Trkiyeye bir ideoloji brakmadn bildiren Atatrk, Trk milletinin bu adaki ihtiyalar ve zorluklar karsnda hangi ilkeli esneklikleri bulurdu? Bunun dnlmesi zaman. nk, Trkiye hem kresellemeden pay almak hemde hzlandrlan Trkiyeyi istikrarszlatrma projesini durdurmak iin millet-devlet birliiyle kma ihtiyac iindedir. Bunun aksi, ierde ynetim bunalmnn koyulmasna, darda tavizler sarmalna teslim olmak anlamna gelecektir. Dier yandan, her sorunun sebebini de zmn de eitime balayan entelektel kolayclk, bir miktar Trk pozitivizminin etkisinde bir yorumsa da, toplumun iinde hareket etmekte zorland sistemin iyi anlalamamasyla ilikili. Bir toplumun gelecei demek olan eitimi, iinde yer ald lke sisteminin bir paras olarak deerlendirmek ve katabilecei dinamik gc yle lmek yerinde olur. Bu nermede, eitimin tm toplumu aarak, bireyin kiiliini ve diman bamsz bir malzeme olarak ideale yakn ekillendirebilecei kabul var. Oysa eitim; kaltm-evre-eitim geninde yer alan ve kiinin hayatndaki arlklardan ancak birisini oluturabilen, dier ikisini etkilemeye alan bir etken. Baz dzeylerde ve ortamlarda etkinlii biraz ykselebiliyor. Grev olarak, eitim toplumun arad insan yetitirir. Eitimin etkili olmas, evre toplumla ilevsel ve manal bir uyum iinde gelecei grebilmesine baldr. Toplumun kltrleme ve toplumsallatrma ilev aile yannda eitim sisteminde yer aldna gre, sreklilik adna geleneksel kltrden nelerin tanacann, deiim adna toplumun yeni ileri hedeflerinin neler olacann bilinmesi gerekir. Zira, her toplumda sreklilik ile deiim birlikte yer alr. Bunlarn bir ksm bilinmiyorsa, eitim bilinen birka tanesine indirgenme tehlikesiyle karlar, istikrarszlk yaratr veya toplumdan kopuk bir dnya yaratabilir. 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanunu ile esasa, Kalknma Plnlar ile gelecee ynelik hedef olarak verilen hususlar, halen uygulamaya aktarlabilmi ve sisteme nfuz edebilmi deiller. Bunun belli bal iki nedeninden biri, ocuu/genci toplumsallatrmann birinci ilevi olan hayata hazrlamann ama ve hedeflerinin, dier bir deyile, toplumun bireye hangi iktisad ve siyas alm vermekte olduunun aka grlememesi nedeniyle belirlenemiyor olmasdr. Dier bir deyile, nasl bir siyasal ve ekonomik insan yetitirilecei konusunda rnek alnan oulcu toplumla Trkiyenin toplumsal ve ynetsel talepleri arasnda boyutlu bir uyumsuzluk bulunduuna dikkat ekilmelidir. Dieri, yapsal bakmdan Trk eitim sisteminin de, tm kamu ynetiminde olduu gibi giderek merkezleme ve kapanma eilimini srdrmekte, deiimi zmseyememekte ve otoriter eitimi yeniden retmekte oluudur. Bu iki neden birbirini besler niteliktedir. Esasen, Trk kamu ynetiminin uygulamalarnn yn ile eitim sisteminin ktlar topluma paralel iletiler vermektedir. Hayata alm dar olan bir ufukla toplumun geleceini ekillendirecek zgr bireyi yetitirilmeyi beklemek gtr. Trk eitiminin oturmu pozitivist ve laik mfredat deiimi iselletiremeyecek duraanlkla devam ettiine gre, eitimde niteliin ykselmesi, toplumsallamann derinlik kazanmas anlamnda deil, baz teknik bilgi ve becerilerin ilerletilecei anlamnda olabilir, ki bu da teknik dzeyi dk bir ekonomide isizlii ya da acllk adna toplumdan kopma eilimini

695

glendirir. Nitekim, igc bu eilimlere girmi bulunmaktadr. Bunun anlam, dk gelir dzeyli bir toplumun eitime aktarabildii snrl kaynaklar bu bileimdeki bir eitim ierii ile parasz eitim iin kullanmas halinde, eitime yatrm isizlie, verimsiz alma nedeniyle kaynak anmasna veya fakir Trk halknn kaynaklaryla zengin lkelere insangc hazrlamaya hizmet etmektir. Bu durumda, eitimin kazanaca teknik dzey ile vnmenin ne anlam kalr? Toplumla yaamann tecrbelerini kltr ve canl zekasyla yorum ve zmlere ulatran yeni taban hareketi yannda, Trkiyede kesimli bir canl aydn kitlesinin varl, kiilerin kendi kendilerini gelitirmeye devam etmelerini tevik eden modernletirici aydn ncl geleneinin yannda bununla uyumlu eitimin sonular da gzlenmektedir. mam-hatip okullar dahil, tm eitim programlar pozitivist eitim gryle hazrlanm olduklarndan bireycilik, aklclk ve eletirel dncenin gelimesi g olmamaktadr. Sistemsizlik nedeniyle sorumlu bireycilik yerine sorumsuz karclk, kum tanelerine dalmlk artmaktadr; ama bu kadar girdi bile lkenin kesimli ve olduka canl fikir hayatn da beslemektedir. te yandan, eitimin toplumsallatrma boyutu, iinde yer alnacak toplum iin rgtlenebilme veya rgtlerde ilev kazanabilme davranlarnn kazanlmasyla ilgilidir. Oysa, gr birliine ulama, harekete geme, rgtlenme ve dzen kurma glklerinin en fazla yaand alanlarn aydnlarn younlat alanlar olduu gzlemlenebilir. Konu toplumda ilev grmeye geldii zaman ortaya dalma kmaktadr. rnein, her konuya zm neren niversiteler, bugne kadar bir niversite tekiltlanmas nerisi ortaya koyamamlardr. Cumhuriyetten beri, toplumun aama yapma ihtiyac iinde olduu bir gerek. Resm syleme de intikal eden aamal toplumsal dzlemlerin amalarnn gerekleebilme durumuna bakldnda, cumhuriyetilik hari, pek aznn kamu ynetiminin ve eitimin gndemine girdii grlmektedir. Cumhuriyetin benimsenmesi ve kurucularn ngrdkleri bilimsel/pozitivist yntemlerin o gnk yorumu Trk eitiminin temel ilevi olarak devam etmekte ve en iyi ileyen ksm durumunda bulunmaktadr; ama otoriter eitim yntemleriyle edilgen vatandan olumasna da katkda bulunmaktadr. Cumhuriyet ve Atatrk ilkeleri tam benimsenmi olmakla birlikte vatandalk davranlar tam kazanlabilmi deildir. Atatrkn lmnden sonra, eitimde nitelie ynelik iselletirilmi sosyo-kltrel davran deiimi ve geliimi mmkn olmamtr. Yaplan dzenlemeler sistemde bir sre yzeysel yaayp aslna dnmektedir. Eitimdeki bu temel eilimin, 1940lardan itibaren gereken demokratikleme ve zellikle 1950lerden sonra gereken kalknmaclk ruhu aamalarnn toplumca zmsenememesinde rol olmutur. Demokratik eitim yntemleri hayata geilememi, faal yurtta fikriyle insan yetitirilememitir. Meslek eitimi kalknmann ihtiyac olan retken ve mteebbis insan yetitirme fikriyle hayata dnk bir sreklilik kazanamamtr. Bu defa, kresellemenin ulusal dalma anlamna gelmemesi iin, demokratiklie dayal yeni toplumsal beceriler kazanm, alt sektr retim ve pazar becerilerini lke boyutunda rgtlendirerek ulusal rekabeti stnlklerle d rekabete girecek bilinte yaratc, retken ve mteebbis insan rnei gerekmektedir. Trk eitimi artk kanlmaz bir nitelik devrimi eiindedir. Kreselleme demokratik

696

ve retken davranlar zerine oturacaksa, mevcut eitim ynetimiyle bu dzleme srama yaplabileceini ummak g. Trk toplumunda rgtlenememe sorunu had safhadaysa, bunun eitimde renilmi tutum ve davranlarla ilgili ksmn, toplumun ve idarenin yeniliki ilevsel zmleri kabul etme esnekliinden ayrtrarak deerlendirmek gerekir. ncelenen toplum sreleri, toplumun idaresini elinde tutan ynetici sekinler zmresinin, baz ortaklklara da girerek kendi rgtlenmesinde kesimli hale gelmi olmasna ramen, ynetim erkini ve kaynaklar denetlemek uruna topluma yeniletirici unsur yaklatrmama tepkisinin halen gl devam ettiini gstermektedir. zm, Trkiye iin hem d tehdidin, hem de frsatlarn ok artt bir devreye girildiinin ve bu tehdidin ynetimi hedef almakta olduunun idrakinde olarak, kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi gereinin nce kendisince kabul edilmesi, siyasetin halk ierecek ekilde, kamu ynetiminin ise halkn hizmetinde olacak ekilde reformuna balanmas; halkn ise devlet iin fedakarlk yapma tutumunu, kendi iin ve toplum iin retim yapma, ihracata ynelik ulusal rekabeti stnlkler elde edecek ortam ve eitimi talep etme davranna deitirmesi gerekecektir. Bunlarn lkenin i gc tarafndan uzun vadeli ihtiya ve hedeflere ynelik ele alnabilmesi iin bilimle halk katlmn biraraya getirecek sivil toplum kurulular kullanlmaldr. Bunun smarlama yolla olamayaca apak. Bir yandan yukardan aaya bu iradeyi talep ederken, bir yandan da mevcut hareketi izlemek gerekir. Bugn hogr toplumun gven eksikliinin temelleri bu st ve stn deerler sistemlerini kaldrp, yerine en azndan st deerler sistemi nermemekle ilgili. Batllama ve bat deerleri sylem olarak varsa da, onun st deerler sistemi olan liberal demokrasinin kurumsallamasna yol verme anlamnda fiiliyata geirilememitir. Kemalist, slmc veya sentezci milliyetiler, iktidarn anlamaya dayal bir biimde oluturulmasnn salayaca meruluk yerine, kendi muhayyel cemaatlarn arasal ve stratejik iktidar ele geirerek (oluturma ve) uygulama aray iinde olduka, iktidarn katlmc-demokratik zeminde merulatrlmasndan vazgeilmi olmaktadr.79 Bu durumda Bat st deerleri sisteminin Trkiyeye nerildii ama uygulanmad bir ortamda dnya ile btnleebilecek veya Osmanl Devleti tarznda olduu gibi dnyaya kendi nerisini sunacak bir st deerler sisteminden de bahsetmeye imkan kalmamaktadr. Sekinci zmrenin duraan Atatrk, dier kesimlerin slmn Arap yorumlar, mevcut eski sentez veya sosyalist bakaldr araylaryla iktidar alann ele geirme mcadelesini izleyen halk bir deerler sistemi alglayamamaktadr; geleneksel Trk ve Trk slm dnemi adil devlete dair deerler zlem olarak devam etmektedir. Trk toplumu iki tr deerler sistemi arasnda kalmtr: Vaat edilen fakat uygulanmayan, eski ideal fakat bugn yorum bulamayan. Trk toplumunun bugn iinde bulunduu bunalm; srasyla siyasette, ekonomide, toplumda, kltrde ve kimlik alglamasnda kendini gsteren ok boyutlu bir buhrandr. Tabana indirilmeyen siyaset ve ekonomi sebebiyle, st kimliin paralanmas veya nemsizlemesi yoluyla kltr politikas tercihlerine dayal alt kimliklerde siyaset yaplmaya ve merkezin ekonomik kaynaklarndan kar

697

salanmaya allmaktadr. Kimlik bunalm, meruiyet ve katlm bunalmyla katmerlenmektedir. Hzl modernleme/Batllama uruna zihinsel dzeyde yaplan toplumsal zmlemelerin kard tasarmlarn baz boyutlarnn toplumdaki baz srelere yararl ynlendirmeler yapabildii grlyor. Ama buhrann sebepleri, baz modernletirici boyutlarn temel baz unsur ve srelerle ters dmesi ve yukardan aa zorlama yntemiyle uygulandklar iin yozlamalara yol amalaryla ilgilidir. Bu bunalm, sosyal ve kltrel srelerdeki deiimin mahiyet ve zelliklerinin iyi bilinmedii bir devirde, 1920lerde, zellikle kltr unsurlar zerinde ok geni ve ok derin bir ameliyata giriilmesinin nesil sonraya yansm etkileridir. O gn tavanda olumu baz yanlglar bugn tabana oturmutur. Kresellemeyle birlikte, modern toplumlarda modernlik tesi toplum yapsna gei, baz sosyo-kltrel uyum ve yorum salayc reflekslerin niteliklerin modernleme srasnda kaybedildii fark edilmesi, eski kuramlarn eletirisine yol amakta, kltre yaplan mdahalelerin tehlikelerini dile getirilmesine yol amaktadr. Trkiye, henz modernlemedii bir ada yapt mdahalelerin bazlar sonucunda, uyum ve yorum melekelerini kullanamam; bugn ise bunun buhrann dier lkelerden ok daha derin yaamaktadr. Beklenen olumlu sonular ve dl alnamaya alnamaya tavandan konmu kural karsnda halkn yozlaan tutumuna iaret edilmelidir. Yurt dnda alrken veya yaarken gsterdii katk ve disiplin, yurt iindeki pervasz karc davranyla kyas kabul etmez ztlkta. Eskilere a d diye olumsuzlanarak hayat alanndan karlan deerler, yerlerine yenilerini koyacak sistemin kurulamam olmas boluk yaratm bulunmaktadr. z denetimi kat, i denetimi cidd olan bir toplumu, kural tanmaz noktaya getirmitir. Ayn kural duyarszl, bizzat bu kurallarn uygulamasndan sorumlu denetim mekanizmalarnn iine de sinmi olduundan, geveyen sistem artk alamaz olmutur. Toplumda kuralszlamann artmaya balad yllar Trkiyede terrn de balang yllardr. Bu ortam kullanlmtr. Terrist taban oluturabilmek iin aresiz ve sistemden dnt alamayan kesimleri iknaya almtr. Yaplan aratrmalar, terre katlanlarn isizlik ve gelirsizlik sorunu olduunu gsteriyor. Yine, yakn dnemlere ekonominin serbestletirilmesi politikalarnn rastgeldii ve bunun uygulamasnn olduka kuralsz bir ortamda getii; serbest piyasann adeta kuralsz piyasa demek olduu mesajlar alnd hatrlanacak olursa, kuralszlama fikrinin iki ynl mevcut olduu grlyor. Sistemin kltrn oluturamam oluu, insann da hemen ayn dzeye deceini, bir sre iin, gstermez. Nitekim, dzen bulununca stn sonu getiren insanlarmz, yaplan kamuoyu yoklamalar ile, ihtiya iinde bulunan kesimlerinde bile yksek deerleri koruma ve iyi gnlere ulap bu deerlerle yaama arzusunu sakladklarn ortaya koyuyor. Dier yandan, yukardan aaya yaplan etkinin tm belirleme gcnn kesin olmayaca da aktr. Aadan yukarya etki olagelmitir. Trk toplumunun bu ynde kullanlan kendine has eitli aralar bulunagelmitir. Bunlarn bir ksm devre d tutularak kullanlamaz hale gelmise bile, kresel ortam toplumlarn ok geni alana uzanabilen baz geleneksel aralarn fel etmise bile, bir

698

ksm

zelliklerde

kendilerini

uyarlamaktadr.

Trkiyedeki

sivil

toplum

hareketi

dnyadaki

rneklerinden farkl zmlerle kma potansiyeli gstermektedir. Bir yandan da, artan nfus, artan ihtiyalar, ykselen beklentiler, toplumu kendi zmlerini retmeye itmektedir. ktisad faaliyetler iin ereve vermeyen, siyasal faaliyet iin alan brakmayan bir yapda, kaytd faaliyet, zellikle son on yldr, alabildiine artmaktadr. Halkn devletin nderleriyle etkileimli dengede durmas gelenei terk edilince, toplumda kopmalar balamtr. Yukardan aa toplum mhendislii sonu vermeyince tam bir kltr deimesi ile aadan yukarya deiimin balamas beklenmelidir. Zira sistemsiz ve biimsel toplumsal ve siyasal modernletirmenin ve rgtsz kapitalist modernleme, yozlamay yolsuzluklara evirince ekonomik istikrarszlk denetlenemez boyutlara gelmitir. Kalknma Plnlarnn gevek uygulanmasnn liberalizme e tutulmas yanlgs sonucu kan tablo uluslararas evrelerin itahn kabartmakta, IMF etrafnda dndrlen fasit daire Trk halknn onuruna dokunmaktadr. Merkezde topluma tavizkrlk yapmak iin esneklik brakmamt. Halkn retmek ve kendi emeinin rnne sahip kmaktan baka gvencesi kalmamtr. Batl anlamda yapsal dnm eilimine girerek dnmn hzlanmas ihtimali yksek grnmektedir. Trkiye u an, Batnn sivil toplum oluumunu yakalad noktada -kendi hayatna ve ka derine hakim olma hareketinin balang noktasnda- bulunmaktadr. Batda, hakim snfn mlkiyet sistemi nedeniyle halka yer kalmaynca kendi zmlerini retme hareketine balamam myd? Trk toplumunun, devletini destekleme ve ynetime sayg gelenei bugn cevap alamyor. Devre dnd, geriye doru tamamland. Gerekeler tketildi; dibe vurdu. imdi, aadan yukarya bir tesirin balamas noktasndayz. Merkezdeki kaynaklara erime zorluu bulunan bu kesimlerden bir patlama ve karmaa bekleyenler, Trk halknn kiilik zelikleri dikkate alnnca hakl olmayabilirler. Byk deprem gibi, seimler gibi olaylarda Trkiyedeki dipten gelen halk hareketinin nitelii kamuoyunca rahata gzlenebilmektedir. Bu gn kendi norm ve kurallaryla zme yryecek birikime erimesi ve deiimin aadan yukarya doru dndrlmesi yakndr. Bu hareket kendini oluturmaktadr; muhtemel nc ve nderlerin toplumun nabzndan uzaklam aydnlar arasndan kmamas ihtimali kuvvetlidir. Trkiyenin byk dinamizmi, hibir zaman geto olmam, eski yaygn gecekondularn bugnk varolarn, z kltrle balants kalmam, ehirleirken sorunlarna zmler, modernleirken kimliine yorum unsurlar eklemi yeni yapc eylemcileri arasnda grnyor. Yeni hareket, adil devleti ararken ve yeni toplum tasarmn olutururken Trk kimliinin ana unsurlaryla yeni dnyay sentezleyerek gelecee alacaktr. amzn birikimi deiimi sadece kendi doal evrimine brakmyor; nk kreselleme ortamnda dahi lkeler yar devam ediyor. stelik bu yara bugn bir kltrler yar boyutu da eklenmitir. Deiimi hzlandrmak ve anlaml bir sistem btnlne dnm salamak iin drdnc Trk Toplumu Tasarmna ihtiya var. Atatrkn aa Cevap Yeni Trk Toplumu

699

Tasarm halen geerliliini srdrmektedir. Bunun trevleri ve aamalar olan, temel tasarmmzn ana hedeflerine an vurgularn getirerek hzl sonu almay amalayan Demokratik Trk Toplumu Tasarm ile Trk Sanayi Toplumu Tasarm da demokratikleme ve kalknma boyutlaryla temel Tasarmla birlikte, bir btn halinde drdnc bir aama iin yeniden ele alnmay bekliyor. Bugn yaanan zlmelere baklarak mitsizlie kaplmamaldr. Ynsallam bir sistemin artklarndan anlaml ve ilevsel yeni bir sistem karmak ksa srede ulalabilecek bir hedef deil. Evrim belli bir zaman gerektirecektir; devrimlerle ve plnlarla desteklense bile. Maneviyat Avrupa kltrnn dalp ynsallamasn Rnesanstan 18. yzyla kadar srd, modern Bat medeniyetinin olumasnn da iki buuk asr ald dnlecek olursa, bilinen 5000 yllk tarihinde ok sentezler retmi olan Trk milletinin kurduu Trkiye Cumhuriyetinin seksen ylda ok yol ald grlr. Bilim bugn de en nemli unsur. Positivizm dnya gndeminden kalkal ok oluyor. Modernliin eksik ve yanl ynleri, bilin dzeyine ykseldi yeni muhafazakrlkla dengelenmeye allyor. Modernliin gerekliinden phe eden yok; yararlarndan faydalanma abas ise her yerde sryor. Modernliin almas daha ok zaman alacak uzun bir sre. Her toplumun kendi ihtiya, menfaat ve hedeflerine gre ilerleme grevi var. an yeni bilgileri, yeni teknikleriyle Tasarm daha iyi yryebilir. Yeter ki, halk ve insan ne alnsn, tasarmdaki ilk ve son szler onun olsun.

Ortayl, lber (2001); mparatorluun En Uzun Yzyl; stanbul: letiim Yaynlar 565,

Aratrma-nceleme dizisi 90, s. 64. 2 Mardin, erif (1966); Opposition and Control in Turkey, Government and Opposition Cilt

1, No. 3 Nisan, s. 375. 3 4 Lewis Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Londra: 1968, s. 35-37. Klbay, Mehmet Ali, (2001); Dounun Devleti, Batnn Cumhuriyeti; Ankara: mge

Kitabevi, s. 84-85. 5 6 7 Turan, Osman (1978); Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi; stanbul. Gkalp, Ziya (1909); Trklk ve Osmanllk, Peyman, Say 2. Greenfeld, Lian (1992); Nationalism: Five Roads to Modernity; Cambridge, Mass: Harvard

Univ. Press. 8 9 Weber, Max, Yntembilim; Methodology of Social Scriences. Habermas, Jurgen (1981); Knowledge and Human Interests, Jeremy Schapiro (ev.)

Londra: Heinemann, s. 5.

700

10 11 33. 12

Bkz. Auguste Comte 1907, 1921, 1922. Zcher, Erik F. (1993); Turkey: A Modern History; London, New York: F. B. Tauris, s. 90-

137; Haniolu, M. kr (1996); The Young Turks in Opposition; New York: Oxford Univ. Press, s. 3-

Gle, Nilfer (1998); Trkiyede Laiklik ve slamiyet: Elitlerin ve Kart Elitlerin Oluumu,

Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24, s. 1602. 13 14 15 16 17 18 Gkalp, Ziya (1918); Trklemek, slamlamak, Muasrlamak; stanbul. Gkalp, Ziya (1923); Trkln Esaslar; stanbul. Amir, Samin (1989); Eurocentrism; New York: Monthly Review Press. Giddens, Anthory (1990); The Consequences of Modernity; Oxford: Polity Press, s. 1. Greenfeld, a.g.e., s. 18. Taylor, Talyor (1992); Inwardness and Culture of Modernity (Axel Honneth, Thomas

MacCarthy, Claus Offe and Albrecht Welmer ed. Philosophical Interventions in the Unfinished Project of Enlightenment iinde); Cambridge Mass.: The MIT Press, s. 88-109. 19 20 Habermas, 1985: 82. idem, Ahmet (1997); Bir mkan Olarak Modernite: Weber ve Habermas; stanbul:

letiim Yaynlar 446, Politika Dizisi 26, s. 82. 21 Keren, Michael (1989); The Pen and the Sword: Israeli Intellectuals and the Making of the

Nation State; Boulder: Westview State. 22 Migdal, Foel S. (1998); Olgu ve Kurgunun Buluma Zemini (ev.) Nurettin Elhseyni,

iinde der. Sibel Bozdoan, Reat Kasaba, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik; stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 207-215. 23 24 25 26 27 Turhan, 1980: s, 9. Turhan, 1980: s, 270-285. Hunke, 1972. lhan, Attila (1998); Ulusal Kltr Sava; Ankara: Bilgi Yaynevi. Peker, Recep; nklap Tarihi Notlar; Ankara: 1935.

701

28

Gle, Nilfer (1995); Authoriterian Secularism and Islamist Policies The Case of Turkey,

A. Richard Norton (Haz.) Civil Society in the Middle East, s. 17-43. 29 30 31 Gkalp, Ziya (1923); Trkln Esaslar; stanbul. Gellner, Easnest (1981); Muslim Society; Cambridge: Univ. Press. kn, A. Gndz; Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir. 2. Bask. A. . Siyasal Bilgiler

Fakltesi Yayn, No: 262. Ankara: Sevin Matbaas, 1971. 32 Kili, Suna, (1998); Atatrk Devrimi: Bir adalama Modeli; Ankara: Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar, 221. 33 lken, Hilmi Ziya (1953); Trkiyede ada Dncenin Tarihi; stanbul: stanbul

niversitesi. 34 35 36 aralk, 1, 1. 37 38 39 40 lhan, 1981: 49-51. lhan, 1981, 47-62, 198-210. Said, Edward W. (1999); arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar; stanbul, Metis Yaynlar. Trkdoan, Orhan (1998); Trk Modernleme Modeli, Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet Peyami Safa (1939, 1953, 1954). Baltacolu, smail Hakk (1942); Milli Anane, Yeni Adam 366, 1 Ocak 1942. Tun, Mustafa ekip (1953); Aksiyon Felsefesi Bakmndan Politika, Trk Dncesi, 1

zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24. Eyll-Aralk, s. 1623. 41 Dlger, lhan (1998); Kalknma Ynetimi: Trkiyenin Kalknma Strateji ve Plnlar;

(Seminer Notlar), Ankara: DPT. 42 Matbaas. 43 rem, Nazm (2001); Cumhuriyeti Muhafazakarlk, Seferber Edici Modernlik ve Dier Burak, Rfk Salim (1979); Trkiyede Demokrasiye Gei: 1945-1950; stanbul: Olga

Bat Dncesi, 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Teblii; Ankara: sosyal Bilimler Dernei. 44 Aaolu, Samet (1972); Marmarada Bir Ada; stanbul: Baha Matbaas; Burak, Rfk

Salim (1998); 10 Yln Anlar: 1950-1960; Ankara: Nurol Matbaaclk.

702

45 46

Demirer, Mehmet Arif (1994); Demokrat Parti; Ankara: DP Yaynlar. No: 1. Mardin, erif (1966); Opposition and Control in Turkey, Government and Opposition Cilt

1, No. 3 Nisan, s. 375-387. 47 Gryay, Tark (1971); Bir ktidar Yarglanyor; stanbul: Cem Yaynlar; Durmu; Enver

(1990); Yassadadan mralya; stanbul: Boazii Yaynlar; Perin, Mithat (1995); Menderesi Kim Astrd?; stanbul: Dnya Yaynclk. 48 Burak, Rfk Salim (1998); 10 Yln Anlar: 1950-1960; Ankara: Nurol Matbaaclk;

Mazc, Nuren (1989); Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri; stanbul: Gn Yaynlar. 49 Finer, S. E (1962); The Man on Horseback: The Role of the Military in Politics; Londra:

Pall Mall Press. 50 Dlger, lhan (1998); Kalknma Ynetimi: Trkiyenin Kalknma Strateji ve Plnlar;

(Seminer Notlar), Ankara: DPT. 51 Dlger, lhan (1991); Teknoloji retimi: cat, Bulu ve Yenilik Aratrmalarnn Artmasnda

ktisadi Politikann Etkisi; Ankara: DPT. 52 Dlger, lhan (1998); Kalknma Ynetimi: Trkiyenin Kalknma Strateji ve Plnlar;

(Seminer Notlar), Ankara: DPT. 53 Gkalp, Ziya (1918); Trklemek, slamlamak, Muasrlamak; stanbul; Gkalp, Ziya

(1923); Trkln Esaslar; stanbul. 54 55 DPT, (2001); Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan: 2001-2005; Ankara: 2000. DPT, (1995); Yedinci Be Yllk Kalknma Plan: Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler (1996-

2000), Ankara: DPT; Dlger, 1998; DPT, (2001); Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan: 2001-2005; Ankara: 2000. 56 57 Aslantrk, 1997: 69-71. Trkdoan, Orhan (1981); Sanayi Sosyoloji: Trkiyenin Sanayilemesi; Ankara: Tre-

Tevlet Yaynevi, s. 611. 58 DPT. 59 Yazc, Erdin (1998); Trk Sosyo-Kltrel Yapsnda Gzlenen Deimeler: Karmak DPT, (1990); Bilgi Teknolojilerinin Yerletirilmesi zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara:

Bir Dnmn Hikayesi, Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24. Eyll-Aralk, s, s. 1834.

703

60

Gle, Nilfer (1998); Trkiyede Laiklik ve slamiyet: Elitlerin ve Kart Elitlerin Oluumu,

Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24. Eyll-Aralk, s. 1605. 61 62 63 Gle, a.g.e., 1605-1067. arkolu ve Toprak, 2000. Kkmer, dris (1969); Dzenin Yabanclamas: Batllama, stanbul: Ant Yay;

Kongar, Emre (1979); Trkiyenin Toplumsal Yaps, Ankara. 64 rem, Nazm (2001); Cumhuriyeti Muhafazakarlk, Seferber Edici Modernlik ve Dier

Bat Dncesi, 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Teblii; Ankara: Sosyal Bilimler Dernei. 65 66 67 DPT, 1967, 1989. elik, Nuri (1985); Hukuku Dersleri; 7. Bask, stanbul, s. 7. elikolu, lyas (1995); Trkiyede 1923-1929 Dneminde alma likilerinde

Gelimeler; Ankara: DPT, s. 4-9. 68 69 elikolu, a.g.e., s. 17. Yaa, Memduh ve Di. (1980); Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi: 1923-1978;

Akbankta Kurulan Kltr Heyetince Hazrlanmtr, stanbul: Akbank Kltr Yayn, s. 5. 70 71 72 73 Lahbali, 1981. lhan, 1972; 156. Ksakrek, 1982, zzetbegovi, 1987. Cebeci, Dilaver (1998); Sosyal Yap ve Sosyal Deime Asndan 75 Yln Muhasebesi

Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24 Eyll-Aralk, s. 1828-1829. 74 Klbay, Mehmet Ali, (2001); Dounun Devleti, Batnn Cumhuriyeti; Ankara: mge

Kitabevi, s. 40-48. 75 n, Sleyman Seyfi; Trk Milliyetiliinde Hakim Millet Kodunun Dnm Nuri

Bilgin (der.), Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, iinde, stanbul: Balam Yaynlar, s. 224-225. 76 77 Habermas, 1985: 78-94. Giddens, a.g.e.

704

78 79

idem, a.g.e., s. 82. zbudun, Kalaycolu, Kker 1995, 84.

Abant Platformu, (2000); Din, Devlet, Toplum; stanbul: Gazeteciler ve Yazarlar Vakf Yaynlar 7. Abel, Olivier; Mohammed Korun; erif Mardin (1994); Avrupada Etik, Din ve Laiklik S. Dolanolu, S. Ylmaz (ev.); stanbul: Metis Yaynlar. Adorno, Theodor-Max Horkheimer (1979); Dialectic of Enlightenment (ev. John Cummings); Londra: Verso. Adorno, Theodor ve di. (1997); The Positivist Dispute in German Sociology: (ev. Gleyn Adey vd David Frisby); Londra: Heinemann. Aaolu, Samet (1967); Arkadam Menderes; stanbul: Rek-Tur Kitap Servisi. Aaolu, Samet (1972); Marmarada bir Ada; stanbul: Baha Matbaas. Aaolu, Samet (1972); Demokratik Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri: Bir Soru; stanbul: Baha Matbaas. Aaolu, Samet (1981); Kuva-y Millye Ruhu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Aaolu, Samet (1992); Milliyetilik Cereyannn Esaslar, Atatrk Devri Fikir Hayat I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: 1992, ss. 115-22 (ilk basm yl 1925). Aaolu, Samet (1992); Garp ve ark, Atatrk Devri Fikir Hayat I, Kltr Bakanl Yaynlar Ankara: 1992, (ilk basm yl 1923). Aaolu, Samet (1992); Mill uur, Atatrk Devri Fikir Hayat I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: 1992, ss. 97-101, (ilk bakm yl 1923). Ahmad, Feroz; The Turkish Experiment in Democracy: 1950-1975. Boulder, Colorado: Westview Press, 1977. Aile Aratrma Kurumu (1993); Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi; Ankara: Babakanlk AAK.

705

Akat, Asaf Sava (1991); 1923-1950 Aras Sa bir Diktatrlk, Levent Cinemre ve Ruen akr, Sol Kemalizme Bakyor, iinde stanbul: Siyah Beyaz, s. 55-75. Akura, Y. (1984); Asri Trk Devleti ve Mneveerlere Den Vazife, Saar, No: 34. Akda, M. (1995); Trkiyenin ktisad ve timai Tarihi, Cilt 1, 2. stanbul: 1995. Akyldz, A. (1993); Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul: 1993. Alkin, Erdoan (1988); Ekonominin Kilometre Talar, Ekonomide 65 Yl (Ek); stanbul: Milliyet. Almond, Gabriel A.; Verba, Sidney (1963); The Civil Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations. (Newbury Park, London: New Delhi: Sage). Althusso, L (1989); deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, stanbul: letiim Yaynlar. Alpar, stiklal; Yener Samira (1991); Gecekondu Aratrmas; Ankara: DPT. Amir, Samin (1989); Eurocentrism; New York: Monthly Review Press. Anderson, Perry (1992); A Zone of Engagement, Londra: Verso. Anderson, Matthew Smith (2001); Dou Sorunu: 1774-1923; dil Eser (ev.); stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1451, Tarih: 14. Ar, Kemal (1976); Byk Mbadele: Trkiyeye Zorunlu G (1923-25), stanbul. Arnason, Johann P. (1991); Modernity as Project and as Field of Tensions in Axel Honneth ve Hans Jonas, ed. Communicative Action; Londra: Polity Press. Arslantrk, Zeki (1997); 17 Yzyl Osmanl Toplum Yaps; stanbul. Balolu, Zekai (1995); Trkiyede Eitim; stanbul: TUSAD. Baltacolu, smail Hakk (1942); Mill Anane, Yeni Adam 366, 1 Ocak 1942. Barkan, . L.; Trkiyede Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul: 1980. Baring, Evelun (1910); Anciert and Modern Imperialism, Londra: Cromer, Lord John Murray. Barlas, Mehmet (1994); Turgut zaln Anlar, stanbul: Sabah Kitaplar. Barzun, Jacques (1937); Race: A Study in Modern Superstition, New York: Harcourt, Broace and Co. Bauman, Zygmunt (1990); The Ambivalence of Modernity; Londra: Polity Press.

706

Bayar, Celal (1995); Ben de Yazdm 1-8; stanbul: Baha Matbaas. Baykara, Tuncer (1992); Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar; zmir: Akademi Kitabevi. Bayramolu, Ali (2001); Trkiyede slmi Hareket: Sosyolojik bir Bak (1994-2000); stanbul: Patika Yaynclk. Bell, Daniel (1979); The Cultural Contradictions of Capitalism; Londra: Heinemann. Berkes, Niyazi (der.), Turkisch Nationalism and Western Civilization: Selected Essays of Ziya Gkalp, Greenwood Press Publishers, Westport, Conneticut, 1959. Berkes Niyazi (1965); kiyz Yldr Neden Bocalyoruz? stanbul: Yn Yaynlar. Berkes, Niyazi (1965); Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, stanbul: Yn Yaynlar. Berkes, Niyazi (1975); Trk Dnde Bat Sorunu, Ankara Bilgi Yaynevi Yaynlar. Berkes, Niyazi (1978); Trkiyede adalama, stanbul: Dou-Bat Yaynlar. Berman, Marshall (1982); All that is Solid Melts into Air: The Experience of Modernity; New York: Simon and Schuster. Berman, Marshall (1992); Modernlik Dn, Bugn ve Yarn, (ev. mit Altu), Birikim Dergisi, Say: 34 (ubat 1992). Bernstein, J. M. (1995); Recovering Ethical Life; Londra: Routledge. Berzeg, Kazm (2000) Liberalizm, Demokrasi: Kapkulu Gelenei; Ankara: Liberte Yaynlar. Bilge, Reha (2001); Siyah-Beyaz Arasnda Trkiye ve Avrupa; stanbul: Evrim Yaynevi. Bilgin, Nuri (1994); Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, zmir: Ege Yaynclk. Bilgiseven, Amiran Kurtan (1982); Sosyal limler Metodolojisi; stanbul: Filiz Kitabevi. Bilgiseven, Amiran Kurtan (1985); Din Sosyolojisi; stanbul: Filiz Kitabevi. Black, C. Edwin (1977); Change as a Condition of Modern Life, Etd. Myron Weiner, Modernization: The Dynamics of Growth; Voice of America Forum Series. Black, C. Edwin (1986); adalamann tici Gleri, (ev. F. Gm), Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

707

Boratav, Korkut (1962); Trkiyede Devletilik (1923-1950) Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits Yaynlar. Boratav, Korkut; stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri. TVY. Bozda, smet (1999); Kltr htillimiz Bilinmeden Politika Yaplmaz; stanbul: Tekin Yaynevi. Bozdoan, Sibel; Kasaba, Reat (der.) (1998); Trkiyede Modenleme ve Ulusal Kimlik; stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Braaten, Jane (1991); Habermass Critical Theory of Society; New York: State University of New York Press. Brubaker, Rogus (1984); The Limits of Rationality; Londra: George Allen and Unwin. Burak, Rfk Salim (1979); Trkiyede Demokrasiye Gei: 1945-1950; stanbul: Olga Matbaas. Burak, Rfk Salim (1976); Yassada ve ncesi; Ankara: am Matbaas. Burak, Rfk Salim (1988); Trkiyede Asker Mdahalelerin Dndrdkleri; Ankara: Gazi niv. Bas. Yayn Yk. Ok. Matbaas. Burak, Rfk Salim (1998); 10 Yln Anlar: 1950-1960; Ankara: Nurol Matbaaclk. Burdy, Paul; Marcou fean (1995); Lacitie (s) en France et en Turquie; Paris: Chiers dEtudes sur la Mediterranee Orientale et le Monde Turco-Tranien. Calinescu, Matei (1997); Faces of Modernity: Avant-Garde, Decadence, Kitsch; Bloomington: Indiana University Press. Cangzbay, Kadir (2000); Hi Kimsenin Cumhuriyeti; Ankara: topya Yaynevi. Casanova, Jose (1994); Public Religions in the Modern World; Chicago: Chicago University Press. Cebeci, Dilaver (1998); Sosyal Yap ve Sosyal Deime Asndan 75 Yln Muhasebesi Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24 Eyll-Aralk, ss. 1824-1832. Chirol, Valentine (1924); The Occident and the Orient, Chicago: University of Chicago Press. Cin, H. (1985); Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul. Comte, A. (1852); Catechisme Positiviste; Paris.

708

Connerton, Paul (1980); The Tragedy of Enlightenment; Cambridge: Cambridge University Press. amlbel, Faruk Nafiz (1967); Zindan Duvarlar; stanbul: Tan Gazetesi ve Matbaas. arkolu, Ali; Toprak Binnaz (2000); Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset; stanbul: TESEVTrkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf. elik, Nuri (1985); Hukuku Dersleri; 7. Bask, stanbul. elikolu, lyas (1995); Trkiyede 1923-1929 Dneminde alma likilerinde Gelimeler; Ankara: DPT. idem, Ahmet (1997); Bir mkan Olarak Modernite: Weber ve Habermas; stanbul: letiim Yaynlar 446, Politika Dizisi 26. Dallmayz, Fred (1987); Critical Encouenters Between Philosophy and Politics; Notre Dame: University Notre Dame Press. Demirer, Mehmet Arif (1994); Demokrat Parti; Ankara: DP Yaynlar. No: 1. Destree A.; Reformisme Laicisant en ran, Turquie et Afghanistan 1920-1930 in Civilisation, Brksel, Cilt 32. No: 1, 1982, s. 167-184. Dilligil, Turhan (1988); mralda Mezar; stanbul: Dem Basm Yaym A. . Diner, Nahid (1998); 1913ten Gnmze mam-Hatip Okullar Meselesi; stanbul: ule Yaynlar. Djuvara, Trandefir G. (1999); Trkiyenin Paylalmas Hakknda Yz Proje; Pulat Tacar (ev.); Ankara: Gndoan Yaynlar. Dodd, C. H. Politics and Government in Turkey: Manchester: Manchester University Press, 1969. Doru Yol Partisi (1986); Cumhuriyet Medeniyetinin Temeli: Hrriyet, zm ve Refah. Dn de Beraberdi, Yine Beraber Olacak; (1986 Araseim Beyannamesi), Ankara: DYP Genel Merkezi. Dou-Bat Dergisi (1998); Gericilik Nedir? ; Aylk Dnce Dergisi, Say 3; Ankara: Felsefe, Sanat ve Kltr Yaynlar. DPT, (1967); Trk Kynde Modernleme Eilimleri Aratrmas (3 Cilt); Ankara: DPT.

709

DPT, (1981); Atatrkn Doumunun 100. Yldnmnde Rakamlarla ve Fotoraflarla Kalknan Trkiye; Ankara: DPT. DPT, (1983); Bilim-Aratrma-Teknoloji zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1983); Blgesel Gelime zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1983); nsangc zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1983); Verimlilik zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1984); alma Hayatnn Dzenlenmesi zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1984); Mill Kltr (V. Be Yllk Kalknma Pln zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1989); Aile Yaps zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1989); stihdam zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1990); Bilgi Teknolojilerinin Yerletirilmesi zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1990); Sosyal Gstergeler; Ankara: DPT. DPT, (1992); Trk Aile Yaps Aratrmas; Ankara: DPT. DPT, (1994); Kadn, ocuk ve Genlik zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1994); Nfus zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1994); gc Piyasas, alma Hayat, stihdam ve sizlik zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1994); Kamu Ynetiminin yiletirilmesi zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1995); Eitim ve nsangc zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1995); Yerleme ve ehirleme zel htisas Komisyonu Raporu; Ankara: DPT. DPT, (1995); VII. Be Yllk Kalknma Pln ncesi Durum, Yedinci Be Yllk Kalknma Pln: 1996-2000; Ankara: TBMM Karar 142, 18 Temmuz 1995, ss: 1-15, 88-98. DPT, (1995); Yedinci Be Yllk Kalknma Pln ncesinde Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler: 1990-1994; Ankara: DPT.

710

DPT, (1995); Yedinci Be Yllk Kalknma Pln: Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler (19962000), Ankara: DPT. DPT, (1997); retim, stihdam, hracat Seferberlii Raporu; Ankara: DPT. DPT, (2000); Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler: Yedinci Be Yllk Kalknma Pln (1996-2000) 2000 Yl Destek almalar; Ankara: DPT. DPT, (2001); Sekizinci Be Yllk Kalknma Pln: 2001-2005; Ankara: 2000. Duran, Bnyamin, (1995); slm Topluluklarnda Sosyo-Ekonomik Deimeye Ynelik Tezler: bn-i Haldun, M. Weber, K. Marx, Bedizzaman; stanbul: Osmanl Aratrmalar Vakf. Durkheim, Emile (1966); The Rubs of Sociological Method; Chicago: Free Press. Durkheim, Emile (1966); (1894) Toplumbilim Ynetiminin Kurallar (Almancas) The Rules of Socialogical Method; Chicago: Free Press. Durmu; Enver (1990); Yassadadan mralya; stanbul: Boazii Yaynlar. Duverger Maurice, Le Kemalisme, le pays dAtatrk, 27 Mays 1961 Tarihli Le Monde Gazetesi Eki. Dlger, lhan (1984); Trkiyede ehirde yaayan Kadnn Siyas Haklarn Kullanma Eilimleri, Trk Kadn Dernekleri Federasyonu, Trk Kadnna Siyas Haklarnn Veriliinin 50. Yl Uluslararas Konferans 5-7 Aralk 1984; Ankara. Dlger, lhan (1991); Teknoloji retimi: cat, Bulu ve Yenilik Aratrmalarnn Artmasnda ktisad Politikann Etkisi; Ankara: DPT. Dlger, lhan (1991); niversite Ynetiminde Deiim ve zerklik; Ankara: Hacettepe niversitesi. Dlger, lhan (1998); Kalknma Ynetimi: Trkiyenin Kalknma Strateji ve Plnlar; (Seminer Notlar), Ankara: DPT. Dlger, lhan (1999); Kalknma Ynetimi: Plnl Uygulamann Kurumlararas Koordinasyonunda Kurumsallama Dzeyi, Trkiyede Plnn Kurumsallamas Sempozyumu Bildirileri, Temmuz, el: Mersin niversitesi. Dlger, lhan (2000); Avrupa Birlii ve Trkiyede ktisad Politika-Sosyal Politika Egdm, veren; Ankara: Tisk, Cilt XXXVIII, Say 6, Mart, 7-9. Dlmen, Richard Van Dlmen (1988-1989); Protestanism and Capitalizm; Iclos no: 78, 71-80.

711

Eisenstadt, S. N (1966); Modernization: Protest and Change, Englewood Cliffs N. J. PrenticeHall Inc. Eisenstadt, S. N (1973); Tradition, Change and Modernity, Torontro: John Wiley and Sons Inc. Elias, Norbut (1982); The Civilising Process, State Formation and Civilization Edmund Jephcott (ev.); Oxford: Basil Blackwell. Eralp, Atila (1996); Devlet, Sistem ve Kimlik: Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar; stanbul: letiim Yaynlar 374, Aratrma-nceleme dizisi 59. Erdoan, Alptekin (1997); Gazali Dncesinin 1444 Ylnda Eitime, Kltre Etkileri, Ankara: DPT. Erdoan, Mustafa (2000); Demokrasi, Laiklik, Resmi deoloji; Ankara: Liberte Yaynlar, 3. (2. Bask). Erkanl, Orhan (1972); Anlar Sorunlar Sorumlular; stanbul: Baha Matbaas. Eroul, Cem (1998); Demokratik Parti: Tarihi ve deolojisi; Ankara: mge Kitabevi. Faroghi, Suraiya (1998); Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam: Orta adan Yirminci Yzyla; stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 48. Fersoy, Orhan Cemal (1971); Bir Devre Adn Veren Babakan: Adnan Menderes; stanbul: pek Yaynlar. Fersoy, Orhan Cemal (1979); Devlet ve Hizmet Adam: Fatin Rt Zorlu; stanbul: Hun Yaynlar. Finer, S. E (1962); The Man on Horseback: The Role of the Military in Politics; Londra: Pall Mall Press. Findley, Carter V. (1994); Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Babali (1789-1922), (ev. Latif Boyac-zzet Akyol), stanbul: z Yaynclk. Fischer, Micheal (1982); Islam and the Revolt of the Petit Bourgeousie, Daedolus 111, no. 1, K: 101-25. Frey, Frederick W. (1965); The Turkish Political Elite, Cambridge: The Mit Press. Fck, Johann W. (1962); slm as an Historical Problem in European Historiography Since 1800, Yay Haz Bernard Lewis ve P. M. Holt, Historiens in the Middle East, Londra: Oxford University Press.

712

Gellner, Easnest (1981); Muslim Society; Cambridge: Univ. Press. Gellner, Easnest; Nations and Nationalism, Cornell University Press, New York: 1983; Trkesi: Uluslar ve Milliyetilik, ev. B. Ersanl-Behar, G. Gksu zdoan, nsan Yaynlar stanbul: 1992. Georgion Franois Kemalisme et Monde Musulman (1919-1938): Quelques Points de Repere in Georgeon Franois ve Gkalp skender, a.g.e., s. 1-39. Gentizon, Paul (1995); Mustafa Kemal ve Uyanan Dou; ev. Fethi lk, Ankara: Bilgi Yaynclk. Giddens, Anthory (1990); The Consequences of Modernity; Oxford: Polity Press. Greenfeld, Llian (1992); Nationalism: Five Roads to Modernity; Cambridge Mass.: Harward University Press. Gross, David (1992); The Past in Ruins, Tradition and the Critique of Modernity: Amherst: The University of Massachusetts Press. Gouldner (1971); The Coming Crisis of Western Sociology. Gkalp, Ziya (1909); Trklk ve Osmanllk, Peyman, Say 2. Gkalp, Ziya (1918); Trklemek, slmlamak, Muasrlamak; stanbul. Gkalp, Ziya (1922-1923); Yeni Trkiyenin Hedefleri, Yedi Makale, Yeni Trkiye Gazetesi, stanbul. Gkalp, Ziya (1923); Trkln Esaslar; stanbul. Gkalp, Ziya (1997); Trkiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, I; Rza Karde (haz.); stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar 2029. Bilim ve Kltr eserleri dizisi 340, Mill Klasikler 5. Gle, Nilfer (1983); Bat-D Modernlik zerine Bir lk Desen. Gle, Nilfer (1991a); Modern Mahrem, stanbul: Metis Yaynlar. Gle, Nilfer (1995); Authoriterian Secularism and Islamist Policies The Case of Turkey, A. Richard Norton (Haz.) Civil Society in the Middle East, ss: 17-43. Gle, Nilfer (1998); Trkiyede Laiklik ve slmiyet: Elitlerin ve Kart Elitlerin Oluumu, Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24. Eyll-Aralk, ss. 1601-1610.

713

Greenfeld, Lian (1992); Nationalism: Five Roads to Modernity; Cambridge, Mass: Harvard Univ. Press. Gryay, Tark (1971); Bir ktidar Yarglanyor; stanbul: Cem Yaynlar. Gngr, Erol (1980); Kltr Deimesi ve Milliyetilik; Ankara: Tre-Devlet Yaynevi. Gven, B.; Trkiye Kimlii: Kltr Tarihinin Kaynaklar, Ankara: Kltr Bakanl, 1993. Habermas, Jurgen (1981); Knowledge and Human Interests, Jeremy Schapiro (ev.) Londra: Heinemann. Habermas, Jurgen (1981-1987); The Theory of Communicative Action: Critique of Finetionalist Reason; Thomas McCarthy (ev.), Londra: Polity Press. Habermas, Jurgen (1982); The Entwinement of Myth and Enlightenment: Re-Reading Dialectic Enlightenment, New German Critique, no: 26, s. 12-30. Habermas, Jurgen (1984); The Theory of Communicative Action, Reason and the Rationalization of Society (ev. Thomas McCarthy); Boston: Beacon Press. Habermas, Jurgen (1985); Neoconservative Culture Criticism in the United States and West Germany: An Intellectual Movement in Two Political Cultures Ed. R. Bernstein, Habermas and Modernity, s. 78-94. Habermas, Jurgen (1989); New Consservatism (Ed. Vd. ev. Schierry Wcber (Nickolseu); Cambridge Mass.: The MIT Press. Habermas, Jurgen (1990); Modernlik: Tamamlanmam Bir Proje, (ev. Glengl Nali), Postmodernizm, Der. ve Sunan: Necmi Zeka, stanbul: Ky Yaynlar. Habermas, Jurgen (1992); The Philosophical Discouse of Modernity (ev. Frederick Lawrence); Cambridge Mass.: The MIT Press. Habermas, Jurgen (1994); Past as Future (ev. Max Pensky); Lincoln: University of Nebraska Press. Habermas, Jurgen ed. (1984); Observations on The Spiritual Situation of the Age (ev. Andrew Buchwalter); Cambridge Mass.: MIT Press. Hale, William (1996); 1789dan Gnmze Trkiyede Ordu ve Siyaset; Ahmet Fethi (ev.); stanbul: Hil yayn. Haniolu, M. kr (1996); The Young Turks in Opposition; New York: Oxford Univ. Press.

714

Hawthorn, Groffery (1976); Enligtenment and Despair; Cambridge: Cambridge University Press. Heid, Urich, (2001); Trkiyede Dil Devrimi; Nejdet ztrk (ev.); stanbul: IQ Kltrsanat Yaynclk. Held, David (1987); Models of Democracy. (Stanford, California: Stanford University (Press). Heper, Metin (1974); Brokratik Ynetim Gelenei, Ankara: ODT Yaynlar. Heper, Metin (1977a); Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar. Heper, Metin (1980a); Ekonomik ve Sosyal Gelime Srecinde Brokrasi: Bir Tipoloji ve Baz Dnceler, Amme daresi Dergisi (Haziran, 1980). Heper, Metin (1994); Kemalizm ve Demokrasi, Trkiye Gnl, Say: 28 (Mays-Haziran, 1994). Heper, Metin; Atatrkte Devlet Dncesi, ada Dncenin Inda Atatrk. stanbul: Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, 1983. s. 221-227. Hunke, Sigrid (1972); Avrupann zerine Doan slm Gnei; ev. Servet Sezgin, stanbul: Bedir Yaynlar. Huntington, Samuel (Yaz 1993); The Clash of Civilisations, Foreign Affairs 71: 3, 79: 22-49. ba, aban (1998); Ordu, Devlet, Siyaset; stanbul: ivi Yazlar. lhan, Attila (1972); Hangi Bat? Ankara: Bilgi Yaynevi. lhan, Attila (1982); Hangi Atatrk? Ankara: Bilgi Yaynevi. lhan, Attila (1995); Hangi Laiklik?; Ankara: Bilgi Yaynevi. lhan, Attila (1998); Ulusal Kltr Sava; Ankara: Bilgi Yaynevi. lhan, Suat, Atatrkn Evrensellii, Atatrk Aratrma Merkezi, Atatrk Dnce, Ankara, 1992, s. 1227-1232. smet, G (1992); The PKK: A Report on Separatist Violence in Turkey (1973-1992); Ankara: TDN. nalck, Halil (1985); Trkiye ve Avrupa: Dn Bugn. rem, Nazm (2001); Cumhuriyeti Muhafazakrlk, Seferber Edici Modernlik ve Dier Bat Dncesi, 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Teblii; Ankara: Sosyal Bilimler Dernei.

715

zzet, Mehmet (1921-1924); Dergah Dergisi Yazlar. zzetbegovi, Ali (1987): Dou ve Bat Arasnda slm; ev. Salih aban, stanbul: Nehir Yaynlar. Jachh, Ernest; Ykselen Hilal: Dnk, Bugnk, Yarnki Trkiye (ev. P. Kutman. stanbul) Cumhuriyet Matbaas, 1946. Kabakl, Ahmet (1989); Temellerin Durumas; stanbul: Trk Edebiyat Vakf. Kadolu, Aye (1998); Cumhuriyet radesi, Demokrasi Muhakemesi: Trkiyede Demokratik Alm Araylar; stanbul: Metis Yaynlar. Kafesolu, brahim (1977, 1998); Trk Mill Kltr; Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits. Kalaycolu, Ersin; Kker, Levent; zbudun, Ergun (1995); Trkiyede Demokratik Siyasal Kltr; Ankara: Trk Demokrasi Vakf Yaynlar. Karabekir, Kazm (1945); ttihat ve Terakki Cemiyeti: 1896-1909; stanbul: 1982 Basks Trdav. Karabekir, Kazm (1994); Paalarn Kavgas, nklap Hareketlerimiz; stanbul: Ezene Yaynlar (3. Bask). Kant, I.; An answer to the Question: What is Enlightenment? , Hans Reis (der.), Kants Political Writings, Cambridge University Press, Cambridge, Londra, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney, 1970. Karal, Enver Ziya; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1964. Kaplan, Mehmet (1999); Kltr ve Dil; stanbul: Dergah Yaynlar. Kavrakolu, Osman (1988); Hatralarm; stanbul: Sucuolu Matbaas. Kayal Kurtulu (1994); Trk Dnce Dnyas zerine Snrl Deerlendirmeler I; Ankara: Ayyldz Yaynlar. Keane, John (Der.) (1993); Sivil Toplum ve Devlet, (Yay. Haz. Tuncay Birkan), stanbul: Ayrnt Yaynlar. Keane, John (1994); Demokrasi ve Sivil Toplum, (ev. Necmi Erdoan), sbtanbul: Ayrnt Yaynlar. Kellner, Douglas (1989); Critical Theory, Marxism and Modernity; Baltimore: John Hopkins University Press.

716

Keren, Michael (1989); The Pen and the Sword: Israeli Intellectuals and the Making of the Nation State; Boulder: Westview State. Kepenek, Yakup (1985); Trkiyenin Sanayileme Sreleri; Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 7: 1760-1775. Keyder, alar (1989); Trkiyede Devlet ve Snflar, (ev. Sabri Tekay), stanbul: letiim Yaynlar. Keyman, Fuat (1999); Trkiyede Radikal Demokrasi; stanbul: Balam Yaynlar. Kezer, A.; Trk ve Bat Kltr stne Denemeler, Ankara: 1986. Kezer, A.; Trk ve Bat Kltrnde Siyaset Kavram, Ankara: 1987. Klbay, Mehmet Ali, (2001); Dounun Devleti, Batnn Cumhuriyeti; Ankara: mge Kitabevi. Ksakrek, Necip Fazl (1982); Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu; stanbul: b. D. Yaynlar. Kili, Suna, (1998); Atatrk Devrimi: Bir adalama Modeli; Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 221. Kili, Suna, (2001); Trk Devrim Tarihi; Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Kinross, Lord (1966); Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul: Sander Kitabevi. Kiriiolu, Nusret (1973); 12 Mart, nn-Ecevit ve Tahkikat Encmeni Raporu; stanbul: Baha Matbaas. Kololu, Mahmut (1972); Devrimler ve Tepkileri, Ankara: Banur Matbaas. Kongar, Emre (1979); Trkiyenin Toplumsal Yaps, Ankara. Kongar, Emre (1979); Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei; Ankara: Bilgi Kitabevi. Konrad Adenauer Vakf (2001); Kreselleme ve Modernleme Srecinde Kltrel Kimlik; Ankara: K. Adenauer Vakf Yaynlar. Konrad Adenauer Vakf (2001); Trkiyede Anayasa Reformu: Prensipler ve Sonular; Ankara: K. Adenauer Vakf Yaynlar. Kopenski, Ataullah Bogdan (2000); Balkanlarda Osmanl Bar ve Bat Meselesi; Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Kseolu, Nevzat (1997); Devlet: Eski Trklerde, slmda ve Osmanlda; stanbul: tken Neriyat.

717

Kuran, Ercment, (1997); Trkiyenin Batllamas ve Mill Meseleler; Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Kuznetz, Simon (1972); Economic Growth of National; Cambridge, Mass: Harvard Univ. Press. Kk, Yaln (1990); Trkiye zerine Tezler (5 Cilt); Ankara: Tekin Yaynevi. Kkmer, dris (1969); Dzenin Yabanclamas: Batllama, stanbul: Ant Yay. Lahbabi, M. Aziz (1981); Mill Kltrler ve Medeniyet, ev.; stanbul: Tur Yaynlar. Latouche, Serge (1993); Dnyann Batllamas, (ev. T. Keolu), stanbul: Ayrnt Yaynlar. Lerner, Daniel (1968); Modernization: Social Aspects, International Encyclopedia of the Social Sciences, Cilt: 10. Lewis Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Londra: 1968. Lewis, Geoffrey (1965); Turkey, London: Ernest Bern Limited. Mango, Andrew (1999); Atatrk; stanbul: Sabah Kitaplk San. ve Tic. Mardin, erif (1966); Opposition and Control in Turkey, Government and Opposition Cilt 1, No. 3 Nisan, s. 375-387. Mardin, erif (1992); Bedizzaman Said Nursi Olay: Modern Trkiyede Din ve Toplumsal Deiim, stanbul: letiim Yaynlar. Mardin, erif (1992); European Culture and the Development of Modern Turkey, Ahmet Evin ve Geoffrey Denton (der.), Turkey and the European Community, Leske, Budrich: Opladen, 1990, ss. 13-23. Mardin, erif (1992); Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics, Deadalus, Journal of the American Academy of Arts and Sciences, 102/1, K 1973, ss. 169-91. Mardin, erif (1992); Mazrui, A., From Social Darwinism to Current Theories of Modernization: A Tradition of Analysis, World Politics, XXI/1, Ekim 1968, ss. 69-83. Mazc, Nuren (1989); Trkiyede Asker Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri; stanbul: Gn Yaynlar. Mazc, Nuren (1996); Celal Bayar: Babakanlk Dnemi 1937-1939; stanbul: Der Yaynlar. Meri, C.; Bu lke, stanbul: 1992.

718

Migdal, Foel S. (1998); Olgu ve Kurgunun Buluma Zemini (ev.) Nurettin Elhseyni, iinde der. Sibel Bozdoan, Reat Kasaba, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik; stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Mill Eitim Bakanl (1999); Tanzimat Cilt 1, 2; Aratrma-nceleme Dizisi 76, stanbul: Mill Eitim Basmevi. Mill Eitim Bakanl (1993); Kalknma Plnlarnda Eitim; Ankara: MEB. Mumcu, Uur (1993); Krt-slm Ayaklanmas, stanbul: Tekin Yaynevi. Nedim, Vedat (1932); Niin ve Neden Sanayilememiz Lazm, Kadro Mecmuas 1, 6: 13-18. Nelson, Benjamin (1976); On Orient and Occident in Max Weber, Social Research, Cilt: 43, no: 1, s. 114-129. Nirun, Nihat (1989); Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal Dinamik Dnya Analizi; Ankara: AKDTYK Atatrk Kltr Merkez Yayn. Nirun, Nihat ve znder, Cihat M. (1989); Trk Sosyo-Kltrel Yaps inde Normlar ve Fonksiyonlar, Erdem, Atatrk Kltr Merkez Dergisi, IV. 2: 339-353. Nirun, Nihat ve znder, Cihat M. (1990); Trk Sosyo-Kltrel Yaps inde Adetler, rfler, Grenekler, Gelenekler, Mill Kltr Unsurlarmz zerine Genel Grler; Ankara: AKDTYK, Atatrk Kltr Merkez Yayn. Nirun, Nihat (1994); Sistematik Sosyoloji Ynnden Aile ve Kltr; Ankara: Atatrk Kltr, Dil, Tarih, Yksek Kurumu. Ocak, Ahmet Yaar (2000); Trkler, Trkiye ve slm; stanbul: letiim Yaynlar 549, Aratrma, nceleme Dizisi 88. Okutan, Atakan (1995); Trkiyede Kentleme ve Siyasal Yap; Ankara: Trk Demokrasi Vakf Yaynlar. Okyar, Osman; Seyithanlolu, Mehmet (1999); Fethi Okyarn Anlar: Atatrk-Okyar ve ok Partili Trkiye; Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar 365. Onar, Sddk Sami (1933); Cumhuriyet ve Hukuk Telakkileri, Yeni Trk Dergisi; stanbul: Cilt 1, No: 11-14, s. 940-943. Onat, mit (1993); Gecekondu Kadnnn Kente zg Dnce ve Davranlar Gelitirme Sreci; Ankara: Babakanlk Kadn ve Sosyal Hizmetler Mstearl. Oran, Baskn; Atatrk Millyetilii, Ankara: Bilgi Yaynevi.

719

Ortayl, lber (2001); mparatorluun En Uzun Yzyl; stanbul: letiim Yaynlar 565, Aratrmanceleme dizisi 90. Ortayl, lber (2001); Gelenekten Gelecee; stanbul: Ufuk Kitaplar. Ortayl, lber (2000); Osmanl Toplumunda Aile; stanbul: Pan Yaynclk. n, Sleyman Seyfi; Trk Millyetiliinde Hakim Millet Kodunun Dnm Nuri Bilgin (der.), Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, iinde, stanbul: Balam Yaynlar. kn, A. Gndz; Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir. 2. Bask. A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, No: 262. Ankara: Sevin Matbaas, 1971. zakman, Turgut (1999); 1881-1998 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronojisi; Ankara: Bilgi Yaynevi. zdemir, Hikmet (1989); Rejim ve Asker; stanbul: Afa Yaynclk. ztrk, Osman Metin (1987); Trkiyede Silahl Kuvvetler ve Siyaset: (doktora tezi), Ankara: Ankara niversitesi. Pamuk, evket; Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme (1820-1913), 2. Bask. TVY. Paneth, Philip; Turkey: Decadence and Rebirth. London: Richard Madley, 1943. Parsons, T.; The Structure of Social Action, The Free Press, New York: 1968. Paul dumont, The Origins of Kemalist Ideology, Landau, ed., Atatrk and the Modernization of Turkey, s. 25-44. Peker, Recep; nklap Tarihi Notlar; Ankara: 1935. Pellicani, Luciano (1991); The Cultural War Between East and West, Telos no: 89, s. 127-132. Pellicani, Luciano (1992); The Genesis of Capitalism and the Origins of Modernity (ev. James G. Colbert, ed. Kerry Millron); New York: Telos Press. Perin, Mithat (1995); Menderesi Kim Astrd?; stanbul: Dnya Yaynclk. Perry John R.; Language Reform in Turkey and Iran, in International Journal of Middle East Studies, Cambridge, Massachussets, Cilt 17. No: 3. Austos 1985, s. 295-311. Prens Sabahattin; Trkiye Nasl Kurtarlabilir?, Trkiye Basmevi, stanbul: 1950. Rasmussen, David ed. (1990); Universalism vs. Communitarianism; Cambridge Mass.: The MIT Press.

720

Roderick, Rick (1986); Habermas and the Foundations of Critical Thought; New York: St. Martins Press. Rossi, P. (1965); Scientific Objectivity and Value Hypothesis, International Social Sciences Journal, Cilt 15, s. 84-98. Roux Jean-Paul; Histoire des Turcs, Fayard, Paris: 1984. Safa, Peyami, (1939); Felsefi Buhran; Ankara: Recep Ulusolu Basmevi. Safa, Peyami, (1953); Trk Dncesi ve Bat Medeniyeti, Trk Dncesi 1 Aralk. Safa, Peyami, (1954); Biz Daha Aydndk, Trk Dncesi 1 Mart 4/1. Safa, Peyami, (1954); nsann Yeni Manas, Trk Dncesi 1 ubat, 3, 1. Sakal, Amin; Kemalism: Its influences on Iran and Afghanistan, in International Journal of Turkish Studies, Cilt 2, no: 2. 1981-2 s. 25-32. Said, Edward W. (1985); Orientalism; New York: Peregine. Said, Edward W. (1999); arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar; stanbul, Metis Yaynlar. Sarol, Mkerrem (1983); Bilinmeyen Menderes I, II; stanbul: Kervan Yaynlar. Savran, S (1985); Osmanldan Cumhuriyete: Trkiyede Burjuva Devrimi Sorunu, 11. Tez, No: 1. Schroeder, Ralph (1992); Max Weber and the Sociology of Culture; London: Sage. Shils, Edward (1975); Center and Periphery; Chicago: Univ. Of Cihcago Press. Sefa, Peyami (1978); Din, nklap, rtica; stanbul: tken Neriyat. Seidman Steven ed. (1994); The Portmodern Turn: New Perspectives on Social Theory Cambridge: Cambridge University Press. Sencer, M.; Trkiyenin Ynetim Yaps, stanbul: 1986. Sevil, Muharrem (1999); Trkiyede Modernleme ve Modernletiriciler; Ankara: Vadi Yaynlar. Seyhan, Dndar (1966); Glgedeki Adam; stanbul: Uycan Matbaas, Hr Datm. Shaw, S. & Shaw, E. K. (1977); History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II: Reform, Revolution and Republic: The Rise of modern Turkey, 1908-1975, Cambridge: Cambridge University Press.

721

Shaw Stanford J.; Shaw, Ezel Kural; History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; Reform, Revolution, and Republic, the Rise of Modern Turkey, f1808-1975. 1. Cilt. Cambridge: Cambiridge University Press, 1977. Simmel, Georg (1971); On Individuality and Social Forms; Chiago: Chicago University Press. Simmel Georg (1990); The Philosophy of Money; London: Rondledge. Sivan Emanuel (1985); Radical Islam; New Haven, Londra: Yale University Press. Sorokin, A. Ptirim (1964); Sociocultural Causality, Space, Time; New York: Russell and Russel Inc. ahinler, Merter (1998); Atatrkln Kkeni, Etkisi ve Gncellii; stanbul: ada Yaynlar. Serdar (1996); Cumhuriyet Kltrnn Oluma Srecinde Bir deolojik Aygt Olarak Silahl Kuvvetler ve Modernizm; stanbul: Sormal Yaynevi. Sher, Hande (1983); lkemizde Kentleme Srecinin Mekana Yansyan Sorunlar, zmirde kinci Trkiye ktisat Kongresi; Ankara: DPT. Sezal, hsan (1992); ehirleme; stanbul: Aa Yaynevi. Shaw, SJ. Ve Shaw. E. (1983); Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye I, II; stanbul: E Yaynlar. Tarih Vakf; Trkiye Bankas (1998); 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk; stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Tatar, Taner, (1997); Trk Ynetim Sistemi; stanbul: Turan Yaynclk. Taylor, Talyor (1992); Inwardness and Culture of Modernity (Axel Honneth, Thomas MacCarthy, Claus Offe and Albrecht Welmer ed. Philosophical Interventions in the Unfinished Project of Enlightenment iinde); Cambridge Mass.: The MIT Press. Tekeli, lhan, (2001); Modernite Alrken Kent Plnlanmas; Ankara: mge Kitabevi. Tercman Gazetesi (1982); 100. Yanda Celal Bayara Armaan; stanbul: Tercman Matbaas. Tibi, B. (1990); Islam and the Cultural Accommodation of Social Change, Westview Press, Boulder, Co. Timur, Taner (1991); Trk Devrimi ve Sonras, MGE, Ankara.

722

Timur, Taner (1979); Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara: Turhan Kitabevi. Tokgz, Erdin (1992); ktisadi Gelime Tarihi (1923-1980) Trkiye Ekonomisi: Sektrel Gelimeler; Ankara: Trk Ekonomi Kurumu Yayn. Tokgz, Zbeyir G. (1999); Demokratikleme Srecinde Siyas Partiler; Ankara: Gnce Yaynlar 74. Topuba, Arslan (1997); Bat ve ark Meselesi; Ankara: (Yazar tarafndan yaynlanmtr), Sinan Cad. 47/13 Dikmen. Toynbee, J. Arnold (1971); Trkiye, stanbul. Toynbee, Arnold J. Ve Krkwood, Kenneth. P. (1927); Turkey; New York: Scribners. Tun, Mustafa ekip (1921-1924); Dergah Dergisi Yazlar. Tun, Mustafa ekip (1953); Aksiyon Felsefesi Bakmndan Politika, Trk Dncesi, 1 Aralk, 1, 1. Turan, Osman (1978); Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi; stanbul. Turan, erafettin (1989); Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar. Ankara: TTK. Turgut, Cansever (1985); Dou ve Bat Kltrel likiler Tarihine Bir Bak. Turgut, Hulusi (1988); Yaptrlmayan Savunmalar; stanbul: ABC Ajans. Turner, Bryan, S. (1990); Theories of Modernity and Postmodernity; Londra: Sage. Trkdoan, Orhan (1981); Sanayi Sosyoloji: Trkiyenin Sanayilemesi; Ankara: Tre-Tevlet Yaynevi. Trkdoan, Orhan (1983); Mill Kltr, Modernleme ve slm; stanbul: Udal Neriyat. Trkdoan, Orhan (1998); Trk Modernleme Modeli, Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24. EyllAralk, ss. 1611-1626. lken, Hilmi Ziya (1939); Trkiyede Pozitivizm Temayl, nsan, 8 Nisan, 2, 11: 849-58. lken, Hilmi Ziya (1943); Sosyoloji, stanbul: Remzi Kitabevi. lken, Hilmi Ziya (1953); Trkiyede ada Dncenin Tarihi; stanbul: stanbul niversitesi.

723

lgener, Sabri F. (1981); Dn ve Bugn ile Zihniyet ve Din: slm, Tasavvuf ve zmleme Devri ktisat Ahlk; stanbul: Der Yaynlar. lken, Hilmi Ziya (1968); Trkiyede ada Dncenin Tarihi, stanbul. skl, Zafer (1989); Siyaset ve Asker; stanbul: Afa Yaynclar. Vergin, Nur, (2000); Din, Toplum ve Siyasal Sistem; stanbul: Balam Yaynlar 145, ncelemeAratrma 92. Yaa, Memduh ve Di. (1980); Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi: 1923-1978; Akbankta Kurulan Kltr Heyetince Hazrlanmtr, stanbul: Akbank Kltr Yayn. Yaar, Muammer (1987); 1960, Acl Gnler; Ankara: Tekin Yaynevi. Yavi, Ersal (2001); 1856-1923 Emperyalizm Kskacnda Trkler, Ermeniler, Krtler; zmir: Yazc Basm Yaynclk Ltd. Yavuzalp, Ercment (1991); Menderesle Anlar; Ankara: Bilgi Yaynevi. Yazc, Erdin (1998); Trk Sosyo-Kltrel Yapsnda Gzlenen Deimeler: Karmak Bir Dnmn Hikayesi, Yeni Trkiye Dergisi Cumhuriyet zel Says III: Sosyal Deerlendirme; Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Yl 4, Say 23-24. Eyll-Aralk, ss. 1833-1847. Yeen, Mesut (1999); Devlet Syleminde Krt Sorunu; stanbul: letiim Yaynlar 515, Aratrma-nceleme Dizisi 82. YOBB (1983); 1923-1983 Cumhuriyet Dneminde statistiklerle Trkiye; Ankara: Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii. Yurdsever, Nesrin (1983); Trkiyede Asker Darbe Giriimleri (1960-1964); stanbul: dal Neriyat. Zcher, Erik F. (1993); Turkey: A Modern History; London, New York: F. B. Tauris. Weber, Max (1922); ktisat ve Toplum;. Weber, Max (1922, 1949); Yntembilim; Methodology of Social Scriences. Weber, Max (1958); The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (ev. Talcott Parsons); New York: Charles Scribners Sons. Wolfgayg, Schluchter (1996); Paradoxes of Modernity Neil Solomon, (ev.); Standford: Standford University Press.

724

Trkiye Cumhuriyeti'nde Salk Hizmetleri / Yrd. Do. Dr. Bilal Ak [s.419435]

Hacettepe niversitesi Salk daresi Yksekokulu / Trkiye Giri irmi Nisan 1920 tarihinde Ankarada TBMMnin kurulmas ile salk hizmetlerinin modern bir devlet grevi olarak ele alnmasnn da temeli atlmtr. Osmanl Devleti devrinde topluma sunulan salk hizmetleri yetersizdi. Daha ok veba, kolera, iek hastalklar gibi tehlikeli ve salgn yapan hastalklarn nlenmesi iin a ve karantina tedbirleri uygulanyordu ve tedavi imkanlar azd. Osmanl Devletinin igale uramas sonucunda blnme, sava ve eitli nedenlerle bakmsz kalm olan bu lkede nfusun azalmas, iinde bulunulan salksz hayat artlar, yoksulluk, perianlk ve psikolojik knt toplumumuzu mutsuz ediyordu. Yzyllarn verdii alkanlklarla srdrlen hayat tarz, sal korumadaki bilinsizlik, i ve d g hareketleri ve beraberinde oluan ekonomik ve sosyal problemler, bulac hastalklar ve bunlarn glerle yaylma riski yeni kurulan Byk Millet Meclisi Hkmetinin zmek zorunda olduu problemlerdendi. I. Atatrk Dneminde Salk Hizmetleri Atatrk dneminde Salk Hizmetleri iki ksmda ele alnacaktr. Birinci ksmda, TBMM Hkmeti (kurtulu sava) Dnemi Salk Hizmetleri; ikinci ksmda ise 29 EKM 1923ten 10 Kasm 1938 ylna kadar Cumhuriyet Dnemi Salk hizmetleri incelenecektir. A. TBMM Hkmeti (Kurtulu Sava) Dneminde Salk Hizmetleri TBMM Hkmeti kurulduunda bir taraftan da Trk Milleti kurtulu savan yapyordu. Bamsz ve milli egemenlik esasna gre yeni bir milli devlet kurulurken sava yllar olmas nedeniyle eldeki kt kaynaklar en etkili ve ekonomik olarak kullanlmaya allyordu.

725

Bu dnemde; Trk toplumunun yksek dzeyde bir yaant iinde bulunmas nemsenmi; memleketin tm salk ve sosyal yardm ilerini yrtmek grevi ve yetkisi Milli Mcadelenin balangcnda Ankarada kurulan ilk Milli Hkmet bnyesinde; TBMM kurulmasndan dokuz gn sonra 2 Mays 1920 tarih ve 3 Sayl Kanunla kurulan Shhiye ve Muavennet-i timaiye Vekaletine (Salk ve Sosyal Yardm Bakanl) verilmitir.1 3.5.1920 tarihinde Dr. Adnan Bey (Advar) salk bakan olarak seilmitir.2 Dr. Adnan Advar 11 Mays 1920de yanna katip alarak ald bir kk shhiye Memuru ile Ankara Vilayet Konann bir odasnda greve balamtr.3 Bu zamanda dnyada salk hizmetlerinin icra biriminin bakanlk dzeyinde tekilatland ilk lkelerden birisi Trkiyedir. 4 Yeni Bakanlk greve baladnda elde mevcut herhangi bir kayt ve bilgi yoktu.5 nce grev yapmakta olan hekimlerin isimleri telgrafla istenerek kaydedilmi ve stanbul Hkmeti Tekilatnn btn kanun ve nizamnameleri temin edilmitir. Temin edilen bu mevzuatn ihtiyac karlamayaca anlalnca yeni bakanlk kendine gre usul ve kadro tertip etmitir.6 Kurtulu sava esnasnda Bakanln alma alan; salk problemleri yannda sosyal yardm hizmetlerini de kapsyordu. Yaplacak iler bir programa konmaya ve bu program dorultusunda yrtlmeye allmtr. Bunun yannda meclisteki hekim mebuslarn ou yaral askerleri tedaviye kouyorlard. Bu yllarda salk alannda izlenecek politikalar u ekilde sralanmtr; Salk tekilatn kurmak ve gelitirmek, salgn hastalklarla savamak ve koruyucu tedbirler almak, hekim ve dier salk personeli an kapatmak ve bayan hekim yetitirmek, yetim ve kimsesiz ocuklara ve gmenlere yardm etmek ve barndrmak, ocuk lmlerini azaltmak ve nfusu artrmak, yurtdndan gelebilecek hastalklara kar tedbir almak, gerekli kanun, kararname ve tzkleri karmak, kurumlar arasnda ibirlii salamak, ncelikli ilerden balayarak salk problemlerini zmek ve israftan kanmak.7, 8, 9, 10 1920 yl shhiye ve Muaveneti timaiye Vekaleti Btesine Ait Kanun Tasars gider btesi 613.141 lira olarak kabul edilmitir.11 Kurtulu sava iinde yurdumuzda stma, frengi, iek ve trahom gibi hastalklar bulac ve salgn halinde idi. Tifo, tifs ve kuduz olaylarna da ska rastlanyordu. Tberkloz da yaygnd. Dzenli tbbi istatistikler tutulamamasna ramen baz bilgiler de elde edilmitir. Szgelimi, kurtulu savanda askerler arasnda stmal oran %40, halk arasnda %50, veya daha fazla idi.12 Stmaya kar hastalara tedavi edici, salamlara koruyucu ila datld. Sivrisineklerin redii bataklklar kurutulmaya baland. iek hastalndan halk korumak iin Sivastaki kurumda iek as yannda kolera, tifo ve kuduz alar da retiliyordu.

726

Kurtulu sava balarnda talyadan satn alnan iek alar, igal altndaki Antalyadan, kuduz as ise ngiliz igal glerinin kontrolnden karlarak stanbuldan Ankaraya getirilmeye allmtr.13 11.10.1920 de Tababeti Adliye Kanunu karlmtr.14 TBMMnin 1.3.1921 Sal gnk toplantsnda Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa 2. Toplant Yln aarken yapt konumada, Milli Eitim, Genel Salk,nfus ve bayndrlk ynyle pek gzle grlr sonular elde edilemedi diyerek, bu konularda verimli sonular alabilmenin zamana ve de ok paraya dayandn, yakn gelecekte iyi sonular alabilmek zere almalarn srdn belirtmitir.15 10 Mart 1921de Dr.Adnan Advarn bakanlktan ayrlmas zerine Dr. Refik Saydam bakan olmutur. 24 Aralk 1921de ise Dr. Refik Saydamn istifas zerine Sinop mebusu Dr. Rza Nur getirilmitir. 1921 ylnda dzenlenen bilgilere gre 241.682 nfus Dou illeri Mltecisi ve 26.608 nufus da Bat illeri mltecisi tespit ve kaydedilmitir. Btn bunlarn iae, barnma ve iskan ileri kanun ve nizamlar erevesinde yaplmtr. Bir ara Bakanlklarn Kayseriye nakilleri emredilince, Bakanln bir ksm arlklar ve grevleri ile Krehire, oradan da Kayseriye tanm ve ksa bir sre sonra da tekrar Ankaraya dnlmtr. 1921 ylnda Dr. Fuat (Umay) tarafndan Trkiye ocuk esirgeme Kurumu, Kazm Karabekir Paa ve Ekezine Kumandan Cevat Paa ve Konya ili halknn teebbsleri ile bir ksm illerimizde kszler yurtlar almtr.16 Yl iinde Vana gezici hekim gnderilmi, halka kinin datlm ve Sivastaki a kurumunda 3.269.140 kiilik iek as, 1.547 litre Kolera, Tifo ve Dizanteri alar retilmi ve Veba iin de a hazrlanmtr. Gazi Mustafa Kemal Paa daha sonra, Salk ve Sosyal alanndaki amacnn, milletin saln koruma ve glendirme, lmlerin azaltlmas,nfusun artrlmas, sosyal problemlerin ve salgn hastalklarn etkisiz hale getirilmesi olduunu belirtmitir.17 1922-23 ders ylnda ilk defa bayanlar tp fakltesine renci olarak girdiler.18 Salgn hastalklarla savata 1922 ylnda 337 hekim ve 434 shhiye memurunun greve almtr. A konusunda Hfzshha kuruluu almalarn baaryla srdrmtr. Karantina idaresi milletleraras bir kurulu olmaktan karlp, dorudan shhiye Vekaletine balanmtr. 1922 ylnda 20.000den ok hastann hastanelerde tedavi edilmi ve laboratuarlarda 30.000 tetkik yaplmtr. Sosyal yardm alannda; geen yl, yalnzca Dou illerindeki gmenlerin yurtlarna gnderilmesi, henz kurtarlmam Bat Anadoludaki gmenlerin geimleri ile yerletirme blgelerindeki incelemelerle snrl kalan ilerin, bu yl daha kapsaml ele alnp yrtlerek iyi

727

sonular alndn, Bat Anadolunun dmanlardan kurtarlmas zerine, hkmetin, buralara yapabilecei yardmn en ounu yapmaya altn, yetimlerin, yurt btelerinin yettii orannda yurtlara yerletirildiini, devlete alan darleytamlarda 10.000e yakn yetimin barndn, en az yirmi kat daha ok olmak zere, barnacak yeri olmayan yetim bulunduunu, bunlarn iyiliksever Trk milletinin yardmlar ile yaatldn, ocuk yuvas, yetim yurtlar, darlaceze gibi baz kurumlarn yapmna balandn aklamtr.19 13 Ekim 1923 tarihinde Mbadele, mar ve skan Vekaleti kurulmu ve 5 Haziran 1921den beri Shhiye Vekaletinin grev sahasnda olan gmen ve iskan ileri de yeni vekalete devredilmitir.20 1923 ylnn nemli olaylarndan birisi; Shhiye Vekili Dr. Rza Nurun da vekili temsilci olarak katld Lozan Konferansnn 24 Temmuz 1923 tarihinde Bar Anlamas ve Eklerinin imzalanmasyla son bulmutur.21 Lozan Anlamasnn IV. blm I. kesiminde, Salk leri ad altnda kararlatrlan hkmler yer almaktadr. Anlamann 114. maddesinde; stanbul Salk leri Yksek Kurulunun kaldrlp, Trk ky ve snrlarnn salk rgtyle, Trk Ynetiminin grevli olduu belirtilmektedir. 22 B. Cumhuriyet Dnemi Salk Hizmetleri Lozan Bar Anlamasnn ardndan Trk Devletinin siyasal rejimine verilecek adn konmas zaman gelmitir. TBMM Kurtulu Savan tamamladktan sonra seime giderek kendini yenilemi ve 13 Ekimde Ankara bakent olmutur. 29 Ekim 1923 tarihinde de Cumhuriyet ilan edilmi ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. 15 dakika sonra da Gazi Mustafa Kemal Paa oybirlii ile (158 Oyla) Cumhurbakanlna seilmitir.23 Cumhuriyet dneminin ilk Salk Bakan 30.10.1923 tarihinde greve balayan Dr. Refik Saydamdr.24 1923e kadar zamann artlar ierisinde yrtlen Bakanlk almalar, Cumhuriyetin kuruluundan itibaren hzla ilerlemeye ynelmi ve yeni bir stat ve gle hizmet alan, merkez ve tara tekilat gelimeye balamt.25 Uzun yllardr bakmsz kalm bir lkede yaayan kiilerin birikmi ve felaket halini alm toplumsal salk problemlerini nleme ve bir dzenin temelini oluturma yolunda TBMM dneminde nemli grevler yerine getirilmitir. Buna ramen Trkiye Cumhuriyetinin zmek zorunda olduu en nemli problem, milli felaket denilen stma pek ok ocuk ve yetikin insann lmne neden olmaktadr. Kalknmay balatmak ve baarya gtrmek zorunda olan cumhuriyetin bu abasndaki baars, ncelikle salkl insan temeline dayanmaktadr. Halbuki Trk halk, bulac hastalklarn penesinde her geen gn saln biraz daha yitirmi, iiyle gcyle uraamaz, retemez duruma gelmitir. Stma, frengi, verem hastalklar iin gerekli

728

ilalar salamak mali ynden zor, yeterince gelimi bir tekilatlanma iinde bu ilalar halka ulatrmak ve uygulamak bal bana bir problemdir. 1923 ylnda Devlet Btesi 137.333.471 lira S.S.Y.B. btesi 3.038.226. lira, Bakanlk btesinin devlet btesi iindeki oran %2.21, Bakanla ayrlan bteden fert bana den harcama 0.25 liradr.26 1923 ylnda Trkiyedeki yatakl tedavi kurulularnn durumu yleydi; 950 yatakl tedavi 3 devlet hastanesi 635 yatakl 6 Belediye hastanesi, 2450 yatakl 45 zel idare hastanesi, 2402 yatakl 32 zel yabanc ve ekalliyet hastanesi olmak zere toplam 6437 hasta yata 86 hastane bir yataa den nfus 1920, 10.000 nfusa den yatak says 5.1dir.27 Salk ve Sosyal Yardm Bakanl 3 devlet hastanesinde 950 hasta yata ile zerine alm olduu sorumluluu yrtmeye balarken, bir yandan da l zel idarecilerince her il merkezinde kurulmu bulunan ve nceleri Guraba, sonralar memleket hastanesi denen kurulularn salk artlar ve idarecilik ynnden dzeltilmesi iin yol gstermi, btesine koyduu yardm deneklerinden mali durumlar kt olanlara yardm etmitir.28 Cumhuriyetin ilk yllarnda nemli bir sorun olan verem hastal ile mcadele ilk olarak 1923de Bakanln istek ve onay ile stanbul zel daresince Verem Sava Dispanseri almtr.29 1923 ylnda lkemizde toplam 554 hekim vard. Bir hekime 19.860 nfus dyordu ve 100.000 nfusa hekim says 5ti.30 Eczac says 60, bir eczacya den nfus 159.420, 100.000 nfusa den salk teknisyen says 5idi.31 Ebe says 136, bir ebeye den nfus 80.880, 100.000 nfusa den ebe says 1.2 dir.32 Hemire says ise 42t.33 Bir tp fakltesi vard. Uzman hekim ve di hekimi yoktu. lke nfusu ise 12.5 milyondu.34 1923 ylndan balanarak toplum eitimi almalarnda afi, bror, kitap ve dergiler baslarak datm yaplmaya balanlmtr.35 Bu yllarda bir taraftan salk tekilatnn merkez ve taradaki yapsal eksiklileri giderilip yeni kadrolar eklenirken dier yandan da ocuk lmlerinin azaltlmas, halk sal iin gerekli salk personel saysnn artrlmas ve salgn hastalklarla mcadele konularnda etkili tedbirlerin alnmas planlanmtr. lkedeki hekim an kapatmak ve dalmndaki dengesizlii ortadan kaldrmak zere 1923 ylnda Zorunlu Hizmet Kanunu karlm, harcamalar bakanlka karlanacak bir yatl tp renci yurdu almas planlanmtr. Zorunlu Hizmet Kanunu erevesinde Douya ve dier hekimsiz yerlere gidecek sivil hekimlere zendirici artlar getirilmeye allmtr. Bte imkanlarnn snrl olduu bir dnemde, bu yerlere gidecek hekimlere maalarnn %75 hatta %100 fazlas bir maa vermesi planlayan Cumhuriyet Ynetiminin bu politikas salk hizmetlerine ne kadar nem verildiini gstermektedir. Almas planlanan Numune hastaneleri iinde bteye ayrca denek konmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda tespit edilen salk politikalarnda u temel hedefler belirlenmitir; Bakanln merkez ve tara tekilatn geniletmek, hekim, shhiye memuru, ebe ve hemire saylarn artrc tedbirler almak, meslekte uzmanlam olanlar devlet salk kurulularnda tutmak, bulac ve

729

salgn hastalklarla savamak ve koruyucu tedbirler almak, ilgili kanun, kararname ve tzkleri karmak, Numune Hastaneleri, sanatoryum ve dispanserleri amak, zel darelere bal hastanelerin, Numune hastanelerine dnmn salamak, yayn almalarna nem vermek ve halk salk konusunda bilgilendirmek, dier salk kurulularna yol gsterip, yardm etmek, gmenler iin salkl ortamlar hazrlamak, sosyal yardm kurum ve dernekleriyle yakn iliki kurmak.36 Bu hedeflere ulamak zere vekaletin btesine denek konmu ve eldeki salk insan gc kayna en etkili, verimli ve ekonomik biimde kullanlmaya allmtr. TBMM II. Dnem sein sonras ikinci toplant yl a konumasnda 1.3.1924 tarihinde Cumhurbakan GMK Paa nfusumuzun muhafaza ve artmasna nem ve dikkat gsterilmesini istemitir.37 18 Mart 1924 tarihinde karlan Ky Kanunu ile ise Salk asndan kylnn, ky muhtarlarnn ve ihtiyar meclisin yapmas gereken iler, zorunlu ve istee bal olarak gruplanp, ayrntlar ile aklanm, zorunlu olanlarn yerine getirilmemesi durumunda ceza grlecei belirtilerek yaptrm gc salanmtr.38 1924 yl iinde 50 yatakl Heybeli Ada Verem Sanatoryumu Haydarpaa ve zmir Bulac ve Salgn hastalklar hastanesi almtr. Haydarpaa ve zmir Hastanelerinin yataklarnn %70ten fazlas veremlilerin kabul ve tedavisine ayrlmtr.39 Ayn yer stanbul Tp Fakltesine Bal olarak bir ebe okulu ve stanbul ili ocuk Hastanesi bnyesinde 50 kiilik bir Ebe renci Yurdu alm ve mezunlar iki yllk bir mecburi hizmete tabi tutmutur.40 1925 ylnda Salk Bakanlnn 1928 ylna kadar olan hedefleri tespit edilmi Bu hedefler; devletin salk tekilatn gelitirmek, doktor saysn artrmak, Numune Hastaneleri amak, ebe ve salk memuru yetitirmek, doum ve ocuk bakmevlerini amak, ocuk lmlerini azaltmak ve nfusu artrmak, verem Sanatoryumlar kurmak, stma, frengi, trahom ve dier bulac hastalklarla savamak, salk tekilatn kylere kadar yaymak, sosyal yardm tekilatlarn gelitirmek, ilgili yasalar kartmak, Merkez Hfzshha kurumu kurmak, Hfzshha okulu amak, Milli Tp kongreleri dzenlemek.41,42 Salk politikalarnn zellikleri, insancl, kapsayc ve ncelikle koruyucu salk olarak belirginlemektedir. Bu hedeflere ulamak, byk aba, zveri, disiplin ve para gerektirmektedir. 1925de 150 dispanser tamamlanm stanbulda bir sanatoryum alm, ilelerdeki 160 olan doktor a 96ya indirilmi,43 ve bakanlk btesi 4.860.205 TL olarak kabul edilmitir.44 Trahomla ilgili yrtlen savata planl bir alma 1925 ylndan itibaren balatlmtr. 1920 ylnda 3 milyon trahom hastas krlkle kar karya idi. Bilhassa yetim yurtlarnda bu hastalk ksa

730

srede byk oranda art gsteriyordu.45 lk olarak Malatya ve Adyamanda 10ar yatakl birer trahom hastanesi yaplm, gezici ve sabit tekilatlar kurulmutur.46 iek hastal da halk saln etkileyen bir hastalkt. 1925te Sivasta 449.265, stanbulda ise 2.821.328 kiilik iek as retilip datlmtr. Yeterli dizanteri ve tetanos serumu retilmitir.47 21 ubat 1925te Kzlay Hemirelik Okulu ald.48 1925 ylndan balayarak; Trk toplumunun salk problemlerini tartmak, yurtdnda ve ada lkelerde tp alanndaki gelimeleri izlemek, bilgi al veriinde bulunmak zere genellikle Ankarada yaplan Milli Trk Kongreleri dzenlenmeye balanmtr.49 Hukuki dzenlemeler asndan 1926 ylnda 3 Mart 1926da 767 sayl Trk Kodelesi Hakknda Kanun,50 28 Nisan 1926da 831 Sayl Sular hakknda Kanun51 13 Mays 1926da Stma Mcadele Kanunu52 karlmtr. 1926 ylnda 50er yatakl Elaz ve Manisa Akliye ve Asabiye Hastanesi almtr.53 Diyarbakrda ise Kuduz Hastanesi hizmete girmitir.54 1926 ylnda Trkiyedeki yatakl Tedavi kurumlarn almalar yleydi; 167 kurumu ve 9561 yatakl 26744 yatarak 54.843 ayakta olmak zere toplam 81587 kii tedavi edilmitir. Tedavi edilen hastalarn genel nfusa oran %0,6 dr. Laboratuar ve rntgen muayene says 13.440tr.55 Bu ylda 2 salk koleji eitim veriyordu.56 Trkiyede kkl bir verem sava 1927 ylndan sonra balamtr. lk koruyucu tedbir bu ylda alnmaya balanm, BCG as uygulanmtr. Veremli analardan doan ocuklardan 100 ise azdan verilmek zere alanmtr.57 stanbulda kurulan Verem Sava Dernei ise veremle savata nemli katklarda bulunmutur.58 Bu ylda 1.578i memur, 1.224 serbest doktor olmak zere toplam salk personeli says 2.802dir.59 Konyada bir kuduz hastanesi almtr.60 Hukuki dzenlemeler erevesinde; 24.1.1927 tarihinde Eczaneler ve Eczaclar Hakknda Kanun karlmtr.61 lk defa 1927 ylnda Haydarpaa Tp Fakltesinden bayan doktor mezun olmaya balanmtr.62 1928de Adanada bir stma Enstits kurulmu ve bu enstit ksa srede malantolojinin en iyi retildii bir merkez durumuna gelmi,63 karlan kanun ile burada asker ve sivil tm doktorlar stma staj yapmtr.64 Hukuki dzenlemeler kapsamnda gnmzde de geerli olan 11.4.1928de Tababet ve uabat Sanatlarnn Tarz crasna Dair Kanun65 14 mays 1928de 1262 sayl speniyari ve Tbbi

731

Mstahzarlar Kanunu66 karlmtr. 17 Mays 1928 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzsshha Messesi Hakknda Kanun karlarak; halk salnn korunup gelitirilmesinde yardmc olmak zere her tr bilimsel aratrma ve incelemenin yaplmas, a ve serum retilmesi, vekalete gnderilecek gerekli incelemelerin yaplmas, dardan gelen hazr ila ve dier salk maddelerinin kontrol edilmesi, halk sal, sosyal salk problemleri ve bulac hastalklarla ilgili tm ilerle uralmas, bilgi isteyen kurumlara gr bildirilmesi, salk personelinin halk sal konusunda eitilmesi dzenlenmitir.67 1929 ylnda randa gelen iek salgn,68 Msr ve Orta Dou lkelerinde grlen Veba salgnlar alnan tedbirlerle lkemizde genilemesi engellenmitir.69 Adana, orum, Erzurum, Kars ve Malatyada Ana ve ocuk Salnn korunmas amac ile Doum ve ocuk Bakmevleri almtr.70 1929-1933 dneminde izlenecek salk politikasnn balca hedefleri u ekilde tespit edilmitir; doum ncesi ve doumda st ocuklar ve okul a ocuklarnda lmleri azaltmak, doumu tevik etmek, salgn hastalklarla sava tekilatn gelitirmek ve sava alann yaygnlatrmak, doktor ve dier salk personeli saysn artrmak, saln korunmasna ncelik vermek ve gerekli kanunlar karmak, ncelikli konulara nem verilerek kaynaklar deerlendirmek ve savurganlktan kanmak, Milli Kongreleri srdrmek ve milletleraras kongrelere katlmak, niversiteyi adalatrmak, yayn almalarn artrmak ve halk bilgilendirmek, salk hizmetleri veren tm kurum ve kurulularda devlet kontroln salamak, milletleraras ibirlii salamak, dost lkelere yardmda bulunmak.71 1930 ylnda yabanc lkeler arasndaki istatistiklere gre Trkiye sralamada 6. srada yer almtr. Diplomal ebe says 700e ulamtr. Ankara ve Bursada 2 dispanser alm ve verem savana byk ehirlerden balamas gerektii vurgulanmtr. Bakanlk btesi 4.502.216 TL olarak kabul edilmitir.72 karlan 1593 Sayl Umumi Hfzshha Kanununa gre her doan ocuun, okul ve kurululara giren her yurttan ve lzum grlen blgelerdeki halkn iek as yaptrlmas ykmll getirilmitir.73 Trkiyede alama hizmetlerinin rutin olarak verilmesine 1930da balanm, nce iek sonra srasyla difteri, bomaca, tetanos, BCG, polio ve kzamk alar uygulamaya girmitir.74 Kuduzla mcadeleye devam edilmi, zmirde bir kuduz hastanesi alm, zhrevi hastalklar, stma ve benzeri hastalklarla mcadeleye devam edilmitir. 1593 Sayl Kanunun 162. maddesi gereince, nfusu 10 binden fazla olan belediyeler, ocuk saln korumak amacyla st ocuu muayene ve mavere evleri ismi altnda dispanserler amakla ykml klnmlardr. Belediyeler ekonomik nedenlerle bu grevi yerine getirememi,

732

yalnzca stanbul zel daresi ve Belediyesince Bakanlka verilen emir gereince Beikta, Edirnekap ve skdar da dispanser almtr.75 1930 ylnda Trkiyede 1182 toplam hekim vard. Bir hekime 12.220 nfus, 100.000 nfusa da 8 hekim dyordu. 127 Eczac, 1268 Salk memuru, 202 hemire ve 400 ebe vard.76 1593 sayl kanunun 10. maddesine dayanlarak bugnk Yksek Salk urasnn ilk ekli olan Danma Kurulu kurulmutur.77 1930 yl salk mevzuat dzenlemeleri iinde nemli bir yl olmutur. Bugn bile en nemli Salk kanunu olan Umumi Hfzshha Kanunu 24 Nisan 1930da kabul edilmitir.78 Bakanln salk eitimi ve propagandas almalar kapsamnda; zel dareler tevik edilerek Ankara, Bursa, stanbul, Ordu, Trabzon, Konya ve Aksaray gibi yerlerde salk mzeleri oluturulmutur.79 1931 ylnda Balkesirde bir Doum ve ocuk Bakmevi ald.80 Bu ylda kan kolera salgn konusunda gerekli tedbirler alnm ve alama almalar yaplmtr. Yurtdndan getirilen bulac hastalklar ve salkl yaamla ilgili 15 film halka cretsiz gsterilmitir.81 Okullarda ocuk bakm ve salk konularnda dersler konulmutur.82 1932 ylnda veremle sava almalarnda Heybeliada Sanatoryumunu yatak says 130a, Haydarpaada ki Bulac Hastalklar Hastanesinde veremlilere ayrlan yatak says da 75e karlmtr. Verem daha ok byk ehirlerde yaygn olduu grlmtr.83 Salk Bakan salk problemlerini devlet kanalyla zmlemek ve salk hizmetlerini devlet kontrolnde yrtmek iin aba harcadklarn ifade amacyla; Her sene hem de meydan muharebesi yapar gibi urayoruz demi ve tm bunlar kendileri iin grev saydklarn belirtmitir.84 Bu yl iinde Verem Sava Dernei Erenkyde Verem Sava Hemire Okulunu kurdu.85 1933 yl Cumhuriyetin kuruluunun 10 yldnmdr. Refik Saydam Merkez Hfzshha Enstitsnde simple metodu ile kuduz as retimine balanmtr. stanbul Emraz Asabiye ve Akliye Hastanesinin yatak says 1500e karlmtr. Vanda ise Doum ve ocuk Bakmevi almtr. 86 l zel idareleri ve Belediyelere ait muayene ve tedavi evlerinin says 90a ykselmitir.87 Cumhuriyetimizin onuncu ylnda yurdumuzdaki doktor says 1.211, shhat memuru 1.306, hemire 257, ebe 402dir. 1929-1933 yllar arasnda yatl tp renci yurdundan toplam 137, kk shhat memuru okullarndan toplam 139 ve ili ocuk Hastanesindeki yatl ebe renci yurdundan 77 kii mezun olmutur. Yurdumuzdaki, eczac says 121dir. Bir doktora 12.710, hemireye 59.891, shhat memuruna 11.786, ebeye 38.289 kii dmektedir.88 Bakanla bal hastane ve dispanser says 339 olup, buralardaki toplam yatak says 9.187dir. Harcamalar Genel Bteye ait 9 doumevi

733

olup bunlarn toplam yatak says 205tir. Bunlar; Ankara, Konya, Malatya, Kars, Erzurum, Van, Balkesir gibi illerimizde bulunmaktadrlar.89 24 Mays 1933te Hususi Hastaneler Kanunu karlmtr.90 31 Mays 1933te karlan kanunla niversite reformu yaplm, stanbul Darlfnunu kaldrlp Mazf Vekletince yeni bir niversite kurulmas salanmtr.91 Bu reformdan sonra eczaclk ve di hekimlii tp fakltesi gibi bamsz faklte ve okul olmulardr. Ayn yl Trk Hemireler Dernei kurulmutur.92 1934 ylnda yabanc lkelere a yardm yaplmtr.93 1935te Trabzon da bir dispanser almtr. Merkez Hfzshha Enstitsnde tetanos, difteri, gazl gangren, arbon, menengokok, dizanteri ve hemolitik serum retimi, yaplmtr. eitli bakteriyolojik ve kimyasal analiz ve kontroller yaplmtr. Farmakoloji ubesi kurulmu, yerli ve yabanc ilalar ile dier hayati ilalarn kontrolne geilmitir. 1935te doum oran binde 38.3, lm oran binde 19.4 olmutur. Bakanla bal toplam 43 kurum ve 5860 yatakta hizmet sunulmutur. Bunlardan 13 devlet hastanesinde 3495 yatak, 9 doumevinde 215 yatak, 1 gs hastalklar hastanesinde 150 yatak, 3 ruh ve sinir hastalklar hastanesinde 1.600 yatak, 12 trahom hastanesinde 150 yatak ve 5 kuduz hastanesinde 250 yatak hizmet vermitir. Trkiye apnda 176 kurum 13.038 yatak vardr. Bir yataa den nfus 1240 olmutur. 107.977 yatak 722.169 ayaktan toplam 830.166 hasta tedavi edilmitir. Laboratuar ve rntgen muayene says 95.789 olmutur. Bir ebeye den dourgan nfus 8.400, ebe says 451, hekim says 1625, hekim bana nfus 9.270 ve 10.000 nfusa den hekim says 10, eczac says 135, salk teknisyeni says da 1365 olmutur. Yl iinde Bakanla 74.189 gelen 49.019 giden evrak kayd yaplmtr.94 Yeni bir anlayla alacak Etimesgut itimai Hfzshha Numune Dispanseri Etimesgut bucak merkezi ve kylerine koruyucu ve tedavi edici ve evre hizmetlerini bir arada veriyordu. 10 hasta yata olan dispanser Ankara Numune Hastanesi ve Ankara Doumevi arasnda bir sevk sistemi kurulmutu. alanlarda ekip anlay benimsenmiti ve bir istatistik ve kayt sistemi oluturulmutu. Bu uygulama lkemizde tara-krsal kesim salk tekilatlanmasnda nce salk merkezi, sonra salk oca ad altnda hizmet birimlerinin temelini oluturmutur.95 1935 ylnda Budapete Uluslararas Tp Kongresince madalyon ve diploma ile dllendirilen Prof. Dr. Hulusi Behet, kendi ad ile anlan hastaln buluuyla tp literatrndeki nl isimler arasnda yer almtr.96 Bu yln en nemli olay, 9 Haziran 1936 tarihinde karlan 3017 sayl shhat ve itimai muavenet vekaleti tekilat ve memurun kanunu ile vekaletin merkez ve tara tekilat ve dier birimlerin, salk personelinin grevlerinin belirlenmesidir. Bu kanunla vekaletin kurulu aamasndaki

734

boluklar doldurulmu ve tekilat yaps gnn artlarna gre yeniden dzenlenmitir. Bu kanuna dayanlarak Bakanlkta Muamelat ve Zat leri Genel Mdrl,97 1936da Merkez Hfzshha Merkezinde eitli antijen a ve serum retimleri artarak devam etmitir.98 Nfusun ounu tekil eden ile merkezlerinden 20sinde muayene ve tedavi evi almtr.99 Bylece toplam say 180 olmutur.100 1936dan sonra verem hastalndan lmler azalmaya balamtr.101 4.3.1925 Ylndan beri Salk Bakan Dr. Refik Saydam 25.10.1937 tarihinde 21 yllk erefli bir hizmetten sonra grevinden ayrlm ve bakanla Dr. Hulusi Alata 25.10.1937 tarihinde balamtr.102 1937 ylnda Hfzsshha Merkezinde kuduz serumu retilmeye balanmtr.103 Enstit tarafndan ylda kez Trk Hijyen ve Tecrbi Biyoloji Dergisi karlmaya balanmtr. 1938 tarihli 3542 sayl kanunla 1926 tarihli Paris Milletleraras Salk Szlemesine katlnmtr. Ayn yl stanbul Emraz Asabiye ve Akliye Hastanesinin yatak says 2000e karlmtr. Konyada ise Ky Ebe Okulu almtr.104 10 Kasm 1938de Gazi Mustafa Kemal Paann lm ile Atatrk dnemi sona ermitir. II. 1938-1950 Dnemi Salk Hizmetleri Bu dnemde nfusumuz 1940ta 17.821.000, 1950de 20.947.000 olmutur.105 1946 ylnda S.S.Y.B.ca, milli salk tekilatmz gnn gereklerine uyacak biimde organize etmek ve salk hizmetlerini halka daha yararl biimde sunmak zere bir plan hazrlanmtr. 1947de uygulamaya konulacak olan ve Birinci On Yllk Milli Salk Plan adyla bilinen bu planda lkemiz 7 ana blgeye ayrlmtr. Her blgede 500 yatakl birer hastane almas ve var olan hastanelerin iyi hizmet retecek biimde dzenlenmesi, her blgede 300 yatakl ocuk hastaneleri, ocuk bakmevleri, 200 yatakl doumevleri almas, yal ve dknler iin yurtlar oluturulmas, ocuk lmlerinin azaltlmas, zrl vatandalara g kazandracak kurumlarn almas, tropikal hastalklar iin enstitler kurulmas, salk personeli yetitirecek okullar almas, halkn sal ile yakndan ilgilenmek ve kontrol altnda tutabilmek zere her 40 ky iin bir 10 yatakl salk merkezi oluturulmas, Merkez Hfzshha Kurumunun gelitirilmesi ve ila sanayiinde da bamlln nlenmesi, stmal blgelerdeki bataklklarn havadan ilalanmas ve ayrca zel bir kanunla hastalk sigortas iin Salk Sandklar kurulmas planlanmtr.106 Ancak geen zaman iinde plan, gerei gibi uygulanmam, salk merkezlerinin bir ksm yaplmsa da, bunun etkililikten uzak hizmet verip, uygulama ilelerden teye yaygnlatrlamamtr.107

735

Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn merkez tekilat bu dnemde gelime gstermitir. 1946da 4862 sayl Kanun gereince Danma ve nceleme Kurulu Bakanl, Zatileri ve Muamelat Genel Mdrl, Eczaclk ve Tbbi Mstehzarlar Genel Mdrl kurulmu, stma ubesi ise mstakil olmutur.108 1938-1950 dneminde salk personel durumu yle idi. 1940da 2387 olan hekim says, 1950de 6845e, 340 eczac 980e, 1493 salk teknisyeni 4.018e 405 hemire 737e, 616 ebe 1.285e ykselmitir. 1938 de ran, 1942-1944te Suriye ve Irak tan geen geni bir iek salgn olmutur. A ve koruyucu tedbirlerle 1944te salgn tamamyla durdurulmutur.109 A ihtiyacn karlamak zere R.S.H. Enstitsnde yeni bir laboratuar kurulmu, 1946-1950 arasnda 14.798 lt. a retilmitir. 1947de Msr ve Suriyeye 1.300 lt. kolera as sevk edilmitir. 1939da da Uzak Douda kan kolera salgn srasnda ine bir milyon kiilik kolera as gnderilmitir.110 Kuduzla mcadele kapsamnda; kuduz a istasyonlarnn artrlmasyla kuduz hastanelerinin says 1945te 3e drlmtr.111 Tesbit edilen lml vaka 1940ta 13, 1945te 5 ve 1950de 24 olarak tesbir edilmitir.112 Frengi mcadelesinde; 1940ta mevcut 170,177 frengili says 1950de 118,169a dmtr. Lepra (Czzam) konusunda ilk hastane 1941 ylnda Elazda almtr. Tifus (kara humma) konusunda 1940ta 799, 1950de 225 vaka tespit edilmitir. 1943te salgn halini almtr. Bunun zerine RSMH. Enstitsnde tifs laboratuar kurularak gerekli a retimi yaplmtr. 1945te 736.960, 1950de de 1.569.166 adet a uygulanmtr. Ayrca hastaln bulamasnda nemli rol oynayan bit ile mcadele konusunda da geni apta ve ensektisit uygulanmas yaplm ve 1946dan itibaren vakalar azalmtr. Gerekli tedbirler sebebiyle hi grlmeyen veba hastalna 9 Mart 1947de Urfann Akakale lesi Harbetlgazel kynde rastlanlm, 18 vaka ve 3 lmle bu salgn nlenmi ve 1947den sonra yurdumuzda hibir veba vakas grlmemitir. Stma hastal milli bir felaketti. Dalak ve kan muayeneleri bataklklarn kurtulmas, sivrisinek yetitiren jitlerin ve eltik sahalarnn kontrol altna alnmas ve cretsiz kinin datm ile 1940 ylna kadar srdrlen mcadelede stmal oran %50lerden %11e kadar drld. 1945te 4707 sayl olaanst Stma Sava Kanunu ve ubat 1946da stma savan devaml yrtmeyi ngren 4871 sayl Stma Sava Kanunu yrrle girdi. Stma ile mcadelede 1946da teknik DDT, 1949da mazot ve petrol kullanlmaya balanlmtr. Verem Sava almalar kapsamnda 1940ta 3 dispanserle 35.039 kii muayene edilmi, bunlardan 890 hasta tespit edilmi 9828 radyolojik, 1539 laboratuar tetkiki yaplmtr. Bu say

736

1950de 41 dispanser, 159.287 muayene edilen, 10447 hasta, 165598 radyolojik ve 18901 laboratuar tetkikine ulalmtr. Bakanln 1943-1947 yllar arasnda yapt lm tespitlerinde veremden lenler daima ilk srada yer alm ve genel lmlere oran da ortalama %13.5 olarak tespit edilmitir. 1944te Samsun ve Denizlide Verem Mcadele dernei kurulmutur. 1945te Adana ve Eskiehir, 1946da Rize ve stanbul Fatih ve 1947de Adapazarnda dispanserler almtr. 1947 ylndan itibaren Verem Sava Eitim ve Propaganda haftalar dzenlenmitir. 113 Trahomla mcadele de 1940ta 13 hastanede 180 yatak, 25 dispanser, 36 tedavi evi 120.700 kii muayene edilmi ve 60.594 yeni trahomlu tespit edilmitir. 1950 ylnda ise 16 hastanenin 225 yata, 40 dispanser, 115 tedavi evinde 191.650 kii muayene edilmi ve 63.122 yeni trahomlu tespit edilmitir. Kanser sava konusunda ilk tekilatlanma 1947 ylnda Trk Kanser Aratrma ve Sava Kurumunun kurulmasyla balamtr. 1938-1950 dneminde Refik saydam merkez Hfzshha Enstits almalarnda da gelimeler oldu. 4 Ocak 1941 gn ve 3959 sayl kanun ile RSMH Enstitsnn grev, yetki ve sorumluluklar yeniden belirlendi. 1942de Tifs As Laboratuar kuruldu ve cov metodu ile tifs as ve ayn yolla ilk olarak akrep serumu hazrlanmaya balanmtr. 1947 ylnda Biyolojik Kontrol Laboratuar kurulmu ve Enstit bnyesinde bir a istasyonu hizmete almtr. Ayrca deri ii yolu ile uygulanan BCG-as retimine geilmitir. 1948de ilk defa bomaca as retimine geilmi ve viroloji ve virs alar kurulmak ilk olarak inflenza virs tipleri zerinde aratrmalara balanm, bu arada tavuk vebas ve New-Castle virsleri zerinde almalar yaplmtr. 1950 ylna kadar a retimi 18 eitle, serum retimi 10, antijen ve allerjen retimi 6, bakteriyolojik analiz ve kontrol 7, kimyasal analiz ve kontrol de 6 eide ulamtr. Salk istatistikleri almalarnda, 1945-1950 yllarndaki doum oran binde 33.8, lm oran binde 17,6 olmutur. Cumhuriyetin 10 ve 25. yldnmlerinde ve 1948de Salk dergisinin fevkalde nshalarnda istatistiki ylklar yaymlanmtr.114 Tedavi edici salk hizmetleri kapsamnda 1939da Bursa, 1942de Aydn, 1943te Gaziantep, 1944te Eskiehir ve Mara Doum ve ocuk Bakmevleri alm, 1950de bu say 13e ulamtr. 1946da zmir ocuk Hastanesi, 1942de Orhaneli ve Kandra, 1943te skilip, 1944de Saimbeyli, 1945te Akdamadeni, Nevehir, Tavanl ve Vezirkpr salk merkezleri faaliyete gemitir. 1950de salk merkezi says 22 olmutur. Trahom hastanelerinin says 1949ta 13e, 1950de 16ya karlmtr. Kuduz hastanesi says azaltlarak 1945te 3e drlmtr. Ayn yl zhrevi hastalklar hastanesi says 7 tane idi. 1941de Elazda bir czzam hastanesi hizmete girmitir. stanbul Baltaliman Kemik Hastalklar Hastanesi 1943te faaliyete balamtr.

737

Trkiyedeki yatakl tedavi kurumlarnn toplam says 1940ta 108, 1945te 197, ve 1950de 201 ve yatak saylar sras ile 14.383, 16.133 ve 18.837 idi. 1950de bir yataa 1.100 nfus ve 10.000 nfusa den yatak says 9dur. Bu kurumlarda 1940ta 176.833 yatarak, 1.161.495 ayakta toplam 1.338.328 kii tedavi edilmi ve 187.875 laboratuvar ve rntgen tetkiki yaplmtr. 1950de ise 322.686 yatarak, 1.892.575 ayakta toplam 2.215.261 kii tedavi edilmi ve toplam Laboratuar ve rntgen tetkit says 948.616ya ulamtr. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl ise 1940ta toplam 48 kurum ve 7135 yata ile, 15 devlet hastanesinde 4130 yatakla, 1 salk merkezi ve 10 yatakla, 10 doumevi ve 265 yatakla 1 gs hastanesi ve 250 yatakla 3 ruh ve sinir hastalklar hastanesinde 2100 yatakla, 3 trahom hastanesinde 180 yatakla ve 5 kuduz hastanesinde 200 yatakla hizmet vermitir. Bu saylar 1950de toplam 118 kurum ve 14.581 yataa, 41 devlet hastanesinde 7571 yataa, 22 salk merkezine 220 yataa, 13 doumevlerinde 1.083 yataa, 18 gs hastalklar hastanesinde 2107 yataa, 3 ruh ve sinir hastalklar hastanesinde 2800 yataa, 1 kemik hastalklar hastanesinde 150 yataa,1 lepra hastanesinde 200 yataa, 16 trahom hastanesinde 225 yataa ve kuduz hastanesine 225 yataa ulamtr. (344) 1940ta 8 alan 10.000 nfusa den yatak says 1950de 8,5 olmutur. 1940ta 1.161.495 olan poliklinik says 1950de 1.892.575 olmu ve %55,92lik art salanmtr. Yatan hasta says ise 1940ta 176.833 iken 1950de 322.686ya ykselmi ve %70,8lik bir art salanmtr. Salk eitim kapsamnda; 04.01.1941 gn ve 3959 sayl kanunla Hfzshha Mektebi ayr kurulu haline gelmi, bu okul 1941-1950 yllar arasnda 7 burs dzenlenmi ve 153 kiiyi eitmitir. Bu dnemde 12de aratrma yapmtr.115, 116 Bu dnemin nemli bir grevi de i Sigortalar Kurumunun kuruluudur. 09.07.1945 tarih ve 4792 sayl kanunla 01.01.1946dan geerli olmak zere ii Sigortalar Kurumu kurulmutur. Kanun gereince i kazalar ve meslek hastalar sigortas oluturulmutur. Tekilatlanmada salk mavirlii yer almtr.1946-1950 yllar arasnda yalnzca i verenden i kazalar ve meslek hastalklar sigortas %0,5-5 olarak alnmtr. i Sal konusunda 1938de Etibanka bal Ergani de Maden Hastanesinin, 1936da Zonguldakta Amele Birlii Hastanesi olarak alp 06.01.1948de Ereli Kmr letmelerine devredilen Zonguldak Hastanesinin ve yine 1948de yalnzca i kazalarna bakan Paabahe Salk stasyonunun hizmet verdii grlmektedir. Sosyal Sigortalar Kurumunun ilk hastanesi 1949da alan Nianta Hastanesidir. Henz hastalk sigortasnn kabul edilmedii dnemde i kazasyla meslek hastalklar yada ii hastanesi adyla anlyordu. SSK ili,Okmeydan Hastanesi, Nianta Doumevi ve Dispanserinin ekirdei olmutur.117 Dnyadaki deiikliklere paralel olarak bu dnemde salk alannda milletleraras ilikilere de nem verilmitir. Birlemi Milletler yesi olan Trkiyede Birlemi Milletlerin bir kurtuluu olan Dnya

738

Salk Tekilatnn Anayasasn 09-10 Haziran 1947de 5062 sayl Kanunla onaylayarak bu tekilata ye olmutur. Dnya Salk Tekilat Anayasas 07 Nisan 1948de yrrle girerek Tekilat resmen kurulmutur. Bu nedenle her yl 07 Nisan Dnya Salk Gn olarak kutlanmakta ve ele alnan bir salk konusu ilenmektedir. 1949da ayrca Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilatnn (FAO) Trk Milli FAO tekilat kurulmutur. Trkiyede 1949-1950de Dnya Salk Tekilatna 107.869 dolar katk pay deni ve 101.114 dolar yardm alm ve 5 adet burs kullanmtr. Birlemi Milletler ocuklara yardm Fonuna ise 50.000 dolar katk pay demi ve herhangi bir yardm almamtr. Trkiyede ila retimine 1949da basit imalathane halinde faaliyete bulunan 65 adet laboratuar faaliyette bulunuyordu.118 III. 1950-1960 Dnemi Salk Hizmetleri 10 yllk bu dnemde nfusumuz 20.947.000den 27.755.000e ykselmitir. Genel nfusta yllk art binde 21.7den 28.5e kmtr. Bte ile ilgili olarak 1950de 1.487.208.563 liralk devlet btesinin %4.07si yani 60.615.522 liras Salk Bakanlna ayrlmtr. Bu durum 1955te 2.940.727.278 ve 1960ta 7.266.965.000 lira Devlet Btesi, 1955te 152.463.881 lira ve 1960ta 382.762.029 lira Salk Bakanl olarak gereklemitir. Salk Bakanl btesinin devlet btesine oran 1955te %5.18 ve 1960ta %5.27 olmutur. Bakanlk btesinden fert bana den harcama 1950de 2.91, 1955te 6.39 ve 1960ta 13.91 lira olmutur.119 1950-1960 yllar arasnda Trkiyede koruyucu salk hizmetleri ikinci plana itilip, yatakl tedavi kurumlarnn gelimesi nem kazanmtr. Ancak personel a nedeni ile yatakl tedavi kurumlarnda hizmet sunumu gerilemitir.120 Bu dnemde i Sigortalar kurumunun 1952 ylnda salk hizmeti vermeye balamas ile121 Refik Saydam dnemindeki lkedeki Salk Hizmeti ve Salk Personeli stihdamnn Salk Bakanlnca yerine getirilmesi anlaynn dna kld. i Sigortalar Kurumunun sadece sigortalya yaplan salk hizmetini finanse eden bir kurum olmas gerekirken, Salk tekilat ve hastaneler kurulmasna izin verilmesi hatal bir hareket olarak kabul edilir.122 Dr. Behet Uzun 1954-1955 yllarndaki grevinde de bir salk plan hayata geirilmeye alld. Bu Program Milli Salk Planna gre daha dar kapsaml idi. Sadece Salk merkezlerine yer veriliyordu. lke 16 Salk blgesine ayrlyor ve ky gruplarnda ebe ve salk memuru grevlendirilmesinden vazgeiliyordu. Daha nceki planda da yer alan finansman konusunun yine Milli Salk Bankas modeli ile zlmesi dnlyordu. Programa gre bir Salk Sigortas Sistemi oluturulacak; salk sigortasn Banka kuracak ve iletecekti.123 Bu program da nceki gibi kanunlatrlamad ve hayata geirilemedi. Son dnemlerde salk merkezlerinin says giderek artm

739

1960ta 283e karlmtr.124 Bu arada tara-krsal kesim salk hizmetlerinde ortaya kan ok ball ortadan kaldrmak zere Kaza Salk dareleri gndeme gelmi ve 1954 ylnda uygulamaya geilmitir.125 Bu dnemde zel dare Hastaneleri Salk Bakanlna bal Devlet Hastaneleri haline getirilmitir.126 baland.127 Bu dnemde evre sal hizmetleri kapsamnda su ve gda kontrolleri yaplmtr. Bulac hastalklarla sava konusunda 1950-60 arasnda toplam 14.431.750 iek, 2.775.314 BCG, 11.609.090 tifo, 2.030.711 tifs, 615.418 bomaca, 2.564.630 difteri ve yalnzca 1960ta 529.730 kolera as uygulanmtr. Bulac hastalklar kapsamnda, iek hastal ile mcadelede yaplmtr. 1956 ylndaki ran, Irak, Suriye ve Lbnanda grlen iek epidemisi alnan tedbirlerle ve yaplan almalarla lkemizi fazla etkilememitir. 1957den sonra tek bir vaka grlmemitir. Kuduz hastalndan 10 yldaki lml vaka says da 120 olmutur. Frengi ile mcadele iin 1957de Frengi Tedavi Ynetmelii karlmtr. 1950de 118.169 olan frengili says 1960ta 47.565e gerilemitir. Czzam ile mcadele iin 27 Haziran 1957de Ankarada Czzam Sava ve Aratrma Dernei kuruldu ve 1960ta lepra mcadelesi balatld. 1960ta 1.206 lepral kayd vard. Tifs vakalar ise 1950de 225 iken 1960ta 10gerilemitir. 1953 ylnda stanbulda toplanan Milletleraras Tropikal Hastalklar ve Malatya Kongresinde stmann btn dnyada yok edilmesi tartld ve bu fikir 1955te DST Asamblesinde kabul edilerek hkmetlere arda bulunuldu. Trkiye bu ar gerei 1957 bandan itibaren DS Tekilat ve UNICEFle yaplan i birlii ile lkemizde stma eradikasyon programnn uygulanmasna geildi. Ve 1960da 7402 sayl stma imhas hakknda kanun kabul edildi.128 Verem sava konusunda 1950, 1953 ve 1960 yllarnda Verem Danma komisyonu toplanarak deerli kararlar almtr. 19 Mays 1953te Ankara Atatrk Sanatoryumu hizmete ald. Bu ylda Trakya blgesinde Edirne ilinde UNCEFle ibirlii ile BCG kampanyas balatld ve 1959a kadar 7.722.620 BCG as uyguland. 1950de 41 dispanserde 159.287 muayeneden 10.447 hasta tespit edilmi, 165.598 radyolojik, 18.901 laboratuar tetkiki yaplmtr. Bu say 1960ta 106 dispanserde 682.622 muayeneden 8.772 hasta tespitine, 65.873 radyolojik, 315.827 mikrofilim ve 93.466 laboratuar tetkikine ulalmtr. Verem sava dispanseri says 1952de 11, 1959da 67 olmutur. Trahomla mcadele, devam eden kararllkla srdrlmtr. Refik Saydam Merkez Hfzshha Enstitsnde 1950de yeniden BCG a laboratuar hizmete ald ve nflenza Laboratuar Dnya Salk Tekilat tarafndan Milletleraras Blge nflenza Merkezi olarak tamamlanm ve inflenza as retimine balanmtr. Ana ve ocuk Sal almalarnn gelitirilmesi iin 1954te DST ile birlikte Ankarada bir Ana ve ocuk Sal Tekaml Merkezi kurulmu ve bu konuda grev alacak personel iin er aylk kurslar dzenlenmitir. 1952 ve 1954te UNICEFce tahsis edilen 286.000 dolar ile Ankarada Atatrk 1955 ylndan itibaren hastanelerde dner sermaye sistemi uygulanmaya

740

Orman iftlii pastrize St fabrikas kuruldu, 1959da NEBce Okul Beslenme Projesi balad. 1956dan itibaren UNICEF katklar ile st tozu ve dier besleyici gda maddeleri temini yapld. 1953te 1, 1958de 8 ve 1960ta 26 AS merkezi ve 1958de 4, 1960ta da 19 AS ubesi ile alma yaplmtr.129 Salk istatistikleri asndan 1955-1960da Trkiyenin doum oran binde 44, lm oran da binde 12.6 olmutur. 1955ten itibaren Tedavi Kurumlar Genel Mdrlnce derlenen tbbi istatistikler Salk Propagandas ve Tbbi statistikler Genel Mdrlne devredilmitir ve Salk kurulularna ait formlar sadelemitir. 1958te 1945-1955 dnemine ait SSYB ve Tbbi istatistik yllklar karlmtr.130 Yatakl Tedavi kurumlar faaliyetleri ierisinde 1950de Doum ve ocuk Bakmevleri says 13e 1960ta 20ye kmtr. 1950de Ankara Dr. Sami Ulus ocuk Hastanesi almtr. 1950de 22 alan Salk Mezilezi says da 1960ta 283e ulamtr. Trahom hastanelerinin says da 1950de 16ya karlmtr. 1953te Elazda bir kuduz hastanesi hizmete girmitir. Trkiyede hasta yata says saysal ynden eksiktir. Dnya Salk Tekilatnn gelimekte olan lkeler iin tavsiye ettii norm 10.000de 30dur. Bu durum 1955te 14.4 idi Bu dnemde SSYBna yatakl tedavi kurumlarnn durumu yledir: 1950de 118 olan toplam kurum says 1960ta 442ye ve toplam yatak says 14.581den 32.398e, devlet hastanesi 41den 94e ve yataklarn says 7.571den 14.946ya, salk merkezi 22den 283e ve yatak saylar 220den 3.527ye; doumevi says 132ten 20ye ve yatak saylar 1.083den 2.095e, gs hastalklar hastanesi says 18den 31e ve yatak saylar 2.107den 6.205e, ruh ve sinir hastalklar hastanesi 3 ve yatak saylar 2.800den 3.460a, kemik hastalklar hastanesi 1den 4e ve yatak saylar 150den 925e, 1 lepra hastanesinde yatak says 200den 2.502ye, trahom hastanesi 16dan 6ya ve yatak saylar 225ten 150ye ve kuduz hastanesi 3ten 1e ve yatak says 225ten 50ye ulamtr. Trkiyede yatakl tedavi kurumlarnn kurum says 1950de 201den 1960ta 566ya, yataklarn says da 18.837den 45.807ye, bir yataa den nfus says 1.100den 600e ve 10.000 nfusa den yatak says 9.0dan 16.6ya ulamtr. Bu dnemde Trkiyede yatakl tedavi kurumlarnda 1950de 322.686 yatakta 1.892.575 ayakta toplam 2.215.261 hasta tedavi edilip 948.616 laboratuvar ve rntgen tetkiki yaplrken bu say 1960ta 931.228 yatakta ve 6.988.257 ayakta olmak zere toplam 7.919.485 hasta tedavi edilip 2.728.529 laboratuvar ve rntgen tetkiki yaplmtr.131 Sosyal hizmetler kapsamnda 1959da SSYB bnyesinde B.M. Kalknma Programnn (UNDP) 100.000 dolar katks ile Sosyal Hizmetler Enstits kurulmutur.132 1954 ylnda 6283 Sayl Hemirelik Kanunu karlm ve Hemirelik Brosu kurulmutur. 1957 ylnda ilkokul mezunu 18-30 ya arasndaki adaylar bir buuk yllk teorik pratik eitimden sonra hemire yardmcs olarak atanmlardr. Ebe yetitirmek zere 1952de zmir, 1953de Erzurum,

741

1954te Malatya, 1955de Antalya, Aydn ve Edirne, 1956da Eskiehir ve Manisa, 1958de Gaziantep ve Isparta ile 1959da Ankara Doumevi ve Kayseri Ky Ebe Okullar ald. Ayrca 1954te Keiren ocuk Esirgeme Kurumu zel Hemire Koleji ald. Ky Enstitlerinin salk memuru ve ky ebesi blmleri 1954te kaldrlmtr. SSYBna bal salk koleji says 1950de 62den 1960ta 8e ulam ve toplam 1322si erkek 1017si bayan olmak zere 2339 kii mezun olurken; 1952de 2 olan salk okulu (ky ebe okulu) says 1960ta 14 olmu ve toplam 2157 ebe mezun olmutur.133 1955te hekimlerimizin %52,8i uzman hekimdi. 1950de 910 olan di hekimi says 1960 ta 1.395 olmutur. Ebe says da 1950de 2.001 idi.134 Milletleraras Kurulularla ibirlii ile; hemirelik, ana ve ocuk sal, stma eradikasyonu, trahomla sava ve lepra ile sava, halk sal eitimi, sosyal hizmetler, st pastrizasyonu, okul beslenme projeleri uygulanmtr. Avrupa konseyi ile ilikilerde salk alannda ilk iliki 1951de Sosyal ve Tbbi Yardm Eksperler komitesinin almalarna katlmamzla balamtr. 1954te Avrupa Kamu Sal Komitesi almalarna katlmtr. 1953 ylnda Tbbi ve speniyari Mstahzar malathaneleri Talimatnamesi tanzim edilmitir. 1950de 69 ila laboratuar ve fabrikas vard ve 1727si yerli 3618i yabanc toplam 5342 hazr ila says sz konusuydu. 27 ecza deposu ve 638 eczane vard. 1960ta ise, 133 ila laboratuar ve fabrikada 4675i yerli ve 7313 yabanc toplam 11.988 hazr ila mevcuttu ve 91 ecza deposu ile 1205 eczane hizmet veriyordu.135 1952de ilk Trk ila fabrikas Eczacba ila fabrikas 1952de kuruldu. Bunu brahim Ethem ve dierleri izledi.136 1960 ylnda sefere hazrlk grevini yapan birim savunma sekreterlii adn almtr. 1955te Ege Tp Fakltesinde bir Yksek Hemire Okulu kuruldu. 28.04.1959da Florance Ninghtingele Hemirelik Koleji ve Hastanesinin temeli atld.137 SSK Salk Hizmetleri kapsamnda bu dnemde 04.01.1950 tarihinde 5502 sayl Hastalk ve Analk Sigortas Kanunu karlm, 1951 ylndan itibaren %2 iveren ve %2 ii olmak zere toplam %4 orannda prim kesilmeye balanm ve 1952 tarihinden itibaren Salk hizmetleri verilmeye balanmtr. Bu amala 1950de stanbul Eyp Hastanesi, 1951de stanbul Sreyya Paa Sanatoryumu ve zmit Hastanesi, 1952de stanbulda Sultanahmet hastanesi ve Bakrky Doumevi ve Dispanseri, 1953te Adana Dispanseri, Ankara Hastanesi, Samsun Hastanesi, Soma Dispanseri, 1954te Malatya Dispanseri ve Mersin Salk stasyonu, Tunbilek Dispanseri, 1955te Adana Hastanesi, Soma Dispanseri, 1956da Elaz Dispanseri ve Gaziantep Dispanseri, 1957de Aydn Hastanesi, 1958de zmir ve Trabzon hastaneleri ve 1959da Erzurum Hastanesi hizmete almtr.138 27 Mays 1960 tarihinde Silahl Kuvvetlerin ynetime el koymas ile Demokrat Parti Dnemini sona ermitir.

742

IV. Planl Kalknma Dnemi Salk hizmetleri 27 Mays 1960da ynetimi ele alan ordu, salk alannda salk rgtlenmesinin yeniden yaplanmas; milli ila sanayi, tp ara ve gereleri sanayiinin kurulmas; yeterli salk personelinin yetitirilmesi gibi hizmetleri hayata geirmek ve o zaman kullanlan terim ile salk hizmetlerini devletletirmek istemektedir. 1960l yllarn salk politikalarna ve rgtlenmesine damgasn vuran gelime, 1961 ylnda Salk Hizmetlerinin Sosyalletirilmesine Dair Kanunun yrrle girmesi ve 1963 ylnda uygulanmaya balamasdr.139 Bu kanunla krsal alana daha yaygn ve iyi hizmet sunma amalanm, salk hizmetlerinin bir devlet grevi olduu kabul edilmitir. Kanunda, tedavi hizmetlerinin, yoksulluu belgelenen yurttalara devlete cretsiz sunulaca belirtilmektedir. Salk hizmetlerinden yaralanmann, sosyal adalete uygun biimde gerekletirilmesini salayan bu kanuna uygun bir programla, sosyalletirme almalar balatlm, yurdumuzda sosyalizasyon uygulanacak blgeler belirlenmitir. Bu blgelerdeki her ilede en az bir salk oca bulunmas ve hizmetlerin bir ekipe sunulmas kabul edilmitir.140 Ancak balatlan sosyalizasyon almalarndan beklenen verim tam olarak salanamamtr. Bunun zerine eldeki salk insan gcnden etkili yararlanma yoluna gidilerek 29 Haziran 1978de salk personeline Tam Gn alma Yasas karlmtr. 7 Mays 1987 tarihinde Salk Hizmetleri Temel Kanunu karlarak tm salk kurum ve kurulular ile salk personelinin lkede dengeli dalm ve yaygnlatrlmas, koruyucu salk hizmetlerine ncelik verilmesi, salk hizmetlerinin yurtta istenilen dzeyde sunulmas amalanmtr.141 Trk toplumunun demokratik bir dzen iinde en yksek kalknma hzna ulama ve bu durumu srdrme, sosyal adaleti gerekletirme amacyla 1961 ylnda 5er yllk sreleri kapsyan kalknma planlar hazrlanmtr. 1963-1967 yllar arasnda yrtlen I. plan stratejisinde salk hizmetlerine byk nem verilerek aile planlamasnn gerekletirilmesinden sz edilmekte ve o gnk artlarda ileri bir politika gdlmektedir. Planda ayrca; evre koullarnn iyiletirilmesi, bulac hastalklarn ortadan kaldrlmas, halkn beslenme koullarnn iyiletirilmesi ve salk konusunda bilgilendirilmesi, salk programlarnn, hastane hizmetlerinden ok, evde ve ayakta tedaviyi ne karacak biimde dzenlenmesi hedeflenmitir.

743

1968-1972 yllar arasnda uygulanan II. planda; toplumun refah dzeyini ykseltmek zere yaplan almalarda, halkn ruh ve beden sal korunup, hastalara eit tbbi bakm salanmas hedeflenmi, sosyalletirme programlarnn uygulanaca belirtilmitir. Ayrca; devletin, tedavi hizmetleri yannda zellikle koruyucu hizmetleri, geni halk kitlelerine gtrmesi, salk personeli saysndaki yetersizliin ve dalmdaki dengesizliin ortadan kaldrlmas, salkl bir nfus iin ocuk salnn korunmas ve yallarn bakm konusunda zel koruma ve sosyal hizmet programlarnn hazrlanmas planlanmtr.142, 143 1973-1977 yllar arasnda uygulanan III. planda; tedavi edici salk hizmetlerinin rasyonel, koruyucu salk hizmetlerinin etkili kullanm ngrlm, salk hizmetlerinin daha yksek dzeyde yarar salanmas ve hizmetlerin tek elden ynetimi hedeflenmitir. Ayrca; salk hizmetlerinde kademeli olarak salk sigortasnn yaygnlatrlmas, salk hizmetlerinde yeni ve nemli bir politika izlenerek 1995de 7.500 kiiye bir salk oca, 2.500 kiiye bir salk evi, 10.000 kiiye 50 yatak dmek zere salk hizmetlerinin dzenlenmesi, ila sanayiinin, halkn saln ve ulusal geliri olumsuz etkilenmemek zere kamu, denetiminde tutulmas, da bamlln nlenmesi, salk personeli saysnn artrlmas amalanmtr.144 1979-1983 yllar arasnda yrtlmesi hedeflenen IV. planda da salk hizmetlerinden herkesin eit yararlanmas ve yaygnlatrlmas konusunda etkili tedbirler alnmas ve toplumsal rgtlenme ngrlmtr. Ayrca; kimsesiz ocuklarn, engelliler ve yallarn, yardma muhta kiilerin, toplumun gvencesi altna alnmas, Tam Sre Yasasna hzla etkinlik kazandrlmas, salk personeli saysnn artrlmas ve dalmdaki dengesizliin nlenmesi, ana-ocuk sal ve aile planlamasna etkinlik kazandrlmas, tm salk kurulularnda yeterli hizmet sunulmas, dar gelirli ve yoksullarn salk harcamalarnn devlete karlanmas, ila hammadde sanayiinin devlete gelitirilmesi, halkn ucuz beslenmesi iin olanaklar salanmas hedeflenmitir.145 V. ve VI. VII. planlarda; devlet, niversite ve SSK hastaneleri arasnda ibirlii salanmas, zel salk hizmetlerinin tevik edilmesi ngrlmekte ve dier planlardaki hedeflere yer verilmektedir.146 Trkiyede planl dnemde salkla ilgili nemli hedefler belirlenmi ve gayri safi milli haslada %65lik bir art grlmtr. Ancak bu gelimeye karlk, salk sorunlarnn pek ou zmlenememitir. Salk sistemi ve sunulan hizmetler, toplumun ihtiyacna cevap verecek nitelik, nicelik ve yaygnlktan uzak bir geliim gstermitir. Hl 10.000 nfusa 26 yatak hedefine ulalamamtr. Trkiyede salk hizmetlerinin sunumunda ok ballk vardr. Salk Bakanl, Milli Savunma Bakanl, niversiteler, S.S.K. ve zele ait salk kurulularnda salk hizmeti retilmektedir. Kyden kente g, beyin g, yetersiz salk kaynaklar ve yetersiz salk ynetimi sorun olarak karmza kmaktadr.

744

1982-1996 yllar arasnda salk alannda 2.2 milyon dolar yatrm teviki uygulanmtr.147 Bu dnemde serbest piyasa egemenliini ngren bir anlay benimsenmitir. 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarmzda salk nedeniyle kiisel hak ve zgrlklerin kstlanabilecei hkmleri yer almtr. 1970-1980 aras, salk politikalarnda nemli bir deiimin yaanmad bir dnemdir. Bu srede, salk hizmetleri mevcut sistemin doal ivmesiyle gelimitir. 1983 sonras yllar ise salk alannda tekrar iddial deiim sylemlerinin gndeme geldii bir dnemdir. Bu dnemde, toplumun sal durumunun ve salk hizmetlerinin iyiletirilmesi yine ncelikli amatr. Ancak, salk hizmeti sunan sistemin iyiletirilmesi gereklilii en ne karlan ama olmutur. Bu sorun da salk reformu ile zlecektir.148 Salk reformu kapsamnda Milli Salk Politikas tespiti149 amacyla 1992 ve 1993de iki ulusal salk kongresi dzenlenmitir.150, 151 1990da Dnya Bankas ile Salk Projesi ikraz anlamas imzalanmtr. 1984-1990 yllarnda D.P.T.ca salk sektr Master Plan Etd yaptrlmtr. 1994te Dnya Bankas ile kinci Salk Projesi, 1997de de Temel Salk Hizmetleri Projesi Anlamas imzalanmtr.1992de Trkiye Salk Reformu-Salkta Mega Proje diye duyurulan bu reform almalarndan salk finansman, hastane iletmeleri, aile hekimlii vb. ile ilgili herhangi bir kanun TBMMye gelmemi ve bu projeler ve borlanmalar her alanda ok tartlmtr. evre sal konularnda almalara devam edilmi, 1961de Yeniehir Salk Kolejinde evre Sal blm alm, halk sal laboratuarlar oaltlm, 1972de evre Sal Yksek Kurulu kurulmutur. evre ileri daha sonra Bakanlk eli ile yrtlmeye balanm ve evre Bakanl, evre uralar dzenlenmitir.152 Genel evre sorunlar olarak, su kaynaklar ve toprak kirlilii, radyasyon ve afetler dikkate alnmtr.153 Kzamk, bomaca tifo, poliomiyelit, difteri, iek, kolera, kuduz, frengi, lepra, tifs, veba, stma, verem, trahom gibi bulac hastalklarla mcadeleye devam edilmitir. Kanserle mcadele iin 1965de Kanser Erken Tehis ve Kontrol Dispanseri kurulmu ve Etimesgutta Kanser Hastanesi almtr. Hfzshha Enstits 1980 ylndan sonra ihmal edilmitir. Ruh sal ve bilhassa Ana ve ocuk Sal ve Aile Planlamas, halk sal eitimi almalarnda etkililik grlmtr. Salk eitiminde tp, eczaclk, di hekimlii faklteleri, Salk daresi Yksek Okulu ve Sosyal Hizmetler Akademisi ve Gevher Nesibe Salk Eitim Enstits gibi Yksek renim kurulular ve salk kolejleri kurulup, gelimeye balatlmtr. Yatakl tedavi kurumlarnn ve salk personelinin says ve hizmetleri artmaya balamtr. Sosyal yardm hizmetlerinde yeni dzenlemelere gidilmitir. Uluslararas kurulularla ilikiler daha da gelimitir. la endstrisi ve tbbi cihaz sektr gelimitir. Salk Bilgi Sistemleri gelitirilmeye allmaktadr.

745

Trkiyenin 60, 70 ve 80li yllardaki siyasi yaps her alanda olduu gibi salk alannda da srekli ve istikrarl bir ynelii mmkn klmamtr. Bu dnemde, 80 sonras bir hareketlenme gzlenmitir. 1993 ylnda karlan 181 ve 1984de karlan 210 sayl K.H.K. ile Salk Bakanl Tekilat yeniden dzenlenmitir.154 24.1.1989 tarih ve 356 sayl K.H.K. ile Sosyal ibaresi kaldrlm ve Bakanln ad Salk Bakanl olmutur.155 Trkiye, ikili ibirlii anlamalar, ortak yrtlen projeler nedeniyle ok sayda lke ile ve uluslararas kurululardan WHO, UNICEF, UNEP, FAO, UNDP, UNFPA, ECO ve AB ile yakn ilikiler iindedir.156, 157,158 Dnya Salk Tekilat ile 1950-1980 aras 17 salk projesi gerekletirilmitir. 1984de Temel Salk Hizmetleri Projesi, 1985de Trkiyeyi kapsayan bir a kampanyas ve 1995te Ulusal A Gnleri uygulamaya konulmutur.159 Avrupa Birlii ile uyum erevesinde Salk Bakanl Avrupa Birlii Koordinasyon Dairesi Bakanl son iki ylda Trkiye-Avrupa Birlii ilikilerini hzlandrmtr.160, 161 1960 ylndan itibaren balayan planl dnemde 40 yl akn uzun bir srede salk alannda birok faaliyetler sz konusu olmutur. 1999 ylnda Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. yldnm kutlamalar erevesinde Salk Bakanl, Osmanl Devletinde Salk Hizmetleri adl bir sempozyum dzenlenmi ve bildirileri bir kitap halinde yaymlanmtr.162 24-26 Kasm 2000 tarihinde ise Birinci Trk Salk uras toplanmtr.163 S.S.K. Salk Hizmetlerinde de gelimeler olmutur. 1961 ylnda S.S.K.nn yeniden yaplanmas kapsamnda, blge salk mdrl, hastane, tam teekkll dispanser, ilk mracaat hekimi, kurum ilalarnn alm, ara ve gerelerin standardizasyonu, meslek hastalklar klinikleri ve hastaneleri, S.S.K Tp Akademisi kurulmas, genel salk sigortas, i kazalarna ynelik salk hizmetleri konusunda almalar yaplmtr. 1979 ylnda kurumun ila fabrikas deneme retimine balamtr.164 1960 ylnda kurumun 10 hastane, 1 sanatoryum, 1 doumevi, 8 dispanser ve 1 salk istasyonu yllar ierisinde gelierek 2000 ylnda toplam yatakl tedavi kurumlar olarak says 118e ve yatak says 27.900e ulamtr. Trkiyede yatakl tedavi kurumlarnn 1923-2000 aras gelimesi, 86 kurumdan 1226ya, yatak says da 6437den 172.449a ykselmitir (Bkz. Tablo 1).165 2000 Ylnda Trkiyede yatakl tedavi kurumlarnn hekim durumu, almalar ve baz gstergeleri ise Tablo 2deki gibidir.166 Trkiyede yatakl tedavi kurumlarnn kurululara gre dalm 2000 ylnda yledir.167

746

Kurum

Yatakl Tedavi Yatak Kapasitesi 49,9

Kurumlar %

Salk Bakanl 744 63,0 86.117 SSK 118 10,0 27.900 niversite 42 MSB 42 KT 8 4,0 0,4 3,0 16,2 14,3

24.647 9,2

15.900 1.607 0,9 11 0,6

Dier Kamu zel (8i dernek,

2.021 1,2

4 yabanc, 5 aznlk) Toplam

261 19,0 14.257 100,0

8,3

1.226 100,0 172.449

2000 ylnda Salk Bakanlnn 80. kurulu yl kutlanm, grev yapan Bakan ve Mstearlarn isimleri hastane ve dier salk kurulularna verilmitir.168 Bu dnemlerde Salk Bakanlnn kar karya kald en nemli Salk Krizi Ynetimi; organize faaliyetleri Kbrs karmas, Krfez Sava ve 17 Austos 1999 Marmara depreminde kendini gstermitir. Marmara depreminde blgeye giden ilk devlet adam Salk Bakan Do. Dr. Osman Durmu olmutur. Mstear bakanlnda kriz merkezi ynetiminde salk ekipleri deprem blgesinde ilk yardm, acil tedavi, yaral tama ve hasta nakli, tm bulac hastalklarn nlenmesi iin evre sal hizmetleri, yeterli ve dengeli beslenme, baklama, srveyans ve ruh sal almalar, halk sal eitimi ve tbbi kaytlarn tutulmas almalar yaplmtr.169, 170 Yirminci yzyln son ve yirmi birinci yzyln ilk Salk Bakan unvann tayan Do. Dr. Osman Durmu 1999-2001 yllar arasnda salk alt yapsn gelitirme abalarnda genel bte yannda, onun iki kat kadar da 3418 sayl kanunun gelirlerini kullanlarak toplam 346 adet salk tesisi bitirilmitir. Elli trilyondan fazla da onarma harcama yaplmtr. Hastane, salk oca, salk evi, AS/AP merkezi, stma ve tropikal hastalklar merkezi, halk sal laboratuar, salk meslek lisesi, verem sava dispanseri, salk mdrl hizmet binas, diyaliz merkezi, az ve di sal merkezi, kan merkezi ve istasyonu, az grenler nitesi gibi tesisler hizmete girmitir. Drt trilyon TLlik tbbi cihaz ve donanm harcamas yaplm, 562 ambulans alnm 18 ilde 112 acil salk merkezi almtr.

747

Dnya Bankas projeleri dnda Deprem Blgesine ynelik olarak slam Kalknma Bankas Krfez Fonu ve Japonyadan planlanan kredilerle 7 hastanenin projelendirilmesi yaplmaktadr. Ayrca Trkiyede ilk defa Deniz Acil Yardm Botu ve Ambulans Helikopter Projeleri ihale safhasna getirilmitir. Salk hizmetleri sunumu kapsamnda birinci basamak salk hizmetleri, aile planlamas ve ana ocuk sal hizmetleri, stma, verem, kanser hizmetleri hedefler dorultusunda yerine getirilmitir. A ihtiyac karlanm, a iin yeni souk hava deposu kurulmu, serum prifikasyonu modernizasyon projesi hazrlanm, ve Trkiyenin en nemli salk olay olarak lkemiz poliodan arndrld. Alama oranlar gelitirilmi, ikinci derce salk hizmetleri etkililetirilmeye allm ve yine Trkiyede ilk defa hastanelerde vardiya sistemi uygulanmaya balanlmtr. Salk insan gcnde art salanmaya gayret edilmi, 4576 Sayl Kanunla 37.547 kadro ve 4618 sayl Kanunla ise dner sermaye tekilatna 9.110 kadro tahsis edilmitir. Bylece, Salk Bakanlnn toplam kadro says 271.778e ulamtr. Olaan d durumlarda grev yapmak zere parat salk ekibi oluturmak iin 53 salk personeli THK ile ibirlii yaplarak temel paratlk eitimini tamamlamlardr.171 Salk eitimi almalarnda salk meslek liseleri eitimlerini srdrm, deprem blgesindeki renciler yatlya alnm ve etkin olmayan 52 Salk Meslek Lisesine renci alnmamtr. Salk Eitim Ensttileri Ankara, Osmaniye ve Kayseride tekrar eitimlerine balamlardr. ok eitli eitim programlar gerekletirilmitir. lme, Deerlendirme, Snav Merkezi kurulmutur. lk defa organ nakli projesi, standart tan ve tedavi protokolleri, Ulusal Salk 21 politikalar, sigara brakma merkezi, mavi bayrak projesi, gerekletirilmitir. Kronik hastalklara zg programlar, organize sanayi blgeleri salk birimi, turizm sal ve toplam kalite ynetimi almalar srdrlmektedir. Salk bilgi sistemleri kapsamnda; Hastane bilgi sistemleri ve salk oca bilgi sistemleri, temel salk istatistikleri ve internetten evrak takibi almalar gelitirilirken, ihale ilanlar ve ihale sonular ve dier duyurular internetten yaynlanm ve Bakanlk Web sayfas gelitirilmitir. Ayrca personel bilgisayar eitimleri de verilmektedir. Rutin almalar kapsamnda denetim almalar, ruhsatlandrma ve kanser epidemiolojik almalar yrtlmektedir. Yeil kart sahibi says 10.358.079 kiiye ulam ve 2001de yeil kartllar iin 105 trilyon denek harcanmtr. eitli lkelerle ilikiler srdrlm, antlamalar imzalanm, karlkl ziyaretler yaplmtr. KKTC, Krm, Nahcivan, eenistan, Tacikistan, Makedonya, Moldova ve Arnavutluka eitli salk yardmlar yaplmtr. u anda Afganistana yardm gndemdedir. Bilindii gibi Trkiye 1927 ylndan balayarak Afganistana Trk doktorlar gndermi ve orada Tpn gelimesine katk salamtr. Afgan kral Amnullahn Trkiyeye resmen bavurusu zerine Afganistana gnderilen doktorlarmz kurduklar tp okullar ve hastanelerle laboratuar ve a retim evleri ile cumhuriyet dnemi salk politikalar ierisinde yetien birer tp adam olarak bilimin mealesini Afganistana kadar tamlardr.172, 173 Azerbaycan, Arnavutluk,

748

Bosna-Hersek, KKTC ve Yemenden antlamalar erevesinde gnderilen hastalara cretsiz tedavi salanmtr. Bunun yannda eitli lkelerden salk personeline Trkiyede eitim ve kurs imkanlar salanmtr. Bu dnemde salk mevzuat ile ilgili olarak toplam 33 kanun ve ynetmelik yrrle girmi, eitli sayda materyal almas yaplm ve iki ayda bir salk 2000 dergisi yaynlanmaya balanmtr. 1923te 137.333.000.TL olan devlet btesi 2001de 48 katrilyon 280 trilyon 660 Milyar TLs ve 2,21 olan bakanlk btesinin devlet btesine oran 2,66 olmutur. 2001de Bakanlk btesinin GSMH iindeki pay ise 0,70 tir. 2002 yl btesinde Bakanln temel politikas kiiye etkili, ulalabilir ve kaliteli bir salk hizmetinin sunulmasdr. Bte 2 katrilyon 345 trilyon 447 milyar 691 milyon TL.sdr. 2001de 110 trilyon denek yatrma harcanmtr. 6.298 salk oca planlanmasna ramen 5750 adedi almaktadr. 11.754 adet ky salk evi vardr. Salk ocaklarnda 2000 yl iinde 59.738.848 poliklinik yaplmtr. Yerli a retimi tesisleri kurulmas projesi ihalesi yaplm, ekonomik kriz nedeni ile ilala ilgili piyasa kontrolleri en st seviyede tutulmu, ve Trkiyede yine ilk defa ila fiyatlar %10 ucuzlatlmtr. Bu gn 39 ilde 72 devlet ve 1 di hastanesi ile 2 az ve di sal merkezinde vardiya sistemi uygulanmaktadr. Dner Sermaye Kanunu ile vardiyada fiilen alan personele %30 ek deme yaplmas salanm, eitim ve 100 yatak zeri devlet hastanesinde saat 16.00dan sonra mesai sonras zel salk hizmeti verilmesi imkan getirilmitir. Hastanelere salk iletmesi stats verecek mevzuat almas devam etmektedir. Salk Hizmetleri finansman sorununu zmek iin kiisel salk sigortas kanunu hazrlanm, organ nakli, paratlk eitimi ve parat nakli konusunda, THK ile bir protokol hazrlanmtr. Uzman hekim a olan yerlere 126 uzman hekim geici sreli olarak grevlendirilmi, yine ilk defa tbbi yanl uygulamalarla ilgili ve mesleki mesuliyet sigortas kanun tasars hazrlanmtr. Gezici salk hizmetleri yaygnlatrlmas, aklc ila kullanm, ulusal salk hesaplar almalar srdrlmektedir.174 AB ile salk alannda yaplmas gereken mevzuat uyumlatrmalarn da belirleyen ulusal program uygulanmaya balanmtr ve 3 yl iinde bitirilecektir.175 Bakanl toplam 6.803 arac vardr ve bunlarn 3584 ambulanstr.176 Dank ve rasyonel olmayan projeler yerine, poplizmden rak, anahtar teslimi ve ksa srede biten projeler uygulanmaya balanmtr. Bu nedenle 2001 yl iin rasyonel grlmeyen 150 Trilyonluk TL proje yatrm iptal edilmitir. Sonu

749

Dnya da salk problemini zm bir lke yoktur. Her lkenin salk problemi ve ncelikleri farkldr. ngiltere ve ABDde salk reformlar vaatleri seim kozu olmutur. lkemizin 1923 ylndaki salk personeli, salk finansman, salk kalitesi, salk sistemi, salk hizmetleri sunumu ve tekilatlanmas konusundaki ana problemleri hala devam etmektedir. Problemler ekil, say ve yaklam farkll arz etmektedir. u anda halkn salk sisteminden memnun olduunu sylemek mmkn deildir. u anda salkla ilgili sorunlarmz; nemli hastalklar, evre sal, toplumsal, hizmetlerin kullanm, rgtlenme ve ynetim, insan gc ve finansman sorunlardr. Bu konudaki hedef ve stratejilerimiz; bulac hastalklar ve bulac olmayan hastalklarn azaltlmas, kaza, iddet ve afetlerin sonularnn ve risk faktrlerinin azaltlmas, bebek ve ocuk, reme ve cinsel, ergen, yal ve zrller ile ruh ve evre salnn, ve milli salk sisteminin gelitirilmesidir.177 Trkiye, 21 yzylda Dnya Salk Tekilatnn Avrupa iin belirledii hedef-21i benimsemi ve uygulamaya koymutur. Bu kapsamda; Avrupa blgesinde salk iin dayanma, salkta eitlik, yaama salkl balamak, gen insanlarn sal, salkl yalanma, ruh saln gelitirme, bulac hastalklar azaltma, bulamayan hastalklar azaltma, iddet ve kazalarn neden olduu zarar azaltmak, salkl ve gvenli fiziki evre salama, salkl yaamak, alkol, ila ve ttnn verdii zararlar azaltmak, salk iin bireylerin yaad, alt, renim grd ortamlara ulamak salk iin multi sektrel sorumluluk, entegre salk sektr, bakmn kalitesi iin ynetim, salk hizmetleri iin kaynak oluturma, salk iin insan kaynaklarn gelitirme, salk iin bilgi ve aratrma, salk iin katlmclar harekete geirme, herkes iin salk amacna ulamak iin politika ve stratejiler gelitirilme hedeflerimiz olmutur. Trkiye bu hedefler yannda 8. Be Yllk Kalknma Plan erevesinde 2023 ylnda Cumhuriyetimizin 100. Kurulu yln hedefleyen bir strateji tespit edilmitir.178,179,180

1 2 3 4

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 2, Cilt 1 (1336), 55, 30-32. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 10, Cilt (1336), ss. 196-198. Salk Hizmetlerinde 50 Yl, S. S. Y. B. yayn No: 422, Ayyldz Mt, Ankara, 1973, s. 31. Yusuf Ekrem ZDEMR, Cumhuriyet Dnemi Salk Politikalar-Cumhuriyetin

Kuruluundan 1980li yllara Salk Politikalar, Yeni Trkiye, Say 39, C. 257. 5 6 Salkta 80 Yl, T. C. Salk Bakanl, ASAP Basmevi, Ankara, 2000, s. 12. Hilmi ERGNZ, Trkiyede Salk daresi, Tp Dallarndaki lerlemelerin Tarihi

stanbul; Grta Mt, 1988, s. 179. 7 Meliha ZPEKCAN, Trkiye Cumhuriyetinde Salk Politikas (1923-1933), Doktora Tezi,

. ., A. . I. T. E., stanbul, 1999, s. 45.

750

8 9

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 13, Cilt 1 (1336), s. 241. smail ARAR, Hkmet Programlar (1920-1965), stanbul, Tipo Neriyat ve Basmevi,

1968, s. 10, 11. 10 Kazm ZTRK, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, stanbul, Baha

Matbaas, 1968, s. 14-15. 11 12 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 158, Cilt 8 (1337), s. 494-502. Orhan ZKAN, Atatrk Dneminde Salk Politikas, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas

ve Trkiyenin Ekonomik Gelimesi-Semineri, A. ., S. B. F. Y. No. 513, Ankara, 1982 s. 195. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e., s. 32. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 81, Cilt 5, (1336), s. 14-16. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 1, Cilt 9, (1337), s. 3-4. Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e., s. 33, 34. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant1 Cilt 18 (1338), S 3-4. B. N. EHSUVAROLU, Trk Tp Tarihi, Bursa, 1984, s. 209. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 1, Cilt 28 (1339) s. 6, 7. Dstur, 3. Tertip, Cilt 2, s. 140, 141. smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Anlamalar, Cilt 1, Ankara, TTK Yay. XVI. Dizi, Say:

38, 1983, s. 68-71. 22 Ahmet YAVUZ, Trkiye Cumhuriyetinin Anlamalar, Cilt 1, Ankara, T. C. Dileri

Bakanl Yayn, 1992, s. 171, 173. 23 24 25 26 27 28 GMK Atatrk, a.g.e., s. 1071, 108. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 59. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 38. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 60. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 267. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 250.

751

29 30 31 32 33 34

Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 253. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 321. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 323. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 324. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 317. Rdvan Ege, Trkiyemizde Salk Hizmetlerinin Geliimi ve Trafik sorunlar, Yeni Trkiye,

39, 2001, s. 658. 35 36 37 38 39 40 41 Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 224. Meliha ZPEKCAN, a.g.e., s. 98, 100. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 1, Cilt 7 (1340), s. 4. Dstur 3. Tertip, Cilt 5, S 696-709. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e., s. 253. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e. s. 307. Erol Cihan, Atatrk Dneminde Salk Politikas Atatrk Dneminde niversite Reformu

ve Tababet Sempozyumu, 25 Ekim 1996, stanbul 1997 s. 40, 43, 44. 42 Nevzat EREN Refik Saydamn Salk Politikas ve Temel Salk Hizmetleri A. H. .

Toplum Hekimlii blm yayn, Ankara, 1982. S120-124. 43 44 45 46 47 48 49 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II: Toplant 73 Cilt 15 (1925) s. 286-299-301. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 74, Cilt 15. Meliha ZPEKCAN, a.g.e., s. 59. Nuri Ayberk, Trkiyede Trahom Mcadelesi, Kader Bs, stanbul, 1936, s. 14-31. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 50, Cilt 31 (1927) s. 72-74. ahsvarolu, a.g.e., s. 199. Ferudun Frik, Trkiye Cumhuriyetinde Tp ve Hfzsshha Hareketleri 1923-1938, Bayer

Universum Bsm, stanbul, 1948, s. 28. 50 Dstur 3. Tertip Cilt 7 S 635-636.

752

51 52 53 54 55 56 57

Dstur 3. Tertip Cilt 7 S 887-888. Dstur 3. Tertip Cilt 7 S 907-909. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e. S 173, 256. Salk Hizmetlerinde 50. Yl, a.g.e. S 258. Salk Hiz. 50. Yl, a.g.e., s. 268. Salk Hiz. 50. Yl, a.g.e., s. 313. Aydn lken, BCGnin Trkiyede ki Gelimesi, Mediko-Sosyal Derg., Cilt 2, Say 15,

Aralk 1962, s. 45. 58 Tevfik Salam, Bizde Verem Sava Nasl Balad, Nasl Geliti, Mediko-Sosyal Sa.

Derg., Cilt 1, Say 4, Ocak 1962, s. 13. 59 60 61 62 smail Arar, Shhat, (170), Salk Hizmetlerinde 50 yl, a.g.e., s. 256. Salk Hizmetlerinde 50 yl, a.g.e., s. 258. TBMM. Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 29, Cilt 28 (1927), s. 453-455. Kamile evki Muslu, Hekimlik Mesleinde Trk Kadn, . . Tp. Fakltesi

Mecmuasndan ayr basm, . Akgn mt. stanbul, 1953 98-101. 63 Ayhan YCEL, Trkiyede Stma Sava Trkiyede Atatrk Dneminde Bulac

Hastalklarla Sava Toplants, .. 64 65 66 67 68 69 70 71 72 Selim Ahmet ERKUN, Trk Tababeti Tarihine Genel Bir Bak, stanbul, 1935, s. 74. Dstur 3, Tertip, Cilt 9, s. 253-266. Dstur 3, Tertip, Cilt 9, s. 860-864. Dstur 3, Tertip, Cilt 9, s. 870-871. Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e. s. 84. Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e. s. 117. Salkta 80 Yl, Salk Bakanl, Ankara, 2000, s. 50. Meliha ZPEKCAN, a.g.e., s. 160, 161. Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e., s. 60.

753

73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87

Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e., s. 64, 85. Salkta 80 Yl, a.g.e., s. 41. Salk Hizmetlerinde 50 Yl, a.g.e., s. 183-184. Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 321, 323, 324, 350. B. N. ehsuvarolu, a.g.e., s. 169. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 50, 51 Cilt 18 (1930) s. 105-117. Meliha zpekcan, aye, s. 190. Salkta 80 Yl, a.g.e., s. 50. Shhye Mecmuas Fev. Ns. Vek. 10. Yllk S 111-114. Meliha ZPEKCAN a.g.e., S, 190, 191. T. Salam, Verem Sava, Marif Mt, Ankara, 1944, s. 1. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 43, Cilt 8(1932), s. 42, 43. B. ehsuvar, a.g.e., s. 199. Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 171, 256. Yusuf Ekrem zdemir, Cumhuriyet Dnemi Salk Politikalar, Cumhuriyetin

Kuruluundan 1980li Yllara Salk PolitikalarYeni Trkiye, 39, s. 260. 88 89 90 91 92 93 94 95 statistik Gstergeler 1923-1990, DE Yayn, Ankara, 1992, s. 65-69. Shhiye mecmuas Fer. Ns., a.g.e., s. 78-81. Dstur 3, Testip, Cilt 14, s. 983-992. Shhiye Mecmuas, Cilt 9, Say 65, Aralk 1933, s. 235-238. B. N. ahsuvarolu, a.g.e., s. 171, 172, 199. SSYBnn 25 Yllk almalar, Salk Dergisi, Cilt 22, s. 10, 11 Ekim-Kasm 1948, s. 11. Sa. Hiz. 50 Yl a.g.e., s. 153, 156, 157, 226, 265, 267, 268, 320, 321, 323, 324, 350. E. Aydn, Trkiyede Tara ve Krsal kesim Salk Hizmetleri rgtlenmesi Tarihi Toplum

ve Hekim, 1997, 12 (80) s. 626.

754

96

Zeki Baar Trk Tp Tarihi ve Tarihte Tbbiyeli Salk Dergisi, Cilt 22, Say7, Temmuz

1948, s. 396. 97 98 99 Dstur 3, Teztip, Cilt 17, s. 1217-1237. Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 152, 153, 154. Salkta 80 Yl, a.g.e., s. 48, 87, 91, 98.

100 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 52, 348. 101 Meliha zpekcan, a.g.e., s. 170. 102 Meliha zpekcan, a.g.e., EK-3. 103 Salkta 80 Yl, a.g.e., s. 116. 104 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 149, 161, 171, 183. 105 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 194. 106 Birici On Yllk Milli Salk Plan, SSYB yay. Ankara, 1946, s. 45- 109. 107 Meliha zpekcan, a.g.e., s. 192. 108 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 321, 323, 324. 109 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 78, 84, 85. 110 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 85, 86, 87. 111 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 51. 112 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 51. 113 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 42-324. 114 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 225, 226, 228. 115 Yatakl Tedavi Kurumlarnda statistik Yll 200 Salk Bakanl Yayn No 634 Salk Bakanl Tedavi Hizmetleri Genel. Mdrl. en Mt., Ankara, 2001 S27, 28. 33. 116 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e. S 287-313. 117 Grkan Fiek, erife Trcan zsuca., Mehmet Ali ule Sosyal sigortalar Kurumu, SSK yno 589, Cem web ofset, Ankara 1998 S 22, 158, 359, 362, 363, 374.

755

118 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e. S 343-344. 119Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e.i s. 60. 120 M. ZPEKCAN, a.g.e., s. 192. 121 Yusuf Ekrem zdemir, Cumhuriyet Dnemi., a.g.e. s. 261. 122 N. H. Fiek, Halk Salna Giri, H. . -DS. Hizmet Aratrma ve Aratrc Yetitirme. Merkezi, Ankara, 1985, s. 161, 162. 123 E. Aydn, Trkiyede Tara ve Krsal Kesim Salk Hizmetleri rgtlenmesi Tarihi Toplum ve Hekim, 12 (80), 1997, s. 30, 34, 36. 124 R. Dirican, N. Bilgel, Halk Sal (Toplum Hekimlii) 2. Bask, Uluda niversitesi Glendirme Vakf, Bursa, 1993, s. 547, 548. 125 Yusuf Ekrem zdemir a.g.e., s. 265. 126 N. H. Fiek, a.g.e. s. 163. 127 Yusuf Ekrem zedemir a.g.e. s. 265. 128 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 78. 84. 85. 91. 94. 96. 97. 98. 100. 105. 107. 108. 110. 111. 129 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 186, 187, 188, 191. 130 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e. S 212, 217, 219, 220, 224, 226, 228. 131 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 265, 267, 268. 132 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 274, 332. 133 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 294, 297, 303, 305, 309, 311, 313. 134 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 318-342. 135 Sa. Hiz. 50 Yl, a.g.e., s. 345, 346. 136 B. ahsuvarolu, a.g.e., s. 184. 137 B. ahsuvarolu, a.g.e., s. 199. 138 Grhan Fiek ve arkadalar, a.g.e., s. 28, 158, 321, 325, 328, 329, 342, 343, 345, 352, 353, 359, 360, 364, 365, 366, 370, 371. 139 E. Aydn, a.g.e., s. 37.

756

140 H. Ziya lkem, Salk Hizmetlerinin Sosyalletirilmesi, Mediko-Sosyal Salk Dergisi, Cilt1, Say-1, 1961, s. 7-8. 141 Salk Mevzuat, Sekin Yaynevi, Ankara, 2000, s. 70. 142 Be Yllk Kalknma Planlarnn Hedefleri ve Stratejileri (I, II, III, IVa, IV), Ank., DPY Yay., Ekim 1982, s. 14, 29. 143 Doan Olcay-Mustafa Turhan, Be Yllk Kalknma Planlarnn Sektrlere Gre Hedef ve Stratejileri, Ank., DPT Yay., Kasm 1993, s. 29. 144 Be Yl. Kal. Plan. Hed. ve Str., ss. 60, 78. 145 Cumhuriyet Dnemi Yatakl Tedavi Hizmetleri 1923-1983 ve 1982 Yl almalar, SSYB Yay. No. 505, Ank., 1983, ss. 36-38. 146 Olcay-Turhan, a.g.y., ss. 31. 147 Hekimler Ne stiyor?, ATO yay. afak mt, Ankara, 1988, s. 51. 148 Yusuf Ekrem zdemir, Salk Reformlar 1980 ve 90l Yllarn Salk Politikalar, Yeni Trkiye, 39, s. 276-242. 149 Ulusal Salk Politikas, T. C. Salk Bakanl, Salk Projesi Gn. Koor. Reklam lt. Ankara, 1993. 150 1. Ulusal Salk Kongresi. 23-27 Mart 1992 alma Gruplar Raporu, Ankara, 1992. 151 2. Ulusal Salk Kongresi, alma Gruplar Raporlar 12-16 Nisan, Ankara, 1993. 152 IV evre Salk uras Sonu Raporlar, T. C. evre Bakanl, 6-8 Kasm zmir 2000. 153 Recep AKDUR ve arkadalar, Ulusal evre Sal Program, TC. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Gn. Md. Hilmi Usta Mt. Ankara, 2001, s. 17-23, 26-43. 154 Bakanlk Tarihesi. 1990-1994 SB APK Krl. Bk. 1998. 155 TC Salk Bakanl Bakanlk Tarihesi, 1995-1999, Salk Bak. APK. Krl. Bk., 2000, s. 4. 156 Devletleraras Salk likilerimiz ve Salk Alannda birlii Anlamalar, T. C. Salk Bakanl D likiler Dairesi Bakanl, Ertem mt, Ankara, 1966. 157 Devletleraras Salk likilerimiz ve Salk Alannda birlii Anlamalar, T. C. Salk Bakanl D likiler Dairesi Bakanl, Eksen mt, Ankara, 1998.

757

158 Salk Bakanlnn D likileri, T. C. Salk Bakanl D likiler Dairesi Bakanl Ankara, 2000. 159 Dnya Salk rgt ve Trkiye likileri, T. C. Salk Bakanl D likiler Dairesi Bakanl Aydodu Ofset Ankara, 1997, s. 63, 64. 160 Trkiye Ulusal Salk Program, 1. Bask, S.B.A.B. Koor. D. Bk. Ankara, 2001. 161 Trkiye A. B. likileri ve Salk, 1. Bask, T.C.S.B.A.B. Koor. D. Bk., Ankara, 2001. 162 Bilal AK, Adnan ATA, Osmanl Devletinde Salk Hizmetleri, Salk Bakanl Yayn, Ajans Trk mt., Ankara, 2000. 163 Birinci Trk Salk uras, 24-26 Kasm, 2000, Antalya, T.C.S.B. Ankara 2001. 164 Grkan Fiek, Sosyal Sigortalar Kurumu Tarihi, SSK. Y. No:589, Cem Web. Ofset, Ankara, 1998, s. 71-98, 382. 165 Yatakl Tedavi Kurumlar statistik Yll. 2000, Y. No:634, T.C.S.B. Tedavi Hizmetleri Gn. Md., en Mt., Ankara, 2001, s. 27, 33. 166 Yatakl Tedavi Kurumlar statistik Yll 2000, a.g.e., s. 34. 167 Yatakl Tedavi Kurumlar statistik Yll. 168 Salk Hizmetlerinde 80 Yl, a.g.e., s. 146. 169 Do. Dr. Osman Durmu, Bir Nefes Salk, ltek letiim, Ankara, 2001. 170 Marmara Depreminde Verilen Salk Hizmetleri, T. C. Salk Bakanl, Tem. Sa. Hizm. Gn. Md. BMS Matbaas, Ank, 1999. 171 Uan Trk, Say:474, 2001, 5-8-9. 172 Zeki Baar, Trk Tp Tarihi ve Tarihte Tbbiyeli, Salk Dergisi Cilt 22, s. 7, Temmuz 1948, Sayfa 397-398. 173 Tp Dnyas No:2-94, 15 ubat 1936, sayfa 3068. 174 Salk 2000, say 9, Mays-Haziran, 2001 s. 6-19. 175 Osman Durmu, 2002 Mali Yl Salk Bakanl Btesinin TBMM Plan ve Bte Komisyonuna Sunu Konumas, T.C.S.B.A.P.K. Kurul Bk., Ankara, 5 Kasm 2001, s. 1-46. 176 S.B. dari ve Mali ler Daire Bakanl, S.B. 1 nolu Donatm Blge Md. Mal. Ankara, 2001, s. 33.

758

177 Zafer ztek ve arkadalar, Herkese Salk, Trkiyenin Hedef ve Stratejileri, T. C. Salk Bakanl, Temel Salk Hiz. Gn. Md., Barok mt, Ankara, 2001, s. 41-46, 51-76. 178 Salk 21, 21. Yzylda Herkes in Salk, T. C. Salk Bakanl, Temel Salk Hiz. Gn. Md., Ankara, 1999. 179 Bilal AK, 21. Yzylda Salk Hizmetlerine Stratejik Bir Bak, Standart, Nisan 2001, s. 2230. 180 Salk zel htisas Komisyonu Raporlar, 8. Be Yllk Kalknma Plan almalar, Ankara, 2000.

759

TBMM Tutanaklarna Gre Cumhuriyet'in lk On Ylnda Salk Politikamz / Dr. Meliha zpekcan [s.436-445]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Konuyu sunarken, Yce Atatrkn salk konusunda gelecee yatrm olan ocuklarmzla ilgili gzel szlerinden biriyle balamak istiyorum. Her ulus ocuklarnn shhatli ve grbz olmalar iin, yaadklar blgenin shh artlarn temin etmek, devlet halinde bulunan siyas teekkllerin en birinci devidir. Salk, insann en doal hakkdr. Salkla ilgili hizmetlerden yararlanma kavram, zamanla bir politik, yasal ve sosyal dnce olarak ortaya kmtr. amzda devletler geleneksel ilevleri yannda, halkn salk ve eitimi ile ilgili gerekli harcamalar yaparak, sosyal ve ekonomik kalknmay salamak grevini de stlenmilerdir. Giderek nem kazanan saln korunmas, hem birey, hem toplum, hem de hkmetler tarafndan yrtlmesi gerekli bir konudur. Koruyucu salk hizmetlerinin iyi plnlanmas halinde, devlet, daha ok harcama gerektiren tedavi hizmetlerinden ykml olacaktr. Bulac ve dier hastalklarla savata kazanlan baarda, bir lkenin kltr dzeyi, zellikleri, rgtsel yap, bteden ayrlan pay ile altrlan personelin bilgi ve deneyimleri etkin rol oynamaktadr. Salk hizmetlerinden eit yararlanma olanaklarnn sunumunda ve kullanlabilirliinde ise, izlenecek salk politikas, bu alandaki almalarn balang noktas olmaktadr. Yurdumuzda salk politikalar zamann hkmetlerince belirlenmekte, uygulamalar bugnk adyla Salk Bakanl, bu almada da Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekleti-Shhat ve tima Muavenet Vekletince (Salk ve Sosyal Yardm Bakanl) yrtlmektedir. Ulusal salk rgtnn kurulu aamasn, salk politikasnda ilkelerin belirlenip, bu dorultuda yaplan uygulamalar belirtmek zere Kurtulu Sava dneminden balayarak gelimeler aktarlm, Cumhuriyetin ilk on yllk dneminde yaplan almalar aklanrken de o yllarn sosyo-ekonomik ve kltrel koullar olabildiince vurgulanmaya allmtr. Kurtulu Sava Dnemi Sava ncesi lkenin Durumu Kurtulu Sava ncesi lkenin durumuna bir gz atacak olursak; ekonomik ve siyasal ynden yar baml bir Osmanl Devletinin igale urayp blnm, yllarca sren sava ve eitli nedenlerle bakmsz kalm bir lke zerinde azalm bir nfus, yoksul, perian kalm, psikolojik kntye

760

dm insanlar, bu insanlarla balatlan ulusal sava, sava iindeki g hareketleri, bulac hastalklarn yaylma riski, glerden kaynaklanan ekonomik ve toplumsal sorunlar. te 2 Mays 1920 tarihinde kurulan ulusal hkmetle, Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekletinin1 zmek zorunda olduu problemler. Veklette lk almalar 11 Mays 1920 tarihinde greve balayan Dr. Adnan Beyin elinde hibir kayt ve bilgi yoktur. lk i olarak grevli doktorlarn listesi ve nceki salk mevzuat getirtilmitir. Bir taraftan salk politikasnda izlenecek yolun prensipleri belirlenirken, dier taraftan da hizmetlerin kesintiye uratlmamas iin, var olan salk sisteminin baz ksmlar korunmu, baz kanun ve tzkler, yerlerine yenileri konuncaya kadar yrklkte braklmtr. 1921 yl ortalarndan 1923 Ekimine kadar gmenleri yerletirme ve onlara yardm ileri de Vekletin omuzlarna yklenmitir. Bu yllarda gmen ve yetimlere yardm iin Meclise deta nerge ve kanun teklifleri yamtr. Sava dneminde Meclisteki Mebuslarn ou yaral askerlerin tedavilerine komutur. Salk Politikasnda lkeler Bu yllarda salk politikasnda belirlenen temel prensipler yle sralanabilir: Ulusal rgtn kurmak ve gelitirmek, doktor ve dier salk personel an kapatmak, bayan doktor yetitirmek, yetim ve gmenlere yardm etmek, salgn hastalklarla savap, gerekli yasalar karmak, ocuk lmlerini azaltp nfusu artrmak, yurt dndan gelebilecek hastalklara kar nlem almak, kurumlar aras i birlii salamak ve israftan kanmaktr. inde bulunan yllar bir sava dnemi olmas nedeniyle eldeki kt kaynaklar en ekonomik ve yararl biimde kullanlm, gerek hkmet programlarnda ve Meclis a konumalarnda, gerek bte grmelerinde bu hep vurgulanm, ancak halk salnda zorunlu ilerde kstlamaya gidilmitir. Hkmet Programlar 1. lk Hkmetin Program Maarif Vekil Dr. Rza Nur tarafndan okunan ilk hkmet programnda yle denilmektedir: Umur shhiye ve muaveneti itimaiye hususunda hali hazr malmizin msait olabildii kadar ve mmkn mertebe iktisada riayet olunarak zami fevaidi shhiye ve itimaiye teminine allacaktr.2 (salk ve sosyal yardm ileri, elimizdeki mali olanaklarn elverdiince ve olabildiince ekonomik davranarak salk ve sosyal yardmda en ok yarar salamaya allacaktr.) 2. Ali Fethi Bey Hkmetinin Program

761

Sava baar ile sona erip yeni hkmet kurulduunda, Hkmet Bakan Ali Fethi Bey, okuduu hkumet programnda; geen gnlerin bir muhasebesi yaplarak Vekletin yapaca iler yle belirtilmektedir: O vakitki ahvali fevkaldenin kaffei mesainin cepheye sarfn istilzam etmesi hasebiyle layk vehiyle nevnema bulmayp sulha kadar memleket ihtiyacn mahdut bir bte ile ve nkfi mesai ile tatmin edebildi. Fakat bundan byle kendisinden beklenilen mhim vazaifi ilmin ve ihtiyacn emrettii dairede hsn ifa etmeye alacaktr. (dnemdeki olaanst durum gereince almalarn tmnn cepheye harcanmas gerektiinden bara kadar lke gereksinimi snrl bir bte ve yetersiz bir almayla yerine getirilebildi. Fakat bundan byle kendisinden beklenen nemli grevi bilim ve gereksinimler dorultusunda, en iyi ekilde yerine getirmeye alacaktr.) denilerek sosyal bir felket haline gelen stmann nn almak zere, bayndrlk ilerinin yrtlmesi ve bataklklarn kurutulmasnda d borlanmaya gidileceinden ve yabanc sermayeye kolaylk tannacandan da sz edilmektedir.3 Bteler Kurtulu Sava iinde hazrlanan bteler, klsik btelerden ayr bir zellik tamaktadr. Ulusal hkmetin Anadolu iin hazr bir btesi olmadndan, ou kez geici bteler hazrlanp, avans kanunlar ile denekler verilerek kamu hizmetleri yrtlm, bteye gelir getirici kanunlar karlmtr. 1. 1920 Yl Btesi Vekaletin btesi grlrken Vekil Dr. Adnan Beye Vekaletin halka iyi hizmet gtremedii, tp gerelerinde vurgunculuk yapld sylenip, almalar eletirilmi, kendisi bu eletirilere cevaben yapt konumada; salkla ilgili nemli kurulularn stanbulda olduunu, oras ile resmi balar koparnca ok zorlandklarn, Sivasta retilen alarn bir ksmnn bozuk ktn, buralar dzeltmeye altklarn, iiler iin Zonguldakta bir hastane balattklarn, bunlar yapabildiklerini aklamtr.4 Toplant sonunda Vekaletin gider btesi 613.141 lira olarak kabul edilmi, ayn yl Maarif Vekletine 577.061 lira, Adliye Vekletine 2.759.274 lira, Dahiliye Vekletine 2.731.023 lira ayrlmtr.5 2. 1922 Yl Btesi Vekaletin 1922 yl btesi Mecliste Shhiye ve Muaveneti timaiye olmak zere iki ayr blm halinde grlmtr. Veklete ayrlan payda hkmete kstlayama gidilmi,6 ancak daha sonraki toplantlarda bunun yetersiz olduu savunularak artrlmtr. Bte grmelerinde Aydn Mebusu Mazhar Bey, yurdumuzda Shhiye Vekletinin en yetersiz bteye sahip olduunu, Maarif ve yollar iin vergiler alndn, bunlarn salktan daha m nemli

762

olduunu syleyip, hkmeti eletirmi, ocuk, sakat ve yallar dndakilerden salk vergisi alnarak tm halkn parasz tedavi edilebileceini nerisini getirmitir.7 Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey de Vekletin ocuk sal konusunda bror hazrlayp, yeni doan ocuklarn ailelerine bunlarn parasz verilmesini nermitir.8 Toplantda kasaba ve kylerin pek ounda sala aykr bir yaam srdrldn, tuvalet bulunmad, halkn gbrelerle iie yaad belirtilip nlem alnmas istenmitir.9 Meclisin 24 Ekim 1922 gnk toplantsnda Vekletin gider btesi oylanarak kabul edilmitir. Shhiyeye 869.719 lira,10 Muaveneti timaiye Genel Mdrlne de 851.285 lira ayrlmtr.11 Meclis Toplant Yl A Konumalar 1. II. Toplant Yl TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa Meclisin 2. toplant yl a konumasnda maarif, salk, nfus ve bayndrlk ynnden pek gze grnr sonular alnmadn, verimli sonular alabilmenin zamana ve de ok paraya dayandn, halk salyla dorudan ilgili Meni Mskirat, Frengi Kanunu gibi kanunlarn karldn, almalarn ayn tempoyla srdrleceini belirtmitir.12 2. III. Toplant yl Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa, 3. toplant yln aarken yapt konumada; Hkmetin balca grevinin, milletin huzurunu salamak, salna zen gstermek ve sorunlarna zm bulmak olduunu belirttikten sonra, doktor ihtiyacnn artlar elverdiince giderilmeye alldn, alarn tamamnn yurdumuzda retildiini, salgnlar iin daha etkin nlemler dnldn sylemitir.13 Kanunlar Kurtulu sava iinde ilgili pek ok kanun, kararname karlp, tzk hazrlanmtr. Ordudaki doktor an kapatmak zere 1920 tarihli Zorunlu Hizmet Kanunu ile zorunlu hizmetle ykml sivil doktorlarn orduda grevlendirilmesi salanm, orduda bulac hastalklarla iie yaayan doktorlarn, daha verimli almasn salamak ve meslee zendirmek zere asker tp okulu mezunlarna ikramiye iin kanunla kk shhiye memurlarna avans iin kararname karlmtr. Bulac hastalklardan ve halk arasnda ok yaygn olan frenginin nlenmesi iin 1921 ylnda Frengi Kanunu, alkoll ikilerin zararlar gz nne alnarak 1920 tarihli Meni Mskirat Kanunu gibi salk korumaya ynelik kanunlardan baka, dinsel ve salk kurumlar adna yurtdndan gelecek eyadan gmrk vergisi alnmas, Hudut shhiye ve Emekli Sandna ait gmrn artrlmasna

763

ilikin kanunlarla, laboratuvar vs. yerlerdeki cretlerin artrmna ait tzkle hazineye gelir salanmas amalanmtr. Ayrca sosyal yardm konusunda; gmen sevkine, Darleytam Genel Mdrlne avans, Amasyadaki efkati slmiye Yurduna, Gaziantep halkna, Konya Darleytamna, Dou lleri gmenlerine yardm iin kanunlar karlm, asker hastanelere alnacak yoksul hastalar iin tzk hazrlanarak kollayc ve kapsayc bir salk politikas izlenmitir. Sava sonras imzalanan Lozan Barnn 99. Maddesi ile de salkta, uluslararas i birliinden yana olunduu kantlanmtr.14 Cumhuriyetin ilk yllar (1925 ylna kadar) TBMM ulusal sava sonras seime giderek kendini yenilmi, Ankararay da bakent kabul etmitir. Bu srada ortaya kan hkmet krizi, Mustafa Kemal paaya, daha Erzurum kongresi ncesinde belirledii15 rejimin adn koyma frsatn vermi, 1921 Anayasasnn ynetimle ilgili maddelerinde deiiklik yaplarak 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet ilan edilmitir. Yeni devlet, en ksa srede kalknmaya balamak ve baarya gtrmek durumundadr. Bu abadaki baar, ncelikle salkl insan temeline dayanmaktadr. Bu yllarda ok yaygn olan stma, frengi, verem, trahom gibi hastalklar iin yeterli ilac salamak, mal ynden zor olduu kadar, henz yeterince gelimemi bir rgtsel yap iinde bu ilalar halka ulatrmak, uygulamak da bal bana bir sorundur. Salk politikasnda lkeler Bu yllarda salk politikasndaki balca hedefler unlardr: Merkez ve tara rgtn geniletmek, doktor ve dier salk personel saylarn artrmak, meslekte uzmanlamlar devlet salk kurulularnda tutmak, bulac ve salgn hastalklarla savamak, ilgili kanunlar karmak, Numune Hastaneleri, sanatoryum ve dispanserler amak, yayn yoluyla halk bilgilendirmek, sosyal yardm kurum ve dernekleriyle i birlii salamaktr. Hkmet Programlar 1. Ali Fethi Bey Hkumetinin Program 1924 ylnda Ali Fethi Bey Bakanlnda kurulan hkmetin Meclise sunduu programnda, salk ve sosyal yardm konusunda; halkmzn sosyal yapsn kemiren stma ile cidd bir mcadeleye girimenin, Shhiye Vekletinin en esasl ilkesi olduu, bundan baka frengi ve vereme, ocuk hastalk ve lmlerine kar nlem almak zere salk rgtnn geniletilecei, zel kurulularla i birlii yaplp onlara yardm edilecei, stmann yaylmasnda etken olan sivrisineklerin reme yeri bataklklarn kurutulmasnda bteyi aan durumlarda d borlanmaya gidilip, d yatrma kolaylk salanaca, gmen blgeleri ile yurdun yanm, yaklm yerlerinde salk nlemlerinin artrlaca aklanmaktadr.16

764

Bteler 1. 1924 Yl Btesi Meclisteki bte grmelerinde Van Mebusu Hakk Bey, dman igalinden bu yana baz yerlerin ne bir doktor, ne de bir salk mdr yz grmediklerini, byle yerlerde salgnlarn daha da yayldn, ilacn yetersiz, hastane ve dispanser de bulunmadn syleyerek bu konularda Shhiye Vekilinden aklama istenmitir. Ardahan Mebusu Talat Bey de, Ardahanda hi doktor olmayp, ila da bulunmadn, halk arasnda uyuzun ok yaygn olup, czzaml pekok hasta bulunduunu, hkmetin ne yapp yapp bu duruma are bulmasn istemitir. Vekil Dr. Refik Bey bunlara cevap olarak; ikyetlerin doru olduunu belirttikten sonra, doktorlarn az bir maala uzak yerlere gitmek istemediklerini, karlan Zorunlu Hizmet Kanunu ile buralara gnderilecek sivil doktorlara maalar orannda %75, hatta %100e varan zam iin bteye denek konduunu, Yatl Tp Talebe Yurdundan yetienlerin de grevlendirileceini, tm bunlarn bugnn ii olmayp, kendilerine devredilen sorunlar olduunu sylemitir.17 Ayn toplantda asker emeklisi doktorlarn, Douda doktorsuz yerlere gnderilebilecei nerisi getirilmi, baz yerlere doktor gitmeyiinin nedenlerinden birinin de doktora rabet edilmedii, geersiz ve bo yntemlerle hastalar tedavi edilmeye alld, rnein stmann iple balanarak tedaviye alld, kininlerin yerlerine ulaamayp, belediye bakanlarnn ekmecelerinde kald, frengide kullanlan neosalvarsann her eczanede farkl fiyattan satld ikayetleri yaplmtr. Toplant sonunda Vekletin gider btesi toplam 2.968.331 lira olarak kabul edilmitir. Ayn yl Maarife 6.877.626 lira, Adliyeye 5.381.097 lira, Dahiliyeye 4.156.763 lira ayrlmtr.18 Meclis toplant Yl A Konumalar 1. Seim Sonras II. Toplant Yl Cumhurbakan Mustafa Kemal, toplant yln aarken yapt konumada; nfusumuzun korunmas ve artmasnn zerinde nemle durarak, halk sal ile ilgili nlemlerin srekli alnp, gelitirildiini, doum says yksek olan yurdumuzda, modern salk koullarnn salanmasyla nfusumuzun sratle artacan belirtmitir.19 2. II. Olaan Toplant Yl Cumhurbakan Mustafa Kemal, toplant yl a konumasnda; geen yl tm yurdu kapsayan bir salk tekiltna balanldn, zellikle stmaya kar bal bana bir mcadeleye girmenin, Yce Meclisin en nde gelen grevi olduunu, nfusumuzun artrlmas ve alanlarn salkl olmas iin yaplacak ilerin banda, stma mcadelesinin geldiini belirtmitir.20

765

Kanunlar - Doktorsuz yerlere doktor gnderebilmek amacyla 1923 ylnda sivil doktorlara zorunlu hizmet getiren yasa karlmtr. Yasa tasars Mecliste grlrken, kanunun, doktorlarn uzmanlamasna set ekecei, sivil doktorlarn kendi parasyla okuyup, asker doktorlar gibi devletten maa almadklar konularnda eletirilmi, zorunlu hizmetin tm devlet memurlarn da kapsamas gerektii, doktorsuz blgelere doktor gnderilmemesinin, halklk ilkesinden dn vermek anlamna geldii tartlmtr.21 - 1924 ylnda karlan Rsumu Shhiye Kanunu ile, yabanc gemilerden alnacak salk vergileri belirlenirken22 7 yandan kk ocuklarla devlet memur ve aileleri, askerler, yoksullar karantina vergisi dnda tutularak salkta koruyucu bir politika izlenmitir. - Darlfnun rencilerine, bilimsel gelimeleri izlemek zere, mezuniyetten nce konan yabanc dil snav,23 bilime verilen deerin bir rneidir. - Frengi tedavisinde kullanlan neosalvarsan ve benzeri ilalardan fakir halkn da

yararlanabilmesi iin, bu maddeleri gmrk vergisi dnda tutan, yine tpta byk yararlar salayan rntgen cihaz ve radyumu gmrk vergisi dnda tutan salkla dorudan ilgili kanunlar24 yannda, Cumhuriyetin ilk yllarnda halk saln korumak zere 1924 ylnda karlan Ky Kanunu ile kylnn, muhtarn, ky ihtiyar meclislerinin yapmas gereken iler belirlenip, ceza hkmleri konularak yaptrm gc salanm, i birlii iinde halk salnn korunmas hedeflenmitir.25 1925-1928 Dnemi Yurdumuzda bir sosyal salk sorunu haline gelen stma ile halk arasnda ince hastalk olarak bilinen verem, frengi, trahom ve iek gibi hastalklar, bu yllarda da halk saln kemirmekte, igcn olumsuz etkilemektedir. Tm sorunlara zm getirmek zere ncelikle bir salk pln hazrlanmas dnlmtr. Pln, Trkiye Cumhuriyetinin 3. kez Shhiye Vekilliine getirilen, orduda ve halk arasnda salk hizmetleri yapm, sava gnlerinin zorluklarn paylam, deerli devlet adam Dr. Refik Bey tarafndan hazrlanmtr. Grevde kald 4 Mart 1925ten 25 Ekim 1937ye kadar olan dnemde alnan kararlar, karlan yasalar, bugn bile gncelliini koruyan nemiyle, ileri gr, aklclk ve kararlln, baarya giden yolda en gzel rneini sergilemektedir. Salk Politikasnda lkeler Bu dnemde Vekletin hedefleri unlardr: Salk rgtn gelitirip, doktor ve salk personel saysn artrmak, Numune Hastaneleri, doum ve ocuk bakmevleri amak, nfusu artrmak, ocuk lmlerini azaltmak, bulac ve salgn hastalklarla savap, ilgili kanunlar karmak, salk rgtn kylere kadar yayp, koruyucu sala nem vermek, Merkez Hfzsshha Kurum ve okulunu amak, ulusal tp kongrelerini srdrmek.

766

Salk politikasndaki bu hedefler, byk aba, zveri, disiplin ve de zellikle byk para gerektiren konulardr. Bu nedenle 1925 ylnda Vekletin gider btesi ilk kez yksek tutulmutur. Hkmet Programlar 1. smet Paa Hkmetinin Program smet Paa bakanlnda kurulan ve 4 Mart 1925 tarihinde aklanan hkmet programnda; hkmetin genel siyasetinin herkese bilinmekte olduu belirtilerek, bayndrlk, ziraat ve salk nlemlerine zel nem verilecei ve gelitirilecei aklanmaktadr.26 Bteler 1. 1925 Yl Btesi Bte Mecliste grlrken Zonguldak Mebusu Tunal Hilmi Bey, halkn salk konusunda ok bilinsizce hareket ettiini, ky ve kasabalarda konferans ve film gsterileri dzenlenmesini nermi, ocuk lmlerinin nlenmesi iin de kadn, erkek, gen, yal herkesi ocuk bakmnda bilgilendirmek zere cretsiz bror datlmasn istemi, Avrupada bu tr uygulamalar yapldn, Vekletin de byle bir uygulama balatmasn nermitir.27 Toplantda sivil ve asker salk rgtnn birletirilmesi, uyuturucu maddelerden halkn korunmas, sanatoryum saylarnn artrlmas istenmi, st ocuklarnn bulamala beslenip, uyusun diye afyon verildii, Vekletin en ksa zamanda ocuk ve gz doktoru yetitirme yoluna gitmesi gerektii vurgulanmtr.28 Vekil Dr. Refik Bey bunlara aklk getirmek zere yapt konumada; salk personel saysn artrmak zere stanbul ve Sivasta okul aldn, ebelik iin kurslar dzenlendiini, stanbuldaki sanatoryumun alp, hastalar kabule baladn, hastaneler iin rntgen cihazlar, aratrmalar iin 80 mikroskop getirttiklerini, stma iin 5 ton kinin alnp, komprimeye dntrlmekte olduunu sylemitir.29 Toplantda Vekletin gider btesi 4.860.205 lira olarak kabul edilmi,30 ayn yl Maarife 7.742.508 lira, Adliyeye 6.013.722 lira, Dahiliyeye 4.949.616 lira ayrlmtr.31 2. 1926 Yl Btesi Bte grmelerinde sz alan Tunal Hilmi Bey, Vekletin hazrlad brorleri sevinle karladn, ancak bunlarn daha sade bir dille yazlmasn istemi, Karesi Mebusu Mehmet Vehbi Bey de, doum orannn yksek olmasna karn nfusumuzun korunamadn, halkn ocuunu, ya paraszlk ya da utandndan doktora gtrmediini, bu alanda belirli bir blgeden balanarak alma yaplmasn nermitir.32 Toplantda, Vekletin 1926 yl gider btesi toplam 3.649.005 lira olarak kabul edilmi, ayn yl Maarife 7.478.106 lira, Adliyeye 5.651.609 lira, Dahiliyeye 4.438.840 lira ayrlmtr.33

767

3. 1927 Yl Btesi Bte grmelerinde sz alan Vekil Dr. Refik Bey, 1926 ylnda yaplan ileri aklayp, 1925 ve 1926 yllarnda kurumlarda yeterli ann retilip, dardan a alnmadn, Frengi Kanunu dorultusunda hastalarn cretsiz tedavi edildiini, trahom savann Besni, Hasan Mansurdan balayarak douya doru yaygnlatrldn, halkn salgnlardan korunmay bilmediini, stma savann srdrlmekte olduunu, Ankarada byk bir Hfzsshha Kurumu yapm plnladklarn anlatmtr.34 Toplantda Vekletin gider btesi 3.203.400 lira olarak kabul edilmi, ayn yl Maarife 6.158.930 lira, Adliyeye 5.195.756 lira, Dahiliyeye 5.872.774 lira ayrlmtr. 4. 1928 Yl Btesi 1928 yl bte grmelerinde yurdumuzda son bir yl iinde felket halini alan bulac hastalk grlmedii, baz blgelerdeki ocuklarda kzl grlp nlem alnd Shhiye Vekili tarafndan aklanp, btenin geen yldan farkl olmad belirtilmitir.35 Toplant sonunda 1928 yl gider btesi toplam 3.396.553 lira olarak kabul edilmi,36 ayn yl Maarife 6.615.804 lira, Adliyeye 5.643.672 lira, Dahiliyeye 5.312.749 lira ayrlmtr.37 Meclis Toplant Yl A Konumalar 1. II. Dnem, VII. Toplant Yl Cumhurbakan Mustafa Kemal, Meclis toplant yln a konumasnda; salk rgtmzn lke gereksinimine cevap verecek biimde aba gsterdiini belirttikten sonra, Hkmeti Cumhuriyetin bal bana bir esas olarak muvaffakiyetle takip eyledii shhat mcadelesine, gittike vesaitini artran bir vsatle devam olunmak lzmdr ve mhimdir demektedir.38 (Cumhuriyet Hkmetinin bal bana bir ilke olarak baaryla izledii salk savana, aralarn artran bir genilemeyle devam etmek gerekli ve nemlidir.) 2. II. Dnem, VIII. Toplant Yl Cumhurbakan Mustafa Kemal, toplant yln aarken yapt konumada; eitli yerlerdeki stma ve dier hastalklarla mcadele rgtnn geniletilip, alnan sonularn kvan verici olduunu, salkla ilgili hazrlanan kanun tasarlarnn onaylanmas ile yeni gelimeler salanacan syleyip, Hilliahmer cemiyetinin yapt yararl almalar takdirle andn belirtmitir.39 3. III. Dnem, II. Toplant Yl

768

Meclisin III. Dnem, II. toplant yl a konumasnda Cumhurbakan Mustafa Kemal; Shh mcadeleye gsterdiiniz alka ve memlekette bu yolda elde edilen neticeler (sonular), bu mesainin (bu almann) geniletilmesini lzumlu gstermektedir. diyerek, bu yl Umum Hfzsshha Kanun tasarsnn Meclise sunulacan, Hilliahmer ve Himayei Etfal Cemiyetlerinin (Kzlay ve ocuk Esirgeme Kurumlarnn) yararl almalar yaptn, bu cemiyetlerin gelimesi gerektiini vurgulamtr.40 Kanunlar 1925, 1926 ve 1927 Ylnda karlanlar - Tpta ve sanayide kullanlan baz ecza ve maddelerin ithali serbest braklarak her trl tberklne d alm serbestlii tannmtr.41 - 1926 tarihli Trk Kodeksi Kanunu ile42 il ticaretini halk sal asndan denetlemekle ykml Shhiye Vekletine, doktorlara kolaylk getirilmesi yannda, halkn tedavi iin her zaman ayn nitelikte il bulup almas salanmtr. - l zel idare ve belediyelerdeki salk ilerinde birlik ve devlet kontrol salamak, salk alanlarnn zlk haklarn dzenlemek zere 1926 ylnda kanun karlmtr.43 - Stma savanda cidd bir alma ve ksa srede verimli sonu almak zere 1926daki Kk Shhiye Memurlar Kanunu ile, ordudan her yl okur yazar ve mcadeleye uygun 500 kii, eitim sonrasnda 18 ay sre ile zorunlu kk shhiye memurluunda grevlendirilmi, ayn yl karlan kanunla devlet, zel idare ve belediyelerde alan asker ve sivil tm doktorlara Stma Enstitlerinde staj zorunluluu getirilerek44 bilinli bir sava amalanm, Kinin Salama ve Satna likin Kanunla, bteye yeni yk getirilmemesi dnlmtr.45 Stma Mcadele Kanunu ile46 de stma konusunda tm rgt ve kurumlarn Veklete bal almalar salanp, merkez bir otorite kurulmas amalanm, stma tehlikesi oluturacak koullarn ortadan kaldrlmasnda halka, belediye ve ihtiyar meclislerine grevler verilirken 15 yandan kk ve 65 yandan bykler bu grev dnda tutulup, kollayc bir salk politikas izlenmitir. -1926 tarihli Su Kanunu ile de yaamla yakndan ilgili sularn, ehir ve kylere sala uygun koul ve yntemle ulatrlmas amalanmtr.47 -1927 ylnda eczac ve eczanelere, laboratuvar vs. yerlerin denetimine ilikin,48 alanmay zorunlu tutan kanunlarla49 halk salnn korunmasna zen gsterilip, kurumlarda devlet kontrol salanmtr. 2. 1928 Ylnda karlanlar 1928 ylnda karlan Tababet ve uabat Sanatlarnn Tarz crasna dair Kanun50 ise bugn de gncelliini koruyan bir neme sahiptir. Tp bilimi ile ilgili tm meslek dallarnn ileyi ve

769

alanlarnn statlerini, uymas ve tamas gereken koullar belirten, deontoloji konusunda getirilecek uygulamalar ieren, meslek dallar ve alanlar Vekletin kontrolnde tutan kapsaml bir yasadr. -1928 tarihli TC Merkez Hfzsshha Messesesi Hakknda Kanun51 ile geni kapsaml bir halk sal korumas hedeflenmitir. Bu kanunlardan baka stma savanda yararlk gsterenlere ikramiye verilmesi,52 Trk kadn doktorlarnn 10 yl sreyle zorunlu hizmet dnda tutulmas53 gibi tevik edici kanunlar yannda, halk sal iin zararl afyon ve benzeri maddelerin retim, d alm ve dsatmna kaytlamalar getirmek zere karlan kanunda, yurdumuzda bu iin ziraatyla uraanlarn madur olmamas dnlmtr.54 Ayrca Adl Tp Kurumu Kanunu ile haftann tatil gn olan Cuma gnnde de halkn salk hizmeti alabilmesi iin kanun karlmtr.55 Ulusal Trk Tp Kongreleri Trk toplumunun salk sorunlarn tartmak, yurdumuzda ve dnyadaki gelimelerden bilgi almak zere Cumhuriyet dneminde birok ulusal tp kongresi dzenlenmitir. 1925 ylndan balamak zere genelde Ankarada yaplan bu kongreler, II. Dnya Sava yllar dnda her iki ylda bir toplanmtr. Ulusal Trk Tp Kongreleri, lkemiz salk sorunlarnn zmlenmesinde byk yarar salamas yannda, hkmetlerin salk politikasnda ve Vekletin almalarnda ynlendirici olmas asndan da byk nem tamaktadr. Ayrca bu tr toplantlar, bilime verilen deerin de bir kant durumundadr. Cumhuriyetin ilk on ylnda be kez ulusal tp kongresi toplanmtr. Bunun ilki 1925te, ikincisi 1927de, ncs 1929da, drdncs 1931de, beincisi de 1933 ylnda yaplmtr.56 1929-1933 Dnemi Bu yllar arasndaki dnem, tm dnyay saran ekonomik krizin Trkiyeyi de etkiledii yllardr. Krizin en az zararla atlatlmas gr, Meclis Toplant Yl A Konumalarna, Vekletin btesine yansm, salgn hastalklarla ilgili deneklerde, nceki yllara oranla kstlamalara gidilmitir. Bu dnemde yeni tedavi kurumlar almakla beraber, daha ok varolan kurumlarda yatak saylar artrlarak, gereksinim karlanmaya allm, salkl vatandalarn saln koruma ii n plna alnmtr. Salk Politikasnda lkeler

770

1929-1933 dneminde izlenen salk politikasnn hedefleri, nceki yllarda olduu gibi nfusu artrp, ocuk lmlerini azaltmak, bulac ve salgn hastalklarla savamak, salk korumaya ncelik verip, ilgili yasalar karmak, salk personel saysn artrmak, savurganlktan kanmak, yayn almalarn artrp halk bilgilendirmek, ulusal kongreleri srdrp, uluslararas i birlii salamaktr. 1929 ylnda Vekletin adnda deiiklik yaplarak bundan byle Shhat ve tima Muavenet Vekleti adyla anlmtr. Bu yllarda yaanan mal skntlara karn, niversitenin adalatrlmas aamasnda iyi bir eitim vermek zere yurt dndan deerli hocalarn getirtilmesi iin kanunlar karlp,57 bteden denek ayrlmtr. Hkmet Programlar 1. smet Paa Bakanlndaki IV. Hkmetin Program smet Paa, hkmet programn sunarken yapt konumasnda; izleyecekleri politikann, Cumhuriyetin bandan beri izlenenlerle ayn olacan, tutumlu davranmak gerektiini belirtmi ve salk alannda unlar sylemitir: tima hastalklarla mcadele etmek balca farikas olan shhat ve itima muavenet faaliyetimiz, idame ve tevsi olunacaktr (Balca amac sosyal hastalklarla savamak olan salk ve sosyal yardm almalarmz, geniletilerek srdrlecektir.) 2. V. Hkmetin Program smet Paa, kendisinin bakanlnda kurulan hkmetin programn Meclise sunarken, mal ynden cidd sarsntlar yaamamak iin tutumlu hareket etmek gerektiini, byle davranlarak yeni atlmlar gerekletirilebileceini belirterek yle demektedir: Shhat mcadelelerimiz her mkilat iinde balca ilerimizden olmakta devam edecektir. (Salk savamz her zorluk iinde, balca ilerimizden olmaya devam edecektir.) tima muavenet hizmetlerini her vasta ile tevik ve tevsi etmeye alacaz.58 (Sosyal yardm hizmetlerini her vastayla geniletmeye ve zendirilecek duruma getirmeye alacaz.) Bteler 1. 1929 Yl Btesi

771

Vekletin btesi Mecliste grlrken btenin geneli konusunda sz isteyen olmadndan, blmler okunarak kabul edilmi,59 gider btesi toplam 4.395.678 lira olarak kabul edilmi, ayn yl Maarife 8.100.009 lira, Adliyeye 7.252.881 lira, Dahiliyeye 4.081.368 lira ayrlmtr.60 2. 1930 Yl Btesi Vekletin btesi grlrken Vekil Dr. Refik Beye, yurdumuzda veremin boyutlar ve alnan nlemler ile ocuk lmleri konusunda sorulan sorulup, uygulamalar eletirilmitir. Refik Bey bu sorulara verdii cevapta; veremle savaa byk ehirlerden balanlp, dispanserler aldn, ocuk lmlerinde stmann byk rol oynadn, ocuk lmlerini aa ekmeyi planladklarn, ancak bunun rgtsel geliim, halkn eitim ve refah ile dorudan ilgili olduunu, doumevi saylarn artrmaya altklarn, karlan Hfzsshha Kanunu ile okul ncesi ve okul a ocuklarnn saln korumay hedeflediklerini aklamtr.61 Toplantda Vekletin gider btesi toplam 4.502.216 lira olarak kabul edilmitir.62 Ayn yl Maarife 8.199.709 lira, Adliyeye 7.056.214 lira, Dahiliyeye 4.566.794 lira ayrlmtr.63 3. 1931 Yl Btesi Bte grmelerinde Vekil Refik Bey, sorular cevaplam, stma savanda grevli doktorlarn, neden dier hastalara bakmad sorusuna da, o blgedeki hkmet ve belediye doktorlarnn bu ile grevli olduunu, aksi halde amatan uzaklalp, baarya ulalamayacan sylemitir.64 Toplantda Vekletin gider btesi, 3.721.043 lira olarak belirlenmi, ayn yl Maarife 6.593.749 lira, Adliyeye 7.377.833 lira, Dahiliyeye 4.150.569 lira ayrlmtr.65 4. 1932 Yl Btesi Bte grmelerinde btenin geneli konusunda sz isteyen olmadndan, blmler okunarak kabul edilmitir. Vekletin 1932 yl gider btesi toplam 3.501.884 lira olarak belirlenmitir.66 Ayn yl Maarife 6.064.875 lira, Adliyeye 7.645.986 lira, Dahiliyeye 3.785.925 lira ayrlmtr.67 5. 1933 Yl Btesi Bte grmelerinde Vekil Dr. Refik Bey eitli sorular cevapladktan sonra, veremle savan, byk paralar gerektirdiini, bunun, bina ve sanayi kurulularyla ilgili karlan kanunlarda da dikkate alndn sylemitir.68 Toplantda Vekletin gider btesi toplam 4.196.884 lira olarak kabul edilmitir.69 Ayn yl Maarife 6.528.327 lira, Adliyeye 8.013.478 lira, Dahiliyeye 4.149.861 lira ayrlmtr.70 Meclis Toplant Yl A Konumalar 1. IV. Dnem, II. Toplant Yl

772

Cumhurbakan Mustafa Kemal, IV. Dnem II. Toplant Yln aarken olduka ksa bir konuma yapp, tm uluslar etkileyen ekonomik ve siyasal krizin srdn belirttikten sonra tima hastalklar ile mcadele faaliyetini artracaz71 demitir. (Toplumsal hastalklarla sava artracaz.) Kanunlar - Umum Hfzsshha Kanunu: Kanun tasars Mecliste grlrken Vekil Refik Bey tasar hakknda aklama yaparak, tasarnn bilimsel, pratik ve yeni esaslar getirdiini, halk saln korumada karlan kanunlarn son aamas olup, hibir lke kanunundan alnmadn, baz konularda en son Alman kanunlar rnek alnp, lkemiz koullarna uyarlandn belirtmitir.72 Umum Hfzsshha Kanunu adyla karlan ve bugn de yrrlkte olan bu kanun,73 salk rgtmzn temellerini ve her alandaki salk hizmetlerini belirleyen, her yerde halk salnn korunmasn n plana alan btncl bir yasadr. Ayrca ulus saln koruma iini, devletin temel hizmet ve ykmllkleri arasna alarak, sosyal devlet anlayn da ortaya koymaktadr. - Hususi Hastaneler Kanunu: zel ve tzel kiilerce ynetilen hastanelerin al, ileyi, donanm ve grevleri hkmlere balanp, buralarda devlet kontrol salanmtr.74 - Hapishanelerle ilgili kanun da karlarak, bu gibi yerlerde salkl bir yaam srdrlmesi amalanmtr.75 - Ayrca, Manisada Moris inasi adna yaptrlacak uluslararas hastanenin yapm ve donanmnda kullanlacak malzemenin yurt dndan getiriliinde, gmrk vergisi alnmamas ve hastanenin devlet denetiminde olmas iin de kanun karlarak, din, dil, rk ayrm gzetmeyen Cumhuriyet dnemi salk politikasnn, halklk ve kapsayclk anlaynn rnei verilmitir.76 1929-1933 yllar arasndaki dnemde, Vekletle dorudan ilgili kanunlar yannda, Vekletin hizmetlerini destekleyici kanunlar da karlmtr. 1930 tarihli Belediye Kanunu77 ile belediye snrlar iinde salkl bir yaam srdrlmesi amalanp, elbirliiyle kamuya salk hizmeti gtrlmesi planlanm, Avrupada toplanan uluslar aras salk toplantlarnda alnan kararlara katlmak zere de kanunlar karlp,78 salkta uluslararas i birlii politikas izlenmitir. Kanun tasarlarnn Mecliste grlmesi srasnda doktorsuz yerlerde hastalarn ok bilinsizce tedaviye alld, rnein kangren olmu organlara hayvan dklar sarlarak tedaviye alld, diplomal ebelere rabet edilmedii, frengililerin kaplarnn salkllarca da kullanld, pis ve lam kark sularn, akan su pislik tutmaz dncesiyle kullanlp iildii belirtilmitir. Cumhuriyetin onuncu ylnda salk personeline den hasta says yledir: Bir doktora 12.710, salk memuruna 11.786, hemireye 59.891, ebeye 38.289dur.79 1923 ylnda bir doktora den hasta says 19.860 olup resm verilere gre 1990da bu say 1.059a inebilmitir.80

773

Cumhuriyetin ilk yllarnda yurdumuzda bayan doktor sknts hat safhadadr. Bugn bayan doktorlarmzn says gn getike oalmaktadr. Hemireliin belirli bir retimle kazanlaca bilinci ve uygulamas da Cumhuriyet dnemi eseridir. Tm bu abalar ve gelimeler, Cumhuriyet Trkiyesinde ksa srede kalknma ve adalamann, ancak salkl toplumla gerekleebilecei inanc ve hzla balatlan hamlelerin rndr. Dileimiz, bu almalarn, bundan sonrakilere de rnek oluturup, Trk insanna yarar bir salk hizmetinin sunumudur. Sonu I. Dnya Sava sonras igallerin balad dnemde, Trk ulusu, M. Kemal Paa ve arkadalarnn nderliinde bamszlk ve ulusal egemenlik savana girimitir. Tm madd ve siyasal zorluklara karn, bir taraftan sava baarya gtrlmeye allrken, bir taraftan da ulusal rgtlenme sreci balatlmtr. Salk politikasnda ncelikle hedefler belirlenerek almalar yrtlm, toplumsal felket haline gelen salgn hastalklar nlemek iin kanunlar karlp, halka cretsiz il datlmtr. Salkla dorudan ilgili kanunlar yannda Vekletin almalarn desteklemek ve halka elbirliiyle salk hizmeti sunmak zere Ky Kanunu, Belediye Kanunu gibi kanunlar da karlmtr. Halk salnn korunmas konusunda alnan nlemlerle, Cumhuriyetin ilk on ylnda koruyucu, kapsayc, aklc, rk ve din ayrm gzetmeyen, salkta uluslar aras i birliinden yana bir salk politikas izlenmitir.

1 2

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 9, Cilt 1 (1336), s. 184-185. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 13, Cilt 1 (1336), s. 241. (Der.) smail Arar,

Hkmet Programlar (1920-1965), stanbul Tipo Neriyat ve Basmevi, 1968 s. 10-11. 3 4 5 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 14, Cilt 1 (1339) s. 427. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 158, Cilt 8 (1337), s. 500-501. (Der) Fikret nal-Muzaffer Tra-Zafer Kkrer, Bte Kanunlar 1920-1929, Mal. Bak. Tet.

Kur. Yay. No. 1978/190, s. 26. 6 7 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 96, Cilt 22 (1338), s. 497-499. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 98, Cilt 22 (1338), s. 539-542.

774

8 9 10 11 12 13 14

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 98, Cilt 22 (1338), s. 542-543. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 98, Cilt 22 (1338), s. 545. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 125, Cilt 24 (1338), s. 118. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant 127, Cilt 24 (1338), s. 191-209-210. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant I, Cilt 9 (1337), s. 6. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem I, Toplant I, Cilt 18 (1338), s. 3. TC D leri Bakanl, Lozan Bar Antlamas Montr Boazlar Szlemesi, Ankara,

Aralk 1984, s. 42-43. 15 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt I, 3. b. Ankara,

TTK Yaynlar XVI. dizi, s. 6, 1988, s. 74. 16 17 18 19 20 21 22 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 13, Cilt 10 (1340) s. 399. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 15, Cilt 7/1 (1340) s. 670-671. nal-Tra-Kkrer, a.g.y, s. 28. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, toplant , Cilt 7 (1340), s. 4. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 1, Cilt 10 (1340), s. 3. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 43, Cilt 3 (1339), s. 83-87. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 44, Cilt 8/1 (1340), s. 1023; Dstur 3. Tertip Cilt

5, s. 1094-1097. 23 24 25 26 27 28 29 Dstur 3. Tertip Cilt 5, s. 1217-1218. Dstur 3. Tertip Cilt 6, s. 9. Dstur 3. Tertip Cilt 5, s. 696-709. Arar, a.g.y., s. 48. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 73, Cilt 15 (1925), s. 282-283. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 73, Cilt 15 (1925), s. 286-299. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 73, Cilt 15 (1925), s. 299-301.

775

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 74, Cilt 15 (1925), s. 321-325. nal-Tra-Kkrer, a.g.y., s. 30. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 100, Cilt 3 (1928), s. 229, 230. Dstur 3. Tertip, Cilt 7, s. 940. nal-Tra-Kkrer, a.g.y., s. 34. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 64, Cilt 3 (1928), s. 229, 230. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 64, Cilt 3 (1928), s. 230-31. nal-Tra-Kkrer, a.g.y., s. 36. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant I, Cilt 19 (1341), s. 9. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant I, Cilt 27 (1926), s. 3, 4. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant I, Cilt 5 (1928), s. 2, 4. Dstur 3. Tertip, Cilt 7, s. 133. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 65, Cilt 23 (1926), s. 39-41. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 81, Cilt 24 (1926), s. 8, 9. Dstur 3. Tertip, Cilt 7, s. 885. Dstur 3. Tertip, Cilt 7, s. 885. Dstur 3. Tertip, Cilt 7, ss. 907-909. Dstur 3. Tertip, Cilt 7, s. 887, 888. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 29, Cilt 28 (1927), s. 453-455. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem II, Toplant 58, Cilt 29 (1927), s. 139-143. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 57, Cilt 3 (1928), s. 70-88; Dstur 3. Tertip, Cilt

9, s. 253-266. 51 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 73, Cilt 4 (1928), ilgili ek s. 1-3; Dstur 3.

Tertip. Cilt 9, s. 870, 871.

776

52

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 76, Cilt 4 (1928). s. 171, 172; Shhiye

Mecmuas, Say 18, Yl 4, Eyll 1928, s. 1, 2. 53 54 55 56 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 79, Cilt 4 (1928), s. 266. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 14, Cilt 6 (1928), s. 58-60. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 87, Cilt 24 (1926), s. 134-135. Feridun Frik, Trkiye Cumhuriyetinde Tp ve Hfzsshha Hareketleri 1923-1938, st.,

Bayer Universum Basmevi, 1948, s. 28. 57 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 11, Cilt 19 (1930), s. 49; Dstur 3. Tertip, Cilt

15, s. 71; Arslan Terziolu, Atatrkn 1933te Gerekletirdii niversite Reformu ve Trk Tbbna Katklar Atatrk Dneminde niversite Reformu ve Tababet Sempozyumu, 25 Ekim 1996, st. Yay. A. Terziolu-Erwin Lucius, 1997. 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 2, Cilt 1 (1931), s. 22. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 66, Cilt 12 (1929), s. 42, 43. Dstur 3. Tertip, Cilt 10, s. 1177; nal-Tra-Kkrer, a.g.y., s. 38. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 60, Cilt 19 (1930), s. 101-103. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 60, Cilt 19 (1930), s. 100, 101. Dstur 3. Tertip, Cilt 11, s. 724. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 29, Cilt 3 (1931), s. 139, 140. Dstur 3. Tertip, Cilt 13, s. 746. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 68, Cilt 9 (1932), s. 258, 259. Dstur 3. Tertip, Cilt 13, s. 746. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 52, Cilt 15 (1933), s. 127-130. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 52, Cilt 15 (1933), s. 127, 128, 133, 134. Dstur 3. Tertip, Cilt 14, s. 688. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 1, Cilt 10 (1932), s. 3.

777

72 73 74 75 76 77 78 79 80

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 48, Cilt 18 (1930) ilgili ek s. 1-9. Dstur 3. Tertip, Cilt 11, s. 324-373. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem IV, Toplant 58, Cilt 15/1 (1933), ilgili ek s. 1-4. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem III, Toplant 77, Cilt 20 (1930), s. 240-241. Dstur 3. Tertip, Cilt 13, s. 59. Dstur 3. Tertip, Cilt 11, s. 161-175. Dstur 3. Tertip, Cilt 14, s. 227. statistik Gstergeler 1923-1990, Ankara Babakanlk DIE Yay., 1992, s. 67-69. Trkiye Salk statistikleri 1997, Ankara, TTB Yay., Haziran 1997, s. 67.

Resm Yaynlar TBMM Zabt Ceridesi Dnem I Cilt 1, Ankara, 1959. Cilt 8, Ankara, 1945. Cilt 9, Ankara, 1954. Cilt 18, Ankara, 1959. Cilt 22, Ankara, 1959. Cilt 24, Ankara, 1960. Dnem II Cilt 1, Ankara, 1961. Cilt 3, Ankara, 1968. Cilt 7, Ankara, 1968. Cilt 7/1, Ankara, 1968.

778

Cilt 8/1, Ankara, 1975. Cilt 10, Ankara, 1975. Cilt 15, Ankara, 1976. Cilt 19, Ankara, 1977. Cilt 23, Ankara, t. y. Cilt 24, Ankara, t. y. Cilt 25, Ankara, t. y. Cilt 27, Ankara, t. y. Cilt 28, Ankara, t. y. Cilt 29, Ankara, t. y. Dnem III Cilt 3, Ankara, t. y. Cilt 4, Ankara, t. y. Cilt 5, Ankara, t. y. Cilt 6, Ankara, t. y. Cilt 12, Ankara, t. y. Cilt 18, Ankara, t. y. Cilt 19, Ankara, t. y. Cilt 20, Ankara, t. y. Dnem IV Cilt 1, Ankara, 1931. Cilt 3, Ankara, 1931. Cilt 9, Ankara, 1932. Cilt 10, Ankara, 1932.

779

Cilt 15, Ankara, 1933. Cilt 15/1, Ankara, t. y. Resm Yaynlar Dstur 3. Tertip. Cilt 5, stanbul, 1931. Cilt 6, Ankara, 1934. Cilt 7, Ankara, 1944. Cilt 9, stanbul, 1931. Cilt 10, Ankara, 1934. Cilt 11, Ankara, 1930. Cilt 13, Ankara, 1932. Cilt 14, Ankara, 1933. Cilt 15, Ankara, 1934. statistik Gstergeler, 1923-1990, Ankara, Babakanlk DE Yaynlar, 1992. TC D leri Bak. Yay., Lozan Bar Andlamas ve Montr Boazlar Szlemesi, Ankara, Aralk 1984. Fikret nal-Muzaffer Tra-Zafer Kkrer, Bte Kanunlar 1920-1929, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yay. No: 1978/190. Shhiye Mecmuas, Say 18, Yl 4, Eyll 1928. Dier Yaynlar smail Arar, Hkmet Programlar (1920-1965), stanbul, Tipo Neriyet ve Basmevi, 1968. Feridun Frik, Trkiye Cumhuriyetinde Tp ve Hfzsshha Hareketleri 1923-1938, stanbul, Bayer Universum Basmevi, 1948. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt 1, 3. B., Ankara, TTK Yay. Dizi. Sa: 6/2, 1988.

780

Arslan Terziolu Atatrkn 1933te Gerekletirdii niversite Reformu ve Trk Tbbna Katklar Atatrk Dneminde niversite Reformu ve Tababet Sempozyumu, 25 Ekim 1996, stanbul Yay. A. Terziolu-Erwin Lucius, 1997. Trkiye Salk statistikleri, Ankara, 1997. TTB Yay., Haziran 1997.

781

nn Dneminin Kye zel retmen Yetitirme Projesi: Ky Enstitleri / Yrd. Do. Dr. Ali Ata Yiit [s.446-454]
Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Cumhuriyet ncesi ilk retim ve ilk retime retmen yetitirme konusu zerinde youn olarak durulmutu. zellikle Abdulhamid Dnemi ve sonrasnda nemli bir ilerleme de salanmt. Sadece kinci Abdlhamit zamannda Darlmuallimnlerin says 4ten 32ye kartlm, sonraki yllarda ise bu say 65e ykseltilmitir. Ayrca 1913 ylnda karlan Tedrisat- ptidaiye Kanunu Muvakkat ile her vilayete yatl bir Darlmuallimn almas da hedeflenmekteydi. Ancak Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava yllar, bu gelimeleri verimsiz hale getirdi veya btnyle sonusuz brakt. Hatta birok retmen dzenli olarak maa alamadklar iin grevinden ayrld. Bundan dolay cumhuriyet kurulduunda hem retmen a fazlayd hem de mevcut retmenlerin ou, tahsil seviyeleri ve meslek birikimleri itibariyle yeterli deildi. yle ki, F. R. Unatn belirttiine gre, 1923 ylnda toplam 10102 ilk okul retmeninden yalnz 2734 meslek renimine haiz bulunuyordu.1 Dolaysyla kkl tedbirler alnmas ve sistemli olarak retmen yetitirilmesi zarureti akt. 1923 yl banda retmen okullarnn2 durumu gzden geirilerek baz dzenlemeler yapld. ncelikle, 1914 ylndan beri masraflar il zel idareleri tarafndan karlanan bu okullar, genel bteye dahil edildiler. Bylece okul, retmen ve renci saylar ile bte zerinde merkez bir plnlama imkn dodu ve okullarn maddi imknlar arasndaki farkllklardan kaynaklanan olumsuzluklar giderildi. Ayrca rencisi az ve kadrosu yetersiz bulunan okullarn kapatlarak, daha az saydaki okulda eitim kalitesinin ykseltilmesi amaland. Nitekim, Cumhuriyetin ilk retim yl olan 19231924te 46 retmen okulunun 7si kz, 13 erkek olmak zere 20sinde retime devam edildi. Bununla birlikte, kinci Heyet-i lmiyenin Nisan 1924te ald karar uyarnca, retmen okullarnn drt yl olan retim sresi be yla karld. retmen okullarndaki bu yeni dzenlemelerle birlikte, ders programlar da deitirildi. Daha nce haftada yedi saat olan din dersi, 1924 yl programnda yalnz birinci ve ikinci snflar da haftada iki saate indirildi. Ayrca son snf renciler iin sosyoloji dersi konuldu. Bu ders yksek okullardan baka, ilk defa retmen okullarnda yer alm oldu. Ders programlarndaki bir baka kkl deiiklik, 1932-1933 retim ylnda gerekletirildi. retim sresi alt yla karld ve ilk yl birinci devre saylarak bu devrede orta okul programlarnn aynen tatbiki kararlatrld. Bununla birlikte bu devrede din dersleri tamamen kaldrlm oldu. Son yl ise meslek devre saylarak programlar buna gre tanzim edildi.3 1924-1925 retim ylnda, kz, ikisi erkek olmak zere be retmen okulu daha ald ve renci says toplam 3771e ulat. Ancak retmen maalar ok dk olduu ve meslek olarak

782

cazip hale getirilmedii iin grevinden istifa eden retmenlerin says her geen gn artmaktayd. Dolaysyla, retmen okullarnda renci saysnn artm olmas byk bir nem arz etmiyordu. Atatrkn daveti zerine Trkiyeye gelen ve yaklak iki ay kadar incelemelerde bulunan John Dewey de bu konuya dikkat ekerek, retmen maalarnn sratle byk bir oranda artrlmas gerektiini belirtmi ve meslekten istifa edenlerin okluunu kayg verici bulmutur. yle ki retmenlii cazip hale getirmedike yeniden retmen okullar amann faydal olmayacan ifade etmitir.4 Bu sebeple 1926 ylndan itibaren retmen maalar artrld fakat, asl problem ky okullarna retmen bulabilmek olduu iin, daha kkl tedbirlere ihtiya vard. 1920li yllarda Trkiye nfusunun yzde yetmi beten fazlas kylerde yayordu. Buna mukabil kylerin elektrii yoktu, ulam imknlar son derece ilkel ve snrlyd. En temel ihtiya olan su bile, birok yerde ok g artlar altnda temin edilebiliyor veya salkl olmayan su kaynaklar kullanlyordu. Bu sebeple retmenler kylerde almak istemiyorlard. Gittiklerinde ise hemen dnmeyi dndkleri iin verimli olamyorlard. Kald ki ziraatn gelitirilmesi iin retmenlerin rehberliine de ihtiya duyulmaktayd. 17 ubat 1923te toplanan Trkiye ktisat Kongresinde bu hususta baz kararlar da alnmt. Ayn ekil Deweyin raporunda da iftilerin ihtiyalarna cevap verecek ky okullarna ve buralara retmen yetitirecek retmen okullarna ihtiya olduu belirtilmitir. Bu gelimeler zerine 1926 ylnda karlan 789 sayl kanun ile Ky Muallim Mektepleri kuruldu. 1927-1928 retim ylnda Denizli ve Kayseride alan iki okula, mecburi hizmet karl olarak 133 renci alnd. Sonraki yllar renci says artrld ancak bu proje ile, beklenen baar salanamad iin, alt yllk bir deneme sonunda bu okullar kapatld. Buna mukabil dier lk Muallim Mekteplerine de bir gelime salanamad ve okul saylar giderek dt. yle ki, 1934 ylna gelindiinde 25 lk Muallim Mektebinden sadece 12si ayakta kalabilmitir. Oysa, devlet her kye bir retmen gndermeyi hedeflemi bulunuyordu. Nitekim, 1925-1929 yllar arasnda grev yapan Maarif Vekili Mustafa Necati (Uural) bu hususta yle demektedir: Trkiye Cumhuriyeti, her kyde bir retmen bulunduracaktr. Gnn birinde bir maarif vekili kar da Trkiyenin her kynde retmen var, her kyde retimin yaplmas iin btn imknlar tamamdr derse, okul andaki btn ocuklar mecburi renim grebiliyorlarsa o zaman cumhuriyetin izdii hedeflere varlmtr.5 Ne var ki, mevcut retmen okullarnn verdii mezun says ile bu hedeflere ulaabilmek mmkn grnmyordu. Zira 40 bin civarndaki kyden ancak %10 kadarnda okul ve retmen bulunuyordu. Bunun iin daha pratik bir zm yolu olarak Ky Eitmenleri Kanunu kartld. 11 Haziran 1937 tarihinde kabul edilen 3238 sayl bu kanuna gre ky eitmenleri, maarif ve ziraat vekilleri tarafndan ziraat ileri yaptrlmaya uygun okul veya iftliklerde alan kurslarda yetitirilecekler ve nfuslar retmen gnderilmesine elverili olmayan kylere gnderileceklerdir. Eitim ve retim ilerinin yan sra ziraatn fenn bir ekilde yaplmas iin kyllere rehberlik edeceklerdir.6 Bu kanun ile askerliini yapm, okuma yazma ve aritmetik bilen baarl kyl genler, bir retim yl sren kurslar neticesinde, ky eitmeni olarak istihdam edildiler. 1935 ylnda Maarif

783

Vekilliine getirilen Saffet Arkan ile, ayn yl lk retim Genel Mdrlne atanan smail Hakk Tongu zamannda yrtlen bu proje baarl oldu ve Ky Muallim Mektepleri denemesi ile birlikte, nn Dneminde gerekletirilen Ky Enstitlerine zemin hazrlad. Hatta bu kurslar, enstitler kurulduktan sonra da, onlara bal olarak 1947 ylna kadar faaliyetine devam etti Ky Enstitlerinin Kurulmas Kyler iin ksa zamanda ok sayda retmen yetitirtmeye ynelik olarak yrtlen almalar ve salanan birikim, 28 Aralk 1938de Maarif Vekili olan Hasan li Ycel ile birlikte yeni bir ivme kazand. Ycel, kinci Merutiyet yllarndan itibaren youn olarak tartlan kye zel retmen yetitirilmesi fikrini7 daha kapsaml hale getirdi ve tatbik edilmesini salad. Tongu ile birlikte gelitirdikleri Ky Enstitleri projesi, 17 Nisan 1940 tarihinde kabul edilen 3803 sayl kanunla hayata geirildi. Ancak oylama ncesi yaplan mzakerede ortaya farkl grler kt ve Ky Enstitlerine ynelik bitmeyen tartmann da balangc oldu. Ky Enstitlerinin kurulu gerekelerini izah eden Ycel, 17 milyon olan Trkiye nfusunun 13 milyonunun kylerde yaadn buna mukabil tahsil anda bulunan ocuklarn okullama orannn hemen hemen tersine olarak, ehirdekilerin %80inin okuduunu, kydekilerin ise ancak %25inin okuyabildiini belirterek, ncelikle bu arpk duruma iaret eder. Dier taraftan 40 bin kyn yaklak drtte birinde retmen veya eitmen bulunduuna dikkat ekerek, retmenlerin kyde almak istememelerinin sadece ideal noksanlndan ileri gelmediini, onlarn ky ortamna intibak edecek tarzda yetitirilmediklerini ifade eder. Ycel, enstit adna ilikin eletiriler zerine, okul yerine enstity tercih etmelerinin sebebini de yle aklar: Biz bu messeselere ky retmen okulu demedik. nk evvelce bu isimde messeseler vard. Bunlar ona balamak istemedik. Onlar yepyeni eylerdir. Biz Ky Enstitsn sadece ierisinde nazar tedrisat yaplan bir messese olarak almadk. erisinde ziraat sanatlar, demircilik, basit marangozluk gibi amel bir takm faaliyetlerde bulunduu iin okul adyla anmadk, enstit diye isimlendirmeyi muvafk grdk. Enstitde yetiecek retmenlere umum ve meslek kltr bakmndan lzumlu olan bilgiyi vereceimiz gibi, bunlara kye gittikleri vakit ky hayatnda mil, prestij sahibi, kendisine fikir sorulabilecek, reyi alnabilecek insan olabilmesi iin amel bilgiler de verilecektir. En ok tartlan husus ise kanunun nc maddesinde yer alan, Enstitlere tam devreli ky ilk okullarn bitirmi, shhatli ve mstaid kyl ocuklar seilerek alnrlar hkm oldu. Kanuna dair grlerini aklayan stanbul Milletvekili Kzm Karabekir nc maddeyi mahzurlu bulduunu belirterek, gelecee ilikin kayglarn yle dile getirdi: 3. madde hkm ile Ky Enstitleri yalnz ky ilk okullarn bitiren ocuklara hasrediliyor. ehir ve kasaba ocuklarnn kylerle temasn kesiyor. Halbuki dnyann her tarafnda bu temasn oaltlmas iin yeni yeni tedbirler

784

alndn gryoruz u halde 40-50 sene sonraki hayat tasvir edersek memleketimiz ikiye ayrlm olacaktr. Biri kylnn kendi ruhuyla terbiyesi, dieri de ehirli ksm Biz ehir ve ky ocuklarn birbirleriyle kaynatracak yerde bir safiyeti fikriye ile ayrrsak, sonra acaba bu kylere baka taraflardan yaplacak telkinlerle gnn birinde biz bu ehirlilerin karsnda baka fikirlerle onlar mcehhez bulmaz myz? Onun iin bendenize yle geliyor ki, ehir ocuklarn kylere gtrmek iin dier devletlerin yapt gibi daha baka tedbirler almalyz. Maarif Vekili Ycel ise; imdiye dek retmen yetitirmekte uradmz hataya u veya bu mlhaza ile yeniden dmemek iin kat olarak kyde yaam ve ky ilk okullarnn her iki devresini bitirmi ocuklar almay doru bulduk tima bir snf dourma meselesi mevzubahis deildir. Partimizin programnda da yazld vehile esasen rejimimiz snf ve imtiyaz kabul etmez. Yalnz hayat tarz bakmndan meslek zmreler biz ister kabul edelim ister etmeyelim, mevcuttur diye aklad. Grlerinde srar eden Karabekir, rencilerin yalnz kylerden alnmasnn yanllna dikkat ekerek, parti programmzda snf yok diyoruz. Fakat elimizle tesis ediyoruz kanaatindeyim. nk seneler ilerledike kyler ile ehirler arasnda dehetli bir kltr fark olacaktr. Milli vicdanlar ayrlacak, memlekette tamamyla iki ayr tabaka teekkl edecektir dedi. Buna karlk, Tevhidi Tedrisat Kanununu hatrlatan Ycel, Ky Enstitlerinde farkl terbiye prensiplerinin uygulanmayacan belirterek, davann esasn bozmayalm ve bozmamak iin maddeyi olduu gibi brakalm dedi.8 Sonuta ok tartlan nc madde deitirilmedi ve oylamaya katlan 178 milletvekili oybirlii ile Ky Enstitleri Kanununu kabul etti. Esasnda kabul edilen kanun, sonraki yllarda daha ok tartlan dikkat ekici baka hkmler de tamaktayd. Birinci madde, Ky Enstitlerinin ky retmeni ve kye yarayan dier meslek erbabn yetitirmek zere ziraat ilerine elverili arazisi bulunan yerlerde alacan zikreder. Beinci madde, Ky Enstits mezunu olan retmenlere yirmi sene mecburi hizmet getirmekte, altnc madde ise, bu retmenler, tayin edildikleri kylerin her trl retim ve eitim ilerini grrler. Ziraat ilerinin fenn bir ekilde yaplmas iin bizzat meydana getirecekleri rnek tarla, ba ve bahe, atlye gibi tesislerle kyllere rehberlik eder ve kyllerin bunlardan istifade etmelerini temin ederler demektedir. On ikinci madde, retmenin ve ailesinin geimine, okul talebesinin ders tatbikatna yetecek miktarda arazi tahsis edileceini belirtmekte, on drdnc madde ise, her trl demirba eya, hayvan vesaire okulun mal olup, bu iletmeden elde edilecek haslat retmene aittir9 demektedir. Bylece ky ocuu olup, kyde tahsil gren, hatta okul inaatlarnda ustalk, amelelik yapan, mezun olduktan sonra da yirmi yl kyde almaya mecbur olan, normal eitim retim faaliyetlerinin yansra ziraatle, hayvanclkla, marangozluk, demircilik vs. ile itigal eden, bunlarn reticiliini yapan ve yalnz rencilere deil, kyllere de rehberlik eden bir kyl-retmen modeli sunulmaktadr. Ky canlandracak bu retmenin tahsil sresi ise, 5 yllk ky ilk okulundan sonra, 5 yl olan Ky Enstits ile birlikte toplam 10 yla tekabl etmektedir.

785

Kanun yrrle girdikten sonra, Ky Enstitlerine dntrlen 4 Ky retmen Okulu ile birlikte 1940 ylnda 14, 1948 ylna kadar da 7 olmak zere, toplam 21 Ky Enstits ald. Bu enstitler mstakil olarak retime devam ettikleri 1952 ylna kadar toplam 15000 civarnda retmen, 2000 kadar da salk memuru yetitirdi. Ky Enstitlerinin Tekilt Yaps ve leyii Ky Enstitlerinin tekilt yapsn ortaya koyacak ve aklk getirecek iki kanun metni ve bir de izahname bulunmaktadr. Bunlar 17 Nisan 1940 tarihinde kabul edilen 3803 sayl Ky Enstitleri Kanunu ve 19 Haziran 1942de kabul edilen 4274 sayl Ky Okullar ve Enstitleri Kanunu ile, lk retim Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Kanunu zahnamesidir. Sz konusu izahnamede belirtildii zere, tekiltn ana yaps yledir: Okul veya kursu bulunan kylerden yeteri kadarnn bir araya getirilmesi ile birer gezici retmen veya baretmen blgesi kurulur/bu blgelerden bir ilk retim blge mfettilii oluur/blge ilk retim mfettiliklerinin birlemesi ile de bir Ky Enstits blgesi ortaya kar.10 Sonraki yllarda tartma noktalarndan birisini tekil eden bu tekilt yaps, genel mlk yapya uygun tarzda hiyerari getiren Milli Eitim Tekiltndan bamsz zellikler tamaktadr. yle ki bir vali Ky Enstits mdrne, ben vali olarak sizin ilerinizden anlamyorum Sizin zel kanunlarnz var, devlet iinde devletsiniz, zel komisyonlarnz var. Ben devletin en yksek mmessili olduum halde, paranzn miri its bile deilim11 demektedir. Ky retmenini retmen olmann tesinde kyn nderi konumuna ykselten izahnamede, kyller eitmen ve retmenlere yardm etmek ve onlarla ibirlii yapmak vazifesiyle mkellef klnmaktadrlar. Mkellefiyetini yerine getirmeyenler ve ilere fesat kartranlar hakknda, eitmen ve retmenin ihbar zerine cezai ileme gidilecei ve 15 gne kadar hapis ve 25 liraya kadar para cezas verilecei bildirilmektedir.12 Yine bir baka maddede, kyllere iilik yapma mkellefiyeti getirilmektedir. Buna gre; ky halkndan veya en az alt aydan beri kyde yerlemi bulunanlardan 18 yan bitiren ve 50 yan gemeyen her vatanda, ky ve blge okullar binalarnn kurulmasna, bu binalara su temin edilmesine, okul yollaryla bahelerinin yaplmasna ve bunlarn onarlmasna, mnhasr iler tamamlanncaya kadar ylda en ok yirmi gn almaya mecbur tutulur13 denilmektedir. 71 maddeden oluan 4274 sayl kanun14 hkmleri zerinde uzun uzun aklamalar getiren ve burada birka maddesi zerinde durduumuz izahnameden baka sistemin ileyiini akla kavuturacak genel mdrlk emirleri ve Genel Mdr smail Hakk Tonguun btn enstit mdrlerine gnderdii baz mektuplar bulunmaktadr. 20 Ekim 1940 tarihli mektubunda Tongu, yaplmas ve dikkat edilmesi gereken hususlar hatrlattktan sonra, sizlere kanunlarla verilmi olan

786

selahiyetlerden baka, birok idari selahiyat ve imknlar da verilmi bulunmaktadr. Bunlarn hepsinden maksat cemiyete vefakr, yeni, diri, alkan, drst, cesur, becerikli, meakkate tahamml edebilen, mkl ne olursa olsun yenebilen, tuttuunu koparan, sosyal hayatn her safhasna nfuz edebilen, hayat artlarn deitirebilen, topraa bal, kkl, hayattan zevk alan, yaamaya doymayan, insanlar ve hayat seven, lm tanmayan vatandalar yetitirmek iindir15 demektedir. Ancak 1944 tarihli iki ayr mektubunda ise, Ky Enstitleri i yaplarnda rencilerin kendi kendilerini idare etmeleri ilkesine dayanan bir geliim salanacaktr. Onun iin bu kurumlar her trl ahsi ve indi idare tarzndan kurtarmak, enstitlerde vazife gren btn retmenlerin balca amalar olmaldr16 Enstitlerde devletimizin dayand ana ilkelerden olan halkn kendi kendini idare etmesi dsturu, renci ve retmenlerin kendi kendilerini idare etmeleri ekline sokularak, bu prensibe gre bir idare ekli kurmaya alyoruz17 demektedir. Ky Enstits tekiltnn en nemli unsuru haline gelen ancak, ne kurulu, ne de tekilat kanununda yer almayan iki ayr organ daha bulunmaktadr. Bunlar Yksek Ky Enstits ve Yksek Ky Enstits Ynetim Kurulu olup, bakanlk emri ile kurulmulardr. Yksek renim statsnde kabul edilen ve eitim sresi yl olan Yksek Ky Enstitsnn; a) Dier messeselerin ele almad ihtisaslama alanlarnda gereken eitimi vermek, b) Enstitler hareketinin ruhuna, usllerine ve lklerine gre yetitirilmi personel salamak gayesiyle kurulduu belirtilmektedir.18 1942 ylnda kurulan Yksek Ky Enstits, ayn yl Hasanolan Ky Enstits bnyesinde Yksek Ksm adyla retime balad. lk rencileri Kzlullu ve ifteler Ky Enstitlerinin mezunlar oldu. Fakat Hasanolandaki kendi tesisleri tamamlanncaya kadar, eitim faaliyeti Ankaradaki baz yksek okullarda srdrld. 1943-1944 retim ylndan itibaren Hasanolanda retime devam edildi ve yksek ksm ad 15 Haziran 1943te Yksek Ky Enstits olarak deitirildi. Bu enstit tarafndan ocak 1945te aylk periyotla yaynlanmaya balayan ve 17 bin tirajla kan Ky Enstitleri Dergisi de Ky Enstitleri Hareketinin bir baka merkezi oldu. Ancak ok partili hayata geilmesinden sonra, Ky Enstitlerine ynelik eletirilerin odak noktas haline gelen Hasanolan Yksek Ky Enstits 1947 ylnda kapatld. zerinde durmak istediimiz ikinci organ, 15 Haziran 1946da almaya balayan Yksek Ky Enstits Ynetim Kuruludur. Bakanln on maddelik bir emri ile kurulan bu kurul, on be kiiden olumakta ve Yksek Ky Enstitleri ynetim ilerini kararlatrmak ve bu enstit ile dier Ky Enstitleri arasnda kurulmas gereken ilikileri dzenlemek gayesini tamaktadr. Kurul yelerinin tespit edilmesi ekli yledir: 1- Yksek Ky Enstits retmenlerinin seecekleri iki retmen (alt ay sre ile). 2- Her alt aylk sre iin iki Ky Enstits retmenlerinin aralarndan seecekleri birer retmen. 3- ay sre ile bakanlka seilecek iki enstit mdr ve iki eitim ba. 4- Yksek Ky Enstits rencilerinin aralarndan seecekleri renci (alt ay sre ile) 5- Her dnemde bir Ky Enstitsnn drdnc ve beinci snf rencilerinin aralarndan seecekleri bir renci ( ay sre ile). 6- Bakanlk temsilcisi olarak kurula katlacak bir kii. 7- Her dnem iin bir enstitden bir

787

danman ve bir denetmen (alt ay sre ile). Dier taraftan, belirtilen bir baka hususa gre; kurul yeleri kendi aralarnda ve gizli oyla bir bakan, bir de raportr seerler. Kurulun karalar ounlukla verilir.19 Ky Enstitlerinin Program ve Hedefleri Ky Enstitleri, Trkiyede ky kalknmas problemine yaplan sosyolojik bir yaklamn rndr. Ama entelekteller yetitirmek deil, kyl genleri ky kalknmasnn liderleri olarak yetitirmekti. Bylece Ky Enstitlerinin altnda yatan temel fikir, btn lkede bir deime hareketi yaratmakt.20 Bu deimenin mahiyeti Ky Enstitlerinin en st dzeydeki brokrat olan Tongu tarafndan, yllar sonra; retmen, devrimin btn dinamizmasn ykleniyor, sarkl ky hocasnn yerini almaya alyordu21 eklinde ifade edilmektedir. 1 Haziran 1940ta faaliyete geen Ky Enstitlerinin nceden hazrlanm ve kabul edilmi bir retim program ve ynetmelii yoktu. Ezbere ve teorilere dayanarak programn hazrlanmasna kalklmadan, geici bir sre iin orta okul ve retmen okulu programlar ve bulunulan evrenin zel artlar gznnde tutularak, retim programna girecek konularn neler olacann denemelerle tespit edilmesine ve uygulanmasna alld. 22 Ky Enstitlerinin kurulu yllarnda (1940-43) aada belirtilen hususlarn bir program dahilinde, eitim retim faaliyetlerinde esas alnmas isteniyordu. Bu hususlar zetle unlardr: 1Bisiklet, motosiklet, otomobil ve su motorlar gibi aralar kullanma. 2- Yzme, ata binme, trmanma, yry, krek ekme vs. de beceri kazanma. 3- Enstit arazisini aalandrma, ieklendirme, yol yapma, su kanal ama, bataklk kurutma, sulama, bitki yetitirme, bayndrlk ileri. 4- Hayvan ve bitki bakm 5- Mandolin, az ve el armonisi, flt gibi bir mzik aleti alma. 6- Yreden balayarak milli oyunlar renme. 7- Kantin ve kooperatif tesis etme. 8- Yakn evrenin incelenmesi. 9- Radyo ve gramofondan mzik dinleme alkanl kazanma. 10- Gazete, radyo ve dergilerden aktaliteyi takip etme. 11- Ky hayat ile ilgili olanlardan balayarak kitaplk kurma. 12- Blgeden balayarak tarih, etnolojik, jeolojik ve zira deeri olan eya ile yurt mzesi kurma. 13- naat, atlye ve fotoraflk derslerinin bulunulan saatler iinde basit eyalarla yrtlmesini renme. 14- Elence ve temsil programlar hazrlama, kylerde yaayan halk oyunlarna yer verme. 15- Halkla ilikilerin nasl kurulacan renme. 16- Tutumlu, salkl ve temiz olma, dknlere yardm etme alkanl kazanma. 17- Mkilleri yenme gc kazanma. 18- Btn faaliyetlerde plnl, sratli i grme ve ii baarmay esas ilke olarak kabul etme. 19- Anayasann ikinci maddesinde yazl olan Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Liklik ve nklplk ilkelerini Trk Milletinin ykselmesinin ana ilkeleri bilme ve engel tanmadan uygulayabilme.23 1943 ylnda ise, Milli Eitim Bakanl Ky Enstitleri iin bir program hazr hale getirdi. Bu program ksmdan oluuyordu. Genel eitim, tarm almalar ve teknik almalar. Program yle zetleyebiliriz.

788

Ky Enstitlerinde eitim, ky ihtiyalaryla i ie gibiydi. Programa gre 44 saat olan hafta, ksma blnmt. Her renci haftada 22 saat genel kltr dersleri, 11 saat tarm ve 11 saat de teknik eitim alyordu.24 Ders yl on buuk ay ve tatil bir buuk ayd. Oysa dier eitim kurumlarnda, tatil geleneksel olarak drt aydr. Bu zira ve teknik almalar yannda, her dnem her snftan birka renci bir hafta sreyle derslerden izinli saylyor ve kendilerine bu sre ierisinde srayla frn, mutfak, amarhane, laboratuar yahut atlyede sorumlu ynetici olarak alma imkn veriliyordu.25 Bylece sk disiplin altnda renciler sadece retmen olarak deil, kylye rehber olacak ve kyn sosyal ve ekonomik yapsnda deimeler meydana getirecek, nc ruhuna sahip kiiler olarak yetitirilmek isteniyordu. Nitekim nn, 2 Mays 1942de Samsunda yapt konumada; bu tekilta byk mitlerle balyz Yapc, are bulucu ve alkan bir ruh, bu enstitlerin hayatna hakim olmutur. Pek mitliyim. retmenler ve enstit mdrleri, Trk kynn geleceini salam temellere dayandrmak iin ak ile alyorlar. ktidarl, fedakr ve vatansever ky retmenleri yetitirmek, enstitlerin mukaddes vazifeleri olmutur. Onlara den vazife her vatansever iin heves edilecek, imrenilecek bir vazifedir.26 Gerekten de be yllk renim sonunda gen retmenler ky liderleri olarak kylerine dnmeye hazr hale geliyorlard. Sembolik bir cretle kyde yirmi yl almaya zorunlu olduklarn biliyorlard. Gerekte; onlar kye balayacak toprak, ba, bahe, atlye, ev, teknik, sanat ve tarm aralar devlet tarafndan kendilerine veriliyordu. Bu aralardan kyllerin de yararlanmasn salamakla ykmlydler. Okul ve retmen evi retmen kye gelmeden nce kyller tarafndan hazr ediliyordu. retmenlerin geimi; maa yannda zira faaliyetlerin geliri ile de desteklenmi olacakt. Bylece ilk defa, retmen ekim yapmak, harman kurmak, ev yapmak ve araba srmek gibi ilerle uraacakt. Kyller artk retmenin bir takm soyut, kitab bilgileri olan bir gravatl efendi, bir yabanc olmadn anlayacakt.27 Gelimelerden son derece memnun kalan nn, 19 Mays 1944te yle demektedir: lk retim hibir devirde bugnk ls ile ele alnmamtr Nihayet 10 sene zarfnda btn Trkiyede ilk retim meselesinin halledilmi olacan ak ve kesin olarak gryoruz.28 Dorusu elde edilen baar ve kartlan istatistikler Cumhurbakan nny bu derece mitli klmaktayd. Ky retmen Okullar 1937-1938 retim ylna 2 okul, 12 retmen ve 128 renci ile balamt. Ky Enstitlerinin kurulduu 1940 ylnda okul says 4e, retmen 40a renci 1181e ykselmiti. Ayn yl Ky Enstitsne dntrlen bu okullar ile birlikte 14 enstit alm, 234 retmen ve 5731 renci ile eitim ve retime devam edilmiti. nnnn sz konusu konumay yapt 1944 ylnda ise, 18 enstitde toplam 12839 renci renim grmekteydi. . S. Aydemir, bu saynn (kendisi 16400 olduunu zikreder) retmen okullarnn kurulularndan 90 sene sonra toplayabildikleri saydan yedi misli fazla olduunu ifade eder.29 Ky Enstitlerinin kuruluunu yakndan izleyen ve yerinde incelemelerde bulunan gazeteci Ahmet Emin Yalman da; memleketimizde hibir hareket yoktur ki, Ky Enstitleri hareketi kadar gelime hz gstersin ve onun kadar abuk dal budak salversin demektedir.30 Ancak btn bu gelimelere ramen Ky

789

Enstitleri program ve hedefleri bakmndan eletirilecek ve olumsuz bulunacak zellikler tamaktadr. yle ki; 1- ocuk yata kyden alnan ve kye retmen/nder olarak yetitirilen renciler; krsal alanda kurulmu bulunan enstitlerde renim grmek suretiyle, ehir hayatna ve ehir insanna kar btnyle izole edilmi durumdadrlar. Kald ki, ky okullarnda yirmi yllk mecburi hizmetin ngrlmesi, sz konusu izolasyonu srekli klmaktadr. Oysa, ehirler meden hayatn merkezidirler ve nfusun %80i krsal alanda bulunan bir lke iin youn olarak irtibatn salanmas gereken yerlerdir. 2- zolasyona dayal bir eitim sistemi ky ve kent ayrmn ideolojik yaklamlara temel tekil edecek tarzda belirginletirilmektedir. 3- Hmanizmin kltr politikas olarak benimsendii ve din duygulara yer vermeyecek kadar lik bir eitim sisteminin uyguland31 bir dnemde yetien retmen adaylarnn; kapal toplum hayatnn merkezleri olan kylerde rehber/nder olmalar gereki grnmemektedir. Halkn kltr normlarndan uzak olmann tesinde, bu normlar deitirmeye vazifeli bir retmenin tecrit edilmesi ihtimali yksektir. 4- Bir retmenin meslek bilgilerin yan sra; hayvanclktan ziraatla, inaatlktan daha baka teknik ilere kadar birok sanat ve beceriyle donatlmas ve btn bu alanlarda faaliyet gstermesinin beklenmesi rasyonel olmaktan uzaktr. 5- Bir eitim ve retim ylnn on buuk aydan olumas, ky ocuklar iin uygun deildir. gcne ihtiya duyan anne-babalar, bu kadar uzun sre ocuklarnn okula devam konusunda istekli olamazlar. Nitekim, bu ve benzeri olumsuzluklarn meydana getirdii sorunlar bydke, mevcut programlarn ve sistemin gzden geirilmesine ihtiya duyuldu. Yaplan ilk deiiklikler yine CHP iktidar zamannda olmakla birilikte, ok partili hayata geilmi, DP 21 Temmuz 1946 seimleri sonucu gl bir muhalefet olarak meclisteki yerini almt. Hasan li Ycel ise, seimlerden iki hafta sonra 5 Austosta, Milli Eitim Bakanl grevinden istifa etmiti. Ycelden sonra Milli Eitim Bakanlna Reat emseddin Sirer getirildi. Sirer ise, retmenlerin retmenlik meslei dnda baka ilerle itigal etmelerini uygun bulmuyordu. Bu grlerini de ok daha evvel aklamt. Sirer; 17-29 Temmuz 1939 tarihinde toplanan Birinci Maarif urasnda, Ky retmen Okullar ile ilgili olarak yle demektedir: Kylerde altracamz retmenleri ilk numuneleri kurulmu ve faaliyete gemi bulunan yeni tip ky retmen okullarnda yetitirmemiz ve bu tip messeselerin asli vazifelerinin de bu vazifeyi yapmak olduunu serahatle ifade etmemiz lazmdr. Baz arkadalarm pln komisyonundaki mzakerelerimizde yeni tip okullarn asl hedeflerinin kylnn sosyal inkiafn temin etmek, kylye ehir pazarlarn tantmak ve ky kalknmasn temin etmek gibi eyler olduunu sylediler. Bu tabirler mphemdir. Yapmaya mecbur

790

olduumuz ve yapabileceimiz eylere muvaffak olursak, yani kymze ihtiyalarna uygun ve kendisini kyde bahtiyar hisseden muallimi verebilirsek, ky kalknmasnn da, sosyal inkiafnn asl art kendiliinden tahakkuk etmi ve bu hedeflere doru da yrnm olur.32 Sirer, Milli Eitim Bakan olduktan sonra benzer grlerini tekrarlad ve 1947 ylnda, Ky Enstitlerinin eitim programlarnda deiiklik yaplmasn salad.Yeni program, genelde 1943 retim programnn ayn olup, tarm ve teknik derslerin sreleri yarya indirilerek genel kltr ve meslek derslerine arlk verilmitir. Eitim-retim esaslar ile derslerin zel hedefleri ve ierikleri daha belirgin hale getirilmitir.33 Netice itibariyle Ky Enstitlerinde renciler, ift sren, toprak belleyen, aa, ba diken, apa apalayan, a yapan, sebze yetitiren; traktr, bierdver kullanan, deirmen ileten, hayvan bakan, ata, motosiklete binen, ta karan, tula piiren, demir dven, vb. ilerle i iinde retim gryorlard.34 Ky Enstitlerinde kullanlan eitim yntemlerinden birisi de rencilere okuma alkanl kazandrmakt. Bunun iin her gn bir saat serbest okumaya zaman ayrlm, ve ayrca her rencinin okuduu 15-20 kitab zetleyerek retmenlere vermeleri tavsiye edilmitir. Dier taraftan okul gazeteleri ve dergiler karmak ve dergilere yaz gndermek tevik edilmitir. Halk oyunlar, halk mzii ve sanatnn gelitirilmesine aba gsterilmitir.35 Ancak unu da kabul etmek gerekir ki, Ky Enstitlerinin ie dayanan eitim-retim zellii, rencilere zor gelmitir. 1947de Konya vriz Ky Enstitsnden mezun olan Mahmut Makal, 1950de bir ankete verdii cevapta; g, bakmsz artlar altnda almalarn ok gereki biimde dile getirir: Kn ay ders yapardk: Gnde sekiz saat. Yln dier dokuz aynda da elimiz yzmz har, kire iinde ameleden aa bir ekilde alrdk. senede koca koca 25 bina meydana geldi, srf renci emei ile. almann aleyhinde bulunduum sanlmasn. leye kadar drt zeytin, leyin kuru bulgur pilav ile temelimiz kurudu Yarm yamalak bir kitaplmz vard. Henz okumak nedir bilmeyen ky ocuklarydk. Elimize bir kitap alsak okumaya vakit bulamazdk.36 Ky Enstitlerinde Eitim ve retimin Durumu Yatl birer eitim kurumu olan Ky Enstitleri, rencilerini blgelerine giren illerin kylerinden belli esaslara gre alyordu. Kz ve erkek btn aday rencilerin; bucak ve kylerde yaayan ifti ailelerinden olmalar, tam devreli ky okullarn (veya snfl eitmenli okullar) bitirmi olmalar, salk bakmndan elverili bulunmalar, yalarnn on-on be arasnda bulunmas ve evli veya nianl bulunmamalar gerekiyordu. Yaplan zel yardmlara ve alnan btn yetitirme tedbirlerine ramen, baarszlklar yznden ayn snfta st ste iki ders yl kalanlar ile, ayr ayr snflarda iki defa kalanlar enstitden karlrlard. Ayrca, retmen olamayacaklarna kanaat getirilen renciler ayr bir programa tbi

791

tutulurdu. Zamanla renci seimlerinde aranlan zellikler daha da artrlm, daha mit verici rencilerin alnmas yoluna gidilmitir.37 Eitim ve retim Faaliyetlerinin dzenlenmesinde esas alnan ilke veya zellikler ise zetle yledir: 1. evreye uygunluk: nemli olan yaanlan yerlerdeki hayat artlarnn, retmenin gidecei kydeki artlara benzemesi ve rencilerin her iki evreyi de uurlu olarak tanmasyd. 2- Kendi kendini idare edebilme: Enstitlerin gnlk hayatnda eitli nbetler yannda derslik, ilik ve tarm alanlarnda, yapm ierinde her renci nbetlee grevlendirilirdi. Bakan ve nbeti renciler alma zamanlarna ait ilerden sorumlu tutulurdu. 3- iinde ve kendi kendine alma: El ve kafa birliine, madd ve manev unsurlarn birbirini destekleyerek birlikte gelimesine nem verilirdi. Bunun iindir ki, i ve kendi kendine alma metotlarnn tad anlamlar ayr ayr deil, ders ve iin, ilenen konunun yapsna gre ayn zamanda uygulanrd.38 Eitim ve retim faaliyetlerinin dzenlenmesi konusuna aklk getirmek bakmndan, Ky Enstits mezunlarndan Recep Bulut yle yazmtr: Ky Enstitlerinde evre duvar, dersliklerde krs yoktu. Btn eitim ve retim almalar mmkn olduu kadar kapal meknlarn dnda yaplrd. likler, atlyeler, tarla ve baheler, ksacas enstitnn btn i alanlar derslik ve laboratuarlarn darya uzanm, gneli kollaryd. Bina ve tesisleri de buna gre kurulmutu. 39 Zaten Tongu da, uygulanmayan bilginin bo ve lzumsuz olduuna inanmaktadr. Tonguun aklamas yledir: Uygulanmayan bilgi bo ve lzumsuz bilgidir. Bir eyi yapabiliyorsak, ayn zamanda biliyoruz demektir. Doru, iyi, dzgn yazamyor veya resim yapamyorsak anlatmak istediimiz konuyu bilmiyoruz demektir. Bir olayn deneylerini yapmaktan, mzik paralarn bir alet ile almaktan veya notaya uygun olarak sylemekten aciz isek, o olay veya o paray bilmediimiz anlalr. lgili kitab veya dergiyi okuyarak, tabiat ve sosyal hayat inceleyerek bilgi edinemiyorsak, kitapta yazlana veya retmenin anlattn ezberleme yolunu tutmu, skolastiin esiri haline gelmiiz demektir. Ky Enstitlerinde yetitirilen ocuklar skolastie kle olmaktan kurtarlmaya allmtr. Onlarn kltrleri cila eklinde ve ezberlenerek benimsenmi bilgi deil, i iinde ve i vastasyla renilen gerek ve z bilgidir.40 Sonu Hi phe yoktur ki, Ky Enstitleri, Trkiye Cumhuriyeti tarihinin en ok tartlan bir konusudur. Buna sebep, enstitlerin ilk retim problemine getirdii zmn tesinde, kylerde iktisad ve sosyal bir deiim meydana getirmeye ynelik bir hedef tamasdr. Buradan hareketle, enstitlerin Sovyetler Birliindeki retim Okulu Modeli ne sahip olduunu iddia ederek kar kanlar kadar, sistemi idealize edip yceltenler de olmaktadr. Daha ilginci ise, devrime, muhafazakr/krsal blgelerden balamann stratejik bir hata olduunu belirten, hatta Ky Enstitlerinin Faist bir bulu olduunu iddia eden militarist sol evrelerin olmasdr. smail Hakk Tonguun olu Engin Tongu ise yle demektedir: Ky Enstitleri sistemi balbana ne bir okuma-yazma kampanyas, ne bir ky

792

kalknmas problemi, ne bir retmen yetitirme abas, ne bir okul yapma giriimi idi. Temel amac bakmndan, tarih artlarn hazrlad bir imkndan yararlanarak, iktidara katlp elde edilen yrtme gc ile emeki snflar bilinlendirmek ve devrimsel sreci hzlandrmak iin giriilmi bir devrim stratejisi ve taktii idi. 41 Milli Eitim Bakanl Bamfettilerinden Fethi sfendiyarolu da benzer tespit ve grlerini 6 Ocak 1947 tarihinde bakanla sunduu raporda aklamaktadr.42 Sz konusu siyasi kayglar kadar, Kye zel retmen yetitirmenin ileri srlen mahzurlar da dikkate alnarak, Ky Enstitleri 1952 ylnda retmen okullar ile birletirildi. Mezunlarn 20 yllk mecburi hizmetleri de kaldrld. Zaten Yksek Ky Enstits 1948 ylnda kapatlm, son derece az olan enstit mezunu retmenlerin maalar, dier emsali retmenlerin seviyesine ykseltilmiti. Ky Enstitleri, esasen tek parti dnemi artlarnda oluturulmu ve bu dnemin srecei dncesi ile uygulanm bir deneydi. Ama tek parti dneminde krsal kesimde yeni hamleler iin bir destek ve nc kadro yetitirebilmektir. Ancak uygalama temelde yine kyllere yklenmitir. Okullar ve dier yaplar yre halknca karlanyordu ve bunun bir angarya olarak grlmemesi mmkn deildi. Dolaysyla hamlenin hedefi olan kyller, hamlenin ykn ekmeleri sebebiyle Ky Enstitlerine temelde kar dmlerdi ve onu hibir ekilde desteklemiyorlard. Teebbsn bu derece hzl ve sessiz ekilde durmas da bu destek yokluunu gstermektedir. Ynetici kadro hem parti ii hem de parti d muhalefete kar koyabilecek g bulamamtr. Bylece aslnda dar bir kadroya dayanan teebbs, tek parti dnemi dndaki artlarda ilerleme imknn kaybetmitir.43 Nitekim demokratikleme sreci ile beraber ortaya kan artlarn, Ky Enstitlerinin faaliyetini durduracak gelimeleri de beraberinde getirdii grlmektedir.

ARMAN, Hrrem, Piramidin Taban Ky Enstitleri ve Tongu, C. I, Ankara 1969. AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 1989. AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam, C. II, 5. bs., stanbul 1985. Birinci Maarif uras 17-29 Temmuz 1939, Maarif Vekaleti Yay., (Tpk Basm). stanbul 1991. BULUT, Recep, Nisandaki Gneler- 50. Ylnda Ky Enstitleri 1940-1990, Ankara. 1990. Cumhurbakanlar, Babakanlar ve Milli Eitim Bakanlarnn Milli Eitimle lgili Sylev ve Demeleri, C. I, Ankara 1946. DEMRTA, Abdullah, ada Eitim ve Ky Enstitleri, zmir 1993.

793

, Ky Enstitleri- 1943 retim Program ve Deerlendirilmesi. Hacettepe niversitesi, MSEF Yaynlanmam Eitim Uzmanl Tezi Ankara 1970. DEWEY, John, Trkiye Maarifi Hakknda Rapor, stanbul 1939. KAYA, Yahya Kemal, nsan Yetitirme Dzenimiz, 3. bs., Ankara 1981. KRBY, Fay, Trkiyede Ky Enstitleri, Ankara 1962. KOAK, Cemil, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), Ankara 1986. Ky Enstitleri ve retim Program, Ankara 1943. Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Kanunu zahnamesi, Ankara 1943. MAKAL, Mahmut, Ky Enstitleri ve tesi, 2. bs., stanbul 1990. Mili Eitim Hareketleri 1927-1966, Ankara 1967. TBMM Kavanin Mecmuas, Devre: 5, tima: 2, C: XVII, Ankara 1937. , Devre: 6, tima: 1, C.: XXI, Ankara 1940. , Devre: 6, tima: 3, C.: XXIII, Ankara 1942. TBMM Zabt Ceridesi, Devre 6, tima: 1, nikat: 41, C: X, Sra Says: 98, 17 Nisan. 1940. TEVETOLU, Fethi, Milli Eitimlerde Kzl Faaliyet, Trk Kltr, S. 40, Ankara 1966. TONGU, Engin, Devrim Asndan Ky Enstitleri ve Tongu, stanbul 1970. TONGU, smail Hakk, Mektuplarla Ky Enstits Yllar, Haz.: Engin Tongu, 2. bs. stanbul 1990. , Canlandrlacak Ky, stanbul 1947. UNAT, Faik R., lk, Orta ve Yksek Tedrisatmzn On Senelik Bilanosu, Fikirler. Say: 100, 1933. YALMAN, Ahmet Emin, Yarnn Trkiyesine Seyahat, stanbul 1990. YT, Ali Ata, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul 1992. YCEL, Hasan li, Trkiyede Orta retim, Ankara 1994.1 Eitim Tarihi, Ankara 1989, s. 420. Faik R. Unat, lk, Orta ve

Yksek Tedrisatmzn On Senelik Bilanosu, Fikirler, Say:100, 1933, s. 36. Zkr. Yahya Akyz, Trk

794

Darlmuallimn ad, cumhuriyetin ilk yllarnda Muallim Mektebi, 1935 ylndan itibaren de

retmen Okulu olarak deitirilmitir. 3 4 5 Hasan li Ycel, Trkiyede Orta retim, Ankara 1994, s. 208-209. John Dewey, Trkiye Maarifi Hakknda Rapor, stanbul 1939, s. 16. Cumhurbakanlar, Babakanlar ve Milli Eitim Bakanlarnn Milli Eitimle lgili Sylev ve s. 407.

Demeleri, C. I, Ankara 1946, 6 7 8

TBMM Kavanin Mecmuas, C: XVII, Devre: 5, tima: 2, Ankara 1937, s. 982. Bu Konuda geni bilgi iin bkz. Akyz, a.g.e., s. 325-329. Belirtilen grler iin bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Devre 6, tima: 1, nikat: 41, C: X, Sra

Says: 98, 17 Nisan 1940, s. 62-102. 9 Kanunun tam metni iin bkz. (Zikredilen zabt ceridesi veya) TBMM Kavanin Mecmuas,

Devre: 6, tima: 1, C:XXI, Ankara 1940, s. 233-237. 10 11 12 13 14 Ky Okullar ve Enstitleri Tekilt Kanunu zahnamesi, Ankara 1943, s. 13-20. Hrrem Arman, Piramidin Taban Ky Enstitleri ve Tongu, C. I, Ankara 1969, s. 295. zahname, s. 36-37. zahname, s. 62-72. Kanunun tam metni iin bkz. TBMM Kavanin Mecmuas, Devre: 6, tima: 3, C. XXIII,

Ankara 1942, s. 815-833. 15 . Hakk Tongu, Mektuplarla Ky Enstits Yllar, Haz.: Engin Tongu, 2. bs., stanbul

1990, s. 37. 16 17 18 19 20 21 Tongu, a.g.e., s. 88. Tongu, a.g.e., s. 104. Fay Kirby, Trkiyede Ky Enstitleri, Ankara 1962, s. 240. Engin Tongu, Devrim Asndan Ky Enstitleri ve Tongu, stanbul 1970, s. 258-260. Yahya Kemal Kaya, nsan Yetitirme Dzenimiz, 3. bs., Ankara 1981, s. 193. smail Hakk Tongu, Canlandrlacak Ky, stanbul 1947, s. 419.

795

22

Abdullah Demirta, Ky Enstitleri 1943 retim Program ve Deerlendirilmesi,

Hacettepe niversitesi, MSEF Yaynlanmam Eitim Uzmanl Tezi, Ankara 1970, s. 54. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Demirta, a.g.e., s. 55-58. MEB, Ky Enstitleri ve retim Program, Ankara 1943, s. 549. Zkr. Kaya, a.g.e., s. 194. Kaya, age., s. 194. evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. II, 5. bs., stanbul 1985, s. 381. Kaya, a.g.e., s. 194. Aydemir, a.g.e., s. 380. Aydemir, a.g.e., s. 381. Ahmet Emin Yalman, Yarnn Trkiyesine Seyahat, stanbul 1990, s. 143. Bkz. Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul 1992. Birinci Maarif uras 17-29 Temmuz 1939, Maarif Vekaleti Yay., (Tpk Basm), stanbul

1991, s. 346. 33 34 35 36 37 38 39 43. 40 41 42 47. 43 Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), Ankara 1986, s. 243. Zkr. Bulut, a.g.e., s. 48. Engin Tongu, a.g.e., s. 270. Fethi Tevetolu, Milli Eitimde Kzl Faaliyet, Trk Kltr, Say: 40, Ankara 1966, s. 39Abdullah Demirta, ada Eitim ve Ky Enstitleri, zmir 1993, s. 29. Demirta, a.g.e., s. 34. Demirta, a.g.e., s. 34-35. Akyz, a.g.e., s. 436. Demirta, a.g.e., s. 101-102. Mahmut Makal, Ky Enstitleri ve tesi, 2. bs., stanbul 1990, s. 53-54. Recep Bulut, Nisandaki Gneler-50. Ylnda Ky Enstitleri 1940-1990, Ankara 1990, s.

796

Cumhuriyet Dneminde rgn Eitim Kurumlarndaki Din Eitimi / Prof. Dr. M. evki Aydn [s.455-466]
Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye I. Giri

Bu yaznn bal olduka geni bir alan sz konusu etmektedir. Cumhuriyet Dnemi denince, 1924ten gnmze kadarki zaman dilimi anlalmaktadr. Cumhuriyet dnemi eitimini, 3 Mart 1924te karlm olan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile balatyoruz. Zira, Ycelin ifadesiyle, Cumhuriyet maarifinin inkilap safhas bu prensibin ilanyla balamtr.1 Bu durum, din eitimi iin de geerlidir. Balktaki rgn eitim kurumlarndaki din eitimi ifadesi ise, ilkretimden yksek retime kadar btn rgn eitim kurumlarnda yrtlen din eitimi faaliyetlerini kapsamaktadr. Burada yaygn din eitimi faaliyetlerine yer verilmemesine ramen konu, bu makalenin snrlarn alabildiine zorlayacak kadar genitir. Onun iin, ister istemez burada, belirtilen snrlar iinde konunun bir genel panoramas ortaya konacaktr. II. Cumhuriyet Dneminde Din Eitimi Din eitimini bilimselletirme abalar, Trkiyede 20. Yzyln ikinci yarsnda balamtr. Yani, Batdan neredeyse bir asr sonra. Bununla birlikte din eitiminin teorisini oluturup gelitirmeye ynelik bilimsel aratrmalarn ancak yirmi yllk bir gemii olduu sylenebilir. Bunun en nemli sebepleri arasnda, genelde bilim adamlarnn, zelde ise eitim bilimleriyle uraanlarn dinle, eitimin din boyutuyla ilgilenmemi, onu adeta dlam olmalar zikredilebilir. Din eitimi meselesinin bilimsel dzlemde ele alnmamas, onun politik meta olarak grlmesine, politikaclar arasnda polemik konusuna dntrlmesine yol amtr. Okullardaki din retiminin meruiyyetinin hl tartlyor olmas, bunun en bariz gstergesi olsa gerektir. Bundan dolay, Cumhuriyet dnemi din eitimi uygulamalar, belli bir standarda kavuturulamam, zaman iinde hakim politik tutumlara gre farkl nitelikler kazanmtr. Bu zellii nedeniyle Cumhuriyet dnemi din eitimi uygulamalar, bu makalede birbirinden farkl zellikler tayan ana dneme ayrlarak ele alnacaktr. A. 1924-1948 Dnemi Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile balayan bu dnem, birbirinin zdd iki farkl din eitimi anlayna sahne olmutur. Balangta, bu kanunun ruhuna uygun bir yaklam sz konusu iken, daha sonra bundan adm adm uzaklama ve tamamen o anlay terk etme vardr: 1. Tevhid-i Tedrisat Kanununa

797

Gre Yaplan Dzenleme Tevhid-i Tedrisat Kanunu, yeni devletin eitim sisteminin yeniden yaplandrlmas iin radikal bir giriimdir. Bu yap iinde din eitim-retimi ihmal edilmemi, eitim sisteminin btnl iinde onun yerini ve nasl uygulanacan bu kanun yeni anlayla belirlemitir. Bu kanunun 4. Maddesi udur: Maarif Vekaleti, yksek diniyyat mtehassslar yetitirmek zere Darulfnunda bir ilahiyat fakltesi tesis ve imamet, hitabet gibi hidemat- diniyyenin ifas vazifesiyle mkellef memurlarn yetimesi iin de ayr mektepler kad edecektir. Bu madde hem ortaretim (ilkretim ikinci kademe ve lise) hem de yksek retim dzeyinde mesleki din eitim-retiminin yrtlmesinin aka ve dorudan dayanadr. Nitekim bu kanun yrrle girer girmez, hemen 29 mam-Hatip Mektebi ve stanbul Darulfnunda lahiyat Fakltesi alverdi. Tevhid-i Tedrisat Kanunu, sadece mesleki din eitimin deil bu okullarn dndaki ilk ve orta dereceli okullarda din derslerine yer verilmesinin de yasal dayanadr/gvencesidir. nk, bu kanun yrrle girdiinde her tr ilk ve orta dereceli okullarn, ilkretime retmen yetitiren kurumlarn mfredat programlarnda Din Bilgisi dersi yer almaktayd.2 Bu fiili durumla ilgili hibir maddenin Tevhid-i Tedrisat Kanununda yer almamas, kanun koyucunun bu uygulamay onayladn, aynen kabullendiini gstermektedir. ayet bu uygulamalar benimsenmeseydi, kanunda mutlaka bu konuyla ilgili bir veya birka maddeye de yer verilirdi. Nitekim bu kanunun arefesinde, yeni devletin eitiminin niteliklerini belirleme abalar srerken, devletin okullarnda dinin retilemeyecei fikri savunulmutur. Mesela, dnemin rektr olan ve grlerine Atatrkn ok deer verdii smail Hakk Baltacolu, ubat-1924te Atatrke unlar sylyor: Din itimai bir messesedir. Realitede yaamaktadr. Fakat devlet onu mekteplerinde retmeye mecbur deildir. Devlet terbiyesinin karakteri ancak milli olabilir. nkilap Maarif messeselerini laikletirmelidir.3 Bu gr Atatrkn benimsemediinin en ak delili, bu konumadan bir ka hafta sonra vaz edilen bu temel kanundur. Tevhid-i Tedrisat Kanunundan din adna endie edenler vard. Devrin Babakan smet nn, bu kimselere cevap olarak yapt konumada u deerlendirmeye yer vermektedir: Yaptmz ii dine mnafi (zt) grmek, yaplan ii grmemektir. Biz u kanaatteyiz ki, azimle, muvaffakiyetle tuttuumuz bu yolda yryelim; on sene sonra btn dnya ve imdi bize muarz olanlar, yahut tutuumuz yoldan din namna endie edenler greceklerdir ki, mslmanln asl temiz, en saf, en hakiki ekli bizde tecelli eylemitir.4 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile oluturulan eitim sisteminde din eitimi uygulamalar ana hatlaryla yleydi: lkokul programnda Kuran- Kerim ve Din Dersleri adyla 2, 3, 4 ve 5. snflarda ikier saat; ortaokul 2 ve 3. (bugnk 7. ve 8.) snflarda Din Bilgisi adyla birer saat din retimine yer verilmitir.5 Liselerin 1924ten sonraki programlarnda din retimine ilikin ders

798

bulunmamaktadr.6 lkokula dayal drt yllk mam-Hatip Mektebi 29 ilde ald. Buralarda, din hizmetlerini yerine getirecek memurlar yetitirilecekti. Yksek din uzmanlar yetitirmek iin de, stanbul niversitesine (Darulfnun) bal bir lahiyat Fakltesi ald. Bu Fakltenin, hocalar uluslararas ne sahip olduka iyi yetimi kimselerdi. kardklar dergilerdeki yazlar da onlarn bilimsel dzeylerinin yksekliini kantlamaktadr.7 Aka grlmektedir ki, Tevhid-i Tedrisat Kanunu, laiklik ve din adna endie tayan kimilerinin iddia ettikleri gibi, din eitim-retimini ortadan kaldrmak iin karlm deildir. Aksine o, din eitimretimini genel eitim sistemi iine yerletirmek ve onunla btnletirmek amacn tayan bir kanundur. 2. Tevhid-i Tedrisat Kanununun Tatbikat Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile oluturulan yap, din eitim-retimi asndan olduka iyi bir balangt ve zamanla gelitirilmesi gerekirdi. Fakat, ileriki yllarda bu yapy gelitirmek yle dursun, ondan adm adm uzaklald grlmektedir. Balangta 29 tane olan mam-Hatip Mektepleri giderek azalm, 1928-30 yllarnda ikiye dm ve 1930da tamamen kapanmlardr. 1927 ylnda Orta mektep (lkretim kinci kademe) programndan, 1931de retmen okullarnn programndan din dersi karlmtr. Talim ve Terbiye Heyetinin 30.11.1929 tarihli kararyla, ilkokullardaki Din Derslerinden rencilerin imtihana tabi tutulmayacaklar belirtilmi. 28.10.1930 tarihli M.E. Bakanl genelgesiyle de sadece ilkokul 5. snf rencilerinden isteyenlere Perembe gnleri leden sonra program d yarm saat bu dersin okutulaca bildirilmi ve o yl hazrlanan programda din dersine yer verilmemi, ama programa dlen notta bu uygulamaya iaret edilmitir.8 Bu durum, yalnz ehir ilkokullar iin sz konusudur ve bu okullarn programndan 1933te din dersi tamamen karlmtr. Ky ilkokullarnda ise 1927de sadece nc snfta Perembe gnleri leden sonra yarm saate indirilen din dersi 1939da tamamen kaldrlmtr.9 Btn bunlar, hibir mevzuat deiiklii yaplmakszn gerekletirilmitir. niversite ile mevzuata ve zihniyete btnlemi olan lahiyat Fakltesi ise 1933te yaplan niversite reformuyla kapatld.10 Bu durumu aydnlarn ounluu da tasvip etmiyor, laiklii savunan kiiler olarak buna itiraz ediyorlard. Meclis gndemini bu meselelerin tartmalar megul ediyordu. Bizzat Cumhuriyet Halk Partisi iindeki insanlar, bu uygulamalar, bu yaklam benimsemediklerini aklyorlard.11 Tek parti dneminin Milli Eitim Bakan Tahsin Banguolu da, bu dnemi tenkidi bir adan deerlendiriyordu.12

799

lkede, mevcut uygulamalarn yanll ve Tevhid-i Tedrisat Kanununun ruhuna dnme konusunda adeta bir ittifak olutu ve yeniden din eitim-retimine dn dzenlemeleri balad. B. 1948-1982 Dnemi Bu dnem, orta ve yksek mesleki din eitimine ve okullarda din derslerine yeniden dn dnemidir. Ancak, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile oluturulan yapda olduu gibi din dersleri mecburi edilmemi, ihtiyari klnmtr. Daha sonra programa konan Ahlak dersleri ise mecburidir. Yeniden din eitimine dn hareketi, on aylk mam-Hatip kurslarnn almasyla balad. Bylece, halkn ok acil din grevlisi ihtiyacn en asgari dzeyde ve hzla karlamak hedefleniyordu. Bunu dierleri izledi. 1. lkokulda (lkretim Birinci Kademe) Din Dersi 19 ubat 1948de ilkokullarn 4. ve 5. snflarna yeniden Din Bilgisi dersleri konuldu; ama bu dersin fiilen okutulmasna 15 ubat 1949da baland. Bu ders, program d ve ihtiyari idi; ocuklarnn bu derse devam etmesini arzu eden ebeveyn bu hususu okul idarecilerine bildireceklerdi. Bu dersin ihtiyari oluu, hem renci iin hem de retmen iin sz konusuydu. Bu dersten snf geme yoktu.13 1950de din dersi, yine ihtiyari olmak zere programn iine alnd. Ayrca seme usul de deitirildi: ocuklarna din dersi aldrmak istemeyenler bu hususu sene banda yazl olarak okul idaresine bildireceklerdir Byle beyanda bulunmayan kimselerin ocuklar iin imtihan ve dersler otomatik olarak mecburidir.14 Ancak, Beinci Milli Eitim urasnda (5-14 ubat 1953) htiyari olan bu dersler iin not takdiri lzumlu grlm, fakat bunun snf gemede messir olmamas kabul edilmitir.15 Milli Eitim Bakanlnca hazrlanan istatistik, din derslerini Trk halknn ok olumlu karladn ortaya koymaktadr: 1949-1950 retim ylnda rencilerin %99u, 1950-1951 retim ylnda ise %3 din dersini seip devam etmitir. Devam etmeyenlerin yaklak bete n gayrimslimler oluturmaktadr. Din dersinin program d veya program iinde olmas, durumu deitirmemitir. Bir yabancnn yapt Mnevverler ve Din Dersleri adl alan aratrmas da, laik bir retim ve eitim sistemi iinde yetimi olan gen Trk aydnlarnn byk ounluunun (%85), okullarda din dersleri verilmesini onayladklarn ortaya karmtr.16 5-14 ubat 1953te toplanan Beinci Milli Eitim urasnda lkokullardaki din dersleri de deerlendirilmi, bir takm kararlar alnmtr.17 Bu urada konuulanlardan, programa konmasna ramen bu dersi okutmayan retmenlerin olduu anlalmaktadr.18

800

Esasen din dersini okutacak olan retmenler, eitimlerinin hi bir kademesinde din dersi okumadklarndan dolay, bu dersi okutacak bilgi ve kltr birikimine zaten sahip deillerdi. Yeterli bir alan bilgisi ve zel retim bilgi ve becerisine sahip retmenleri bulunmayan bir dersin programda yer almasnn ne anlam olacan dnmek gerekir! Nitekim CHP milletvekili Nihat Erim, bu retmenlere din dersinin havale edilmesini, derme atma bir zm olarak nitelendirmitir.19 Bu snf retmenlerinin alan bilgilerinin olmay veya ideolojik kartlklar nedeniyle din dersine kar takndklar olumsuz tutumlar ve bunlardan halkn ikayetleri,20 basnda yer ald gibi T.B.M.M.de de gndemi megul etmitir.21 lkokullardaki din dersi retmeni sorunu, 1960l yllardan itibaren giderek ksmi dzelme gstermektedir. Ancak, bu sorun hala zlm deildir; ciddiyetini korumaktadr.22 Bu konuda ilk ciddi adm, 1997de baz lahiyat Fakltelerinde lkretim D. K. ve A. Bilgisi retmenlii Blmnn almasyla atld. Bunun rnleri nmzdeki yldan itibaren alnmaya balanacaktr. (Bu konuya ilerde temas edilecek) 1974-75 retim ylnda ilkokul 4. ve 5. snflara haftada birer saat olmak zere zorunlu Ahlak dersi kondu. Dokuzuncu Milli Eitim urasnda bu dersin, ilkokullarda snf retmenlerince veya mmkn olduu takdirde, okul yneticileri tarafndan okutulaca kararlatrld.23 Bu programda, Din Bilgisi dersi haftada bir saat ve ihtiyari olarak yerini ald ve 1982 ylna kadar byle devam etti. 2. retmen Yetitiren Kurumlarda Din Dersi lkokullara yeniden Din dersi konulunca, bu dersleri okutacak retmen sorunu ortaya kt. nk bu dersi okutacak olan snf retmenlerinin ounluu, rgn eitim kurumlarnn hibirinde din dersi okumamlard. Tabibi ki bunlar, bilmediklerini retemezlerdi. Bu yzden ilkokullara retmen yetitiren kurumlarn programlarna din dersi koymak gerekti. Kasm 1951de lkretmen Okullarnn 4. ve 5. (lise 1. ve 2.) snflarnn programlarna haftada bir saatlik ihtiyari/istee bal Din Bilgisi dersi kondu.24 Beinci M.E. uras kararlar gerei bu ders 1953 yl programnda zorunlu hale getirildi.25 1956 ylnda ortaokullarla birlikte ilkretmen okullarnn orta 1. ve 2. snflarna haftada birer saatlik ihtiyari Din Bilgisi dersi kondu.26 1976 ylnda da, ortaokul, lise ve dengi okullarla birlikte bu okullarn son snflarna da bu ders yayld.27 1974te bu okullar retmen liselerine dntrld ve ilkokul retmeni yetitirmek zere iki yllk Eitim Enstits ald. Bu okullarn programnn 2. snfn ikinci dnemine 1979 ylnda iki saatlik Din Bilgisi retimi adyla bir ders kondu.28 Ad, bir metot dersi olduu izlenimini vermekle birlikte bu dersi okutacak eleman olmadndan, sradan bir din dersi olarak alglanmak durumundayd. retmen yetitiren kurumlarn programlarna din dersleri konulunca yine bunlar okutacak retmen yoktu. 1960 yllardan itibaren, lahiyat Fakltesi, Yksek

801

slam Enstits mezunlar birer birer grev almaya baladka bu ihtiya giderilmeye alld. 3. Ortaokulda (lkretim kinci Kademe) Din Dersi 13.08.1956 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla, 1956-1957 retim yl ortaokul programna yeniden 1. ve 2. Snflar iin haftada birer saatlik Din Bilgisi dersi ihtiyari/istee bal olarak kondu. Serbest alma saatlerinden birer saati din dersine ayrlacakt. Seenler iin devam mecburi ve snf gemede etkili olacakt. htiyarilik uygulamas ise yle belirlendi: ocuklarna bu dersin okutulmasn istemeyenler, ders yl banda yaz ile bunu okula bildireceklerdi.29 Bu karara ramen din dersinin ihtiyariliinin farkl uygulan, dnem sonuna kadar (1982) hep srd. Kimi idareciler, din dersini almak isteyenlerin dileke vermesini istedi, kimileri de aksini yapt.30 Hatta 1974 ylnda toplanan Dokuzuncu M.E. urasnda ocuunun din dersi almasn isteyen velinin okul idaresine yazl bavurusunu ngren karar alnd.31 1974-1975 retim ylndan itibaren bu okullarn her snfna haftada birer saatlik zorunlu Ahlak dersi kondu.32 1976da ise bu okullarn nc snfna da bir saatlik ihtiyari din dersi yayld.33 Karara ramen baz okullarn din dersini program dnda bir saatte okutmaya devam ettikleri grlmektedir.34 Bu okullardaki din dersinin de en temel sorunu retmen yokluu idi. Bu dersin, ncelikle lahiyat Fakltesi ve Yksek slam Enstits mezunlar tarafndan okutulmas istenmekte; baz mdrler, mracaat etmelerine ramen bunlara din dersini vermedikleri iin Bakanlk genelgeyle uyarmaktadr.35 Ne var ki, bunu gerekletirmek imkanszd. nk bu kurumlardan mezun olanlarn says ok azd ve bunlara Diyanet leri Bakanlnn da ihtiyac vard. Kald ki, buralardan mezun olanlarn retmenlik formasyonlar da yeterli deildi. Bu yzden, ortaokullardaki din dersleri, 1970li yllara kadar ciddi bir retmen sorunuyla kar karya kald. Bu yllardan itibaren bu retmenlerin nicelik ve nitelike giderek daha yeterli konuma getirilmi olduklar; ama istenen dzeye kavuturulamadklar sylenebilir.36 Ortaokullarn programna konulan Ahlak derslerini, okul mdrlerinin grevlendirecekleri retmenler okutacakt. Mdrler ise srayla, Felsefe, lkretmen Okulu Meslek Dersleri, Sosyal Bilgiler, Din Bilgisi, Tarih, Trke, Edebiyat retmenlerine ve okul yneticilerine ncelik vereceklerdi.37 Bir yl sonra bu deitirildi: Ahlak dersini ncelikle lahiyat Fakltesi, slami limler Fakltesi ve Yksek slam Enstits mezunu retmenler okutacak; bunlar bulunmad takdirde nceki kurala gre hareket edilecekti.38 4. Lise ve Dengi Okullarda Din Dersi

802

Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulunun 21.09. 1967 gn ve 343 sayl karar gereince, 1967-1968 retim yl lise ve dengi okullarn 1. ve 2. snflarna haftada birer saatlik ihtiyari/istee bal Din Bilgisi dersi kondu. Seenler iin devam mecburi ve snf gemede etkili idi. Bu karara gre, din dersi normal ders saatleri dnda okutulacakt.39 Ancak, bir yl sonra alnan bir kararla bu ders program iine alnd.40 Ne var ki, Bakanln belli aralklarla uyarc kararlar yaynlamasna ramen uygulamada her iki tarzn da devam edip gittii grlmektedir.41 18 Haziran 1969 tarihli genelge ile de, ocuklarna Din Bilgisi dersi aldrmak isteyen velilerin ders yl banda okul idaresine yazl bavuruda bulunmalar ve bir ay iinde isterlerse bundan vazgeebilecekleri bildirildi.42 1976-1977 retim ylnda ise bu okullarn 3. snflarna da bu dersi temil edildi43 ve 19741975 retim ylndan itibaren de her snfn programna haftada birer saatlik zorunlu Ahlak dersi kondu.44 Lise ve dengi okullardaki din dersinin de en nemli sorunu, nicelik ve nitelike yeterli retmene sahip olamamakt. Ortaokuldaki Din Bilgisi retmenleri hakknda sylenenler, aynen bunlar iin de sz konusuydu. nk ayn retmenlerin okutmas ngrlmekteydi. Ahlak derslerini de, ortaokulda okutacak olan retmenler okutacaklard.45 5. Mesleki Din Eitimi Bu dnemdeki mesleki din eitimi, Tevhid-i Tedrisat kanunu ile oluan yapda olduu gibi, orta ve yksek olmak zere iki derecelidir. A. Ortaretim Dzeyinde Mesleki Din Eitimi: mam-Hatip Okullar / Liseleri lkenin acil din grevlisi ihtiyacn karlamak amacyla on ilde alan mam-Hatip Kurslar baarl olamadlar ve 1951-1952 retim ylnda ilkokula dayal drt yllk mam-Hatip Okuluna yedi ilde dntrldler.46 Bu okullar, ilk mezunlarn verecekleri retim ylnda (1954-1955) yl sreli ikinci devresi (lise) ald. Bylece, 4+3=7 yllk bir mesleki ortaretim kurumuna dntrld. Bu yap, 1970-1971 retim yl sonuna kadar srd. 1971-1972 retim ylnda, kurulu ve program bakmndan kkl bir deiiklik yaplarak mam-Hatip Okulu, ortaokula (temel eitimin ikinci kademesine) dayal drt yllk mam-Hatip Lisesine dntrld. Bylece bu okullarn ortaokul ksm kapanm oldu. 1974-1975 retim ylnda ise bu mam-Hatip Liselerinin bnyesindeki ortaokul programna, dierlerinde olmayan Arapa (haftada 3 saat) ve Kuran- Kerim (haftada 5 saat) dersleri konuldu. Bununla mam-Hatip Liseleri, kendi bnyelerinde biraz meslek dersi takviyeli ortaokullara dayal meslek liseleri durumuna getirilmi oldu. Bu Liselerin programnn yaklak %40n meslek dersleri oluturmaktadr.

803

Milli Eitim Bakan Tevfik lerinin ifadesiyle, . H. Okullar, Trk Milletine hitap edecek olgun, kltrl hatip ve imamlarn yetimesine kaynaklk edeceklerdi.47 1958de kurulan Trkiye Eitim Milli Komisyonu ise, bu konuda u tespiti yapmaktadr: slam tarihi boyunca din adam, medreseden yetimitir. Medresenin kaldrlmas ile dini hayat, bu messeseden yetien eski nesiller tarafndan bir mddet yrtlm ise de, son zamanlarda bu nesil de tkenmeye yz tuttuundan, hasl olan boluu hibir menei olmayan, geliigzel yetimi, eskisinden daha cahil bir zmre doldurmaya balamtr. Bu durum, din adam yetitirme ihtiyacn dourduundan mam-Hatip Okullar almtr.48 14.06.1973 tarih ve 1739 sayl ve deiik 16.06.1983 tarih ve 2842 sayl Milli Eitim Temel Kanununun 32. maddesinde ise bu kurumlar yle tanmlanmaktadr: mam-Hatip Liseleri imamlk, hatiplik ve Kuran Kursu reticilii gibi dini hizmetlerin yerine getirilmesi ile grevli elemanlar yetitirmek zere Milli Eitim Bakanlnca alan ortaretim sistemi iinde, hem meslee, hem yksekrenime hazrlayc programlar uygulayan retim kurumlardr Bu amalarla alan . H. Okullarna meslek dersleri retmeni bulunamyordu. Pedagojik formasyon yle dursun, az ok dini bilgisi olanlar bu kurumlarda meslek dersleri retmeni etmekten baka are yoktu. Neticede bu kadrolara, ou ancak ilkokul mezunu olan cami imamlar ve vaizler atandlar. Bunlarn dini bilgileri de olduka yetersizdi; nk bunlar da dini eitim grememi, uradan buradan bir eyler renmi kiilerdi. Bu durum, bizzat resmi belgelerde yetkili kiilerce dile getirildii gibi,49 sivil toplum rgtleri, bu okullar destekleyen kii ve kurulularca da belirtilmektedir.50 mamHatip Okullarna halkn ilgisi ok byk oldu; her ilde ama abalar vard. retmen bulamama, bu okullarn saylarn artrmann nndeki en byk engeldi.51 mam-Hatip Okullarnn meslek dersleri retmeni sorunu, lahiyat Fakltesi ve Yksek slam Enstits mezunlarnn oalmasyla giderek zm yoluna girmee balad. Bunun iin de 1970li yllar beklemek gerekti. Zamanla iyi gelimeler kaydedilmekle birlikte, bu dnemin sonuna (1980) gelindiinde de nicelik ve nitelike retmen sorunu varln srdryordu. Bu okullarn eitimretiminin kalitesi zerinde dnrken sorunun bu boyutu ncelikle gzetilmelidir.52 mam-Hatip Liselerinin says hzla artt ve 1980 ylnda toplam say, 374 olmutu.53 B. Yksek retimde Mesleki Din Eitimi B.1. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Mecliste, basn yayn organlarnda, eitli mahfillerde yllarca sren tartmalar sonunda yeniden rgn eitim kurumlarnda din eitimine yer verilmesi fikri benimsenmi ve dini tamamen bilimsel esaslara gre incelemenin zarureti iyice anlalmtr. Toplumsal rahatszlklar, dini, cehaletin eline terketmenin ne kadar tehlikeli olduunu aa karmt. Artk, dinin akademik platformda ele alnp incelenmesi, dini iyi bilen insanlarn yetitirilmesi ve bu yolla toplumun din konusunda aydnlatlmas gerektii, kk bir aznlk hesaba katlmazsa, hemen hemen herkese kabullenilmiti. te bu ortamda, Tevhid-i Tedrisat ruhuna dnme ve bu balamda, niversite iinde yeniden bir lahiyat Fakltesi ama fikri ortaya atld. Hkmetin talebi zerine konuyu inceleyen Ankara

804

niversitesi Senatosu, 7 Ocak 1949 tarihli toplantsnda lahiyat Fakltesi ama kararn ald ve kurulu almalarn balatt. Mecliste grlen 5424 sayl kanun 4 Haziran 1949 gnk oturumda kabul edildi54 ve lahiyat Fakltesi 1949-1950 retim ylnda, 21 Kasmda 85 renciyle retime balad. retim sresi drt yld.55 Bu fakltenin almasna ilikin kanun tasarsnn gerekesinde u ifadeler yer almaktadr: Din meselelerinin salam ve ilmi esaslara gre incelenmesini mmkn klmak, mesleki ilgisi kuvvetli ve dncesinde ihatal din adamalarnn yetiebilmesi iin lzumlu artlar salamak maksadyla memleketimizde de garptaki rneklerine benzer bir lahiyat Fakltesinin kurulmas56 Dnemin Milli Eitim Bakan Tahsin Banguolu ise unlar sylyor: lahiyat Fakltesi msbet bir ilmi camia ierisinde kurulacak ve baz irticai hareketlere cesaret vermek yle dursun, onlar menetmek, onlar selbetmek ve onlar yok etmek fonksiyonunu icra edecektir lahiyat bal bana bir disiplindir Esas dini bilgiler olacaktr.57 Mecliste bir konuma yapan smail Hakk Baltacolu, bu fakltenin programnda slami bilgilerin esas, sosyolojik bilgilerin yardmc olacan dile getirmiti.58 Kurulu amac da bunu gerektiriyordu. Ama hazrlanan program, bu amalarn gereklemesine katkda bulunacak zelliklere pek sahip olmad gibi pedagojik formasyon dersleri de yoktu.59 Bundan daha nemli sorun ise, retim eleman bulamamakt. Programda yer almas gereken bir takm derslerin bulunmamas, belki de bundand. Programdaki baz dersler, retim eleman olmadndan, Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde okutuldu.60 lahiyat Fakltesi, yerli retim kadrosuyla tam retim faaliyetine geebilmesi iin yirmi yla yakn bir zaman beklendi.61 lahiyat Fakltesinin 23 yl, kkl bir deiiklik iirmeyen program denemeleri ile geti. 19721973 retim ylnda renim sresi be yla karld ve gemitekilere gre biraz kkl saylacak biimde yeni bir program yapld. lk ylda arlk, kaynak dil Arapa ile bir bat diline ve genel ilahiyat eitimine verildi ve son iki yl uzmanlamaya ayrld: a- Tefsir ve Hadis Blm, b- Kelam ve slam Felsefesi Blm. Bu blmleme ilevsel deildi. nk, hem ierik bakmndan aralarnda fazla bir fark yoktu, hem de bu blmleme istihdam alanyla btnletirilmi deildi. Bu programda, retmen olmak isteyenler iin pedagojik formasyon dersleri de yer ald. 1982ye kadar kkl olmayan program deiiklikleri oldu.62 lk yllar ok az mezun veren (1953te krk, 1956da alt, 1957de on bir renci) lahiyat Fakltesi, 1981 ylna kadar 1589 renci mezun etti. Balangtan beri Lisansst eitim de yapan bu faklteden 1980 yl sonuna kadar toplam 74 kii doktora diplomas ald.63 Balangtan itibaren lahiyat Fakltesi mezunlar, din dersi retmeni, mam-Hatip Lisesi meslek dersleri retmeni ve Diyanet leri Bakanlnda din grevlisi veya ynetici olarak atanmaktadrlar.

805

1972-1982 yllar arasnda lahiyat Fakltesi, retim eleman bakmndan sayca ve nitelike son derece nemli gelime kaydetti; artk kurulu amacn gerekletirecek dzeyde kkl bir retim kadrosuna kavumu oldu.64 B.2. Yksek slam Enstits 1949 ylndan balayarak ilkokullara, ilkretmen okullarna ve ortaokullara srayla Din Bilgisi derslerinin konmas ve ayrca mesleki din eitimi yapan mam-Hatip Okullarnn almas, din retimi retmeni ihtiyacn ortaya kard. Sz konusu okullarda din retimi retmenliini stlenecek elemanlar bulunamyordu. lk mezunlarn 1953te veren lahiyat Fakltesi ise, bu ihtiyac karlayacak durumda deildi. Zira, mezun says son derece azd.65 stelik, bu mezunlara sadece retmenlik alannda deil, Diyanet leri Bakanl gibi baka kurumlarda da ihtiya vard. Bu durumda din derslerini ve . H. Okullarndaki meslek derslerini ehliyetsiz insanlarla yrtmek gibi son derece riskli bir mecburiyet ortaya kt. Bu artlarda, mevcut eitim enstitlerine benzer bir din retimi retmeni yetitiren kurumun almas gr ortaya atld. MEB. Mdrler Komisyonunun, Talim ve Terbiye Kurulu kararn da ieren 17.11.1959 gn ve 575 sayl kararyla stanbul Yksek slam Enstits ald.66 Bunu dierleri izledi; 1962de Konyada, 1965te Kayseride, 1966da zmirde, 1969da Erzurumda, 1975de Bursada, 1976da Samsunda ve 1979da Yozgatta ald. retim suresi drt yld. Resmi belgelere gre Yksek slam Enstits, ok amal bir kurumdur ve amalar yle zetlenebilir: - mam-Hatip Okullarna meslek dersleri retmeni, ilkokul dndaki genel eitim kurumlarna Din Bilgisi retmeni yetitirmek. - Diyanet leri Bakanlnn eitli kademelerinde grev yapacak yksek tahsilli din grevlileri (ve yneticileri) yetitirmek. - lmi aratrmalar yapmak.67 Yksek slam Enstitsnn program da amalarn gerekletirebilecek kadar iyi

hazrlanmam, derme atma bir programd. 1982ye kadar programda ok sayda deiiklikler yapld; ama bunlardan sadece 1972deki deiiklik nemliydi. Bu deiiklikle programa pedagojik formasyon dersleri ve retmenlik uygulamas kondu. 1979daki program deiikliinde ise nc yldan itibaren balayan blmlere yer verildi: a-Tefsir-Hadis Blm, b- Fkh-Kelam Blm, c-slam Dini Esaslar Blm. Bu blmleme de ilevsel deildi; nk istihdam alanyla btnletirilmi deildi.68 Bu kurumlar da retim eleman bulamama sorunuyla kar karyaydlar. Nitekim, hoca bulunamad iin, yeni enstitlerin almas talepleri uzmanlarca uygun grlmemekteydi.69 Buna

806

ramen, yeterli retim eleman yetitirilmeden yenileri ald. 1982 ylna gelindiinde bu kurumalarn ou, hala retim kadrolarn tamamlayamamt.70 B.3. slami limler Fakltesi Erzurumda bulunan Atatrk niversitesi Senatosu, slami limler Fakltesi adyla yeni bir faklte amaya karar verdi ve 22 Temmuz 1971 tarih ve 13903 sayl Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelikle bu fakltenin organizasyonu, retim sresi ve ders program akland. retim sresi be yl olan bu faklte, nc snftan itibaren drt blme ayrlmt: a- Tefsir ve Hadis Blm, b- Kelam ve slam Felsefesi Blm, c- Fkh ve slam Hukuku Blm, d- slam Dil ve Edebiyat Blm. 1975-1976 retim ylnda, iki blme indirildi: a- Tefsir ve Hadis Blm, bKelam ve slam Felsefesi Blm. Burada da blmleme, ilevsel deildi. Bu Faklte, lahiyat Fakltesinden farkl bir yapya sahip olup islami ilimlere daha fazla arlk verecei iddiasn ismiyle bile ilan etmesine ramen, nemli bir farkllk ortaya koyamad. En bariz fark, mam-Hatip Lisesi mezunlarn da kabul etmesiydi denebilir. slami limler Fakltesinin Program, lahiyat Fakltesi ve Yksek slam Enstitsnn 1972de oluturulan programlarndan pek farkl deildi. lk programa gre, slam Dil ve Edebiyatlar Blm dndaki blmlerde pedagojik formasyon dersleri vard. Sonraki programlarda bunlara yer verilmedi; isteyenler Edebiyat Fakltesinden pedagoji sertifikas alabiliyorlard Kuruluundan 1982ye kadar ayr program uygulad; yani hibir programyla, retime balatt rencileri mezun edemedi. Bu deiikliklerin hi biri kkl dzenlemeler iermiyordu. Bu Faklte de, balangta ne sayca ne de nitelike yeterli retim elemanna sahip olabildi. Bu ihtiyacn zaman iinde telafi etmeye abalad. Lisansst eitim de yaplan bu kurumda, 1975-1976 retim ylnda, sadece bir doent nvanl retim yesi vard; teki retim elemanlar Dr. Asistanlard (Dekan, lahiyat Fakltesinden geici bir sre iin getirilmiti). Bu durum, buradaki eitimretimin kalitesi konusunda nemli bir ipucu olsa gerek.71 C. 1982-2002 Dnemi 12 Eyll 1980den sonra her alanda olduu gibi eitim-retim alannda da yeniden yaplanma almalar balatld. Bu balamda din eitimi sorunu da ele alnd; bu alanda ilkokuldan yksekretime kadar her kademede kkl nitelikte deiiklikler gerekletirildi. 1. lkokulda (lkretim Birinci Kademe) Din retimi

807

1982 ylnda hazrlanan yeni Anayasann 24. Maddesi, din ve ahlak retimiyle ilgili yeni dzenleme getirdi: Din ve ahlak eitim ve retimi devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din Kltr ve Ahlak retimi ilk ve orta retim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitimi ve retimi ancak kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine baldr. Daha nce ilk ve ortaretim kurumlarnda istee bal olarak okutulan Din Bilgisi dersi ile zorunlu olarak okutulan Ahlak dersi, yeni dzenleme ile, Din ve Ahlak Bilgisi adyla birletirildi ve bu ders M.E. Bakanlnn 29.4.1982 tarihli genelgesiyle programdaki yerini ald.72 Bu ders, ilkokullarn 4. ve 5. snflar ile ortaokullarn her snfnda ikier, lise ve dengi okullarn her snfnda ise birer saatti (1991-1992 retim ylndan itibaren liselerde Ders Geme ve Kredi sistemine geilince, D. K. ve A. Bilgisi dersi, ikier kredili dnem okutulmaya baland; bu sistemden vazgeilince yeniden ilk uygulamaya dnld). Yurtdndaki Trk ocuklar iin hazrlanan ilkokul programnda din dersinin birinci snftan itibaren balatlp73 Trkiyede Anayasada kayt olmamasna ramen 4. snftan balatlmas, itirazlara ve yetkililere u tr sorularn sorulmasna neden olmaktadr.74 Drt yl sonra dersin ad, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi olarak deitirildi. Bu dzenlemeden sonra Din Kltr ve Ahlak retiminin lkeleri 26 madde halinde yeniden ortaya kondu.75 Bu ilkelerden 4. Maddeye gre aznlk okullar dndaki okullarmzda renim gren T.C. uyruklu Hristiyanlk ve Musevilik dinlerine mensup rencilere; Kelime-i ehadet, Kelime-i Tevhid, Besmele, Ament, Ayet, Sure ve Namaz dualar ezberletilmeyecek; Namaz, Oru, Zekat ve Hacca ait uygulamaya ynelik bilgiler retilmeyecektir. Dolaysyla sz konusu renciler ayn konulardan lme ve deerlendirme asndan sorumlu tutulmayacaklardr. Ertesi yl ise, Hristiyanlk ve Musevi dinine mensup ocuklardan isteyenlerin, mensubiyetlerini belgelemek kaydyla, belirlenen bu konularn derste ilenmesi srasnda snfta bulunmayabilecekleri kararlatrld.76 1990 ylnda da, bu ocuklarn, yine bu dinlerden birine mensubiyetlerini belgelemek suretiyle Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersine girmelerinin zorunlu olmayaca ve bu derse girmek isterlerse, velilerinden yazl belge getirmeleri gerektii karar yaynland.77 Bylece, D.K. ve A. Bilgisi dersinin mecburi olmasnn laiklik ilkesine aykr olduu iddialarna dayanak braklmamas dnlyordu. Din ve Ahlak Bilgisi dersinin 1982de ilk ve ortaretim kurumlarnda zorunlu okutulan dersler haline gelmesinden sonra programlar hazrland ve kitaplar Bakanlk tarafndan yazdrlarak yrrle kondu. Bu uygulama, din eitimi asndan son derece nemli bir admd ve Tevhid-i Tedrisat Kanununun ruhuna tam dn olarak nitelendirilmektedir.78 Ancak, bu dnemde de bu dersi etkenlikle retim konusu yapacak kadar donanml snf retmenine sahip olamama, temel sorun olarak varln srdrmektedir.79 Bu konuda ilk ciddi adm, 1997de baz lahiyat Fakltelerinde lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii Blmnn almasyla atld. Bu blm ilk mezunlarn, 2002 ylnda verecek.

808

Bu program hi deitirilmeden 18 yl okutuldu. 18 Austos 1997 tarih ve 4306 sayl kanun ile be yllk ilkokullar sekiz yllk ilkretim okullar haline dntrld. M.E. Bakanl Din retimi Genel Mdrl yeni bir program hazrlama almalarn balatt ve hazrlanan program,80 20002001 retim ylnda uygulamaya kondu. Bu program, din retimi tarihinde ilk kkl deiikliktir. Bilimsel ltlere gre bir program gelitirme anlamnda olduka nemli bir adm saylabilir. Bu programda genel ve zel amalar, ilkeler olduka ayrntl biimde hazrland gibi rnek ders ilenileri ile de retmene klavuzluk yaplmaktadr. Program illere gnderen Bakanlk, 50-3334 say ve 05.10 2000 tarihli st yazda u ifadelere yer vermektedir: 18 yldan beri uygulanmakta olan Din Kltr ve Ahlak Bilgisi programlarnn

gncelletirilememesi ve retmenlerin yeni ileni yntemlerine ynelememeleri nedeniyle sz konusu programlar statiklemi, retmen ve renciler iin ihtiya duyulan motivasyon azalmtr. Bu sebeple programlarn ada eitim anlay iinde ele alnarak canllk kazandrlmas, gelien ve deien an artlarna cevap verebilecek duruma getirilmesi nem kazanmtr. Ayrca 4306 sayl kanunla ilkretimin sekiz yla karlmas Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retim Programlarnn yeniden bir sistem btnl iinde ele alnmas ve gelitirilmesi ihtiyacn dourmutur. Din retimi Genel Mdrl meseleye bir sistem anlay ile yaklatndan dolay, program almasn teki almalarla btnletirmeyi dnmektedir. Bu balamda, Din retiminde Yeni Yaklamlar adyla bir kitap yaynlad. Bununla, hazrlanan programlarn hedeflerine ulamas, bu dersleri okutacak retmenlere yeni bir vizyon ve misyon ve retim yntemleri kazandrma amalanmaktadr. Din retimi Terimler Szl projesi balatld, komisyon almalar srmektedir. Okullara ders kitaplar yazdrma almalar balatld. Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi lkretim Din K. ve A. Bilgisi retmenlii Blm ile protokol imzalanarak lkretim D.K. ve A. Bilgisi retim Yapraklar adyla her snf iin bir kitap hazrlatld; baslmak zere. Bu zgn almayla, retmen ve renci, hem ierik hem de renme ve retim konusunda ynlendirilmektedir. Bu arada eitli hizmetii eitim kurslar dzenlenerek, retmenler eitilmeye alld; bu dzenlemeler devam etmektedir. Ancak, btn bunlar, ilkretim ikinci kademede D.K. ve A. Bilgisi dersi okutan bran retmenleri iin yaplmaktadr. lkretim birinci kademede bu dersi okutan snf retmenleri, eski durumlarn devam ettirmektedirler. Yani, nceki dnemlerdeki din retimine ilikin yetersizlikleri, baz abalar olsa da81 giderilmi deildir. Nitelike yetersizlik yannda saysal adan da retmen yetersizlii sz konusudur. yle ki, bugn yaklak 35 000 ilkretim okulu bulunmakta82 ve bunlarn says giderek artmaktadr. Buna karlk, ilkretim okullarnda, lise dengi okullarn tmnde grev yapan din retimi retmenlerinin says ise, yaklak 10.000dir. Her

809

ilkretime ortalama bir retmen dnlrse, ihtiya duyulan rakamn ne kadar fazla olduu rahatlkla anlalr. 2. Ortaokul (lkretim kinci Kademe), Lise ve Dengi Okullarda Din retimi Yukarda ilkokulla ilgili blmde belirtilen hukuksal dzenlemelerle, daha nce ortaokullarn her snfnda okutulmakta olan birer saatlik ihtiyari Din Bilgisi dersi ile yine her snfnda okutulan birer saatlik mecburi Ahlak dersi birletirilerek her snfta ikier saatlik Din ve Ahlak Bilgisine (sonra Din Kltr ve Ahlak Bilgisi) dntrld. Lise ve dengi okullarn ise her snfna birer saat olarak bu ders kondu. 1991-1996 yllar arasnda uygulanan kredili sistemde ise bu ders, dnem halinde 2 kredi/saat olarak okutuldu. Yukarda belirtildii gibi, 1997 ylnda, ilkokulla ortaokul birletirilerek ilkretim okulu haline getirildiler. Artk ortaokul ad yerine ilkretim ikinci kademe ad kullanlmaktadr. 1982de hazrlanan program, 2000 ylnda deitirildi. lkokul ksmnda bundan sz edildi. nceden olduu gibi ilkretim ikinci kademede,lise ve dengi okullarda D.K. ve A. Bilgisi derslerini lahiyat Fakltesi, Yksek slam Enstits, slami limler Fakltesi mezunlar okutmaktadrlar. Din retimi Genel Mdrl, Lise ve dengi okullarn D.K. ve A. Bilgisi programn gelitirme almalarn balatt; sonulanmak zere. 3. raklk Eitim Merkezlerinde Din retimi 1988 ylnda raklk Eitim merkezlerinin programna, Din Kltr ve Meslek Ahlak adyla bir ders kondu.83 Bu ders iin zel olarak ayr bir program hazrland. Bu ders, 3. yl iinde haftada bir saat olmak zere toplam 32 saat okutulacakt. Bu uygulama devam etmektedir. 4. mam-Hatip Liseleri 1982 ylndan sonra da mam-Hatip Liseleri, nceki yaplarn koruyarak hem meslee hem de yksek retime eleman hazrlayc ilevlerini icra etmee devam etti Ancak, 18 Austos 1997 tarih ve 4306 sayl kanunla, btn ortaokullar ilkokullarla birletirilip ilkretim okullarna dntrlnce, mam-Hatip Liselerini de orta ksm kapanm oldu. Bylece, mam-Hatip Liseleri, hazrlk snfna dayal yllk liselere dntrld. Din retimi Genel Mdrl, yeni yap iin program gelitirme almas balatt. Talim ve Terbiye Kurulunun 39 say ve 10.05.1999 tarihli kararyla kabul edilen bu programda derslerin ierikleriyle birlikte genel ve zel amalar belirlenmi, ayrca rnek ileniler sunulmutur.84 ncekilerle kyaslannca olduka iyi niteliklerle donank bir program olduu rahatlkla sylenebilir.

810

Bu yeniden yaplandrmayla birlikte niversiteye girite alan snrlamas getirildi. Bu dzenlemeyle, mam-Hatip Lisesi mezunlarnn lahiyat Fakltesinden baka bir Faklteye gitmeleri adeta imkanszlat. nk, alan dnda tercih yapm sayldndan, byk oranda notu dyordu. Bu durumda lahiyat Fakltesine, mama-Hatip Lisesi mezunlarnn girmeleri kolaylarken lise mezunlarnnki zorlayordu. Nitekim, 1999-2000 retim ylndan itibaren lahiyat Fakltelerine kayt yaptran rencilerin tm, sadece mam-Hatip lisesi mezunlardrlar. Bu durum, halkn mam-Hatip Liselerine olan ilgisini bak gibi kesti. Bu okullara veliler artk rencilerini gndermemeye baladlar. Hi yeni kayt yapamayan okullar oldu. Mevcut renciler de bu okullardan baka okullara gemee baladlar; sonra Bakanlk bu geileri durdurdu. rencisizlik yznden bir bir kapanma sorunuyla karlaan mam-Hatip Liselerinin saylar gittike azalacaktr. 1999 ylnda Din retimi Genel Mdrl mam-Hatip Liselerine eki dzen vermek, bu eitim kurumlarnda kaliteyi artrmak zere, mam-Hatip Lisesi alma Modeli hazrlad. Bu dokman btn mam-Hatip Liselerine gnderdi.85 Bu modele gre blge nc okullar ve il nc okullar belirlendi ve btn mam-Hatip Liselerinin yeniden yaplandrlma allmalar srmektedir. 2001-2002 retim ylnda 558 mam-Hatip Lisesinde (bunlarn 107si Anadolu .H. Lisesidir) toplam 71583 renci renim grmektedir. Bu rencilerin 16182si Anadolu mam-Hatip Liselerinde, 55401i ise dierlerindedir ve rencilerin 32864 yani yarya yakn kzdr.86 5. Yksekretimde Din retimi A. lahiyat Faklteleri 1982 ylnda niversite yeniden yaplandrlrken yksek din retimi yapan kurumlar da yeniden dzenlendi. 41 sayl Kanun Hkmnde Kararname kt.87 Buna gre niversite says 27ye karld ve btn yksek retim kurumlar, bu niversitelere balandlar. Bu erevede, Yksek slam Enstitleri de birer lahiyat Fakltesi haline getirilerek ilgili niversitelere balandlar: - Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi aynen kald. - Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi ile ayn ildeki Yksek slam Enstits, lahiyat Fakltesi ad altnda birletirilerek ayn niversiteye baland - stanbul Yksek slam Enstits, Marmara niversitesine, - Konya Yksek slam Enstits, Seluk niversitesine, - Kayseri Yksek slam Enstits, Erciyes niversitesine, - zmir Yksek slam Enstits, Dokuz Eyll niversitesine, - Bursa Yksek slam Enstits, Uluda niversitesine,

811

- Samsun Yksek slam Enstits, Ondokuz Mays niversitesine, lahiyat Fakltesi olarak balandlar. Yozgat Yksek slam Enstits ise kapatld. Daha sonraki yllarda baka niversitelerde de pepee lahiyat Faklteleri ald. u anda 23 tane lahiyat Fakltesi var, sadece 1997de alan Osman Gazi niversitesi lahiyat Fakltesi, henz renci almadndan retime balayamad. Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesi ise kanunda yer almasna ramen henz almad. Hazrlk snf+ 4 yl sreli olan bu lahiyat Faklteleri, blmler, bu blmlere bal anabilim dallar ve bunlara bal bilim dallar etrafnda organize edildiler. Ancak bu yaplan, tamamen retim elemanlarn tasnifine ve ynetimine yneliktir. renciye yansyan bir blmleme sz konusu deildir. nceki dnemde olduu gibi yine tek bir program uygulanmakta ve tek tip diploma verilmektedir. Dolaysyla bu blmlemenin, retim asndan bir ilevi sz konusu deildir. Bu blm zamanla isim ve ierik deiikliklerine urad. u anda, a- Temel slam Bilimleri Blm, bFelsefe ve Din Bilimleri Blm, c- slam Tarihi ve Sanatlar Blm bulunmaktadr. Bu lahiyat Fakltelerinden mezun olanlar, nceki dnemde olduu gibi, Ortaokul, lise ve dengi okullarda D. K. ve A. Bilgisi retmeni, mam-Hatip Liselerinde meslek dersleri retmeni ve Diyanet leri Bakanlnda din grevlisi veya ynetici olabilmektedirler. Yani, tek bir diploma, otuz kadar farkl nitelikte uzmanlk alannda grev imkan salyordu. Bu yzden, buralardan mezun olanlar, ne olacaklarn ancak, atanacaklar zaman belirliyebilmektedirler. lahiyat Fakltelerindeki yeni program da, eskilerinden ok farkl nitelikler tamamaktadr. En nemli deiiklik, Din Eitimi Anabilim Dalnn oluturulmas ve bu birimin yrtecei dersler arasnda zel retim yntemleri dersine yer verilmi olmas ve yl yerine dnem, snf geme yerine ders geme esasnn getirilmesidir. Fakltelere %30 orannda programa ders ekleme yetkisi verildiinden, aralarnda bu erevede baz farkllklar grlmektedir. 1997 ylna kadar sk sk program deiiklikleri oldu. Bunlarn hibiri kkl bir deiim iirmemektedir. Ders ekleme karma mantyla yaplan yma programlard. Bu programlarda Pedagoji formasyon dersleri ve uygulama bulunmaktadr. Aratrma sonular, Bu dnemde lahiyat Fakltelerinden mezun olanlarn, ncekilere gre pedagojik formasyon bakmndan daha iyi olduklarn gstermektedir.88 lahiyat Faklteleri, 1989da resmen retmen ve Eitim Uzman Yetitiren Yksekretim Kurumlar olarak kabul edildiler.89 1982den itibaren Ankara lahiyat Fakltesi ve slami limler Fakltesindeki retim yelerinden bazlar yeni lahiyat fakltelerine idareci veya retim yesi olarak nakledilerek ihtiyalar karlanmaya alld. Zamanla bu fakltelerin her biri, kendi retim yelerini tamamlamaya alt. Ancak, yeterince retim elman yetitirilmeden ksa aralklarla yeni lahiyat Fakltelerinin almas, retim eleman sorununu mzminletirdi. u anda birka faklte dnda retim eleman sorunu yaanmaktadr.90

812

Yksek retim Kurulu, 1997de retmen yetitiren kurumlar yeniden yaplandrma almalar balatt. Bu erevede lahiyat Fakltelerini de ele alp kkl yapsal deiiklikler gerekletirdi. YKn 11.07.1997 tarih ve 97.23.1660 sayl karar ve bu karardaki baz hususlar dzeltme, tamamlama amacyla daha sonra ald kararlarla lahiyat Fakltelerini yeniden yaplandrd ve 1998-1999 retim ylnda yrrle koydu. Buna gre, 11 lahiyat Fakltesinde (Bunlar: Ankara, Atatrk, ukurova, Dicle, Dokuz Eyll, Erciyes, stanbul, Marmara, Ondokuz Mays, Seluk ve Uluda niversitesi lahiyat Faklteleri) ki program yrrle kondu: a. lkretim din kltr ve kahlak bilgisi retmenlii program. b. lahiyat lisans program. Dier lahiyat Fakltelerinde ise sadece lahiyat Lisans Program bulunmaktadr. retim yelerinin tasnif ve ynetimine ynelik blmler ise varln korumaktadr. Yeni dzenlemeye gre her iki programda hazrlk snf bulunmamaktadr Drder yllk bu blmler, renci Yerletirme Snav sonularna gre ayr ayr renci almaktadrlar. renciler snava girerken blmlerini tercih etmektedirler. Her blm ayr diploma verecektir. lkretim D.K. ve A.B. retmenlii Blmnden mezun olanlar, ilkretim okullarna bran retmeni olarak atanacaklar. lahiyat Blmnden mezun olanlar ise Diyanet leri Bakanl gibi kurumlarda grev alabilecekler. Eer bunlar retmen olmak isterlerse Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinin yrtecei Tezsiz Yksek Lisans renimini tamamlamak suretiyle lise ve dengi okullara bran retmeni veya mam-Hatip Liselerine meslek dersleri retmeni olacaklardr. Bu deiiklik, tarihi iinde en kkl ve nemli deiikliktir. nk: 1- lk defa, lahiyat Fakltesi (ve emsali kurumlar), ok amal tek tip program uygulayan kurum olmaktan kurtarldlar. lk defa, rencilere yansyan ve istihdam alanyla btnleen bir blmlemeye yer verildi. 2- imdiye kadar lahiyat (ve emsali kurumlar) rencileri, ne olacaklarna ancak atanacaklar vakit karar verebiliyorlard. imdi bu belirsizlik kalkt. renci daha Faklteye girmeden ne olacana tamamen veya byk lde karar vermi oluyor. 3- lk defa, ilkretim iin zel olarak din retimi bran retmeni yetitirmeye baland ve cumhuriyet dneminde nemli bir sorun olarak duran bu husus kkl bir zme kavuturulmu oldu. stelik bunlara Trke veya Sosyal bilgiler yan alan sertifikas da verilmektedir. 4- lk defa, lise ve dengi okullarda D.K. ve A. B: retmeni ile .H. Lisesi meslek dersleri retmeni ayr programlarla yetitirilecek. Bylece branlarnn uzman retmenlere i braklm olacaktr.

813

5- lahiyat Fakltesi tarihinde ilk defa, program gelitirmenin, programa ders ekleme ve karmadan ibaret olmad, aksine, bu iin ok boyutlu bir faaliyet olduu anlayyla hareket edildii grlmektedir. 6- Bu programlar, rencinin ders saatleri dnda daha fazla zamana sahip olmasna imkan vermektedir. 7- Pedagojik formasyon kazandrma bakmndan bu retmen yetitirme programlar, ncekilere gre son derece iyi niteliklere sahiptir. Teorik dersler yannda Okul Deneyimi ve Uygulama derslerine yer verilmektedir. Btn bunlara ramen, lahiyat Fakltelerinin bu programlarnn gelitirilmeye ihtiyalar bulunmaktadr. zellikle lahiyat programnn ierek kategorilerinin, Diyanet leri Bakanlndaki istihdam alannn zellikleri dnlerek yeniden dzenlenmesi zorunludur. Bu fakltelerin tekilat yaps da tutarszlklar iermektedir; bunlarn da zamanla dzeltilmesi gerekmektedir. Szgelimi, bir tarafta rencisi olan ve bu ynyle gerek bir blm olan, ama retim yesi bulunmayan lkretim D.K. ve A.Bilgisi retmenlii Blm; br tarafta, retim yelerine gre oluturulmu blm. Bu yap, ynetim asndan nemli sorunlar iermektedir.91 B. lahiyat Meslek Yksekokullar Diyanet leri Bakanl personelinin eitim dzeyini ykseltmek iin 1989-1999 retim ylnda be niversitede iki yllk lahiyat Meslek Yksek Okullar ald. Bu okullara, mam-Hatip Lisesi mezunu olup en az iki yldan beri Diyanet leri Bakanlnda grev yapyor olanlar girebiliyorlard. Bu okullarn programlarnn, sz konusu din grevlilerinin mesleki yeterliklerini ykseltecek nitelikte hazrlanmadn syleyebiliriz. Zaten bu okullar verimli olamadlar ve yldr buralara renci kaydedilmemekte; mevcut rencilerini mezun ederek tasfiye edilme srecini tamamlamak zereler. 6. Sonu Cumhuriyet dneminde Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile balatlan yeni eitim sistemi iindeki din eitim-retimi, araya giren yllar istisna edilirse, giderek ykselen bir gelime izgisi izlemitir. 1982den sonraki yllarda bu geliim izgisi daha da ykselmitir. Yani, yaanan tecrbeler, yeterince olmasa da, deerlendirilmitir. Bundan sonra artk din eitimi sorunu, kolay kolay politik polemik konusu edilemeyecektir. Artk bu sorun, bilimsel platformlarda ele alnp incelenmekte, teorisini gelitirme almalar yaplmaktadr ve bu yolda bir hayli mesafe alnmtr. nmzdeki yllarda, bu balamdaki bilimsel almalar daha da hz kazanacak ve daha nitelikli rnler ortaya konacaktr. Zira, henz geleneini oluturma

814

aamasnda olan lahiyat Fakltelerinde nemli bir bilimsel birikim olutu, din eitimi bilimi alannda da ok ciddi gelimeler gerekletirildi. Bundan byle, sanyorum, genel retim iinde din retimine yer verilip verilmeyecei konusu deil de, bunun nasl verilecei konusu tartlacaktr ki, bu da hep yaplmaldr. nk gelimek iin bu gereklidir. Zaten kreselleme ve ABye giri srecinde salkl yol alabilmek de bunu gerektirmektedir.

1 2 3

H. Ali Ycel, Trkiyede Orta retim, Ankara, 1994, s. 23. Bk. H. Ali Ycel, a.g.e., 157 vd. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, stanbul, 1977, c. 5, s. 1648. Baltacolu, Dine Doru

adl makalede (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, I-IV, s. 44-59) bu fikirlerinin tamamen aksini savunmakta ve gemiteki uygulamalar eletirmektedir. 4 5 6 7 O. Ergin, a.g.e., c. 5, s. 1742. Hasan Ciciolu, Trkiye Cumhuriyetinde lk ve Ortaretim, Ankara, 1988, s. 94. H. A. Ycel, a.g.e., s. 165, 168, 171. M. Ali Ayni, Darl-Fnun Tarihi, stanbul, 1995, s. 80.; Gotthard Jaschke, Yeni Trkiyede

slamlk, Ankara, 1972, s. 75. Bu dergilerde kan yazlar hakknda bilgi iin bk. Hamit Er, stanbul Darlfnunu lahiyat Fakltesi Mecbuas Hoca ve Yazarlar, kstanbul, 1993. 8 9 lk Mektep Mfredat, 1931. Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaklar iin bk. M. evki Aydn, Cumhuriyet Dneminde Din

Eitimi retmeni Yetitirme ve stihdam, s. 34-39. Ky ilkokullarnda 1939a kadar resmen var grlen bu dersin daha nceki tarihlerde uygulamadan kaldrldn gsteren belge ve bilgilere de rastlanmaktadr. Mesela, ilk mektep tahsili 1931-1934 yllarnda yapan Kutuz Hoca, din dersi okumadklarn dile getirmektedir. Bk. smail Kara, Kutuz Hocann Hatralar, stanbul, 2000, s. 46. 10 11 Bu faklte ile ilgili deerlendirmeler iin bk. Aydn, a.g.e., 41 vd. Mesela, CHPnin 1947 ylnda yapt yedinci kurultayndaki konumalar iin bk. Halis

Ayhan, Trkiyede Din Eitimi, s. 91 vd. 12 Tahsin Banguolu, Kendimize Geleceimiz, stanbul, 1984, 56.

815

13 14 15 16 17 18 19 20 349, 361. 21 22

Tebliler Dergisi, No. 524, 7 ubat 1949, s. 153. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1993, s. 303. Bk. Beinci Milli Eitim uras, stanbul, 1991, s. 354. Bk. Blent Daver, Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, Ankara, 1956, s. 150-152. Bk. Beinci Milli Eitim uras, s. 354. A.g.e., s. 370. Ulus Gazetesi, 21 Haziran 1950. Bk. P. Xavier Jakob, Lenseignement Religieux Dans La Turkuie Moderne, Berlin, 1982, s.

Mesela bk. T. B. M. M. Tutanaklar, 19 ubat 1953, 25 ubat 1953. 1949-1982 dneminde lkokulda din dersi okutan snf retmenlerinin yeterliine ilikin

geni bir deerlendirme iin bk. M. evki Aydn, Cumhuriyet Dneminde Din Eitimi retmeni Yetitirme ve stihdam, s. 53 vd. 23 Eyll 1974. 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 P. X. Jacob, a.g.e., 352. retmen Okullar ve Ky Enstitleri Program, Ankara, 1953. Tebliler Dergisi, No, 921, 17 Eyll 1956. Tebliler Dergisi, No, 1900, 27 Eyll 1976. Tebliler Dergisi, No, 2053, 17 Aralk 1979. Tebliler Dergisi, No, 921, 17 Eyll 1956. Bk B. Bilgin, Trkiyede Din Eitimi ve Liselerde Din Dersleri, s. 116. Dokuzuncu M. E. uras, s. 81, 412. Tebliler Dergisi, No 1798, 22 Temmuz 1974. Tebliler Dergisi, No, 1900, 27 Eyll 1976. Tebliler Dergisi, No, 1338, 11 Ocak 1965.; No, 1380, 8 Kasm 1965. Bk. Dokuzuncu Milli Eitim uras, stanybul, 1991, s. 377.; Tebliler Dergisi, No, 1803, 2

816

35 36

Tebliler Dergisi, No, 1380, 8 kasm 1965. Bu retmenler hakknda ayrntl bilgi ve deerlendirme iin bk. M. . Aydn, Cumhuriyet

Dneminde Din Eitimi retmeni, s. 66 vd.; Din Dersi retmenlerinin Pedagojik Formasyonlar, Kayseri, 1996. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Tebliler Dergisi, No, 1803, 2 Eyll 1974. Tebliler Dergisi, No, No, 1856, 29 Eyll 1975. Tebliler Dergisi, No, 1474, 16 Ekim 1967. Tebliler Dergisi, No, 1525, 21 Ekim 1968. Tebliler Dergisi, No, 1862, 1 Aralk 1975.; No 1912, 20 Aralk 1976. B. Bilgin Trkiyede Din Eitimi, s. 70. Tebliler Dergisi,, No, 1900, 27 Eyll 1976. Tebliler Dergisi, No 1798, 22 Temmuz 1974. Tebliler Dergisi, No, 1803, 2 Eyll 974.; No, 1856, 29 Eyll 1975. 13. 10. 1951 tarih ve 601 sayl Mdrler Komisyonu Karar. Cumhuriyet Gazetesi, 3 Ocak 1951. Trkiye Eitim Milli Komisyonu Raporu, stanbul, 1960, s. 110. Bk. Din Eitimi alma Grubu Raporu, Ankara, 1981, s. 48.; Trkiye Eitim Milli

Komisyonu Raporu, Ankara, 1960, s. 112.; Din le lgili Eitim ve retim Komitesi Raporu, Ankara, 1961, 12.; T. B. M. Meclisi Tutanaklar, 19 ubat 1953, s. 519-20, 1001. 50 51 52 Bk. A. Fuat Bagil, Din ve Laiklik, stanbul, 1991, s. 302.; P. X, Jacob, a.g.e., 281-2. Bk. Din le lgili Eitim ve retim Komitesi Raporu, s. 12. . H. Okullar/Liselerinin retmen sorununun ayrntl deerlendirilmesi iin bk. M. .

Aydn, Cumhuriyet Dneminde Din Eitimi retmeni Yetitirme, s. 66 vd. 53 54 55 Bk. Mustafa cal, mam-Hatip Liseleri ve lkretim Okullar, stanbul, 1994, s 61. Resmi Gazete, 10 Haziran 1949. lahiyat Fakltesi, Ankara, 1967, s. 6.

817

56 57 58 59

lahiyat Fakltesi, s. 5. lahiyat Fakltesi Albm, Ankara, 1961, s. 13-14. A.g.e., s. 12. Bu program ve deerlendirmesi iin bk. M. . Aydn, Cumhuriyet Dneminde Din Eitimi

retmeni Yetitirme, s. 78 vd. 60 61 Musa adrc ve Azmi Ssl, Ankara niversitesi Geliim Tarihi, Ankara, 1982, s. 339. Erol Gngr, slamn Bugnk Meseleleri, stanbul, 1984, s. 210. Ayrca bk. Din le lgili

Eitim ve retim Komitesi Raporu, s. 18. 62 lahiyat Fakltesinin programlar hakknda ayrntl bilgi ve deerlendirme iin bk. M. .

Aydn, a.g.e., s. 78 vd. 63 64 65 66 67 karar. 68 Bu kurumlarn programlar hakknda ayrntl bilgi ve deerlendirme iin bk. M. . Aydn, M. adrc, a.g.e., 343-4. Din Eitimi alma Grubu Raporu, s. 61. Bk. M. adrc, a.g.e., 343-4. Bu kurumlara ihtiya duyulmasnn farkl sebepleri iin bk. M. . Aydn, a.g.e., 91 vd. Bk. MEB. Mdrler Komisyonunun 22. 08. 1958 tarih ve 327 sayl ve 17. 11. 1959 tarih

ve 575 sayl kararlar.; Talim ve Terbiye Dairesi Bakanlnn 31 Temmuz 1961 tarih ve 211 sayl

a.g.e., s. 96 vd. 69 70 71 72 73 74 Bk. . Parmakszolu, Trkiyede Din Eitimi, s. 34. Bilgi iin bk. M. . Aydn, a.g.e., s104 vd. Bu Faklte hakknda ayrntl bilgi ve deerlendirme iin bk. M. . Aydn, a.g.e., s. 109 vd. Tebliler Dergisi, No, 2113, 24 Mays 1982. Tebliler Dergisi, No, 2114, 7 Haziran 1982. S. Hayri Bolay-Mmtaz Trkne, Din Eitimi Raporu, Ankara, 1995, s. 166.; Obeinci Milli

Eitim uras, stanbul, 1996, s. 133.; M. cal, a.g.e., 149. Bu konuda ilgin bir neri iin bk. Din Eitimi alma Grubu Raporu. Ankara, 1981, s. 84-5.

818

75 76 77 78 79

Tebliler Dergisi, No, 2219, 20 Ekim 1986. Tebliler Dergisi, No, 2227, 9 ubat 1987. Tebliler Dergisi, No, 2317, 23 Temmuz 1990. Bk. B. Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, s. 97 vd. Snf retmeni yetitiren kurumlar, bu dnemde bir takm deiikliklere uradlar; ama din

dersi konusunda farkl bir uygulamaya yer verilemedi. Bu kurumlar, ve buralardan mezun snf retmenlerinin din dersi asndan yeterliklerinin deerlendirilmesi iin bk. M. . Aydn, a.g.e., s119 vd. 80 81 82 83 84 Tebliler Dergisi, No, 2517, /Ekim 2000. Bu abalar ve deerlendirme iin bk. M. . Aydn, a.g.e., 119 vd. Bk. M. E. B, 2002 Yl Banda Milli Eitim, s. 133. Tebliler Dergisi, No, 2271 17 Ekim 1988. Bu programlar kitap olarak yaynland: mam-Hatip Lisesi, Anadolu mam-Hatip lisesi,

Yabanc Dil Arlkl mam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri retim Programlar, M. E. B., Ankara 1999. 85 Tebliler Dergisi, No, 2508, Ocak 2000. Daha sonra bu kitap halinde yaynland. M. E. B.,

mam-Hatip Lisesi Geliim Modeli Rehber Kitap, Ankara, 2001. 86 87 Bk. M. E. B. 2002 Yl Banda Milli Eitim, Aralk-2001, s. 144. Resmi Gazete, No, 17760, 20 Temmuz 1982. Sonra bu, kanunlat. Resmi Gazete, No,

18003, 30 Mart 1983. 88 89 90 Bk. M. . Aydn, Din Dersi retmenlerinin Pedagojik Formasyonlar. Resmi Gazete, No, 20215, 4Temmuz 1989. Bu dnemdeki lahiyat Faklteleri hakknda ayrntl bilgi ve deerlendirme iin bk. M. .

Aydn, Cumhuriyet Dneminde Din Eitimi retmeni Yetitirme, 125 vd. 91 lahiyat fakltelerindeki bu yeniden yaplan konusunda ayrntl bilgi ve deerlendirme iin

bk. M. . Aydn, a.g.e., 157 vd.

819

Atatrk ve Trkiye'deki Misyoner Okullar / Yrd. Do. Dr. Ayten Sezer [s.467-475]
Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye 1. Giri Misyonerliin Balangc isyoner faaliyetlerinin tarihi olduka eskiye gider. lk misyonerlerin havariler olduunu sylemek mmkndr. Zira, Hristiyanlk inanna gre Hz. sa, etrafna toplad havarilerine, Gidiniz ve yeryzndeki her yarata ncili anlatnz diyerek onlar vaaz etmek zere grevlendirmitir. Bu cmleden olarak genelde Hristiyanl yaymak iin gayret gsteren kiilere misyoner, Hristiyan olmayan lkelerde bu dini yaymak iin kurduklar tekilata da misyon denilmektedir.1 lk misyonerlerden kabul edilen Aziz Paulus (St. Paul) Hristiyanl yaymak amacyla Anadolu, Makedonya ve Yunanistanda pek ok kilise kurmu ve bu kiliseleri tekilatlandrmtr. Havariler ve yardmclar sayesinde Hristiyanlk zamanla btn Roma dnyasna yaylr. Bu youn faaliyetler sonucunda 9. yzylda Almanlarn, 10. yzylda ise skandinavlarn Hristiyanl benimsedii grlmektedir. Roma Katolik Kilisesinin Avrupaya hakim olmasyla Hristiyanln btn dnyaya yaylmas iin harekete geilir ve bu amala Papalk tarafndan 1662de Vatikanda Misyon Bakanl kurulur. Yine bu tr faaliyetler iin Pariste D Misyonlar Papaz Okulu alr ve giderleri Papalk Propaganda Dairesi tarafndan stlenilir. Misyonerliin daha etkin olabilmesi iin Almanya, Fransa ve Belika gibi Avrupa lkelerinde alan eitli enstitlerin yan sra, misyonerlik almalarn daha iyi yrtebilecek elemanlarn yetitirilmesi iin de yeni okullarn kurulduu grlr.2 Bylece, balangta kiisel gayretlerle balayan misyonerlik faaliyetleri zamanla glenmi ve emperyalizmin nclk grevini stlenen bir tekilat halini almtr. Misyonerlik faaliyetlerini yrtmek gayesiyle kurulan en eski ve en gl misyon tekilatlarnn ngilizlere ait olduu bilinmektedir. Bunlardan l646da Londrada kurulan Hristiyanl Yayma Cemiyeti hzla yaylr ve pek ok lkede binden fazla ubesi alr. Bu say 19. yzyla gelindiinde 7 bine ulamtr.3 Sloganlar olan dnyann Hristiyanlatrlmas (the evangelization of the world in the generation)4 iin youn bir faaliyet ierisine giren misyonerler, kurduklar dernek ve tekilatlar sayesinde sistemli ve rgtl bir ekilde hedeflerini gerekletirmeye alrlar. imdi misyonerlerin amalarn ve kullandklar metotlar daha ayrntl olarak ele alalm. 2. Misyoner Faaliyetlerinin Amalar ve Kullandklar

820

Metotlar Misyoner faaliyetlerinin grnen amac dindir. Yani, kendi ifadeleriyle dinsiz dnyay Hristiyanlatrmaktr. Bu amala bilmeyenlere ncili retmek, Hristiyan olmayanlar bu dine davet etmek veya kendi mezheplerine insan kazandrmak iin alan misyonerlerin nihai hedefi ise yeryznde gl bir Hristiyan topluluu oluturmaktr. Grnen bu dini gayelerinin yannda, misyonerliin zamanla siyasi, ekonomik, sosyal ve idari pek ok amac da bnyesinde tad grlmektedir. zellikle smrgecilik a ile beraber bal bulunduklar lkelerin emperyalist politikalarna hizmette bulunmalar gzard edilemeyecek bir gerektir. Kendilerini kiliseye adayan ve ncilin hizmetkar olarak gren misyonerler, amalarna ulaabilmek iin her yolu ve metodu denemekten kanmamlardr. Onlardan istenen ey gidecekleri lkenin dilini, dinini ve kltrlerini renip inceleyerek eksiklikleri belirlemek ve ona gre hareket etmektir.5 Bu yzden misyoner bazen bir doktor, bazen bir retmen, bazen da bir Bar Gnlls veya din adam olarak faaliyetini srdren bir insandr. nk onlar iin amaca gtren her yol ve her meslek ara olarak kullanlabilir.6 Dolaysyla, kendi din, dil ve kltrlerini yayabilmek iin okul, matbaa ve hastahane gibi kurumlar aarak, maksatlarna ulamak iin bu kurumlar ara olarak kullandklar dikkati eker.7 Bu kurumlar arasnda en etkili olanlar okullardr. Zira, eitim yoluyla rencileri Hristiyanlatrmak esas gayedir. Henry Jessup isimli bir misyonere gre okullar misyonerliin baars iin temel art olarak grlm ve Hristiyan misyonerleri okulunda eitim, yalnz gaye iinde bir vastadr. Bu gayede, insanlar saya gtrmek, fertler ve milletler Hristiyan oluncaya kadar onlar eitmek8 olarak ifade edilmitir. Bu yzdendir ki misyonerler gittikleri her lkede dini kurumlarnn yannda okullarn da kurmulardr. Misyonerlerin amalarna ulamak iin kullandklar metotlardan biri de, mahalli kltr yok edecek almalarda bulunmaktr.9 Bu maksatla, kitap, gazete, dergi ve bror gibi yaynlarla etkili olma, ncili tantc kurslar ama, radyo televizyon gibi yayn aralarnda programlar dzenleme, seminer, konferans vb. toplantlar tertip etme; izci tekilatlar oluturma ve eitli sportif faaliyetlerle etkili olma yollarn denemilerdir. Ksacas, okul, kolej, yabanc dil kurslar, hastahane, dispanser, yaynevleri, kzlha vb. kurumlar amaca ulamak iin kullanlan aralar arasnda yer almaktadrlar. 3. Osmanl Dneminde Misyoner Faaliyetleri Dini ve mezhebi gayelerle Osmanl topraklarna gelen misyonerler, zamanla ait olduklar lkelerin Osmanl Devletinde yeni nfuz alanlar oluturma abalarnda ara olarak kullanldlar. Zira, ok dinli ve ok etnik yapl olan Osmanl Devleti misyoner faaliyetleri iin uygun bir zemine sahipti. Aznlklara tannan geni haklar ile yabanclara verilen kapitlasyonlar da bu tr faaliyetler iin uygun frsatlar olarak deerlendirilmitir. Dolaysyla Osmanldaki misyoner faaliyetlerini incelerken, olayn

821

dini yn kadar siyasi, kltrel, ticari ve ekonomik boyutunu da gz nnde bulundurmak gerekmektedir. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren hz kazanan misyoner faaliyetlerinin tarihi olduka eskiye dayanr. stanbul, zmir ve zellikle Kuds gibi kutsal yerleri bulmaya ynelik olarak balayan almalar, smrgeciliin gelimesiyle birlikte ticari ve siyasi bir mahiyet kazanr ve bu yn ile ark Meselesini halletmek iin aznlklar kanalyla misyonerlerden yararlanlr. Politik bir kavram olarak 19. yzyln balarnda kullanlan ark Meselesini Trklerin Anadoluya geldikleri tarihe kadar (1071) gtrmek mmkndr. 17. yzyla kadar Hristiyan Avrupallar Trklerin Anadoluya gelmelerine ve Balkanlardan Avrupaya gemelerine engel olmaya altlar, ancak bu dnemde baarsz oldular. Ne var ki, bu yzyldan sonra Trkler, srekli Bat karsnda toprak kaybetmeye ve gerilemeye baladklarndan dolay savunma durumuna getiler. O gnden bugne kadar eitli politikalarla sren ark Meselesinin bu aamasnda Batllar bir yandan Osmanly yar smrge haline getirirlerken, dier yandan da lkedeki aznlk milliyetiliini destekleyerek onlar Osmanldan koparmaya altlar.10 Bu politikalarn gerekletirmek iin kullandklar metotlardan biri de misyonerlik almalardr. 19. yzyla gelindiinde Anadolu, Boazlar, Orta Dou, Petrol Blgesi, Akdeniz evresi ve Makedonya gibi dnyann jeopolitik ve jeostratejik bakmdan nemli blgelerine sahip olan Osmanl Devleti, misyonerler asndan ilgi ekiciydi. Blge zerinde daha ok ngiltere, Fransa, Rusya ve Avusturya arasnda grlen mcadeleler yeni problemleri ortaya karr ve her lke Osmanl zerindeki nfuzlarn arttrmak iin misyonerlerini kullanrlar. Osmanl topraklarna gelen ilk misyonerler Katoliklerdir. Fransz olan bu misyonerler stanbuldaki yabanclarn ve aznlklarn eitimi ile ilgilenmek zere 16. yzyln sonlarna doru blgeye gelirler ve dini kurumlarnn yannda okullarn da kurdular. Cizvitlerle balayan bu faaliyetler Katolikliin dier tarikatlar olan Dominiken, Kapuin ve Frerler rahip ve rahibelerinin de gelmesiyle devam eder ve ounlukla kendi isimleriyle anlan St. Joseph, St. Michel, St. Louis ve Notre Dame de Sion gibi okullarn aarlar.11 1914e gelindiinde 59.414 rencinin renim grd bu okullarn saysnn 500e ulat grlr.12 Katoliklerin yan sra Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren dier misyonerler Protestanlardr. Bunlarn almalar 19. yzyln ortalarndan itibaren younlar. Bunda Osmanlnn iinde bulunduu olumsuz durum ve emperyalist devletlerin blgedeki menfaat atmalarnn rol byk olmutur. Bilindii zere Katoliklerin hamisi Avusturya ile Fransa, Ortodokslarnki ise Rusya idi. Bunlara ngiltere de katlr ve bir Protestan topluluu oluturmak iin almalara giriir. Osmanl topraklarna gelen ilk Protestan misyonerin 1815te Msra gnderilen ngiliz Church of Missionary Societye bal bir papaz olduu kaydedilir.13

822

Ayrca yine bu amala 1842de Kudste bir Protestan kilisesi alr ve ngiltere, Almanya ve Amerikadan Protestan misyonerleri gnderilir. Bu misyonerler 1856 tarihli Islahat Fermannn getirdii vicdan hrriyeti ile mezhep deitirme serbestliinden de yararlanarak almalarna hz verirler. Anadoluya gelen ilk Protestan misyonerler ise Amerikallardr. 19. yzyln balarnda gelmeye balayan bu misyonerler, kurduklar misyonlarn yan sra eitli seviyelerde okullarn da aarlar. Bu okullarn byk ksm 1810da Bostonda kurulan ve ksaca American Board olarak anlan American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) isimli tekilat tarafndan almtr.14 nceleri zmir ve stanbul gibi ky ehirlerine gelen Amerikal misyonerler daha sonra gittike i blgelere doru yaylrlar. Blgeye gnderilen Amerikal misyonerlerden istenen ey, ncelikle gittikleri yerlerde halkn arasna kararak bilgi sahibi olmalaryd. zellikle halkn dini durumunu tespit etmek, din adamlar hakknda (saylar, bilgi dzeyleri, eitim durumlar vs.) bilgi edinmek, lkedeki eitim ve retim durumunu tespit etmek ve halkn moral durumunu rendikten sonra, ne tr bir almada bulunulacan belirlemekti. Onlardan istenen bir baka grev ise Bu mukaddes ve vaad edilmi topraklarn silahsz bir hal seferiyle geri alnmasn salamak iin gerekli almalarn yaplmasyd.15 Daha ok Yahudi ve Mslman olmayan aznlklarn yaadklar blgelerde faaliyetlerini younlatran bu misyonerler Osmanl topraklarn Avrupa, Dou, Bat ve Merkezi Trkiye olmak zere drt misyon blgesine ayrrlar16: Bunlardan Avrupa Trkiyesi Misyonu, Filibe, Selanik ve Manastr iine alyordu ve blgedeki Bulgarlarn bilinlendirilmesi iin alyordu. Bat Trkiye Misyonu, stanbul, zmit, Bursa, Merzifon, Kayseri ve Trabzon yrelerini; Merkezi (Orta) Trkiye Misyonu, Toroslarn gneyinden Frat nehri vadisine kadar olan blgeyi (zellikle Mara ve Antep illerine arlk veriliyordu), Dou Trkiye Misyonu ise; Harput, Erzurum, Van, Mardin ve Bitlisten balca Rus ve ran snrna kadar olan btn Dou Anadolu topraklarn iine alyordu. Bu son misyonun Ermeniler zerinde altklar dikkati eker.17 Yirminci yzyln banda Dou, Bat ve Merkezi Trkiye Misyonlarna ait yaklak 20 bin rencinin renim grd 337 okul vard ve bu okullarn %42si Batda, %30u Merkezi Trkiyede, %20si ise Dou Trkiye Misyonunda idi.18 Bu amala ie koyulan misyonerler kurduklar misyon larn yan sra ilk, orta ve yksek seviyelerde atklar okullar ile matbaa, hastane ve yardm kurulularyla ok ynl bir Protestanlatrma faaliyetine giritiler. Bu derece rgtl ve planl bir faaliyet sonucunda hem mezheplerini yayyorlar hem de aznlklar etkileyerek onlarn Osmanldan kopmalarna yardmc oluyorlard. Bu alanda en nemli Protestan kolejleri stanbul ve Beyrut gibi merkezlerde ald. Bunlar arasnda 1863te stanbulda Cyrus Hamlin isimli bir misyonerin at Robert Kolej anlmaya deerdir. Kurucular, yneticileri ve ou retim eleman misyonerlerden oluan bu Kolejin 1863-1903 tarihleri arasndaki mezunlarnn ounu Bulgar renciler oluturuyordu. Yine, Kolejin ilk Bulgar mezunlarndan beinin Bulgaristanda babakanlk grevinde bulunduu ve Birinci Dnya Sava ncesi Bulgar kabinelerinden her birinde en az bir Robert Kolej mezununun yer ald grlr.19

823

Ykl bir program uygulanan Kolejde Almanca, ngilizce ve Franszca gibi Bat dillerinin yannda bata Bulgarca ve Ermenice olmak zere on bee yakn deiik dilin retilmesi, Kolejin ok ynl amalarn ortaya koymas asndan nemli bir husustur. Bulgarlar iin alan Avrupa Trkiyesi Misyonunda ise 1899da on misyoner, on iki Amerikal misyoner yardmcs ve 81 yerli yardmc grevli hizmet veriyordu. Blgedeki Protestan kiliselerinin says ise on bei bulmutu. 1870-80li yllarda, stanbulda misyonerlerin kurduu matbaada yaynlanan eserlerin yarya yaknnn Bulgarca olmas bu konu zerindeki almalarn ciddiyetini ortaya koymaktadr. American Boarddan baka Bulgarlar Protestanlatrmak iin alan bir dier Amerikan misyoner rgt olan Methodist Episcopol Missionnun da 1858de Bulgaristanda birer misyon merkezi kurduu grlr.20 Amerikan misyonerlerinin stanbulda kurduu Robert Kolejin Bulgarlar iin stlendii grevi, Beyrutta alan Protestan Koleji de Araplar bilinlendirerek Osmanldan koparmak iin stlenmitir.21 Bu iki Kolejden baka Anadolunun eitli blgelerinde alan pek ok Kolej, ayn ekilde daha ok Ermenilere ynelik olarak almtr. Anadoluda ilk Amerikan misyoner merkezi 1852de Harputta kurulur. Ayn yerde 1878de alan Osmanllarn Frat Koleji dedikleri Ermenistan Koleji (Armenian College) Protestan papaz yetitirmek ve Ermenilere dilleri, tarihleri ve edebiyatlar ile milliyetleri hakknda bilgiler vermek iin hazrlanan programlar takip eder. Ayn dnemde Merzifonda Anadolu Kolej (Anatolia College), zmirde Uluslararas Kolej (International College) ile kzlar iin alan Amerikan Koleji, Antep ve Marata kzlar ve erkekler iin alan Merkezi Trkiye Kolejleri; Tarsustaki St. Paul Enstits gibi kolejler ncelikle Hristiyan aznlklarn ocuklarn eitmiler ve ardndan onlarn Osmanlya kar ayaklanmalarn salamlardr. eride aznlklar bu ekilde yetitirerek kkrtan misyonerler darda da Avrupa ve Amerikan kamuoyunu Trkiye aleyhine evirmek iin kendi tahrikleriyle kan ayaklanmalarn bastrlmasn Trkler Hristiyan ahaliyi kesiyor! propagandalaryla etkileyerek, Bat dnyasn Osmanl Devleti aleyhine tavr almak zere harekete geirmeye almlardr. yi yetitirilmi Ermeniler ABDye gtrlyorlar ve ou Amerikan vatandalna getikten sonra Osmanl topraklarna geri dnyorlard. Bylece dokunulmazlk zrhna brndkten sonra Ermeniler iin zgrlk propagandas yaparak onlar lehine reformlar istiyorlard.22 1914 ylna kadar 60 bini akn sayda Ermeninin ABDne g ettii tahmin edilmektedir.23 Ermeni ve Bulgarlara ynelik olarak srdrlen almalar, ayn zamanda Rum, Hristiyan Arap, Nasturi, Sryani ve Yahudiler zerinde de yrtlyordu. Hatta, Doudaki baz Krt airetlerinin ayaklanmalarnda blgeye 17. yzyldan itibaren gelmeye balayan Fransz ve talyan Katolik misyonerleri ile bunlara 19. yzyldan itibaren katlan ngiliz, Alman ve Amerikal misyonerlerin faaliyetlerinin olduka nemli rol oynad bilinmektedir. Bir aratrmada bunlardan yalnzca American Boardun 1900de Avrupa Trkiyesi ve Anadoluda 162 misyonerinin ve 21 misyoner merkezinin

824

olduu, 36 kurum ve yksek okulda 2700 erkek ve kz renci ile 398 ilkokulda 15 bin rencinin renim grd ifade edilmektedir.24 Bir baka aratrmada ise 1914e gelindiinde ABDnin Osmanl topraklarnda 9 hastahanesi, 426 okulu ve 25 bine yakn rencisi vard.25 Protestan misyonerleri atklar okul ve kolejlerle olduu kadar kurduklar hastahaneler yoluyla da blge insanlarn etkilemeye almlardr. lk hastahaneler Antep, Talas (Kayseri), Mardin ve Vanda kurulmu olup, bunlar stanbul, Merzifon, Sivas, Harput ve Diyarbakrda alanlar izlemitir.26 Gerek eitim ve retim faaliyetlerini desteklemek gerekse dini propaganda malzemesi hazrlamak iin zmir ve stanbul gibi merkezlerde matbaalar kurulmu ve buralarda ou dini muhteval milyonlarca sayfa tutarnda kitap ve bror baslmtr. 1820lerden 1900lere kadar baslan ve datlan Kitab- Mukaddes ve Hristiyanla dair dier kitaplarla kolejlerde okutulan ders kitaplarnn saysnn 7 milyon sayfay bulduu ifade edilmektedir.27 zetle, American Board ve dier misyoner tekilatlarnn bu derece etkin ve youn almalarnn, 1880lerden itibaren ABDye Orta Dou ve Anadoluda ekonomik, sosyal ve kltrel bir hayat sahas oluturmada arac rol oynad gzden kamayacak bir gerektir. Osmanl Devletinde Protestanlatrma faaliyetlerini srdren bir dier lke ise ngiltere idi. Orta Dou ve Anadoluya ynelik olarak alan ngiliz misyonerleri 19. yzyldan itibaren Mezopotamya ve Ege yresinde youn olarak stanbul, Antalya, Harput, Ankara, zmir, Erzurum, Bursa, Antep gibi ehirlerde okul amlardr.28 World Missionsun 1914 ylna ait istatistiklerine gre ngiliz Misyoner Cemiyetlerinin (British Missionary Societies) Osmanl Devletinde 178 okulu ve 12 800 rencisi vard.29 1919 tarihli bir rapora gre ise Milli Mcadele ncesi Anadolu topraklarndaki ngiliz misyoner says 23 olup, bunlarn 7 ilkokulu ve 5 tane de ortaokulu vard. Bu okullarda 86s ocuk yuvasnda, 740 ilkokullarda, 134 ise ortaokullarda olmak zere toplam 2190 renci renim gryordu.30 ngiliz, Fransz ve Amerikan misyonerlik faaliyetleri kadar yaygn olmamakla beraber Alman misyonerleri de Osmanl lkesine geldiler. Bunlar daha ok Kuds, Beyrut, zmir ve stanbul gibi merkezlerde atklar okullar sayesinde almalarn srdrdler. Sz konusu okullarn dini propagandadan ziyade Almanyann ekonomik ve kltrel nfuzunun blgede yaylmasn salamaya ynelik faaliyette bulunduklar bilinmektedir.31 Birinci Dnya Sava sonlarnda Trkiyede faaliyette bulunan Alman misyonerlerinin says 79 eitim eleman ve 791 rahip olmak zere 890dr. Ayrca 7 ocuk yuvas, 17 ilkokul ve bir ortaokul ile iki hastahane ve bir dispanserleri vard.32 talyanlara ait misyonerlik faaliyetleri de ounluu stanbulda olmak zere Hatay, Beyrut, Selanik, Bingazi, Derne, Humus ve Trablusgarp gibi yerlerde younlam olup, dier misyonerler gibi bunlar da eitim ve retim faaliyetlerine arlk vermilerdir.33 talyan soyundan gelen Ivrea rahip ve rahibeleri ile talyan Cizvitleri tarafndan alan -byk ksm ilkokul seviyesinde- okullarn esas gayelerinden biri Katoliklii yaymann yan sra talyan dili ve kltrn retmekti. Ana hatlaryla verilen bu bilgilerden de anlalaca zere, alma alanlar, amalar ve metotlar gznne alnrsa, Osmanl Devleti 19. yzylda en youn ve ok ynl bir misyoner

825

faaliyetine sahne olmutur. lke adeta bir batan bir baa misyonerler tarafndan alan okullarla donatlmtr. Devletin baz blgelerindeki eitim ve retim kurumlarnn yeterli olmamas misyoner okullarna olan ilgiyi arttryordu. Bu okullarda din propagandasnn yapld, kendi dil ve kltrlerinin retildii, zellikle Fransz htilali sonrasnda gelien milliyetilik akmnn aznlklar arasnda yaygnlatrlmaya alld dnlrse ne derece etkili olduklar akca kendini gsterir. Bu durumu gzleyen Osmanl yneticileri, anlan okullar denetim altna almak ve zararl faaliyetlerini engellemek olmak iin eitli dzenlemelere gittilerse de, gerek kapitlasyonlar gerekse byk Batl devletlerin mdahaleleri yznden istedikleri sonucu alamadlar. Dolaysyla bu okullarda Trklk ve Mslmanlk aleyhtarl ilenirken Trke vb. derslerin de yetersiz verildii kaynaklarda yer almaktadr. 1900de sadece Amerikaya ait 400 akn okulda 20 bine yakn renci renim grrken, ayn yllarda faaliyet gsteren idadi ve sultani says 69 idi. Ve bunlarn sadece 7 bin civarnda rencisi vard. Ayn dnemde Osmanl topraklarndaki toplam yabanc okul says 2 bin civarnda idi. Bunlara aznlklarn kendi okullar da ilave edilirse bu say toplam olarak 10 bine yaklamaktadr. Bundan dolaydr ki, devletin zayflad dnemlerde, aznlklarn ayaklanmalarnda ve Batl devletlerin de yardmlaryla birer bamsz devlet haline gelmelerinde misyonerlerin eitim faaliyetlerinin etkisi gzard edilemez. Nitekim, 1829da Yunanistann, 1908de Bulgaristann ve Birinci Dnya Savandan sonra da Araplarn Osmanldan kopmasnda misyoner faaliyetlerinin kmsenemeyecek katklar olmutur. 4. Atatrk Dnemi Milli Eitim Politikas ve Misyoner Okullar Osmanl dneminde youn olarak faaliyette bulunan misyonerler, bunu Cumhuriyet

Trkiyesinde de devam ettirmek istediler. Ne var ki, Osmanlnn kozmopolit bir yaps, aznlklara tannan geni haklar, gsterilen hogr ve yabanc devletlere salanan kapitlasyonlar sayesinde tabiri caizse- rahata at oynatabilen misyonerler, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletinde ayn ortam bulamadlar. Zira, tam bamszlk ilkesinden hareket eden yeni Trkiye Devleti, milli ve laik zellikler tayordu. Bu yzden anlan faaliyetlere izin verilmesi sz konusu olamazd. Nitekim Dnya Sava sonras kazanlan Milli Mcadele hareketi sonrasnda 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlamas ile kapitlasyonlar kaldrld ve yeni Trkiye Devletinin siyasi ve hukuki varl batl emperyalist gler tarafndan tannd. Aznlklarn ayrlmas zerine daha homojen bir yapya sahip olan Trkiye Devletinde kkl inklap hareketlerine giriildi. znde medenilemek ve garpllamak bulunan bu hareketlerin gayesi toplumu muasr medeniyet seviyesine ykseltmekti. Bu amala bata eitim ve retim olmak zere hemen her alanda yeni dzenlemeler yapld. 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile retim birletirilmi ve lkedeki farkl isimler altnda faaliyette bulunan btn

826

okullar Milli Eitim Bakanlna (MEB) balanmtr. Medreselerin de kapatld bu kanunla eitim ve retimde millilik ve laiklik esaslar benimsenmitir. Tam hkmranlk haklarn eitim ve retim alannda da kullanan Trkiye Cumhuriyeti Devleti misyonerlerin amalar dorultusunda faaliyet gsteren yabanc okullarn Osmanl ve zellikle Milli Mcadele dnemindeki -Merzifon Amerikan Kolejinin Pontuscu Rumlara yardmlarda bulunmas, Mara ve Antepteki Kolejlerin ise Ermeniler iin almas- olumsuz durumlarn gznnde bulundurarak politikalarn bu ynde belirledi. MEBye bal zel retim kurumlar olarak almalarn srdren yabanc okullarn denetim ve kontrollerini salamak iin yeni dzenlemeler getirildi. Bunlarn banda sz konusu kurumlarn dini propaganda yapmalarna engel olmak iin baz kurallarn getirildiini ve uygulandn gryoruz. Saylar eskiye nazaran olduka azalan bu kurumlar iin getirilen dzenlemelerden bazlar yle zetlenebilir:34 - Misyoner okullarnda (yabanc okullar), mabetler dnda dershane ve salonlarda bulunan dini semboller; salip, heykel, dini tasvirler vs. kaldrlacaktr. - Mslmanlarn ve baka mezhepten rencilerin okullardaki dini ayinlere katlmalar yasaktr. Bunun iin sk sk denetimler yaplacak ve sulular cezalandrlacaktr. Trkiyede faaliyette bulunan misyoner okullarna giden Trk ocuklarn bu kurumlarda verilen eitimden duyulan endie karsnda istenilen esaslar erevesinde yetitirmek iin alnan bir dier karar ise uydu: Yetiecek nesilleri misyonerlere ait yabanc okullardaki yabanc kltrn tesirlerinden korumak ve onlara kk yata milli bir ruh ve fikir eitimi vermek amacyla Trk ocuklarnn yabanc misyoner okullarna gitmelerini yasaklayan bir kanun karld.35 23 Mart 1931 tarih ve 1778 sayl kanuna gre; Trkiyede ilk renimlerini yapmak zere okula gidecek Trk vatanda ocuklar ancak Trk okullarna gidebileceklerdi. Kanunun yrrle girmesinden sonra ok sayda misyoner okullarnn ilkokullar rencisizlik yznden kapanmak zorunda kald. 1915 ylnda yaynlanan ve Milli Mcadele ile Cumhuriyet yllarnda da yrrlkte kalan Mekatib-i Hususiye Talimatnamesine gre ise zetle; yabanc cemiyet, cemaat ve irketler tarafndan alan misyoner okullarnn binalarn onaramamalar, geniletememeleri, yeniden okul aamamalar gibi kstlamalarn yannda, kitap ve programlar ile ynetici ve retmenlerinin MEB tarafndan denetlenmesi bu dnemdeki ciddi uygulamalar arasndadr. Ayrca milli kltrn korunmas gayesiyle Trkenin, Trk tarih ve corafyas ile yurt bilgisi derslerinin Trke olarak Trk retmenler tarafndan okutulmas mecburiyetinin getirilmesi, Trk retmenlerin MEB tarafndan atanmas, yabanc mdr yannda bir Trk mdr yardmcsnn bulunmas zorunluluu dikkate deer dzenlemelerdir. Ayn konular 1935 tarihli Yabanc Okullar Ynergesinde de dile getirilmitir. Bu sk denetim ve kontroller karsnda kurallara uymayan pek ok yabanc okul kapatlmtr. Bu dnemde faaliyetine devam eden yabanc okullardan bazlar Franszlara ait St. Joseph, St. Michel, St. Benoit ve Notre Dame de Sion gibi ilk ve ortaretim seviyesindeki okullar ile Amerikallara

827

ait stanbulda Robert Kolej, skdar Amerikan Kz Koleji, Tarsus ve zmir Gztepedeki Amerikan Kolejleridir. ounluu ilkokul seviyesinde baz talyan okullar ile ngiliz, Alman, Avusturya, ran ve Bulgar okullar da faaliyetine devam eden okullar arasndadr. Daha nce binlerle ve yzlerle ifade edilebilen yabanc okullarn says Cumhuriyetle beraber onlara kadar inmitir. Lozanda kapitlasyonlarn kaldrlmas ve Yeni Trkiye Devletinin takip ettii milli eitim ve kltr politikasnn yabanc okullara uygulanmasna ve sk kontrollerin getirilmesine ramen yine de baz yabanc okulun kurallara uymad ve dini propagandaya devam ettii grlmtr. Buna en ak rnek sz konusu okullara gnderilen talimatlara ramen dini tasvirlerin kaldrlmad, Trk ve Mslman rencilerin pazar gnleri ayinlere gtrld, ders kitaplarnda ncilden pasajlarn yer ald, Trke derslerinin laykyla verilmedii hususlar sklkla karlalan problemler arasndadr. Bu kurallardan birine veya birkana uymayan okullarn kapatld grlr. Bu amala 1924 yl Nisannda 40a yakn talyan ve Fransz okulu kapatlmtr. Yine Bursa Amerikan Kz Koleji de din propagandas yapld gerekesiyle 1928 ylnda kapatlan okullar arasndadr.36 Trk hkmetinin yabanc okullar konusundaki bu tavizsiz tavrlarndan dolay, misyonerlerin faaliyetlerini devam ettirebilmek iin taktik deitirme yoluna gittikleri grlr. almalarn aktan yrtemeyeceklerini anlayan bir ksm misyonerler kendi ifadeleriyle yeni dnemde takip edecekleri eitimin adn ahlaki eitim olarak nitelendirip, isimsiz Hristiyanlk (unnamed christianity) altnda gizliden din propagandas yapmaya devam edecekleri dorultusunda karar alrlar. Ancak bu yolla ounluu Trk ve Mslmanlardan oluan rencilerini etkileyerek kiiliklerini deitirmede baarl olacaklarna inanyorlard. Bu konuda American Boardun 1923 tarihli yllk raporunda yle denilmektedir:37 Kapitlasyonlarn kaldrlmasnn misyonerler zerindeki etkisi ok derin oldu. Bir kere Trkiyede misyonerlikle megul olan herkesin zihniyetini deitirmesi gerekir. Artk kurumlarnn ecnebi ve yabanc devlet himayesinde olduunu akllarndan karmasnlar. Bu kurumlar lkenin kanunlarna ve herkese kar ayn olan adalete gre kendilerini yeniden dzenlesinler. Hayatlarnn ve mlklerinin lkenin dier insanlarnnkine gre hibir stnl yoktur. Artk misyonerler kendilerinin dardan teminat altna alnm bir adaletin imtiyazl savunucular olduklar fikrini braksnlar. nsanlarn iinde ina edilen adalet duygusunun cazip destekleyicisi olsunlar. Misyoner tekilatmza maddi manevi yardmda bulunanlarn Trk ynetimi altndaki Amerikan misyonerlerinin bu durumlarna kar tavrlarn yeniden ayarlamalar imkansz deil sadece g olacaktr Ayn bylece kurumun misyonerlik 1924 Trk tarihli bir raporunda hayatna ise yle denilmektedir:38 karakterini sokma Hristiyan frsatna

retmenlerHristiyan dnce ve yaam temelinde yatan prensipleri rencilere aktaracaklar, rencilerinin Hristiyan kavuacaktr. Bir ksm misyonere gre ise, Hristiyanln teblii, snf ve ders saatlerinin dnda tutularak da, Hristiyan ahlak ile toplumsal yaps, kurulacak sk dostluklar sayesinde anlatlabilirdi ve bu sayede

828

dinlerini yaayarak yayacaklarna inanyorlard. Bu durumu 1927 tarihli American Boardun yllk raporunda u ekilde ifade ettiler:39 Kurulular, kiisel ilikiler kadar etkili deildir, snfta retim yerine ahsi arkadalk netice alr. Misyonerlik faaliyetlerinin meyveleri bu dine dnmler deil, sann yaay biimini izleyecek olanlardr. Misyonerler bu amalarn aile, aile hayat, meslek duygusu, insan haklarna sayg, sorumluluk, bo zamanlar deerlendirme gibi konular zerinde durarak gerekletirmeye alrlar.40 Talas Amerikan Okulunda retmenlik yapan William Griswold bu konuda unlar yazmtr:41 biz Hristiyan retmenler ahlakl ve zeki karaktere sahip renciler mezun etmeliyiz Misyoner eitim ve retim kurumlarnda verilen derslerde tartma konularnn genellikle ncilden alnd; sadakat, temiz kalplilik gibi belirli konularla sadece bir fikre gtren yollarn daima gizli ve isimsiz kalmak kaydyla Hristiyanlktan getii temasnn ilendii bu okullardan mezun olan pekok kiinin tespitleri arasnda yer alr.42 zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda misyoner okullarndaki bu tip faaliyetlere dikkat eken haberlere gerek dnemin basnnda gerekse misyonerlere ait kaynaklarda rastlamak mmkndr.43 Yine bu dnemde misyonerlerin takip etmeleri gereken taktikler konusunda James E. Dittles isimli misyoner u tekliflerde bulunur: 44 1. Hristiyanln dorudan doruya bildirilmesi, 2. Aktan dini itirakin salanmas 3. Zmni dini retim. Burada, faaliyetlerin dini olduunu belli etmeden Hristiyanlk tebliinin daha ok ilim, ocuk bakm yahut siyaset gibi laik artlar altnda yaplmas istenir. Ayrca, Trklerin arasna katlnarak insani hareketlerle halkn sempatisinin kazanlmas ve dini telkinlerde bulunulmas tavsiye edilmektedir. Bir dier yol ise, zmni yani rtl olarak dolayl yollardan dini retim tekniinin uygulanmasdr. Ayn yazda bu son taktiin Cumhuriyetin ilanndan itibaren son otuz ylda takip edilen bir metot olduu vurgulanmaktadr. 5. Sonu Trkiyenin corafi konumu, Asya ile Avrupay birbirine balayan bir alanda yer almas, zengin yeralt ve yerst kaynaklarna sahip olmas, dnyann deiik medeniyet ve kltrlerine beiklik yapm bir blgesinde bulunmas, yzyllardan beri eitli tehditlere maruz kalmasna vesile tekil etmektedir. Bir baka deyile jeopolitik ve jeostratejik adan nemi yznden blgede menfaati olan ve dolaysyla Trkiyenin glenmesini istemeyen evreler tarafndan her yol denenerek lkemize ynelik rtl ve sinsice yrtlen pek ok faaliyetin srdrld bilinmektedir. Bu tehlikelerden biri de Trkiyede yzyllardr yrtlen misyonerlik faaliyetleridir. nceleri dini gayelerle balayan bu faaliyetler, daha sonra ait olduklar lkelerin emperyalist gayelerini gerekletirmek iin siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik nfuz salamann yollarndan biri olarak kullanld. Sz konusu amalarn gerekletirebilmek iin gittikleri toplumlar kendi dinlerinden, dillerinden ve kltrlerinden koparmann yollarn deneyen misyonerler, takip ettikleri metotlarla kltrszletirdikleri toplum zerinde etkili olmaya alrlar. Bylece kltr emperyalizminin ncln yapan misyonerler, ortaya kan boluktan yararlanarak kendi din, dil ve kltrlerini

829

yerletirmek iin aba sarf ederler. Bunun iin en fazla eitim ve retim kurumlar ile salk kurulularn kullanmlardr. Atklar bu kurumlarda yrttkleri almalarla Osmanl toplumundaki etnik ve dini bakmdan farkllklar gsteren unsurlarn bamszlk hareketlerine zemin hazrladlar. Eskiden olduu gibi gnmz Trkiyesinde de gerek anlan kurumlarda verilen eitim yoluyla gerekse yasal olmayan yollardan lkeye soktuklar yaynlarla misyonerlik faaliyetlerine gizli, ak ya da rtl olarak devam edildii grlmektedir. Bu durum karsnda Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrkn yaklam gznne alnacak olursa, anlan okullara getirilen denetim ve snrlamalara bakarak anlan dnemde yrtlen siyasetin milli ve laik zellikler tad, anlan okullarda verilen dersler arasnda Trkenin ve kltr derslerinin ncelikle iyi verilmesi ve bu derslerden Trkeden baarl olamayan rencinin mezun olmas zorlamaktadr. Bu cmleden hareketle, gnmzde lkemizde alan eitli seviyelerdeki okullarda yabanc dille eitimin yaplmasnn Atatrkn yrtt bu politikaya pek uygun olmad kendiliinden ortaya kmaktadr. Ksacas, misyoner okullarndaki bu tr etkilerden kurtulabilmek iin toplumun her kesiminin gerek eitim ve retim kurumlar vastasyla gerekse kitle iletiim aralar yoluyla gerekli bilgilerle aydnlatlmas ve sz konusu faaliyetlerin kontrol altnda tutulmasnda yarar vardr.

Misyon, zel grev, zel grevli kurul, dini grev ve yetki anlamna gelmektedir. Bkz.

Misyon, Meydan Larousse, Cilt: 9, s. 843; Misyonerlik, Ana Britannica, Cilt: 16, s. 144; Osman Cilac, Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1990, s. 12. 2 Misyonerlik tarihi ve misyonerlerin faaliyetleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Kazm

Karabekir, Misyonerlerin Faaliyeti, Yeni Sabah Gazetesi, 11-12 Kanunusani (Ocak) 1939; E. Krehirliolu, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 1963; Enver Baytan, Hristiyan Misyonerleri Nasl alyor, stanbul 1965; Samiha Ayverdi, Misyonerlik Karsnda Trkiye, stanbul 1969; Yusuf Uralgiray, slam Aleminde Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1977; mamuddin Halil, Afrika Dram, Smrgecilik, Misyonerlik, Siyonizm, ev: Mehmet Keskin, stanbul 1985. 3 4 Karabekir, a.g.m, s. 16. John de Novo, American Interest and Policies in the Middle East, 1900-1939, The

University of Minnesota Press 1963, s. 8-9. 5 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, 19. Yzylda Osmanl

mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul 1989, s. 24-33.

830

6 7

Cilac, a.g.e., s. 10. Ayverdi, a.g.e., s. 127; Kocabaolu, a.g.e., s. 15; Cilac, a.g.e., s. 20; Yahya Akyz,

Cevdet Paann zel retim ve Tanzimat Eitimine likin Layihas, OTAM, Say: 3, Ocak 1992den ayr basm, Ankara, s. 99. 8 Henry Jessup, Fifty-Three Years in Syria, by Henry Jessup N. Y, 1910, s. 592, 567den

nakleden, Mustafa Halidi-mer Ferruh, Misyonerler, Eitim ve Siyaset, stanbul 1991, s. 12. 9 10 Krehirliolu, a.g.e., s. 15. ark Meselesi hakknda bkz. Bayram Kodaman ark Meselesi, Trk Yurdu, Ekim 1997,

Cilt: 17, Say: 122, s. 22-32; ayn yazar, ark Meselesi I Altnda Sultan Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983, s. 162-180. 11 Katolik misyonerlerin faaliyetleri hakknda bkz. Nurettin Polvan, Trkiyede Yabanc

retim, Cilt: I, stanbul 1952, s. 78, 116-229; Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, Cilt: 1-2, stanbul 1977, s. 269-277; Nahit Diner, Yabanc zel Okullar, stanbul 1978, s. 17. 12 13 Eliot Grinnel Mears, Modern Turkey, New York 1924, s. 130, 135. Leon Arpee, The Armenian Awakening A History of Armenian Church, 1820-1860,

Chicago, The University Press, 1909, s. 93ten nakleden Kocabaolu, a.g.e., s. 16. 14 Amerikan Boardun yan sra Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren dier tekilatlar

arasnda 1868de kurulan Womans Board of Missions (WBM) ve Womans Board of Missions of the Interior (WBMI) isimli kadn misyoner dernekleri ile American Bible Society, The Near East Relief Tekilatlar ve Young Mens Chiristian Association (YMCA), Young Womens Chiristan Association (YWCA) Cemiyetleri de yer alrlar. Bkz. Krehirliolu, a.g.e., s. 74-75; Kocabaolu, a.g.e., s. 126127, 146, 176; Karabekir, agm; Nasm Sausa, The Capitulatory Regime of Turkey, Baltimore 1933. 15 33. 16 Kocabaolu, a.g.e., s. 92-125; ayn yazar, Dou Sorunu erevesinde Amerikan Misyonerlere verilen talimatlar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Kocabaolu, a.g.e., s. 30-

Misyoner Faaliyetleri, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-BugnYarn) Ankara, 1992, s. 68. 17 Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin

Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985, s. 92-93. 18 72. Frank A. Stone, Academies for Anatolia, 1830-1980, University Press of America, 1984, s.

831

19

imir, agm, s. 96; Mears, a.g.e., 119; Keith Maurice Greenwood, Robert College: The

American Founders, The Johns Hopkins University, Ph. D. 1965, s. 101-104; Who is Who RC-ACG Alumni Community, RC-ACG Mezunlar Topluluunda Kim Kimdir?, stanbul 1985, s. 21; eil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rol, Atatrk Yolu, Mays 1988, Yl: 1, Say: 1, s. 113. 20 Bulgarlar iin alan Avrupa Trkiyesi Misyonerlerinin faaliyetleri iin bkz. Kocabaolu,

a.g.e., s. 122-125. 21 22 23 Krehirliolu, a.g.e., s. 7-8. Akgn agm, s. 9-10. Ercment Kuran, ABDde Trk Aleyhtar Ermeni Propagandas, Uluslararas Terrizm ve

Genlik Sempozyumu Bildirileri, Sivas 1985ten ayr basm, s. 55-56. 24 25 John deNovo, a.g.e., s. 9. Leland James Gordon, American Relations with Turkey, 1830-1930, Philadelphia

University of Pennslyvania Press, 1932, s. 222. 26 William A. Strong, The History of the American Board, Boston 1910dan nakleden,

Kocabaolu, a.g.e., s. 127-128. 27 267-285. 28 lhan Tekeli, Osmanl mparatorluundan Gnmze Eitim Kurumlarnn Geliimi, Misyonerlerin yayn faaliyetleri iin bkz. Kocabaolu, Osmanl mparatorluunda XIX.

Yzylda Amerikan Matbaalar ve Yaymcl, Murat Sarca Armaan (Ayr basm), stanbul 1988, s.

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, (CDTA), Cilt: 3, s. 653; Krehirliolu, a.g.e., s. 27, 30; Nahit Diner, a.g.e., s. 70. 29 30 31 32 33 Mears, a.g.e., s. 131. Tevfik avdar, Osmanllarn Yar Smrge Oluu, stanbul 1970, s. 87. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1983, s. 63. avdar, ayn yer. talyan Okullarnn Osmanl dnemindeki durumlar iin bkz. Polvan, a.g.e., s. 94, 116,

134-135, 141-142, 218-219; lknur Polat, Trk-talyan likileri erevesinde talyan Okullar, Atatrk Yolu, Kasm 1989, Yl: 2, Say: 4, s. 574.

832

34

Ecnebi Mektepler in Mhim Bir Tamim, Hakimiyeti Milliye, 5 ubat 1924; Trkiye

Katolik Propagandas, kdam, 11, 18, 23 Nisan 1924; Papaz Mektepleri, kdam, 9, 20 Nisan 1924; Papaz Mektepleri, Hakimiyeti Milliye, 21 Mays 1924;. 35 36 Nejat Gyn, Trkiyede Eitim, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, s. 1048-1049. Bu dnemdeki gelimeler iin bkz. Ayten Sezer, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar

(1923-38), Trk tarih Kurumu Yayn, Ankara 1999. 37 160. 38 ABCFM Report, 1924, s. 73ten nakleden Roger Trask, The United States Response to American Board Commissionaries Foreign Mission (ABCFM), Annual Report (AR), 1923,

s. 9, -10, 51-55ten nakleden Mehmet Can, Orta Douda Amerikan Politikas, stanbul 1993, s. 159-

Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minneapolis 1971, s. 151. 39 40 41 42 43 baklabilir. 44 James E. Dittles, The Chiristian Mission and Turkish Islam, The Muslim World, Nisan ABCFM, Annual Reports, 1927, s. 55ten nakleden Can, a.g.e., s. 161. Necmettin Tozlu, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991, s. 51-52. William J. Griswold, Proof of the Pudding, stanbul 1964, s. 5-9. Enver Baytan, Hristiyan Misyonerleri Nasl alyor, stanbul 1965, s. 19. Bu konudaki rnekler iin dnemin Hayat ve Resimli Ay Mecmualar ile gazetelerine

1955, No: 2, Cilt: XLV, s. 134-144; Bu yaz Turhan Yrkhan tarafndan Hristiyan Misyonu ve Trk Dmanl, (Ankara 1957) adyla kk bir kitapk olarak Trkeye evrilmitir.

Akgn, Seil, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rol, Atatrk Yolu, Mays 1988, Yl: 1, Say: 1, s. 1-13. Ayverdi, Samiha, Misyonerlik Karsnda Trkiye, stanbul 1969. Baytan, Enver, Hristiyan Misyonerleri Nasl alyor, stanbul 1965. Can, Mehmet, Orta Douda Amerikan Politikas, stanbul 1993. Cilac, Osman, Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1990. avdar, Tevfik, Osmanllarn Yar Smrge Oluu, stanbul 1970.

833

DeNovo, John, American Interest and Policies in the Middle East, 1900-1939, The University of Press 1963. Diner, Nahit, Yabanc zeller Okullar, stanbul 1978. Dittles, James E., The Chiristian Mission and Turkish Islam, The Muslim World, Nisan 1955, No: 2, Cilt: XLV, s. 134-144. Ergin, Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi, Cilt: 1-2, stanbul 1977. Gordon, Leland James, American Relations With Turkey, 1830-1930, Philadelphia University of Pennslyvania Press, 1932. Greenwood, Keith Maurice, Robert College: The American Founders, The Johns Hopkins University, Ph. D, 1965. Griswold, William J., Proof of the Pudding, stanbul 1964. Halidi, Mustafa-Ferruh, mer, Misyonerler, Eitim ve Siyaset, stanbul 1991. Karabekir, Kazm, Misyonerlerin Faaliyeti, Yeni Sabah Gazetesi, 11-12 Kanunusan 1939. Krehirliolu, E., Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 1963. Kocabaolu, Uygur, Osmanl mparatorluunda XIX. Yzylda Amerikan Matbaalar ve Yaymcl, Murat Sarca Armaan (Ayr basm), stanbul 1988. Kocabaolu, Uygur, Dou Sorunu erevesinde Amerikan Misyoner Faaaliyetleri, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn), Ankara 1992. Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul 1989. Kodaman, Bayram, ark Meselesi I Altnda Sultan Sultan Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983. Kodaman, Bayram, ark Meselesi, Trk Yurdu, Ekim 1997, Say: 122, s. 22-32. Kuran, Ercment, ABDde Trk Aleyhtar Ermeni Propagandas, Uluslararas Terrizm ve Genlik Sempozyumu Bildirileri, Sivas 1985ten ayr basm. Mears, Eliot Grinnel, Modern Turkey, New York 1924. Misyon, Meydan Larousse, Cilt: 9, s. 843. Misyonerlik, Ana Britannica, Cilt: 16, s. 144.

834

Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1983. Polat, lknur, Trk talyan likileri erevesinde talyan Okullar, Atatrk Yolu, Kasm 1989, Yl: 2, Say: 4. Polvan, Nurettin, Trkiyede Yabanc retim, Cilt: 1, stanbul 1952. Sausa, Nasm, The Capitulatory Regime of Turkey, Baltimore 1933. Sezer, Ayten, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (1923-38), Trk tarih Kurumu Yayn, Ankara 1999. Stone, Frank A., Academies for Anatolia, 1830-1980, University Press of America, 1984. imir, Bilal, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985. Tamer, Rauf, slam Camiasndaki Hristiyan Casuslar, Yeni stanbul, 22, 23 Eyll 1966. Tekeli, lhan, Osmanl mparatorluundan Gnmze Eitim Kurumlarnn Geliimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 3. Tozlu, Necmettin, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991. Trask, Roger, The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minniapolis 1971. Uralgiray, Yusuf, slam Aleminde Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1977. Yrkhan, Turhan, Hristiyan Misyonu ve Trk Dmanl, Ankara 1955. Who is Who RC-ACG Alumni Community, RC-ACG Mezunlar Topluluunda Kim Kimdir?, stanbul 1985.

835

Trk Endstriyel likiler Sisteminin Tarihsel Geliim Sreci / Prof. Dr. Toker Dereli [s.476-482]
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi / Trkiye 1920lerden gnmze alma ilikilerinin kurumsallamas erevesinde tarihsel geliimini ana hatlaryla zetlemek kukusuz Osmanl mparatorluunun son dnemlerinin de deerlendirilmesini gerektirmektedir; nk iki farkl toplumsal formasyon arasnda bir koputan ziyade bir sreklilik sz konusudur. Bu sreklilik, zellikle kinci Merutiyet sonras dnem asndan geerlidir, ancak 1920li yllardan Trkiyede yasal sendikaclk hareketinin douu olan 1947 ylna kadar olan dnemde de yansmalar bulunmaktadr. Toplumsal dzlemde insan gcnn eitim dzeyi, demografik yap, yaam tarz, dnce yaps ve elbette iktisadi yap Cumhuriyet dnemine devreden temel unsurlardr. Tarm sektr asndan Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine devrolan kk reticilie dayal tarmsal yap olmutur. Sanayi kesimi ise daha ok tarmsal rnleri ileyen, teknolojik gelikinlik asndan son derece zayf durumda bulunmaktadr. Sanayi sektrnn bu zayf yaps niceliksel olarak ii kesiminin de zayf olmas anlamna geliyordu. i kesiminin nitelii ise ada anlamda cretli emek kategorisinden farkl, sanayi iisi olmaktan ok ii-kyl terimiyle nitelenebilecek bir dzeyde idi. Osmanl mparatorluunda ii kesiminin niceliksel ve niteliksel adan geri konumu alma ilikileri alanna ynelik yasal dzenlemelerin de yetersiz oluunu beraberinde getirmitir. 1860 tarihli bir Medeni Kanun olma zelliini tayan Mecelle, 1926 ylnda Medeni Kanun ve Borlar Kanunu yrrle girene kadar Cumhuriyet Trkiyesinde de bireysel alma ilikilerinin dzenleyicisi olmutur. Osmanl mparatorluu dneminde denmemi ii alacaklarndan kaynakl eitli grevler gereklemitir. Daha kapsaml ii hareketleri 1908 ylnda ilan edilen kinci Merutiyet ile birlikte gelien grece zgrlk ortam ierisinde yaanm ve buna ynelik olarak 1909 ylnda Tatil-i Egal Kanunu karlmtr. kinci Merutiyetin ilanndan sonra, dernek kurma hakk tannm, yabanc sermayenin hakim konumda bulunduu ikollarnda balayan grevler stanbuldan sonra zmir ve Aydn gibi dier Anadolu ehirlerine yaylarak genel grev nitelii kazanmtr. Sonuta karlan Tatil-i Egal Kanunu ile kamu hizmetlerinde grevler ve sendikaclk yasaklanm, genellikle kapitlasyonlara tabi ikollarnda (demiryollar, tramvay, vs.) kurulu bulunan sendikalar kapatlmtr. Bu yasann sadece kamu hizmetlerinde grev yapmay ve sendikalamay yasaklam olmasna ramen, bu sektrler dnda o gn iin nemli miktarda igc istihdam sz konusu olmadndan, sendikaclk geni lde zayflamtr. Bununla beraber, bu kanun ksmi bir kanun olduundan sendikacl ve grevleri

836

btn ikollarnda ve iyerlerinde nleyememitir. eitli yerlerde grevler ve sendikalama hareketleri, snrl apta da olsa, devam etmitir. Yine 1909da karlan Cemiyetler Kanunu, Osmanl mparatorluunda Tatil-i Egal Kanunu kapsam dnda kalan baml alanlarn rgtlenmesine ilikin dzenlemeler iermitir. Derneklerin kurulu ve faaliyetlerine ilikin nemli snrlamalar getiren bu kanun 1938 ylna kadar yrrlkte kalmtr. Trkiye alma ilikileri tarihinde toplu i ilikilerini dzenleyen ilk yasa olma niteliini tayan Tatil-i Egal Kanunu Cumhuriyet dneminde de varln srdrmtr. Bu tarihi izleyen srete, ounluu sosyalist ve sol eilimli olan baz siyasi partilerin kurulduunu gryoruz. Bu siyasi rgtlenme 1919da balayan Bamszlk Sava srasnda da devam etmitir. Hatta ii dernekleri ad altnda baz mesleki kurulular (sendikalar) da ayn dnemde yeniden faaliyete balam, Anadoluda balayan stiklal Mcadelesinde Trk sendikalar mevcut i ve d basklara ramen Vatann kurtuluu iin almlardr. Ancak bu srete iilerin dzenli bir rgtlenmesi sz konusu olmam, eitli ii dernekleri (amele cemiyetleri) grev ve bask hareketlerinde bulunmulardr. Daha sonra Atatrkn nderliinde 1923de zmirde toplanan ktisat Kongresine iiler ii grubu olarak davet edilmiler ve kendilerini ilgilendiren eitli konularda grlerini bildirmilerdir. zmir ktisat Kongresi sonras yurt apnda eitli blgelerdeki iileri temsilen delegeler bir araya gelmek ve bir g meydana getirmek kararna vardlarsa da, eitli nedenlerden dolay bu gerekleememitir. 1923 yl ierisinde stanbul, zmir ve Aydn bata olmak zere lkenin eitli blgelerinde grevler ve grev giriimleri olmutur. Bu dnemden 1936 tarihli Kanunun kabulne kadar ki srece zetle bakacak olursak; Cumhuriyetin ilann takip eden dnemde, 1924 Anayasas toplanma ve dernek kurma hakkn getirmi, ayn yl Hafta Tatili Kanunu kabul edilmitir. 1924 tarihli ve 491 sayl Tekilat- Esasiye Kanunu, Trkiyenin ilk sistemli Anayasas olma zelliini tayor. 1924 Anayasas klasik bireysel hak ve zgrlklerin hemen hemen tamamna yer vermesine karn ekonomik ve sosyal haklar net bir biimde ierdiini sylemek zordur. lkede reformlarn yaplabilmesi iin gerekli sosyal dzeni salamak amacyla 1925te karlan Takrir-i Skun Kanunu ile sendika ve dernek kurmak g, hatta hemen hemen imkansz bir hale gelmitir. Takrir-i Skun Kanunu dorudan alma ilikileri alanna ynelik dzenlemeler yapan bir kanun olmamasna karn, yasayla hkmetlere tannan yetkiler ii hareketi zerinde kullanlmtr. Bunu izleyen yllarda ii ve esnaf rgtlemeye ynelik baz giriimler olsa da, bunlar ii hareketinin btn ierisinde nemsiz bir nitelik tamtr. Bunda sonra, sendikalar bir daha 1947de kuruluna kadar ii kurulular birtakm sosyal yardm teebbsleri ve yardm sandklar olmaktan teye gidememitir.

837

1926 ylnda karlan Medeni Kanun alma yaamn dernekler konusunda getirdii yenilik balamnda ilgilendirmektedir. Medeni Kanun dernekler konusunda serbest kurulu ilkesini getirmitir. Yine ayn tarihli Borlar Kanunu bireysel hizmet akitlerine ilikin ayrntl dzenlemeler getirmekle birlikte bu konuda btnsel bir hukuksal ereveye ulat sylenemez. Bu yllarda sanayileme yeterli dzeylerde gerekleemedii iin toplu alma ilikilerini dzenlemek ihtiyac da yakcln pek fazla hissettirmemi ve sendika-grev yasaklar eitli yasalar ierisinde varln korumutur. 1930lu yllara gelindiinde ise devletilik ilkesi ile uyumlu bir alma dzeni grmekteyiz. Devletilik anlay, devleti sadece kamu mdahalesinin bir arac deil, ayn zamanda en byk iverenlerden biri haline getirmitir. Devletin alma yaamnda etkin bir rol stlenmeye balamasyla birlikte alma yaam iin genel kurallarn konulmas, alma yaamnn kurumsallamas zorunluluu da beraberinde aa kmtr. 1936 senesinde geni lde Fransz Hukuk siteminden uyarlanan Kanununu kabul edilmitir. Bu yllarda hakim olan devlet mdahalesi anlay ve alma koullarnn her eyden nce toplum yararna uygun dzenlenmesi yasann zelliklerini belirlemitir. Bu yasa sanayide i uyumazlklarnn zm ile ilgili birtakm prosedrler getirmesine ramen, yaps itibariyle dzenleyici olmaktan ok koruyucu niteliktedir. Bu kanun 1934te balayan ilk be yllk plan dnemine denk gelmekte, ayn zamanda Trkiyenin Uluslararas alma rgtne ye oluunu da takip etmektedir. Kanunun kabulnde gnn koullarnn etkisi bu balamda eitli i ve d faktrlerin rol oynadn sylemek mmkndr. Beden ve fikir iisi ayrmnn yaplmad yasada uygulama alan en az 10 ii altran iletmeler ve ayrca beden iileriyle snrlanmtr. Sendika ve toplu pazarlk hakkna yer ermeyen bu yasa, alma yaamnn bireysel dzeyde kimi koruyucu hkmlerle ii yararna dzenlenmesini temel alrken, milli karlar nedeniyle sendika, grev ve lokavt haklarnda otoriter yaklam korunmutur. te yandan henz nemli bir nicelikte ii snf ve buna bal olarak ii-iveren atmas mevcut deilken byle bir yasann karlm olmas da nem tamaktadr. 3008 sayl yasann alma ilikilerini btnsel olarak dzenleme amacndaki ilk giriim olmas, bireysel alma ilikilerine ynelik dzenlemelerin yan sra toplu i ilikilerine ynelik hkmler, uygulamaya dnk nlem ve yaptrmlar da ieriyor olmas yasay nemli klan birka temel zelliktir. 1936 tarihli Kanunu, 1967 ylnda 931 sayl Kanunu karlana dein yrrlkte kalmtr. Yasa koyucu 1938 tarihinde kinci Cemiyetler Kanununu kabul etmitir. Bu yasa ile derneklerin kuruluu izin sistemine balanm, faaliyetleri byk lde idari makamlarn denetimine tabi klnm ve en nemlisi sosyal snf esasna gre cemiyet kurulamayaca aka hkme balanmtr. Bu durumda ii ve iverenlerin sendika kurmas kesinlikle olanaksz hale getirilmitir. Dier yandan, Ceza kanunda 1933te yaplan bir deiiklik grev ve lokavt yasaklarn cezai yaptrmlarla pekitirmitir. kinci Dnya Savann bitiinden itibaren Trkiye, hem siyasi yap hem iktisadi almlar hem de alma

838

ilikileri asndan yepyeni bir devreye adm atmtr. ok partili rejime geildii bu dnemde ekonomik ve siyasi ynelimler ile endstri ilikileri sistemi arasnda bir uyumdan sz edilebilir. 1960l yllara kadar uzanan bu dnemde zellikle devletilik ilkesinden hzla uzaklald bilinmektedir. Bu dnemde liberal iktisat politikalar dnda gze arpan bir dier ynelim de yabanc sermayenin tevik edilmesidir. Sava yllarnn rn olan Milli Koruma Kanunu (1940) ile i yasasnn iiyi korumaya dnk hkmleri etkisizlemitir. Kukusuz yeni koullar yeni nlemleri de berberinde getirecektir. Bu dnemde Trkiye Cumhuriyetinde ilk defa alma yaamna ilikin sorunlar bir bakanlk dzeyde ele alnmaya balanarak, 1946 senesinde alma Bakanl yaplandrlmtr. Yine ayn yllarda i Sigortalar Kurumu (1946), ve ii Bulma Kurumu (1946) ile Mahkemeleri (1951) kurulmutur. te yandan toplumsal gvenlik salamaya ynelik Kazalar-Meslek HastalklarAnalk-htiyarlk-Hastalk sigortalar ile ilgili yasalar karlm, Basn ve Deniz Yasalar ile Kanunu kapsam dnda kalanlarn alma koullar dzenlenmitir. 1952 tarihli Basn Kanunu, 1954 tarihli Deniz Kanunu ile basn mensuplarna ve deniz adamlarna sendika kurma hakk tannmtr. Dikkate deer bu gelimeler ierisinde en nemli yasalardan biri de kukusuz 20 ubat 1947de yrrle giren 5018 sayl i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakknda Kanundur. Bu kanun alanlarn bizzat kendi rgtlerini kurmaya ynelik faaliyetlerde bulunabilmelerinin ilk yasal balangcdr. Totaliter karakterli 1938 Cemiyetler Kanununun tadil edilmesi ve dernek kurma zgrlnn tannmas sonucunda Trk sendikacl iin de yeni bir devir almtr. 1946da eitli isim ve ekiller altnda ii birlikleri kurulmutur. Dnemin CHP iktidar bu birliklerin birka ay ierisinde kurulup geliigzel kurulmas karsnda, sendikalarn ayr nitelikte bir tzel kiilie sahip bulunduklarn ileri srerek 1947 tarihli Sendikalar Kanununu Meclisten geirmitir. Bu kanunda sendika zgrlnn eitli unsurlarna yer verilmekle beraber (rekabet dayal sendikaclk prensibi, sendikalara girme ve kmann serbest oluu, vb.) yasa koyucunun birok hkm bakmndan da bir hayli ihtiyatl davrand dikkati ekmektedir. Trk sendikalarnn milli kurulular olduklar zellikle belirtilmi, sendikalarn uluslararas sendikal rgtlere katlmalar Bakanlar Kurulunun iznine balanm, her eit siyasal faaliyet sendikalara yasak edilmitir. Kanun, 1936 tarihli i kanunu gibi, sadece beden (kol) iilerini kapsam, fikir (kafa) iilerini sendika kurma hakkndan mahrum brakmtr. En nemli snrlamalardan biri olarak da bu kanun grev ve lokavt yasaklarn devam ettirmitir. Toplu szleme yapma hakk yasaklanmad ve hatta 1926 tarihli Borlar Kanunu iilere iveren ile umumi mukavele yapma hakkn tand halde, grev hakknn mevcut olmay nedeniyle, toplu pazarlk ve szleme mekanizmalarn bu yasaya ramen iletmek mmkn olmamtr. Sendikalar Kanununun Mecliste tartlmas srecinde, hkmette hakim olan yaklamn, sendikalar bir sosyal kontrol organ olarak kullanma olduu dikkat ekicidir. Klasik Bat demokrasilerini benimsemenin bir gerei olarak sendikaclk kabul edilmi, ancak sendikalarn siyasi

839

faaliyetleri nlenerek ve daha nemlisi grev yasaklar devam ettirilerek bu kurulularn ii snfnn kontroln kolaylatran bir ara olmalar salanmak istenmitir. 1963e kadar ki dnemi i uyumazlklarnn zmlenmesi bakmndan karakterize eden temel zellik, grev hakknn yasaklanmas ve dolaysiyle onun bir alternatifi olarak kurulmu bulunan zorunlu hakem sistemidir. Yasa grev ve lokavt konusunda getirdii yasaklar, i uyumazlklarnn zorunlu hakem yoluyla zmne ilikin dzenlemeleriyle tamamlam olmaktadr. Taraflar arasnda zlmesi gereken, gerektiinde grev ve lokavt gibi aralarn kullanmn da ieren, uyumazlklar devletin hakim ve belirleyici olduu otoriter nitelikli bir mekanizma ile zlmeye allmaktadr. 1947-1963 yllar aras bu dnemi ise ksaca yle zetleyebiliriz: Bu dnemde Trk sendikacl ve endstriyel ilikiler sistemi esas itibariyle otoriter sistemlerin zelliklerini tamtr. 1946 ylnda ok partili rejime geilmesi ve eklen dernek ve sendika kurma zgrlnn tannmasna, Sosyal Sigortalar Kurumu ve alma Bakanl gibi modern kurumlarn kurulmu olmasna ramen, DP temsil ettii dnya grnn uzants olarak grev ve toplu pazarlk hakkn tanmamakta srar etmitir. Bu durum karsnda, eklen kurulmu bulunan sendikalar varlklarn devam ettirebilmek ve yelerinin karlarn koruyabilmek iin kanundaki yasaklara ramen siyasi manevra faaliyetlerine girimilerdir. Bu dnemde Trkiyede ii sendikalar ilk kez bir st rgtlenmeye giderek, hak ve karlarn korumak ve siyasi iktidar zerinde bask grubu olma fonksiyonunu kullanmak zere birleerek 1952 senesinde TRK- konfederasyonunu kurdular. 1960 sonrasna dek iileri Trkiye apnda temsil eden tek konfederasyon olan TRK- ekonomik mcadele alkl bir strateji izlemitir. 1960 sonras dnem Trkiyede alma ilikilerinin kurumsallamas alannda nemli admlarn atld yllar olmutur. Elbette bir nceki dnemin birikimleri de bu dnemin koullarn hazrlamas nedeniyle nem tamaktadr. Bat devletlerinde 2. Dnya Sava sonras yllardan 1960larn sonlarna kadar hakim olan sosyal devlet anlay ile birlikte Fordist sistem egemen retim sistemi olabilme koullarna tam olarak kavumutur. Bu dnemlerde iilerin sendikalardaki rgtll olduka bymtr. Ktlesel retim ve tketim dengesini salayan faktrlerden birisi de sendikalar olmutur. Bu dnemde cretler ve sendikalama yasal kurallarla dzenlenmi, kurumsallam sendikal mcadele bir toplu pazarlk biimini almtr. Devletler tarafndan salanan eitli sosyal gvencelerle, toplumdaki isiz, hasta, sakat ve emekli olanlarn bile tketim faaliyetlerini gerekletirmesi salanmtr. Trkiyede de 27 Mays 1960 ihtilalini izleyen 1961 Anayasas ile yeni bir siyasal dnem almtr. 1961 Anayasas her alanda daha geni hak ve zgrlklerle oulcu bir demokratik yapy ngrm ve ilk kez sosyal devlet anlayn getirmitir. Sosyal haklarla ilgili kurallara en geni yer veren anayasa olmutur 1961 Anayasas. 1960l yllar ie dnk sanayileme diye de adlandrlan ithal ikameci sanayileme modeli erevesinde ie dnk retim hacminin artt (ve buna bal olarak da yurt ii tketim hacminin artt), toplumsal refahn ykseldii yllar olmutur.

840

1961 Anayasasnda grev ve sendika zgrl gibi Batl anlamda hr, demokratik bask messeselerinin kurulmasnn ngrlmesi, Trk sendikacl iin yeni imkanlarn douuna yol amtr. Anayasann 47. Maddesi iler iverenlerle olan mnasebetlerinde, iktisadi ve sosyal durumlarn korumak veya dzeltmek amac ile toplu szleme ve grev haklarna sahiptirler hkmn koymutur. Aradan iki yl getikten sonra Anayasadaki hkmlere uyan kanun koyucu 24 Temmuz 1963 tarihli 274 sayl Sendikalar Kanununu karm ve ayn tarih 275 sayl yasa ile de sendikalarn toplu pazarlk ve grev-lokavt haklar dzenlenmitir. Sendikalar kanunun ilgi eken ynleri ise yle sralanabilir; sendika yelii eski sendika kanununda olduu gibi sadece beden iilerine ynelik olmayp, fikir iileri de dahil cret karl alan herkese sendikalama hakk tannmtr. yerlerinde sendika temsilciliklerinin kurulmas, eskiden sendika yesi olma zorunluluu bulunmayan ii temsilcilerinin sendikal olma zorunluluunun getirilmesi, uluslararas sendikal rgtlere sendikalarn nceden izin almakszn katlabilmeleri ve sendika zgrlnn uluslararas normlara uygun olarak dzenlenmesi bu yasann getirdii yenilikler arasnda saylabilir. Dier yandan 275 nolu Toplu Szleme, Grev ve Lokavt Kanunu, sendikalara her eyden nce grev hakk ile desteklenen toplu pazarlk ve szleme yapma hakkn tanmtr. Rekabet esasna dayal sendikaclk ilkesinin doal sonucu olarak, bir iyerindeki iilerin ounluunu temsil eden sendikann iyeri dzeyinde, bir ikolundaki iilerin ounluunu temsil eden ulusal sendikann veya federasyonun da ikolu dzeyinde toplu szleme yapabilmesi ilkesi kabul edilmitir. Bir sendikann pazarlk yetkisine sahip oluunun nemli sonularndan biri otomatik check-off imkanna kavumas olmaktadr; ki bu ekilde yetkili sendika geni mali kaynaklar sahip olabilmektedir. 274 nolu yasann iveren vekili kavramn dar tutmas sonucu iilerin stnde yer alan bir ok ynetim kademesi ii saylm ve sendika yesi olabilmitir. Sendika yesi olamayanlarn yaplan toplu szlemeden faydalanmas yelik aidatnn 2/3ne tekabl eden ve dayanma aidat olarak adlandrlan aidatn denmesi ve sendikann yazl onayyla mmkn olabilmitir. Grev hakk zerine belirli snrlamalar konmusa da, grev hakk esas itibariyle Anayasann 47. Maddesi ile gvence altna alnm ve yukarda da ifade edildii gibi sonrasnda 275 nolu yasayla olduka geni bir biimde dzenlenmitir. lgi ekici temel noktalara bakacak olursak: 275 nolu kanunun 27. Maddesi gereince, iverenler bir grev srasnda hizmet akdinden doan hak ve borlar askda kalm iilerin yerine, hibir ekilde srekli veya geici olarak baka ii alamaz veya bakalarn altramaz denilerek grev krcl aka yasaklanmtr. Yine ayn yasann 19. Maddesine gre, iiye veya ii kuruluuna mevzuat veya toplu i szlemesi ile salanm olan haklar, toplu i szlemesi ile bal iveren veya iveren kuruluu tarafndan veya onun tevik ve tahriki ile bozulursa, toplu i szlemesi ile bal ii kuruluu o iverene ait iyerlerinde veya o iveren kuruluunun yesi olan iverenlere ait iyerlerinde greve karar verme yetkisi vardr. Grld gibi kanun hak uyumazlklarnn zm iin, direkt ekonomik bask arac olarak greve izin vermitir. Toplu szlemenin veya mevzuatn ii kuruluu tarafndan ihlali halinde, iverene de ayn ekilde lokavt hakk tannmtr.

841

Dier yandan 274 nolu yasann aka sendikalarn siyasi faaliyetlerini snrlandran maddeleri dikkati ekmektedir. Birinci nokta, Bakanlar Kurulunun izni olmadan Trk sendikalarnn Trk devlet organlar da dahil, d kaynaklardan mali yardm alamayacaklarn emretmektedir. Benzer ekilde, sendikalar siyasi partilerden veya onlarn bal kurulularndan herhangi bir suretle maddi yardm kabul edemez ve onlara maddi yardmda bulunamaz ve onlarn tekilat iinde yer alamazlar; bir siyasi partinin ad altnda mesleki rgt kurulamaz. Bylece kanun sendikalarla siyasi partiler arasnda her ne ekilde olursa olsun organik balar kurulmasn yasaklamakta, sendikalarn ekonomik mcadele rgtleri olma zelliini ne karmaktadr. 1963 sonras dnemde ii kesimini ilgilendiren baka kanunlar da karlmtr. Bunlardan biri 12 Austos 1967 tarihli ve 931 nolu yeni Kanunudur. Bu kanunla 1936 tarihli Kanununun sadece birka maddesi deitirilmitir. Dier yandan, Anayasa Mahkemesinin 931 sayl Kanununu iptal etmesi zerine 25 Austos 1971 tarihinde 1475 sayl Kanunu karlmtr. Bir dier nemli mevzuat, 1965 tarihli Sosyal Sigortalar Kanunu, 440 sayl ktisadi Devlet Teekklleri ve tirakleri Hakknda Kanundur. Bu kanunla beraber snrl lde de olsa iilerin ynetime katlmas ile ilgili uygulama Trkiyede de balam olmaktadr. 1965 tarihli ve 624 sayl Devlet Personeli Sendikalar Kanunu ile ii nitelii tamayan kamu hizmeti grevlilerine (memurlar) sendikalama hakk tannm ve bu kanuna dayanlarak bir ok memur sendikas kurulmutur. 12 Mart 1970 muhtras ile ortaya kan siyasi gelimeler sonucu Anayasada yaplan bir deiiklikle kanun koyucu, grev ve toplu pazarlk hakkn istedikleri bir dnemde devlet memurlarnn sendikalama hakkn ortadan kaldrm, memurlara sadece dernek kurma hakkn tanmtr. 60lardaki toplumsal hareketlenmenin bir yansmas olarak deerlendirilebilecek bir gelime de 13 ubat 1967de T. Maden-, Karadeniz Maden ileri Sendikas, Gda-, Lastik- ve Basn- sendikalarnn Trk-den ayrlarak DSKi kurmalardr. DSK sendikaclk hareketini bir snf hareketi olarak grm, ii snfnn lke ynetimine arlk koymas ve siyasette etkin olmalar gerektiini savunmutur. 1970 ylnda kurulan ve milliyeti bir dnya grn benimseyen MSKin yan sra bu dnemde daha baka konfederasyonlarn da kurulduu grlmtr. veren kesiminde de rgtlenmenin yaygnlamas 60l yllarda olmu ve 1962 ylnda Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) kurulmutur. Trk endstriyel ilikiler sitemi ve sendikacl bakmndan bir dier nemli gelime de 1970te ortaya km ve sendika zgrl ve demokrasi asndan nemli sonular olabilecei endiesiyle bata aydnlarn olmak zere eitli sendikalarn ve evrelerin ilgisini ekmitir. Bu kesitte hkmetin, sendikalar yasasnda DSKin yetkisinin dmesine yol aacak bir takm deiiklikleri gndemine almas zerine, tarihe 15-16 Haziran eylemleri olarak geen ve iki gnlk genel grev yaanmtr. kolu ve lke dzeyinde 1/3lk barajlar ngren yasa tasarlarna kar DSK ksa srede yelerini

842

harekete geirdi ve tarihe 15-16 Haziran eylemleri olarak geen iki gnlk genel grev yaand ve bu eylemlere sadece DSK yeleri deil, sendikal-sendikasz geni bir ii kitlesi katld. 1970li yllarda tm dnyay etkileyen krizin yansmalar 80li yllarla birlikte kendini tm dnyada hissettirmeye balam ve bata sosyal devlet anlaynn geriye ekilmesi ile neo-liberal ekonomi politikalarnn gndeme gelmesine yol aan bir dizi gelimeye neden olmutur. Bu gelimelere paralel olarak Trkiyede de 1980e gelindiinde ekonomi politikalarnda kkl dnmler yaanmtr. 24 Ocak kararlar da ak byme diye de adlandrlan liberal ekonomi politikalarn berberinde getirmitir. 12 Eyll darbesi sonrasnda sendikal faaliyetlerin askya alndn ve DSKin kapatldn gryoruz. 1982 Anayasas ve Anayasaya bal olarak hazrlanan 2821 sayl Sendikalar Yasas ile 2822 sayl Toplu Szleme Grev ve Lokavt yasasndan sonra, 1983 ylnda sendikal faaliyetler yeniden serbest braklmtr. 1982 Anayasas, sendikal alanda olduu gibi, toplu pazarlk ve grev haklarn da yeniden dzenlerken, yasada yer almamas gereken dzenlemelere yer vermi, grev hakkn kstlam, Yksek Hakem Kurulunun yetkilerini geniletmitir. 1980 sonrasnn en geni apl ii protestosu tarihe Bahar Eylemleri olarak geti. TRK-e bal 26 sendikann Koordinasyon Kurulu ile 3 kamu iveren sendikas ararsnda srdrlen topluszleme grmelerinde ilerleme salanamamas zerine 600.000 kamu iisi boyunca eitli eylemler yapt. i eylemleri, askeri ynetim dneminde karlan yasalarla hak ve zgrlklerin kstlanmasn ve toplumsal gelir dalmnda iiler aleyhine yaratlan gerilemeyi protesto etmek amacn da tayordu. Bu nedenle eylemler salt ekonomik ereveyle snrl kalmayp politik talepler de iermitir. 90l yllarn ilk yars kamu alanlarnn sendikalama balnda mcadeleci bir yaklam sergilemelerine tank olmutur. 1990 ylndan sonra kamu iyerlerinde rgtlenen 28 sendika tarafndan kurulan konfederasyonun kurulu almalar 1994 ylnda balad. nce bir platform halinde bir araya gelen sendikalar 8 Aralk 1995te Kamu alanlar Sendikalar Konfederasyonu (KESK)i kurdu. alma yaamnda ve hayatn tm alanlarnda yelerinin ve tm alanlarn ekonomik, demokratik, sosyal, siyasal, kltrel, mesleki, hukuksal, zlk haklarn ve karlarn korumak ve gelitirmek gibi bir ama ile yola kan KESK, grevli-toplu szlemeli sendika istemi ile kararl bir mcadele yrtmtr. Buna karn 2001 tarihinde Meclisten geen kamu alanlarnn sendikalamas ilgili yasa grevsiz-toplu szlemesiz sendikay iermektedir. Tablo 1 ve 2, 1960l yllardan 1995lere kadar reel cretler, enflasyon oranlar, grev saylar, grevde geen ign saylar, greve katlan ii says gibi nemli verileri bir arada derlemesi nedeni ile bu uzun dnemin endstri ilikileri tablosunu olduka iyi zetlemektedir. 1990l yllar boyunca endstri ilikilerinde ana tema toplumsal uzlama ad altnda formle edilebilir. Gerek iveren evreleri ve hkmetler gerek akademik evreler toplumsal uzlamadan sz etmi ve buna ynelik bir ara olarak da Ekonomik Sosyal Konsey (ESK) dillendirilmitir. 17 Mart 1995te Babakanlk genelgesiyle kurulan ESKnin amac, ekonominin istikrar ve gelimesini teminen

843

bu olgunun temel unsurlarn tekil eden toplumun eitli kesimlerinin, gerek lke ekonomisi, gerek milletleraras platformda dengeli ve etkin politikalar ile ynlendirilebilmesini, gelimesini salamak ve devlet, ii, iveren ilikilerinde dzenli ve kalc bar ve milli uzlama ortamnn salanmasn aratrmak, verimlilik, istihdam, isizlik ve gelirler gibi konularda hkmete istiari nitelikte gr vermek, konuyla ilgili mevzuat hazrlamak, bu konuda Avrupa birlii ile entegrasyonu ve almalar ynnde zel kurum ve kurulular ile gerekli koordinasyonu, ihtiya halinde bakanlarn ve uzmanlk gerektiren konularda meslek kurulular ile kamu kurum ve kurulularnn desteini salamak zere; Uluslararas alma Normlarnn Uygulanmasnn Gelitirilmesi in l Danmalar Hakknda ILOnun 144 sayl szlemesinin de bir gereidir. Yeni genelgelerle bileimi daha da geniletilen ESK, daha btncl bir yapya kavuabildii takdirde, ekonominin daha etkin biimde ynetilebilmesi ve sosyal hayatn temsilcilerinin bir araya gelerek diyalog ortam ierisinde karlkl hak ve karlarn belirlenmesi noktasnda nmzdeki dnemde endstri ilikileri alannda en nemli aralardan biri olacak gibi grnmektedir.

etik, M., Akkaya, Y., Trkiyede Endstri likileri, stanbul, 1999; Dereli, T., Aydnlar, Sendika Hareketi ve Endstriyel likiler Sistemi (Genel Olarak ve Trkiyede), stanbul, 1975; Ekin, N., Endstri likileri, stanbul, 1994; Koray, M., Endstri likileri, stanbul, 1992; Makal, A., Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, Ankara, 1999; Talas, C., Toplumsal Ekonomi (alma Ekonomisi), Ankara, 1997; Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, stanbul, 1996.

844

Trkiye'de 1920-1963 Dneminde Sosyal Gvenlik Alanndaki Gelimeler / Do. Dr. Ahmet Makal [s.483-493]
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi / Trkiye I. Trkiyede Sosyal Gvenlik Hizmetlerinin Geliimi zerinde Etkili Olan ktisadi, Sosyal ve Siyasal Faktrler rkiyede sosyal gvenlik uygulamalar, her lkede olduu gibi, tedrici bir gelime gstermitir. Bu tedrici gelime, Osmanl mparatorluu dneminden balayarak, hem kapsanan toplum kesimleri ve kiiler hem de salanan hizmetler itibaryla olmutur. Her lkede olduu gibi Trkiyede de bu sre zerinde etkili olan ok sayda iktisadi, sosyal ve siyasi faktr bulunmaktadr. Kukusuz sosyal gvenlik hizmetlerinin gelimesinde nihai belirleyici, lkenin iktisadi olanaklarnn artmasdr. GSMHdeki artlar, potansiyel olarak sosyal gvenlie ayrlabilecek fonlarn da fazlalamas anlamna gelmektedir. Trkiyede sosyal gvenlik uygulamalarnn, ulusal gelirde srekli artlarn saland 1945 sonras dnemde gelime olana bulmas, bu erevede deerlendirilmelidir. Kukusuz sorun bir ynyle de kamu kesiminin kullanlabilir fonlaryla ilgilidir. Sosyal gvenlik kurumlarnn oluturulmas ve ynetiminin byk lde bir kamu hizmeti olarak yerine getirildii gz nne alnrsa, bu fonlarn oluumu ile srekliliinin salanmas nemli bir gerekirlik olarak ortaya kmaktadr. Sorun talep cephesinden deerlendirildiinde ise gelir artyla birlikte farkl mal ve hizmetlere olan talebin deiik llerde etkilendii, bir baka deyile talebin gelir esnekliinin farkllat grlmektedir. Bu balamda sosyal gvenlik, talebin gelir esnekliinin byk olduu bir hizmet olmakta, gelime srecinde sosyal gvenlik hizmetlerine olan talep art gstermektedir. 1 Gene her lkede olduu gibi, Trkiyenin toplumsal yapsnda meydana gelen nemli dnmler de sosyal gvenlik hizmetleri zerinde etkin olmaktadr. Krdan kente g, aile yapsnda meydana gelen deimeler; krsal kesime ve geni aile tipine bamll azaltarak sosyal gvenlie duyulan gereksinimi artrmtr. Bu gelime zerinde, i gcnn stat dalmnda ortaya kan deimeler de etkin olmutur. Trkiyenin sanayileme sreci, gerek kamu kesiminde gerekse zel kesimde cretli olarak alanlarn saysn artrm; cretlilerin i gc ierisindeki paynn ykselmesi, dier gelimeler yannda, geleneksel sosyal gvenlik uygulamalarnn yetersiz kalmas sonucunu dourmutur. Bunun sonucu, tedrici bir biimde cretlilere ynelik sosyal gvenlik hizmetlerinin ve bu hizmetleri yerine getirecek kurumlarn gelitirilmesi olmutur.

845

Trkiyede sosyal gvenlik hizmetlerinin geliim sreci zerinde rol oynayan faktrlerden biri de toplam istihdam ierisinde kamu kesiminin arl olmutur. yle ki, 1950li ve 1960l yllarda yaklak her cretliden biri devlet tarafndan istihdam edilmekteydi.2 Bu durum, sosyal gvenlik uygulamalarnn gelimesi zerinde hzlandrc bir etki yapmtr. Bunun nedeni, zellikle geliimin balang aamalarnda, kamu kesimi alanlarnn daha srekli ve yksek bir gelire sahip olmalar, bunun da sosyal gvenlik hizmetlerini kolaylatrmasdr. Trkiyede brokrasinin toplumsal adan gl konumu da uygulamann bu kesimden balamas zerinde etkili olmutur. Gene ayn nedenlerle kamu personelinin kendi iinde asker-sivil memurlar ncelii almlardr. Nihayet lkedeki siyasal rejimin nitelii de sosyal gvenlik uygulamalar zerinde etkili olmaktadr. Trkiyede sosyal gvenlik alannda salanan gelimeler zerinde, ok partili hayata gei ile kitlelerin iktisadi ve sosyal koullarna olan duyarlln artmas da etkide bulunmutur. Bu duyarlla, siyasal rejimdeki deiime kout olarak farkl toplum kesimlerinin rgtlenme hakkn kazanmalar ve rgtleri araclyla da toplumsal taleplerini ifade etmeleri katkda bulunmaktadr. Bu isel faktrlerin yan sra, dsal faktrler de Trkiyede sosyal gvenlik hizmetlerinin gelimesi zerinde etkili olmutur. Trkiyenin zaman ierisinde d dnyaya almas; bu dnyann genel alma normlar yannda, sosyal gvenlik standartlarna yaklamay da zorunlu klmtr. Bu adan bakldnda zellikle Bat Avrupada kinci Dnya Sava sonras yaygnlaan sosyal gvenlik uygulamalar ile Uluslararas alma rgtnn Trkiyedeki geliim zerinde etkili olduu belirtilmelidir. II. Cumhuriyet ncesi Dnemde Sosyal Gvenlik Cumhuriyet Trkiyesi ile Osmanl mparatorluu arasnda hemen her alanda olduu gibi sosyal gvenlik alannda da sreklilikler, geililikler mevcuttur. Bu nedenle mparatorluktaki uygulamalarn ksaca deerlendirilmesi zorunludur. Tarma ve kk reticilie dayal retim yapsnn egemen olduu, sanayi ve hizmetler kesiminin gelimedii, cretlilik dzeninin yaygnlamam olduu mparatorlukta, sosyal gvenlik hizmetlerinin gelimesi iin uygun koullar bulunmuyordu.3 Var olan snrl uygulamalar da arlkl olarak aile ii yardmlamalar, dinsel yardmlar, baz vakf ve kurulularn yaptklar sosyal yardmlar ile loncalar ierisindeki meslek yardmlamalardan ibaretti.4 Bunlarn dnda mevzuatla madencilik kesiminde snrl koruyucu nlemler getirilmiti.5 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren rastlanan daha modern sosyal gvenlik uygulamalar ise ksaca yle deerlendirilebilir: i. Bu uygulamalar, cretlilerin tmne deil, sadece kk bir blmne yneliktir ve yararlananlarn neredeyse tmnn kamu grevlileri olduu grlmektedir. Bu kamu grevlileri arasnda ise askeri ve mlki personel ncelik ve arlk tamaktadr. Bu balamda, ilk olarak 1866 ylnda bir Askeri Tekat Sand kurulmutur. Adndan da anlald gibi, bu sandk, tm sosyal

846

gvenlik hizmetlerini vermekten ok, yelerinin emeklilik durumlarn dzenlemeye ynelikti. 1881de ise askerler dndaki devlet memurlar iin bir tekat sand kurulmutu.6 lkede, modern ve organize sosyal gvenlik uygulamalarnn, zellikle askeri personel ile dier devlet memurlarndan balamas artc deildir. Her eyden nce, bu kesimin alma yaamnn dier cretli kesimlerde olmayan bir sreklilie sahip olmas, modern sosyal gvenlik uygulamalarn olanakl klmaktadr. kinci faktr ise cret dzeyinin greli yksekliidir. nc olarak, asker-sivil brokrasinin toplumsal yap ierisindeki gl ve neredeyse tm dier toplumsal tabakalarn zerindeki konumu da ncelik kazanmalarnda rol oynamtr.7 zellikle Tanzimatla balayan Batllama ve modernleme abalar da, Batda gelimekte olan sosyal gvenlik uygulamalarnn, snrl bir biimde de olsa, ncelikle bu kesimlerden balamasn kolaylatrmtr. Daha sonra, Cumhuriyet Trkiyesinde de, kurumsallam sosyal gvenlik uygulamalarnn, benzeri bir sra takip etmesinde, kukusuz ayn gerekelerin pay vardr.8 Ancak, ilk yaplan sosyal gvenlik dzenlemeleri arasnda, snrl olsa da, iilerle ilgili olanlar bulunmaktadr. 8 Nisan 1875 tarihli bir dzenleme, Tersane-i Amirede mstahdem amele-i daimenin mtekaidini ile bunlarn eytam ve eramiline tahsis olunacak maaat hakknda nizamname baln tamaktayd ve Tersane-i Amire ile tara tersanelerinde ve donanmayla ilgili dier yerlerde alan iileri kapsamaktayd.9 4 blm ierisinde 30 maddeden oluan ynetmelik, ii ve emekli cretlerinden %2 orannda yaplacak kesintilerin Amele sandknda toplanaca hkmn getirmekte ve bu sandktan iilere emeklilik ve maluliyet durumunda yaplacak demelerle dul ve yetimlerine maa balanmas hususlarnda dzenlenmeler yapmaktayd.10 ii. Osmanl mparatorluundaki modern sosyal gvenlik uygulamalar, her trl riski kapsamamaktadr. Uygulamalarn, daha ok yallk ve bunu takiben lm ve kaza riskleri zerinde younlat grlmektedir. Bu erevede, daha ok alanlarn emeklilikleriyle ilgili dzenlemeler arlk kazanmaktadr. iii. Zaman ierisinde sk sk yaplan dzenlemelerle, kapsam; yararlanan hizmet kategorileri ve salanan olanaklar itibaryla geniletilmi, aksaklklar da giderilmeye allmtr.11 Son olarak, Osmanl mparatorluundaki sosyal gvenlik uygulamalarn, dnemin Avrupa lkeleriyle de karlatrmak yararl olacaktr. Sosyal gvenliin modern arac olarak nitelendirilen sosyal sigortalar, dier lkelerde de ok eski bir gemie sahip deildir. Gnmz anlamnda zorunlu sosyal sigortalar, ilk kez ancak 1880lerde Almanyada kurulabilmitir. Almanyada ilk olarak 1884te hastalk sigortas kurulmutur. Bunu 1885te i kazalar, 1891de malllk ve yallk sigortalar izlemitir.12 Almanyay takiben, dier Avrupa lkelerinde de, 19. yzyl sonlar ile, 20. yzyl balarnda, sosyal sigortalarla ilgili ilk yasalatrmalar yaplm ve gelimeler daha sonra da devam etmitir. Bu adan bakldnda, Osmanl mparatorluunun, sosyal gvenlik uygulamalar alannda, Avrupa lkelerinden daha geride olduu, ama arada ok byk bir uurumun olmad sylenebilir.

847

III. Cumhuriyet Dneminde Sosyal Gvenlik Cumhuriyet dneminde sosyal gvenlik uygulamalar tedrici bir gelime ve yldan yla farkllklar gstermektedir. Bu uygulamalar kendi iinde benzer zellikler tayan iki alt dnem ierisinde incelemek uygun olacaktr. 1920-1945 dnemindeki snrl uygulamalar, daha sonraki dnemde yerini sosyal gvenlik hizmetlerinin yaygnlaarak kurumsallamasna brakacaktr. A. 1920-1945 Dneminde Sosyal Gvenlik 1. Giri Trkiyede 1920-1945 dnemi sosyal gvenlik kurum ve uygulamalarnn gelimesi iin elverili bir dnem deildir. Trk toplumunun geleneksel yaps devam etmekte; krsal kesimin byk arl, kentleme olgusunun zayfl, krsal kesimle balarn koparm srekli ve geni bir cretliler kitlesinin olumamas sosyal gvenlik ihtiyacnn etkin bir biimde ortaya kmasn geciktirmektedir. Nitekim, bu koullarda sosyal gvenlik uygulamalar da daha youn bir iilemenin yaand kamu kesiminden balamtr. Soruna GSMHdeki gelimeler asndan bakacak olursak, bu dnemin kendi iinde farkl zellikler gsteren iki ayr alt dneme ayrlabilecei grlmektedir. 1923-1937 yllar arasnda GSMHdeki art sabit fiyatlarla %161,20yi bulmaktadr. Gene sabit fiyatlarla 1927de kii bana GSMH 286.42 TL. iken, 1937de 466.26 TL.ye ykselmektedir.13 Art oran ise %62,79dur. Ancak, bu artlara karn; yeni kurulan Cumhuriyetin varlk kazanma ve sanayileme abalar, 1929 byk bunalmnn etkileri; sosyal gvenlik uygulamalarna gerekli arln verilmesini engellemitir. Bundan sonraki sava yllar ise her adan olduu gibi, sosyal gvenlik asndan da tmyle elverisiz bir dnem oluturur. 1938-1945 yllar arasnda GSMHde %27lik bir gerileme yaanmtr. 1948 yl sabit fiyatlaryla birey bana GSMH ise 1945te, 1938 ylndaki dzeyinin %59una dmtr.14 Bununla birlikte, dnem ierisinde gerekletirilen snrl sosyal gvenlik uygulamalar da bulunmaktadr. Sosyal gvenlik konusu deiik tarihlerde karlan yasalarda ksm dzenlemelere konu edilmi, kamu grevlileri asndan da dzenlemeler yaplmtr. Aada bu dzenlemeler genel izgileriyle ele alnmaktadr. 2. Madencilik Alanna Ynelik Dzenlemeler: 1921 Tarihli ve 151 Sayl Ereli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin

848

Hukukuna Mteallik Kanun ve 1923 Tarihli ve 2608 Sayl Amele Birlii ve htiyat ve Teavn Sandklar Talimatnamesi Trkiyede sosyal gvenlik nlemleri, snrl da olsa, daha Cumhuriyet ilan edilmeden alnmaya balanmt. Bu dzenlemelerin madencilik kesiminden balamas ise artc olmamaldr. Tarihsel olarak, dnyann birok lkesinde sosyal politika nlemlerinin ilk gerekletirildii faaliyet alanlar ierisinde madencilik de bulunmaktayd. Bu kesimdeki alma koullarnn, iin niteliinden dolay dier kesimlerden daha g olmas ve emek arznn her zaman yeterli dzeye ulaamamas, bunun en nemli nedenlerindendir. Emek talebini ksmak ve retimi azaltmak bir alternatif gibi dnlebilirse de, gemi dnemlerde ve yz ylmz balarnda, zellikle de sava koullarnda maden retiminin tad stratejik nem bunu her zaman olanakl klmamaktadr. Bu koullarda sorunun zm yollarndan biri ve tarihsel olarak daha eski olan, madenlerde ihtiya duyulan i gcnn deiik zorunlu altrma yntemleriyle salanmasdr. Tarihsel olarak daha yeni olan dier yol ise sosyal politika yntemleriyle madenlerde istihdam edilenlerin alma koullarnn dzeltilmesi; bu yolla, retimin artrlarak dzenli hale getirilmesidir.15 Bireysel i ilikileri alannda geni koruyucu nlemler getiren 151 sayl yasa, sosyal gvenlie ilikin dzenlemeler de yapm ve Ereli blgesindeki maden iileri iin ihtiyat ve teavn sandklar kurulmasn zorunlu tutmutu. Bu erevede, sosyal sigortalarn iki temel ilkesi de ortaya konmutu: Fonlarn, ii ve iverenlerden alnan aidatlarla oluturulmas ve blgedeki tm iilerin zorunlu olarak sigortal saylmas.16 151 sayl kanunun 4. maddesiyle, ameleler tarafndan ihtiyat ve teavn sandklar oluturulmas ve bu sandklara iverenlerin, cretlerin %1inden daha az olmamak kaydyla para yardmnda bulunmalar hkme balanmt. 6. maddeyle, madenciler; hastalanan ve kazaya urayan iileri parasz tedavi ettirmeye ve i sahas yannda hastane, doktor ve eczane bulundurmaya mecbur tutulmulardr. 7. maddeyle ise i esnasnda kazaya urayanlarla vefat edenlerin varisleri veya amele mfettilii veyahut ktisat Vekleti taraflarndan dava ikamesi hakk tannm ve kaza vukuu amil veya mltezimlerin fena idaresinden veya fennen ifas lazm gelen hususatn yerine getirilmemesinden domu ise tazminattan mada amil ve mltezimlerin para cezalarna arptrlmalar kabul olunmutur. Daha sonra karlan 22 Temmuz 1923 tarihli ve 2608 sayl Amele Birlii ve htiyat ve Teavn Sandklar Talimatnamesi ile Amele Birlii adnda bir kurulu oluturuldu.17 Talimatnamede, her madende bir ihtiyat ve teavn sand kurulaca ve bunlarn tmnn Amele Birlii adn alaca belirtilmitir. Bu sandklar, madenlerde amele ve mstahdem arasndan yaralananlara, hastalara, bunlar aileleri ile muhta ailelere yardm ediyordu. Zorunluluk ilkesine dayanmas; salanan menfaatlerin, byk blmyle, iiler asndan hak niteliini tamas ve finansmann ii ve

849

iverenlerden alnan primlerle salanmas alarndan, Amele Birlii uygulamasyla sosyal sigortalar arasnda yakn bir benzerlik bulunmaktayd.18 1932de yaplan deiiklikle, amele ve mstahdeme bor verme suretiyle de yardmlarda bulunulmas kabul edildi. 1946 ylndan sonra sosyal sigortalarn gelimesiyle sandn yardmlarnn nitelii de bu yeni oluuma kout olarak yeniden belirlendi ve Birliin karlad risklerin kapsam daraltld.19 151 sayl yasa ile yaplan dzenlemeler, zellikle yasann karld dnemin koullarnda nemlidir. Bylece 151 sayl yasa ve ona ilikin ynetmeliin, Trkiyede kk kapsaml ilk sosyal sigortalar kurduu sylenebilir.20 Ancak, bu uygulamann nemli snrllklar da bulunmaktayd. Bir defa, yasa snrl bir corafi blgede, sadece Ereli blgesinde yaayan maden iileri iin geerliydi. Ayrca, tm risklere kar bir korunma salanmamt ve Amele Birlii iilerle ailelerine sadece hastalk riski asndan bir garanti salyordu.21 3. 1926 Borlar Kanunu 1926 tarihli Borlar Kanunu, sosyal gvenlik alannda snrl dzenlemeler yapmtr. Bunlar, sosyal gvenliin temel ilkelerinden biri olan zorunluluka dayal dzenlemeler olmamakla birlikte, iiler yararna baz koruyucu hkmler iermektedir. Deiik maddelerde yaplan dzenlemelerle, iinin yarg yoluyla hak arayabilmesine ve tazminat alabilmesine ilikin hkmler getirilmitir. rnein, 55, 58, 100, 327 ve 337. maddeler bunlar arasndadr. Ancak, Borlar Kanununun sosyal gvenlie ilikin en nemli hkmleri, 332 ve 112. maddelerde yaplmtr. Yasann, iverenin i kazalarna kar gerekli koruyucu nlemleri almasna ilikin 332. maddesi yledir: sahibi, akdin hususi halleri ve iin mahiyeti noktasndan hakkaniyet dairesinde kendisinden istenebilecei derecede almak dolaysyla maruz kald tehlikelere kar icap eden tedbirleri ittihaza ve mnasip ve shhi alma mahalleri ile ii birlikte ikamet etmekte ise shhi yatacak bir yer tedarikine mecburdur. Bylece, iveren i kazalarna kar gerekli nlemleri almaya yneltilmektedir. veren bu nlemleri almad takdirde, kazadan kaynaklanan zararlar tazmin etmekle ykml tutulmutur. veren gerekli nlemleri almsa, tazmin zorunluluu altnda deildir. Ancak, bu soyut hkmlerle iinin kaza ve hastalklara kar gerek bir ekilde korunmu olacan sylemek mmkn deildir. Kald ki iverenler zorlayc sebepler karsnda bu sorumluluktan kurtulabilecekler ve hatta, (madde 99 uyarnca) hafif kusurlarndan tr sorumlu olmayacaklarn nceden art koabileceklerdir.22 Borlar Kanununda yaplan bir baka dzenleme ise iverenin altrd iiyi

sigortalatmasna ilikindir. Yasann Sigorta ile temin edilmi hukuki mesuliyetlere ilikin 112. maddesi yledir:

850

Bakasn istihdam eden bir kimsenin altrd ameleye kar hukuki mesuliyetlerini temin iin sigorta yapp da, amele sigorta cretinin en aa yarsn tediyeye itirak etmi ise; sigortadan mtevellit haklar mnhasran ameleye ait olur. Ancak, bu madde ile hem iveren hem de ii asndan sigortalama mecburi olmayp, gnlllk esasna baldr. Oysa, sosyal sigortalarn en nemli zelliklerinden biri, zorunlu olmasdr. Ayrca, garanti sadece iverenin hukuken sorumlu olduu hususlar iin sz konusu olup, i kazalar ile meslek hastalklar dndaki durumlar iin geerli deildir. Dnemin koullar itibaryla dnlecek olursa, dk cretlerle alan iilerin sigorta primi demeleri de olanakl grnmemektedir.23 Zaten, yasann sigortalara ilikin bu hkmleri, uygulamada hi ilememitir.24 Tm bu deerlendirmelerimiz nda, Borlar Kanunu ile iiye sosyal sigortalar sahasnda zerinde uzun uzadya durulacak bir avantaj salanmam bulun duu sylenebilir.25 4. 1930 Umumi Hfzshha Kanunu 1930 tarihli Umumi Hfzshha Kanununun sosyal gvenlik asndan nemi, belirli sayda ii altran iverenlere; hastalk, kaza ve analk hallerinde iilere salk yardmlar yaplmas konusunda ykmllkler getirmi olmasyd. Yasann ilgili 180. maddesi yledir: Devaml olarak en az elli ii altran btn i sahipleri, iilerinin shhi ahvaline bakmak zere, bir veya mteaddit tabibin shhi murakebesini temine ve hastalarn tedaviye mecburdur. Byk messesatta veya kaza ihtimali ok olan ilerde tabip daimi olarak i mahallerinde yahut civarnda bulunur. Hastanesi olmayan mahallerde veya ehirler ve kasabalar haricinde bulunan yerlerdeki i messeseleri bir hasta odas ve ilk yardm vastalarn ihzar ederler. Yzden be yze kadar daimi amelesi olan messeseler bir revir mahalli ve be yzden yukar amelesi olanlar yz kiiye bir yatak hesabiyle hastane amaa mecburdurlar. Ancak, iilerin urayacaklar i gremezlik durumlarnda, gelir kaybna kar iverenlerce herhangi bir denek verilmesi sz konusu olmamaktadr. Bu dzenlemeleriyle yasa sosyal gvenlik sistemlerinin yalnz sosyal yardmlara taalluk eden baz prensiplerini koymakta ve sosyal sigortalarla ilgili cepheyi derpi eylememi bulunmaktadr.26 Ayrca, yasann bu dzenlemelerinin, sadece belirli bir bykln zerindeki iyerleri asndan sz konusu olmas, uygulama asndan ciddi snrllklar getirmektedir. nk, yasann yrrle girdii yllar itibaryla Trk sanayii kk lekli ve az sayda ii altran kurululardan olumaktayd. rnein, 1927 Sanayi Saym sonularna gre kurulu bana den ortalama ii says sadece 3,93t. Dnemin en byk sanayi kurulularn kapsayan Tevik-i Sanayi Kanunu uygulamasna giren iyerlerinde bile kurulu bana den ortalama ii says 1932 yl itibaryla 35ti.27 5. 1936 Kanunu

851

Daha sonraki dnemde, iilerin sosyal gvenliklerine ilikin en nemli hukuki dzenleme, 1936 tarihli ve 3008 sayl Kanunudur. alma yaamn bireysel ve toplu ynleriyle dzenleyen yasa, sosyal gvenlik alannda ok snrl baz nlemler getiriyordu. Kadn iilere doumdan nce ve sonra belirli srelerle izin verilmesi, bunlardan i yerinde belirli sre fiilen alm olanlarn yar cretlerinin salanmas, iten kaynaklanan hastalk durumlarnda iilerin tedavi ettirilmesi ve bu nedenle alamadklar gnler iin yar cretlerinin denmesi; Kanununun sosyal gvenlik alanndaki snrl dzenlemeleridir. Ancak, gerekli tzk kartlmad iin, bu haklar gerekte yalnz kat zerinde kalmtr.28 Kanununun sosyal gvenlik asndan asl nemi ise sosyal sigorta kollarnn kademeli olarak gerekletirilmesine ilikin ilkesidir. Ancak 1945 sonras dnemde yaama geirilebilen bu ilke, az aada deerlendirilecektir. 6. Kamu Kesiminde alanlara Ynelik Sosyal Gvenlik Uygulamalar Bu dnemde kamu kesiminde ii ve memur statsnde alanlarn saysnn srekli artt ve sosyal gvenlik uygulamalarnn da byk lde bu kesime ynelik olarak gerekletirildii grlmektedir. Ancak, bunlar arasnda, salanan sosyal gvenlik olanaklar asndan farkllklar bulunmaktadr ve memur ve mstahdem statsnde alanlarn durumlar ii statsnde alanlara gre daha iyidir. Sosyal gvenlik alannda memurlarn lehine ortaya kan farkllklar ise Osmanl mparatorluundaki gibi gelirin ykseklii, sreklilii, toplumsal stat gibi nedenlerle aklanabilir ve bu nedenler Cumhuriyet dnemi iin de 1950li yllara kadar geerlidir.29 mparatorlukta askeri ve mlki kamu grevlileri iin deiik tarihlerde kurulan tekat sandklar; 3 Haziran 1930 tarihinde karlan 1683 sayl Askeri ve Mlki Tekat Kanunu ile btncl ve tek bir kanunda topland ve prim sistemi yerine asker ve sivil devlet memurlar ve dul ve yetimleri iin bir sandk oluturularak, gelirinin devlet btesinden salanmas yoluna gidildi.30 Bu olanaktan yararlananlarn saysn bulmak iin, dnem ierisinde kamu kesimi istihdamnda meydana gelen gelimeleri belirlemek gerekir. Memur statistikleri sonularna gre Genel Bte, Katma Bte, zel dareler, Belediyeler ve ktisadi Devlet Teekkllerinde memur statsnde alanlarn says 1931 ylnda 103. 415 iken, 1938de 127.448e, 1946da ise 222.166ya ykselmiti.31 Tablo Ide ise 19351945 dneminde, bu yasa uygulamasna gre askeri ve mlki emekli ve yetimlerin saysndaki gelimeler verilmektedir. Dnem ierisinde, farkl tarihlerde karlan yasalar ve nizamnamelerle, salanan sosyal gvenlik olanaklarnn gelitirilmesi yoluna gidilmitir. Ayrca devlet btesi dnda kalan belediye, zel idareler ve ortaklklarnda alanlar iin de benzeri uygulamalar yaplmtr. Bu dzenlemeler arlkl olarak memur ve mstahdem iin yaplm olmakla birlikte, iiler ya da kamu kesiminde istihdam edilmeyen baz meslek gruplar iin de snrl dzenlemeler yaplm olduu grlmektedir.32

852

Dnem ierisinde kamu alanlarna ynelik sosyal gvenlik nlemlerinin giderek geniletildii ve ihtiyarlk, kaza, hastalk hallerinde yardmlar saland grlmektedir. Daha sonra bu alanda, 8 Haziran 1949 tarihinde kabul edilen ve 1 Ocak 1950 tarihinde yrrle giren 5434 sayl yasa ile kurulan T.C. Emekli Sand ile byk bir adm atld. 7. ktisadi Devlet Teekkllerinde alanlar ve Sosyal Gvenlik Kamu alanlar arasnda ktisadi Devlet Teekkllerinde alanlarn sosyal gvenliklerini ayrca incelemek yararl olacaktr. Bu Teekkllerdeki sosyal gvenlik olanaklar, dnem ortalamalarnn zerindeydi ve erken bir tarihte ilerlie kavumutu. Aada inceleyeceimiz hukuksal dzenlemelerden nce de, devlete ait kurulularda sosyal sigorta mahiyetinde zel birlikler kurulmutu. rnein Smerbankta, ana birlik olan Smerbank Yardm Birlii dnda, iletmelerde de tali ama nemli ihtiyalar karlayan 18 birlik bulunmaktayd.33 17 Haziran 1938 tarihli ve 3460 sayl kanun, ktisadi Devlet Teekkllerinde memur statsnde alanlarn emekliliklerine ilikin dzenlemeler getirmiti. Kanun, muvakkat maddesinin E fkrasnda, bu alana ilikin nemli bir dzenleme yaparak Bu kanun hkmlerine tbi teekkllerden, kendi kanunlar mucibince tekat sand tesis edilmi olanlarda mezkr kanun hkmlerinin tatbikatna devam olunur. Dier teekkllerle kuracaklar messeselerin daimi ve mseccel memur ve mstahdemleri iin dahi hkmi ahsiyeti haiz olmak zere, her bir teekkl tarafndan bir tekat sand kurulur. hkmn getirmekte ve sandklarn gelir kaynaklarn saptamaktayd. Bu hkm uyarnca 1 Temmuz 1938 tarihinden itibaren geerli olmak zere, Kamu ktisadi Teebbslerinde emekli sandklar kurulmu ve barem ii maal memurlardan her ay %5 orannda aidat kesilmeye balanmt.34 3.7.1939 tarihli ve 3659 sayl Bankalar ve Devlet Messeseleri Memurlar Aylklarnn Tevhit ve Teadl Hakknda Kanunun 14. madde, 1. fkras ile tekatlk ve maluliyet tazminat konusu dzenleniyordu. 20 Mays 1942 tarihli ve 4222 sayl ktisadi Devlet Teekklleri Memurlar Tekat Sand Hakknda Kanun,35 bu alana ilikin dzenlemeleri gelitirerek btnletirdi. Bu erevede, 1 Haziran 1942 tarihinden nce geen hizmetler iin de hizmet borlanmasna gidildi.36 4222 sayl kanun uyarnca karlan 5 Temmuz 1944 tarihli ve 3/1149 sayl ktisadi Devlet Teekklleri Memurlar Tekat Sand Nizamnamesinin37 48 ila 51. maddelerinde ise maluliyet tazminat konusunda dzenlemeler yaplyordu.38 iler asndan ise, 9 Temmuz 1945 gn kabul edilen ve 1 Ocak 1946 tarihinde yrrle giren 4792 sayl kanunla kurulan i Sigortalar Kurumundan nceki dnemde de, birok Kamu ktisadi Teekklnde sosyal gvenlik uygulamalar mevcuttu. rnein Smerbankn daha kuruluu srasnda iki nemli ynetmelii vard. Bunlar, Kaza ve Maluliyet Yardm Ynetmelii ile Hastalk ve

853

Vefat Yardm Ynetmelii idi.39 Bu ynetmeliklerde zaman ierisinde uygun grlen deiiklikler yaplmaktayd.40 B. 1945-1960 Dneminde Sosyal Gvenlik 1. Dnem erisinde Sosyal Gvenlik Uygulamalar zerinde Etkili Olan ktisadi, Sosyal ve Siyasal Faktrler 1936 tarihli ve 3008 sayl Kanunu deiik alanlarda alma yaamnn geleceine ynelik ilkeler koyarken, sosyal gvenlik konusuna da deinmiti. Yasa, sosyal sigortalar konusunda hkmler getirmi ve deiik sosyal sigorta kollarnn kademeli olarak kurulmas ilkesini getirmiti. Yasann, 100. maddesi sosyal yardmlarn Devlet tarafndan tanzim ve idare edilmesi iin bir ii sigorta idaresinin bir yl sonra kurulmas; 107. madde de kurulacak idarenin 6 ay iinde ilk sigorta kanunlarn karmasn ngryordu. Bu mmkn olmadndan, 28 Haziran 1938 tarih ve 3516 sayl kanunla,41 sigorta idaresinin kurulmas iin gerekli sre bir yldan iki yla; ilk sigorta kanunlarnn karlmas iin gerekli sre de 6 aydan 3 yla uzatld. (Madde 1/f) Bu sreler de yeterli olmad iin sreler 3612 sayl kanunla da, 30 Mays 1939 tarihinden itibaren iki yl daha uzatld.42 lk sigorta kolunun gerekletirilmesi ise ancak 1945 ylnda salanabildi. Kukusuz bu gelime zerinde devletin mali fonlarnn snrll yannda, hizmetlerin yrtlebilmesi iin gerekli rgt ve insangc ihtiyac asndan duyulan eksiklikler rol oynamtr. kinci Dnya Savann kendine zg koullarnn ise bu eksiklikleri ve gecikmeyi pekitirdii sylenebilir. 1940l yllarn ortalarnda ise sosyal gvenlik alanndaki oluumlarn hzland grlmektedir. Aslnda bu oluumlar daha byk bir btnn ierisinde dnlmelidir. kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyede siyasi ve iktisadi deiimler yannda, alma yaamna ilikin deimeler de yaanmaktadr. 1946 ylnda snf esasna veya adna dayal cemiyet kurmay yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanununda yaplan deiiklikten sonra sendikalarn kurulmas mmkn hale gelmekte ve 1947 ylnda karlan 5018 sayl i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakknda Kanunla da kurulu ve faaliyetleri dzenlenmektedir. 1945 ylnda alma Bakanlnn kurulmas ile devlet de alma yaamna ilikin kurumsallamasnda nemli bir aama kaydetmektedir. 1946 ylnda ok partili siyasal hayata gei alma ilikileri alanndaki dier oluumlar kadar, koruyucu sosyal politika, bu arada sosyal gvenlik nlemleri alnmasn olumlu ynde etkilemitir. Sosyal gvenlik hizmetlerinin gelitirilmesine ilikin ilkeler hem Demokrat Partinin hem Cumhuriyet Halk Partisinin programlarnda yer almt. Demokrat Partinin 1946 tarihli programnda almak isteyen her isiz yurttaa i bulunmas, ihtiyarlk, hastalk ve sakatlk gibi hallerde yurttalarn yardm grmeleri ilkesi yer almaktayd.43 Programa daha sonraki yllarda eklenen 88. maddede de itimai sigortalar ve iinin

854

ve ailesinin madd ve mnev refahn temin edecek btn iktisad ve teknik tedbirlerin alnmasna taraftarz. denmektedir. Cumhuriyet Halk Partisinin 1947 tarihli programnda da alan yurttalarn, kaza, hastalk, meslek hastal, malullk, ihtiyarlk, doum, analk ve lm gibi hallere kar korunmak hakkn tanyan Partimiz bu maksatla sosyal sigortalar gelitirmei vazife sayar. denmekteydi.44 Sosyal gvenlik alannda salanan gelimeler zerinde, ok partili yaama geile birlikte partileraras rekabet ve kitlelerin iktisadi ve sosyal koullarna olan duyarlln artmas etkide bulunmutur. Trkiyede 1945 sonras dnemde yaanan iktisadi gelimeler de, sosyal gvenliin gelimesi iin gerekli koullar yaratmtr. Bunlarn banda, ulusal gelirde salanan artlar gelmektedir. GSMHdeki gelimeleri bu adan deerlendirirsek, 1945 sonras dnemin bir ncekinden farkl olduu grlr. 1947-1960 dnemi, ekonominin canllk gsterdii, GSMHnin artt yllar kapsar. Sabit fiyatlarla GSMH 1948-1960 dneminde %91,20 orannda art gstermitir. Kii bana GSMH ise 1.848 TL.den 2.553 TL.ye ykselirken, art oran %38,15i bulmutur.45 Bu koullar, daha nceki dnemden farkldr ve sosyal gvenlik hizmetlerinin gelitirilmesi iin uygun bir ortam hazrlamaktadr. Savan, byk ktlelerin hayat seviyelerinde yaratt gerilemeler de bir sosyal gvenlik sistemine olan ihtiyac artrmtr.46 Kukusuz, savan devlet btesi zerindeki yknn ortadan kalkmas da, devletin sosyal gvenlik alannda yapaca yatrmlar olanakl hale getirmitir. Dnem ierisinde Trkiyenin toplumsal yapsnda meydana gelen nemli dnmler de sosyal gvenlik ihtiyacn artrmtr. Krdan kente g, aile yapsnda meydana gelen deimeler; krsal kesime ve geni aile tipine bamll azaltarak sosyal gvenlie duyulan gereksinimi artrmtr. Sosyal gvenliin bizatihi kendisi de, belirli bir gelime dzeyine ulatktan sonra, bu toplumsal dnm sreci zerinde hzlandrc bir etki yapmtr. Sosyal gvenlik hizmetleri, kentsel kesimde yaama olanaklarnn bir paras olarak, kentler ile sanayi ve hizmetler kesiminin ekiciliini artrm, i gler zerinde etkili olmutur.47 Bu sre zerinde, i gcnn stat dalmnda ortaya kan deimeler de etkili olmutur. Trkiyenin sanayileme sreci, gerek kamu kesiminde gerekse zel kesimde cretli olarak alanlarn saysn artrmtr. Kanununa tbi ii says 1937 ylnda 265.341 iken, 1943te 275.083e, 1950de 373.961e, 1955te 583.134e ve 1963te 857.402ye ykselmitir.48 Kamu kesiminde memur statsnde alanlarn says da srekli bir art gstermi; 1931 ylnda 103.415, 1938de 127.448, 1946da 222.166 olan say; 1955de 308.355e ve 1963te 481.144e ykselmitir.49 Bu gelimelere bal olarak igc ierisinde cretlilerin pay da srekli artarak, 1955 ylnda %13,31e, 1960ta %18,76ya, 1965te %22,41e ykselecekti.50 cretli kesimin i gc ierisindeki paynn ykselmesi, dier gelimeler yannda, geleneksel sosyal gvenlik uygulamalarnn yetersiz kalmas sonucunu dourmaktayd. Bunun sonucu, tedrici bir biimde cretlilere ynelik sosyal gvenlik hizmetlerinin ve bu hizmetleri yerine getirecek kurumlarn gelitirilmesi olmutur.

855

Bu oluumlar, dsal faktrler tarafndan da beslenmitir. kinci Dnya Sava sonras, zellikle ngilterede balayan ve kta Avrupasna da yaylan sosyal gvenlik akm, Trkiyeye de sirayet etmitir.51 2. ilerin Sosyal Gvenliine likin Gelimeler: i Sigortalar Kurumunun ve Deiik Sigorta Kollarnn Kuruluu Kanunu uyarnca deiik riskleri kapsayan sigorta kollarnn kurulmasna, 27.6.1945 tarihinde kabul edilen 4772 sayl Kazalar ile, Meslek Hastalklar ve Analk Sigortalar Hakknda Kanun ile baland.52 Bu sigorta kolunun, 12 yl sonra yrrle konacak olan maluliyet, ihtiyarlk ve lm sigortalarna gre ncelik tamas, maddi adan gerekletirilmesinin daha az yk getirecei dncesine balanabilir. Bu yasann kabuln izleyen gnlerde ise 9.7.1945 gn kabul edilen ve 1.1.1946 tarihinde yrrle giren 4792 sayl kanunla i Sigortalar Kurumu kuruldu.53 Bunu izleyen yllarda deiik riskleri kapsayan sigorta kollarnn kurulmas, eitli tarihlerde yrrle giren yasalarla tedrici bir biimde gerekleti. Kukusuz, tm sigorta kollarnn bir anda gerekletirilmemesi, zamana yaylarak, olanaklar lsnde salanmas makl karlanmaldr. 5417 sayl htiyarlk Sigortas Kanunu 2.6.1949 tarihinde kabul edildi.54 5502 sayl Hastalk ve Analk Sigortas Kanunu 4.1.1950 tarihinde kabul edildi.55 6900 sayl Maluliyet, htiyarlk ve lm Sigortalar Kanunu ise 4.2.1957 tarihinde kabul edildi.56 Zaman ierisinde bu kanunlarda gerekli deiiklikler yaplarak, salanan hizmetlerin gelitirilmesi yoluna gidildi.57 Yasalarn gerekli kld ayrntl dzenlemeler ise deiik tarihlerde karlan tzk ve ynetmeliklerle gerekletirilmeye alld. Bu uygulamalarla, kamu ve zel kesimde ii statsnde alanlarn sosyal gvenlikleri, bir kurum erevesinde dzenlenmi oldu. i Sigortalar Kurumunun yerini alacak Sosyal Sigortalar Kurumunu kuran 1964 tarihli 506 Sosyal Sigortalar Kanunu ncesinde karlan btn bu yasalar, sigorta kapsamn 1936 tarihli ve 3008 sayl Kanunu ile snrlandrmt. Kanunu ise faaliyet alanlar itibaryla snrlamalar getirmekte, bata tarm kesimi olmak zere birok faaaliyet alann kapsam dnda brakmaktayd. nemli bir snrlama da altrlan ii saysna ilikindi ve sadece 10 ve daha fazla ii altrmay icap ettiren i yerlerini kapsama alnmt. Bu snrlamalar, i Sigortalar Kurumuna tbi ii saylarn da olumsuz ynde etkiledi. Ancak, 1950li yllarda Kanununun kapsamn geniletmek zere yaplan yasal ve idari dzenlemeler, bu kanunla birlikte i Sigortalar Kurumuna tbi olmas gereken iiler asndan da bir genileme yaratt.58 1952 ylnda karlan 5953 sayl Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndaki Mnasebetlerin Tanzimi Hakknda Kanun (Basn Kanunu)59 ve 1954 ylnda karlan 6379 sayl Deniz Kanunu60 ile bu kesimlerde alanlar sigorta kapsamna alnd.

856

 Kanununun, dolaysyla i Sigortalar Kurumunun kapsamna giren ii says, iki nedenle daha art gsterdi. lk olarak, kanunun kapsamna ilikin hibir hukuki deiiklik yaplmamas durumunda dahi, sanayileme ve buna bal olarak cretliler kitlesinin gelimesi, Kanununun kapsamna giren ii saysnda bir arta yol amalyd. Buna ilave olarak, sanayileme sreci ierisinde iletme leklerinde ortaya kan gelime de, Kanunu kapsamna giren kurulularn ve burada alan iilerin saysn artrm olmaldr. Btn bu gelimelere ve Kanunu kapsamndaki genilemelere bal olarak, 1950li yllarda i Sigortalar Kurumuna tbi olarak sosyal gvenlik emsiyesi altna alnan iilerin says ciddi bir art gsterdi. 1950den 1960 yl sonuna kadar, sigortallarn saysnda %112 orannda bir art oldu. Ancak, sigorta kapsamna girenlerin saysyla Kanunu kapsamna girenlerin saysnn karlatrlmas, ikisi arasnda gene de bir aklk olduunu ortaya koymaktadr. Tablo IIde, 19501960 dneminde i Sigortalar Kurumuna tbi ii saysndaki gelimelerle Kanunu kapsamna giren iilere oran grlmektedir. Bu indeks rakamlar, gelimenin nicel boyutunu gstermekle birlikte, sigorta kapsamna giren ii saysnn, toplam cretli saysyla ve toplam faal nfusla balantlandrlmas, gelimenin makro boyutlar hakknda daha salkl deerlendirmeler yaplmasn salayacaktr. Tablo IIIte Genel Nfus Saym sonularna gre byle bir karlatrma yaplmaktadr. 1950 Nfus Saym, cretlilerin saysna ilikin olarak salkl bilgiler vermedii iin tabloya alnmamtr. Toplam sigortal saysnn dnem ierisinde mutlak rakamlarla artt, faal nfus ierisindeki orannn da kk artlar gsterdii grlmektedir. Ancak, sigortallarn toplam cretlilere oran azalma gstermektedir. Bu durum, dnem ierisinde toplam cretli saysnn, sigortal ii saysndan daha byk bir hzla artmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nicel faktrlerin yan sra, sosyal gvenlik alannda nitel gelimeler de olmu; tedrici biimde temel sigorta kollar kapsanm, salanan hizmetler artm, ktisadi Devlet Teekkllerinde alanlar dnda daha nce sosyal gvenlik hizmetlerinden byk lde yararlanamayan bir nfus kesimi sosyal gvenlik emsiyesi altna alnmtr. 3. Memurlarn Sosyal Gvenliine likin Gelimeler: Emekli Sand Osmanl mparatorluundan balayarak kamu kesiminde memur statsnde alanlarn sosyal gvenliine ilikin olarak tedrici biimde yaplan dzenlemeler, Emekli Sand ile nemli bir aamaya ulat ve btncl bir nitelik kazand. 8 Haziran 1949 tarihinde kabul edilen ve 1 Ocak 1950 tarihinde yrrle giren 5434 sayl yasa ile T.C. Emekli Sandnn kurulmas ile daha nceki dnemlerde memurlarn sosyal gvenliklerini salamak zere karlm olan yasalar, zellikle de 3 Haziran 1930 gn ve 1683 sayl Askeri ve Mlki Tekat Kanunu ile eitli zel emeklilik sandklar yasalar yrrlkten kaldrld.61

857

Emekli Sandnn ilerlie kavumasndan sonra, 1950-1960 dneminde Kuruma tbi olarak alan aktif sigortallarn says %80 orannda artt. Aylk alanlar ve bamllar da hesaba katldnda, Emekli Sand araclyla sosyal gvenlik emsiyesi altnda yer alanlarn saysndaki art ise %95e ulat. Tablo IVte 1950-1960 dnemine ilikin veriler grlmektedir. Tablo IV: 1950-1960 Dneminde Emekli Sand Kapsamna Giren Sigortallar (Bin Kii)

1950 1960 Emekli Sand toplam823 1 599 Aktif sigortal Aylk alanlar 199 359 9 62

Bamllar 614 1 178 Aktif/Pasif oran 22.1 5.8 Baml oran Kaynak: 3 3

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, 1998, s.251deki tablodan dzenlenmitir.

Dnem ierisinde sosyal gvenlik uygulamalarnda gzlenen gelimeler her iki kurum asndan deerlendirildiinde, aktif sigortallarn orannn %100 dolaylarnda artt gzlenmektedir. Bu nicel art yannda, dnem ierisinde sigortallara salanan hizmetlerin niteliinde de gelimeler salanmtr. Sonu Uygulama alan, kapsam ve salanan hizmetler asndan nemli eksiklikler tamakla birlikte, 1960 ncesi dnemde sosyal ve iktisadi gelimeye kout olarak sosyal gvenlik alannda nemli ilerlemeler salanmtr. 1960 sonras dnem ise sosyal gvenlik anlaynda daha ileri bir aamaya tekabl etmektedir. 1961 Anayasasnn 48. maddesinde sosyal ve iktisadi haklar ve devler arasnda yer alan Herkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Bu hakkn salamak iin sosyal sigortalar ve sosyal yardm tekilat kurmak ve kurdurmak Devletin devlerindendir. ifadesi, sosyal gvenlik anlayndaki genilemeyi aklkla ortaya koymaktadr. 1964 ylnda karlan 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ise ok geni kapsaml olmamakla birlikte, olumlu dzenlemeler yapmaktadr ve bu ynyle ksmi bir reform niteliindedir. Bu yasa ile daha nceki dank dzenlemeler bir btnle kavuturulmakta, uygulama alan itibaryla sosyal sigortalar Kanununa bal olmaktan kurtarlmaktadr. Sigortann salad haklar geniletilmekte, yararlanma koullar ise hafifletilmektedir. Bu gelimelere karn; bata tarm kesimi olmak zere baz faaliyetlerin uygulama alan dnda tutulmas nemli bir eksiklik olarak kalmaya devam etmektedir. Bu tarihler itiba-

858

ryla Trk sosyal gvenlik sisteminin en nemli eksikliklerinden biri de Trk toplumunda nicelik ve nitelik olarak nemli bir yer igal eden kendi hesabna alanlarn ierilmemesidir. Bu kesimin sosyal gvenlik emsiyesi altna alnmas iin ise 2.9.1971 tarihinde kabul edilen Esnaf ve Sanatkrlar ve Dier Bamsz alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Ba-Kur) Kanununu beklemek gerekecektir.

Aksoy, Sadri; Trkiyede Sosyal Gvenlik, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yayn, Ankara, 1960. Akin, Sina; Osmanl Trk Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme, Toplum ve Bilim, Yaz 1977, ss. 31-46. Aytimur, Nuri; Smerbank Topluluunda Uygulanan Emeklilik lemleri, Smerbank Genel Mdrl, Memur Mevzuat ve Tatbikat, kinci Personel leri Semineri, Seminer Notlar, 4. 10. 19659. 11. 1965, Cilt: 2, Ankara, 1965. Babakanlk statistik Genel Mdrl, statistikleri, Ankara, 1945. Babakanlk statistik Genel Mdrl, statistik Yll, Cilt: 16, stanbul, 1948 (a). Babakanlk statistik Genel Mdrl, Memurlar statistii, 31 Ocak 1946, stanbul, 1948 (b). Babakanlk statistik Genel Mdrl, 1955 Genel Nfus Saym Sonular, stanbul, 1961. Babakanlk statistik Umum Mdrl, statistik Yll, Cilt: 15, stanbul, 19421945. Baveklet statistik Umum Mdrl, 1931 Memurlar statistii, stanbul, 1932. Baveklet statistik Umum Mdrl, 1938 Memurlar statistii, Ankara, 1939. Baykan, Salahattin; Bankalar ve Messeseler Baremi, Aleddin Kral Matbaas, Ankara, 1944. Bulutay, Tuncer; Tezel, Yahya Sezai; Yldrm, Nuri; Trkiye Milli Geliri: 1923-1948, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1974. Cumhuriyet Halk Partisi Program ve Tz, Ankara, 1947. akar, eref; alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Ereli Kmr Havzas Amelebirlii Biriktirme ve Yardmlama Sand, Grhan Fiek, erife zuca, Mehmet Ali ule; Sosyal Sigortalar Kurumu Tarihi (1946-1996), Sosyal Sigortalar Kurumu Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, Ankara, 1997, ss. 206-214.

859

alma Bakanl, alma Dergisi, Ekim 1978, Ankara, 1978. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Ekim-Aralk 1998. Demokrat Parti, Program ve Tzk, Ankara, 1946. Devlet statistik Enstits, 1960 Genel Nfus Saym Sonular, Ankara, 1964. Devlet statistik Enstits, statistik Yll 1964-1965, Ankara, 1965. Devlet statistik Enstits, 1965 Genel Nfus Saym Sonular, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Ankara, 1969. Devlet statistik Enstits, Trkiye Milli Geliri Kaynak ve Yntemler, 1948-1972, Ankara, 1973. Dilik, Sait; Trkiyede Sosyal Sigortalar ktisadi Adan Bir Tahlil Denemesi, kinci Bask, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yayn, Ankara, 1972. Eybolu, C. R.; Tekat Hkmleri ile erh ve zahlar, Devlet Matbaas, Ankara, 1945. Findley, Carter V.; Kalemiyeden Mlkiyeye: Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, eviren: Gl aal Gven, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996. Fiek, Grhan; zuca, erife; ule, Mehmet Ali; Sosyal Sigortalar Kurumu Tarihi (19461996), Sosyal Sigortalar Kurumu Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, Ankara, 1997. Gven, Sevin; nsal, Stk; zgi, Cahit; Atatrk Dneminde Devlet Personel Rejimi, T. C. Babakanlk Devlet Personel Dairesi Yayn, Ankara, 1982. i Sigortalar Kurumu, 1963 Yl ve Faaliyet statistikleri, Ankara, 1964. Makal, Ahmet; Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850-1920, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997. Makal, Ahmet; Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 19201946, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999. Makal, Ahmet; Trkiyede Kamu Kesimi alanlarnn Maa ve cretlerine likin Gelimeler: 1923-1963, Amme daresi Dergisi, Cilt: 36, Say: 3, Eyll 2001 (a), ss. 5999. Makal, Ahmet; Trkiyede 1950-1965 Dneminde Tarm Kesiminde gc ve cretli Emee likin Gelimeler, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 56, Say: 3, Temmuz AustosEyll 2001 (b), ss. 103-140.

860

Maliye Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl, Kamu Personeli Emeklilik Mevzuat 1 (1876-1930), Ankara, 1994. Maliye Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl, Kamu Personeli Emeklilik Mevzuat 2 (1930-1950), Ankara, 1995. Martal, Abdullah; Deiim Srecinde zmirde Sanayileme, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 1999. Smerbank Genel Mdrl; Smerbank Kaza ve Maluliyet Yardm Ynetmelii, zmit, 1945 (a). Smerbank Genel Mdrl; Smerbank Fabrikalar, Mstahdemin, Usta ve ilere Ait Hastalk ve Vefat Yardm Ynetmelii, zmit, 1945 (b). Smerbank, Cumhuriyetin 25. Yl, stanbul, 1948. Smerbank Genel Mdrl, i Mevzuat ve Tatbikat, kinci Personel leri Semineri, Seminer Notlar, 4. 10. 19659. 11. 1965, Cilt: 3, Ankara, 1965. Talas, Cahit; Sosyal Gvenlik ve Trk i Sigortalar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1953. Talas, Cahit; Trkiyenin Aklamal Sosyal Politika Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1992. Tuncay, A. Can; Sosyal Gvenlik Hukuku Dersleri, nc Bask, Beta Yaynclk, stanbul, 1986. Tunoma, Kenan; Sosyal Gvenlik Kavram ve Sosyal Sigortalar, nc Basm, Beta Yaynclk, stanbul, 1987. Tunoma, Kenan; Sosyal Gvenlik Hukuku Bakmndan Gelime, Trk Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukukunun Elli Yl, Basisen Yayn, stanbul, 1988, ss. 159186. Tkin, smail Hsrev; Trkiyede Sanayi, ktisadi ve timai Trkiye, Cilt: 3, Babakanlk statistik Genel Mdrl Yayn, Ankara, 1946. Trk Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukukunun Elli Yl, Basisen Yayn, stanbul, 1988. Uluatam, zhan; Kamu Maliyesi, Beinci Bask, maj Yaynclk, Ankara, 1997.

861

Trk Anayasalarnda Sosyal Haklarn Geliimi ve Yorumu / Yrd. Do. Dr. Gngr Turan [s.494-504]
Uluslararas Trkmen Trk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkmenistan Giri nsanlar doutan sahip olduklar zgrlk ve doal haklarn saldrlardan korunabilmesi iin baz snrlamalara katlanarak zveride bulunurlar. Toplum Anlamasna gre,1 toplum yelerinden her biri kendini topluma terk eder ve varln, btn kuvvetini mtereken genel iradenin emrine verir; ortak benliini, yaamn, iradesini bu anlamadan alr. Hak ve zgrlklerinin gvence altna alndn gren insanlar ise bu gvence karlnda baz snrlamalara rza gstermilerdir.2 Hak ve zgrlk kavramlar ou zaman ayn anlamda kullanlmakla beraber,3 aslnda zgrl daha geni kapsaml ve soyut, hakk ise zgrln zelletirilmi ve somutlatrlm olarak anlamak gerekir.4 Genel olarak, bir kimsenin isteyebilecei, ileri srebilecei ve kullanabilecei bir durumu belirten hak kavram, devlet ve toplumun hukuk dzeni ve yasalar araclyla gvence altna alnm bir durum olarak tanmlanabilir.5 Baka bir deyile, haklar yazl hukuk belgeleriyle, kanunlarla, hrriyetleri salamak iin, kiiye tannan yetkilerdir.6 Anayasa, devletin temel yapsn oluturan organlar, bu organlarn kurulu ve ileyilerini, kiilerin temel hak ve zgrlklerini dzenleyen stn bir yasay7 ifade etmektedir. Bugn kullanlan anlamda devlet iktidarnn snrlanmasnn hukuki belgesi8 olan anayasalar, toplumsal dengeyi kurmakla devli bir toplum szlemesi saylrlar.9 Anayasa, temel haklar tand lde, bu hkmlerin kural olmas amalanm olmakta ve optimal etkilerinin salanmas anayasal bir zorunluluk olarak belirmektedir. Bu adan devlet, bir yandan temel haklar ihlal etmekten kanacak, te yandan dzenleme yoluyla bunlar somutlatracaktr.10 ada anayasalar bu anlay iinde, bir yandan devletin kurulu, ileyi ve yapsna ilikin kurallar belirlerken, dier yandan kiinin devlet gc karsnda sahip olduu temel hak ve zgrlkleri gvence altna alarak, siyasal iktidar snrlama ilevini11 gerekletirmek durumundadrlar. Sosyal Haklarn Anlam Sosyal haklar, ekonomik bakmdan zayf ve gsz olanlarn ve zellikle iilerin haklarnn ve karlarnn korunmas, gelitirilmesi ve emek ile anamal arasndaki ilikilerde bir g dengesi kurulmas iin devletin gerekletirme sorumluluunu stlendii ekonomik ve sosyal nitelikli ve zgrlk nlemlerin btn12 olarak tanmlanabilir. Sosyal haklar, ekonomik ve sosyal dengesizlikleri azaltmaya ynelik13 haklardr. Bu haklarn amac, ekonomik ve sosyal ynden zayf olan kii ve toplumsal katmanlar, zel olarak korunmas

862

gerekli kii ve gruplar korumak, bunlarn maddi ve manevi varlklarn gelitirmektir.14 Sendika, toplu pazarlk ve grev hakk gibi klasik sosyal haklarn15 yansra, alma hakk, i gvenlii ve ii sal hakk, ocuklarn ve genlerin korunmas hakk, sosyal gvenlik hakk, meslee yneltilme hakk, alan kadnlarn ve ailenin korunmas hakk, adil alma koullar hakk, konut hakk vs. haklar16 da sosyal haklar arasnda yer alrlar. Sosyal haklar, klasik haklardan konumlar bakmndan ayrlrlar ve tanmlanrlar.17 Her eyden nce bu haklar, kiisel haklara aykr deildir. Sosyal haklar, klasik hak ve zgrlklerin yerine gemek iin deil, onlar tamamlamak, birlikte olumlu bir senteze ulamak iin ngrlmektedir.18 Klasik haklar alannda daha ok hak ve zgrlkleri zedelememe ile ykml olan devlet, sosyal haklar alannda somutlatrma ilevini yklenecektir.19 Sosyal haklar ile kiisel haklar arasnda bir kaynak ortakl bulunmaktadr ve her ikisi de insann zne baldr. Aralarndaki fark ise olduka ilgi ekicidir. Kiisel hak ve zgrlkler, iktidara kar ya da daha geni bir deyimle devlete kar olduu ve varlklar da iktidarn kk dnyamza karmamasna bal bulunduu halde, sosyal haklarn salanmas ve korunmas iin iktidarn mdahalesi gerekli olmaktadr. Toplumun bir yesi olan birey, bundan byle iktidarn bir eyler yapmasn bir hak olarak beklemektedir.20 Klasik zgrlklerin, ferdin moral, entelektel ve spiritel gelimesini salamalarna karlk; sosyal haklar ferdin, en geni anlamda maddi, ekonomik ve sosyal gelimesini kolaylatrrlar.21 Sosyal haklar, ancak devletin toplumsal yapy dzenlemekle ykml olduu kabul edilen bir rejimde etkili olabilir; bu da liberal anlay ve dnn polis devletini ok geride brakan bir rejimi gerektirir.22 Dier bir ifadeyle, devlet klasik hak ve zgrlkler yannda, bu hak ve zgrlklerin kullanlmasn salamak amacyla kiilere ekonomik ve sosyal haklar tanma yolunu semise, sosyal nitelik kazanm demektir. Sosyal haklarn esas, klasik zgrlklerden faydalanmalarna imkan veren maddi koullarn btn vatandalara salanmasdr.23 Sosyal Devlet Anlayna Gei

Sanayileen toplumlarda zellikle i gc kitlesinin iine dt durum, liberal devlet sisteminin ngrd tarzda toplum dzeninin korunamayacan ve demokratik rejimin gerekleemeyeceini gstermitir. Fikir adamlarnn basks ve deien yaam koullar, liberal klasik ve siyasi demokrasiyi sadece zgrle deil, eitlie de dayandrarak bireysel demokrasi felsefesinde kkl bir deime yapmtr. Sosyal devlet ve refah devleti formlleri bu deiimin rnleri olarak ortaya kmtr. Sosyal devlet, genellikle vatandalarn sosyal durumlaryla, refahlaryla ilgilenen, onlara asgari bir yaam dzeyi salamay dev bilen devlet24 olarak tanmlanmaktadr. Sosyal devlet sistemi, liberal devlet sisteminin siyasal demokrasi kurumlarn koruyarak, kendiliinden gereklemeyen sosyal ve ekonomik demokrasiyi devlet mdahalesi ile gerekletirmeyi ngren25

863

bir sistemdir. Dier bir deyile, kapitalist ekonomi dzenini koruyan, ancak gerek ekonomik gerekse sosyal gelimeler asndan bu dzenin daha iyi almasn salayc nlemlerin alnmas gereini duyan bir devlet sistemi26 olmaktadr. Sosyal haklar, ekonomik bakmdan zayf ve gsz olanlarn ve zellikle iilerin haklarnn ve karlarnn korunmas, gelitirilmesi ve emek ile sermaye arasndaki ilikilerde bir g dengesi kurulmas iin devletin gerekletirme sorumluluunu stlendii ekonomik ve sosyal nitelikli ve zgrlk nlemlerin btn olarak ele alndnda; bu haklara anayasa ve yasalarnda yer veren ve bunlar itenlikle yerine getirmeye aba gsteren devlet sosyal devlettir.27 Sosyal devletin bata gelen amalarndan birisi, toplumdaki sosyal ve ekonomik dengesizlikleri azaltmaktr.28 Sosyal devlet, ekonomik ve sosyal yaama arln koyarak toplum yararna kendisinden beklenen devleri yerine getirirken sosyal adalet ve eitlii gerekletirmeye aba gsterecektir. te yandan, sosyal devlet kiinin zgrln salama grevini de yklenmektedir. Bu amacn gerekletirilebilmesi iin de bireylere sosyal haklar tanmaktadr.29 Sosyal devlet anlay, II. Dnya Sava sonunda sosyal bir gerek olarak ortaya km ve anayasalarda kendisini kabul ettirmitir. Trk dnce hayatnda tam anlamyla ak ve kesin snr izgisi 1960ta izilmitir.30 Sosyal Haklarn Pozitif Hukuka Girii ve Geliimi Balangta iiyi korumaya ilikin ilk yasalar ve i mevzuatnn oluumuyla balayan insan haklar kavramnn ieriinde ve devletin ilevinde sosyal ynde ortaya kan deiim giderek herkese sosyal haklar tannmasn amalayan yeni bir ideale dnmtr. Gerekten, insan haklar bildirilerinde ve anayasalarda klasik hak ve zgrlkler listesine sosyal haklarn eklenmesine tank olunmu, devlet ise o gne dein zerine almad yeni grevler yklenmitir. Nitekim, byle bir anlayn altnda, XIX. yzylda balamak ve zamanmza kadar gelmek zere, bir yandan insan haklar kavramnn ieriinde, te yandan devletin ilevi anlaynda sosyal ve ekonomik ynden bir gelime ve genileme grlr.31 nsan, artk bireyci doktrinde olduu gibi soyut ve varlk olarak deil, fakat iinde yaad toplumun sosyo-ekonomik koullar ile evrili ihtiya sahibi vatanda olarak ele alnr. Kendisine yalnzca devletin olumsuz mdahalelerine kar ileri srebilecei negatif zgrlklerin deil, devletten olumlu bir hareket, bir hizmet ve yardm isteme yetkisini veren pozitif haklarn da tannmas yoluna gidilmektedir.32 Bylece, ada demokrasinin hak ve zgrlk anlaynda byk ve anlaml bir deiiklik olmutur. 20. yzyl demokrasisi artk sosyaldir ve sosyal haklar byle bir kkl gelimenin eseridir.33 Anayasalarda ve insan haklarna ilikin uluslararas szlemelerde, klasik zgrlklerin yan sra, sosyal ve ekonomik haklarn da benimsenmesi, II. Dnya Sava sonrasnda genellik

864

kazanmtr.34 1946 tarihli Fransz, 1947 tarihli talyan, 1949 tarihli Alman Anayasalar sosyal ve ekonomik haklara deiik ekillerde yer vermilerdir. Birlemi Milletler rgt tarafndan 1948 ylnda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, bu haklar, btn halklarn erimeleri gereken ortak idealin bir paras saymtr. Bu akm, Avrupa Konseyi erevesinde ve 4 Kasm 1950 tarihli Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkleri Andlamas ve 18 Ekim 1961 tarihli Avrupa Sosyal art ile 1973 ylnda Helsinkide balayan ve olduka uzun bir zamana yaylan toplantlar sonucunda 1 Austos 1975 tarihinde kabul edilen Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Sonu Belgesiyle uluslararas hukukta devam etmektedir. 21 Kasm 1990 tarihinde imzalanan Yeni Bir Avrupa in Paris art, dnyada cepheleme ann ve Avrupada blnmln sona erdiini aklamakta; insan haklarna ve temel zgrlklere dayal demokrasiye olan ballk ile ekonomik serbestlik ve sosyal adalet yolu ile elde edilecek refaha duyulan gven vurgulanmaktadr.35 Trk Anayasalarnda Sosyal Haklarn Geliimi ve Yorumu Trkiyede sosyal haklarn douu ve gelimesi siyasal ve ekonomik yapnn niteliklerine bal olarak olumutur.36 Cumhuriyete kadar uzanan son 100 ylda lonca sistemi ierisinde Osmanl Devletinin 1830lardan itibaren sanayileme abalarna katld grlmektedir.37 Ancak bu gelimeler iinde yabanc sermaye nemli bir yer tutmutur. Lonca dzeninin bozulmasyla bu gvencelerden yoksun kalan yeni sanayi iileri, ekonomik durumlarn ve alma koullarn dzeltmek amacyla zellikle II. Merutiyetten sonraki yllarda balayan ve I. Dnya Sava yllarna rastlayan dneme kadar, yabanc iverenlerin basklarna ramen giritikleri ii brakma eylemlerinde baar gsterebilmilerdir.38 Byk lde siyasi otoriteden elde edilen dnlerle gerekletirilebilen bu baar, bugnk anlamda sendikal eylemlerden daha ok, esas itibariyle rgtlenmemi, meslek ve iyeri ii gruplarnn oluturduu ksa sreli eylemler olmaktan teye gidememitir. Osmanl ynetiminin alma hayatna kar tutumunun balangta yabanc iverenlerin etkisiyle baskc ve yasaklayc olmakla birlikte; sonradan dzenleyici ve yapc olduu sylenebilir. zellikle, II. Merutiyetin ilanndan sonra karlan yasalarla, alma zgrl, alma hayatnda koruyucu ve dzenleyici erevenin oluturulmas vb. konularda ksmen de olsa ciddi ve nemli dzenlemelere gidildii sylenebilir.39 Sosyal haklarn anayasalarda yer almas iin Sanayi Devriminin, demokrasinin, sosyal ve sosyalist dncelerin ve gl sendikaclk hareketlerinin domas ve gelimesini beklemek ve byk bir dnya sava geirmek gerekmitir. Osmanl Devleti ise bu oluumlardan yalnz savalar

865

yaamtr. Dolaysyla, Cumhuriyet ncesi dnemi kendi ortam ve koullar iinde deerlendirmek daha gereki ve doru bir yargya ulalmasn salayacaktr.40 1924 Anayasas 1789 tarihli Fransz nsan Haklar Beyannamesinin etkisi altnda hazrlanan41 1924 Anayasasnn zgrlk anlay,42 hemen hemen klasik demokrasi anlay ile i iedir. Hrriyetin herkes iin snr, bakalarnn hrriyeti ile snrldr (m. 68) diyen bu Anayasada klasik hak ve zgrlkler; yasa nnde eitlik, kii dokunulmazl, vicdan, dnme, sz, yaym, yolculuk, akit, alma, mlk edinme, maln ve hakkn kullanma, toplanma, dernek kurma haklar ve zgrlkleri olarak ifade edilmitir.43 Anayasa, 1976 Kanun-i Esasisine benzer ekilde, klasik hak ve zgrlkleri kanuni gvence altna alm, ancak bunlarn korunmasna ilikin dzenlemelere yer vermemitir.44 Klasik anlamda bireyci ve liberal bir devlet modelinin tipik bir rneini oluturan 1924 Anayasas,45 yalnzca negatif haklara yer vererek46 ekonomik ve sosyal haklardan hi sz etmemi47, batlarn, almalarn, mlk edinme ve hak ve mal kullanmann, toplanmalarn, derneklerin ve ortaklklarn serbestlik snr kanunla izilir (m. 79) diyerek rgtlenme hakk konusunda kanuna gnderme yapmtr. 1924 Anayasasnn baz sosyal haklar getiren zel kanunlar ve uluslararas baz szlemelere katlma yoluyla dolayl da olsa alma hayatnn gelimesine uygun bir zemin hazrlad sylenebilir.48 Devlet sosyal sorunlar, bireylere daha fazla klasik hak ve zgrlkler vermek yolu ile zmlemek istenmitir.49 Devletilik ilkesinin de kabul ile sosyal bir nitelie zamanla ksmen de olsa sahip olan 1924 Anayasasnn sosyal haklar bakmndan zerinde durulmas gereken nemli bir yan Anayasada 1937 ylndan itibaren yer alan toprak reformuna ilikin dzenlemeler iinde grlmektedir.50 Bir btn olarak dnldnde, 1924 Anayasas, I. Dnya Sava sonras anayasalarndan (Weimar Anayasas dnda) ok farkl deildir. lkeler ekonomik ile sosyal arasnda bir denge oluturabilmek, refah yaymak ve iilerin bir daha sava ncesi yaam ve alma koullarna dnmemesini gvence altna almak iin yeni ekonomik ve sosyal politikalar olutururken, sosyal haklarn ve zgrlklerin anayasalar iinde yer almas dncesi yaygnlamamtr. Bu nedenle 1924 Anayasas da ann dier anayasalar gibi sosyal haklar ayrca anayasal gvence altna alma yoluna gitmemitir.51 1961 Anayasas 1961 Anayasas, Cumhuriyetin nitelikleri bal altnda, devleti insan haklarna dayanan devlet olarak nitelendirmitir (m. 2). nsan haklarna dayanan devlet, bu inan zerine kurulmu olan, insan temel deer olarak kabul eden, kendi var olu nedenini insan haklarnn korunmas ya da gerekletirilmesi amacna dayandran devlet demektir.52 1961 Anayasas, bu ilevi son derece

866

ada bir anlay zerine oturtmakta, temel hak ve zgrlkleri devlet kavramnn dnda, ona kar bir kavram olmaktan kararak, devlet ve toplum yaamnn ayrlmaz bir paras, vazgeilmez bir unsuru durumuna getirmektedir. Bu anlamda temel hak ve zgrlklerin korunmasn ve daha etkili bir biimde kullanlmasn salamak, devletin varlk nedenidir.53 Temel hak ve zgrlklerin koruyuculuu grevi, kiinin temel hak ve hrriyetlerini, fert huzuru, sosyal adalet ve hukuk devleti ilkeleriyle badaamayacak surette snrlayan siyasi, iktisadi ve sosyal btn engelleri kaldrr, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlar (m. 10) hkm ile devlete ykletilmek suretiyle,54 Anayasaya ada bir nitelik kazandrlmtr. Devlet bir yandan kimi engelleri kaldracak, te yandan da daha mutlu bir toplum koullarnn hazrlaycs olacaktr. 1961 Anayasas bir ynyle, 1945 sonras demokratik dnyaya ayak uydurma giriimiyle balayan srecin sonulanmasdr.55 Bu anlay dorultusunda, zgrlk ve demokratik yaklamlar benimseyen 1961 Anayasas, sosyal ve sendikal haklar alannda da ileri bir dnemeci simgeler.56 Bu haklar iilerin snf bilinciyle siyasal gleri zorlamalar sonucu deil, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti gerei olarak getirilmitir.57 Sosyal demokrasi alanndaki evrensel gelimelerin etkisiyle ada bir anayasa yapmak istei birleince, halk ynlarndan gelen byle bir beklenti ve zlem olmadan da, sanki bu alanda byk bir savam verilmiesine, hayli geni bir sosyal haklar listesi Anayasann iinde yer almtr.58 1961 Anayasas, zgrlk nitelii59 ile ada anayasalarn en iyilerinden ve en ilerilerinden biri olmutur.60 1961 Anayasasnn en ilgin yenilii, Trkiye Cumhuriyetinin temel niteliklerine sosyal devlet kavramn eklemesi61 (m. 2) olmutur. amzn sosyal devlet zelliini en iyi biimde yanstan bu Anayasa,62 kii ynnden sosyal devlet sisteminin gereklerini yerine getirme63 amacn gtmtr. 1961 Anayasasnn sosyal devlet sisteminin benimsendiini belirleyen ilgili maddesinin gerekesi64 de bu konuda devletin durum ve tutumunu ak ve kesin bir dille aklamaktadr: Sosyal devlet, fertlere yalnz klasik hrriyetleri salamakla yetinmeyip, onlarn insan gibi yaamalar iin zaruri olan maddi ihtiyalarnn karlanmalarn da vazife edinen devlettir Her snf halk tabakalar iin refah salamay kendisine vazife edinen bugnn devleti, iktisaden zayf olan kiileri, bilhassa ileri bakmndan bakalarna tabi olan ii ve mstahdemleri, her trl dar gelirlileri ve yoksul kiileri himaye edecektir. Anayasann hedef ve gayesi; sosyal hakszlklar ve hakszlklar yaratan balca nedenleri ortadan kaldrmak, adil bir sosyal ve ekonomik dzen kurmak, ekonomik faaliyetleri mutlu bir aznln ihtiyalar ve lks yerine herkesin ihtiyalarna ncelik verecek ynlere gtrmektir.65 Bu ynyle, salt kii haklar ile siyasal haklara yer veren 1924 Anayasasndan ayrlarak temel haklar arasna sosyal ve iktisadi haklar da katp gvenceye balayan 1961 Anayasas, bununla sosyal devlet ilkesinin yaama geirilmesini amalamtr.66

867

Anayasa Mahkemesi de verdii bir kararda, sosyal devleti gszleri gller karsnda koruyarak gerek eitlii, yani sosyal adaleti ve bylece toplumsal dengeyi salamakla ykml devlet demektir67 diye tanmlamtr. 1961 Anayasasndaki sosyal devlet ilkesinin, 1924 Anayasasndaki yalnzca kiisel zgrlkler iin garanti salayan devlet dzeninden fark68 da bu noktada toplanabilir. alma hayatn, temel hak ve zgrlkler ile bireysel alma ilikileri asndan dzenlemekle kalmayan 1961 Anayasas, iilere sendika kurma hakk bal altnda, (md. 46) sadece sendikalama hak ve zgrlklerini vermekle kalmam, ayn zamanda toplu szleme ve grev hakk bal altnda (md. 47) iilerin iktisadi ve sosyal haklarn gelitirmelerini salayan toplu i szlemesi ve grev haklarn tanmtr.69 Bylece, Trk anayasalarnda ilk kez 1961 Anayasas ile sendika, toplu szleme ve grev haklar, anayasa konusu olmu ve gvence altna alnmlardr.70 Sendikal haklarn herhangi bir engelle karlamadan anayasal gvence altna alnmasnn temel nedeni, Demokrat Partinin yrtt propagandalarla ve daha sonra CHP tarafndan benimsenen ve lk Hedefler Beyannamesinde ak ifadesini bulan gelimeler dolaysyla hemen her partinin bu haklar merulatrc bir sylem kullanmas ve bu noktada toplumsal bir konsenss salanm olmasdr.71 Sendika kurma hakk balangta, ii nitelii tamayan kamu hizmeti grevlilerinin bu alandaki haklar kanunla dzenlenir (md. 46/II) hkm ile kamu hizmeti grevlilerine (memurlara) de tannmken, 22 Eyll 1971 tarihinde 1488 sayl kanunla getirilen deiiklikle ii niteliinde olmayan kamu hizmeti grevlilerinin sendika kurma hakk geri alnmtr. Maddenin banda yer alan alanlar ifadesi kaldrlp, bunun yerine iiler ifadesi konulmu (md. 46), bu maddenin ilk eklinde yer alan ii nitelii tamayan kamu hizmeti grevlilerinin bu alandaki haklar kanunla dzenlenir hkm Anayasadan kartlm, nihayet memurlarn sendikalara ye bildirilmitir (Geici md. 16/I).72 Anayasa sosyal gvenlik hakkn dzenleyerek (md. 48), bu hakk btn vatandalara tannan haklardan saymtr. Bu hakkn salanmas iin sosyal sigortalar ve sosyal yardm rgt kurulaca belirtilmitir. Gerek sosyal sigortalar ve sosyal yardm rgtlerinin kurulmas, gerekse vatandalarn bedeni ve ruhsal adan salkl bir ekilde yaayabilmesi ve tbbi bakm grmesinin salanmas, devlete dev olarak yklenmektedir (md. 49). Yine ayn madde, devletin dar gelirli aileler iin salk koullarna uygun sosyal konutlar yapmasn da belirtmektedir. Sosyal haklar biiminde beliren bu haklarn kimisinin yepyeni bir nitelik tad ve daha nce yasal dzeyde tannm olmayan bir hakk ilan ettii (grev hakk), bazlarnn ise daha nce tannm sosyal haklar anayasa gvencesine baladklar (sosyal gvenlik, dinlenme hakk), bunlarn kapsamn genilettikleri (sendika kurma hakknn kapsam iine sadece sendikalarn deil, sendika birliklerinin de alnmas) ya da bu haklardan yararlanacaklarn erevesini genilettikleri (balangta memurlarn da sendikal haklara sahip olmas) grlmtr. olmalar yasaklanm (md. 119/I), daha nce kurulmu olan memur sendikalarnn faaliyetlerinin sona erecei

868

Btn bu haklar 1961 Anayasasnn, ada bir kavram olan refah devletini, gerekletirecek ideal olarak kabul ettiini gstermektedir. Fakat refah devleti szcnn Anayasaya konulmas, gereklemesi iin yeterli deildir. zellikle, Trkiye benzeri gelimekte olan lkelerde, ekonomik kalknma gerekletirilmeden refah devleti ilkesinin bir arzu olmaktan teye deeri yoktur. Bu noktay gz nne alan Kurucu Meclis, Anayasaya devlet, bu blmde belirtilen sosyal ve ekonomik amalara ulama devlerini, ancak iktisadi gelime ile mali kaynaklarn yeterlilii lsnde yerine getirir (m. 53) hkmn koymutur.73 Elbette bu, sendika kurma hakk, toplu szleme ve grev hakk, dinlenme hakk gibi haklarla deil, fakat sosyal gvenlik, salk hakk, renimin salanmas gibi devlete ykletilen devlerle ilgilidir. Zira, birincilerin salanmas devlete bir klfet yklemedii halde, ikinciler devlet iin byk bir yk tekil eder.74 1982 Anayasas 1961 Anayasasndaki dzenlemeye benzer ekilde75, 1982 Anayasas kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlama (m. 5) grevini devlete yklemitir. Bu ekilde, temel haklar ve zgrlkler alannda pozitif bir ilev yklenen devlet, ada anlamda, temel hak ve zgrlklerin koruyucusu ve destekleyicisi olacaktr.76 1961 Anayasasnn insan haklarna dayanan devlet anlay, 1982 Anayasasnda yerini insan haklarna saygl devlet anlayna brakarak (m. 2) anlaml bir anlatm deiikliine gidilmitir.77 nsan haklarna saygl devlet anlay, zellikle dier Anayasal deiikliklerle bir arada dnldnde, ok temel bir yaklam farkn anlatr. Bu dnce ile insan haklar, artk devletin temeli saylmaktan, onun dayand kavramlar ve deerler btn olmaktan kmtr. Devlet, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay (m. 2) iin vardr. nsana yine deer verilmesi, insan onurunun yine kollanmas gerekecektir ama, insan haklar artk devletin var olu nedeni olmaktan kmtr.78 Bylece insan haklar, devletin varl dnda, ona yabanc bir deer olarak grlmtr.79 Bir tepki anayasas olarak nitelendirilen80 1982 Anayasasnda temel hak ve zgrlklere snrlama getirme81 ve gl iktidar82 anlaynn hakim olduu gzlenmektedir.83 Bylece Anayasadaki zgrlk kavram snrlama kavramyla sk skya balantl duruma gelmitir. zgrlklere ve haklara ilikin hkmler olduka ksa, snrlamalara ilikin olanlar ise hayli uzundur. Baka bir deyimle, Anayasa, haklar ve zgrlkleri gvence altna almak amacndan ok, bunlarn snrlanabilmesine olanak salamak amacna ynelmitir.84 Anayasann sosyal haklar asndan balca niteliklerinden biri, sendikal hak ve zgrlklerin tarihsel olarak temel elerinden birini oluturduu sosyal devlet anlaynn ieriinin boaltlm olmasdr.85 1982 Anayasas her ne kadar sosyal devlet ilkesini Cumhuriyetin deimez temel

869

niteliklerinden biri olarak kabul etmise de86 bu anlayn yerini, esas olarak, eitsizler arasndaki denge dncesi almtr.87 1982 Anayasas, sendikaclk dzeni ile ilgili olarak eskisine gre daha ayrntl ve olduka deiik esaslar getirmitir.88 1961 Anayasasnda tek madde altnda dzenlenen sendika kurma hakk, 1982 Anayasasnda sendikal faaliyetin de eklenmesiyle iki madde halinde dzenlenmitir. Ancak, her iki maddenin yakndan incelenmesinde, bu madde hkmlerinin yalnzca sendikal haklar deil, fakat sendikal yasaklar da ierdii grlecektir.89 Bu ekilde, Anayasada sendikal hareketi disiplin altna alma amacna ynelik bir anlayn hakim olduu sylenebilir. Sendika kurma hakkna ilikin olarak getirilen snrlamalardan ilki, sendika ve st kurulularnn tzkleri, ynetim ve ileyileri Anayasada belirlenen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara aykr olamaz hkmdr (md. 51). lgili maddenin gerekesinde90 sendikalarn ynetim ve ileyilerinin demokratik esaslara uygunluunun gerekli yasal ve idari tedbirlerle salanaca; sendika tzklerinin, sendikalarn ileyi ve ynetimlerinin demokratik esaslara uygun olmas, yelerin serbest iradeleriyle yneticilerini semelerine imkan verilmesidir. Sendika yeleri zerinde yneticilerin basks sz konusu olmayaca belirtilmitir. Ayn madde ile getirilen bir dier snrlama, iiler ve iverenler ayn zamanda birden fazla sendikaya ye olamazlar hkmdr. lgili maddenin gerekesinde,91 birden fazla sendikaya yeliin douraca sakncalarn nlenmesi iin tedbir alnmasnn zorunlu grlerek tek sendika ilkesinin benimsendii belirtilmitir. 1961 Anayasasnda sendikalarn siyasi faaliyetlerde bulunamayacana ilikin bir hkm bulunmamasna karn,92 1982 Anayasas balangta kapsaml bir siyasi faaliyet yasa getirmitir. Buna gre, sendikalar, md. 13te saylan genel snrlamalara aykr hareket edemeyecekleri gibi, siyasi partilerden destek gremezler ve onlara destek olamazlar; derneklerle, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve vakflarla bu amalarla ortak hareket edemezler (dm. 52) eklindeydi. Anayasa, sendika yelerinin siyasi bir hareket iinde birleip toplum iinde kopuklua sebep olmalar yolunu kapatmay amalamaktadr. Aksine dnceler, esnaflarn, memurlarn ve baka gruplarn da bal bana siyasi birlemelerine yol aabilir eklinde gerekelendirilen93 ve sendikalara siyaset yasa getiren bu hkmler, 1947 tarihli Sendikalar Kanununa dn niteliindedir.94 Bylece, sendikalarn demokratik bask grubu olma nitelikleri ve siyasal ilevlerinin engellenmek istendii sylenebilir. Ancak, 1980 sonras dneminin tad koullar gerei Anayasaya konulan bu hkm, sendikal haklara kar zaman ierisinde gsterilen yumuama ve sendikalardan gelen basklar sonucunda 4121 sayl Kanun95 ile Anayasadan kaldrlmtr (m. 3). Bylece, sendikalarn siyasal partilerle ibirliini yasaklayan ve Batl bir demokrasi anlayyla badatrlmas tmyle olanaksz bulunan bir dzenleme ortadan kaldrlmtr. Anayasal engelin

870

ortadan kalmasndan sonra, demokrasiyi kollayc yasal dzenlemelerin bir an nce yaplmas bu ok nemli alanda katlmacln yolunu aabilecektir.96 1982 Anayasas ile tartmaya alan yasaklardan biri de memur sendikaclna ilikindir.97 1982 Anayasasna gre, iiler ve iverenler sendikalar ve st kurulular kurma hakkna sahiptirler (md. 51/I). Anayasaya uygun olarak karlan Sendikalar Kanunu ise yalnzca ii sendikalar ve iveren sendikalar ile ilgili hkmler getirmi, ii ve iverenle ilgili kavramlar dzenlemi (md. 2), memurlarn sendika hakkndan bahsetmemitir. Ancak, Anayasada ii ve iverenlerin sendika hakkna sahip olduu belirtilirken, memur ifadesinin gememesinden tr bir yasak olmad eklinde dnlmesi, Anayasada bu bakmdan bir boluk olduu dncelerinin ortaya kmasna yol amtr. Bu boluu gidermeye ynelik bir yenilik, 4121 sayl kanunla getirilen deiikliktir. Bu deiiklikle, 128 maddenin ilk fkras kapsamna giren kamu grevlilerinin kanunla kendi aralarnda kurmalarna cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ikinci fkralar ile 54. madde hkmlerine tabi olmayan sendikalar ve st kurulular, yeleri adna yarg mercilerine bavurabilir ve dareyle amalar dorultusunda toplu grme yapabilirler. Toplu grme sonunda anlamaya varlrsa dzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalanr. Bu mutabakat metni, uygun idari veya kanuni dzenlemenin yaplabilmesi iin Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Toplu grme sonunda mutabakat metni imzalanmamsa anlama ve anlamazlk noktalar da taraflarca imzalanacak bir tutanakla Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Bu fkrann uygulanmasna ilikin usuller kanunla dzenlenir (m. 4) denilerek kamu grevlilerinin sendika kurma hakkna ilikin yasal dzenleme yolu almtr. Belirtmek gerekir ki, bu hkm ile getirilen deiiklik kamu grevlileri iin yalnzca toplu grme hakk getirmekte ve dzenlenecek mutabakat metninin Bakanlar Kurulunun takdirine sunulaca belirtilmektedir. Uygulamada, kamu grevlileri sendikalarnn yllardr etkinliklerde bulunduu, bunlarn varlnn yasal olduunun yarg kararlaryla onayland gz nnde tutulursa, 53. maddede yaplan bu dzenlemeyle kamu grevlileri sendikalarna Anayasa tarafndan tannma dnda nemli yeni bir hak getirmedii sylenebilir.98 Bylece, Anayasa deiiklii ile toplu szlemesiz ve grevsiz bir memur sendikacl getirilmek istenmitir. Ek fkradaki dzenlemenin, temelde 624 sayl yasa sendikaclna egemen olan 30 yl nceki anlay benimsedii aktr.99 Sendika hakk, toplu szleme hakk ve grev hakk birbirinden ayrlmas ya da birbirinin ieriinden yoksun braklmas durumunda etkinliklerini yitirirler. Bu nedenle grev hakk, toplu szleme hakk olmakszn sendika hakk olmaz. Dolaysyla sendika kurma hakkna ilikin yasal dzenleme yolunu aan bu deiikliin toplu szleme ve grev hakk ile de srdrlmesi gerekir.100 Anayasada toplu i szlemesi hakk iilere ve iverenlere tannrken, getirilen deiiklik, ayn iyerinde, ayn dnem iin, birden fazla toplu i szlemesi yaplmas ve uygulanmasnn

871

yasaklanmas (md. 53)dr. Hangi seviyede olursa olsun, bir iyerinde bir toplu i szlemesi yaplr veya uygulanmakta olunursa, artk o iyeri iin toplu szleme yaplmas, yetki alnmas veya bir baka toplu i szlemesinin her ne sebeple olursa olsun, uygulanmas imkansz klnmtr. lgili maddenin gerekesinde101 bu kuraln i barnn salanmasna ve bu yoldan retimin arttrlmasna ynelik olduu belirtilmitir. Ayrca, toplu i szlemesinin yaplmas srasnda, uyumazlk kmas halinde iiler grev hakkna sahiptirler (md. 52) hkm ile, grev, sadece toplu szleme yaplrken uyumazlk kmas halinde tannm; baka bir deyile, hak grevi yolu tkanmtr.102 lgili maddenin gerekesinde,103 mahkemelere sayg ve alma bar ilkelerinin hak grevinin yasaklanmasna amil olduu, bir toplu i szlemesi dneminde mutlak i bar esasnn kabul edildii belirtilmitir. te yandan, grev hakknn ancak toplu i szlemesinin yaplmas srasnda kan uyumazlklar iin kullanlabilecei; buna karlk, ii ile iveren arasnda mevzuat, toplu i szlemesi veya i szlemesi ile salanan haklara ilikin olarak taraflar arasnda kan uyumazlktan dolay greve gidilmeyecei, dier bir deyile hak grevinin 1982 Anayasasnda yasakland eklindeki gre kar, doktrinde, Anayasada hak grevinin yaplamayacan belirten bir madde olmad104 ifade edilerek; 1982 Anayasasnn hak grevini gvence altna almamas nedeniyle, yasada byle bir greve yer verilmeyiinin Anayasaya aykrlk oluturamayaca, ancak Anayasann hak grevini yasakladnn da sylenemeyecei ileri srlmtr.105 Ayn madde ile bu hakkn iyi niyet kurallarna aykr olarak toplum zararna ve milli serveti tahrip edecek ekilde kullanlamayaca hkme balanmtr. Yine, siyasi amal grev, dayanma grevi, genel grev, iyeri igali, ii yavalatma, verim drme ve dier direniler eskiden olduu gibi yasaklanarak Anayasada hukuka aykr olarak nitelendirilmitir. 1982 Anayasasnn ilgin bir zellii, yasalarla dzenlenmi olmakla birlikte, 1961 Anayasasnda anayasal bir hak olarak bulunmayan lokavt hakkn106 aka kabul edip, grev hakkyla birlikte eit dzeyde107 dzenlemi olmasdr (m. 54). Biimsel eitlik dncesinin bir rn olarak108, Anayasann gerekesinde, lokavtn anayasal hak olarak tannmasnn bir denge fikrinin sonucu109 olduu belirtilmitir. Ancak bu gerekeye ilikin madde metninde, Milli Gvenlik Konseyince, lokavt, ancak greve kar uygulanabilecektir110 eklinde deiiklik yaplarak, lokavta savunma arac111 stats tannmak istenmitir. Bu ereve iinde lokavtn 1982 Anayasasnda yer alm olmasnn en nemli hukuki sonucu, yasa koyucunun 1961 Anayasasndan farkl olarak, artk lokavt yasaklama imkanna sahip olmamasdr. Bylece lokavta, grevden farkl da olsa, anayasal bir gvence getirilmitir. Ancak lokavtn Anayasada gvence kapsam olarak farkl dzenlenmi olmas, 2822 sayl Kanunda bu hakkn bir saldr arac olarak kullanlabilme imkannn ak tutulmasn nleyememitir.112 Yasaya gre, iveren grev kararnn kendisine tebli tarihnden itibaren alt i gn iinde lokavt karar alabilecektir (m. 27). Bunun anlam, yasann saldr lokavtn yasaklayarak savunma

872

lokavtn serbest brakmasdr. Bununla birlikte, iverenin lokavt kararn uygulamaya koymas, ii sendikasnn grev kararn uygulamaya koymas kouluna bal klnmamtr. Bir baka deyile, lokavt uygulamasna gemek iin, ii sendikasnn grev uygulamasna gemesi art deildir.113 Hatta, birden ok iyeri iin yaplacak toplu i szlemesi ile ilgili olarak, yasann belirtilen kuraln izleyen ve grev karar uyumazln kapsamndaki iyerinin bir ksm iin alnm olsa dahi lokavt kararnn baka iyerleri iin de alnabileceini dzenleyen hkm (m. 27/son), lokavtn uygulama alannn grevden de geni olmasn salayc niteliktedir.114 te yandan, grev oylamasna ilikin hkme gre, iilerin salt ounluu grevin

uygulanmamasna karar verirse, o iyerinde grev uygulanmaz (m. 35). Byle bir durumda ii sendikas-yasa uyarnca-ya on be gn iinde kar tarafla anlamaya varacaktr ya da Yksek Hakem Kuruluna ba vuracaktr (m. 36/III). Ne var ki, bu sre iinde iverenin lokavt kararn uygulamaya koymas mmkndr.115 Bylece ii sendikas grev uygulamaz ya da uygulayamaz iken, iverene lokavt yapma olana tannm, Bat demokrasilerince benimsenmi bulunan lokavt anlayna ters dld gibi, yasann 26. maddesinin gerekesinde yer alan ve yasal lokavtn ancak greve kar savunma amacyla dzenlendii yolundaki aklama ile eliki yaratlmtr.116 Bu dzenlemenin, lokavta Anayasada bir savunma arac olarak getirilen gvenceyi at ve bu haliyle gerek sosyal devlet ilkesine aykr dt ve gerekse grev hakkn etkisizletirmesi bakmndan, grev hakkn lsz bir biimde snrlad sylenebilir.117 Bylece, sosyal devletin gszlerden yana olma118 niteliiyle atan bir baka zellik daha ortaya kmtr. Sonu Hak ve zgrlklerin korunmas ve gerekletirilmesi, ilevsel olma anlamnda gl bir devleti gerektirir. Gl devlet, bireyler zerinde dilediince tasarrufta bulunabilen bir devlet deil, sosyoekonomik grevler yklenmi, genilemi bir devlet anlaynn ifadesi olarak alglanmal, toplumsal dzeyde btnlemeyi salama ve bunun maddi temelini kurabilme ile llmelidir. Anayasalara ve devlete demokratik nitelik veren haklardan biri de sosyal haklardr. Bat demokrasileri, hzl sanayileme ile birlikte glenen, alan kesimin ekonomik ve sosyal haklarna ilikin isteklerine kar olumsuz ve kat tepkiler gstermek yerine, toplumsal uzlama ve anlama yolunu setikleri iin demokrasilerini koruyabilmi ve gelitirebilmitir. Trkiye, sosyal haklar alannda 1961 Anayasas ile ne kard ada, demokratik ve sosyal hukuk devleti grnmn her geen gn daha ileri bir dzeye getirmek zorundadr. Hak ve zgrlkleri snrlama yetkisi, devlete yine anayasa ile yklenen haklar snrlayan engelleri kaldrma grevi ile birlikte ele alnmal, bu haklar devlet tarafndan snrlanmas gereken haklar deil, fakat gerekletirilmesi gereken stn hukuk kurallar olarak grlmelidir.

873

1 19. 2

J. J. Rousseau, Toplum Anlamas, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1989, s. 18-

Anl een, nsan Haklarnn Dnsel Boyutlar, nsan Haklar Yll, Say 3-4, 1981-

1982, s. 10. 3 T. Zafer Tunaya, Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar

No. 2047, 3. Bask, stanbul, 1975, s. 279. 4 283. 5 6 7 17. 8 9 10 Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku, 2. Basm: Beta Yaynevi, stanbul, 1991, s. 133. Tunaya, s. 83. M. Yavuz Sabuncu, Temel Haklarn Anayasal Konumu zerine, nsan Haklar Yll, Cilt een, s. 10. Tunaya, s. 279. Fevzi Demir-kr Karatepe, Anayasa Hukukuna Giri, Evrim Yaynevi, stanbul, 1989, s. Nuri elik, Hukuku Dersleri, Yenilenmi 11. Basm, Beta Yaynevi, stanbul, 1992, s.

7-8, 1985-1986, s. 18. 11 Fazl Salam, Anayasa Hukuku Asndan i Haklarnn Gncel Sorunlar, alma

Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Basmevi, stanbul, 1987, s. 15-16. 12 Cahit Talas, Sosyal Haklar ve Trk Anayasalarnda Sosyal Haklarn Evrimi, nsan Haklar

Yll, Yl 3-4, 1981-1982, s. 43. 13 Faruk Pekin, Demokrasi, Sendika zgrl ve Sosyal Haklar, Alan Yaynclk, stanbul,

1985, s. 16. 14 109. 15 16 Talas, s. 43. Uluslararas metinlerde deiik biimlerde sralanan sosyal haklar konusunda bkz.: Tanr, Blent Tanr, Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, May Yaynlar, stanbul, 1978, s. 92-

s. 101-102; Talas, s. 50.

874

17

Sosyal haklarn ayrt edici nitelii konusunda nerilen ltler ve bunlarn eletirisi iin

bkz.: Tanr, s. 13-109; Ayferi Gze, Liberal, Marksist, Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, Faklteler Matbaas, stanbul, 1980, s. 171-183. 18 19 20 21 22 Sarper Szek, Gvenlii Hukuku, Sava Yaynlar, Ankara, 1985, s. 14. Sabuncu, s. 18. Tunaya, s. 298. Talas, s. 42. Fikret Snmez, Avrupa Konseyinin Sosyal Yn, Ege niversitesi

. . B. F. Dergisi, Yl 6, Say, 11, Mart-Mays 1972, s. 34. 23 Ali ubuk, Sosyal Politika, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar No. 123,

Ankara, 1979, s. 14. 24 25 26 27 28 6-7. 29 30 31 Szek, s. 16-17. Tunaya, s. 728. Bahri Savc, nsan Haklar (Kanunilik Yolu le Korunmas), Siyasal Bilgiler Fakltesi Demir-Karatepe, s. 175. Ayferi Gze, Sosyal Devlet Sistemi, Faklteler Matbaas,stanbul, 1976, s. 37. Meryem Koray-Alper Topcuolu, Sosyal Politika, Karnca Matbaas,zmir, 1987, s. 35. Talas, s. 43. A. Nazm Szer, Trkiyede Sosyal Hukuk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1994, s.

Yayn, Ankara, 1953, s. 30. 32 Fevzi Demir, Bireyci zgrlk Anlayndan Ekonomik ve Sosyal Haklara, Anayasa

Kurultay, Hak- Eitim Yaynlar No. 15, Ankara 1992, s. 441. 33 34 Tunaya, s. 298-299. Geri bu tr haklara, 1914 tarihli Alman (Weimar) Anayasasnda da yer verilmitir. Hizmet

eden devlet ve koruyucu devlet anlayndan yola kan Weimar Anayasas, sosyal devlet anlayn en ak ifade ile u ekilde formle etmitir: Ekonomik hayat, adalet esaslarna gre ve herkese insanla yarar bir hayat tarz salayacak ekilde dzenlenir. Devlet bu amaca ulamak iin gerekli

875

sosyal gvenlik rgtn kuracak ve ekonomik gc zayf vatandalara yardm elini uzatacaktr. Ancak bu tr anayasalarn ksa mrl olmas ve siyasi bunalmlar iinde kaybolmas, bu kavramn yerlemesine imkan brakmamtr. Sosyal haklarn pozitif hukuka girii ve geliimi iin bkz.: Cahit Talas, Toplumsal Politikaya Giri, S Yaynlar, Ankara, 198l, s. 97-173; Bir nsan Hakk Olarak Sendika Hakk ve Uluslararas Belgelerde Yeri ve nemi, nsan Haklar Yll, 1979, s. 36-63; Sava Takent, nsan Haklarnn Uluslararas Dayanaklar, Belediye- Sendikas Yayn, stanbul, 1991; Tanr, s. 115-225; Demir, s. 442-444; Pekin, s. 60-74. 35 Geni bilgi iin bkz.: Mnci Kapani, nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi,

Ankara, 1991; Mesut Glmez, Avrupa Sosyal artna Genel Bir Bak ve Trkiye, nsan Haklar Yll, Cilt 12, 1990, s. 91-124. 36 37 Talas, Sosyal Haklar, s. 50. Nusret Ekin, Sendikaclar in Trkiyede Endstri likilerinin Geliimi, Tekgda-

Sendikas Eitim Yaynlar, stanbul, 1991, s. 14. 38 Refik Snmezsoy, Trkiyede ve Dnyada i Hareketleri, Boazii Yaynlar, stanbul,

1981, s. 38-43. 39 Bu dzenlemeler iin bkz.: Mesut Glmez, Trkiyede alma likileri (1936 ncesi),

Todaie Yaynlar No. 236. 2. Basm, Ankara, 1991, s. 279-386; Nizamettin Aktay, Sendika Hakk (Uluslararas Dayanaklar Bakmndan Eleiel Bir Yaklamla Trk Hukukunda Sendika Hakk ve lgili Belgeler), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993, s. 17-21. 40 41 42 temel bir kanun Trkler bu Anayasalarn samimiyetle tatbik ederlerse arkta demokrasi olmaz iddias iflasa mahkumdur. Cemal Kutay, 143 Yln Perde Arkas Anayasa Kavgas, Cem Ofset Matbaaclk, stanbul, 1982, s. 282. 43 Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, 10. Basm, Gerek Yaynevi, stanbul, Talas, s. 54. Demir-Karatepe, s. 144. 1924 Anayasas iin, nl Fransz hukukusu G. Jezzin yle bir tehisi vardr: Klasik

demokrasi anlaynn dini, manevi, milli yap ile mmkn olduunca kucaklamasna gayret edilmi

1993, s. 34. 44 45 s. 170. Tezi, s. 139. Kamil Turan, Hukukunun Genel Esaslar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1990,

876

46 47 48

Demir, s. 444. Soysal, s. 34. Yaar Grbz, Cumhuriyet Dnemi Anayasalarnda Sosyal ve Ekonomik Haklar, ada

Anayasalarda Ekonomik ve Sosyal Haklar ve devler, Uluslararas Seminer, . . T. . A Yayn, stanbul, 1982, s. 122. 49 50 51 52 53 54 55 Turan, s. 170. Talas, s. 60. Talas, s. 59. Soysal, s. 124. Salam, s. 16. Demir, s. 445. Dnya lekte esen demokratikleme rzgar, Trkiyeyi de etkilemitir. Savan btn

arln zerinde hisseden Trkiye, iinde bulunduu skntlar atabilmek iin Bat dnyas tarafndan n koul olarak ortaya konulan demokratiklemeye bir vitrin dzenlemesi olarak bakmtr. Yksel Ik, Osmanldan Gnmze i Hareketinin Evrimi (1876-1994), teki Yaynevi, Ankara, 1995, s. 168. 56 Mesut Glmez, Memurlar ve Sendikal Haklar (Trkiyede ve Dnyada), mge Yaynevi,

Ankara, 1990, s. 1. 57 58 59 elik, s. 280. Soysal, s. 66-67. Alpaslan Ikl, Sendikaclk Hareketleri inde Demokrasi Kavramnn Geliimi Asndan

Trkiye i Hareketinin zgn Yanlar, Trkiyede Sendikaclk Hareketleri inde Demokrasi Kavramnn Geliimi (Haz. Alpaslan Ikl), Kltr Bakanl Yaynlar: 1683, Ankara, 1994, s. 16. 60 61 62 63 Talas, s. 67. Tunaya, s. 728. Demir, s. 444. Demir-Karatepe, s. 151.

877

64

Sava Takent, Bireysel Hukuku Asndan i Haklarna Ynelik Sorunlar-

Gvencesi, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Matbaas, stanbul, 1987, s. 66-67. 65 lhan Arsel, Anayasa Mahkemesinin Baz Eilimleri zerine Grler ve Anayasa

Mahkemesi Kararlarndan zetler, Ankara, 1970, s. 12-13. 66 67 68 69 70 71 72 Glmez, s. 1. Takent, s. 67. Snmez, s. 34. elik, s. 280. Talas, s. 72. Ikl, s. 24. 1961 Anayasasnda memurlarn sendikal haklar konusunda bkz.: Glmez, Memurlar ve

Sendikal Haklar, s. 1-12 ve 90-113; Ik, s. 299-308. 73 Devletin Anayasada yer alan ykmllklerini yerine getirmesine ilikin olarak 53. madde

genel olarak iki trl yorumlanmaktadr. Bunlardan biri, devletin bu madde ile geni lde serbestlik ve takdir yetkisi kazanddr. Ykmllkler Anayasada belirlenmitir. Fakat yerine getirme ekonomik gelime ve mali kaynaklarn yeterlilii lsne balanmtr. Tutucu iktidarlar bu ilkenin arkasna kolayca snabilirler. Byle olduu zaman da sosyal haklarn -sendika, toplu szleme ve grev- nemi ortaya kmaktadr. Bu haklar yolu ile oluturulacak basklar hkmetleri harekete zorlar ve 53. madde arkasna snmaktan alkoyar. kinci ve daha ok retide ileri srlen gr, 53. maddenin devleti mutlak hareketsizlie gtren bir nitelik tamad, bir enaz yerine getirmekle ykml olduudur. Sendika, toplu i szlemesi ve grev haklar devletin olumlu maddi bir edimine gerek gstermezler. u halde 53. madde bu haklarn yerine getirilmesinin bir engeli olarak ileri srlemez. te yandan, genellikle ve olaan olarak ekonomik bakmdan belli bir oranda bir gelime salanmakta ve devletin mali olanaklar artmaktadr. Bu durumda da devlet bu llerde bir yerine getirme ykmll altndadr. Dolaysyla 53. maddeye snma olana ortadan kalkmaktadr. Talas, s. 7475. Tartmalar iin bkz.: Gze, Sosyal Devlet, s. 119-123; Tunaya, s. 731-733; Soysal, s. 154-157. 74 75 76 Grbz, s. 125. Sabuncu, s. 19. Demir, s. 445.

878

77

Muzaffer Sencer, 1961 Anayasasndan 1982 Anayasasna, nsan Haklar Yll, Cilt 5-6,

1983-1984, s. 12. 78 79 80 81 82 83 Soysal, s. 124. Salam, s. 16. Sencer, s. 10. Salam, s. 19 vd. Tezi, s. 140. 1961 Anayasas en iyi en demokratik anayasadr diyorlar. Ancak ortada btn plakl

ile gerekler vardr ki, bu hakikat, Trkiyenin geldii 12 Eyll ncesi durumdadr. O Anayasa sayesinde bu hale geldik. Kenan Evrenin Danma Meclisinin al trenindeki konumasndan aktaran Kutay, s. 306. 1982 Anayasasnn kurucular, anari ve terr devlet gcndeki zaafa balam ve bu zaaf, 1961 Anayasas ile siyasal iktidarn fazlaca snrlanm, hak ve zgrlklere gereinden fazla gvence getirilmi olmasnn bir sonucu olarak deerlendirilmitir. Salam, s. 17. 84 85 Soysal, s. 133. Arif Geni, 12 Eyll 1980 Sonrasnda Demokrasi ve Sendikal Hareket, Trkiyede

Sendikaclk Hareketleri inde Demokrasi Kavramnn Geliimi (Haz. Alparslan Ikl), Kltr Bakanl Yaynlar: 1683, Ankara, 1994, s. 272. 86 87 88 89 90 67. 91 92 akar, s. 67. Trkiyede sendikaclk-siyaset ilikileri konusunda bkz.: Alparslan Ikl, Sendikaclk ve Salam, s. 32. Pekin, s. 258. elik, s. 282. Demir, s. 447. Mjdat aar, 1982 Anayasas ve nceki Anayasalar, Beta Yaynevi, stanbul, 1990, s.

Siyaset, Sevin Matbaas, Ankara, 1972, s. 289-355; Osman Dou, Trkiyede Sendikalara Siyaset Yasaklarnn Dn-Bugn, nsan Haklar Yll, Cilt 9, 1987, s. 127-168. 93 akar, s. 68.

879

94 95

Dou, s. 147. 23.7.1995 tarih ve 4121 sayl 7.11.1982 tarihli ve 2709 Sayl Trkiye Cumhuriyeti

Anayasasnn Balang Metni ve Baz Maddelerinin Deerlendirilmesine Dair Kanun. Resmi Gazete, Say: 22355, 26 Temmuz 1995. 96 Cem Eroul, nc Anayasa Deiiklii, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Cilt: XIX, Say: 183,

Eyll 1995, s. 9. 97 Bu konu zerinde yaplan tartmalar iin bkz.: Fevzi Demir, Sendikalar Hukuku, Belediye-

Sendikas Eitim Yaynlar No. 8, zmir, 1988, s. 36; Glmez, Memurlar ve Sendikal Haklar, s. 116 vd.; ner Eyrenci, Sendikalar Hukukunun Gncel Sorunlar, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Matbaas, stanbul, 1987, s. 136; Yldrm Ko, Sendikacln Gncel Sorunlar, teki Yaynevi, Ankara, 1995, s. 113-124; Aktay, s. 108-112. 98 99 Eroul, s. 9. Mesut Glmez, Anayasa Deiiklii ve Memur Sendikacl, Amme daresi Dergisi, Cilt

28, Say 4, Aralk 1995, s. 36 vd. 100 Ancak belirtmek gerekir ki ek fkra, toplu grmeye ilikin dzenlemesi erevesinde kamu grevlileri sendikalarna toplu szleme olana vermemise de, grev hakk asndan hibir anayasal yasak getirmemitir. Bkz., Glmez, s. 40. 101 akar, s. 69. 102 elik, s. 472; Ouzman, s. 157. 103 akar, s. 70. 104 Sava Takent, Grev Hakk ve Sorunlar, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Basmevi, stanbul, 1987, s. 214; Ayn grte: Sait Dilik, Yeni Tasarlarda Grev ve Lokavt, Tba, 11. 4. 1983, B 388. 105 Hak uyumazlklarnda -2822 sayl yasada olduu gibi- grevin ngrlmemi olmas veya tam tersine yaplacak bir deiiklik ile yasada greve yer verilmesi Anayasa asndan bir sorun, bir eliki yaratmaz Takent, s. 214. 106 Danma Meclisinden Milli Gvenlik Konseyine gelen tasarda, grev gibi lokavt da hak olarak dzenlenmiti. Ancak, Milli Gvenlik Kurulu, eitli evrelerden bu dzenlemeye gelen eletiriler sonucu, lokavt hakk dzenlemesinden hak szcn karm, ancak yine de metnin baln grev hakk ve lokavt olarak Anayasada brakm, metnin iinden de hak szcn kararak lokavt dzenlemesini koymutur. A. Murat Demirciolu-Tankut Centel, Hukuku, gzden geirilmi ve yenilenmi nc basm, Beta Basm Yaym, stanbul, 1993, s. 230. Ancak belirtmek

880

gerekir ki, Anayasann iilerin grev hakkn aka belirtmesine ve tanmasna karlk, lokavttan hak olarak sz etmemesi, onun Anayasaca tannmad anlamna gelmez. Anayasada byle bir ayrm yaplmasnn grev ile lokavt arasndaki nitelik farkndan doan bir anlam vardr ve bunun bir sonucu da olmas gerekir. Hak kavramnn, devlet ve toplumun hukuk dzeni ve yasalar araclyla gvence altna alnm bir durum eklindeki tanmndan yola karak (Bkz.: s. 2), Anayasa ve yasalarca tannm bir durumu kukusuz bir hak olarak kabul etmek gerekir. Benzer gr: Takent, s. 216; Salam, s. 32-33; elik, s. 466; Ouzman, s. 279; Hamdi Mollamahmutolu, Trk Hukukunda Lokavt, Ankara, 1993, s. 63-64; Aksi gr: Demirciolu-Center, s. 231. 107 Sosal, s. 157; Salam, s. 32-33; Mollamahmutolu, s. 64-65. Lokavt hakkn, grev hakkna denk grmeyen bir gr; Anayasann iilerin grev hakkn aka belirtmesinden sonra iverenin lokavta bavurmasna ilikin dzenlemenin kanunla yaplaca ifadesiyle, grev ve lokavt kavramlar arasndaki nitelik farkn ortaya koyduunu ve ekli eitlie dayanan bir yasal dzenlemenin gerek eitlii salamayaca fikrinden hareket ettiini ileri srmektedir. Bu gre gre, Anayasa lokavt hak olarak nitelendirmemekle ve ancak greve kar mracaat edilecek bir yol olarak kabul etmekle, lokavtn greve eit arlkta bir hak olmadn ifade etmek istemitir. Bkz.: Seza Reisolu, 2822 Sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu erhi, Ankara, 1986, s. 264; elik, s. 465-468. 108 Salam, s. 32. 109 akar, s. 70. 110 akar, s. 74. 111 Salam, s. 33; Demir, s. 214; elik, s. 466; Demirciolu-Center, s. 230-231; Ouzman, s. 280. ner Eyrenci, Trk Hukukunda Mcadelesi Aralarnda Eitlik, Hukuku Dergisi, Cilt: II, 1992, s. 8. 112 Salam, s. 34; Eyrenci, s. 11-16. 113 Demir, s. 214; Eyrenci, s. 12. 114 elik, s. 466; Eyrenci, s. 13. 115 Takent, s. 217-218; Eyrenci, s. 14. 116 Takent, s. 217; elik, s. 466; Demir, s. 214, Mollamahmutolu, s. 65, Eyrenci, s. 16. 117 Saam, s. 34; Mollamahmutolu, s. 66. 118 Soysal, s. 157.

881

AKI Erol - SZER Ali Nazm, ve Sosyal Sigorta Kanunlar, Beta Yaynevi, zmir, 1996. AKTAY Nizamettin, Sendika Hakk (Uluslararas Dayanaklar Bakmndan Eletrisel Bir Yaklamla Trk Hukukunda Sendika Hakk ve lgili Belgeler), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993. ARSEL lhan, Anayasa Mahkemesinin Baz Eilimleri zerine Grler ve Anayasa Mahkemesi Kararlarndan zetler, Ankara, 1970. EEN Anl, nsan Haklarnn Dnsel Boyutlar, nsan Haklar Yll, Say 3-4, 1981-1982. ELK Nuri, Hukuku Dersleri, Yenilenmi 11. Basm, Beta Yaynevi, stanbul, 1992. UBUK Ali, Sosyal Politika, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar No. 123, Ankara, 1979. DEMR Fevzi, Bireyci zgrlk Anlayndan Ekonomik ve Sosyal Haklara, Anayasa Kurultay, Hak- Eitim Yaynlar No. 15, Ankara, 1992. DEMR Fevzi, Sendikalar Hukuku, Belediye- Sendikas Eitim Yaynlar No. 8, zmir, 1988. DEMR Fevzi - KARATEPE kr, Anayasa Hukukuna Giri, Evrim Yaynevi, stanbul, 1989. DEMRCOLU A. Murat - CENTEL Tankut, Hukuku, Gzden geirilmi ve yenilenmi nc basm, Beta Basm Yaym, stanbul, 1993. DOU Osman, Trkiyede Sendikalara Siyaset Yasaklarnn Dn-Bugn, nsan Haklar Yll, Cilt 9, 1987. EKN Nusret, Sendikaclar in Trkiyede Endstri likilerinin Geliimi, Tekgda- Eitim Yaynlar, stanbul, 1991. EROUL Cem, nc Anayasa Deiiklii, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Cilt XIX, Say 183, Eyll, 1995. EYRENC ner, Sendikalar Hukukunun Gncel Sorunlar, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Basmevi, stanbul, 1987. EYRENC ner, Trk Hukukunda Mcadelesi Aralarnda Eitlik, Hukuku Dergisi, Cilt: II, 1992.

882

GEN Arif, 12 Eyll 1980 Sonrasnda Demokrasi ve Sendikal Hareket, Trkiyede Sendikaclk Hareketleri inde Demokrasi Kavramnn Geliimi, (Haz. Alparslan IIKLI), Kltr Bakanl Yaynlar: 1683, Ankara, 1994. GZE Ayferi, Liberal, Marksist, Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, Faklteler Matbaas, stanbul, 1980. GZE Ayferi, Sosyal Devlet Sistemi, Faklteler Matbaas, stanbul, 1976. GLMEZ Mesut, Trkiyede alma likileri (1936 ncesi),Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yaynlar No. 236, Ankara, 1991. GLMEZ Mesut, Memurlar ve Sendikal Haklar (Trkiyede ve Dnyada), mge Kitabevi, Ankara, 1990. GLMEZ Mesut, Anayasa Deiiklii ve Memur Sendikacl, Amme daresi Dergisi, Cilt 28, Say 4, Aralk 1995. GLMEZ Mesut, Avrupa Sosyal artna Genel Bir Bak ve Trkiye, nsan Haklar Yll, Cilt 12, 1990. GRBZ Yaar, Cumhuriyet Dnemi Anayasalarnda Sosyal ve Ekonomik Haklar, ada Anayasalarda Ekonomik ve Sosyal Haklar ve devler, Uluslararas Seminer, . . T. . A Yayn, stanbul, 1982. KAPAN Mnci, nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1991. KO Yldrm, Sendikacln Gncel Sorunlar, teki Yaynevi, Ankara, 1995. KORAY Meryem - TOPUOLU Alper, Sosyal Politika, Karnca Matbaaclk, zmir, 1987. KUTAY Cemal, 143 Yln Perde Arkas Anayasa Kavgas, Cem Ofset Matbaaclk, stanbul, 1982. IIK Yksel, Osmanldan Gnmze i Hareketinin Evrimi (1876-1994), teki Yaynevi, Ankara, 1995. IIKLI Alparslan, Sendikaclk ve Siyaset, Sevin Matbaas, Ankara, 1972. IIKLI Alpaslan, Sendikaclk Hareketleri inde Demokrasi Kavramnn Geliimi Asndan Trkiye i Hareketinin zgn Yanlar, Trkiyede Sendikaclk Hareketleri inde Demokrasi Kavramnn Geliimi, (Haz. Alpaslan IIKLI), Kltr Bakanl Yaynlar: 1683, Ankara, 1994. MOLLAMAHMUTOLU Hamdi, Trk Hukukunda Lokavt, Ankara, 1993.

883

PEKN Faruk, Demokrasi, Sendika zgrl ve Sosyal Haklar, Alan Yaynclk, stanbul, 1985. RESOLU Seza, 2822 Sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu erhi, Ankara, 1986. ROUSSEAU J. J., Toplum Anlamas, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1989. SABUNCU M. Yavuz, Temel Haklarn Anayasal Konumu zerine, nsan Haklar Yll, Cilt 7-8, 1985-1986. SALAM Fazl, Anayasa Hukuku Asndan i Haklarnn Gncel Sorunlar, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Basmevi, stanbul, 1987. SAVCI Bahri, nsan Haklar (Kanunilik Yolu le Korunmas), Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1953. SNMEZ Fikret, Avrupa Konseyinin Sosyal Yn, Ege niversitesi . . B. F. Dergisi, Yl 6, Say 11, Mart-Mays 1972. SENCER Muzaffer, 1961 Anayasasndan 1982 Anayasasna, nsan Haklar Yll, Cilt 5-6, 1983-1984. SNMEZSOY Refik, Trkiyede ve Dnyada i Hareketleri, Boazii Yaynlar, stanbul, 1981. SOYSAL Mmtaz, 100 Soruda Anayasann Anlam, 10. Basm, Gerek Yaynevi, stanbul, 1993. SZER A. Nazm, Trkiyede Sosyal Hukuk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1994. SZEK Sarper, Gvenlii Hukuku, Sava Yaynlar, Ankara, 1985. AKAR Mjdat, 1982 Anayasas ve nceki Anayasalar, Beta Yaynevi, stanbul, 1990. TALAS Cahit, Bir nsan Hakk Olarak Sendika Hakk ve Uluslararas Belgelerde Yeri ve nemi, nsan Haklar Yll, Yl 1, 1979. TALAS Cahit, Sosyal Haklar ve Trk Anayasalarnda Sosyal Haklarn Evrimi, nsan Haklar Yll, Yl 3-4, 1981-1982. TALAS Cahit, Toplumsal Politikaya Giri, S Yaynlar, Ankara, 198l. TANR Blent, Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, May Yaynlar, stanbul, 1978. TAKENT Sava, nsan Haklarnn Uluslararas Dayanaklar, Belediye- Sendikas Yaynlar, stanbul, 1991.

884

TAKENT Sava, Bireysel Hukuku Asndan i Haklarna Ynelik Sorunlar- Gvencesi, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Basmevi, stanbul, 1987. TAKENT Sava, Grev Hakk ve Sorunlar, alma Hayatmzn Gncel Sorunlar, Kent Basmevi, stanbul, 1987. TEZ Erdoan, Anayasa Hukuku, 2. Basm, Beta Yaynevi, stanbul, 1991. TUNAYA T. Zafer, Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar No. 2047, 3. Bask, stanbul, 1975. TURAN Kamil, Hukukunun Genel Esaslar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1990.

885

Osmanl'dan Cumhuriyet'e Trkiye'de Kent ve Kentleme / Dr. Mustafa kmen [s.505-518]

Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri oplumlarn, bugnk devlet, siyaset ve ynetim anlaylarnn, yaplanmalarnn, gemiin mirasndan etkilenmediini sylemek olduka zordur ve bu anlamda toplumlar, nceki nesillerden miras olarak aldklar kurumlarn, deerlerin ve birikimlerin ykn tarlar. Dier bir deyile, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari anlay ve yaplanmalar, insanlk ve toplumlarn tarihi iinde, kmlatif nitelikli olarak ve tarihi bir sreklilik seyrini izleyerek varolagelirler. Devletler, milletler ya da baka parametreleri esas alarak yaplan toplum ayrmlarnn hepsi iin geerli olan bu nitelikler, ayn zamanda belirli bir deiimi ve dnm de ierir. Zaman zaman eklemlenme, krlma, kopma gibi farkl boyutlar da kazanan bu deiim-dnm srecinin nemli bir yann da kentler ve bu balamda kentleme olgusu oluturmaktadr. Bu kmlatif nitelikli deiim-dnm sreci Osmanldan Cumhuriyete Trk kentleri ve Trkiye kentlemesi iin de geerlidir ve bu anlamda nemli ieriklere sahiptir. Gerek etkisinde gelitii temel parametreler, gerek ierdii ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari ileyi sistemi ve gerekse Batd nitelikleriyle kendine zg olan Osmanl-Trk kentleri, Batda yaanan sanayi toplumu olma srecine paralel, Osmanl Devletinin ve toplumunun yaad deiim ve dnmn bir paras olarak farkl nitelikler kazanm ve kentleme olgusu ile yz yze gelmitir. Ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari boyutu bulunan bu sre Osmanldan Cumhuriyete miras niteliindeki belli bal temel zelliklere ek olarak kazanlan yeni niteliklerle devam etmitir. Tek partili siyasal hayat ve ok partili dneme gei sonrasnda ortaya kan temel ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari gelimelere paralel olarak, Trkiye kentlerinin ve kentlemesinin yeni nitelikler kazand bu sre, bugn kar karya olduumuz, srekli deime ve gelimeyi ieren kreselleme ve bilgi toplumu olma ynl gelimelerle birlikte yepyeni grnmler alarak devam etmektedir. Kresel ve yerelin kesime noktasnda Trkiye kentleri ve kentlemesi bugn farkl bir noktada bulunmaktadr. I. Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl Kent ve Kentleme Olgusu

Kentlerin en nemli zelliklerinden biri, ekonominin, sosyal yaamn ve ynetimin merkezi fonksiyonunu yerine getirmeleridir. Kentli nitelii ar basan bir toplum olan Osmanl-Trk toplumunda da kentler bu fonksiyonlar grmekle birlikte 19. yzyla gelindiinde bu fonksiyonun olduka eitlendii gze arpmaktadr. Bu eitliliin artmasnda i ve d bir ok faktr etkili olmutur. lber Ortayl da bu balamda Tanzimat devrinin modern Trkiyenin oluumundaki paynn bykln1 vurgulamaktadr.

886

Kemal Karpata gre ise, ge dnem Osmanl brokrasisi ve aydnlarnn, Osmanl Devletinin dnmnde oynadklar rol, esiz bir toplumsal olaydr.2 Tanzimatla balayan bu deiimdnm sreci Osmanldan Cumhuriyete ekonomik, sosyal ve siyasi-idari bir gelenein miras olarak kalmas gibi bir sonucu da beraberinde getirmitir. lk olarak, Avrupada ortaya kan teknolojik-ekonomik ve politik-ideolojik gelimelere paralel olarak ortaya kan sanayi toplumu nitelikleri, son tahlilde Osmanl-Trk toplumu zerinde ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari boyutlu olarak etkin olmaya balaynca, sonuta bu sreten en hzl ve youn etkilenen birimler, kentler olmutur. Ekonominin, ynetimin ve kltrn merkezi olarak Osmanl kentleri, klasik dnem kurumlarnn ilevsiz hale gelmesine de paralel olarak, hzla deiim srecine girmitir. Osmanl sisteminin 1838 ngiliz Ticaret Anlamasyla simgelenen dnya ekonomisine al ve 1839 Tanzimat Fermanyla simgelenen yeni ynetim biimi araylar, 19. yzyln ikinci yarsnda kent yapsnda nemli dnmlere yol amt. 1838 ve 1839 tarihleri nemli kurumsal deiimleri belirliyor grnse de aslnda daha nceki deiim birikimlerinin sonularyd. Yeni benimsenen ekonomik ilikiler ve ynetim biimi, yeni kent merkezleri, yeni bir altyap ve yeni kurumlar gerektiriyordu. Bu dnm, kadlk, ihtisap aal, mimarbalk gibi geleneksel Osmanl idari kurumlar yoluyla salanamaz, gerekli altyap dini vakflar araclyla kurulamazd. Bu ulusal kurumlar sadece yapsal adan yetersiz deildi; 1840larda dnmlerin basksyla kmlerdi. Hem geleneksel sistemin k, hem de yeni doan ihtiyalar yeni ynetim biimlerini ve kent geliimini denetleyecek yeni bir sistemi gerektiriyordu.3 Ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari birok yn bulunan bu gelime srecinde kentler genelde ynetim, zelde ise yerel ynetim merkezli tartmalarn ve son tahlilde yaplanmalarn oda haline gelmilerdir. Tanzimat ve sonrasnda ortaya kan reform ve slahat abalar bu anlamda kentlerde de etkili olmu ve sonuta Bat Avrupa kentlerinin nitelikleri ve gndeme gelen kentleme olgusu ile tam rtmese de benzer ihtiyalar ve deiiklikler gndeme gelmitir. Bu ihtiya ve deiiklikler ilk olarak, ekonomik, sosyal ve siyasi-idari deiime paralel olarak yerel ynetim hizmetlerinin durumu ile ilgilidir. Yukarda sz edilen ve Batl anlamda yerel ynetimlerin kurulmasn gerektiren nedenlerin nemli bir blm kentlerle ilgilidir. Bu ilgililik daha sonraki aamada ise, tarm toplumundan sanayi toplumuna geen Avrupann Osmanl-Trk toplumuna etkileri anlamnda, kentleme olgusu boyutunda kendini gstermeye balayacaktr. Bu anlamda, bir gelenee ve tarihi sreklilik niteliine sahip olmasa da, Tanzimat sonras dnemde bir yerel ynetim-kent etkileimi ve srekliliinden sz edilebilir. Tanzimattan Cumhuriyete uzanan izgide zellikle kentlerin ynetim birimi olan belediyeler baznda gndeme gelen yerel ynetim kurumu oluturma abalar bu etkileimi belirginletirmi ve OsmanlTrk kentlerinin Klasik dnemdekinden olduka farkl niteliklere brnmesini beraberinde getirmitir. Burada, bu deiim ve dnm srecinin baz temel noktalarn ele almakta yarar vardr. Osmanl kentinin 19. yzylda geirdii dnmn nemli bir yann, mparatorluun ekonomik yapsndaki deimeler ve buna kout olarak gelien milletler aras ve snflar aras farkllama biimi

887

ve nitelikleri oluturmaktadr. Avrupada kapitalizmin gelierek sanayi devrimini gerekletirmi olmas ve bu gelimeler sonucunda Osmanl Devleti zerinde aama aama kurulan emperyalist denetim, Osmanlnn i dinamikleri ile birleerek nemli yapsal deimelere neden olmutur.4 Bu deimelerin en etkin olarak yansd alanlardan birisi ise, zellikle genelde ynetim, zelde ise yerel ynetimle ilgili olarak, kentler olmutur. Ekonomik ve ticari hayatn kazand yeni boyutlardan Tanzimatn getirdii brokratik yapnn etkilerine, yeni ekonomik ilikiler iinde Bat kltrne ynelmenin getirdii tketim kalplar ve yaam biiminden ortaya kan yeni nitelikli yerel ynetim hizmetleri ihtiyacna, buna ynelik yaplanmalara kadar kent bu deiim ve dnm srecinden olduka youn bir ekilde etkilenmitir. Bu balamda da eski kurum ve yaplar nitelik ve ilevlerindeki deimeye paralel olarak ve reform abalarnn bir paras olarak yeniden dzenlenmi, modernletirme srecinin nemli bir boyutunu oluturmulardr. Btn bu ynleriyle ilgili olarak diyebiliriz ki, Osmanl mparatorluunda 1839dan itibaren devleti ve toplumu Batllatrma dorultusunda giriilen ve Tanzimat olarak bilinen reformlar kent alann da ilgilendirmektedir. Batl ilkelere ve uygulamalara gre yaplan dzenlemeler, Osmanl kent alanna ve bunun dnmne ilikin daha global dncelere varmay salayacak baz zellikler tamaktadr.5 Bu zellikler, yerel ynetim hizmetlerinden kent mekannn ekillenmesine ve kentin ekonomik, sosyal ve siyasi-idari btn ynlerine kadar geni bir yelpazeyle yakndan ilgilidir. zellikle bu aamada gerek merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikileri gerekse yerel ynetim hizmetlerinin sunumu balamnda yerel ynetim-kent birliktelii belirginleme srecine girmitir. Ksacas, Avrupa rneinde lkenin belli bal byk kentlerinde kurulan belediye rgtleri, beraberlerinde yeni sorunlar getirmekle birlikte, dnem ncesinde, vakflar ve yneticiler tarafndan yle ya da byle yrtlen baz nemli hizmetleri stlenmiler, eksikliklere, imkanszlklara ramen, kentlemede etkin olmulardr. Bu etkinlik, I. Merutiyetin ilanndan sonra gzle grlr ekilde karmza kmaktadr. Dnem iinde belediyeler, beledi kolluk, imar denetimi gibi geleneksel grevlerin yannda, kentlerin ekonomik yaantsn dzenleyen, koruyucu yapc hizmetleri stlenmilerdir. Kentlerin ekonomik hayatnn dzenlenmesinde, temizlikle ilgili hizmetlerin grlerek, yasaklarn uygulanmasnda etkili olmulardr. Yol, kaldrm, su yolu, kanalizasyon gibi tesislerin yapm ve onarm bakmndan ise varlk gsterememilerdir. Osmanl kentinde devletin varl ve gcnn hissedirlilii klasik dnemden Tanzimata geite ve sonrasnda artmtr. Merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikileri balamnda Halil nalck, Siyasi tarih bakmndan Sened-i ttifak, byk ayann devlet iktidarn kontrol altna alma teebbsn ifade eder. Glhane Hatt ise ona kar Padiahn mutlak otoritesini savunarak merkeziyeti devlet idaresinin, baka deyimle brokrasinin mutlak bir ekilde el koymasn ifade eder. Bir baka adan baklrsa, birincisi geleneki, dieri moderndir6 yorumunu yapmaktadr. Bu niteliin doal olarak

888

yansd alanlarn banda kentler gelmektedir. Osmanl kentlerinin geliimi, btnyle Osmanl devlet tekilatna baldr; tabii ki lineer olarak deil, ama o dzenin bir ok elikisiyle birlikte: Kimi zaman zanaatkarlarn eski lonca dzenini ve kurumlarn merkeziliini korumas iin, kimi zaman uluslararas ticaretin serbest klnmas ve yre paalarnn zerklii iin yaplan elikili mcadeleler ile i ie gemi olarak.7 Kentlerde devletin etkinliinin bir yn olarak 19. yzylda yerel ynetim denemelerini de eklemek gerekir. Tanzimattan Cumhuriyete yerel ynetim kurumlarn oluturup kurarken bile btn merkeziyetilii ile devlet kente egemendir, yn verendir. stelik bu nitelik, merkeziyetilik anda adem-i merkeziyeti uygulamalar grnts verilmek suretiyle egemen klnmaktadr. Avrupada sanayileme-kentleme sreklilii balamnda ortaya kp, gelien kentleme olgusunu bu dnem Osmanl kentleri iin varsaymak doru olmasa bile en azndan etkilenme anlamnda bir hareketliliin balad sylenebilir. Bu hareketliliin temel noktalarn ise Avrupa ile ticaretin artmas, yerel ynetim kurumlamalar ve yava yava kurulmaya allan sanayi kurulular gibi konular oluturmaktadr. Dier i ve d etkenlerle birlikte bu dinamikler Osmanlda kentlemeyi balatmamsa da ilk belirtilerin ortaya kmasna neden olmutur denilebilir. Bu nitelik Cumhuriyet dnemine de yansyacak ve 1950li yllara kadar hemen hemen ayn niteliklerle var olacaktr. Bu yllardan sonra ise Trkiyede kentleme farkl izgi ve niteliklerle gndeme gelecektir. II. Cumhuriyet Dneminde Kent ve Kentleme likileri

Osmanl Devletinde, gerek siyasi-idari anlay ve yaplanmalar, gerek ynetimin bir paras olarak yerel ynetimlere ilikin kurumlamalar ve gerekse bu kurumlarn mekansal boyutunu oluturan kentlerin durumuna ilikin grdmz niteliklerin, Cumhuriyete geile birlikte kopma niteliinde bir deiime uradn sylemek olduka gtr. Tam aksine, krlmalarla birlikte, bir eklemlenmenin sz konusu olduu sylenebilir. Btn redd-i miras abalarna ramen, siyasi-idari, sosyal ve kltrel birok yn ile bu devraldmz miras bir gerek olarak karmzda durmaktadr. A. Tek Partili Dneminde Kent ve Kentleme (1923-1946)

Tek parti dnemi siyasi adan olduu gibi ynetim ve doal olarak kent ynetimleri ya da yerel ynetimlerle de ilgili olarak merkeziyetiliin kendini arlkla hissettirdii bir dnem olmutur. Bu dnemin kent ve kentleme niteliklerinin nemli bir ynn yerel ynetimler oluturmaktadr. Gerek bal bana kentsel gelime ve gerekse kentlemeye ilikin anlay ve kurumlamalar bu dnemde, yerel ynetimler ynndeki yaklam ve uygulamalarla ii ie olmutur. Tanzimat ve onu izleyen dnemde merkezi idarenin yerel ynetimlere bak ve ona ykledii temel ilev Cumhuriyet dneminde de benzer ekilde devam etmitir. Bugn Trkiyede yerel ynetimlerle ilgili temel tartmalarda bazen gzden karlan, bazen de nemi tam kavranamayan esas konu merkezin yerel ynetimlere bitii rol ve ilevdir.

889

Cumhuriyet dnemindeki kent ve yerel ynetim sistemi, esas itibariyle 1930lu yllarn banda karlan bir dizi kanunla yasallap, kurumsallamtr. Cumhuriyetin ilanndan 1930 ylna kadar geen dnemde Osmanl yerel ynetim sistemi genel olarak korunmu ve buna ilaveten belediyelerin mali bakmdan glendirilmesi ynnde baz kararlar alnmtr, fakat ksa bir zaman sonra yaplan yasa deiiklikleriyle belediyelerin mali imkanlarnn azaltlmaya alld ve bunlarn merkezi idareye aktarld grlmektedir. Ancak, burada yerel ynetimlerle ilgili baz dzenlemeleri ele almadan, bu dnemin merkeziyeti niteliinden olduka farkl zellikler tayan 1921 Anayasasnn yerel ynetimlerle ilgili getirdii ve bugnk dzenlemelerden daha ilerde bir grnm sergileyen niteliklerine deinmek gerekir. lber Ortaylnn Trkiyede yerel ynetim ve demokrasinin gelimesini ngren, gemite ve zamanmzda ei bulunmaz bir stat,8 olarak nitelendirdii 1921 Anayasasnn bu nitelikleri daha ok hazrland ortam ve Anayasay hazrlayan meclisin nitelii ile ilgilidir. 1921 Anayasas, dier ilgin zelliklerinin yan sra, Trk anayasa tarihinin, yerel ynetimlere ve yerinden ynetim ilkesine en fazla arlk vermi olan anayasadr. Bu anayasann ngrd lde bir yerinden ynetim, Trkiyede bugn bile gereklemi deildir.9 Tek parti dnemi ve hatta sonrasnn yerel ynetim anlayndan olduka farkl dzenlemeler getiren 1921 Anayasas, vilayetleri yerel konularda zerklie sahip bir tzel kiilik olarak ele almas, vilayet meclislerine geni yetkiler tanmas ve nahiyelere tzel kiilik tannmas gibi, getirdii yeniliklerle ann ilerisinde bir Anayasa olarak tarihe gemitir. Bu dnemde yerel ynetimler ve kentlerle ilgili dzenlemeler, genel olarak kyler, il zel idareleri ve belediyeler erevesinde deerlendirilebilir. Bizim asl konumuzu ise burada, zellikle kent ile de ilgili olarak belediyeler oluturmaktadr. Bu dneme damgasn vuran merkeziyeti yaplanma hem Osmanldan kalan mirasla hem de baka siyasi-idari nedenlerle yakndan ilgilidir. Bu dnemde, Osmanldan Cumhuriyete aktarlan belediyecilik deneyiminin de olduka yetersiz olduunu belirtmekte yarar vardr. Bu ise, Trk toplumunun kendine zg tarihi, ekonomik, sosyal ve siyasal nedenlerle ilgili bulunmaktadr. Kemal Grmeze gre, yeni dnemde belediyecilii etkileyen veya belediyecilik konusunda yaplabilecekleri snrlayan ciddi eler vardr. Bunlardan biri; belki de en nemlisi, milli birlii salamak ve onun ise ancak gl devletle olabilecei anlaynn yneticilerde yaygn oluudur. Dnem tek parti dnemidir ve demokratik rejimin kurumlarna rastlanlmamaktadr. Yeni Trkiyede gl bir merkeziyeti fikir oluup, merkezi iktidar glendirilirken, kar gruplar etkisiz hale gelmi ve dlanmtr. Byle bir dnemde yasalarn merkeziyeti bir karakter tamas anlalabilir gzkmektedir. Cumhuriyetin ilan sonrasnda Cumhuriyet Hkmetinin Ankara belediyecilik deneyimi ve bu arada yeni cumhuriyetin kurumlarnn oturmaya balamas, 1930lu yllarda belediyelerle ilgili st ste yasalarn kmasn getirdi. nce Belediye Kanunu, ardndan Hfzsshha Kanunu, Belediyeler Bankas Kurulu Kanunu, Belediyeler Yap ve Yollar Kanunu ve Belediyeler stimlak Kanunu gibi bir dizi kanun karld. yl gibi ksa bir srede karlan bu kanunlar uzun sre Trk belediyeciliini dzenleyen temel yasalar olarak yrrlkte kald.10 Cumhuriyet dneminde yerel ynetimlerle ilgili

890

en kkl dzenleme ise 1930daki 1580 sayl Belediye Kanunu ile gerekletirilmitir. Bu kanuna gre, vilayet ve belediye idareleri ayr olacak ve belediye meclisi yeleri seimle gelecektir. stanbulda belediye bakanl ile valilik birleecek ve bu grevi yrtecek kii ileri Bakanlnca atanacaktr. Kanun, belediyeleri, kyleri hukuken belirlenmi snrlaryla tzel kii olarak tanmaktadr.11 Zaman iinde baz deiiklikler geiren bu kanun hala yrrlktedir. Belediyeler Kanunu 1930daki siyasi, ideolojik ve idari artlarn oluturduu bir ortamda domu ve bunlarn zelliklerini tamaktadr. Bu ortamn en belirgin zellii tek parti rejimi olmasdr. Tek parti ideolojisi ve devlet anlay, yasaya aynen yansm, bu erevede doan yerel ynetimler merkezin etkisi altnda ekillenmilerdir. Yerel ynetimler bir yandan devletle btnleen partinin etkisinde kalm dier yandan da merkezi idarenin taradaki organlar haline gelmilerdi. Byle bir ortamda doan belediyelerin idari, mali ve hukuki zerkliklerinin bulunmas sz konusu olmamtr. Tek parti ynetimi dneminde kurumsallaan yerel ynetimler zerinde idarenin her alanda vesayetinin bulunmas ada anlamda yerel ynetimlerin domasn engelleyen bir unsurdur. Bir yandan idari vesayet dier yandan mali bakmdan merkezi idareye bamllk, yerel ynetimlerin zerk kurulular olarak gelimesini nlemektedir. Merkezi idarenin istedii kendisine bal ve baml bir yerel ynetim sistemidir. Yerel ynetimlerin kendi organlar vastasyla kaynak oluturmalarna, yerel vergiler koymalarna, belediye meclislerinin yerel parlamento gibi almalarna izin verilmemektedir.12 Yerel ynetimlerin bu nitelikleri, ok partili dnemde ve hatta gnmzde bile tam olarak kazanabildiini sylemek zordur. Trkiyede ynetim yaps iinde yerel ynetimlerin yeri ile ilgili tartmalarn nemli bir ynn de kent olgusu ve kentleme nitelikleri oluturmaktadr. Gerek, yerel ynetimlerin temel birimi olan belediyelerin mekansal boyutunu oluturmas, gerek yerel hizmetlerin sunulmas, ve gerekse yerel demokrasi balamnda kent olgusu, yerel ynetimlerden ayr dnlemez. Ekonomik, sosyal ve kltrel birtakm parametreler baznda da yerel ynetim ve kent, bir birliktelik niteliine sahiptir. ncelikle, nfus hareketlerinin ortaya kmas, kentlerin kalabalklamas gibi baz gelimelerle birlikte Cumhuriyet dneminin ilk aamas olarak ele aldmz tek parti dneminde bir kentleme kavramndan bahsetmek sz konusu deildir. Daha nce, Tanzimat sonras Osmanl-Trk kentlerine ilikin szn ettiimiz nitelikler, arlkl olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda da geerlidir. Trkiyede bir kentlemeden bahsetmek iin 1950li yllar beklemek gerekecektir. Bu yllara kadar ancak, giderek gelien ve Cumhuriyet dneminin siyasi-idari ve kltrel deerlerini, yerel ynetimler konusundaki gelimelere paralel olarak, yava yava kazanmaya balayan kentlerden sz edilebilir. Batl anlamda bir kentlemeden yani sanayileme-kentleme sreklilii anlamnda bir kentlemeden bahsedebilmek iin ok partili hayatn balad 1950li yllar beklemek gerekecektir.

891

Sonu olarak diyebiliriz ki, tek parti dnemi, gerek hukuki dzenlemeler gerekse uygulamalar asndan merkeziyeti nitelikler tayan bir siyasi-idari yaplanma balamnda gelien bir yerel ynetim sistemine sahiptir. Yine bu dnemde, btn bu yaplanmalara ve ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel deikenlere paralel gelien bir kent olgusundan sz etmek mmkn olmakla birlikte, bir kentleme olgusunun ortaya ktn sylemek zordur. nk, kentleme, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal ieriklere sahip bir kavramdr ve yalnzca bir nfus birikimi olarak deerlendirilemez. Bunlarla birlikte demokratik ierikleri de bulunan kentleme olgusundan sz etmek iin ok partili hayata geilen 1950li yllar beklemek gerekecektir. B) ok Partili Dneme Gei Sonrasnda Kent ve Kentleme Yerel Ynetim, Kent ve Kentleme likileri; Nedenler, Nitelikler ve Temel Sorunlar Trkiyede kentleme, baz farkllklara ramen, az gelimi ve gelimekte olan lkelerin kentleme srelerine benzemektedir. Bu anlamda ne Osmanl ncesi, ne Osmanl ne de Cumhuriyet dneminin ilk yllarndan 1950lere kadar, Trk toplumunda kentleme olgusundan sz edilebilir. Bu dnemlerde kent vardr, kentlerin nfusunun artmas da vardr ama kentleme olgusu yoktur. nk, kentleme, yukardaki parametreler de gz nnde bulundurulmak zere, sanayilemeye ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmas ve kentlerin bymesi sonucunu douran, toplumda artan oranda rgtlenmeye, uzmanlamaya ve insanlar aras ilikilerde kentlere zg deiikliklere yol aan nfus birikimi sreci13 olma gibi bir ierie sahiptir. Ekonomik, sosyal, idari, siyasal ve kltrel btn bu ierikleriyle kentleme, Trkiyenin 1950lerde yz yze geldii bir gerektir. imdi, btn bu ierii ve yukardaki siyasi-idari gelimeler ve yerel ynetimleri de gz nnde bulundurarak bu dnemde kent ve kentlemenin durumunu, niteliklerini, sorunlarn ve temel yaklamlar ele alabiliriz. Kurtulu Sava sonrasnda Osmanl Devletinin yerini Cumhuriyet Trkiyesi alnca, baz deiikliklerle de olsa yerel ynetim-kent konusundaki gelimeler devam etmitir. Yeni ynetim ulusal bir burjuvazi yaratmak ve bunun Batya ak kltrn ve yaam biimini kurmak istemi, bu kltrn kurulmasnda da 1930larda kard Belediyeler Yasasyla belediyelere ve kent planlamasna nemli ilevler yklemitir. 19. yzyl bandan, II. Dnya Sava sonuna kadar devam eden bu kentleme ve kentlileme sreci, ok yava bir sretir. Bu yava sreci toplumun gelitirilen kurumsal yaps iinde denetim altna almak olana bulunabilmekte, kentleme ok nemli ve ba edilemez bir sorun olarak ele alnmamaktadr. II. Dnya Sava sonrasndaki kentleme hz, tm lke kentlerinde %6 dolaylarna karak bir kalite deiiklii gstermi ve bir toplumsal sorun olarak alglanmaya balanmtr.14 Ekonomik, sosyal ve siyasal bir ok nedene bal olarak Trkiyede kentleme olgusu, 1950lerde Olgusu

892

belirginlemeye balamtr. Trkiyedeki sosyo-ekonomik gelimeler iinde kentleme olgusu olduka yeni saylr. ster ekonomik kavramla, isterse sosyolojik olarak ifade edilsin, kentleme 1950lerde balayp gelien bir olgu olmutur. Bunun birtakm ekonomik sosyal ve siyasal nedenleri bulunmaktadr. Kemal Grmeze gre, Trkiyede kentlemenin nedenleri, farkl ekillerde gruplanmaktadr. Bunlarn banda itici-ileticiekici gler eklindeki gruplama gelirken, itici glerle, tarmsal yapdaki deime, krsal alanda nfus art gibi faktrler, iletici glerle, haberleme, tama imkanlarnn artmas gibi faktrler, ekici glerle ise, sanayi kentlerinin ekicilii gibi faktrler anlatlmaktadr. Kentlemeyi, ekonomik, sosyal, demografik, siyasal nedenlerle aklayanlar ya da klasik ve ada kentleme nedenleri eklinde ayrm yapanlar da grlmektedir. Ayrmlar nasl yaplrsa yaplsn, Trkiye kentlemesinde herkesin uzlat faktrlerin banda hzl nfus art gelmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiyenin nfusu hzl bir biimde artmaya balamtr. Ardndan 1940l yllarda tarmda traktrn kullanlmaya balanmas, radyonun yaygnlamas, ulam aralarndaki gelimeler ile 1950li yllarda karayolu yapmndaki gelimeler ve bu arada sanayileme, Trkiyede 1950lerden itibaren kentleme srecini hzlandrmtr. Dikkat edilirse sanayileme Trkiye kentlemesinde uzunca yllar kentlemeyi belirleyici bir faktr olmamtr. Dnemsel baz gelimeler dnda ancak 1950li yllardan sonra sanayileme bir kentleme faktr olarak ortaya kmtr. Dolaysyla gelimi lkelerin kentleme sreleri ile Trkiyenin kentleme sreci birbirinden yapsal denilebilecek son derece nemli farkllklar iermektedir.15 Trkiye, gelimekte olan bir lkedir. Bu zellii dolaysyla kentleme yaps da Batl lkelerden farkl niteliklere sahiptir. Sanayileme ve teknolojik gelimenin ge balamas bu lkelerden farklln en byk sebebidir. Btn bu alardan Trkiyenin kentlemesine bakldnda baz tespitler yapmak mmkndr. Kentleme ile ilgili bu nitelikler, ekonomik, sosyal ve siyasi-idari anlay ve yaplanmalarla yakndan ilgilidir. Kentleme, az gelimi lkelerin zellikle yakn dnemlerde iine girdii deime srecinin en belirgin yn, ayn zamanda bu deimenin motive edici glerinden biridir. Tad belli bal zellikler bakmndan azgelimi lkelerle yapsal benzerlikler gsteren gnmz Trkiyesi de, hzl bir kentleme hareketinde karln bulan bir deime srecine sahne olmaktadr. Ad geen toplumlarda olduu gibi, Trkiyede de geleneksel ilikilerin zlmesine bal olarak beliren ve giderek hzn arttran bu sre, toplumun yeniden biimlenmesi dorultusunda geliirken, eitli sorunlarn da kayna olmaktadr.16 Kentleme ile sosyo-ekonomik gelime ve sanayileme arasnda kanlmaz bir balant vardr. Sanayilemi lkelerde, sanayinin kentlerde yaratt ekim ve krda serbest brakt igc belirli bir denge yaratrken, sanayilememi lkelerde kentleme, krsal nfusun itilmesi ile meydana gelmektedir. Dier gelimekte olan lkelerde olduu gibi Trkiyede de durum byledir.

893

Bu fark ve nitelikler kentleme ile ilgili niteliklere dorudan yansmaktadr. Trkiyede kentleme, sanayileme ile yakn iliki iinde olmasna ramen, sanayileme ile orantl bir biimde gelimemesi ve sanayilemenin ihtiyalarna cevap verememesi nedeniyle salksz ve dzensiz bir biim almaktadr.17 Buna, kentlemenin hznn sanayilemenin hzn gemesi de diyebiliriz. Bu nitelik sonuta, kentlemenin sahte, salksz ve arpk gibi zelliklerle anlmasna neden olmaktadr. Trkiyede kentlemenin Batl sanayilemi lkelerden farkl baka nitelikleri de bulunmaktadr. Trkiyede kentleme, byk kentlerin daha ok bymeleri biiminde olmaktadr. Nfusu 100.000 ve daha fazla nfuslu kentlerin says 1950de 5ten, 1985de 35 ve 1990da 43e, nfus toplamlarnn kentsel nfus iindeki pay ise, ayn tarihlerde %43,8den %64e ve %67ye ykselmitir. Orta byklkteki kentlerle kasabalarn kentsel nfus iindeki paynda bir azalma olduu gze arpmaktadr. Nfusun, bir yandan byk kentlere akn ederken, dier yandan da kentlerin merkezinden evresine doru kamakta olmas, kapitalist lkelerin kentlerine zg bir eilim olmakla bilinir. lkemizde de, zellikle varlkl ailelerin durumlar, banliylerde yerlemelerine olanak vermektedir. stanbul, Ankara ve zmir gibi yerlerde bu eilim aka gzlemlenebilmektedir. Bunun yan sra, kentlere gen yoksul kitlelerden byk bir ounluu, ucuz toprak bulabilme, imar denetimlerinden kaabilme kolayl gibi nedenlerle, kentlerin evresindeki gecekondu alanlarnda yerlemekte olduklarndan, kent merkezinin nfusu evredeki yerleim yerlerinin nfusundan ok daha yava artmakta, hatta azalmaktadr. Bu yaylma, anakentin tmne hizmet sunmas gereken belediyeleri ar bir yk altna sokmaktadr. Trkiyede kentlemenin bir zellii de blgeler arasnda farklarn bulunmasdr. Trkiyede corafi blgeler arasnda, hem bugnn byk ve byke kentlerinin dal, hem de genel olarak kentleme durumu ve hz bakmndan ayrmlar bulunduu grlmektedir. Nfusu 100.000den yukar kentlerin yardan ounun, Samsun-Adana arasndaki doru izginin dousunda yer almasna karlk, bunlarn byk kentler iinde en kkleri olduu grlmektedir.18 Yine byk kentler arasnda da zellikle nfusu 1 milyonu geen ve metropolitan kent nitelii kazananlar, artan kent nfusundan daha byk pay almaktadrlar. Bu da lkemizin giderek bir byk kentler lkesi durumuna geleceini gstermektedir. Bu durumda, gelecein sorunlarn kestirebilmek iin, bugnk kent sorunlarmzn bykln, kentlemenin ap ile arpmak gerekecektir.19 Kentleme, gelimekte olan lkelerin kendilerine zg zelliklerinden dolay, baz imkanlarla birlikte sorunlar da beraberinde getirmektedir. Bugn, Kentli nfus says, 1950de 5 milyon 244 bin iken 1970te 13 milyon 691 bin olmutur. Bu say srasyla %18,5 ve %35.8 gibi bir yzdeye karlk gelmektedir. Bu oran 1990 ylnda 33 milyon 326 bin rakamna ulaarak %59 olmutur. lkemizde, krsal nfus ve genel nfus arasndaki mevcut dengesiz art bu ekilde srerse, u bir gerektir ki, eiinde bulunduumuz yzyln ilk yllar kentleme sorunlarnn olduka etkili olduu yllar olacaktr. Bu srete, bir taraftan kentsel nfus doal nfus artyla beslenirken, dier taraftan

894

da krsal kesimdeki hzl doal nfus art tarm sektrndeki parasallama srecine bask yaparak g yoluyla kentsel nfusu beslemektedir.20 Trkiyede kentlemenin niteliklerini grebilmenin bir yolu da konuya sorunlar balamnda bakmaktr. Bat-Batd ve gelimi-gelimekte olan lkeler ayrm erevesindeki bir yaklamla rten bu kentleme nitelikleri ayn zamanda Trkiyenin sanayi toplumu olabilmesi, demokrasinin ve zellikle de yerel demokrasinin nitelii ve yerel ynetimlerin durumu gibi konularla da yakndan ilgilidir. Kentlemenin, ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel bir ok yn bulunan bir olgu olmasn da ieren bu yaklam erevesinde nce Trkiyedeki kentleme anlaynn geliim izgisine ve bu parametrelerle ilikisini de ierecek biimde kentleme politikalarna, sonra da bu balamda ortaya kan belli bal sorunlardan ve gelimelerden hareketle yerel ynetim-kent ilikilerine deineceiz. 1950 sonrasnda, sanayileme abasnda zel giriime nem verilmesi, nfus artnda hzlanma, ticaret ve sanayideki gelimeler, tarmda makineleme, ulam imkanlarnn artmas, ok partili hayata gei gibi ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel ieriklere sahip nedenlerle hzla belirginleen kentleme olgusu, bu dnemden sonra gerek politikalar ve anlaylar gerekse sorunlar anlamnda Trkiyenin bir gerei olmutur. lhan Tekeli, Trkiyede kentlemeyle ilgili bu anlayn geliimini eitli aamalara ayrmaktadr. Buna gre, Trkiyede kentleme olgusunun toplumsal sonularyla karlalp bu sorunlara zm aramaya baland ilk yllarda, kentlemeye engellenebilir bir yer deitirme olarak bakma eilimi yaygndr. Bu yzeysel gre gre, baz kimseler imdiye kadar yaadklar kyleri brakp kente geliyorlard. Kent ynetimleri de, bunlarn yasalara aykr olarak yaptklar gecekondulara gz yumuyordu. Kentli olmayan bu kiilerin kentli yaantya yabanc davranlarna bir sorun olarak baklyordu. Kentlemeye byle bakanlar iin zm, bu kiilerin kente gelilerinin engellenmesiydi. Bunun iin gecekondularn yaplmasna gz yumulmamas, yklmas gerekliydi. Daha ok eski kentlilerin gr olarak adlandrlabilecek bu yzeysel zmleme, kentleme olgusunu douran dnmn arkasndaki toplumsal nedenleri ve g edenlerin gdlerini kavrayamyordu. Bu nedenle kentlemeye ynelik bir zm getiremiyordu. Kentleme tm hzyla srd. Kentleme olgusunun kesintisiz olarak sr, ilk dnemin kavramlatrmalarnn yetersizliini kendiliinden kantlad. Bundan sonra toplumun kentleme olgusunu kavraynda ikinci aamaya geildi. Bu kavramlatrmalar artk betimsel olmamal, kentlemenin nedenlerine ilikin aklamalar getirmeliydi. Bu gereksinmeyi karlamak iin mekanik analojilerden yararlanan bir aklama yaygnlk kazand. Ky itiyor, kent ekiyordu. Bu dnemde itici ve ekici gleri savunanlar zmlerini krda alnacak nlemlerde younlatrd. Bu dnemde de neriler sorunlar zmeye yetmedi. Bu noktadan sonra tartma, kente gelsinler mi, gelmesinler mi olmaktan ok bu gelenlerin hali ne olacak? ynnde geliti. Kuram, soruna kente gelenlerin kltrel dnm asndan bakyordu. Kuramclar ya da eski kentliler, yeni gelenlere kentteki kyller diyorlard. Kente gelenler zamanla

895

kent kltrn renecekler ve bu sorun olmaktan kacakt. Bylece onlarn gecekondu mahallelerinde yaamalar bir dzen sorunu olmaktan kyor, zaman iinde kendiliinden ortadan kalkacak bir kltr farkll sorununa indirgeniyordu. Zaman ve sregelen kentleme olgusu bu yaklamn yetersizliini ak hale getirdi. Bylece bu ikili yapnn bir kltrel sorun deil, bir yapsal sorun olduu kavranmaya baland. Bylece kentleme olgusunun kavranmasnda yeni bir aamaya ulalyordu. Trkiyede kentlerde grlen ikili yap, bir evre lkesi olarak yaanan kalknma srecinin ortaya kard bir sonu olarak alglanmaya baland.21 Trkiyede kuramsal bazda grlen kentleme anlayna ilikin bu aamalar pratikte bir ok sonucu iermektedir. Sorunlar, zmler, zmszlkler ve politikalar balamnda gsterilen abalar da bu ynde ele almak gerekir. Kentleme ile ilgili politikalar da 1960 sonras planl dnemle birlikte olumaya balam ve kalknma planlarnda konuyla ilgili hkmler yer almaya balamtr. rnein I. Be Yllk Kalknma Plannda (1963-1967), kentleme konusuna st kapal olarak deinilmi ve byk kentlerin bymesinin sunduklar i olanaklaryla orantl olmasn, ayn zamanda bu bymenin snrsz olamamas gerektiini vurgulamtr. II. Be Yllk Kalknma Plan (1968-1972) ise, kentlemeyi desteklenmesi gerekli bir olgu gibi ele alm ve ekonomiyi iten bir g olarak kullanlabileceini vurgulamtr. Ayrca kentlemeden, geri kalm blgelerde merkezler oluturarak buralarn gelitirilmesi ve ekonomik ynden canlandrlmas amacyla yararlanlabilecei de belirtilmitir. II. Plann belirgin zellii kentlemenin desteklenmesi, zendirilmesi ilkesinin benimsenmi olmasdr.22 Kalknmada ncelikli yreler dairesinin kurulduu 3. Plan dneminde (1973-1977) kentler, lks tketim alkanlklarn zamansz ve gereksiz biimde yaayan, tketimi hzlandran, yatrm mallar ve ara mallar sanayiine dnk yatrmlar kstlayc etkilerde bulunan mekanlar olarak alglanmtr. Bunun yannda geri kalm blgeler problemlerinin, yerel ynetim birimlerinin etkin almalar sonucunda kendiliinden zlebilecei varsaylmtr. IV. Planda (1979-1983), evrelerinin ekonomik ve toplumsal gelimesinde anakentlerden yararlanlmas ngrlmtr. Benimsenen temel ilke ise, kentlemeyi yavalatmak yerine, kentleri yaanabilir yapmak ve kent halknn ihtiyalarn karlamaktr. Kentlemeye yaklam ilke olarak olumlu olan V. Plana gre (1984-1989), kylerden kentlere olan aknn srecei, kentlemenin yavalamayaca belirtilmitir. nemli olann, kalknma ve sanayilemenin tabii bir sonucu olan kentleme boyutunun mmkn olan en iyi ekilde ynlendirilmesi ve ekonomik gelimeye katksnn arttrlmas olduu vurgulanan V. Planda baz nlemler de ngrlmtr. Tarm topraklar zerindeki dank ve dzensiz yaplamann nlenmesi, kentlerde kamu hizmetlerinin seviyesinin ykseltilmesi ve yatrmlara ncelik verilmesi bu nlemler arasndadr.23 Trkiye kentlemesi ile ilgili, 1980li yllara kadar ortaya kan temel yaklamlar ve pratiklerin nemli bir ynn de kentleme sorunlar ve bu balamda yerel ynetim-kent ilikisi oluturmaktadr. Bu anlay ve politikalara baktmzda zaten Trkiye kentlemesinin, gelimekte olan lkeler

896

kentlemesinin niteliklerine paralel bir biimde, daha ok sorunlar boyutunun ne ktn grebiliriz. zellikle sanayileme-kentleme sreklilii ve sanayi toplumu zellikleri paralelinde gelimeyen bir kentleme olarak Trkiye kentlemesi, ekonomik, sosyal, siyasi-idari ve kltrel bir ok sorunla i ie olmutur. evre sorunlarndan yerleme sorunlarna, istihdam sorunlarndan sosyo-kltrel sorunlara, altyap ve ulam sorunlarndan barnma sorunlarna, ynetim sorunlarndan sosyo-politik sorunlara ve hizmet sorunlarndan kentsel iddet ve sua kadar geni bir yelpazede ortaya kan kentleme boyutlu bu sorunlarn en nemli zelliklerinden birini ise, yerel ynetimlerin grev alann geniletmesi, gerek yerel demokratik kurumlar gerekse etkin ve verimli hizmet sunan birimler olarak yerel ynetimle kentleri birbirine yaklatrmasdr. Trkiyede kentleme sorunlar, kentlerde karlalan btn sorunlar deil, fakat kentleme hareketlerinin dolayl ya da dolaysz sonucu olan sorunlardr. Birinci sorun, Trkiyede kentlemenin, temel sanayilere dayanan, gelimeyi gerei kadar hzlandran bir ynde olmamasdr. retici gleri yeterince harekete geirememekten doan ve emek-sermaye arasndaki iliki ile sregelen bu salksz kentleme, zellikle byk kentlerde, daha ok, zanaatlara dayanan, isizi ve gizli isizi bol, hizmet kesimlerini kabartan bir sretir. kincisi, kentlemenin Bat Anadoluya ynelmi olmas sonucunda Dou-Bat arasndaki kentleme hzlarnn farkllamasdr. Buna, blgeler aras gelir farkllklar ya da blgesel dengesizlikler diyebiliriz.24 Yanl kentleme, gnmzde sanayilememi lkelerin en ciddi problemlerinden biri, hatta birincisi kabul edilmektedir. Buna da sebep, yanl kentlemenin iktisadi hayattan, toplumun kltr hayatna kadar eitli sahalarda tkanklklara, darboazlara ve toplum ii srtmelere yol amasdr. Dikkat edilirse bu problemler kentlemenin deil, fakat yanl kentlemenin sonular olmaktadr. Sanayilemesini tamlamam btn lkelerde grlen yanl kentlemenin dourduu sorunlar, ekonomik ve sosyal olmak zere iki kategoride ele alnabilir. Trkiye gerekleri nda dzenlediimizde bu kategoriler ana balk ve alt balklar ihtiva etmektedir. Ekonomik sorunlar, isizlik, sektrler aras dengesizlik, blgeler aras kentleme dengesizlii ve altyap hizmetlerinde tkanma gibi altbalklar altnda ele alabiliriz. Sosyal sorunlar ise, evrenin tahribi ve fiziki planszlk ve yerleme dzensizlii, gelir dalmnda eitsizlik, sosyal tabakalamann veya snflamann derinlemesi, kltr deimesi ve kltr boluu ve toplum hayatnda zlme gibi balklarla ele almak mmkndr.25 Btn bu sorunlar, sanayileme-kentleme srekliliine dayanmayan bir kentleme biimine sahip gelimekte olan lkeler iin olduu gibi Trkiye kentlemesi iin de sz konusudur. Bu sorunlarn, gerek hizmetler, gerek ynetim birimi olma nitelii ve gerekse yerel demokrasinin yaatlmas boyutlarnda, yansd ilk alan yerel ynetimlerdir. Kentlemenin hz kazanmas, dzensiz bir kentleme ve geliigzel yerleme sorunlarna zm bulunamamas, tm kentsel sorunlar arttrrken,26 bu srete gerek grev ve sorumluluklar ve gerekse etkin ve verimli hizmet sunumu ve demokratikleme eilimleri asndan, yerel ynetimler hzla ne kmtr. Bu ne karma faaliyeti iki boyutta gereklemektedir. lk olarak gler ve nfus artna paralel olarak hzla byyen kentlerin barnma, istihdam, evre, altyap ve sosyo-politik sorunlar gibi sosyal ve ekonomik ierikli bir ok sorunla kar karya kalmas, yerel ynetimleri gerek sorumluluk gerekse etkinlik

897

asndan ne karmaktadr. Trkiyede zellikle konut ihtiyac balamnda ortaya kan gecekondu sorununun ulat boyutlara bakacak olursak bunu aka grmemiz mmkn olabilir. Kentleme srecinde yerel ynetimlerin ne kmas faaliyetinin ikinci boyutu da kent ynetimi, kentsel siyaset ve yerel demokrasi gibi olgularla ilgilidir. Kent ynetiminin temel konusu says hzla artan insanlarn ve boyutlar srekli byyen mekanlarn gereksinimlerinin giderilmesini salamak, bymeyi ynetmek, ynlendirmek ve denetlemektir. yi bir kent ynetimi bu hedefleri etkili ve verimli bir ekilde yerine getirebilen ynetimdir. Zira, kentsel byme daha fazla nfusa, daha geni alana daha ok ve eitli hizmet sunulmasn gerektirmektedir.27 Bu konuda en byk grev de yerel ynetimlere ve zellikle belediyelere dmektedir. Kentleme-yerel ynetim ilikisinin dier boyutu da yerel ya da kentsel siyasetle ilgilidir. amzda hzl kentleme ve demokratikleme, kentsel siyaset asndan kenti siyasal erk paylam iin mcadelenin nemli odaklarndan biri durumuna getirmektedir. Geni anlamda kentsel ya da yerel siyaset, kentleme srecini ve yerel birimleri ilgilendiren btn etkinlikler ve politikalar kentsel siyaset kapsamna girmektedir. zellikle, krsal ve kentsel alanlarla ilgili konular, mahalli idarelerle devlet arasndaki ilikiler ve yerel seimler, kentsel siyaset kavramnn iinde yer alrlar.28 Kentleme konusunda olduu gibi kentsel siyaset asndan da gelimi lkelerle gelimekte olan lkeler arasnda baz farkllklar bulunmaktadr. Gelimi lkeler, kentsel siyasetin konular ile daha ok i ie bulunmaktadr. Kent ynetimlerinin mali bunalmlar, kentlerin yenilenmesine ve planl gelimesine ilikin siyasal sorunlar, yerel ve merkezi erk odaklar arasndaki ilikiler ve evre sorunlarnn trl ynleri bu lkelerin kentsel siyasetinin eitli konularndan birkadr. Gelimekte olan lkelerde ise nitelik olarak gelimi lkelerle aynlk grlmese de bir ok kentsel siyaset sorunu bulunmaktadr. Hzl, dengesiz ve salksz kentleme, gecekondu gibi yeni yerleim sorunlar, kentleen ynlarn siyasal katlma istemlerinin artmas, kentlerde toprak sahiplii konusunun yol at ekonomik ve siyasal sorunlar, krsal alanlarla kentler ve eitli corafi blgelerin kendi aralarndaki dengesizlikler, marjinal kesim denilen yeni kentli ynlarn yaratt siyasal istikrarszlklar, bu lkelerin belli bal kentsel siyaset konularn oluturmaktadr.29 Kentsel ya da yerel siyaset konularnn Trkiyede nem kazanmasnda balca etmen, hzl kentlemedir. II. Dnya Savann ardndan hzlanan kentleme, byyen kentler, gecekondu olgusunu da dourunca, merkezi ynetim ve belediyeler olaya uzak kalmadlar. ok partili siyasal yaam, gecekondu olgusunun politize edilmesini kolaylatrd. Bunun yan sra, belediyelerin artan kaynak sorunlar, belediyelerle devlet arasndaki ilikilerde gerginliklere yol at, yerel ynetimler zerindeki vesayet uygulamalar, zaman zaman yerel tepkilerin domasna neden oldu. Giderek, arsa speklasyonu, konut ve kira bunalmlar, krsal alanla kentsel alan arasndaki farkllklar ve blgeler aras dengesizliklerin siyasal partiler arasnda yol at tartmalar kamuoyuna sk sk yansd.

898

Son yllarda evre konusundaki halk duyarllnn artmas evreyi de kentsel siyasetin gndemine sokmutur. evre sorunlarnn nemli bir ksmnn yerel nitelikte olmas ve halkn yerel dzeydeki duyarllk ve katlm, evre sorunlarnn tamamnn nlenmesinde ok byk role sahiptir. Ayn mekanl iki kavram olan kentleme-yerel ynetim arasndaki iliki, gelimi lkelerden farkl niteliklere sahip bulunsa da, sorunlu olma boyutu ne ksa da, Trkiye iin de geerlidir. Trkiyede yaanan kentleme sreci iinde bir yandan kentlerin lei, dier yandan kentlerin biimini belirleyen sreler deimitir ve deimektedir. Bu gelimeler sonucunda elde edilen bilgi birikimi ve kentleme srecinin kavranmasndaki derinleme, kentsel ynetim konusunda yeni anlaylara ve araylara yol amaktadr. Ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari bu ok ynl gelimenin, kreselleme-yerelleme boyutlu yansmalarn ve zellikle 1990lar sonrasndaki grnmlerini ve de gelecee ilikin projeksiyonlarn, yerel ynetim-kentleme sreklilii kavramn da gz nnde bulundurarak bundan sonraki blmde ele alacaz. Doal olarak bunun temel parametrelerini ise, demokratikleme eilimleri, yerel demokrasi ve kresellikle gelen yerellik gibi kavramlar oluturacaktr. C) Kreselleme Srecinde Yerel Ynetim-Kent ve Kentleme likileri

Ekonomik dnm srecinin nc aamas olan sanayi tesi toplum ya da bilgi toplumuna doru yaanan gelimelerden Trkiyenin etkilenmemesi dnlemez. Hem gelimelerin karakteristii hem de ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari anlay ve yaplanmalarn ileyi ve etkileim keyfiyeti bunu mmkn klmamaktadr. ok boyutlu ve farkl parametrelerin etkin olduu bu ileyi ve etkileim srecinin konumuz asndan ne kan konular olan, ynetim, yerel ynetim ve kentleme anlay ve yaplanmalarnn Trkiye boyutlu yansmalarn ele alrken bu gerei gzard etmemek gerekir. Trkiyede yaanan kentleme sreci iinde bir yandan kentlerin lei, dier yandan kentlerin biimini belirleyen sreler deimitir. Bu gelimeler sonucunda elde edilen bilgi birikimi ve kentleme srecinin kavranmasndaki derinleme, kentsel ynetim konusunda yeni anlaylara ve araylara yol amaktadr. Buna paralel olarak, merkezi denetimin azaltlmas, desentralizasyon, kaynak art salanmas, yerel temsil ve katlmn zendirilmesi gibi nlemler, yerel ynetimlerin sre ierisinde demokratik ve etkin ynetim birimleri olarak ilev grmelerini salayacak nemli mekanizmalar oluturmakta ve yerel ynetimlerle ilgili yeni zmlerin gelitirilmesini zorunlu klmaktadr. Yaadmz deiim srecinin elikili dinamiinin en belirgin ve gndelik hayatmzla ilgili alanlardaki tezahr yerel olan ile kresel olann kar karya geldii noktada, kentlerde ekillenmektedir. Bu yeni dnemde, kresel-yerel diyalektii yeni bir sorunsal dzlemine tanmakta ve kent bu sorunsaln en keskin bir ekilde yaand bir platform haline gelmektedir.30 Bu srete yerellikler olumakta, kreselleme srecine katlmakta, kimi zamanda kart srelerin etkisi gndeme gelmektedir. Kreselleme ile yerelliklerin etkileimi salt-etki-tepki yaklam ile ele alnamaz, zellikle

899

kresel ile yerelin geililii srecinde odaklanmas gereklidir. Bu geililiin etkileiminin yaand yerler olarak ise kentler ortaya kmlardr.31 1980li yllara kadarki temel nitelikleri ve sorunlar yukarda ele alnan Trkiye kentlemesi, 1980 sonras balayan liberalleme eilimleri ve 1990larda belirginleen kreselleme srecinde iki temel olgu ile kar karya kalmtr. Bunlardan birincisi, yerel ynetim-kent ve kentleme ilikisi balamnda deiimi yayor. Bu deiim, Trkiyenin dnya ekonomisi ile olan ilikilerinin yeniden yaplanmasyla yakndan ilgilidir. Hzla kreselleen dnya ekonomisiyle farkl bir dzlemde yeniden eklemlenen Trkiye, yol ald bu yeni patikada daryla ilikilerinde yaanan deiimi doal olarak ieriye de tayor. eride de ekonomik, politik, sosyal, demografik alanlarda nemli deiimler gzleniyor.32 Bu deiimlerin temel parametresini kreselleme olutururken, deimelerin en hzl ve kapsaml olarak yansd alan ise kentler olmaktadr. Yeni sre, kentleri ve kentlemeye ilikin anlay ve yaplanmalar, nitelikler ve sorunlar balamnda dntrmektedir. Bu anlamda kent ve kentleme ile ilgili gelimelerin en yakndan ilgili hale geldii iki olgu ise ynetim ve yerel ynetimdir. Baz nitelik ve sorunlarn nceki balkta da sunduumuz bu ilikiyi burada kreselleme boyutu ile ele almak gerekir. Trkiyede kentleme ile ilgili temel sorunlarda nemli bir iyileme yaanmad gibi, 1990 sonras belirginleen kreselleme srecinde zellikle anakentleme, ynetim ve yerel ynetim boyutlu olarak yeni sorunlarla yz yze gelinmitir. Kentlerin giderek artan lei, siyasi-idari yapdan kaynaklanan sorunlarn zlememesi ve yeni gelimelere uyumlu yaplanmalara gidilememesi sonucu gerek genel olarak ynetim gerekse yerel ynetimlerle ilgili yeni ve nemli sorunlar gndeme gelmitir. Bilal Erylmaza gre, bu srete, lkemizde, yerleim sisteminde, ekonomik ve sosyal hayatta yaamakta olduumuz gelimelere ve deimelere uygun olarak kamu ynetiminde fert ve devlet ilikilerinde yeni bir yaplanmaya gidilememitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda nfusumuzun byk bir ksm krsal kesimde, ancak %20si belediye snrlar iinde yaamaktayd. Belediye snrlar iinde yaayan nfus oran, 1950li yllarda nemli bir ivme kazanarak artt ve 1995 ylnda %76ya ulat. Bugn nfusumuzun yaklak drtte belediye snrlar iinde yaamaktadr. Nfusun kentlerde toplanmasna karlk, kentlerin idaresinden sorumlu ynetim birimi olan belediyelerin grev, yetki ve gelirlerinde paralel bir gelime olmad, aksine nemli bir zayflama ortaya kt. ok partili siyasi hayata gei, belediyeler ve dier yerel ynetimler asndan, zellikle hizmet retimi ve mali kaynak ynnden pek olumlu gelimelere neden olmad. Bunun en nemli gstergelerinden biri, belediyelerin bte byklkleridir. Belediye btelerinin genel bteye oran, 1950 ylnda %10,33 olduu halde, bu oran 1965 ylnda %8,28e, 1970de %6,1e ve nihayet 1980de ise, %4,65e gerilemitir. 1980 ylnda bu oran, Cumhuriyet dneminin en dk seviyesidir. Ksacas ele alabileceimiz anakentleme (metropolitanlama), dieri ise kentlerin uluslararaslamas yani dnya kenti niteliinin ne kmasdr. Trkiye, 1980den bu yana nemli bir

900

belediyeler, 1960tan itibaren hizmet retme ve sunma asndan klmlerdir. Belediye hizmetlerinin ivme kazanmas 1980den sonra balam, ancak bu da ksa srm, 1990 ylndan itibaren yeniden zayflama srecine girilmitir.33 Bu, Trkiyede siyasi-idari yaplanmann tarihten gelen ve kemiklemi nemli sorunlar olduunun gstergesidir. Bu nedenle yeniletirmeye, adem-i merkeziletirmeye ynelik abalar, kiisel ve konjonktrel kalmaktadr. Zorla dzenleme abalar ile salanan gelimeleri bir sre sonra, yeniden kabuuna ekilme ve eski, merkeziyeti halini alma refleksi takip etmektedir. Trkiye, dnyadaki gelime ve deime eilimlerine, kendi i sorunlarn bahane ederek hep tereddtl yaklamaktadr. Avrupa Konseyine ye olan lkemiz, Konseyin 1988de kabul ettii Avrupa Yerel Ynetimler zerklik artn 1991 ylnda onaylad ama dokuz maddesine ekince koymay da ihmal etmedi. Bylece henz yerellemeye hazr olmadn ifade etti; bu konuda pek istekli de grnmyor. Merkezi devlet organlar, belediyelerin gelitirilmesine endie ile bakyor. Trkiye, ynetim bakmndan btn arln merkezi idare kurulularn modernletirmeye ve yaygnlatrmaya verdi. Merkezi ynetim kurulularnn bymesi ve glenmesi, yerel ynetimlerin grev, yetki ve kaynaklarndan kslarak yapld iin mahalli idarelerin bir btn olarak zayflatlmas sonucunu ortaya kard. Belediyeler, kentlerin ynetiminde etkisiz halde brakldklar ii rant paylam kolaylam, bu paylamda gl olanlarn daima kazanl ktklar grlmtr. Belediye snrlar iindeki hazine arazileri belediyelerin ynetimine verilmi olsayd, belki bugnk gibi arazi yamalanmas ortaya kmaz, arpk kentlemenin bir lde nne geilebilirdi.34 Bugn, kentlerimizdeki mevcut arpklk, belediye ynetimlerinin dzenleyici ve hizmet sunucu olarak yeterince rgtlenememesi, kaynak oluturamamas gibi nedenlere dayanmaktadr. Kreselleme srecinde Trkiyede kentleme ile ilgili sorunlar zellikle ynetim ve yerel ynetim boyutunda daha da artmtr. Bugn kentlerimizin idaresinde bir ynetim boluu ya da ynetilememe olgusu yaanmaktadr. Kentlerimizi nce ynetilebilir hale getirmek zorundayz. Kentlerimizi, orada yaayan insanlar ynetmeli ve biimlendirmelidir. Her ehrin farkl bir kimlii, ruhu ve estetii olacaktr ve olmaldr da. ehirlerimizin kaybettii kimliini ve estetiini kazanmasnda onlara yardmc olabilecek en nemli organlar, belediyelerdir. Belediyeler, kentlerin ynetiminde temel aktrler olarak kabul edilmeli; yetki, kaynak ve organlar yeniden tanmlanmaldr.35 Merkezi ynetim-yerel ynetim kartl ve ayrm yerine, ibirliine dayal bir anlay hayata geirilmelidir. Sivil toplum rgtleri ve yerel ynetim ilikileri, denetim, hizmete katlma ve onlar ynlendirme gibi eler asndan uygulanabilir klnmaldr. Kreselleme sreci, bu ynetim ve hizmet sunma sorunlarnn tesinde bir ok sorunu da beraberinde getirmitir. Gerek gelimi lkelerde, gerekse gelimekte olan lkelerde, kentlerin bugn karlatklar sorunlar, gerekli tedbirler alnmad takdirde, insanolunun yaama mcadelesinde nemli riskler meydana karacak niteliktedir. Bunlar, ulusal, blgesel ve hatta kresel lekte nemli istikrarszlklara neden olacaktr. Konut sknts, gecekondulama, yoksulluun ve su oranlarnn artmas, zengin ile fakir arasndaki uurumun bymesi, salk sorunlar, altyap yetersizlii, trafik,

901

evre kirlilii, yeil alanlarn azalmas, mevcut yap stokunun eskimesi, yabanclama vb. sorunlar, dnyada btn ehirlerin karlatklar ortak problemlerdir. Yerleim birimleri arasndaki nfus hareketleri, ulam imkanlarnn gelimesi sonucu, hzl bir art gstermektedir. Nfusun, mal ve hizmetlerin hareket kabiliyeti, nceki dnemlere gre daha fazla artmtr. Kent, kasaba ve ky yerleimleri arasnda mal, hizmet ve insan hareketlerinin artmas, yerleme ve barnma sorunlarnn bir btn olarak ele alnmasn ve makro lekte uygulanabilir politikalar retilmesini gerektirmektedir.36 Kresellemenin zellikle Trkiye gibi gelimekte olan lkelerin bu, kentleme sorunlarn arttrc etkisinin gerekli kld bu kresel politikalar ihtiyacn en ak rneini HABTAT toplants oluturmaktadr. Baars ve sonucundan te, byle bir toplant kreselleme-kentleme ilikisi balamnda nemli bir rnek oluturmaktadr. Sonu olarak diyebiliriz ki, ekonomik, sosyal ve siyasi-idari anlay ve yaplanma gelenei ile yakndan ilgili Trkiye kentlemesinin sorunlar kreselleme srecinde daha da artmtr. Bilgi toplumuna doru yaanan gelimeler ve kreselleme srecinin gerektirdii, teknolojik, siyasi-idari, beeri ve sosyal atlmlar yaplamad ve yaplanmalara gidilemedii iin, bu yeni srete de Trkiye negatif dsallklara mahkum olma noktasnda bulunmaktadr. Olumlu admlar atlmayp, mevcut statko korunmaya allm, kresellemenin olumlu ynlerinden yaralanlamad gibi, olumsuz ve sorunlu nitelikteki sonulardan etkilenmek de kanlmaz hale gelmitir. Trkiye, bu srete gerek anlay gerekse kurumlar baznda, kreseli anlayp yereli yaamak felsefesine dayal yeniden yaplanmaya gidecei yerde, hem siyasi-idari, hem de ekonomik ve sosyal anlamda srekli iine kapanmakta, kabuuna ekilmeyi tercih etmektedir. Nedenleri ve arka plann daha nce ele aldmz bu anlay ve yaplanmadan doal olarak en fazla etkilenen kurumlar da yerel ynetimler olmaktadr. Bu ise kentleme de iinde olmak zere pek ok soruna kaynaklk etmektedir. Kreselleme srecinin kentleme balamnda ortaya koyduu ikinci sonu ise, kentlerin uluslararaslamas ile ilgilidir. kreselleme srecinde kentler bir taraftan global pazar ve finans hareketlerinin merkezi haline gelirken,37 dier yandan bu sre kentleri homojenize ediyor. rnein Tokyo New Yorka benziyor. Ama globallemeden nce byle bir ey yoktu. Ekonomik globalleme, politik ve sosyo-ekonomik anlamda da kentleri globalletiriyor.38 Bu srete kentlerin sosyal dualizmi artyor. Globalleme sonucunda dnya kentlerinin daha geni bir kamu alannda tartmaya neden olmaktadr.39 Kentlerin bu uluslararaslama ya da dnya kenti olma nitelii kreselleme srecinin en nemli sonularndandr. Bu sreten doal olarak Trkiye de etkilenmektedir ki bunu stanbul merkezli olarak grmek ok kolaydr. Asl olarak teknolojideki gelimeler temeline dayanan ve ekonomiye yansdnda fundamental nitelikte gelimelere neden olan kresellemenin40 bu srete en hzl yansd alan kentler olmaktadr. Mal ve sermaye dolamnn, yeni teknolojilerle k hznda yaand kentler, blgeler de yeni roller ve anlamlar kazanyor. Baz kentlerin, blgelerin, kreselleme ile birlikte nemleri artarken

902

bazlar da kayba uruyor. Kentler arasnda bazlar stratejik nem kazanyorlar. Bunlara dnya kenti deniliyor. Birinci dereceden kararlarn verildii bu dnya kentlerinin yannda ikincil derece dnya kentleri de oluuyor. Bu srete, dnya ile ilikilerde ortaya kan bu yeni durumun Trkiyede yansd ilk alan stanbul olmaktadr. Tpk suya atlan bir tan oluturduu i ie dalgalar gibi, en i halkay stanbul olutururken, sonraki halkalar da stanbuldan etkilenen blgelerin srasn ve etkilenme derecelerini gsteriyor. Ancak bu etkilenmeyi yalnzca olumsuz olarak ele almamak gerekir. Bu srete stanbul anakentleme ya da metropolitanlamann getirdii bir ok sorunla karlamakla birlikte baz avantajlarla da kar karyadr. Dnya sisteminin u andaki grnmnde kentlerin geliimi ve zellikle stanbulun konumu yle ki, yakn gelecekte ehrin gelime izgisi nemli bir dnme urayabilir, ayrca bu dnm ehrin global statsn ykselterek kaynaklar oaltacak ok nemli bir frsat yaratabilir. Bu frsat kullanmamak, yeniden datc politikalarn dar trade-offlar iinde hapis kalmas ve daha kts, gerek kent gerekse lke asndan bir lekte dlanma anlamna gelebilir. Ksa dnemde bu frsat kullanmaya ynelik giriimi poplizm adna reddetmek, uzun dnemde, hem stanbul hem de Trkiye iin ok maliyetli olacaktr.41 stanbulun global kent olma durumu, Sema Kksale42 gre ynl olarak ele alnabilir. Kresel, ulusal ve yerel dinamikler ve bunlarn etkileimi. Esas olarak stanbul belki uluslararas sermaye piyasasnn yerlemek istedii bir mekan olabilir. Ama, acaba, stanbul kentinin kendisi, ulusal ve yerel dinamikleri itibariyle byle bir mekan olmaya aday m, ya da hazr m? Kentsel dzeyde gzlenen eilim bir kk giriim metropoliten kenti olan stanbulun ya lekesi formu biimde bymeye hzlanarak devam etmesi sonucunu gndeme getirmektedir. Bu srete stanbulun kullanabilecei bir ok avantaj da vardr ve bunlarn banda tarihsel olan avantajlar gelmektedir. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarna stanbulun Karadeniz ve Orta Douya ynelik bir merkez olduu grlmektedir. Kentin bugnk konumu ise tarihsel avantajlarna ek olarak daha geni bir etkileme alanna sahip olmasn getirmektedir. Teknolojik gelime, kontrol ve tekinin geni evrelere yaylmasn mmkn klmaktadr. Gnmzde dnya ekonomisinin ileyii, stanbulun dinamiklerini ve geleceini farkl bir biimde ele almann gereini ortaya koyuyor.43 Trkiyede kreselleme sreci ve kentleme kavramlarnn kesiimi noktasnda stanbul her ey demek deilse de ok ey olduu kesin. nk, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari btn nitelikleriyle gemiten gelecee Trkiye kentlemesinin kreselleme srecindeki yansmalarn arlkl olarak stanbulda grmek mmkn. Gelimi ve gelimekte olan balamnda arpk, salksz ve dengesiz gibi sfatlarla anlan Trkiye kentlemesi, 1990larda kreselleme srecinde de bu nitelikleri korumaktadr. Bu balamda, yukardan beri ele alnan parametreleri de ierecek bir anlay ve yaplanma srecine girilmezse, stanbul vb. Trkiye kentleri birer nc Dnya metropol olmaya mahkum olacak gibi grnmektedir.

903

Ancak, etkin ve kararl yeniden dzenleme giriimleriyle avantajlar ve frsatlar deerlendirerek bu sre tersine de evrilebilir ya da baka bir deyile tehdit ve tehlikeler, frsat ve stnle dntrlebilir. Buna stanbulun olduu kadar btn Trkiyenin, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari anlamda ihtiyac vardr ve kreselleme sreci bunda ara olarak kullanlabilmelidir. Sonu ve Deerlendirme Merkeziyeti nitelikteki bir siyasi-idari anlay ve yaplanma, Osmanldan Cumhuriyete miras kalan temel niteliklerden biridir ve gnmzde de, ekonomik, sosyal, kltrel, siyasal ve idari olmak zere pek ok soruna kaynaklk etmektedir. Bu niteliin en ok yansd alanlardan birini ise yerel ynetim, kent ve kentleme anlay ve kurumlamalar oluturmaktadr. Yerel ynetim, zaten merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikilerinin nemli bir boyutunu olutururken, bu balamda kent ve kentleme, daha ok sorunlar arlkl olarak ve arpk, salksz, dengesiz gibi nitelikleri tar bir biimde ortaya kmtr. Aslnda bu nitelikler, tarm toplumundan sanayi toplumuna geen Bat karsnda, tarm toplumu ya da yar sanayi toplumu niteliklerini yaayan az gelimi ve gelimekte olan lkelerin kent ve kentleme olgularnn ortak zelliklerini oluturmaktadr. Bu lkeler, yerel ynetim ve kent yaplarn da ierecek biimde, siyasi-idari yaplanmalardan ekonomik, sosyal ve siyasal rgtlenmelere ve kentleme niteliklerine kadar benzer nitelikleri tamaktadr. Trkiyede btn reform abalarna ramen yerel ynetimlerin zerklii ve uluslararas standartlara sahip olma asndan nemli bir yol alnamaynn ardnda olduu gibi, sanayilemekentleme srekliliine dayanmayan sorunlu ve gecekondulu kentlemenin ardnda da byk lde bu gerek yatmaktadr. Bu gerek ayn zamanda altyapdan istihdama, evreden ulama ve barnmaya ve hizmet sorunlarndan ynetim sorunlarna kadar, kent ve kentleme merkezli pek ok sorunla yakndan ilgilidir. Gerek kentsel siyaset gerekse ekonomik kararlarn etkinlii asndan kentlerin ynetim sorunlar ayn zamanda yerel ynetimlerin sorunlardr. Siyasi-idari anlay ve yaplanmalarn merkeziyetilik ynnde arlk kazanmasnn kent mekan boyutunda da nemli sonular bulunmaktadr ve bunun balant noktasn yerel ynetimler oluturmaktadr. Btn bu nitelikleri ve sorunlar ile Trkiye siyasi-idari sistemi, yerel ynetimleri ve kentlemesi, 1990larda yine Batl lkelerin nclk ettii ve btn dnyay saran global deimeler ve gelimelerle kar karyadr. Teknolojik, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari bir ok boyutu bulunan bu bilgi toplumu olma sreci ve bu balamda kreselleme olgusu, ortaya koyduu sonular ve niteliklerle btn toplumlar ve lkeleri olduu gibi Trkiyeyi de nemli lde etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir. Bu sonular ve niteliklerin temel noktalarn ise, kresellemeyerelleme ve demokratikleme eilimleri, srekli deime ve gelime sreci, bilginin ve bilgi teknolojilerinin deerinin srekli artmas, yerel ynetimlerin, sivil toplum rgtlerinin gittike ne kmas, ynetimde yeni etkinlik-verimlilik ilkelerinin ortaya kmas, tarnsnasyonellemenin hz kazanmas gibi, sanayi toplumu dnemine gre olduka farkl ve moder-

904

nizmi aan anlay ve yaplanmalar ieren gelimeler oluturmaktadr. Btn bu gelimelerin yn sanayi toplumunun tesinde nitelikler ve parametrelerle yeni yeni oluan bilgi toplumuna dorudur ve kreselleme olgusu bu srecin en nemli nitelii olarak ne kmaktadr. Btn bu gelimelerden Trkiyenin etkilenmemesi ise olduka zor, hatta imkanszdr. Bu noktada, gemiten gelecee deerlerin, birikimlerin mekansal boyutunu oluturan kentler ve bu balamda kentleme olgusu, nitelikleriyle, sorunlaryla ve zmleriyle ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi-idari dier parametrelerle birlikte ve kreselle yerel sentezlenerek ele alnmaldr. Kresel dnp yerel davranabilme noktasnda zmler retilmelidir.

1 2

lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yayn, stanbul, 1995, s. 25. Kemal Karpat, Osmanl Tarihinin Dnemleri, (Osmanl ve Dnya: Editr: Kemal Karpat),

Ufuk Yayn, stanbul, 2000, s. 142. 3 lhan Tekeli, 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme

Srecinde Osmanl Kentleri / Editr: P. Dumont, F. Georgeon), Tarih Vakf Yurt Yayn, stanbul, 1996, s. 19. 4 5 lhan Tekeli, Trkiyede Kentleme Yazlar, Turhan Kitapevi, Ankara, 1992, s. 27. Stefan Yerasimos, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde

Osmanl Kentleri Editr: P. Dumont, F. Georgeon), Tarih Vakf Yurt Yayn, stanbul, 1996, s. 1. 6 7 8 Halil nalck, Osmanl mparatorluu, Eren Yaynclk, stanbul, 1996, s. 343. Maurce M. Ceras, Osmanl Kenti, Yap Kredi Yayn, stanbul, 1999, s. 47. lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yayn, stanbul,

1985, s. 207. 9 Recep Yazcolu, Demokratik Katlm ve Yeniden Yaplanma, ehir ve Yerel Ynetimler

(Editr: V. Akyz, S. nl), lke Yayn, stanbul, 1996, s. 231. 10 11 394, 395. 12 Davut Dursun, Trkiyede Yerel Ynetimlerin Douu ve Siyasi-dari Gelime, Kemal Grmez, Yerel Demokrasi ve Trkiye, Vadi Yayn, stanbul, 1997, s. 100, 101. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1998, s.

(Trkiyede Ynetim Gelenei, Editr: D. Dursun, H. Al), lke Yayn, stanbul, 1998, s. 102. 13 Ruen Kele, Kentbilim Terimleri Szl, mge Yayn, Ankara, 1998, s. 80.

905

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

lhan Tekeli, Trkiyede Kentleme Yazlar, Turhan Kitapevi, Ankara, 1982, s. 330-331. Kemal Grmez, Kent ve Siyaset, Gazi Kitapevi, Ankara, 1997, s. 14-15. Yakut Sencer, Trkiyede Kentleme, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1979, s. 36. Kemal Grmez, ehir ve nsan, MEB Yayn, stanbul, 1991, s. 6. Ruen Kele, Kentleme Politikas, mge Yayn, Ankara, 1993, s. 46. Ruen Kele, Kent ve Siyaset zerine Yazlar, IULA-EMME Yayn, stanbul, 1993, s. 89 smail Kln, Trkiyede Kentlemenin zellikleri, AD, C. 26, S. 2, s. 158. lhan Tekeli, Trkiyede Kentleme Yazlar, s. 336-337. kinci Be Yllk Kalknma Plan (1968-1972), DPT Yayn, Ankara, s. 264. Beinci Be Yllk Kalknma Plan (1984-1990). DPT Yayn, Ankara, s. 206. Ruen Kele, Trkiyede ehirleme, Konut ve Gecekondu, Gerek Yaynevi, stanbul,

1978, s. 41. 25 26 hsan Sezal, ehirleme, Aa Yayn, stanbul, 1992, s. 73-74. C. Hamamc, R. Kele, evrebilim, mge Yayn, Ankara, 1993, s. 86.

27 Firuz Demir Yaam, Hzl Kentlemenin Sonular ve Belediyelerin Kurumsal, rgtsel ve Ynetimsel Olanaklar, AD, C. 24, S. 3, s. 178. 28 29 Ruen Kele, Yerinden Ynetim ve Siyaset, Cem Yaynevi, stanbul, 1994, s. 88. Mustafa kmen, Trkiyede Kentleme Sorunlar ve Sivas rnei, Gazi niv. Sosyal

Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s. 63. 30 31 32 33 A. Aksoy, K. Robns, stanbulda Dinleme Zaman, stanbul Dergisi, 1993, S. 7, s. 56. Rana A. Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme, Asa Yayn, Bursa, 1998, s. 152. Mustafa Snmez, stanbulun ki Yz, Arkada Yayn, Ankara, 1996, s. 48. Bilal Erylmaz, Kreselleen Dnyada Kent, nsan ve Ynetim, zlenim, S. 33-34,

Haziran, 1996, s. 90. 34 35 Bilal Erylmaz, a.g.m, s. 91. Bilal Erylmaz, a.g.m, s. 91-93.

906

36 37

Bilal Erylmaz, Kentleri Ynetilebilir Klmak, Yeni Trkiye, Nisan, 1996, S. 8, s. 179. Beng Huat Chua, World Cities, Globalization and the Spread of Consumersm; An From

Sngapore, Urban Studies, May, 1998, Vol. 35, Issue 5 / 6, p. 981. 38 Saska Sassen, Swrlng that Old Wne Around n the Wrong Bottle, Urban Affairs

Review, March, 1998, Vol. 33, Issue 4, p. 478. 39 Mchael Peter Smith, The Global City- Whose Social Construct is it Any way? , Urban

Affairs Revew, March, 1998, Vol. 33, Issue 4, p. 482. 40 Byron G. Auguste, Whats so New About Globalization? , New Perspectives Quaterly,

Winter, 1998, Vol. 15, Issue 1, p. 16. 41 42 43 alar Keyder, stanbulu Nasl Satmal? , stanbul Dergisi, 1992, S. 3. 81. Sema Kksal, Kresel Dzlemde Yeni Eilimler, stanbul Dergisi, 1993, S. 7, s. 50-54. . Keyder, A. nc, stanbul Yol Ayrmnda, stanbul Dergisi, 1993, S. 7, s. 28.

Aksoy, A, Robns, K, stanbulda Dinleme Zaman, stanbul Dergisi 1993, S. 7. Aslanolu, Rana, Kent, Kimlik ve Kreselleme, Asa Yayn, Bursa, 1998. Auguste, Byron G. Whats so New About Globalzaton? , New Perspectves Quaterly, Winter, 1998, Vol. 15, Issue 1. Ceras, Maurce M. Osmanl Kenti, Yap Kredi Yayn, stanbul, 1999. Chua, Beng H. World Cities, Globalization and the Spread of Consumersm; An From Sngapore, Urban Studies, May, 1998, Vol. 35, Issue 5 / 6. DPT, kinci Be Yllk Kalknma Plan (1968-1972), DPT Yayn, Ankara, 1968. DPT, Beinci Be Yllk Kalknma Plan (1984-1990), DPT Yayn, Ankara, 1984. Dursun, Davut, Trkiyede Yerel Ynetimlerin Douu ve Siyasi-dari Gelime, Trkiyede Ynetim Gelenei, Editr: D. Dursun, H. Al, lke Yayn, stanbul, 1998. Erylmaz, Bilal, Kreselleen Dnyada Kent, nsan ve Ynetim, zlenim, S. 33-34, Haziran, 1996. Erylmaz, Bilal, Kentleri Ynetilebilir Klmak, Yeni Trkiye, Nisan, 1996, S. 8.

907

Hamamc, C, Kele, R, evrebilim, mge Yayn, Ankara, 1993. Grmez, Kemal, Yerel Demokrasi ve Trkiye, Vadi Yayn, Ankara, 1997. Grmez, Kemal, Kent ve Siyaset, Gazi Kitapevi, Ankara, 1997. Grmez, Kemal, ehir ve nsan, MEB Yayn, stanbul, 1991. nalck, Halil, Osmanl mparatorluu, Eren Yaynclk, stanbul, 1996. Karpat, Kemal, Osmanl Tarihinin Dnemleri, Osmanl ve Dnya: Editr: Kemal Karpat, Ufuk Yayn, stanbul, 2000. Kele, Ruen, Kentleme Politikas, mge Yayn, Ankara, 1993. Kele, Ruen, Kent ve Siyaset zerine Yazlar, IULA-EMME Yayn, stanbul, 1993. Kele, Ruen, Trkiyede ehirleme, Konut ve Gecekondu, Gerek Yaynevi, stanbul, 1978. Kele, Ruen, Yerinden Ynetim ve Siyaset, Cem Yaynevi, stanbul, 1994. Kele, Ruen, Kentbilim Terimleri Szl, mge Yayn, Ankara, 1998. Keyder, alar, stanbulu Nasl Satmal? , stanbul Dergisi, 1992, S. 3. Keyder, , nc, A., stanbul Yol Ayrmnda, stanbul Dergisi, 1993, S. 7. Kln, smail, Trkiyede Kentlemenin zellikleri, AD, C. 26, S. 2. Kksal, Sema, Kresel Dzlemde Yeni Eilimler, stanbul Dergisi, 1993, S. 7. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1998. Ortayl, lber, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yayn, stanbul, 1985. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yayn, stanbul, 1995. kmen, Mustafa, Trkiyede Kentleme Sorunlar ve Sivas rnei, Gazi niv. Sos. Bil. Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Sassen, Saskie, Swirling that Old Wine Around in the Wrong Bottle, Urban Affairs Review, March, 1998, Vol. 33, Issue 4. Sencer, Yakut, Trkiyede Kentleme, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1979. Sezal, hsan, ehirleme, Aa Yayn, stanbul, 1992.

908

Smth, Mihael P. The Global City- Whose Social Construct is it Any way? , Urban Affairs Revew, March, 1998, Vol. 33, Issue 4. Snmez, Mustafa, stanbulun ki Yz, Arkada Yayn, Ankara, 1996. Tekeli, lhan, Trkiyede Kentleme Yazlar, Turhan Kitapevi, Ankara, 1982. Tekeli, lhan, 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri (Editr: P. Dumont, F. Georgeon), Tarih Vakf Yurt Yayn, stanbul, 1996. Yaam, F. Demir, Hzl Kentlemenin Sonular ve Belediyelerin Kurumsal, rgtsel ve Ynetimsel Olanaklar, AD, C. 24, S. 3. Yazcolu, Recep, Demokratik Katlm ve Yeniden Yaplanma, ehir ve Yerel Ynetimler (Editr: V. Akyz, S. nl), lke Yayn, stanbul, 1996. Yerasimos, Stefan, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri Editr: P. Dumont, F. Georgeon), Tarih Vakf Yurt Yayn, stanbul, 1996

909

Kyden Kente G ve Gecekondu Olgusu / Do. Dr. Tahire Erman [s.519526]

Bilkent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye

Trkiye, birok dier gelimekte olan lkelerde olduu gibi, 1950lerden itibaren youn bir kyden kente g olgusunu yaamtr. 1945 ylnda 18.9 milyon olan lke nfusu 1997de 62.8 milyona ularken, 4.7 milyon olan kentli nfus da 40 milyonu amtr. Dier bir deyile, Trkiye 1940larda nfusunun %25i kentlerde yaayan bir lke iken, bugn %70i kentlerde yaayan bir lkeye dnmtr. Bu srecin nasl baladna bakldnda yle bir durum ortaya kmaktadr. kinci Dnya Savan izleyen yllarda kapitalist sistemin Amerika Birleik Devleti nclnde yaygnlamas sreci iinde birok lke pazar ekonomisine gemeye balam, gereken tarmsal retim artnn salanmas iin tarm kesiminin mekanizasyonu hedeflenmitir. Trkiye zelinde ise, Amerika tarafndan verilen Marshall yardm tarm kesiminde nemli yapsal deiiklikler yaratm; traktr, sulama sistemi, verimlilii yksek olan yeni cins tohumlar ve gbreleme sonucunda tarmda verimlilik art elde edilmeye allrken, krsal kesimdeki mevcut toplumsal denge bozulmutur. siz ya da topraksz kalan yarclar ve kk toprak sahipleri kylerini brakarak, byk kentlere g etmeye balamlardr.1 Kyleri tarmsal retimin dei-toku yapld pazarlara ve kentlere balamak iin yaplan ulam alar kylleri kentlere tamtr. Kentlere ilk gelenler gen erkekler olmutur. Srtnda yatayla gelen kyl gmen imaj bu gruptan kaynaklanmtr. Kyl gmen kenti tandka ve yerletike, ailesini de kente getirmeye balam, gmenin kentte kye gre daha iyi bir yaant iinde olduunu gren kyde kalanlar ise, kente yerlemi akraba ve kyllerini frsat bilerek, kente g etmek eilimi iine girmilerdir. Bylece kitlesel ve zincirleme g Trkiyede hakim g biimi olmutur. Kyl kadnlar iin kent, zaman iinde glenen bir cazibe oda olmutur. 1950li yllarda kent yaam hakknda henz bir fikri olumam olan ve kendisine yabanc olarak grlen kent, kyl kadn rktrken ve kyl kadnda kentte yaayamayaca inanc hakimken,2 zamanla kentle tankl olutuka, kente g eden kyllerinin yaamlarna tank olduka, kent kyl kadn iin kyn yorucu ve kirli ilerinden kurtulaca, evinin hanm olabilecei, kyn toplumsal basksndan uzaklaabilecei, rahat edecei bir ortam olarak grlmtr.3 Hatta baz durumlarda kadn kente gte aktif roller stlenmi, kentteki akrabalarnn desteini elde etmeye alarak kocasn kente gtrmek iin ura vermitir.4 Kente yerlemi kylleriyle evlenerek ky yaantsndan kurtulmak arzusu da bekar kyl kadnlar arasnda yaygndr, ve bu arzu aileler tarafndan desteklenmektedir.5 Kentlere g edenler, konut sorununun da iinde bulunduu birok sorunla karlamlar, devletin ve sivil toplumun yetersizlii sonucunda bu sorunlar kendi ilerinde zmeye ynelmilerdir.

910

Bylece kentin sanayi blgelerine yakn alanlarnda (rnein stanbulda deri ve imalat sanayinin younlat Zeytinburnu), ya da kentin da yamac ve nehir yata gibi iskan iin tercih edilmeyen alanlarnda (rnein Ankarada Altnda), ve giderek artan bir biimde kentlerin eperlerinde gecekondu blgeleri olumaya balamtr.6 Adndan da anlalaca gibi, gecekondu ilk ortaya ktnda, ok ksa srede ve yasalara aykr olduu iin gece ina edilen konut olarak grlm, kent iindeki varl da ksa mrl olarak tahmin edilmitir. Ancak, ilk balarda ii toprak doldurulan teneke kutuladan yaplan, teneke daml bu derme atma yaplar, zamanla kenti evreleyen yerleik konut alanlarna dnmtr. Bunun sonucunda byk kentlerin ehreleri byk deiikliklere uram, zellikle yeni Cumhuriyetin modern bakenti olarak oluturulan Ankara rneinde gecekondularn varl bu imaj tehdit edici olmu, zamann daha ok brokratik ve askeri sekinlerden oluan yerleik kentlileri arasnda byk tepkilere yol amtr.7 Kentte gecekondu varlna gz yumulmasnn altnda nemli birka etmen yatmaktadr. ncelikle gecekondu halknn gelimekte olan sanayi iin ucuz, esnek ve rgtsz i gc oluturmasndan bahsedilebilir. thal ikameci sanayileme modeli iinde pahal teknoloji kullanlmas karlnda, buna olanak salayacak ucuz i gcne duyulan ihtiya, gecekondular sanayici gznde katlanlabilir hale getirmitir.8 Ayrca, kyden g edenlerin kendi ina ettikleri konutlarda yaamalar sonucunda kira sorununun ortadan kalkmas, bu nfusun dk cretlerde yaayabilmelerini salam, bu da yine zel sektrn iine gelmitir. 1960 askeri darbesi sonucunda Demokrat Parti zamanndaki liberal politikalar yerini planl kalknma modeline braknca, gecekondu nfusu ekonomide yeni bir rol kazanm ve ulusal pazar iinde tketici olarak yer alm, zel sektrn yeni hedef kitlesi olmutur.9 Gecekondu yapm kente yeni gelenlere konut salama sorumluluunu devletin zerinden alm, devlet hazine arazisine yasa d konut yapmna gz yumarak bu sre iinde rol oynamtr. Osmanldan miras kalan geni devlete ait topraklarn varl10 ve hakim olan geleneksel zilliyet kurumu gecekondu yapmnn yaylmasna ve kalc olmasna yol amtr.11 Bylece devlet bir kapitalist mlkiyet ilikileri rejimi kurmak yerine poplist himayecilik ilikilerinin yaratt atalet iine girmitir.12 Bu ereve iinde devlet, zel sektr ve gecekondu sahipleri arasnda bir mtabakattan bahsedilebilir. Devlet gmrk vergileri ve ithalat kotalar ile zel sektr yabanc rekabete kar korurken, zel sektr de kentsel rantlardan uzak durmakta, kent eperindeki arazi alt gelir gruplarna, yani temelde kyden g etmi gruplara braklmaktadr.13 Devletin ve zel sektrn yukarda deinilen nedenlerle gecekondu oluumuna toleransl yaklamasnn yannda siyaseti de gecekondu halkna scak bakmtr. Bunun altnda yatan ana neden siyasetinin hzla saylar artan gecekondu halknn oy potansiyelinin, ve dolaysyla siyasi gcnn farkna varmasdr. 1950lerde Demokrat Parti ile balayan sre iinde siyasi partiler poplist politikalar iinde gecekondu halkna arazileri iin tapu, mahalleleri iin alt yap ve hizmetler sz vererek oylarna sahip olmak istemiler, bylece gecekondu varl ve yaylmas siyasilerce desteklenmitir.

911

Ksacas, zel sektrn ucuz i gcne olan gereksinimi arttka, siyasetilerin kente g edenlerin oylarna sahip olma istekleri glendike, ve devlet kentsel arazi dzenlemesinden ve alt gelir gruplar iin sosyal konut retiminden elini ayan ektike, gecekondu halk ekonominin vazgeilmez bir unsuru ve siyasetin cazip hedefi olmu, ve gecekondular kentlerin kalc bir paras durumuna gelmitir. 1966da ilk gecekondu yasas (775 sayl yasa) meclisten gemi, ve bylece gecekondu varl ilk kez yasal olarak tannmtr. Bu yasa gecekondu sorununu zmek iin temel olarak ana hedef tanmlamaktayd: iyi durumda olan gecekondularn alt yap ve hizmetler getirilerek gelitirilmesi, kt durumda olanlarn yklmas, ve yeni gecekondu yapmna izin verilmemesi. Yasann uygulamasnda ilk hedef yerine getirilirken, dolaysyla birok gecekondu yerleimi alt yap ve baz hizmetlerin saland dk younluklu konut alanlarna dnrken, dier iki hedef zellikle siyasi nedenlerden dolay gerekletirilememitir. Ky kkenli gecekondu nfusu tm bu ekonomik ilevlerinin ve siyasi bask potansiyelinin yansra, kltrel ve sosyal alanda kentli toplum tarafndan kmsenmi, dlanmtr.14 1960larda gecekondu halknn tketici pazarlarna giderek artan katlm sonucunda sahip olduklar yksek teknoloji rnleri ve modern/kentsel yaam simgeleyen mobilyalar ile kentte srdrdkleri yaam biimi arasndaki ztlk birok karikatre konu olmu, koltukta bada kurarak oturanlar, yemek takm odann bir kesinde dururken yer sofrasnda yemek yiyenler, akan suyu olmayan olmayan evlerdeki kvetler, elektrii olmayan evlerdeki buzdolaplar zamann karikatristleri tarafndan izilmitir. Bu rneklerin gerek bir taraf varsa da, bu eilim yerleik kentlinin ky kkenlilere kar stten bakan tavrna da iaret etmektedir. enyapl15 ky gmeninin bu tketim mallarna sahip olma arzusunu, kentli tarafndan kabul grmemesi, sosyal/kltrel olarak dlanmas sonucunda tketim araclyla kente ait olma, kentle btnleme hissini yakalama abas olarak yorumlamaktadr. Genelde yerleik kentliler gecekondu mahallelerinde younlaan ky kkenli gmenleri kyl olmaktan kurtulamam, geri kalm, cahil ve kltrsz olarak grme eilimindedirler. zellikle 1950 ve 60larda yerleik kentlilerde, ki bunlara gecekondu konusunda aratrma yapan akademisyenler de dahildir, kentteki ky kkenli gmenleri ve onlarn gecekondularn modern kentlerin olumasnn nnde ciddi bir engel, ve daha da nemlisi toplumun modern bir topluma dnmesini engelleyici bir unsur olarak grme hakimdir.16 Kyllerin kentlere gelip, gelimekte olan sanayi iinde i bularak ulusal kapitalizmin homojenletirici kltr altnda deiecekleri, ehirli olacaklar inancnn gmenin daha ok enformel sektrde istihdam edilmesi sonucunda yok olmas17 da bu gr pekitirmitir. Zamanla bu gr akademik ortamda yerini 1970lerde toplumda dezavantajl ve smrlen grup olarak gecekondulu ve 1980lerde kentli yoksul olarak gecekondulu grlerine brakmtr.18 Ksacas, gecekondu halk kentte kyl olarak grlmeleri sonucunda dk statl ve dlanan bir konuma oturmulardr. Bu konumun dier bir nedeni ise gecekondunun yasa d durumudur. Gecekondu olgusuna yaplan yama ve talan vurgusu, 1980lerden itibaren sertlemitir.19 1980lerde uygulanmaya

912

balanan yeni iktisadi politikalar ve yine 1980lerde karlan gecekondu yasalar bunda etkili olmutur. 24 Ocak Kararlaryla ekonomiyi liberalize etme ve kresel pazar ekonomisine ama ynndeki gelimeler, ithal ikameci sanayileme yerine ihracata ynelik politikalarn benimsenmesi, devlet ve toplum arasndaki mtabakat bozmu, devletin hem byklk, hem de ilevsel olarak kltlmesi hedefi devletin toplum iindeki allm hakem roln temelinden sarsmtr.20 Mevcut mtabakata gre devletin korumacl karlnda kentsel ranttan uzak duran zel sektr, devletin korumac politikalarndan vazgemesiyle ve lkenin artan bir biimde uluslararas rekabete almasyla, kentsel arazi piyasasnda kar arama giriimleri iine girmi, bu durum da 1980 ncesi dk gelir gruplarna (ou kyden gedenler) braklm olan kent eperindeki araziler zerindeki rekabeti gittike keskinletirmitir. Buna ek olarak, zal hkmeti tarafndan 1984-85lerde karlan gecekondu aflar (5 kez kaak yaplarn affna ilikin yasa karlmtr) ve yaplan slah-mar Planlaryla gecekondularn kentin imarl blgelerine katlmas hedeflenmi, drt kata kadar konut yapma pratiine izin veren yasal zemin oluturulmutur. Bu da gecekondularn ticari bir mlk haline dntrlmesinde byk bir rol oynamtr. Bylece bir zamanlar yoksullarn zorunlu konutu olan gecekondu ve zellikle gecekondu arazisi, bugn zerinden byk rantlarn elde edildii bir meta haline gelmitir. Gecekonduya ilikin bu yasal deiikliin altnda, hkmetin uygulamaya balad liberal politikalardan en fazla zarar gren kesimin ilerde zengin olabilme midi verilerek susturulmas amacnn yatt, dolaysyla bu yasalarn gecekondu nfusuna verilen bir rvet olduu iddia edilebilir.21 Sz konusu yasal deiikliin sonucunda gecekondular hzla apartmanlara dnmeye balam, gecekondu sahipleri arazilerini yaplacak apartmanda kendilerine verilecek birka daire karlnda mtteahhite vererek, keyi dnmlerdir. Bu dnemde gecekondular zerinden zengin olanlara kar toplumda sert tepkiler olumu, potansiyel haksz kazan gecekondu sahiplerine yaptrlan bir etiket olmutur. yle denmektedir: Bir zamanlar evlerini bir gecede yaparlard. imdi bir gnde milyarder oluyorlar. Gecekondular yasa dlk ve haksz kazanla bir tutan grn toplumda benimsenmesinde etkili olan iki nemli unsur da, kyden kente genlerin ounlukla enformel sektrde (kayt d yasa d ekonomi) almalar, ve enformel sektrn zaman iinde himayecilik anlay sonucunda g ilikileriyle birtakm gruplarn tekeline girmesi, ve enformel konut piyasasnda (gecekondu arazileri) gecekondu mafyasnn, yine g kullanarak, hakimiyet kurmasdr. Gecekondu olgusunun balarnda kii ya da akraba gruplarnn, iinde yaayacaklar ve kendi imkan ve emekleriyle yapacaklar konutlarna yetecek kadar byklkteki, ou zaman hazineye ait olan araziyi igal etme pratii, zellikle gecekondularn ticarilemesinin yasal olarak onayland 1980 sonrasnda yerini, hemen her zaman hemehri rntleriyle akan ve rant peinde olan, gerek grdnde kaba g kullanan rgtl gruplarca (arazi mafyas) yaplan ve ihtilafl durumdaki zel mlkiyetteki arazileri de kapsayan arsa igaline brakmtr. Hedefi hzl kazan elde etme olan bu gruplar, igal ettikleri arazilerini parsellere blerek gecekondu kullanclarna satmak yerine arazi rant peinde olan dier bir gruba olduu gibi satmak

913

eilimindedirler. Bylece gecekondu arsas zerinde konut yapacak kiilere ulancaya kadar birka kez el deitirmekte, pahallamakta, farkl gruplar bu arazi zerinden rant elde etmektedir.22 gal edilen arazi zerinde gecekondu mahallesinin olumas sreci iinde baz kiiler olaydan uzaklarken, bazlar olayn iinde kalarak ve mahallenin yasal stat kazanmasnda rol oynayarak, yerel siyasi liderler haline gelebilmektedirler.23 Ksacas, bugn gecekondu arazisi zerinde artan bir rekabete ve gecekondularn giderek ticari bir metaya dnmesine tank olmaktayz. Bunun sonucunda gecekondu sahipleri arazileri karlnda elde edilen kazan sonucunda ekonomik konumlarn dzeltme ansna kavuurken, gecekondularda yaayan kiraclar ve tapusu olmayanlar dezavantajl bir duruma gelmektedirler. Giderek keskinleen rekabet, uygulanan yeniden yaplanma politikalar sonucunda24 artan yoksulluk ve ekonomik sorunlarla birleince bu kesimde himayecilik aray glenmitir.25 Ancak bu noktada unu belirtmek gerekir. Kyden kente g edenlerde batan beri kendi akraba ve kylleri ile birarada yaamak eilimi mevcuttur. Ky gmenleri kentteki ilk zamanlarnda yeni evrelerinde tutunabilmek iin hem sayca, hem de kltrel olarak kendi insanna ihtiya duymu, ve bunun sonucunda kentin eperindeki iskan edilmemi arazilere konutlarn yaparken ayn mekanda kmelenme eilimi gstermilerdir. Bylece ayn kkenden gelen insanlarn oluturduklar ve geldikleri ilin/kyn adyla bilinen gecekondu mahalleleri olumutur (Erzurumlular mahallesi, Karsllar mahallesi, orumlular mahallesi gibi). Kentte mekansal kmeleme srecinde Alevi-Snni farkll da etkili olmu, genelde Aleviler ve Snniler farkl mahallelerde, ya da ayn mahallenin farkl ksmlarnda toplanmlardr.26 Bylece kentte Alevilerin oturduklar mahalleler olarak bilinen gecekondu mahalleleri olumutur. Ancak, kimi zaman gmenler, zellikle tek aile olarak ssz alanlara gecekondularn yaparken, komularnn Alevi ya da Snni olmasndan ok, bir can yolda olmasn nemsemiler, mezhepsel farkll n plana getirmemilerdir. Ayn kkenden gelen gmenlerin dayanmas gecekondu mahallelerinin kurulmas ile snrl kalmam, kente g edenler, g olgusunun bandan itibaren hemehri alarn kente yerlemek, i ve konut bulmak iin kullanmlardr. Bugn farkl olan, bu iliki alarnn giderek kimlik siyaseti iinde siyasallamas durumudur. Toplumumuzda mevcut olan etnik ve mezhepsel farklllarn 1980lerden itibaren kamusal alanda daha grnr hale gelmesi ve siyasallamas, bozulan siyasal dengeler, artan ekonomik sorunlar ve kent arazisi zerinde keskinleen rekabetle birleince, gecekondu halk giderek siyasal slam, Krt milliyetilii, Trk milliyetilii, Alevilik zerinden kurulan dayanma alarna dahil olmak, bylece durumlarn salamlatrmak abas iine girmilerdir. Sonuta birbiriyle gecekondu rant iin kyasya rekabet eden ve atan yerel alar ortaya kmtr.27 Bu ortam iinde hemehri alar giderek mafyalamaktadr.28 Kyden kente g etmi kiilerin kimlik sorunsal her zaman nemli olmutur. Kente geldikten sonra kendisine yerleik kentli tarafndan kyl kimliinin atfedilmesi, ve bu kimliin kltc, aalayc anlamlar ima etmesi, ky gmenini iki arada bir derede brakm; kimisi gemilerine srtlarn dnmeyeceklerini, asln inkar etmeyeceklerini syleyerek kendilerini kyl olarak tanmlamlar, kimileri ise zamanla kent yaam iinde deitiklerini syleyerek kendilerini kentli olarak

914

grme eilimi iine girmilerdir.29 Kimi zaman ky yaam iinde n plana kmayan, siyasallamayan baz kimlikler (Alevilik, Krt/Trk kimlikleri gibi) kent ortam iinde teki ile karlalnca yeni anlamlar kazanm, daha keskin bir ekilde tanmlanmlardr. G ettikleri il ya da kyle zdeletirilen kimlikler ise n plana kmlardr. Saylar giderek artan hemehri ve ky dernekleri30 ve bu derneklerin gmenin yaamndaki pratik nemi bunda etkili olmutur. Kentte yetien ikinci kuak gmenin durumu ise daha farkldr. Bu grup iin kamusal grnrl artan etnik ve mezhepsel kimlikler cazip olmaktadr.31 Gecekondu varlnn ky kkenli gmenlerin yaantsnda ne anlama geldii de dier nemli bir sorudur. Bu soruya cevap yle zetlenebilir.32 Gecekondu tandk evredir, ve yalnzlk duygusunu, zellikle gnlerini mahalle iinde geiren kadnlar iin ortadan kaldran samimi ve ili dl komuluk ilikileridir. Gecekondu hemehri ve akraba kmelenmesidir, ve bu, dayanma ve destek, paylam demektir. Gecekondu ky kkenlilerin topland konut evresidir, dolaysyla kyn baz adet ve trelerinin srdrlmesine olanak tannmasdr. Gecekondu bahesinde sebze ve meyva yetitirilebilen ve kmes hayvanlar beslenebilen yerdir, dolaysyla gmenin kentte geinmesinde yardmc olmaktadr. Gecekondu apartmann davranlar snrlayc yaantsndan uzakta serbest harekete izin veren ortamdr; evler arasndaki bo alanlarda davullu zurnal dnlerin yapld, sokaa ya da avluya kurulan masalarda akraba ve ahpablarn arland, kadnlarn rahatlkla hallarn silktikleri, yatak ve yorgan ynlerini kabarttklar mekandr. Gecekondu doaya yaknlktr, apartmann takrtsndan tukurtusundan uzakta insann ban dinleyebilecei yerdir. Mahalle iindeki evler arasnda kalan d mekanlar zellikle birou gnlerini mahalle iinde geiren kadnlar tarafndan rahatlkla kullanlabilmektedirler, komularn enformel toplant mekan olarak ilev grmektedirler. Ayrca gecekondu mahallelinin kendi emeklerini ortaya koyarak oluturduklar konut evresidir, kendi abalarnn rndr. te yandan gecekondu, zellikle kadnlar ve genler iin toplumsal denetim ve baskdr; ky kkenlilerin younlat konut alan olmasndan dolay kt etiketlenmedir (stigma), kentte kyl kalmaktr, dk statdr; amurlu ve tozlu yollardr, stlamayan rutubetli evler, kanalizasyonu olmayan, dolaysyla sal tehdit eden mahallelerdir. Ksacas, gecekondu tm olumlu ve olumsuz ynleriyle mevcuttur, ve kadnyla erkeiyle, genciyle yalsyla, ilk kuak gmeni ve kentte yetimi ikinci kuak gmeniyle, ev sahibiyle kiracsyla, kente yeni geleniyle ve kentte yerleik hale gelmi olanyla heterojen bir nfus olan gecekondu nfusu iinde kimileri tarafndan tercih edilirken (ounlukla yeni gelenler, darda almayan ev kadnlar, yalar ve kadnlar zerinde denetimini kaybetmek istemeyen erkekler), kimileri tarafndan (ounlukla mahallenin basksndan kurtulmak isteyen kadnlar ve genler, ikinci kuak gmenler) eletirilmekte, istenmemektedir. 1950lerden beri Trkiyede hakim g gnll olarak yaplan g iken, 1980 sonrasnda ve zellikle 1990larda zorunlu g yeni bir g tipi olarak ortaya kmtr. 1980 ortalarndan itibaren Gneydouda devletin PKK ile mcadelesi iinde yaanan silahl atma ve terr korkusuyla yeni bir

915

tip gmen grubu kentlere gelmeye balamtr. Kentlerdeki bu yeni gmenler daha nce gelenlere gre daha dezavantajl bir konumdadr,33 ve bunun birtakm somut nedenleri vardr. Bu gmenler kente hazrlksz gelmek zorunda kalmakta, ve kente almalarnda ve yerlemelerinde yardmc olacak toplumsal iliki alarndan yoksun olmaktadrlar. Halbuki gnll g tipinde kente gelenler belli bir hazrlk sonucunda g olayn gerekletirmekte, zincirleme g iinde kente gelince, daha nce kente yerlemi olan akraba ve hemehrilerinden yardm ve destek alarak, i ve konut sorunlarn zmekteydiler. Ayrca yeni gmenlerin kyleriyle olan ilikileri kylerinden ayrldklar iin doal olarak kesilmekte, bu da gnll gmenlerin yararlandklar kyn desteinden zorunlu gmenleri yoksun brakmaktadr. Allm ky gmeni rneindeki kyden getirilen tarhana, un, bulgur, nohut, mercimek, yourt gibi yiyecek malzemelerinin gmene kent yaam iinde salad maddi destek yaygn olarak bilinmektedir. Ayrca kyn varl kentteki gmene duygusal destek ve gvence salamakta, kentte baarsz olduunda, ba sktnda bavurulabilecek bir snma kaps olarak grlmektedir. Kente kalabalk ve ok ocuklu olarak g etmeleri de zorunlu gmenler iin zellikle konut sorununu zmekte zorluk yaratmaktadr. Ayrca, yeni gmenlerin geldii kent artk 1950lerin, 1960larn kenti deildir. Kent eperindeki araziler daha nceki gmenler tarafndan sahiplenilmitir. zel sektr bu arazilere zerinde orta ve st gelir gruplar iin toplu konutlar retmek,34 Belediyeler ise Kentsel Dnm Projeleri oluturmak35 iin sahip olmak istemektedirler. Deinildii zere, kentsel arazi rant zerindeki ekime artmtr, ve bu ekime iinde yer alan aktrler eitlenmitir. Kente yeni gelen gmen iin mmkn olan artk kentin eperine bir gecekondu yapmak deil, varolan konut stou iinde en ucuz, dolaysyla en kt evleri kiralamaktr. Bu konutlar gecekondu mahallelerinde olabildii gibi, kent merkezi iinde kullanlmayan, bakmsz ve hatta yklma tehlikesi olan konutlar da olabilmektedir (merkezdeki knt alanlar).36 Son yllarda, zellikle metropoliten stanbulun evresinde adr kyler (ya da adr kentler) olumaktadr).37 Bu insanlarn iinde bulunduklar yoksulluk ve toplumsal dlanma Batl lkelerin kentlerinde grlen snflar alt (underclass) diye tanmlanan gruplarn varlnn Trkiyede de olumakta olup olmad sorusunu gndeme getirmektedir. Eer olumakta ise, bu, gelecekten umudu kalmam, bir yoksulluk ve dlanmlk ksr dngs iine skm insanlar anlamna gelecektir. Bugne kadar gecekondu ky gmenlerinin yaamnda bir emniyet supab olarak ilev grm, arsasna tapu alabilme olasl, bylece kentte ev sahibi olma ans, ki bu gecekondularn apartmanlamas sreci iinde birka apartman dairesi sahipliine kadar gidebilmektedir, bu kiileri gelecekten mitli klm, toplumsal patlamalar engellemitir. Ancak bu midin kente yeni gelenler iin varolmamas, karamsar ve kaderci bir kltrn (Yoksulluk Kltr) 38 oluacann habercisidir. Artan yoksulluk ve dlanmann getirdii karamsarlk ve mitsizliin iddete meyletme olasl, gnmzde siyaset ve ynetim evrelerini kayglandran bir konudur. 1990lar sonras ortaya kan yeni tip gmen nfus ve uygulanan ekonomik ve sosyal politikalardaki radikal deiiklikler, buna konut politikalar da dahil olmak zere, ok olumsuz bir gecekondulu imajn toplumda oluturmaktadr. Varo szc, dlayc, karalayc, iddet artran bir kavram olarak gecekondular tanmlarken kullanlmaya balanmtr.39 Bir zamanlarn mazbut, kendi halinde, ama kltrsz ve cahil olarak grlen gecekondu halk, artk devlete kar

916

radikal eylemler iine giren yasa d gruplar ya da su rgtleri iinde yer alanlar olarak grlmeye balanm, varo olarak yeniden adlandrlan gecekondu, sistem kart iddet yanls tehlikeli gruplar akla getirir olmutur. Toplumda gecekondu blgelerinin iddetin ve yasa dln kayna olarak grme eiliminin olumasnda medyann da byk rol olmu, 1 Mays Olaylar (1996), Gazi Olaylar (1997), slamc Hizbullah militanlarnn polisle atmas gibi olaylarn medyada sansasyonel olarak yer verilmesiyle, gecekondu ve iddet ilikisi toplumun gznde glendirilmi olmutur. Bugn gecekondu mahallelerini mezhepsel ve etnik olarak blnm, birbiriyle atan, toplumun dzenine kar tehdit oluturan gruplar barndran yerler olarak grme eilimi gelimektedir. Varo kavram iinde yeralan bu olumsuz resmin dier paralarn ise kronik isizler, tinerci ocuklar, gecekondu mafyas gibi su eylemleri iinde olanlar oluturmaktadr.40 Kentteki gmenlerin kentli kltrn edinememi olmalar, saylarnn artmasyla kenti byk bir kye dntrdkleri gr de gnmzde geerliliini srdrmektedir. Gecekondularn byk bir hzla apartmanlara dntrlmesi, ve bylece bir zamanlar gecekonduda yaayan kyl gmenlerin ve onlarn ocuklarnn apartmanlarda yaamaya balamalaryla ve kent iinde daha grnr hale gelmeleriyle birlikte apartmanda yaamasn bilmeyen kltrsz kyl etiketlenmesi de popler hale gelmitir. Ayrca, son yllarda kreselleme sreci iinde kentli orta snfn yeni zenginlere ve onlarn tketim zevklerine ve biimlerine (zevk yoksunu ar tketim), ahlak anlaylarna (dzenbazlk, sahtelik, katklk, sapklk) kar duyduklar tepki maganda kavramn ortaya kartmtr,41 ve bu kavramn betimledii yeni zenginler esas olarak kyden/taradan byk kente gm insanlardr. Bu, evvelden gecekondulularla snrl kalan ama gnmzde keyi dnen ky kkenli kiilerin kentin kurumlar ve mekanlar iinde yeralmalaryla daha geni bir toplumsal yelpazeye yaylan kentteki tekinin, varolu olarak olumsuz etiketlenmesi altnda bir taraftan Batnn ynlendirdii kresel kltrle giderek daha fazla btnleen sekin kentlinin kendi stn ve ayrcalkl kimliini ve konumunu koruma abasnn, dier taraftan ise zel sektrn gz koyduu kent eperindeki arazilerden gecekondular kartma eyleminin merulatrlmas abasnn yatt sylenebilir. Tabii ki, bu dnceler altnda kentin ve toplumun selameti iin duyulan ve kar iermeyen kayglar da yatmaktadr. Grld gibi, kyden kente g toplumumuzu ve kentlerimizi nemli bir ekilde dntrmtr. Sonuta toplumda yeni ekonomik, toplumsal ve siyasal dinamikler olumu, kentlerin fiziki ve kltrel ehreleri byk deiikliklere uramtr. Bu sre iinde hem kyden gelenlerin kendileri, hem de ilk balarda sekin kentli ve daha sonralar orta snflar tarafndan oluturulan toplumdaki temsilleri deimitir. Gecekondu da birok deiiklikler geirerek bugne ulamtr. Gecekondunun bir aydnlk, bir de karanlk yznden bahsedilebilir. Gecekondunun aydnlk yzne bakarsak, gecekondu toplum iin bir emniyet supabdr; ekonomi iin ucuz ve esnek i gcdr,

917

nemli bir tketici grubudur; devlet iin konut ve alt yap salama sorumluluklarn zerinden alan enformel konut piyasasdr; ky kkenli gmen ya da yoksul yeni kentli iin gelecekten mittir, toplumsal hareketlilik aracdr, yoksullukla baetme stratejisidir,42 kaynaklara erimede etkili olan hemehri dayanmasdr. Gecekondunun karanlk yz ise, etnik, mezhepsel, siyasi ayrmcla dayal himayecilik ilikileridir; hemehri gruplarnn birbirlerine besledii ve atmaya dnebilen husumettir, dlayclktr; mafyann iddet ve kaba g kullanarak sradan insan zerinde salad haksz kazantr, yama ve talandr, keyi dnme aracdr, yasa dln yeniden retilmesidir; kente eskiden gelenlerin yeni gelenler zerinden saladklar avantajdr (nbetlee yoksulluk); siyasi himayeciliktir; plansz kentlemedir, doal evreye verilen zarardr, gecekonduda yaayanlarn yaamnda tehlike oluturan toprak kaymas, sel baskn gibi yaamsal tehditlerdir. Peki ilerde ne olacak? Gecekondu varln srdrecek mi? Evetse, ne gibi deiikliklere maruz kalacak? Bugn gecekondu yapm azalm, gecekondu kiracl artm durumdadr. Mtteahhitin girdii gecekondu mahalleleri hzla apartmanlamaktadr. kinci kuak gmenler iin gecekondu yaam tercih edilen bir yaant olmaktan uzaktr, ve genelde apartmanda yaamay tercih etmektedirler.43 te yandan, nehir yata ve dik yama gibi elverisiz yerler de dahil olmak zere gecekondularda kiraclk artmaktadr. Dolaysyla, kyden kente g edenler arasndaki bir kutuplamadan bahsedilebilir: bir tarafta apartmanlaan eski gecekondular ve onlarn zenginleen sahipleri, dier tarafta daireye kan ya da birden fazla gecekondusu olan gecekondu sahiplerinin evlerinde oturan gecekondu kiraclar. Ayrca, kent eperlerindeki araziler zerinde artan rekabetin sonucunda yeni gecekondularn yapm eskisi kadar kolay olmamaktadr, olmayacaktr. Ancak, tarm kesiminde devlet desteinin kalkmas eilimi, ve zelde GAP Projesinin etkisiyle o blgede ortaya kan dnmler sonucunda kentlere yeni g dalgalarnn gelmesi beklenmektedir. Bu grup gecekonduya olan yeni talep unsurunu oluturmaktadr. Bu potansiyel gmen grubuna ek olarak zellikle 1990lardan itibaren Gneydoudan kentlere gelen gmenler de mevcuttur. Ksacas, gecekondu azalarak, ama ona olan talep azalmadan, varln srdrecektir. Gecekondu yapmnn yeni gmen gruplarna kapal olmas eilimi ise yeni yoksulluk ve toplumsal tehdit anlamna gelmektedir.

M. Kray, Squatter housing: fast depeasantization and slow workerization in

underdeveloped countries. 7. Dnya Sosyoloji Kongresinin Kentsel Sosyoloji oturumunda sunulan bildiri (Varna, 1970). 2 P. Stirling, Causes, knowledge and change: Turkish village revisited, J. Davis (der.)

Choice and Change (ss. 191-229). (New York: Humanities Press, 1974). 3 Ibid.

918

T. Erman, The meaning of city living for rural migrant women and their role in migration:

the case of Turkey, Womens Studies International Forum 20 (March-April 1997): 263-273. 5 E. ncirliolu, Marriage, gender relations and rural transformation in Central Anatolia, P.

Stirling (der.), Culture and Economy: Changes in Turkish Villages (ss. 115-125). (New York: The Eothen Press, 1993). 6 T. enyapl, Cumhuriyetin 75. Yl, Gecekondunun 50. Yl, Y. Sey (der.), 75 Ylda

Deien Kent ve Mimarlk (ss. 301-316). (Istanbul: Tarih Vakf, 1998). 7 G. Baydar Nalbantolu, Silent interruptions: Urban encounters with rural Turkey, S.

Bozdoan ve R. Kasaba (der.), Rethinking Modernity and National Identity in Turkey (ss. 192-210). (Seattle and London: University of Washington Press, 1997). 8 1982). 9 10 Ibid. . Keyder, Enformel konut piyasasndan kresel konut piyasasna, . Keyder (der.), T. enyapl, Economic change and the gecekondu family, . Katba (der.), Sex

Roles, Family, and Community in Turkey (ss. 235-248). (Bloomington: Indiana University Press,

stanbul: Kresel ve Yerel Arasnda (ss. 171-191). (stanbul: Metis Yaynlar, 2000). 11 S. Erder, Trkiyede Gecekondu ve Gecekondusuz ehirler Panelinde sunulan bildiri, T.

C. Babakanlk Toplu Konut daresi (Ankara, 29 Kasm 2001). 12 13 2001). 14 15 16 1002. 17 18 19 Keyder, Enformelden kresele, 180. Erman, The politics of squatter (gecekondu) studies in Turkey. rnein, E. Kongar, 21. Yzylda Trkiye (stanbul: Remzi Kitabevi, 1998). enyapl, Economic change and the gecekondu family. Ibid. T. Erman, The politics of squatter (gecekondu) studies in Turkey: The changing Keyder, Enformelden kresele, 172. O. Ik ve M. M. Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk: Sultanbeyli rnei (stanbul: letiim,

representations of rural migrants in the academic discourse, Urban Studies 38 (June 2001): 983-

919

20 21 22 23

Ik ve Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk. enyapl, Cumhuriyetin 75. yl, gecekondunun 50. yl. Ik ve Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk. Ik ve Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk; S. Erder, stanbula Bir Kent Kondu: mraniye

(stanbul: letiim, 1996). 24 rnein, devletin sosyal hizmet salamada azalan rol; hem zel sektr ve hem de devlet

sektrnde ilerinin sayca azalmas, dolaysyla artan isizlik; buna karlk enformel ilerin artmas, dolaysyla geici, gvencesi olmayan, emeklilik ve sosyal haklar getirmeyen, sigortasz ilerin oalmas. 25 S. Erder, Nerelisin hemehrim? . Keyder (ed.), stanbul: Kresel ile Yerel Arasnda (ss.

192-205). (stanbul: Metis, 2000). 26 T. Erman, Mekansal kmelenme, siyaset ve kimlik. 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine

sunulan bildiri (Ankara, ODT, 21-23 Kasm 2001). 27 28 29 561. 30 A. Kurdolu, Kentleme srecinde hemehri dernekleri: stanbul rnei. Yksek Lisans S. Erder, Kentsel Gerilim: Enformel liki Alar Alan Aratrmas (Ankara: um: ag, 1997). Ik ve Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk. T. Erman, Becoming urban or remaining rural: The views of Turkish rural-to-urban

migrants in the integration question, International Journal of Middle East Studies 30 (1998): 541-

Tezi (stanbul, Marmara niversitesi, 1989). 31 G. Seufert, Between religion and ethnicity: A Kurdish-Alevi tribe in globalizing Istanbul,

A. nc ve P. Weyland (der.), Space, Culture and Power: New Identities in Globalizing Cities (ss. 157-176). (London and New Jersey: Zed, 1997). 32 S. Ayata, Toplumsal evre olarak gecekondu ve apartman, Toplum ve Bilim 46/47

(1989): 101-127; T. Erman, Women and the housing environment: The experiences of Turkish migrant women in squatter (gecekondu) and apartment housing, Environment and Behavior 28 (November 1996): 764-798; T. Erman, Squatter (gecekondu) housing versus apartment housing: Turkish rural-to-urban migrant residents perspectives, Habitat International 28 (1997): 91-106. 33 34 Erder, Kentsel Gerilim. Keyder, Enformelden kresele.

920

35

T. Erman, Trkiyede Gecekondu ve Gecekondusuz ehirler Panelinde sunulan bildiri. T.

C. Babakanlk Toplu Konut daresi (Ankara, 29 Kasm 2001). 36 . zbek Snmez, Yoksulluu srekli klan faktrler zerine gzlemler: zmir kent merkezi

tarihi konut alan rnei. 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine sunulan bildiri (Ankara, ODT, 21-23 Kasm 2001). 37 G. Kayacan, Kzltepeden stanbula. Kemerburgaz adr Ky, O. Baydar (der.), 75

Ylda Kylerden ehirlere (ss. 353-359). (stanbul: Tarih Vakf, 1999). 38 39 O. Lewis, The Children of Sanchez (New York: Random House, 1961). Z. Etz, Varo: Bir istila, bir tehdit. Birikim 132 (2000): 49-53; Erman, The politics of

squatter (gecekondu) studies in Turkey. 40 41 2000). 42 ODT, Kentsel Yoksulluk ve Gelime Stratejileri: Ankara rnei (Ankara: ODT Ibid. A. nc, stanbullular ve tekiler: Kreselcilik anda orta snf olmann kltrel

kozmolojisi, . Keyder (der.), stanbul: Kresel ve Yerel Arasnda (ss. 117-144). (stanbul: Metis,

Yaynlar, 2000). 43 kinci kuak gmenin bu tercihleri apartmanda yaayacaklar anlamna gelmemektedir.

Konut piyasas bu grubun nerde ve nasl yaayacanda belirleyici olacaktr.

Ayata, Sencer. Toplumsal evre olarak gecekondu ve apartman, Toplum ve Bilim 46/47 (1989): 101-127. Baydar Nalbantolu, Glsm. Silent interruptions: Urban encounters with rural Turkey, S. Bozdoan ve R. Kasaba (der.), Rethinking Modernity and National Identity in Turkey (ss. 192-210). Seattle and London: University of Washington Press, 1997. Erder, Sema. stanbula Bir Kent Kondu: mraniye. stanbul: letiim, 1996. , Kentsel Gerilim: Enformel liki Alar Alan Aratrmas. Ankara: um: ag, 1997. , Nerelisin hemehrim? . Keyder (ed.), stanbul: Kresel ile Yerel Arasnda (ss. 192-205). stanbul: Metis, 2000. , Trkiyede Gecekondu ve Gecekondusuz ehirler Panelinde sunulan bildiri, T. C. Babakanlk Toplu Konut daresi, Ankara, 29 Kasm 2001.

921

Erman, Tahire. Women and the housing environment: The experiences of Turkish migrant women in squatter (gecekondu) and apartment housing, Environment and Behavior 28 (November 1996): 764-798. , The meaning of city living for rural migrant women and their role in migration: the case of Turkey, Womens Studies International Forum 20 (March-April 1997): 263-273. , Squatter (gecekondu) housing versus apartment housing: Turkish rural-to-urban migrant residents perspectives, Habitat International 28 (1997): 91-106. , Becoming urban or remaining rural: The views of Turkish rural-to-urban migrants in the integration question, International Journal of Middle East Studies 30 (1998): 541-561. , The politics of squatter (gecekondu) studies in Turkey: The changing representations of rural migrants in the academic discourse, Urban Studies 38 (June 2001): 983-1002. , Mekansal kmelenme, siyaset ve kimlik. 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine sunulan bildiri (Ankara, ODT, 21-23 Kasm 2001). , Trkiyede Gecekondu ve Gecekondusuz ehirler Panelinde sunulan bildiri. T. C. Babakanlk Toplu Konut daresi. Ankara, 29 Kasm 2001. Etz, Zeliha. Varo: Bir istila, bir tehdit. Birikim 132 (2000): 49-53. Ik, Ouz ve Pnarcolu, Melih. Nbetlee Yoksulluk: Sultanbeyli rnei. stanbul: letiim, 2001. ncirliolu, Emine. Marriage, gender relations and rural transformation in Central Anatolia, P. Stirling (der.), Culture and Economy: Changes in Turkish Villages (ss. 115-125). New York: The Eothen Press, 1993. Kayacan, Glay. Kzltepeden stanbulaKemerburgaz adr Ky, O. Baydar (der.), 75 Ylda Kylerden ehirlere (ss. 353-359). (stanbul: Tarih Vakf, 1999). Keyder, alar. Enformel konut piyasasndan kresel konut piyasasna, . Keyder (der.), stanbul: Kresel ve Yerel Arasnda (ss. 171-191). stanbul: Metis Yaynlar, 2000. Kray, Mbeccel. Squatter housing: fast depeasantization and slow workerization in underdeveloped countries. 7. Dnya Sosyoloji Kongresinin Kentsel Sosyoloji oturumunda sunulan bildiri. Varna, 1970. Kongar, Emre. 21. Yzylda Trkiye. stanbul: Remzi Kitabevi, 1998.

922

Kurdolu, Aya. Kentleme srecinde hemehri dernekleri: stanbul rnei. Yksek Lisans Tezi. stanbul, Marmara niversitesi, 1989. Lewis, Oscar. The Children of Sanchez. New York: Random House, 1961. ODT, Kentsel Yoksulluk ve Gelime Stratejileri: Ankara rnei. Ankara: ODT Yaynlar, 2000. nc, Aye. stanbullular ve tekiler: Kreselcilik anda orta snf olmann kltrel kozmolojisi, . Keyder (der.), stanbul: Kresel ve Yerel Arasnda (ss. 118-144). (stanbul: Metis, 2000). Seufert, Gnter. Between religion and ethnicity: A Kurdish-Alevi tribe in globalizing Istanbul, A. nc ve P. Weyland (der.), Space, Culture and Power: New Identities in Globalizing Cities (ss. 157176). London and New Jersey: Zed, 1997. Snmez, pek zbek. Yoksulluu srekli klan faktrler zerine gzlemler: zmir kent merkezi tarihi konut alan rnei. 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine sunulan bildiri. Ankara, ODT, 21-23 Kasm 2001. Stirling, Paul. Causes, knowledge and change: Turkish village revisited, J. Davis (der.) Choice and Change (ss. 191-229). New York: Humanities Press, 1974. enyapl, Tans. Economic change and the gecekondu family, . Katba (der.), Sex Roles, Family, and Community in Turkey (ss. 235-248). Bloomington: Indiana University Press, 1982. enyapl, Tans. Cumhuriyetin 75. yl, gecekondunun 50. yl, Y. Sey (der.), 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk (ss. 301-316). Istanbul: Tarih Vakf, 1998.

923

Cumhuriyet Dneminde Depremler / Prof. Dr. William A. Mitchell [s.527537]

Baylor niversitesi Uluslararas Eitim Merkezi / A.B.D. Giri Tasarm inaat ve sonra yeniden ina aamasnda konut ve sanayi yaplar iin uygun imar yasalarnn planlanmas ve doru uygulanmasndaki yetersizlik, dnya genelinde meydana gelen doal afetler sonucunda, sklka felaketler, toplu kayplarla ve ciddi tahribatla sonulanmaktadr. Bu durum, deprem olduunda Trkiyede zellikle geerliliini korumaktadr.2 nsanlarn evreyi ve evrenin insanlar nasl etkilediine ilikin doal afet kaynaklar genellikle determinizm, olaslklk ya da pozitivizm etrafnda gelimitir. ada Bat kaynaklar ise, afetlere yol aan ya da katkda bulunan insan faaliyetlerini belirleme eilimleri zerine younlamaktadr. Palm (1990), Blaikie, Cannon, Davis ve Wisner (1994), Drabek (1986) ve Ebertin (1993) almalar, doal afetlerin etkilerini azaltma konusunu deerlendiren kapsaml almalara verilebilecek iyi rnekler arasndadr.3 Depremleri nceden tahmin etmek ya da nlemek imkanszdr, ancak byk ve iddetli depremler sonrasnda l saysn ve tahribatn apn azaltmak mmkndr. Akas aratrmalar, doa olaylarnn insan afetleri haline dnt durumlarda insanlarn tahribatn byk ksmna yol atn ve bundan sorumlu olduunu gstermektedir (Blaikie, Cannon, Davis ve Wisner, 1994, s. 34).4 Btn idari dzeylerde hkmetler ve vatandalar bu mkerrer doa olaylarn nleyebilir ya da olumsuz sonularn nemli lde azaltabilir. Doal tehlikelerinin etkisini azaltmaya ynelik bilgi, teknoloji ve yasalar Trkiyede genellikle mevcutur. Bunlarn kabul edilmesi ve uygulanmas ise ounlukla ekonomik, sosyal ve tutumsal kstlamalar nedeniyle snrl olmaktadr. Sorun, halka bilgi aktarlmasnda, gelitirme ve planlama aamalarnn en erken evreleri de binalarn takviye edilmesinde ve yeni yaplar iin imar yasalarn uygulamaya koymadadr.5 Bu da, hem insan hem de fiziksel corafya unsurlarn ieren karmak bir sorundur. Trkiye ya da baka herhangi bir ulus ne insani, ne ekonomik ne de siyasi alardan afet olana dek oturup bekleyemez ya da sonraki depreme dek benzer ve kabul edilemez tepkilerini yineleyemez. Neyse ki bunun byle olmas gerekmemektedir ve Trkiyenin gelecei iin byle olmamaldr da. Byk lde Gediz (1970), Lice (1976), aldran-Muradiye (1977), Erzurum (1983), Erzincan (1992), Dinar (1995), Kocaeli (zmit) ve Dzce (1999) depremlerinden elde edilen deneyimlere dayal olan bu aratrma, bu 30 yllk zaman dilimindeki verilerden yola kmakta ve Trkiyenin afet ynetimi olarak adlandrlan deprem etkilerinin azaltlmasnda nerede durduunu deerlendirmektedir.6

924

Austos 1999da, nfusun youn olduu ve sanayinin kalbi olan Kocaeli evresinde 7.47 iddetinde bir deprem oldu. Bu, 20. yzylda meydana gelen en kt kent afetlerinden biriydi. Bunun zerinden daha ay gemeden bu kez Austos depreminin meydana geldii noktaya 80 km uzaklkta, Dzcede 7.2 iddetinde bir deprem daha oldu. Bu depremler, lmlere depremlerin deil kt ina edilmi yaplarn yol atn btn ulusa gsterdi. Kocaelinde meydana gelen korkun deprem siyasi, sosyal ve ekonomik art oklara yol at. Bu da, son yllardaki depremlerden renilen ve belki de unutulmu olan derslere gre hareket edilmesinde bir katalizr grevi stlenebilir. Gelimekte olan dier lkelerde olduu gibi Trkiyede de deprem madurlar doal bir afete, kaderin cilvesine ya da Allahn iradesine maruz kalm insanlar olarak tanmlanmaktadr. Dier bir deyile, doal tehlikeler lme ve tahribata yol amakta ve savalardan farkl olarak bunun sorumlusu insanlar olmamaktadr. Bylesi bir isnat doru deildir. Deprem afetlerinde grlen kayp ve tahribatlar genellikle insanlarn kararlaryla, seimleriyle ve faaliyetleriyle yakndan ilikilidir. Depremler Trkiye iin kukusuz srekli bir sorundur. 1970den bu yana olan yedi deprem sonucunda binlerce insan hayatn kaybetmi, binlercesi yaralanm, yanl alanlara ve kt ina edilmi binlerce yap km, dier ekonomik kayplarn yannda binlerce byk ve kkba hayvan telef olmutur. Bu tr sahneler bununla da kalmamaktadr: Afetin hemen ardndan makul olmayan ve yetersiz arama-kurtarma almalar, blgeye akan ulusal ve uluslararas yardmlar, ksa sreli medya fkesi ve her eyin yeniden ina edileceini vaad eden politikaclarn mecburi ziyaretleri gelmektedir. Olayn medyadaki etkisi azaldka olay da madurlar dndaki kamuoyu tarafndan unutulmaktadr.8 Bu senaryo Trkiyede meydana gelecek dier depremler iin byle olmayabilir. 1999da Trkiyenin batsnda grlen sismik olaylar olumlu ve uzun vadeli deiiklikler iin katalizatr etkisi grebilir. Etkileri azaltma ve rgtl tepkide grlen baarszlklar artk Trk hkmeti ve vatandalar iin kabul edilebilir grnmemektedir. Depreme Duyarllk ve Afet nleme nmzdeki on yl ierisinde Trkiyede byk bir depremin meydana gelmesi kuvvetle muhtemel grnmektedir. Trkiyenin Alpler-Himalayalar fay hattnn aktif sismik blgesinde yer almas ve zellikle de Kuzey Anadolu fay hatt lkeyi depreme kar ok duyarl hale getirmektedir. Enerji bir anda aa ktnda ve hareketler meydana geldiinde sarsnt binalarn kmesine; su, elektrik ve yol ebekelerinin hasar grmesine ve yerel, blgesel ve ulusal sosyal-ekonomik faaliyetlerin sekteye uramasna yol aacaktr. En kts ise, byk rakamlarda lmler meydana gelebilecektir. Trkiyede 20. yzylda meydana gelen 59 nemli depremdeki onaylanan can kayb 97.000dir.9

925

Trkiye ok eitli doal tehlikeler ile yz yze olmasna karn, bunlardan en sk grleni depremdir. Bunun byle olmas normaldir, zira kentlerin %90 dahil Trkiye nfusunun %92si aktif deprem blgelerinde yaamakta, sanayi tesislerinin %75i ve barajlarn da %90 bu blgelerde yer almaktadr (Ata 1995, B1).10 Trkiyedeki iyerlerinin ve meskenlerin 2/3nn tahrip olmas ve meydana gelen can kaybnn byk ksm depremler ve buna ek olarak yetersiz etki azaltma almalar yznden olmutur. Dinar (1995) ve Kocaeli (1999) depremleri ncesinde Trkiye 20. yzyl sresince 55 deprem geirmi ve bu depremler byk can ve mal kaybna yol amtr. Bu 55 deprem sonucunda 192.000 can kayb olmu ve 410.000 bina hasar grmtr (Glkan ve Ergnay, 1992, s. 10). ou binann yer seimi doru deildir. Bu binalar dzgn ina edilmemiler ve yeterince takviye grmemilerdir. Bunlar Trkiye genelinde bilinmektedir. Dinar depremi (1995), Erzincan depreminin (1992), sadece 3 yl ardndan meydana geldi ve kamuoyu bilincinde ve medya protestosunda ciddi bir arta yol at (Mitchell, 1996). Kamuoyunun tutumu artk yeter biimindedir. Vatandalarn byk blm ekilen aclarn azaltlmas ve afetlerden kurtulma adna hkmetlerden eylem beklentisi ierisindedir.11 Bu itiraz sesleri zellikle kent evrelerinde gldr. Kent Duyarll12 Getiimiz birka yl ierisinde kent nfusu ylda %6, buna karlk genel nfus %2.3 artmtr. 1990 ylnda Trkiye nfusunun %55i kentlerde yaamakta idi. 21. yzyla gelindiinde bu orann %70e ulamas beklenmekteydi (Parker, 13). Kentsel bymenin byk ounluu, kyllerin Dounun ekonomik adan yaanmas g olan blgelerinden byk kentlerin gecekondu kesimlerine g etmelerinden kaynaklanmaktadr.13 Bu yerleim yerleri fazla kalabalktr ve bu kesimlerde yaayanlar birok evresel ve teknolojik sorunlarla karlamaktadr. Ayrca, depremden zarar grme riskleri ok fazladr. Bu sorun gittike bymektedir. Gnmzde Trkiyenin kentlerindeki meskenlerin %30u gecekondulardan olumaktadr (evre Bakanl, 1992).14 Deprem tehdidiyle en fazla yz yze olan ehir zmirdir. Trkiyede nfus younluunun en fazla olduu ve Trkiyenin ikinci en byk limanna sahip olan zmirde meydana gelebilecek bir deprem 90.000 kiinin hayatn kaybetmesine ve 500.000 kiinin evsiz kalmasna yol aabilir. Trkiyenin en byk kenti olan stanbulda ise can kayb olasl 40.000 ve evsiz kalacak insan says da 1.100.000dir.15 Bu hasar ve can kayb rakamlar, deprem olaslnn en fazla olduu blgedeki (I=VIII) yksek risk kuana dayal ngrlerdir. nc en riskli kent Bursadr. Bursay Dou Anadolu Blgesinde Erzurum izlemektedir (Coburn, s. 73-76, 1995). Bunun dnda, bu kentler Trkiyenin en hzl gelien kentleridir. lke geneline baktmzda, 11.8 milyon insann evlerinin tahrip olmas riskiyle kar kaya olduunu grmekteyiz (Coburn, s. 71). Trkiyede Afet Etkilerinin

926

Azaltlmas: Neler Yaplyor? Trkiye, tarih boyunca depremlerden ve dier doa olaylarndan madur olmutur.16 Glkan ve Ergnay, Cumhuriyet ncesinde de ulusal hkmetlerin stanbulda 1509 ylnda meydana gelen depremden itibaren risk azaltma deneyimleri edindiini ortaya koymulardr (192, s. 3). Son yzyl ierisinde hkmetlerin afetlere ynelik yaklam, yalnzca enkaz kaldrmaktan ve madurlarn zararlarn telafi etmekten ibaret kalm grnmektedir. zcdr ki, 1939 Erzincan depreminden sonra bile daha tahrip edici birok deprem olmu ve 1994 ylnda afet ncesi ve sonras sorumluluklara ilikin bir yasa karlmtr.17 Trkiyenin uzun sredir geirdii bu afetler sonrasnda afetlerdeki faaliyetlerin btn aamalaryla ilgili ok sayda yasa, ynetmelik karlm ve ayn younlukta klavuz ve belgeler yaymlanmtr.18 Trkiyenin ilk sismik haritas ve imar yasalar 1945 ylnda yaymlanmtr. Akas, yaralanmalar ve hasar nlemeye ynelik en etkin faaliyet kamu binalarn ve zel binalar depreme dayankl biimde ina etmektir. ehir planlamasnda gsterilecek zen de yaralanmalar ve hasar azaltc rol stlenecektir. Kentlerdeki hzl byme, ncelikle krsal kesimlerden kentlere olan gten ve plansz kentlemeden kaynaklanmaktadr. Bunlar da nfusu ar youn kentlerde afete duyarlln artmasna yol amaktadr. En belirgin sorun altyap bulunmamasdr. Planlayclar, 1. ve 2. derecede risk tayan deprem blgelerine olan youn g akn engelleyecek blgesel nlemler alabilirler. Normal g srecini deitirmek iin kukusuz ulusal ekonomi tevikleri gerekli olacaktr. Kele ve Geray bu soruna ynelik uygulanabilir zmler ortaya koymular (1995), gecekondu yerleim kesimlerinde yatrmlar ve yatrmlara ilikin zgl stratejiler konusunda nerilerde bulunmulardr. Arazilerin kamulatrlmas ve yasad evlerin yklmas kalc zm getirmeyecektir. stihdam ve makul arazi satn alma olanaklar gibi alternatifler atlabilecek olumlu admlardr. yle grnmektedir ki, jeolojik olarak salam alanlar iin gelitirilmi tam ve standart kamu binalar tasarmlar yksek sismik risk tayan alanlarda kullanlmamaldr. Bazlar, her projenin tek ve duruma bal olarak ele alnmas gerektiini ortaya koymulardr. Szgelimi, tbbi tesisler belki de ar youn blgelerden baka yerlere yaplmaldr. Ne var ki, Trkiyede bu hi byle olmamtr (Durkin, 1995).19 Trk bilim adamlar deprem riski tayan blgeleri dikkatli biimde belgelendirmi ve bu blgelerin haritalarn karmlardr. lke, en son sismotektonik teknolojisinden ve sismoloji mhendisliinden yararlanarak u an younluk blgelerine ayrlm durumdadr. Potansiyel tehlike iyi bilinmekte ve belgelenmekte, ancak, sistematik olarak ulusa aklanmamaktadr. Gelien blgelerde meskenler iin gerekli jeolojik alan almalar yaplmamakta ve imar yasalar uygulanmamaktadr. Barajlar da ayr bir sorun oluturmaktadr. Akas, lkedeki barajlarn yaklak 1/3 en riskli iki blgede yer almakta ve 2/3 de en riskli kombine risk blgesinde bulunmaktadr. Ergnay ve Glkann ynelttikleri Daha tehlikesiz blgelerde daha uygun alanlar mevcutken hkmet ve

927

uluslararas finansrler barajlarn yksek riskli blgelere ina edilmesini nasl aklayacaklardr? sorusu, daha fazla aratrma yapldktan sonra yeniden sorulmaldr (Ergnay ve Glkan, 1990; Parker, s. 18). 1999 depremlerinin iddeti ve etkileri, Trkiyeyi etki azaltma konusunda nlem almaya zorlamtr. 1999 ylndan bu yana karlan ok sayda kararname bu geree delil oluturmaktadr.20 Trkiyede Meydana Gelen Yedi Depreme Ksa Bir Giri 20. yzyln son 30 ylnda (1970-1999) Anadoluda meydana gelen yedi byk depremden renilecek ok ey vardr. Gediz, Lice, Erzurum, Erzincan, Dinar, Kocaeli ve Dzce depremlerinin her biri insanlarn afetlere uyum salamasna ilikin olumlu ve olumsuz deneyimler salamaktadr.21 Yine, her depremden karlan dersler zaman zaman benzer, bazen de farkl olmutur. Ancak, yalnzca ders karmak etki azaltma nlemlerinin gelecekte uygulanacann teminat deildir. Anlar silinmekte, siyasetiler vaatlerini yerine getirmemekte, hkmetler deimekte ve tarih ayn ac sonularla tekerrr etmektedir. Gediz Depremi22 28 Mart 1970 gecesi saat 23.02de Gedizde Richter lei ile 7.1 byklnde bir deprem meydana geldi. 1086 kii hayatn kaybetti ve 1265 kii yaraland. En az 19.957 bina tahrip oldu ya da hasar grd. Olayn meydana geldii yer, tarih ve zaman gz nne alndnda Trk hkmetinin, yabanc hkmetlerin ve acil kurtarma ekiplerinin harekete gemesi ok abuk oldu. Ar yamura ramen tbbi ekipler depremden gn sonra evre kylerde hastalklara kar alama faaliyetlerine baladlar. Birok lke ve rgt kurtarma yardmda bulundu. zellikle Bat Almanya nemli yardm katklarnda bulundu. Aka grnmekte idi ki, Trk hkmeti depremden kaynaklanan ykm en aza indirme konusunda ok kaygl idi ve bunun iin bu ve dier afetler sonrasnda yeniden ina almalar iin olduka byk miktarlarda kaynak tahsis etti. te taraftan, yaplarda kullanlm olan yontulmam talar ya da kerpi duvar istinat malzemelerinin orta iddette depremlere bile dayanmalar mmkn deildi. Beton stunlar bulunmayan yuvarlak kereste iskeletli yaplar ve tula binalar da orta (ve gl) iddette depremlere dayankl deildi. Hkmet tarafndan ina edilen evler teslim edildikten sonra kyller bu evlere tandlar, ancak, bir sre sonra eski yerlerine dnerek hasarl evlerini yeniden ina ettiler. Sonuta yeni evlerde oturulmad. Bunlar rmeye terk edildi ve paralar denmedi. Bunun nedeni yer seimi, inaat kalitesi, evlerin ve pencerelerin bykl konusundaki anlamazlklard. Yeni evlerin yerleri, jeolojik olarak salam alanlara ina edilecek biimde seilmiti. Ancak, evlerin tam konumlar ve fiziksel dzenlemeleri planlamaclar tarafndan belirlenmiti. Bu konularda

928

kyllere eitli alternatifler sunulabilmi olsayd, kyller planlama almalarna katlabilecek ve olaslkla da daha fazla tatmin edilebileceklerdi. Hasarl birok kyde ina edilen yeni evlerde su tesisat bulunmaktayd, ama evlerde su akmyordu. Baz kyller de pencerelerin byklnden ve yerlerinden memnun deildiler. zetle Gediz vakas, hkmet planlayclar ile kyller arasnda daha yakn koordinasyon ve anlayn karlkl memnuniyetsizliklerin azaltlmasn salayacan gstermitir. Gelecekteki yeniden ina almalarnn, harcanan paralarn iinde oturulmayacak evlerin inasna gitmemesi iin ailelere ilikin planlarn da gz nne alnmas gerektii ortaya konmutur. Lice Depremi23 kinci deprem, birincisinden yaklak 5 yl sonra Dou Anadolu Blgesi, Diyarbakr iline bal Lice yaknlarnda meydana geldi. Richter leiyle 6.9 byklndeki deprem 6 Eyll 1975 tarihinde, saat 12:20de meydana geldi ve yaklak 2385 kii ld, 3339 dolaynda kii de yaraland. Yaklak 16.160 bina tahrip oldu ya da hasar grd. Depremin olduu blgedeki evler zaten faciaya davetiye karan cinsten idi. Briket duvarlarn kesme direnci ok dk idi ve toprak damlar duvarlara doru dzgn bal deildi. Duvarlar ve atlar yerekimi sayesinde bir arada durmaktaydlar. Sonu olarak, eski Licedeki (Yeniehir mahallesi hari) btn evler tmyle tahrip oldu. Ankarann arama-kurtarma almalar etkindi ve zamannda afet blgesine yetiti. lkenin kurtarma almalarndaki hz, ileri planlama almalar sonucunda olmutu. Varto depreminden sonra acil kurtarma hizmetlerini Dou Anadoluda etkin biimde uygulamaya ynelik gelitirilen planlama sistemi zellikle yararl olmutu. Askeri personel, olaydan saat sonra afet blgesine ulat ve kurtarma almalarna balad. Balants kesilen kylere ulatrlacak hayati yardmlar iin helikopterler kullanld ve enkaz kaldrma almalar ve hayatta kalanlar kurtarma almalarnn kolaylatrlmas iin vinleri bulunan bir tabur blgeye sevk edildi. Uluslararas yardm da acilen ve kapsaml biimde blgeye ulat. svirenin deprem blgesinde bir ky ina etmesi Ynlce kylleri tarafndan memnuniyetle karland. Almanlar Kulpta bir okul, hastane ve birok ev ina ettiler. Ancak, bu yaplarn gzel grnmesi iin harcanan parayla hastane ve okullarn tefri edilebilecei ynnde eletiriler oldu. Sonu olarak, Licedeki yeniden ina programnn maliyetinin nemli lde azaltlabilecei ve yeniden yerleim programnn daha etkin hale geldii grlmtr. Mevcut program zerinde deiiklik yapmann yollarndan biri, hasar gren her kyde ksa vadede elektrik ve su teminine ynelik bir ama deerlendirmesi olmutur. 1960lardan bu yana binlerce yeni ev ina edilmitir. Her evde yaplan kk tasarruflar yeniden ina kapsamnda nemli bir hal almtr. Bu tasarruflarla ky yollarnn yapm iin yatrm yaplabilirdi. Geleneksel evlerin riski asgariye indirgeyerek gelitirilmi yntemlerle restore edilmeleri konusuna daha fazla nem verilmelidir. Erzurum-Kars Depremi24

929

nc afet de yine Dou Anadolu Blgesinde meydana geldi. 30 Ekim 1983 sabah saat 7:12de Erzurum-Kars yaknlarnda Richter leiyle 6.9 iddetinde bir deprem oldu. 1155 kii ld ve 1142 kii yaraland. Afet blgesinin uzak, hasar gren yerleim birimlerinin ok fazla olmasna ve k koullarna karn tbbi yardm madurlara olay gn ulamaya balad. Suudi Arabistann 10 milyon dolarlk yardm da dahil Trkiyeye nemli miktarda uluslararas yardm geldi. Oltu ilesinde yardm malzemelerini alan yerel ynetim grevlileri, 1980 talya depreminde olann tersine ksa sre ierisinde hapse mahkum edildiler. Trkiyenin en byk mteahhitlik firmalarndan Kutluta, madurlardan hi para talep etmeksizin Muratba kyn yeniden ina edeceine ilikin planlarn aklad. Avrupa Kalknma Konseyi, yeniden ina yardmnda bulunacan beyan etti. Deprem, Trkiyede sivil idareye dn seimlerinden bir hafta nce meydana geldi. Seim kampanyalarn yrten Babakan adaylar Turgut zal ve Turgut Sunalp blgede hasar gren kyleri ziyaret ettiler. Turkish Daily News gazetesi zal ve Sunalpi parti propagandalarn yapmak iin hi vakit kaybetmemekle itham etti. zetle, byk lde krsal kesimde meydana gelen bu depremin madurlar aslnda ekonomilerinin, inaat yntemlerinin, Dou Anadolunun uzak kesimlerinde yerlemi olmalarnn ve deprem tarih ve zamannn kurban olmulardr. Ortaya kan can ve mal kaybnda etkili olan dier faktrler, zaman etkeni dnda dzgn eitim, inaat faaliyetleriyle ve btn hkmet dzeylerinde alnacak nlemlerle teorik olarak azaltlabilirdi. Erzincan Depremi25 Drdnc byk deprem, 13 Mart 1992 tarihinde akam 7:19da Erzincanda meydana geldi. Richter leiyle 6.8 byklndeki bu deprem sonras 541 kii hayatn kaybetti ve 3850 kii yaraland. 30 binin zerinde yap hasar grd. Bunlardan 7 bini tamamen ykld (Glkan ve Ergnay, 1992; Mitchell 1993).26 Deprem gnnn ertesinde, 14 Mart 1992 Cumartesi gn Kzlay blge depolarndan adr, battaniye ve erzak datm yaplmaya baland. Yeterli sayda Trk doktoru ve hemiresi ilk mdahale iin afet blgesinde hazrd. Tbbi uzmanlardan gelen ikayetler malzeme deil, ekipman ve tesis konusunda idi (Mitchell, 1993, 104). Madurlar iin adrlar hazr deildi. Bu yzden, kyller geici barnaklar ina etmek iin naylon torba ve muamba kullandlar. Hkmet deprem madurlarn 1991 ylnda vergiden muaf tuttu. Bir kez daha Yunanistandan, Rusyadan, Suudi Arabistandan, Kuveytten, Belikadan, Pakistandan ve ABDden acil yardmlar yapld. Bunlarn yannda, basnn depreme gsterdii ilgi bykt ve yer verdii haberler, duygusal ve sansasyonel olsa da olduka doru idi.

930

Olumsuz ynden bakldnda, kiisel aratrmalar sonucunda aadaki nemli sonular ortaya kmtr: Can kayplar ve yaralanmalarn byk ksmna hatal binalar yol amtr; lm vakalarnda ve yarallarda deprem srasndaki arpmalar, ezilmeler, skmalar sonucunda yaralanmalar, krklar, omurga skmalar ve organ paralanmalar grlmtr; organize olmayan arama ve kurtarma almalar hayatta kalanlar ve aile yeleri tarafndan annda balatlmtr. Bunlarn ou eitimsiz ve ekipmansz yerel gnlller idi; kurtarma almalarna ncelik verilmesinde yava kalnm, kalabalk kontrol ve ekipman tahsisi konular eletirilmitir; depremin hemen sonrasnda ar enkaz kaldracak ekipman bulunamamtr. Depremden bir gn sonra metal kesimi gereksinimi domutur; birok aile yaknlarn remi makamlara bildirmeden defnetmitir. Bu yzden, baz yetkililer l saysnn resmi olarak aklanandan daha yksek olduuna inanmaktadrlar. Yaral says da muhtemelen bildirilenden fazla idi. Gazeteler Erzurum valisini yetersizlikle ve deneyimsizlikle sulamlardr. Dier ikayetler ise adrlarn Snni ounluk ile Alevi aznlk arasnda dengesiz datlmas olmutur. Medyada karaborsaclk, adrlarn baz ahslarca stoklanmas ve imar yasalarnn ihlali sulamalar yer almtr. Ayrca, balant kurulamayan kylerin yardm konusunda ihmale uradklar da medya tarafndan dile getirilmitir. Erzincan depremi, ele alnabilecek ve muhtemelen dzeltilebilecek bir ksm sorunlar aa karmtr. Komuta ve kontrol almalarna dair baz neriler unlardr: 1. Afetin hemen sonrasnda harici bir liderlik/karar alma hiyerarisi oluturacak bir plan gelitirilmeli ve uygulanmaldr; 2. Yardm ekibi, eriimin kontrol altnda tutulduu bir kriz merkezi bnyesinde hareket etmelidir; 3. Geici hijyen salamaya ynelik prosedrlerin uygulanmas gereklidir; 4. Uluslararas kurtarma ekiplerinin gelecekteki rolleri daha fazla incelenmelidir; 5. Trkiye daha iyi arama-kurtarma teknolojisine ve eitimine gereksinim duymaktadr; 6. Uluslararas malzeme yardmlar Trkiyeye nakledilmeden nce hkmet tarafndan onaylanmal, yardmlar ncelikleri belirlenmelidir. Son olarak komuta ve kontrol, inaat uygulamalar, tbbi afet planlamas ve yardm datm konusunda daha fazla aratrma yaplmas gerekecektir. Dinar Depremi27 Dinar Trkiyenin batsnda, Gller Blgesinde yer almaktadr. 1 Ekim 1995 tarihinde saat 17: 57de ilede ve evresinde 6.1 iddetinde bir deprem meydana geldi ve bu deprem sonucunda 98 kii hayatn kaybederken 260 kii yaraland. Hasarl 3718 binann yaklak 2/3 tamamen tahrip oldu. Trkiye, depremler sonucu can ve mal kayb asndan dnyada beinci srada yer alr. Topraklarnn %90 tahrip edici sarsntlara duyarldr. Yllk ortalama can kayb 800, yaral says 1400 ve tahrip olan bina says 4700dr. Son 30 yl ierisinde neredeyse bir dzine deprem meydana gelmitir. Bu yzden, madurlarn deprem afetleriyle ilgili olarak neye inandklarn ve bunu nasl algladklarn bilmek nemlidir. Hayatta kalanlarn gelecekteki afetlerde oluacak riski azaltma hususundaki bireysel ykmllkler ve ynetimin ykmllkleri konusunda syleyecek neleri vardr?28 Bu sorular Dinar depremi madurlar iin anket haline getirilmitir. Trkiyede tehlike ve risk

931

bilinci, eitim, acil tepkiler, yardm ve yeniden ina ile ilgili bir boylamsal analize ilikin uzun vadeli deprem aratrmalar iin fikir ve yardm edinmek zere kk bir anket almas yrtlmtr. Ankete katlanlar yaamlarn aktif bir sismik blgede geirmilerdi. Hepsi de depremin etkilerini hissetmi ve grmlerdi. Afetler konusunda kukusuz bildikleri vard. Sorular, afet ve afet sonras tepkilerin planlanmasna ilikin kamu bilgilerinin ve zel bilgilerin alglan biimlerini elde edilecek biimde hazrlanmt. zerinde en ok durulan yantlar, u sorulara verilenlerdi: Hkmet depremlerden ders ald m? Trkiye vatandalarn sonraki afete kar nasl hazrlamakta? stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentler bir sonraki afette kanlmaz olan can kayb, yaralanma ve maddi hasar riskine kar nasl bir hazrlk iindeler? naat uygulamalar ile ilgili ynetmelikler ve imar yasalar uygulanmakta m? nsanlar risk azaltm iin deprem inaat tasarmnn ulusal bir yasa olarak km olduundan haberdar m? Hkmet, kamu binalarn ina ederken kendi ynetmeliklerine uyuyor mu? Devlet ihaleleri srekli en dk teklif sahiplerine mi veriliyor? nsanlar, inaat gereksinimlerinin Trkiyede blgeden blgeye deitiini biliyor mu? statistiksel doruluk asndan ok kk olsa da bu pilot anket, u dnceleri ortaya karmtr: 1. stanbul, Ankara, zmir ve dier byk kentlerde ileride olacak bir depremde can kayb, yaral ve maddi hasar riskini azaltma ynnde hazrlklara ilikin genel bir inanszlk ve gvensizlik vardr; 2. Risk azaltlmas konusunda ilk planlamaya ve mevcut binalarn takviye edilmesine dair ulusal bir ktmserlik hakimdir; 3. Halk (Allahn elinde olsa da) gelecekte deprem olacann bilincindedir; 4. Hkmetin ynetmelik ve yasalar uygulama yoluyla risk azaltlmasna uyaca konusunda gvensizlik vardr; 5. Yapc neriler arama-kurtarma almalar ve daha fazla aratrma yaplmas zerinde younlamaktadr.29 Kayplar en aza indirme adna kamu sektr ve zel sektr tarafndan ok ey yaplabilecei bilinmektedir. Aslnda, risk azaltlmas imar ve kalknma faaliyetlerinin planlama aamalarnda gittike daha fazla nem kazanmaktadr. Trkiye ise ideal risk azaltma biimlerini uygulamaktan uzaktr. Dinar depremi, gelecek depremlerdeki muhtemel riskleri azaltmak iin ok ey yaplmas gerektiini aka gstermitir.

Kocaeli (zmit) ve Dzce Depremleri30 Dinar depreminden sonraki en byk deprem 17 Austos 1999 tarihinde meydana geldi. 7.4 iddetindeki bu deprem Trkiyenin en youn nfuslu ve sanayinin kalbi olan blgesini vurdu. Bu deprem, 20. yzylda grlen en feci afetlerden biriydi. ay sonra, ilk deprem mahallinin yaklak 90 km tesinde, Dzcede 7.2 byklnde baka bir deprem oldu. Defnedildii onaylanan l says yaklak 19.000 idi. Resmi olmayan l says ise bundan ok daha fazlayd. Binlerce kii yaraland ve binlercesi de evlerinden oldu. Depremden sonra bu laik ve demokratik lkede sosyal ve ekonomik kaos ortam dodu. Trkiye 3 ay boyunca sa kalanlar yerletirmeye, evlerini yitirenleri nce adr kentlerde, sonra geici prefabrik konutlarda barndrmaya

932

alt. 12 Kasm 1999 tarihinde ise Dzce depremi oldu. Bu kez deprem nfus younluunun daha az olduu, ancak, Austos depreminde ok ciddi hasar grm bir yrede meydana gelmiti. Birok kyl, evlerinin ve sahip olduklarnn tahrip oluunu izlerken yaknlarn da yitirdiler. Austos depreminde olduu gibi insanlar yine saniyeler iinde evsiz ve meteliksiz kaldlar. Bir halk nceki depremde elerini, ocuklarn, kardelerini, evlerini kaybetmi olmann duygusal, fiziksel ve psikolojik basklarn yaarken yeniden deprem sonras arama-kurtarma almalarnn; barnak, yiyecekgiyecek bulma ve olan bitenle baa kma abalarnn ierisine itildi. 12 Kasm 1999da yaklak 1000 kii hayatn yitirdi. Geride kalan Dzcede 89.000, Boluda 70.000 ve evre kylerdeki binlerce kii tarihin tekerrr etmesini izledi. Trkiyedeki isizlik hem deprem madurlar hem de ulusal ekonomi iin hala ciddi bir sorundur. Trkiye ciddi ekonomik basklar altndadr ve demeler dengesini dzeltebilmek iin sk ekonomik tedbirlere bavurmaktadr. retim kayb ve ii gnn yannda yeniden ina maliyetleri, zor durumdaki ekonomiye ar ek ykler getirmektedir.31 Kzlay, harekete gemekte ge kalmas, datt adrlarn zeminlerinin olmamas ve su geirmesi nedeniyle ar eletirilere urad. ller iin ceset torbas satmas da ayr bir eletiri konusu oldu. En youn eletiriler ise, sonunda istifa etmeye zorlanan Kzlay Genel Mdrne yneltildi. Glckteki Deniz Kuvvetleri Komutanlnn tahrip olmas ve birok st rtbeli deniz subaynn hayatn kaybetmesi askeriyeyi etkiledi. zel ve devlet basnnn, radyolarnn ve televizyonlarnn haberleri nceki depremlerden farkl idi. Canl yaynlar hacim ve sre olarak nceki depremlerdekine oranla ok fazla idi. Birok televizyon kanal ve gazete, hkmetin arama-kurtarma ve yardm almalarnda gecikmesi zerine sesini ykseltti. Enkaz plak elle kaldrmaya alan insanlarn, yardm isteyen madurlarn ve genel kaosun grntlerinin canl yaynda yaynlanmas Radyo Televizyon st Kurulunu (RTK) harekete geirdi ve kurum Kanal 6ya halk devlete kar kin ve nefret duygularna sevk ettii ve halkn moral seviyesini drd gerekesiyle bir hafta ekran karartma cezas verdi. Yazl basnda hkmete ve askeriyeye ynelik eletirilerin dozaj televizyondakilerden de fazla idi.32 ngilizce baslan saygn Turkish Daily News (TDN) yaynlarnn byk ksmn depremle ilgili olaylara, haberlere ve makalelere ayrd. Trkiyenin ar yava arama-kurtarma almalarn, madurlarn iinde bulunduklar salksz koullar, Dou Anadoludan ylan iilere acele ve batansavma konutlar ina ettirilmesini, askeriyenin harekete gemekte gecikmesini, deprem blgesinde sk ynetim ilan edilmemesini ve Kzlayn ar kalmasn eletirel bir tarzda nakletti. TDN ayrca inaat uygulamalarnn, emlak speklatrlerinin ve dzgn ina edilmeyen yaplarn can kayplarnda ne denli etkili olduuna ilikin haberlere geni yer ayrd. Bunlarn dnda, medya d yardmlara kar ok scak ve iten bir tavr sergiledi. Ancak, yazl ve grsel medya Trk hkmetine, batan savma yaplara gz yumanlara ve zellikle inaat

933

sanayiinden servet edinenlere ok ciddi eletiriler yneltti. yle grnmekteydi ki, medya hkmet liderlerinin ve devlet kurumlarn eletirilmesini engelleyen yasalara aldrmyordu. Kocaeli ve Dzce depremleri, risk azaltma ve acil ynetim faaliyetlerindeki baarszlklar gz nne sermitir. Gemite ve u an yaplan risk azaltma ve acil ynetim hatalarnn halk ve medya tarafndan tepkiyle karland aka grlmektedir. Her zamanki gibi i yapma tutumlar deimitir. Medyann acil durum ynetimine ynelik olarak madur tepkilerinin, eylemlerinin ve tutumlarnn belgelenmesi ve kaydedilmesindeki rol tartlmaz idi. Hkmetin arama-kurtarma almalar gnler boyunca yava kalm ve bu da birok televizyon kanalnn afet blgesinden dorudan yapt yaynlarla canl ve sansrsz olarak grntlenmitir (Sivil arama-kurtarma ekibi AKUT hzla harekete gemi ve takdire ayan biimde almtr). Btn Trkiye, hkmetten ve askeriyeden acil yardm bekleyen madurlarn zerlerindeki byk gerginlii grmtr. Vatandalarn ifade ve eletiri kstlamalarndan artk bunaldklar grlmektedir. Halk ve medya devlet liderlerine, konut planlayclarna, mteahhitlere ve hatta askeriyeye kar gl bir muhalif tutum iine girmi ve bunlar youn biimde eletirmilerdir. Salk Bakan ve Kzlay Genel Mdr zamannda ve gerektii ekilde harekete gemedikleri iin ve duyarsz siyasi demeleri nedeniyle eletiri bombardmanna tutulmulardr. Kocaeli depremi,33 srekli tekrarlanan acil ynetim hatalarnn niter devletlerde daha fazla zgrlemeye yol aabileceini, en etkin acil durum ynetiminin her dzeydeki idari rgtleri harekete geirip tevik ettiini, ve kaderci tutumunu deitirmesi halinde medyann ok nemli roller oynayabileceini gstermitir. yle grnmektedir ki, yasad inaat uygulamalar srdrlebilir tehlike azaltma zincirinin zayf halkasdr. Deerlendirmeye Ynelik Bir ereve Gediz, Lice, Erzurum, Erzincan ve Dinar depremleri her doa olayna verilen yerel, ulusal ve uluslararas tepkinin farkl olduunu, bununla birlikte, genel ulusal tutumun zaman ierisinde deitiini gstermitir. talyada Robert Geipel tarafndan gzlemlendii ve bu alma tarafndan da desteklendii zere, tepki farkllklar karmak olmakla birlikte drt ksmda ele alnabilir: 1. Fiziksel deikenler, 2. Hkmet faaliyetleri, 3. Sosyal ve ekonomik nedenler ve 4. Madurlarn kltr:34 1. Fiziksel Deikenler ncelikle, Erzurum (1983), Lice (1976) ve Erzincan (1992) depremleri Dou Anadoluda meydana gelmitir. Depremde ortaya kan enerji, Erzurum ve Licede nfus younluu daha fazla olan Bat Anadoluda olabileceinden daha az sayda can kaybna yol amtr. Ancak, Erzincan depremi byk bir kent merkezini tahrip etmitir. Sanayilemi Bat Anadolu Blgesine olan uzaklk,

934

yollarn kalitesi, acil yardm malzemelerinin yeri ve depremin olu zaman, bu afetler karsnda harekete geilmesini gletiren olumsuz etkenler arasndadr. Deprem merkezi ve altyap durumu Gediz (1970), Dinar (1995) ve Kocaeli (1999) depremlerinde daha uygundu. Gediz ve Dinar tarm blgelerinde bulunmaktadr ve ulalmas kolay yerleim yerleridir. Kocaeli depremi getiimiz yzyl ierisinde Trkiyenin bandan geen dier depremlerle benzerdi, ama ayn zamanda bunlardan ok da farkl idi. Bu deprem ok farklyd, zira nfusun youn olduu ve sanayinin kalbi olan Bat Anadoluda meydana gelmiti. Trkiyede yaplan retimin yaklak 1/3 bu blgede yaplmakta ve yine Trkiye nfusunun neredeyse 1/3 bu blgede yaamaktadr. Daha da nemlisi, buradaki nfusun byk ksm orta-st snftr ve kentli aydnlar ve sosyal elitleri temsil etmektedir. Gayri Safi Yurtii Haslann te biri burada retilir ve blge lkenin en iyi niversiteleri, hastaneleri, medya younluunu ve turistik yerlerini iinde barndran kltrel kalbidir. Deprem bu kez Dou Anadolunun uzak, tecrit edilmi ve fakir illerinde meydana gelmemi ve geimlerini iftilikten kazanan halk vurmamtr. Bu depremin madurlar arasnda st snf kentliler de yer almtr. Blge ve duruma bal olarak deprem yerleri varlk olarak nem arz etmekteydi. 2. Hkmet Kararlar Trkiyede karar alma hala Osmanl dneminden etkilenmektedir. Dier bir deyile, karar mercii merkezidir. Brokrasi deprem karsnda harekete geilmesini geciktirebilir. Neyse ki, Trkiyede bunun farkna iyiden iyiye varlmtr ve Gediz, Erzurum Erzincan depremlerinden elde edilen deneyimler arama-kurtarma, hasar deerlendirmesi, yeniden ina ve restorasyon konularndaki gelimelerin uygulanmas gerektiini ortaya koymaktadr. Yerel ynetimlerin toplumsal karar alma konusunda ncelie sahip olmalar gereklidir. Bunun dnda, kendileri madur hale geldiklerinde yerel yneticilerin etkinlikleri azalmaktadr. Bu durum Erzincanda aka gzlenmitir. Osmanl mparatorluunun idari brokrasi anlaynn izleri hala grlmektedir ve bu ada kamu idaresini etkilemektedir. 3. Sosyal ve Ekonomik Deikenler Bu yedi deprem ok pahalya mal olmutur.35 Bte aklarnn ok fazla olduu, enflasyonun dizginlenemedii ve isizlik orannn ok yksek olduu bir lkede depreme kar ksa ve uzun vadeli tepkiler bunlardan olumsuz etkilenmektedir. Bunun dnda, yasad terrist PKK rgtne kar verilen mcadele milli bteyi byk lde kurutmutur ve afet sonras iyiletirme programlarnn finansmann etkilemektedir. PKK sorunu nemli lde azalmtr, ancak, barn ekonomik getirileri nmzdeki yllarda ortaya kacaktr. 4. Madurlarn Kltr

935

Yabanclara ve merkezi ynetime ynelik tutumlar blgeden blgeye ve blgelerin ierisinde farkllk gstermektedir. Daha tutucu krsal madurlar ile kent afet rgtleri arasnda zellikle yardmlarn eit datlmas konusunda hala belli dzeyde gvensizlik ve kuku bulunmaktadr. Merkezi ynetim bunun farkndadr ve kyllere datlacak yardmlarn bir ksmn ky idarecileri araclyla datmaktadr. Halk can kaybnn, yarallarn ve yklan evlerin normalden ok fazla olmasnda sorumluluu bulunanlardan hesap sorulmas konusunda ncekinden ok daha srarcdr. Kamuoyu basks sonucunda, geici binlerce prefabrike konutun mu yoksa kiralanm olan mevcut geici evlerin, otellerin ve bo binalarn yerine kalc konutlarn m yeniden inasna balanaca konusunda meclis mzakereleri yaplmtr.36 Kamuoyu tepkileri sonucunda daha fazla ifade zgrl ve ihalelerin ulusal ve yerel yetkililer tarafndan deil kamu ihaleleri sonucu verilmesi sayesinde inaat kalitesinin kontrol adna anayasa deiikliklerine ynelik talepler ortaya kmtr. fadeye ynelik kstlamalar, gittike artan tepkilere yol at iin, Trkiyedeki baz duyarlklarn deiebilecei grlmektedir. Halk ve medya yneticilere, konut tasarmclarna, mteahhitlere ve hatta askeriyeye kar gl bir muhalefet sergilemi ve eletiriler yneltmitir. 1999 ylnda Salk Bakan ve Kzlay Genel Mdr zamannda ve gerektii ekilde harekete gemedikleri iin ve duyarsz siyasi demeleri nedeniyle eletiri bombardmanna tutulmulardr. Hkmetin gazetelere (Radikal) ve televizyonlara (Kanal 6) ynelik sansr ve kapatma tehditleri gemie oranla azalm grnmektedir. Devletin yrtt almalara, zellikle olaanst yava ve rgtsz acil tepkilere, deprem barnaklarnn saysna ve kalitesine, hala hayatta kalanlar kurtarlabilecekken arama-kurtarma ekiplerine ar ekipman temininde yava kalnmasna, inaat uygulamalarnda ilenen muhtemel sulara, afet zerinden uzun sre gemesine karn hijyenik tesisler oluturulmamasna, su ve barnak olanaklarnn yetersizliine kar gerekletirilen gsteriler, statkoya kar nceden lkede pek allmam byk bir memnuniyetsizlik duyulduunu gstermitir. Hkmet bunun farkndadr. Genel olarak Trk halk da bunun farkndadr. Bu vaka almalar, ok byk ve nemli bir sorunun ancak ulusal fonlarn deprem riskini azaltmak iin tahsisine ncelik verilmesine ilikin siyasi giriimlerle zlebileceini ortaya koymutur. Kamu fonlar kukusuz snrldr ve dier sosyo-politik sorunlar ve skntlar da ylm durumdadr. Fakat fonlar yaam kurtaracak, yaralanmalar nleyecek ve ina edilmi evreye gelecek hasar en aza indirecek biimde tahsis etme adna siyasi kararlar alma olana domu durumdadr. Sonular Dnya genelinde doal afet riskini nleme ya da en aza indirme konusunda atlacak ilk adm, bu afetlere duyarln siyasi, sosyal ve ekonomik faaliyetlerin sonucu olduunu kabul etmektir. Depremler

936

afet mekanizmasn tetikliyor olabilir, ancak can ve mal kaybnn temel nedeni daha ok insanlarn faaliyetleri ve politikalardr. Hassasiyet byk lde insanlarn depremden nce, deprem srasnda ve depremden sonra ne yaptklarna baldr. Trkiyede durum kesinlikle byledir. Trkiye doal afetlere istisnai biimde duyarldr. Trkiyenin byk ehirlerinden herhangi birinde, zellikle Ankara, zmir ve stanbul gibi byk kentlerinde olacak bir deprem, Trkiyedeki risk azaltma almalarnn u anki durumuna bakldnda feci sonulara yol aacaktr. Trk hkmeti de dahil hibir ulusal hkmet kendi bana ehirleri tek tek herkes iin gvenli hale getiremez. Bir kentin geliimi, altyapsnn yeri, kamu sektrne ve zel sektre ait ana hastane ve okullarn yeri, kamu binalarnn yerleri, kamu meskenlerinin ve zel meskenlerin inaat kalitesi depremin yol aaca hasar etkileyecektir. Daha gvenli bir toplum, halkn bilinlenmesi, ilgi gstermesi, motivasyonuyla ve yerel ynetimler, ulusal hkmet, inaat sanayii, zel sektr irketleri ve toplum rgtleri tarafndan alnacak risk azaltma nlemleri sayesinde olacaktr. Trkiye bu amalar dorultusunda yllarca aba gstermitir. Baz ilerlemeler kaydedilmi olsa da, yaplacak daha ok ey vardr. Ulusal risk azaltma vizyonunun ve plannn uygulamaya konmas Trkiyenin srdrlebilir gelecei iin ok nemlidir.37 Trk hkmeti ve halk, belki nmzdeki yl, belki de nmzdeki 10-20 yl ierisinde yine iddetli bir deprem olacan bilmektedir. Kimse bunun kesin zamann kestiremez. Ancak, bu kanlmaz olduu iin, u an alnacak nlemler sonraki depremde meydana gelebilecek trajik sonularn yol aaca riskleri azaltacaktr. 1 Deprem Mhendislii Aratrma Enstitsne (EERI), ok Branl Deprem Mhendislii stanbul niversitesindeki, Orta Dou Teknik niversitesindeki, Bilkent

Merkezine (MCEER), Birleik Devletler Ulusal Bilim Vakfna, Kandilli Rasathanesindeki, Boazii niversitesindeki, niversitesindeki ve Baylor niversitesindeki meslektalarma mteekkirim. Yazar, bylesi travmatik, duygusal ve telal bir dnemde yardmlarn esirgemeyen madurlara ve madur olmayan insanlara zellikle teekkr ederim. Yllardr desteklerini grdm Sayn Grsel Hancya, Hussein Fawaza, Veronica Waynere, Aktay Ergnaya, Prof. Dr. Polat Glkana ve Prof. Dr. Nazmiye zge ayrca teekkr borluyum. 2 zgl Erdemlinin Researching Turkey on the Internet: A Guide adl eseri (Trk

almalar, Cilt 1, Say 1, Bahar 2000, s. 190-205), Trk tarihi, siyaseti, uluslararas ilikileri, i dnyas, ekonomisi, medyas ve daha fazla konularla ilgili internet arama bilgileri sunan harika bir giri kaynadr. 3 Risk azaltlmas konusunda gl savlar ortaya koyan yakn zamandan yaymlanm

eserler bulunmaktadr. Bkz. Dennis S. Mileti, Disasters by Design: A Reassessment of Natural Hazards in the United States (1999); David R. Godschalk ve arkadalar, Natural Hazard Mitigation Recasting Disaster Policy and Planning (1999) ve daha zel olarak depremler iin, Philip R. Berke and Timothy Beatley, Planning for Earthquakes: Risk, Politics, and Policy (1992).

937

Birok deprem uzman doal afet diye bir ey olmadn savunmaktadrlar. Dier bir

deyile, afet insanlarn bir doa olay ncesinde ya da sonrasnda yaptklarndan kaynaklanmaktadr. nsanlarn takn ovalarnda yaamalarna izin verilmesi ve deprem blgelerinde depreme dayankl yap yasalarnn uygulamaya konmamas nedenlerdir, fiziksel olay ya da doa olay deildir. Depremler nlenemez doa olaylardr, ancak, kanlmaz insan ykmlar olmamaldrlar. Bu kavramn daha geni aklamalar ve ayrntlar iin bkz.: Alcira Kreimer and Mohan Munasinghe, Managing Natural Disasters and the Environment. Selected Materials from the Colloquium on the Environment and Natural Disaster Management. Washington, D.C.: Dnya Bankas, 1991, s. 4-6. 5 Aslnda Trkiye, deprem risklerini can kayplarna ve ekonomik maliyetlere dayal olarak

azaltamaz. Trk hkmeti tarafndan depremlerin etkilerini incelemek zere davet edilen Coburn ve Spence, Kerry Sieh ve Simon LeVaya (The Earth in Turmoil: Earthquakes, Volcanoes, and Their Impact on Humankind, New York: W. H. Freeman and Company, 1998, s. 288-89) gre bunu zorunlu bir konu haline getirmektedir. 6 Trk akademi ve hukuk evreleri bu konuyu aktif olarak dile getirmektedir. Prof. Dr. Polat

Glkan, Ankaradaki Orta Dou Teknik niversitesi Afet Ynetimi Uygulama ve Aratrma Merkezinin (1997 ylnda kurulmutur) bakandr ve kendini afet riskini azaltma konusunda disiplinler aras kamu ve zel aratrma ve uygulamalara adamtr. Prof. Dr. Ahmet Mete Ikara Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi, Deprem ngrme, Aratrma ve Uygulama Merkezinin mdrdr. Ulusal dzeyde, Bayndrlk ve skan Bakanl nezdindeki Deprem Aratrma Blm tehlike aratrmalarna nemli katklarda bulunmutur. 1958 ylnda hkmet tarafndan kurulan mar ve skan Bakanl, iki yl sonra da Deprem Aratrma Enstits Bakanln kurmutur. Afetlerle ilgili aratrmalarn byk ksmnn sponsorluunu TBTAK stlenmektedir. 7 Deprem iddetinden kaynaklanan hasar lmek iin zaman ierisinde eitli yntemler

gelitirilmitir. 19. yzyln sonlarnda 10 iddet dzeyine sahip Rossi-Forel lei kullanlmaktayd. Mercalli daha sonra bu lei gelitirmitir. Onun deitirdii yntemde de 10 iddet dzeyi bulunmakta idi. Daha genel kabul gren 12 derecelik dier bir lek ise Mercalli-Cancani-Sicberg lei (MCS) idi ve bu lek gnmzde Gney Avrupada kullanlmaktadr. lek 1931 ylnda ngilizceye evrilmi ve Deitirilmi Mercall lei (MM) olarak adlandrlmtr. Gnmzde MM adyla kullanlan yaklak 12 lek bulunmaktadr. Richter 1956 ylnda bu lei gelitirmitir, ancak lein ad Mercalli olarak kalmtr. 1964 ylnda Medvedev, Sponheur ve Karnik (MSK) Avrupada yaygn olarak kullanlacak bir lek yaymlamlardr. MSK zerinde yaplan radikal deiiklikler 1993 ylnda tamamlanmtr ve EMS (Avrupa Makro Sismik lek) adyla MSKnn yerini almas beklenmektedir. EMS her hasar dzeyini aka gsteren talimatlar ve resimler iermektedir. Ayrca, iddeti gstermenin baka yollar da vardr. Bkz. Global Seismology Research Group, British Geological Society, Murchison House, West Maine Road, Edinburgh EH9 3LA, UK.

938

Kocaeli ve Dzce depremlerinin zerinden bir yl gemeden konut inasnn kalitesi

sorunu yeniden su yzne kmtr. Bkz. Douglas Franz, Cheap Housing Cited in Toll in Turk Quake, New York Times, 19 Kasm, 2000 s. 8. Bu afetin ikinci yldnmnde de medyada risk azaltlmas konusundaki almalarn yaplmad ynnde eletiriler yer almtr. Boazii niversitesi tarafndan yaplan bir aratrmada, Trk halknn %66snn depreme kap aralnda yakalanmalar halinde ne yapacaklarn bilmedikleri ortaya kmtr. (NTVMSNBC, 15 Austos, 2001, stanbul. 9 Doru istatistikleri belirlemek zordur. Gvenilir veriler ve deerlendirmeler Ronald Steven

Parker tarafndan Disaster Vulnerability: Lessons From Four Turkish Urban Areas adyla Ronald Parker, Alcira Kreimer and Mohan Munasinghe tarafndan hazrlanan Informal Settlements, Environmental Degradation and Disaster Vulnerability: Turkey Case Studyde (1995, s. 30-31) salanmaktadr. Ayrca bkz. William A. Mitchell, Response to a Damaging Earthquake in an Environment of Political Turmoil (Dinar, Trkiye, 1 Kasm, 1995), 1996, s. 6. 1999 ylnda Trkiyenin batsnda meydana gelen iki ykc deprem yukardaki kaynaklarda yer alan can kayb saysn ve mal kayb miktarn nemli lde artrmtr. (Bkz. Polat Glkan tarafndan yaplan son deerlendirmeler, What Emerged from the Rubble, Provention, Washington, D. C: Dnya Bankas, 2000 ve Rebuilding the Sea of Marmara Region: Recent Structural Revisions in Turkey to Mitigate Catastrophic Risks, Ykma Yol Aan Risklerin Ynetiminde Skntlar zerine Wharton-Dnya Bankas Konferans: ABDnin ve Gelimekte Olan Ekonomileri, Ocak 2001, Washington, DC). 10 Ronald Steven Ergnay ve Glkana u ekilde atfta bulunmaktadr: Barajlarn %64.7si

depreme en duyarl blgede yer alrken, %8. 4 doudaki risk blgelerinde yer almaktadr. Ronald Parker ve arkadalar, Informal Settlements, Environmental Degradation and Disaster Vulnerability: Turkey Case Study, s. 18. 11 Merkezi hkmet bu skntya ynelik baz idari dzenlemelere gitmitir. Bayndrlk

Bakanl ve skan Bakanl birletirilerek Bayndrlk ve skan Bakanl olarak dzenlenmitir. Bayndrlk ve skan Bakanl nezdinde Afet leri Genel Mdrlne bal olarak zel Deprem Aratrma Enstits faaliyet gstermektedir. 1985 tarihli Yerleim Planlama Yasas, Bayndrlk ve skan Bakanlnn afet sonras yerleim sorunlarn ele almasn salamaktadr. 12 Aratrmalar dnyann en byk kentlerindeki doal afet riskinin kentleme oranndan

daha hzl arttn gstermektedir. Bkz. James K. Mitchell, Ed., Crucibiles of Hazard: Mega-Cities and Disasters in Transition, Tokyo: United Nations Press, 1999. 13 20 yl akn bir sre nce antropolog William Torry Trkiyedeki gecekondu merkezlerinde

deprem konusunu ele almtr. Bkz. Urban Earthquake Hazard in Developing Countries: Squatter Settlements and the Outlook for Turkey, Urban Ecology, C. 4, s 317-327, 1980. 14 Parker tarafndan dile getirilmitir, Disaster Vulnerability: Lessons From Turkish Urban

Areas, 1995, s. 20.

939

15

Olas bir stanbul depremi senaryosu Devrim Sevimay tarafndan salanmtr, rktc

Bir Deprem Senaryosu (A Frightening Earthquake Scenario), Cumhuriyet, 18 Haziran, 1996. 16 Depremin byklyle olay sonras kayplar arasnda pozitif bir bant olduu

bilinmektedir. Bu kayplar ounlukla ina edilmi yaplarn kmesi sonucu meydana gelmektedir. almalar planlama, tasarm ve inaat teknolojisi gibi insan etkenlerinin ve kararlarnn nfus art, yerleim yerlerinin jeolojisi ve depremin sismik zellikleriyle birlikte depremin iddetini belirlediini ortaya koymaktadr (Durkin, 1995, 70). 17 22 Temmuz 1944 tarihli ve 4623 sayl Depremler ncesinde ve Sonrasnda Alnacak

Tedbirlere Dair Kanun Bu yasa 7269 (1959) sayl yasa ile deitirildi. Trkiyedeki risk azaltma almalarna ynelik yasal ve kurumsal kusursuz ve ayrntl incelemesine ilikin olarak bkz. Polat Glkan and Oktay Ergnay, Case Study of Erzincan Earthquake of 13 March 1992, UNDRO Disaster Management Training Program Turkey Country Course, United Nations Disaster Relief Organization, Ankara: Mays 1992. 18 1959 tarihli ve 7269 sayl Genel Hayat Etkileyen Afetler Konusunda Alnmas Gereken

nlemler ve Yaplmas Gereken Katklara Dair Kanun Trkiyedeki btn afetleri ele almaktadr. Bu yasay destekleyici ynetmelikler unlardr: Genel Olarak Hayat Etkileyen Afetlerin Etkilerine likin Temel lkeleriyle lgili Ynetmelik; Afet Sonras Hak Sahiplerinin Haklarnn Belirlenmesine Dair Ynetmelik; Afet Sonrasnda na Edilen Binalar in Borlanma Maliyetini Drmeye Dair Ynetmelik; Afetle lgili Acil Yardm rgtleri ve Programlarna Dair Ynetmelik; Afet Blgelerindeki Binalarn nasna Dair Ynetmelik; Mevcut Binalara, Arsalara, Afet Sonucu Edinilen Arazilere Deer Biilmesine Dair Ynetmelik ve 7269-1051 sayl kanun uyarnca Afet Fonunun Satn Alma Usulne Dair Ynetmelik (Glkan ve Ergnay, 1992). 19 Durkinin bu konudaki almas Trkiye ve dier lkeler iin geerlidir (Michael E Durkin,

Reducing Disaster Impacts through Earthquake Injury Epidemiology: Implications for Investments in the Turkish Urban Environment s. 169-186; Ronald Parker ve arkadalar, Informal Settlements, Environmental Degradation and Disaster Vulnerability: Turkey Case Study, Washington, D. C.: Dnya Bankas, 1995. 20 Polat Glkan afet riski azaltma almalar ve uygulanmasndaki gelimelerini

deerlendirmitir. Bkz. Rebuilding the Sea of Marmara Region: Recent Structural Revisions in Turkey to Mitigate Disaster. 2001 EERI Yllk Toplants iin Yaymlanm Aratrma, Monterey, CA, 7-10 ubat, 2001. Ayrca bkz. Technical Annex for an Emergency Earthquake Recovery Loan in the Amount of US $252.53 Million to the Republic of Turkey, Report No. T-7386-TU (Washington: Dnya BAnkas, 27 Kasm, 1999). 21 Gzlemlerim deprem blgelerine yaptm ok saydaki ziyarete, depremzedelerle, yerel

yetkililerle, il yetkilileriyle ve ulusal hkmet yetkilileriyle yaptm kiisel mlakatlara, ayrca niversite retim grevlileriyle, rencileriyle ve Adana, Antalya, zmir, stanbul, Bursa, Konya ve dier

940

kentlerden, ilelerden ve kylerden deprem maduru olmayan vatandalarla yaptm grmelere dayanmaktadr. Kaynakada yer alan bireysel vaka almalarnda bulunmaktadr. 22 Gediz depremi William A. Mitchell tarafndan ayrntl olarak ele alnmtr: Turkish

Villages After An Earthquake: An Analysis of Disaster Related Modernization Baslmam Doktora Tezi, Corafya Blm, Illinois niversitesi, 1974. Ayrca bkz. Alkut Aytun and M. Tasdemiroglu Preliminary Report on the Gediz Earthquake, 28 March 1970 Bayndrlk ve skan Bakanl, Deprem Aratrma Enstits, Ankara, 6 Nisan, 1970 ve Joseph Penzien and Robert D. Hanson, The Gediz Turkey Earthquake of 1970 (Ulusal Bilim Vakfna Sunulmak zere Deprem nceleme Komitesi iin Hazrlanan Rapor, Ulusal Bilimler Akademisi, Washington, D. C. 1970. 23 Lice depremi gneydou Anadolunun az gelimi bir kesiminde meydana gelmitir. Bkz.

Partial Recovery and Reconstruction After Disaster: The Lice Case (Turkey) Mass Emergencies. 2. 1977: 233-247; London Technical Group, The Lice Earthquake: A Briefing Document London, England, 1975; Statement by the Turkish Delegation on the Earthquake at Lice, Turkey, 1975, Annex C to AC/23-N259 NATO Unclassified. Presented to the NATO civil Defense Committee. Brussels, 15 Kasm, 1975; ve UNESCO Country Monograph of Turkey, Ankara: UNESCO Intergovernmental Conference on Assessment and Mitigation of Earthquake Risk, Paris, 10-19 ubat, 1976. 24 1985. 25 1993. 26 Trk hkmeti Erzincan depremi zerine kapsaml bir belge yaymlamtr. Bkz. Trkiye Kusursuz bir giri iin Bkz. the Earthquake Engineering Research Institute, Erzincan, Mitchell, William A., Organizational Response for the Rural Victims: The Erzurum-Kars

Earthquake-October 30, 1983. Colorado Springs: Corafya Eitim Brosu, USAF Akademisi, Nisan

Turkey, Earthquake Reconnaissance Report, Earthquake Spectra Supplement to C. 9. Oakland, CA.

Cumhuriyet, Bayndrlk ve skan Bakanl, 13 Mart 1992 Erzincan Depremi, Ankara, 1993. 27 Bkz. William A. Mitchell, Response to a Damaging Earthquake in an Environment of

Political Turmoil (Dinar, Turkey, 1 Kasm, 1995). Boulder, Co.: Natural Hazards Research and Applications Information Center, Quick Response Research Report QR 83, 1996. 28 Dierlerinin yannda A. Cooper Drury, Richard Olson, Vincent Gawronski, and Jon

Shefner gibi aratrmaclar afetlerle siyasi istikrarszlk arasndaki balantya artan biimde iaret etmektedirler. Bkz. International Journal of Mass Emergencies and Disastersda yer alan, (Austos 2000, C. 18, s. 265-287) Toward a Politics of Disaster: Losses, Values, Agendas, and Blame (Richard Stuart Olson); Richard Stuart Olson ve A. Cooper Drury, Un-Theraputic Communities: A Cross-National Analysis of Post-Disaster Political Unrest, International Journal of Mass Emergencies and Disasters, C. 15. s. 221-238, 1997 and Jon Shefner, Pre-and Post-Disaster Political Instability

941

and Contentious Supporters: A Case Study of Political Ferment (International Journal of Mass Emergencies and Disasters, Austos 1999, Cilt. 17, No. 2. s. 137-160). 29 Bu, 1999 depreminden bir ka ay sonra yazar tarafndan Giving Voice in an Active

Earthquake Country: Memories and Perceptions of Turkish Earthquake Victims adl aratrmada sunulmutur. Oral History Association Yllk Toplantsnda sunulan yaymlanmam aratrma, Anchorage, Alaska, Kasm 1999. 30 Bu kent afetinin byk insani, fiziksel ve sosyal etkileri gz nne alndnda, bu deprem

fiziksel ve sosyal bilimciler tarafndan ok iyi ele alnmtr. Szgelimi bkz. Mustafa Erdik, Report on 1999 Kocaeli and Dzce (Turkey) Earthquakes, Boazii niversitesi, Deprem Mhgendislii Blm, stanbul, Trkiye, T. Leslie Youd, Jean Pierre Bardet, and Jonathan D. Bray, 1999 Kocaeli, Turkey Earthquake Spectra Reconnaissance Report, Earthquake Engineering Research Institute, EERI Spectra Supplement A, C. 16, Aralk 2000; Charles Scawthorn, The Marmara, Turkey Earthquake of August 17, 1999: Reconnaissance Report. Multidisciplinary Center for Earthquake Engineering Research Technical Report MCEER-OO-0001. Buffalo, NT. State University of N. Y. 2000; United States Geological Survey. Implications for Earthquake Risk Reduction in the United States from the Kocaeli, Turkey, Earthquake of August 17, 1999. Circular 1193. Washington: U. S. Government Printing Office, 2000; Economic consequences of the recent earthquakes in Turkey and Greece; Social Consequences of the recent earthquakes in Turkey Reply from the Committee of Ministers adopted at the 745th meeting of the Ministers Deputies. The Council of Europe, Recommendations 1447-1448/Doc. 9004, 21 March 2001; William A. Mitchell, Social, Political and Emergency Response The Marmara, Turkey Earthquake of August 17, 1999: Reconnaissance Report. MCEER Technical Report MCEER-00-0001. 23 Mart, 2000. s. 119-134; ve Mitchell and Nazmiye Ozguc, Geographical Perspectives on Political, Social, and Economic Aftershocks from the Northwest Turkey Earthquake Disaster of August, 17, 1999 Abstracts of the Association of American Geographers Annual Meeting, Pittsburgh, PA. Nisan 2000. 31 Tahmini zarar 7-36 milyar $ civarndadr. Trkiyede kan Finansal Forum dergisi rakam

tahmini 25 milyar $ olarak hesaplamtr. International Herald Times ise 20-40 milyar $ olarak tahmin etmitir. Aksigorta tarafndan aklanan snai sigorta talepleri yaklak 2 milyar $dr. Orta Dou Teknik niversitesi madurlarn konutlarnn yeniden inas iin gereken parann tahminen 10 milyar $ olduunu belirtmitir. BM de yaklak 10 milyar $lk bir kayp tahmininde bulunmutur. Belki de en iyi maliyet deerlendirmesi Alexandra Bibee ve arkadalar tarafndan yaplmaktadr: Economic Effects of the 1999 Turkish Earthquakes: An Interim Report, Office of Economic Cooperation and Development, Economics Department Working Papers No. 247, Paris: OECD, Haziran 2000. 32 George Gavrilis medyann Trk devletine ynelik eletirilerini, zellikle de bu eletirinin

hep bir azdan ve srgit olup olmadn son zamanlardaki kapsaml almasnda ele almaktadr. Bkz. Covering Disasters, Natural or Otherwise: Media, Politics, and the Public Sphere in PostEarthquake Turkey, New Perspectives on Turkey, Gz, 2001, 24, s. 141-164.

942

33

Bu depremlerin byk apl olmas ve duygusal ve mali gerginlie yol am ve halk ve

zel sektr skntya srklemitir. lke ve halk yardm ihtiyac durmutur. Orta Doudakiler de dahil birok hkmet, zellikle de Mslman lkelerin hkmetleri bu talebe acilen yant vermilerdir. Bkz. William A. Mitchell, Arab and Non-Arab Muslim Aid for Victims of the 1999 Earthquake Disasters in Northwest Turkey, Texas Committee on U. S. Arab Relations, Cilt 2, No. 2, Nisan 2000, s. 3-4. 34 talyadaki depremin mkemmel bir deerlendirmesi iin bkz. Robert Geipel, Disaster and

Reconstruction: The Friuli (Italy) Earthquake of 1976, London: George Allen Unwin, 1982, s. 188-189. 35 Gl bir sigorta sistemi Trkiye iin deprem riskini azaltma adna zorunludur. Charles

Scawthorn Trkiye ve dier lkeler hakknda bu konuyu ele almtr: Earthquakes of 1999: Issues for Catastrophe Risk Management Proceedings of the Second Euro Conference on Global Change and Catastrophe Risk Management: Earthquake Risks in Europe, International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA), Laxenburg, Avusturya, Temmuz 6-9, 2000, s. 1-15. 36 Risk azaltma planlayclarnn, Yasemin Aysan ve Paul OliverinTrkiyedeki depremlerin

ardndan konut konusunu etkileyen kltrel faktrleri inceledikleri almalarndan yararlanmalar yerinde olacaktr: Turkey (Housing and Culture After Earthquakes: A Guide for Future Policy Making on Housing in Seismic Areas, Oxford: Oxford Polytechnic. 1987). 37 Hkmetin de katklaryla GSYH maliyet paylama projesi dahilinde oluturulan ODT

Afet Ynetimi Uygulama ve Aratrma Merkezi, Trkiyede afete hazrlk ve risk azaltma konusunda sosyal tutumlar ve vatanda katlmn daha iyi anlamaya ilikin almalar yapmak adna jeobilimlerle sosyal birimleri bir araya getiren mkemmel bir giriimdir. Bu yol yokulu, rzgarl ve zor bir yoldur.

943

SEKSEN ALTINCI BLM CUMHURYET DNEMNDE TRK EKONOMS

Cumhuriyet Dneminde Trkiye Ekonomisi / Prof. Dr. Mkerrem Hi [s.541-564]
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi / Trkiye Giri Bu yazda cumhuriyet dnemi boyunca Trkiye ekonomisini ele almak istiyorum. 1923ten bugne (Ekim 2001e) kadar geen zaman, uygulanan ekonomi rejimi, ekonomi politikalar, alnan sonular ve ekonominin performans bakmndan balca u dnemlere ayrmak suretiyle mukayeseli bir inceleme yapabiliriz: 1) Atatrk dnemi, 1923-1938; 2) nn dnemi, 1938-1950; 3) Demokrat Parti (DP) dnemi, 1950-1960 ve 1960 askeri mdahalesi, 1960-1961; 4) Altml yllar; AP-CHP koalisyonunu izleyen Adalet Partisi (AP) dnemi; 5) Yetmili yllar; 1971 Askeri Muhtray izleyen koalisyonlar dnemi; 6) 1980-1982 askeri mdahalesi ve bunu izleyen Turgut zal ve ANAP dnemi, 1983-1991; 7) 1991den bu yana koalisyonlar dnemi. Makalenin dar erevesi iinde tm bu dnemlerde Trkiye ekonomisinin geirdii aamalar fazla ayrntya giremeden ve ancak anahatlaryla ele almak zorunluu ile kar karya kalnmtr. ncelememizde ekonomiyi, diyelim ki, 5 yllk kalknma plan dnemleri gibi bir ayrma tabi tutmaktan kanlmasnn balca nedeni udur: Ekonominin performans -d alemdeki (dnyadaki) politik ve ekonomik konjonktrn, nemli olay ve akmlarn, vb. etkileri yannda- ieride uygulanan ekonomik rejimin ve ekonomi politikalarnn uygunluuna ve baarsna baldr. Bu ise yapay planl kalknma dnemlerine gre deil, istek bana tek isterse koalisyon eklinde olsun, iktidara gelen hkmetlerin felsefesine ve icraatna baldr. ncelememizin ikinci bir zellii ve seimimiz olarak bu yazda ok ayrntl istatistik verilmeyecek, gerektiinde temel baz rakamlarn sunulmasyla yetinilecektir. Bu yine makaleye tahsis edilen snrl sayfa saysn en iyi ekilde kullanmak kaygsndan domutur. Yoksa, kukusuz burada yaplan analizlerin ve varlan sonularn tm ayrntl istatistik verilerine ve bunlarn mmkn olduunca ekonometrik tahkikine dayanmaktadr. Okuyucular ve aratrmac uzmanlar ise bu ayrntl istatistikleri her zaman DPT yllk programlar ve 5 yllk kalknma planlar, DE istatistik yaynlar, Maliye Bakanl bte gerekeleri, TOBB, TSAD gibi kurulularn ekonomik raporlar gibi kaynaklardan izleyebilirler. ncelememizden elde edilen ve tm dnemler iin geerli ola-

944

bilecek sonular ayrntl olarak yazmzn sonunda sunulacaktr. Fakat, okuyucuyu ve konuyu aratran uzmanlar olaylara daha kolay yoldan odaklandrmak amacyla, sonu ksmnda tekrar etmek bahasna, iki temel genelleme daha bu balang aamasnda verilecektir. Birincisi, aydnlarmzn ve politikaclarmzn ounun ufku maalesef yerel kalmaktadr; onlara gre dnyadaki gelimeler adeta bir alt balk ve parantez gibidir. Halbuki aslnda tm dnyadaki, bazen bat dnyasndaki ve baz olaylar iin Orta ve Yakn Doudaki gelimelerin Trkiye zerindeki etkisi ok bariz ve sanldndan ok daha fazla belirleyicidir. Bunu ele aldmz her dnemde mahade edebiliriz. kincisi, Atatrkten sonraki liderler ve partiler ekonomik rejim ve ekonomi politikas uygulamalar konusunda, ayn zamanda siyasi ve sosyal alanlarda devaml ve ciddi yanllar yapmlardr. Yanllar hem merkez sa liderler ve partiler hem de merkez sol liderler ve partiler tarafndan yaplmtr; tek tarafl deildir. Genellikle sa partiler yolsuzluk, partizanlk ve poplizme daha fazla bir eilim iinde gzkmler, yolsuzlua kar kontrol mekanizmasnn kurulmasn ve bunun iin gerekli yapsal reformlar ncelikli bir konu olarak grmemilerdir. Buna karn, sol partiler de genellikle merkez solun felsefesini ada ve Trkiyenin ekonomik artlarna en uygun olacak noktaya getirmekte zaaf gstermiler, son yllara gelinceye kadar devaml olarak youn devletilik, youn mdahalecilik ve otarizm eilimleri iinde kalmlardr. Laiklik konusunda titiz davranrlarken de bu sefer dine ve gerek dindarla dahi uzak bir grnm ve izlenim vererek iktidara gelme anslarn azaltmlardr. Tm bu yanllar Trkiyenin ekonomik gelimesine aksetmi, varolan gelime potansiyelinin tam olarak kullanlmasn nlemitir. Sonuta, inili kl bir ekonomik gelime gereklemitir. Merkez sa ve merkez soldaki bu zaaflar, radikal akmlarn ve partilerin giderek kuvvet kazanmasna, ve uzlama kltrnden mahrum olma ile birletiinde, siyasi partilerin oalmasna ve blnmesine, istikrarsz ve gsz hkmet koalisyonlarna yol amtr. Tm bu yanllarn st ste birikmesi ve kroniklemesi zellikle son yllarda (2000 ylndan bu yana) ciddi bir ekonomik -ve siyasi- krize yol am bulunmaktadr. 1. Atatrk Dnemi 1.1. Liberal Ekonomik Rejim Dnemi: 1923-1933 Atatrk yeni Trkiye Cumhuriyetinin, tm alanlarda olduu gibi, ekonomik rejim alanndaki temellerini de salam bir biimde atmtr. Sonraki yllar ve dnemlerdeki saptrmalar ve yanllar Atatrke mal edilemez.nemine ve temel niteliine ramen burada Atatrk dnemi mmkn olduunca ksa tutulacaktr. nk bu konuda dorudan benim yazdm ve grlerimi belirten yazlar1 yannda yabanc2 ve Trk,3 dier aratrmac ve dnrlere ait bir ok deerli referans mevcuttur.

945

Atatrkn kurduu yeni Trkiye Cumhuriyeti, Avrupann aklclk akmna, sanayi devrimine girememi bir lkeyi ve st ste savalar sonucu yklm bir ekonomiyi ve d borlar devralmtr. Atatrk Lozan mzakerelerinin kesintiye urad bir dnemde, 17 ubat - 4 Mart 1923 tarihinde yeni kurulacak devletin ekonomik rejim ve ekonomi politikalar hakknda tavsiye kararlar almak zere 1. zmir ktisat Kongresini toplamtr. Bu kongrede delegeler zel teebbsn esas alnmasn ve tevik edilmesini tavsiye etmilerdir. Kongre, kapitlasyonlar tecrbesine ramen, ekonomiye faydal olacak zel yabanc sermayenin tevikini de ngrmtr.4 zmir ktisat Kongresinin bu tavsiye kararlar o gnk ortamda ok stratejik ve anlamlyd. nk, Lozan mzakerelerinde karmzdaki Avrupal delegelerin bir ksm yeni Trkiye Cumhuriyeti devletinin nasl bir ekonomik ve politik rejim uygulayaca konusunda mtereddit idiler. 1. Dnya Savan izleyerek 1917de Rusyada kurulan Sovyet rejimi, Atatrk tarafndan snrl tutulsa da, Kurtulu Savanda Trk tarafna mal yardmlarda bulunmutu. zmir Kongresi Avrupal diplomatlarn zihinlerindeki bu endieleri ortadan kaldrd gibi, Musul petrol dahil birok konuda uzlama saland iin Lozan Anlamas ikinci toplant serisinde mspet ekilde tamamlanabilmitir. Yeni Cumhuriyet kurulduktan sonra 1927de zel snai giriimleri tevik iin Teviki Sanayi Kanunu kartlmtr.5 Kapitlasyonlar ilga edilmi, ulam ve askeri alanda mevcut olan zel yabanc sermayenin bedeli denmek arnm suretiyle milliletirilmesi devam (devletletirilmesi), edebilmesi karar dierlerinin verilmitir. ise Mal kapitlasyonlardan olarak faaliyetlerine

imkanszlklar nedeniyle Atatrk dneminde mililetirme ok snrl kalm, daha sonra nn dneminde hz kazanmtr.6 Yeni Cumhuriyet Osmanl devletinden kalan Dyunu Umumiye (Genel Borlar) demeleri yapmtr. Lozan Anlamas uyarnca 5 yl iin ve 1929 ylna kadar Cumhuriyet devleti mevcut spesifik nitelikli ve dk deerli gmrk vergilerini muhafaza etmek, yeni gmrk vergisi getirememek durumunda kalmtr.7 Tarm sektrnn ise aarn kaldrlmas suretiyle teviki ngrlmtr. Trkiyenin bu ilk dnemde yeterli bir ekonomik byme hz salayamam olmasn8 balca u noktalarda toplayabiliriz: Ekonomisi neredeyse sfr noktasndan balayan yeni Cumhuriyet hkmetinde zel tasarruf ve zel teebbs ok azd. Ticaret aznlklarn ve levantenlerin elindeydi; bunlarn dahi sanayiye aktaracak yeterli sermayesi yoktu. Trklerin ou devlet memuru ve askerlik mesleini semilerdi. iftiler ulam eksiklii nedeniyle piyasalardan kopuktu, kapal ekonomi iinde bulunuyor, ok dk teknoloji ve sermaye ile alyorlard. Devlet ise yeterli vergi gelirine sahip deildi, hatta bu nedenle ve devlete gelir salamak amacyla sigara ve iki zerine devlet tekeli kurulmutur. O dnemlerde zel yabanc sermaye akm, uluslararas yardm pek szkonusu deildi; ayrca bu olanaklar bat dnyasndan Trkiyeye kapalyd. Kald ki, Cumhuriyetin bu ilk kurulu yllarnda hkmet ekonomik kalknmadan ziyade zellikle eriat yanllarndan gelen itiraz ve isyanlar bastrarak modern Trkiye iin gerekli reformlarn gerekletirilmesine ncelik vermitir.9 1.2. 1929-34 Buhran ve Atatrkn Devletilik Rejimi: 1933-1938

946

1929-34 Byk Dnya Buhran tm dnyada ok byk menfi etkiler yaratm ve sonuta ekonomik rejim ve ekonomi felsefesinde kkl deimelere yol amtr. O tarihe kadar gerekse sregelen konjonktr dalgalanmalarna, gerekse kta Avrupasnda ortaya atlan korumaclkla ilgili tezlere ramen, iktisat literatrnde liberal ekonomi felsefesi ve bunun temelini oluturan Klasik Sistem geerli idi. Bu felsefeye gre rekabetin geerli olduu piyasalarda tm ekonomik faaliyetler, fiyat mekanizmasnn ilemesi sonucu en etkin biimde zlr; devletin ekonomiye herhangi bir mdahalesine gerek yoktur, hatta mdahale ekonomiyi bozar.10 Byk Dnya Buhran bu felsefenin kmesi sonucunu dourmutur. ABDde Franklin D. Roosevelt ve Demokrat Parti iktidara gelerek 1933de buhrana kar New Deal adyla yeni bir program uygulamaya koymu ve sosyal yardmlara ve devletin ekonomiye mdahalesine dayanan yeni bir dizi politika getirmitir. Ekonomi literatrnde Keynes 1936 ylnda Klasik Sistemi tamamen reddeden bir makroekonomik sistem sunarak buhrana kar makro dzeyde para ve zellikle maliye politikas uygulanmasn nermitir. ngiltere ve birok Avrupa lkesi ekonomiye Keynesgil makro mdahalelerde bulunmak suretiyle buhrandan kabilmilerdir. Ksaca, devletin ekonomiye hi mdahale etmemesi tezi terkedilmi, devletin makro dzeyde mdahalesi gerei kabul edilmitir.11 Ayn dnemin ar isizlik artlar altnda Almanya ve talyada daha radikal siyasi akmlar bagstermitir. Almanyada 1933de Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalizm komnist akmlara kar galebe alarak iktidara gelmitir. Bu, Dnyay 2. Dnya Savana gtren olaylarn balangc olmutur. talyada B. Mussolini, daha 1919da Faizm adn verdii hareketi gelitirmi ve 19221927 dneminde diktatrln pekitirmitir. Ksa srede faist talya Nasyonal Sosyalist Almanyann uydusu durumuna dmt. Faist ve Nasyonal Sosyalist diktatrlk zel sektrn varlna karn devletin her alanda youn mdahale ve kontrolne dayanyordu. Ayrca muhalefet devaml susturuluyor ve diktatrlk rejimi dier kta Avrupa lkelerinde, zellikle ngiltere ve ABDde geerli olan demokratik rejime bir kartlk oluturuyordu. Byk Dnya Buhrannn Trkiye ekonomisini de vurmas, kalknma ve sanayilemeye set ekmesi karsnda Atatrk ekonomik rejimle ilgili bir yeniden deerlendirme yaparken dnyadaki balca akmlar u ekilde grlebilir: Bir tarafta komnist (Sovyet Sosyalist) Rusya, bir baka tarafta Nasyonal Sosyalist Almanya ve Faist talya, ve bir baka tarafta ise devletin ekonomiye makro mdahaleleri yoluyla buhrandan kmaya alan ABD ve ngiltere ile Almanya, talya dndaki kta Avrupas lkeleri. Ayn tarihlerde Trkiyede ise ekonomik rejim ve ekonomi politikalar konusunda balca akm ortaya kmt. Bunlardan biri kadro hareketidir. Kadro hareketinin ban ekenlerin bir ksm (rnein, evket Sreyya Aydemir) Rusyada tahsil grm ve komnist sistemin gelien lkelere nasl getirilebileceini incelemi kiilerdir. Bunlar dorudan komnizm nermemekle beraber, Kemalizme sosyalizm ile kapitalizm arasnda bir 3. yol olarak bakmak istemiler ve Kemalist hareketi smrgeci Bat lkelerine kar bir bakaldr olarak yorumlamlardr. Bu hareket reva bulmad gibi, cebren nlenmitir. Bunun

947

dnda balca iki gr egemen olmutur. smet nnnn liderliini yapt birinci akm ekonomik tedbir olarak youn ve kalc devlet giriimi, devlet mdahaleleri ve kontrolleri istiyordu. Liderliini Celal Bayarn yapt ve daha ok i adamlar, tccar ve sanayiciden oluan ve eski yllarda liberal ekonomiyi ve zel teebbs temel alan ikinci akm ise Dnya Buhrannn getirdii ekonomik krizden kmak ve sratli kalknma ve sanayileme salamak zere devlet yatrmlarn geici telakki ediyor, demek ki lml bir devletilik tavsiye ediyordu. Atatrk bu ikinci yolu semi ve bunun uygulanmas iin smet nnnn istifasndan sonra babakanl Celal Bayara vermitir.12 Demek ki 1933 ylndan itibaren CHP programnda yer alan, 1934de uygulamasna balanan ve 1936da yaplan tadil ile Anayasaya geirilen devletilik rejimi, arkasndaki d ve i gelimelere ve seilen temel felsefeye bakldnda aslnda lml veya pragmatik bir yaklam olarak nitelendirilebilir. Nitekim, Atatrkn benimsedii ve 1933te aklanan devletilik rejimi u ilkeleri ieriyordu.13 1. zel teebbs esastr. Ancak zel teebbsn ele alamad veya yeterince ele alamad sektrler devlet yatrmlaryla ele alnacak, bylece kalknma ve sanayileme hzlandrlacaktr. 2. Devlet teebbsleri esas itibariyle enerji, madenler ve imalat sanayii, yani sanayi sektr iin szkonusu olacaktr.Yine ulatrma sektr byk lde devlet tarafndan ele alnd gibi imalat sanayiindeki devlet teebbslerini finanse etmek zere Smerbank, madencilik iin Etibank kurulmutur. 3. Tarmda devlet retimi olmayacaktr; aratrma amacyla kurulacak retim iftlikleri ayrdr. Sulama, ky yolu gibi yatrmlar ise devlet tarafndan ele alnacaktr. 4. zel teebbs herhangi bir alt-sektrde yeterince yetitii takdirde o alt-sektr kamudan zel teebbse devredilecektir. Atatrk 1934de ktisadi Devlet Teebbsleri kanununu karttnda bunlarn basiretli tccar gibi faaliyet gstermelerini art komutur. Bu, DTlerinde (bugnk terimiyle KTlerde) verimlilik, sosyal verimlilik yannda krllk amacnn da hesaba katlmas demektir. Devletilik rejimiyle birlikte 1. Snai Kalknma Plan (1934-1938) yrrle konmu ve bu dnemde ekonomi eski dneme kyasla daha yksek bir kalknma ve sanayileme hzna kavumutur.14 Bu, Byk Dnya Buhrannn menfi etkilerinin Atatrkn ngrd devletilik rejimi ile geitirilebilmesi yannda, kalknmann balangcnda olan gelimekte olan lkeler iin sanayileme ve kalknma hamlesinde zel teebbse rakip olmamak, zel teebbs yerine gememek artyla, devlet yatrm ve retiminin gereinin bir kant olarak da yorumlanabilir.

948

Atatrk dneminde DT nclyle madencilik (demir-elik, kmr, bakr, krom), ayrca dokuma, kat cam gibi temelde ithalat-ikame niteliindeki imalat sanayii alt-sektrleri gelitirilmi, karma sermaye ile Bankas kurulmu, bankaclk sektrnn gelitirilmesi ele alnm, alt-yap olarak ulatrma alannda zellikle demiryollarna arlk verilmitir. Atatrkn Latin harfleri reformunu izleyerek eitime ncelik vermesi de yine ok doru stratejilerinden biri olmutur. nk, gerek ekonomik kalknmann gerekse dier alanlardaki gelimenin temel art eitimdir. Yine o dnemde nfus savalardan krld ve yetersiz dzeyde olduu iin nfus art ve doumlar tevik edilmitir. Gerek Atatrk dneminde gerekse daha sonraki smet nn dneminde d ticaret an dk dzeyde tutmak zere youn kambiyo kontrollerine, 1931den itibaren ithal kotalarna, ayrca takas ve kliringe bavurulmak zorunda kalnmtr.15 2. smet nn Dnemi Devletilik Uygulamas 1938de Atatrkn lm zerine smet nn Cumhurbakan seilmi, hemen ardndan 2. Dnya Sava balamtr (1939-1945). nnnn politika alanndaki ok byk bir baars, ar d basklara ramen Trkiyeyi savaa sokmamas olmutur. ayet savaa girmi olsaydk sava tahribat, nfusun krlmas yannda sava sonras baka vahim sonular da kanlmazd. Fakat savan ekonomimiz zerinde ciddi menfi etkileri olmutur. nn ksmen savan etkileri dolaysyla16 ve fakat esas itibariyle kendi felsefesi dorultusunda17 youn bir devletilik rejimi uygulamtr. Bu arada, sava dolaysyla 2. Be Yllk Snai Kalknma Programndan (1939-1943) vazgemek zorunluluunda kalnm; 1942de yeterince tevik grerek gelitii mlahazasyla Teviki Sanayi Kanunu yrrlkten kaldrlmtr.18 KTlerde alanlar memur stats erevesinde eit maaa balanmtr. Devlet kontrol ve mdahaleleri arttrlmtr. zellikle Milli Korunma Kanunu ile devlet kontrolleri adeta ticari faaliyetleri caydrc bir noktaya getirilmitir.19 Savan finansman iin ortaya atlan servet vergisi ve Akale olay ayrca kt yanklar yaratmtr. Ormanlar doru bir kararla devletletirilmitir. nn 1945de iftiyi Topraklandrma Kanunu kartm fakat bundan hareketle bir toprak reformunun uygulanmasna giriilmemitir.20 Bu noktada altn izerek belirtelim ki, kanaatimce Atatrkn devletilik anlaynn lml ve pragmatik olmasna karn nnnn devletilik anlay kat ve doktriner nitelikteydi.21 Atatrk zel teebbs ve teebbsn tevikini esas alm ve bu lkelere uygun politika uygulamtr. nn ise zel teebbsn tevikini bertaraf etmek suretiyle devaml, kalc ve youn bir devletilik rejimi uygulamtr. Buna gre, kanaatimce Atatrkn devletilik rejimini gnmz piyasa ekonomisi ile badatrmak mmkndr. zel teebbsn yeterince gelimesi durumunda o sektrn zel teebbse devredilebilmesi ilkesinin doru biimde uygulamas bizi bugnk artlarda piyasa ekonomisi rejiminin uygulanabilecei yorumuna gtrebilir. Fakat, kalc devlet mdahaleleri ve kontrolleri ile nnnn youn devletilik felsefesini, kanaatimce gnmz piyasa ekonomisiyle (1938-1950) ve nnnn

949

badatrmak mmkn deildir. Byle bir felsefeye sahip isek, gnmzdeki piyasa ekonomisini reddetmek bunun mantksal bir sonucu olacaktr. Yine kanaatimce, daha sonraki yllarda CHPnin ekonomik rejimle ilgili felsefesi ve grleri Atatrkn lml devletilik anlayndan ziyade nnnn youn, kalc ve doktriner devletilik anlaynn etkisi altnda kalmtr.22 Bir ksm yazarlar nnnn youn devletilik anlayn ve youn kontrollerini sava artlarnn getirdii bir zorunluluk olarak yorumlamlard. Bunda kukusuz bir doruluk pay vardr. Fakat bu iddia nnnn daha Atatrk dneminde farkl bir devletilik anlayna sahip olduu gereini gzard etmektedir. nn dneminde (1939-1949) ekonomik kalknma ok dk dzeyde kalm, kii bana GSMH ylda ortalama %0.9 dolaynda gerilemitir. 1949 gibi GSMHnin %10.8 dme gsterdii yl darda tutsak dahi, 1939-1948 dnemi iin kii bana den GSMH ylda sadece %0.4 dolaynda, ok dk bir ykselme gstermektedir. Bu durumda, nn dneminde kyl, ii gibi dk gelirli gruplarn reel gelirinde bir art olmad, aksine azalma kaydedildii anlalmaktadr. Buna kar, 1938-1949 dneminde fiyatlar ciddi artlar gstermi, kapal GSMH fiyat indeksine gre, yllk ortalama fiyat art %14.6 olmutur.23 Demek ki, 2. Dnya Savan izleyen yllarda da ekonomi yeniden kalknma srecine girememitir. 1946da yaplan devalasyona ramen d ticaret geliememi, ihracat art ksa sreli olmu ve yetersiz kalmtr. D demeler bilanosu 1946dan itibaren ak vermeye balamtr.24 2. Dnya Savan izleyen yllarda i politika alannda ise ok nemli gelimeler olmutur. Stalinin Kars, Ardahan, Artvin zerinde hak iddia etmesi Trkiyeyi bat dnyasna yaklatrm ve Trkiye 1951de NATOya ye olmutur. 2. Dnya Sava sonras Bat dnyas ve bat dnyasnn liderliini ele alan ABD, 1944te Bretton Woods ile kurulmasna karar verilmi olan IMF ve Dnya Bankas bu bloka dahil lkelerin zel teebbs ve zel yabanc sermaye akmn tevik etmesi, d ticarette takas ve kliring yerine ithalatn giderek serbestletirilmesi artlarn kouyorlard. Politik rejim olarak ise tek partili rejimden ok partili demokrasi rejimine geilmesi ngrlmekteydi. Bu genel gidi erevesinde nn 1945de ok partili demokrasi rejimine girilmesi gibi ok nemli bir karar vermitir. Bu izin zerine Celal Bayar, CHPden kopan birok arkadan da yanna alarak liberal, yani zel teebbsn ve zel yabanc sermayenin tevikini benimseyen Demokrat Partiyi (DP) kurmutur. 1946da yaplan genel seimlerde DP milletvekili adaylarna yaplan eitli basklar ve ak oy, kapal tasnif ilkesi etkileriyle seim sonular CHP lehine kmtr. Fakat bu kez d basklar yannda kamuoyu basklar da giderek artm ve 1950 seimlerinde gizli oy, ak tasnif ilkesinin uygulanmas sonucunda DP Mecliste byk bir ounlukla iktidara gelmitir. 3. DP Dnemi (1950-59) ve 1960-1961 Askeri Mdahalesi 3.1. DPnin Uygulad Ekonomik Rejim ve Kalknma Stratejisi

950

1950 genel seimlerini kazanan DP, CHPye kyasla farkl bir ekonomik rejim ve kalknma stratejisi uygulamaya balam, 1950 ylndan sonra yaplan 1954 ve 1958 seimlerini de kazand iin 1960 askeri mdahalesine kadar bu rejim ve stratejiyi uygulamaya devam etmitir.25 DP, 2. Dnya Savandan sonra Bat dnyas tarafndan yaplan uluslararas anlamalar ve kurulan uluslararas kurumlarn gerekli grd ilkeler erevesinde zel teebbsn ve zel teebbs ve zel yabanc sermaye akmnn tevikini esas almtr. Bu nedenle de, CHPnin (Atatrkten ziyade nnnn tercihi olan, youn ve kat) devletilik felsefesine karn DPnin liberal bir ekonomik rejim benimsedii sylenebilir. Fakat, DPnin liberal ekonomi felsefesini daha dikkatli ekilde tespit etmeliyiz. Burada liberal sadece devlet giriimi yerine zel teebbsn esas alnmasn ifade etmektedir. Yoksa iktisat literatrnde 19. yzyldan bu yana sregelen Klasik Sistem ve klasik ekonomi felsefesine gre liberal ekonomik rejimin anlam sadece zel teebbsn esas alnmasndan ve retimin zel teebbs tarafndan yaplmasndan ibaret deildir. Klasik sisteme gre, fiyat mekanizmas her trl ekonomik faaliyeti en etkin ekilde dzenleyecei iin devlet ekonomiye, makro veya mikro dzeyde olsun, hibir mdahalede bulunmamaldr.26 Ayn kural d ticaret iin de geerlidir ve d ticaret de serbest olmaldr.27 DPnin uygulad ve liberal olarak adlandrlan ekonomik rejimde ise zel teebbs esas alnmakla beraber ekonomiye gerek makro gerekse mikro dzeyde youn mdahale ve tevikler, d ticarette ise youn korumaclk szkonusu idi. Bu adan bakldnda CHP youn mdahaleler ve youn korumaclk altnda, zel teebbsten ziyade devlet giriimcilii nclnde bir kalknma felsefesini benimsemiti. DP ise yine ayn youn mdahaleler ve youn korumaclk altnda zel teebbsn tevikine dayanan bir kalknma felsefesi uygulamtr. Ayn noktadan hareket edersek, DPnin uygulad liberal ekonomik rejim Klasik Sistemde ngrlen liberal rejimden farkl olduu gibi, gnmzde, Trkiye dahil, uygulanmasna allan ve youn mdahale ve korumaclktan arnlmasn gerektiren piyasa ekonomisinden de farkldr.28 Burada fiyat mekanizmasna mdahalelerden kast, dviz, faiz, ii cretleri gibi temel girdi fiyatlarnn serbest piyasadan ve rekabet piyasalarndan teekkl etmesi yerine devlet tarafndan (rnein, dviz fiyatnn dk, faizin dk, ii cretlerinin yksek), tespiti yannda eitli mal fiyatlarnn da yine devlet tarafndan tespitidir: rnein, yksek tarm destekleme fiyatlar; akaryakt, tarmsal gbre fiyatlarnn dk tespiti; snai mal fiyatlar zerine eitli kontroller ve limitler konulmas gibi. Ayrca, yatrmlarn eitli teviklerle ncelikli alt-sektrlere veya blgelere ynlendirmesini de ierir. Buna karn, piyasa ekonomisinde fiyat mekanizmasna ve kaynaklarn dalmna bu gibi mdahaleler asgaride olmaldr. Korumaclk ise ksaca ithalat kstlayarak ieride ithal-ikame sanayi kollarnn gelimesini salamay hedef alr. Bunun balca aletleri sabit dviz kuru (ar deerlendirilmi para veya ar

951

dk tutulmu dviz fiyat) yannda ithalat zerine eitli miktar kstlamalar (rnein, kontenjan ve kotalar) ve yasaklar, ayrca ithalattan alnan yksek gmrk vergileridir. hracat ise sabit dviz fiyatlar yahut ar dk tutulmu dviz fiyat dolaysyla geliemeyecei iin, bu kez eitli kur primleriyle tevik grr. Bylece farkl ithal vergileri ve ihracat tevikleri ile karmza bir oklu dviz kuru (multiple exchange rate) kmaktadr. Piyasa ekonomisinde ithalat, ihracat serbestisi karsnda d demeler dengesi temelde serbest yahut gereki dviz kuru yoluyla salanacaktr.29 Bu artlar altnda gerek IMF gerek DB (WB), d demeler aklaryla karlaan lkelere d yardmda bulunmak zere nce devalasyon yaplmasn (ar dk dviz fiyat politikasndan vazgeilmesini), bunun yannda istikrar tedbirleri, yani enflasyonun nlenmesini nermekteydiler. Ayrca GATT anlamas da d ticaretin serbestletirilmesini, bunun iin ithalatta miktar kstlamalarnn, yksek ithalat vergilerinin, ihracat tevik primlerinin ve oklu dviz kurunun kaldrlmasn nermekteydi. Fakat, Trkiye dahil, gelien lkeler bu kaidelere genellikle sadece krize dp IMFye muhta duruma geldiklerinde bavuruyorlar, daha sonra yine ayn politikalarn iine dyorlard.30 Trkiye de 1958 devalasyonu ve 1970 devalasyonu sonras ayn politikalara dnmt.31 DP tarafndan uygulanan liberal ekonomik rejim, bu kere nn dnemine kyasla DP dneminde toplam sabit yatrmlar iinde kamu yatrmlarnn paynn artm, 1950de %39dan 1960da %50ye ykselmi olmas gerei karsnda birok uzman tereddtte kalm; baz gzlemciler DPnin de en az CHP kadar devleti olduunu ileri srmlerdir. Fakat bu yorum yanltr. Gerekte 1938-1950 dneminde youn bir devletilik rejimi uygulanm, zel teebbsn teviki durdurulmu olmakla beraber sava yllar ve sonras olan bu dnemde devletin gelir kaynaklarnn mahdut olmas nedeniyle fazla devlet yatrm yaplamamtr. Sonuta toplam yatrmlar iinde kamu yatrmlarnn pay dk kald gibi, gerek toplam yatrmlarn gerek zel yatrmlarn GSMH iindeki pay da ok dk dzeyde kalmtr. DP dneminde ise gerek snai gerek tarmsal retimi ve zel teebbs tevik etmek zere youn alt-yap yatrmlar (rnein, kara yollar, limanlar) yannda zel teebbs tarafndan yksek sermaye gerektirdii iin ele alnamayan temel snai ve tarmsal mallar ve ara mallar retimi devlet ve KTler eliyle gelitirilmitir (demir-elik, gbre, tarmsal, kimyevi ila vb. gibi). Bylece kamu yatrmlar, zel yatrmlar tevik eden bir politika unsuru olmu ve zel yatrmlarn milli gelire orannn ykselmesinde, dier tevikler yannda nemli rol oynamt. DP dneminde d ekonomik ilikiler artmtr. Fakat, bunu ak ekonomiye gei olarak yorumlayamayz. Geri 1950de ithalatta liberasyon arttrlmasna gidilmitir. Fakat menfi sonu verdii iin 1953te yeniden miktar kstlamalarna dnlmtr. 1954 kt iklim yl ve GSMH dmesini izleyerek 1954ten sonra ak biimde ithal-ikame sanayileme yolu seilmitir.

952

Bat dnyasna bal gelien lkeler iin 2. Dnya Savandan sonra alan yeni olanaklar iinde (IMF, WB, ABD Marshall yardm vb. gibi) Trkiyede de d yardma kayda deer bir alma olmutur. 1953e kadar zel banka kredilerine de mracaat edilmi olmakla beraber, bunlarn maliyeti ok yksek olduu iin 1953te vazgeilmi, program ve proje kredileriyle yetinilmitir. DP dneminde zel yabanc sermaye akm kkl tevik grmeye balamtr. Gerek d yardm temini gerek zel yabanc sermayenin teviki 1950den nce CHP hkmeti tarafndan ele alnm, fakat sonulandrlamadan yaplan 1950 seimleri iktidar deiiklii getirmiti. DP hkmeti zel yabanc sermayenin teviki iin 1954te iki nemli kanun yrrle koymutur: Sanayi sektrne YS akm tevikini dzenleyen 6224 sayl YSyi Tevik Kanunu ile petrol sektrne YS tevikini dzenleyen 6326 sayl Petrol Kanunu.32 Yine da almann bir paras olarak, Yunanistann 1957de Ortak Pazara Avrupa Ekonomik Topluluu ortak yelik iin mracaatn izleyerek Trkiye de 31 Temmuz 1958de AETye benzer bir mracaatta bulunmutur. Fakat mzakereler 1960-61 askeri mdahalesi sonucu kesildiinden Ankara Anlamas 1964te yrrle girmek zere, Eyll 1963 tarihinde imzalanmtr. DP dneminde politik alanda ise ok nemli bir adm atlm, Trkiye 1951de NATOya ye kabul edilmi, 2. Dnya Sava sonras kutuplama ve souk sava yllarnda Bat cephesi saflarnda yer almtr. NATO ykmllkleri gerei Trkiye Kore Savana asker gndermitir. Bylece Trkiye, Stalinin Kars, Ardahan, Artvin taleplerine ve Boazlar zerindeki isteklerine set ekmitir. DP hkmetinin belirgin ve nemli kalknma stratejilerinden biri tarm kesiminin gelimesine verdii nemdir. 50li yllara kadar iktisadi gelime literatrnde kalknma olgusu sanayileme ile zde kabul ediliyordu. Fakat 50li yllarda ekonomik kalknmada ve zellikle kalknmann ilk aamalarnda tarm sektrnn gelitirilmesinin snai gelime, dolaysyla topyekn gelime zerindeki mspet etkileri n plana kartlmtr.33 Bu gr uluslararas kurulular kanallaryla dier gelien lkeler yannda Trkiyede de yank bulmutur. Nfus ounluunun krsal blgelerde yaamas, istihdamda tarm sektrnn byk arl konuyu ekonomik olduu kadar politik ve sosyal adan da nemli hale getiriyordu. CHP ve nn iktidar son yllarda tarm toprak reformu yoluyla kalkndrma stratejisi zerinde durmu, fakat 1950 seimleri ncesi toprak reformu stratejisini terketmiti. DP ise daha seimlerde toprak reformu deil, tarm reformu stratejisini benimsemi ve bu stratejiyi uygulamtr.34 DP hkmeti tarm kesimini makineleme zellikle traktr kullanm, sulama bata olmak zere eitli altyap yatrmlar, dnya fiyatlar stnde ve yksek destekleme alm fiyat (taban fiyat) politikas, dk faizli tarm kredisi, sat ve kredi kooperatifleri, dk fiyatl suni gbre, dk fiyatl akaryakt ve mazot gibi yollarla tevik etmitir. Karayollarnn gelitirilmesi, deniz ve demiryollar ulamnn nispeten ihmal edilmi olmas ayr bir sorun olmakla beraber, tarm retiminin piyasalara ulamasna ve dolaysyla tarm retiminin tevikine byk katk salamtr.

953

lk yllarda traktrn kullanlmasyla, bunlarn daha ziyade byk toprak sahiplerince kullanld varsaymndan hareketle, makinelemenin toprak dalmnda temerkz arttrd iddia edilmitir.35 Fakat toprak dalm, traktr says, ekime alan arazi istatistiklerine baklacak olursa, bu iddiann yanl olduu grlmektedir.36 Traktrn yaygnlamas ile byk boyuttaki mevcut meralarn tarma almas imkan dahiline girmi, ekilebilir arazi alan genilemitir. Ayrca sulanan arazi pay da artmtr. Tarm reformu yoluyla tarm sektrnn gelitirilmesi, ky yollarnn ve kylerin elektrifikasyonunun ele alnmas balca iki alanda nemli etkiler yaratmtr. Birincisi politiktir: Tarm politikas ve tarm reformu sonucu iftinin gelirinin artmas, dier tutumlar ve politikalarla birletiinde, ifti ve tarmsal nfus byk lde merkez saa ynelmitir. Sonradan ortann solu olduunu ifade eden ve toprak reformu uygulanmasn neren CHPnin krsal oylar mahdut kalmtr. kincisi, tarmn gelitirilmesi iktisat literatrnde de ne srld gibi, Trkiyede de, gerek ham madde, gerek igc temin etmesi gerek snai talebi arttrmas suretiyle sanayilemeyi uyarm, sanayi kesimi tarmdan daha da sratle gelimitir. Sonuta tarm kesiminin GSMH iindeki pay 1950de %52den 1961de %42ye derken sanayi kesiminin pay %16dan %23e ykselmitir.37 Krsal nfus ise 1950de %75ten 1960da %68.1e gerilemitir.38 DP dneminde yllk enflasyon GSMH kapal fiyat indeksi ile 1950de - 2.1den 1959da %19.9a ykselmi39 ve bu da ciddi eletirilere yol amtr. Bu dnem boyunca kamu yatrmlar ve eitli tevikler sonucu oluan bte aklar daha ok Merkez Bankas kredileri ve para arz art ile finanse edilmitir. DP hkmetini eletirenler enflasyonun menfi ekonomik ve sosyal etkilerini vurgularken savunanlar ise kalknmann balarnda bir miktar enflasyonist finansmann kanlmazln ileri srmlerdir. DP dnemi boyunca nfus art oran giderek artm ve ylda %2.9lara ykselmi; kyden ehire nfus akm ve gecekondu sorunlar ortaya kmtr. Yine ayn yllarda salk tedbirlerinin kopya edilmesi sonucu gelien lkelerdeki nfus art sorunu, hzl artan nfusun ekonomik gelime zerindeki menfi etkileri ve nfus bombas (population bomb) tartmaya alm ve iradi nfus planlamas uluslararas teknik ve mal yardm konusu yaplmtr. Trkiye de bu dnemde iradi aile planlamasn kabul etmekle beraber hkmet bu konuda fiilen fazla etkin bir faaliyet gstermemitir. Bu tutumda dini yanl yorum ve hassasiyetlerin rol vardr. Nfus art oran ok daha sonraki yllarda ve ehirleme ve sanayileme ile birlikte dmeye balamtr.40 3.2. DP Dneminde Ekonomik Performans

1950-59 DP dneminde GSMH yllk ortalama art hz %6.9; %2.9 nfus art oran ile kii bana den GSMH yllk ortalama art %4 olmutur. Bu, 1939-49 nn dnemindeki %0.6 GSMH art ve %1.5 nfus art ile %0.9 kii bana den GSMH ortalama yllk artna kyasla ok yksek olup Atatrk dnemindeki kalknmay izleyerek, ikinci kalknma hamlesi saylabilir41 ve ok

954

byk bir merhaledir.42 zellikle 1950-53 yllarnda yllk ortalama GSMH art %11.3; %2.8 nfus art ile kii bana GSMH art %8.5 gibi, daha sonra hibir zaman ulalamayacak bir ykselme gstermitir. 1939-1949 dneminde ortalama fiyat artnn %14.6 olmasna karn %1950-59 dneminde ortalama fiyat art %11.1 olmutur. Ancak, yllk enflasyon oran aslnda dnem boyunca giderek artm ve 1959da GSMH kapal fiyat indeksi 19.9a oranna ykselmiti.43 1939-49 dneminin dk byme hznda ve nispeten yksek enflasyon orannda kukusuz 2. Dnya Savann ok belirgin menfi etkileri vardr. Fakat bunun yannda, kanaatimce o dnemde uygulanan youn devletilik rejiminin etkileri gzard edilemez. Yine kukusuz 1950-59 dnemindeki yksek byme hznda 2. Dnya Sava sonrasnn yaratt imkanlarn, rnein d yardmlarn, bunun yannda 1950-53 iin Kore Savann yaratt msait dnya konjonktrnn etkileri vardr. Fakat, izlenen ekonomik rejim ve ekonomik kalknma stratejilerinin anahatlar bakmndan doru ve dnyadaki -yahut Bat dnyasna mensup lkelerdeki- gelimelere paralel olmasnn byk bir rol olduunu reddetmek mmkn deildir. D yardm, krediler ve yabanc sabit sermaye ak esasen bu politikann bir sonucudur. O dnemde eletiriler enflasyonist kalknma yannda yatrmlarn yanl dalmna da ynelmiti. Bu eletiride belki bir gerek pay olabilir; fakat sonraki aratrmalarda planl dnem ile 1950-59 dnemi arasnda yatrmlarn dalm asndan ok belirgin bir fark olmad saptanmtr.44 Hi phesiz DPnin anahatlaryla doru ekonomik rejim ve kalknma stratejileri uygulamas dnda, politika uygulamalarnn ayrntlarnda eitim eksiklii ve bilgisizlik yannda partizanlk ve poplizmden doan birok yanl yaplmtr. Fakat, bu yanllar ekonominin yksek bir byme hz gstermesini nlememi, sadece daha salkl ve daha da hzl bir ekonomik ve sosyal gelimeye mani olmutur. O halde, kanaatimce 27 Mays 1960 Askeri Mdahalesinin temel nedeni DP dneminde yaplan ekonomik hatalardan ziyade politik alanda yaplan hatalar olmutur. Ekonomik rejim anlay farklar bu politik hatalara adeta ek bir ekonomik gereke olarak ileri srlmtr. DP tarafndan yaplan ve askeri mdahaleye yol aan politik hatalar ise partizanlk, poplizm yannda yksek dereceli memurlara, gazetecilere ve askere kart bir tutum iine girilmesi, bu gruplarn gelir skalas iinde irtifa kaybetmeleri yannda45 CHP muhalefetine kar sert tutum ve CHPyi ykc muhalefet yapt gerekesiyle kapatmak abalar olmutur. Bu siyasi hatalar yaplmasayd ve askeri mdahale zorunlu hale gelmeseydi belki bugn Trkiye daha yksek bir gelir dzeyinde olabilirdi. 3.3. 27 Mays 1960 Askeri Askeri dare Yllar 27 Mays Askeri Mdahalesini izleyen yllarda hereyden nce politik alanda demokratik sistemin daha iyi ilemesini salamak maksadyla eitli tedbirler alnmtr. Bunlardan en nemlileri mutlak seim sistemi yerine nisbi seim sisteminin getirilmesi, memurlarn (iktidarn keyfi kararlarna kar) teminat, meclis stnde bir de senato oluturulmasdr. Ekonomik alanda ise yatrmlarn daha Mdahalesi ve 1960-61

955

iyi planlanmas, enflasyonist kalknmann nlenmesi iin planl kalknma ilkesi getirilmi ve Devlet Planlama Tekilat kurulmutur. DPT Trkiye iin hem zel teebbsn hem de DTlerin (KTlerin) yer ald karma ekonomi ilkesini benimsemi, DTlerin daha verimli ve krl almalar iin reorganizasyon yaplmasn ngrmtr. Karma ekonomi daha sonraki yllarda youn devleti rejim taraftarlarnca kamu kesiminin younlatrlaca, liberal ekonomi yanllar tarafndan ise zel teebbsn tevik edilecei bir rejim olarak yorumlanm, sonuta Trkiye iin anlamn geni lde yitirmitir.46 Aslnda zel teebbsn yannda devlet yatrm ve mdahalesi az ok var olduu iin tm lkeler, ABD dahil, karma ekonomi iindedir, diyebiliriz.47 1960-61 yllar, kukusuz durgunlua yol am, gerek zel yatrmlar ve tketim harcamalar gerekse kamu yatrm ve harcamalar gerilemitir. Bylece 1960-61 yllar GSMH ortalama art hz %2.7; %2.5 nfus art ile kii bana GSMH art %0.2 olmutur. Durgunluk nedeniyle fiyat art da %3.8 dzeyinde kalmtr.48 4. 1962-65 AP-CHP Koalisyonu ve 1965-1971 AP Dnemi 4.1. 1962-65 AP-CHP Koalisyonu Dnemi Yeni Anayasann kabuln izleyerek yeniden demokrasiye dnldnde, 1962 seimlerinde DPnin oylar paralanm ve tek bir parti iktidara gelememitir. Dolaysyla, ilgin bir deneme oluturan AP-CHP koalisyon hkmeti kurulmutur. Bu ilk yllarda ve 1962 geici yllk programn izleyerek DPT tarafndan kartlan 1963-1967 1. Be Yllk Kalknma Plannda (1. BYKP) kabul edilen karma ekonomide devlet ve devlet kontrolleri arlktayd.49 Hkmetin CHP kanad da bu felsefeyi benimsemi bulunuyordu. Bu nedenle zel teebbsn teviki yerine devlet kontrolleri n plana gemitir.50 Dolaysyla, bu dnem kalknma hz bir miktar dk kalmtr. Nitekim, 1962-65 iin GSMH yllk ortalama art %5.7, %2.5 nfus art ile kii bana GSMH art %3.2dir. Buna karn fiyat artlar da ok lmldr ve bir enflasyondan bahsedilemez: ortalama ylda %5.8.51 AP-CHP koalisyon hkmetinin att ok nemli bir adm Trkiyenin AETye ortak ye olma imkann veren Ankara Anlamasnn imzalanmas olmutur. Askeri mdahale dolaysyla kesilen mzakereler demokrasiye dnlmesiyle yeniden balam ve Eyll 1963te imzalanan anlama 1964ten itibaren yrrle girmitir. 4.2. 1965-1971 AP Dnemi DPnin devam olduunu kantlayan AP 1965te tek bana iktidar olmu ve mteakip seimi de kazanarak 12 Mart 1971 Askeri Muhtrasna kadar iktidarda kalmtr. AP aynen DPnin ekonomi felsefesini ve ekonomi rejimini benimsemitir. Bu nedenle de 1965ten itibaren Kalknma Plannda

956

ngrlen karma ekonomi erevesinde yeniden zel teebbsn ve zel yabanc sermayenin kkl tevikine dnlmtr.52 Nitekim, 1968-72 2. BYKP bu felsefeye uygun olarak hazrlanmtr. Burada, liberal ekonomiden kast yine esas itibariyle zel teebbsn tevikidir. Fakat devlet piyasa fiyatlarna youn mdahalelerde bulunmakta, yatrmlarn dalmn teviklerle yine ynlendirmekteydi. Sabit dviz kuru, ithalatta yksek gmrk vergileri ve miktar kstlama ve yasaklaryla youn korumaclk ve ithal-ikame sanayileme stratejisi ise devam etmitir. 1966-1970 dneminde 1962-65 dnemine kyasla fiyatlarda ok az bir art olmasna karn byme hz belirgin ekilde artmtr: GSMH yllk ortalama art hz %6.8, %2.6 nfus art oranyla kii bana GSMH art %4.2 ve ortalama yllk fiyat art %7.2.53 Bu dnem boyunca iyi iklim yllarnn azalmas bir dezavantaj, nfus art oranndaki bir miktar dme ise ekonomik byme asndan bir avantaj olmutur. D yardmn GSMHye oran ise 195059 dnemine kyasla belirgin ekilde dmtr; bu da kukusuz byme hzn dren bir etki yaratr. Bu dnemde sanayi sektrnn yeterince gelitii hesaba katlarak bymeyi srkleyici bir sektr olarak kabul edilmitir. YS girileri, ayrca lisans anlamalaryla kurulan ve ve ilk dnemlerde daha ok montaj safhasnda faaliyete balayan sanayi sektrlerinin (otomotiv, elektrikli ev eyalar, elektronik aletler, yaz ve hesap makineleri, telefon santralleri, asansr) yerli imalat orannn ykseltilmesi iin ciddi tedbirler alnm ve Montaj Sanayii Talimatnamesi yardmyla bu konuda devaml gelime salanmtr;54 buna otomotiv de dahildir.55 Petrol alannda Trk ve yabanc teebbslerin faaliyetine imkan veren 1954 tarih 6326 sayl kanunu izleyerek 1955ten itibaren ok sayda yabanc petrol irketi aratrma ve sondaj iine girmilerdir. 1956-59 dneminde yabanc irketlerin pay %90-97 olmutu; fakat bu pay giderek azalm ve 1962de %62 olmutur. Yabanc irketler 1955-60da retime gememilerdi, retimin %100n TPAO salamaktayd. 1962den sonra YS irketlerinin sondaj alannda pay yine giderek gerilemi, TPAOnun pay artmtr. Ancak, ham petrol retiminde YSnin (zellikle Shell ve Mobilin) pay giderek artm ve TPAOnun payn amtr. Bu pay 1963de %18den, 1969da %69a, 1972de %72ye ulamtr. Ne var ki, 1971 Askeri Muhtrasn izleyen petrol reformu kanunu etkileriyle YS irketleri tedricen retimden ekilmilerdir. YSye ait ATA rafinerisi ise devletletirilmitir. Buna karn TPAOnun ham petrol retimi; artmam, aksine dmtr. Sonuta 1972-73 petrol krizine girildiinde Trkiyenin i retimindeki iddetli dmeye karn talep giderek ykselmekteydi.56 1962-65te lks inaat iin getirilen kstlamalar kaldrlm, inaat kesimi de sratle gelien bir sektr durumuna gelmitir. Tarm sektrnn yine DP dneminde olduu gibi, tarm reformu ve nceki tedbirler yardmyla gelitirilmesine devam edilmitir. Dnem boyunca, tarmn ve sanayi sektrnn gelimesine paralel olarak artan ithal yatrm, temel ham madde, ara mallar ve para ithalat karsnda sabit dviz kuru ve korumaclk rejimi altnda ihracat yeterince artmad iin d demeler bilanosu aklar giderek ykselerek ciddi bir sorun yaratmtr. Bu nedenle 10 Austos 1970de yksek oranl (%66.6 orannda) bir devalasyon

957

yaplmtr. Bu devalasyonun ihracat ve d demeler bilanosu zerindeki mspet etkileri bir iki yl iinde kendini gstermitir.57 Bu dnemde Trkiyede renci olaylar ekonomik rejim ve byme asndan en azndan ok ciddi bir sorun olmad halde, Avrupay da izleyerek bagstermi ve radikal sol grnm almtr.58 Ayn dnemde smet nn CHP iin ortann solu kavramn benimsemitir. Ortann solu aslnda yaklak olarak merkez sol terimine tekabl eder ve lml bir grtr. Fakat, o dnemde Marksist akmn etkileri, SSCBnin sratle kalknd yolundaki yanl gzlem ve kanaatler sonucu ortann solu yorumu da lml deil, yine radikal sola doru kaydrlmtr. Bylece bir taraftan kat bir devletilik, dier taraftan ortann solu terimi altnda, radikal solun etkisiyle CHP zel teebbse, YSye, AETye (en azndan AET ile hazrlk dneminin uzatlmamasna), ABDye, hatta NATOya dahi kart bir konuma srklenmitir. DP ve sonraki AP, lke aydnlarn ve basn uzaklatrd iin basn, aydnlar ve yksek kademeli devlet memurlar da APnin ekonomik felsefesine kart bir tutum aldnda politik denge CHP tezine doru ynelmitir. Bu durum karsnda askerler 12 Mart 1971de bir muhtra vererek AP hkmetinin istifasn ve meclis dndan bir reform hkmetinin kurulmasn salamlardr. 4.3. Mart Askeri Muhtras 12 Mart 1971de verilen Askeri Muhtrada 60l yllarn ortalarndan itibaren balayan anari (terr) ve renci hareketlerinin temelinde, d mihraklar ve radikal, ayrlk akmlarn etkisi yannda ekonomik ve sosyal reformlarn yaplmamasnn, bu hususta AP hkmetinin isteksiz davranmasnn yatt belirtilmitir. Muhtra uyarnca AP hkmeti istifa etmi ve mevcut mecliste yaplan oylama ile meclis d yelerden oluan Birinci Reform Hkmeti ibana gelmitir. Bu ilk reform hkmetinin zel teebbsn kontrol, YSnin denetimi ve kstlanmas, petrolde kamu kesimine ncelik verilmesi, madenlerin devletletirilmesi, d ticaretin, n fiyat kontrolleri dahil, youn ekilde devlet kontrolne alnmas, kat bir toprak reformunu ieren iktisat politika ve programlar hazrlklar, piyasada bu politikalarn aksamalara, istikrarszla ve durgunlua yol aaca yolunda itirazlar ve endieler dourmutur. Bunun zerine istifa etmek zorunda kalan 1. Reform Hkmetini izleyen ve yine meclis d yelerden oluan Reform Hkmetleri geni kapsaml devletletirme programlarn uygulama alanndan kaldrm, zel teebbsn teviki ilkesine yeniden dnlmtr. Ancak, Askeri Muhtraya uyularak 1973te lml bir toprak reformu kanunu yrrle konmu, petrolde kamu kesimine ncelik veren 1973 tarih ve 1702 sayl Petrol Reformu Kanunu kartlm, 3. BYKPde (1968-1972) ise 6224 sayl kanuna tabi YS girilerine eitli kontroller getirilmitir.59 Bu reform kanunlarnn ve mevzuatn kartlmasn izleyerek 1973de seim yaplmak suretiyle yeniden normal demokrasiye dnlmtr. lgintir ki, Askeri Muhtra ve reform hkmetleri fiilen ekonomide ciddi bir durgunlua yol amam; aksine bu kez 1970 devalasyonunun mspet etkileri kendini gstermeye balamt. Yine

958

de GSMH byme hz giderek dmtr. 1971de %10.2; 1972de %7.4 ve 1973de %5.4. 1971-73 ortalamas GSMH art hz %7.6; %2.5 nfus art hz ile kii bana GSMH art hz %5.1. Bu dneme ait yllk ortalama fiyat art ise olduka yksektir: %19; 1974 ise %28.3.60 Bunun nedenlerinden biri Austos 1970teki yksek oranl devalasyonun ve KT mamulleri zamlarnn maliyet enflasyonu etkileridir. Ayrca OPEC tarafndan 70li yllarn balarndan itibaren ve 70li yllar boyunca sk sk ykseltilen petrol fiyatlar artnn etkilerini de hesaba katmalyz. 1971-73 dneminin son yllarnda petrol fiyatlar ykseltilmekle beraber 1970 devalasyonunun mspet etkileri yannda, birikmi dviz rezervleri ve ii dviz geliri sayesinde, bunun byme hznda menfi etkileri bu yllarda pek grlmemi, menfi etkiler ileri tarihlere atlmtr. 5. Yetmili Yllar: stikrarsz Olaylar 5.1. 1971-80 Yllarnda Balca Ekonomik ve Politik Gelimeler61 Koalisyonlar, Radikal Akmlar ve Artan Terr

Bu dnemin i politika asndan birinci nemli zellii 1973 ve onu izleyen 1977 genel seimlerinde hibir siyasi partinin mutlak ounluu salayamamas ve istikrarsz koalisyonlar dnemine girilmesidir. Bu arada meclise giren parti says da oalm, zellikle milliyeti akm temsil eden MHP, dinci akm temsil eden MSP gibi radikal sa partiler de meclise girerek koalisyonlara katlmlar ve istikrarszlkta rol oynamlardr. Radikal milliyeti akm genellikle youn mdahaleci, korumac ve devleti olmak eilimindedir. Fakat bu yllarda MHP daha ziyade AP paralelindeki politikalara destek vermi ve AP ile koalisyonlara katlmtr. Radikal dinci akmn ise yine youn mdahaleci ve korumac olmak eilimi yannda temelde demokrasi ile badaabilecei de phelidir. MSP daha o yllarda stanbuldaki byk sanayiciler karsnda Anadoludaki sanayicinin yannda yer almtr. MSP de o dnemdeki CHP gibi, NATO, ABD, AT ve YS akmna kart bir tutum sergilemitir. Bu zelliinden hareketle bu dnemde CHP ile bir koalisyon giriimi olmu fakat bu koalisyon ksa srmtr. 1974 Kbrs bar hareketi koalisyon ortamnda yrtlmtr. Bar hareketinin kanlmazl ve politik askeri baars tartlmaz olmakla birlikte, bunu izleyen ambargo ekonomiye baz ykler getirmitir. Gerek mecliste youn mdahaleci ve korumac, buna karn zel teebbse ve YS akmna kar siyasi partilerin artmas ve gerekse istikrarsz koalisyonlar uygulanan ekonomi rejiminde ve politikalarnda yanllara yol amtr. Genellikle devletilie ve kamu sektrne arlk verilmitir. Bu arada CHP bir sre halk sektrnn gelitirilmesine almtr. Bunu yaparken, rnein ii irketlerinin -baz istisnalar dnda- baarszl zerinde ciddi ekilde durulmamtr. Bu arada kamu kesimi ve kamu istihdam geniletilmi, kamu kesimi zararlarnn dourduu finansman gereksinimi enflasyonun (talep enflasyonunun) iddetlenmesinde nemli rol

959

oynamtr. Petrol fiyatlarnn OPEC tarafndan ykseltilmesinin yol at yksek oranlara varan maliyet enflasyonu ayrdr. Yine bu dnemde YSye kar fiilen uygulanan ekimser ve YSnin cesaretini krc tutum da kendini arlkla hissettirmitir. Madenlerde ve petrolde devletletirme yolunda ciddi admlar atlmtr. Bunun sonucunda yabanc petrol irketlerinin petrol arama ve retim faaliyetleri giderek azalm, TPAO bu fark dolduramad iin petrol ithalat, gereksinimi ykselmitir. Menfi gelimeler petrol fiyatlarnn ykseltildii bir zamana rast gelmitir.62 Toprak ve Tarm Reformu Kanunu uyarnca toprak reformunun baarsz bir uygulamas Urfada yrtlmtr. Kanun, Mecliste tartma yaplmadan geirilmi olduu iin, sa grl bir parti tarafndan yaplan mracaat zerine Anayasa Mahkemesi tarafndan usul ynnden iptal edilmitir. Anayasa Mahkemesi usule uygun yeni bir kanun karlmas iin bir yllk bir sre tanmtr. Bu sre iinde CHPnin banda bulunduu hkmet kanun karmad iin toprak reformu konusu gndemden dmtr. Bu dnemde ekonomik performansa gelince, yukarda da iaret edildii gibi, yetmili yllarda ekonomiyi etkileyen en nemli olaylardan biri petrol fiyatlarnn 1972, 1973 yllarnda ve onu izleyen yllarda politik nedenlerle OPEC tarafndan ykseltilmesidir. Bunun getirdii ithalat ve dviz gereksinimi art bu ilk yllarda mevcut dviz rezervleri ve ii dviz gelirleriyle karlanmtr. Bylece 1972, 1973 gibi, 1974de yine yksek bir byme yl olmutur (%7.4). Buna karn petrol fiyatlarnn ykseltilmesinin maliyet enflasyonu etkileri belirginlemitir (1974de %28.3). 1975te bu kez ksa vadeli krediler ve DMlere izin verilmitir. Bu suretle salanan dviz imkanlar yine yatrm mallar ve retim iin gerekli temel maddeler, ara mallar ve petrol ithalaatnda kullanld iin byme hz 1975, 1976 yllarnda gerilememi, hatta ykselmitir. Bu iki yln ortalamas: GSMH byme hz %7.9; %2.3 nfus art ile kii bana GSMH byme %5.6, enflasyon oran ise %26.5dr.63 Bylece tm dnyada petrol fiyatlar artnn yaratt stagflasyonun devam ettii bir ortamda Trkiye byme hz yksek az sayda lke srasna girmitir. Fakat,bu sadece bir geciktirmeden ibaretti. Nitekim, menfi etkileri nedeniyle DMler kaldrlm, dviz rezervleri erimi ve Trkiye ekonomisi 1977den itibaren petrol krizini arlkla hissetmeye balamtr. Tkanan dviz imkanlar ve ithalata karsnda byme hz sratle derken enflasyon oran giderek ykselmitir. 1977-1979 yllarnda GSMH byme hz %2.1; nfus art oran da %2.1 olduu iin kii bana GSMH byme hz %%0; enflasyon oran %45.2dr.64 Bu dnemde sabit dviz kuru, gecikmeli ve yetersiz oranda yaplan devalasyonlar ve prim sistemleri, ksaca ar deerlendirilmi para yahut suni olarak dk tutulan dviz kuru rejimi d demeler sorununun akut duruma gelmesinde balca rol oynamtr. Bu durum sonunda Trkiyeyi IMFye mracaat etmek, 21 Ocak 1980de ok yksek oranl bir devalasyon yapmak ve sabit dviz kuru rejimini terketmek zorunda brakmtr. Bu dnemde d ekonomik ilikilerde yaplan en byk hata Yunanistann tam yelik mracaatn izleyerek Trkiyenin de ATye ayn mracaat yapmamasdr. Yunanistann tam

960

yeliinin kabulne karn Trkiyenin darda ve ortak ye olarak kalmas uzun vadede gerek politik gerek ekonomik byk frsatlarn kamasna yol amtr. Kukusuz bu hkme varrken 1980 askeri mdahalesi konusunu bertaraf etmi, yahut byle bir mdahaleye gerek kalmadan terr sorununun zmleneceini varsaym olmaktayz. 1973de Ecevit, Yunanistann tam yelik mracaatna karn aksine, d deme sorunlarn gstererek katma protokoln getirdii ykmllkleri tek tarafl durdurmutur.65 CHP-MSP koalisyon hkmetinden sonra kurulan AP liderliindeki ilk MC hkmetinde Dileri Bakanl yine ATye tam yelik mracaat hazrlklarna girimitir. Fakat, koalisyonun MSP kanadnn bu konuda CHP ile birleip %50 stnde oy ile karar durduracan gren babakan Sleyman Demirel yine ATye yelik mracaatndan vazgemitir. Bunun zerine dnemin Dileri Bakan Hayrettin Erkmen istifa etmitir. Yetmili yllarn en nemli olay ise giderek artan terr olaylar olmutur. Bir taraftan radikal sol terr eylemleri dier taraftan buna kar radikal sa militanlarn gelimesi ve bu iki grup arasndaki atmalar gndemde birinci sraya oturmutur. Terr eylemleri sonucu lmler, can ve mal kayb her gn giderek artmtr. Bu dnemde CHP radikal sol eylemciler lehinde, AP ise radikal sa eylemciler lehinde yorumlar yapt iin Mecliste bu iki parti bir araya gelip terrle mcadele iin gerekli kanun kartlamam, hkmet ve hkmete bal polis kuvveti terr olaylarn nlemekte yetersiz kalmtr. Terr Dou blgesi yannda byk ehirlere sram, eylemler en msait ortam niversitelerde ve niversite rencileri arasnda bulmutur. Mecliste cumhurbakan seimi iin dahi iki byk partinin bir uzlamaya varamamas terr olaylarna eklenmitir. Ordunun yksek kademelerinden gelen ikazlar Meclis tarafndan ciddi biimde hesaba katlmamtr. Bu artlarn halkta da genel bir korku ve bezginlik yaratt bir ortamda, 12 Eyll 1980de TSK askeri mdahalede bulunmutur. Terrn nlenmesi, demokrasinin daha iyi ilemesi iin dnlen Anayasa ve kanun deiikliklerinden sonra Kasm 1983 seimleriyle demokrasiye dnlmtr. Fakat askeri mdahaleden nce, 24 Ocak 1980 devalasyonu ve ekonomik paketi gelmitir. 24 Ocak 1980 kararlar piyasa ekonomisinin yolunu at iin ekonomimizde ok nemli bir ketan oluturmaktadr. Mteakip ksmda nce 24 Ocak kararlar ele alnmaktadr. 5.2. 24 Ocak 1980 Devalasyonu: Ekonomisine lk Adm 70li yllarn ortalarndan 80li yllara kadar dnya ekonomisinde, zellikle yeni sanayileen ve gelien lkeler asndan yine byk bir deiim gzlenmektedir.66 50li ve 60l yllardan bu yana bu lkeler, Trkiye gibi youn mdahaleci ve korumac ekonomik rejim uygulamlard. Kalknmann ilk aamalarnda devlet yatrmlarnn gereklilii, Sovyet sistemi merkezi planlamann sratle ekonomik kalknma salad yolundaki yanl hkmlerin rol vardr. Fakat gelien ve yeni sanayileen lkelerde youn mdahalecilik ve korumaclk uygulamalarnn ve yaplan yanllarn fiili sonular enflasyon, d deme tkanklklar ve krizleri, dolaysyla dk byme hz olmutur. Buna kar, Mdahalecilik ve Korumaclktan Piyasa

961

Gney Kore, Tayvan, Singapur, Hong Kong gibi, daha 50li yllardan beri da ak, ihracata, YS akmna dayal kalknma stratejisi izleyen, devlet mdahalelerini bu gayelere ulamak zere yapan lkeler ok daha sratli bir ekonomik byme ve gelime gstermilerdir. 70li yllarda OPEC tarafndan petrol fiyatlarnn ykseltilmesi mdahaleci ve korumac strateji izleyen gelimekte olan lkeleri daha da zora sokmutur. Sonuta, bu lkeler 70li yllarn ortalarndan 80li yllara youn korumaclk ve mdahalecilii terkederek ekonomilerini da amaya ve piyasa ekonomisine ynelmeye balamlardr. Bu stratejiye dnmelerinde d demeler krizleriyle karlatklarnda IMF ve DBnin ekonomik program tavsiyeleri yannda kendi lkelerindeki kamuoyunun da bu deiiklii tasvip eder duruma gelmesinin pay vardr. Bu ekilde, Hindistan ile Latin Amerika lkelerinin ou youn mdahalecilik, korumaclk ve devletilii terketmiler ve zellikle daha st dzeydeki yeni sanayileen lke kategorisinde olanlar, Hindistanda dahil, yeni stratejiden mspet sonular almlardr. Ekonomisi ok geri olan birok Afrika lkesi ve az sayda Latin Amerika lkesi ise baarsz kalmtr.67 Trkiye de bu kervana nce 24 Ocak 1980 devalasyonu ve da alma stratejisi ile, daha sonra 1983den itibaren piyasa ekonomisini kabul etmekle, biraz gecikmeli olarak katlmtr. eitli yanllara ve sorunlara ramen Trkiye son yllara ve 2000de karlalan krize kadar piyasa ekonomisine geii baar ile yrten lke olarak grlmtr.68 Bu ksmda ksaca temas edilecek olan 24 Ocak 1980 devalasyonunu ve ekonomik programn dnyadaki bu gelimeler ve ortam iinde deerlendirmemiz gerekir. Bu husus ise Trkiyede birok uzman tarafndan ihmal edilmekte veya unutulmaktadr. 24 Ocak 1980 kararlarna anahatlaryla bakacak olursak69 devletilik, mdahalecilik, korumaclk, ithal-ikame sanayileme stratejisinin terki, buna karn da alma, ihracat gelitirme, kamu yatrmlarnn azaltlmas, zel teebbs ve YS akmnn teviki geleri ak biimde ortaya kmaktadr. Nitekim, 24 Ocak 1980 kararlaryla hereyden nce ok yksek oranda bir devalasyonu izleyerek sabit dviz kuru rejimi terkedilmi ve dviz kurunu TCMBnin gnlk olarak ayarlamas ilkesi kabul edilmitir. TCMB bu ayarlamalarda gereki dviz kurunu tespite alacak, dviz kurunun suni olarak dk tutulmasndan titizlikle kanacaktr. Fiyatlara youn mdahale, idar fiyat (devletin idari kararla fiyat tespiti) rejiminden de byk lde vazgeilmeye balanmtr. Nitekim, temel girdi fiyat olarak dviz kurunun gerek piyasa dzeyine ykseltilmesi yannda kredi ve mevduat faiz hadleri de ykseltilmi, mevduat (dolaysyla kredi) faiz orannn enflasyon oran zerinde olmas ilkesi getirilmitir. Bylece kt olan sermayenin yanl fiyatlarla sermaye-youn sektrler ve teknolojilere akmas nlenmitir. gc fazlas olduu iin cretlerin ar ykseltilmesi nlenmek istenmi, kamu sektr cretlerinin enflasyon orannda arttrlmas (reel cretin sabit kalmas) nerilmitir. Ayrca, KTler tarafndan retilen (petrol,mazot, gbre, demir-elik vb. gibi) tarmsal ve snai temel mallar ve ara mallarnn sbvansiyon maksadyla dk tutulmasndan vazgeilmi ve dnya fiyatlarna yaklatrlmas ngrlmtr. Bu uygulama ve zamlar geri bir defaya mahsus olarak

962

maliyet enflasyonu yaratr; fakat bte an srekli olarak nlemek suretiyle devam edegelecek talep enflasyonlarn nler. Fiyat gstergelerinin ve maliyetlerin dzeltilmesi yoluyla yatrmlarn ve kaynaklarn krl ve verimli alanlara yneltilmesi etkisi ayr bir faydadr. Yine bte aklarnn ve enflasyonun nlenmesi mlahazasyla kamu ve KT yatrmlar hacminin snrlandrlmas, buna karn zel yatrmlarn ve YSnin tevikine dayanlmas esas getirilmitir. Alnan kararlarn etkisiyle 1980 ylnda GSMH byme hz - %1.1 ve %2.1 nfus artyla, kii bana GSMH - %3.2 olurken enflasyon oran %102.7ye ykselmitir. Fakat, ngrld gibi, devalasyon ve zamlarn bir defaya mahsus etkileri getikten sonra (ve aslnda Mays 1980den itibaren) enflasyon oran dmeye balam, 1981de %36.8, 1982de %25.2, 1983de %30.6 olmutur.70 1982deki ykselmede ran-Irak Savann etkilerini grebiliriz. Buna karn ihracat hacmi sratle artmaya balam, 1980de 2.910 milyon dolardan 1983de 5.727.8 dolara ykselmitir. hracat 1991de 13.593.5e kmtr.71 5.3. 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi 70li yllar boyunca terr eylemlerinin giderek younlamas,bunun karsnda Meclisin ve zellikle iki byk siyasi parti, AP ve CHPnin aralarnda bir uzlamaya vararak terrle etkin mcadele yapamamas, aksine taraf tutmakta devam etmeleri karsnda TSK 12 Eyll 1980de zorunlu olarak duruma mdahale etmitir. Bu mdahale terrn yaygnlamasndan endie duyan byk ounluk tarafndan tasvip grmtr. 1980 mdahalesi, 1960n aksine, askerin bir ksm tarafndan deil, hiyerarik ve topyekn bir askeri mdahale olmutur. Dnemin Genel Kurmay Bakan Kenan Evren ve mesai arkadalar terr ve terrn arkasndaki radikal akmlar nlemek gayesiyle yeni bir Anayasa hazrlamlardr. Yeni Anayasann 1982 referandumunda %91.37 gibi, byk bir ounlukla tasvip grmesi zerine yeni Anayasa dorultusunda bata Seim Kanunu, Siyasi Partiler Kanunu olmak zere niversiteler (YK), sendikal haklar vb. ile ilgili yeni mevzuat kartarak 1983de, yeni kurulan ve kurulularna izin verilen siyasi parti ile yeni genel seimleri yaptrmlardr. Terr ve terrn arkasndaki radikal akmlar nlemek makul ve makbul bir gaye olmakla beraber, Anayasada ngrlen ve ilgili kanunlardan ayrntlar saptanan tedbirler kanaatimce uzun vadeli mahzurlar fazla dnlmeden alnmtr. Bir baka ifade ile, 1982 Anayasas daha nceki 1961 Anayasas gibi, fakat 1961 Anayasas ile ok defa ters ynde, bir tepki anayasas niteliinde idi. Bu mahzurlar belki 1982de ounluk tarafndan tam olarak grlmemitir; yahut belki kamuoyu bir an nce demokrasiye dnlmesini istedii iin evet oylar ok yksek kmtr. rnein, demokrasiye dnldkten ksa sre sonra Anayasann ve yeni kanunlarn sendikal haklar ok kstlad ii sendikalar tarafndan eletiri konusu yaplmtr.

963

1982 Anayasasn dzenleyenlerdeki hakim kanaat radikal akmlarn ve terrist eylemlerin niversitelerde doduu ve barnd, bakanlklarda ve kamu grevlerinde bulunan yksek dereceli brokratlarn radikal akmlara mensup olmalar halinde dahi bunlarn memur teminat altnda yerlerinden oynatlamad, bir ksm ii sendikalarnn radikal akmlara destek verdii, radikal akmlar ve terr eylemlerini destekleyen birok dernein kolayca kurulup faaliyet gsterebildii ynnde idi. Bu noktadan hareketle niversiteler birok retim elemannn atlmas yannda YK ile denetim altna alnmak istenmitir. Sonuta niversitelerimizin gerek kalitesi dt, akademik ve idari hrriyetler ksld gibi, zellikle sivil cumhurbakanlar dneminde yaplan atamalarn da etkisiyle bu kez niversitelerimizde radikal dinci retim yeleri oalmtr. niversitelerin denetim altna alnmas terr ise nleyememi, aksine PKK terr 80li ve 90l yllarda bir patlama gstererek i sava boyutlarna gelmitir. Ayn ekilde derneklere getirilen denetimler ve cezalar da terr nlemekten ok uzak olmas bir yana, bu kez katlmc demokrasinin vazgeilmez unsuru olan Sivil Toplum rgtlerinin faaliyetlerini ksteklemitir. Sendikal haklarn kslmas da yine ada bir demokrasiyle badamaktan ok uzak kalmtr. Eski politikaclara siyaset yasa konmu, yeni kurulacak siyasi partilerin eski partilerle hibir iliii olmamas art koulmutur. 1983 seimlerinde, kurucularnn veto edilmesi suretiyle merkez sol ve merkez sa temsil edecek iki partiye izin verilmesi planlanyordu. Daha sonra d alemin basklar ve byle bir seimin anti-demokratik olaca eletirileri karsnda 3. parti olarak Turgut zaln kurduu ANAPa izin verilmitir. ANAP ve Turgut zal 1983de iktidar tek bana almtr. Fakat yeni siyasi partiler kanunu fiiliyatta ANAP hari, yeni partilerin eski partilerden tam bamsz olmasn salayamad gibi, esasen daha sonra, 1987de yaplan referandum sonucu eski siyasetilerin yasa kalkm, S. Demirel, B. Ecevit, N. Erbakan ve A. Trke gibi eski siyasiler yine siyasetin bana gemilerdir. Fakat, asl nemlisi, yeni partiler kanunu ve yaplan deiiklikler parti liderlerine parti tekilat ve milletvekili seiminde ok geni yetkiler tand iin, bu kez zamanla lider sultas sorunu ortaya km, seimlerde iyi sonu alamayan liderler, tm muhaliflerini tasfiye edebildikleri iin, baarszlklarna ramen koltuklarn muhafaza edebilmilerdir. Hkmete verilen yksek dereceli brokratlar deitirme yetkisi, radikal akmlara kaplanlarn tasfiye edilmesi gayesini tayordu. Hkmetler bunu brokrasi kadrolarna kendi partizanlar ile doldurmak yolunda ktye kullanmlardr. Sonuta Meclisin ve hkmetlerin kalitesine paralel olarak bakanlklar, kamu kurumlar ve kamu bankalar dahil, KTlerin de kalitesi dm, kamu sektrnde yolsuzluk ve rvet artmtr. 1982 Anayasasna ek bir madde ile ve Anayasann kabul ile birlikte Kenan Evren yeni cumhurbakan olmutur. Evreni izleyerek daha sonra Turgut zal, zaln lm ile de Sleyman Demirel cumhurbakan seilmitir.

964

Askeri idare ekonomi alannda 24 Ocak 1980 kararlar dorultusunda hareket etmeyi ilke olarak benimsemi, bunun iin 24 Ocak 1980 programnn ba uygulaycs olan Turgut zala babakan yardmcs olarak ayn grevi vermitir. 1982de kan mal kriz nedeniyle Turgut zal bu grevden alnmtr. 1981-83 dneminde yllk ortalama GSMH byme hz %4.5, %2.5 nfus art ile kii bana GSMH byme hz %2.0 olmutur. Enflasyon oran ise 1980de %102.7den bu dnemde ortalama %38.1e dmtr.72 6. 1983ten Gnmze 6.1. Turgut zal ve Anap ktidar Dnemi: Piyasa Ekonomisi Uygulamas Drt eilimi birletirme iddiasyla yola kan Turgut zal ve ANAP 1983 seimleri sonucu tek bana iktidar olmu, 1987 seimlerini de kazanarak iktidarn muhafaza etmitir. 1991 Ekim seimlerinden sonra ise iktidara DYP (Sleyman Demirel) ile SHP (Erdal nn) koalisyon hkmeti gelmitir. zal dneminde yine 24 Ocak 1980 kararlarnn bir devam olarak da alma ve ihracatn, turizm gibi dviz kazandran faaliyetlerin tevikine devam edilmi, bu ynde tedbirler daha da gelitirilerek piyasa ekonomisine geilmesi hedef kabul edilmitir. zal dneminde piyasa ekonomisine geilmesi iin alnan balca tedbirleri u noktalarda toplayabiliriz:73 D ticaretin serbestletirilmesi ynnde nemli admlar atlmtr. nce 1984den itibaren geerli olmak zere ithalat kotalar, ithalatta miktar kstlamalar kaldrlm, ithalat serbest braklmtr. Bu arada nihai tketim mallar ve dayankl tketim mallar (elektrikli ev eyas, otomobil vb. dahil) ithalat serbestletirilmitir. Eskiden karaborsa olan yabanc sigara, iki ithalat da serbest braklmtr. Ayrca 1984den itibaren gmrk vergileri eski yllara oranla byk lde drlmtr. Yine 1984den itibaren Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu yrrlkten kaldrlm, dviz ilemleri geni lde serbest braklmtr. hracatn tevikinde yksek vergi iadesinin yolsuzluklara ve hayali ihracata yol at iin kademeli bir ekilde azaltlmas kararlatrlm, tamamen kaldrlmas 1989da tamamlanmtr. Aslnda hayali ihracat daha nceki yllarda ortaya kt halde ihracatta vergi iadesinin kaldrlmas Ekonomik Gelimeler

965

hkmet tarafndan geciktirilmitir. hracatta vergi iadelerinin kaldrlmasna kar Eximbank faaliyete geirilmi ve ihracatn tevikine Eximbank kredileri yoluyla devam edilmitir. thalatn serbestletirilmesi, tketim mallar ithalatna izin verilmesi, d demelerdeki olas menfi etkileri dolaysyla bir ksm uzmanlarca endie ile karlanmtr. Fakat, aslnda bu tedbir ekonomide yatrmlarn suni olarak ithal-ikame alanlar yerine krl (mutlak stnle veya mukayeseli stnle sahip) ihracat alanlarna ynelmesinin, gereki dviz kuru uygulanmas yannda ikinci nemli artdr. Bu husus IMF ve DB politika nerilerinde de ikinci bir aama olarak yer almaktayd. Demek ki, zal dneminde bu kuram cesur bir kararla uygulamaya geirilmi ve beklenen mspet sonular vermitir. Nitekim, zal dneminde ihracat ve turizm gelirleri sratle ykselmi ve cari ilemler a dk dzeyde kalmtr; hatta cari ilemler 1989 ylnda mspet bakiye dahi vermitir. Yine ayn erevede 1997de bir baka nemli adm atlm, Trk Liras konvertibl yaplmtr. Bunun yannda yabanclarn menkul deer alm-satm (yabanc sermaye portfy yatrmlar) ile altn ithalat serbest braklmtr. Bu tedbir ise ekonomimizin da balanmas ve kresellemeye ayak uydurmas iin gerekli olan bir adm idi. Bu arada Trkiyede dviz ile banka mevduat almas, elde efektif dviz tutulmas, bankalardan dviz alm satm serbest braklmtr. Dviz ilemlerini grmek zere bankalar dnda dviz bfeleri almasna izin verilmitir. Piyasa ekonomisi asndan alnan balca tedbirler ise u noktalarda toplanabilir. zel teebbsn tevikine devam edilmi, zel sektr zerindeki eitli kontroller azaltlmtr. Kamu yatrmlar esas itibariyle alt-yap alanlarna yneltilmi, st-yap alanlar zel sektr yatrmlarna braklmtr. Bununla beraber, GAP projesine balanmas, elektrifikasyon ve iletiim alanndaki yatrmlar, ulam yatrmlar vb. dolaysyla kamu yatrmlarnn pay giderek ykselmitir. Fakat bu, daha nce 1950-59 dnemi vesilesiyle de iaret edildii gibi, zel teebbs teviki ilkesini bozmam, aksine desteklemitir. Kamu yatrmlarnn toplam sabit yatrmlar iindeki pay 1981-1983de %60lardan sonra tedricen dmeye balamtr. Yine zelletirme ilk defa zal ile programa alnm, KTler ve BTler iin zelletirme ilkesi getirilmi ve zelletirmenin yrtlmesi yeni kurulan Kamu Ortakl daresine (KO) verilmitir. Ne var ki, bu ilk yllarda zelletirmeden elde edilen gelirler zelletirme masraflarn ok fazla amam, fazla bir net gelir elde edilememitir. zel yabanc sermayenin teviki konusunda da ciddi admlar atlmtr. YS akmnn kolaylatrlmas yannda YSnin %100 sahip olaca irketlerin kurulmasna; YSnin imalat sanayii dnda bankalar, turizm, hizmetler, tarm dahil tm sektrlere ynelmesine izin verilmitir. Mal alanda en byk admlardan biri olarak 1985de KDV ihdas edilmitir. KDV ksa zamanda Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisinin yannda en nemli gelir kaynaklarndan biri olmutur. Kamu gelirlerini arttrmak zere KT mamullerine, eitli kamu hizmetlerine sk sk zam yapmak yolu seilmitir. Bunun bir defaya mahsus maliyet enflasyonu yaratmasna karn ileriki yllarda devam

966

edegelecek talep enflasyonlarn nleyici (azaltc) etkisine daha nce deinilmiti. Fakat bu kere, talep enflasyonu yannda srekli maliyet enflasyonlar olumutur. Bu arada belediyeler zerkletirilmi ve emlak vergisi, evre vergisi gibi imkanlara kavuturulmutur. Konut fonu tesisi suretiyle kooperatifleme ve konut yapm tevik edilmitir. Fakat kamu gelirlerinin ykseltilmesine karn kamu harcamalar ok daha fazla ykseltildii iin bte aklar ve enflasyon giderek artm ve ciddi bir sorun olarak karmza kmtr. Bte aklarnn para arz art yannda i ve d borlanma yoluyla finansman politikas sonucu ise i ve d bor stoku sratle ykselmeye balam, faiz demeleri bteyi ve d demeler bilanosunu zorlayan bir kalem haline gelmitir. zal dneminde d ekonomik ve politik ilikiler de ok nemli gelimelere sahne olmutur. Birincisi ABD ile politik ilikiler sratle dzelerek karlkl menfaatlere dayanan salam bir zemine oturmutur. Bu, kendini ABDnin Iraka kar harekatnda da ak bir ekilde gstermitir. Ne var ki, Irak sava ve Iraka kar konan ambargo ileriki yllarda Trkiye iin byk bir dviz geliri kaybna, dolaysyla potansiyel byme hznda azalmaya yol amtr. Benzer ekilde, ieride PKKya kar yrtlen askeri mcadele de ciddi can kayplar yannda savunma btesinde byk ykleri dolaysyla, yine potansiyel byme hznda azalmaya yol amtr. zaln iktidara geldii ilk yllarda petrol zengini Arap lkeleriyle d ticaret hacmi giderek AT ile d ticaret hacmini amtr. Fakat daha sonraki yllarda birinci grup azalrken ikinci grup yine n plana kmtr. 1983den sonra demokrasiye dnld halde AT, demokrasi ve insan haklarnn yetersiz olduunu ileri srerek siyasi ilikilerin normallemesini (KPK ve Bakanlar Konseyinin yeniden ilemeye balamasn) engelliyordu. 1987de zal hkmeti bu kere ayrca Roma Anlamasna dayanarak yelik mracaatnda bulunmutur. AT bu ikinci mracaat Tek Pazar srecine girdii ve bu nedenle genileme dnmedii mlahazasyla reddetmitir. Fakat ksa sre sonra Ankara Anlamas erevesinde ortak yelik ilikilerinin (siyasi ilikilerin) normalizasyonuna izin vermitir. Bu da T-AT ilikilerinde nemli bir keta oluturur. Mteakip keta 1996dan itibaren Trkiyenin Gmrk Birliine girmesi, daha sonra 1999da aday ye kabul edilmesidir. Aka grlyor ki, zal hkmeti ekonominin da almas, piyasa ekonomisi uygulamas alannda ve dnyadaki gelimelere paralel olarak ok nemli ve cesur kararlar atm ve bu kararlar sonucunda ekonominin ehresini ve ynn deitirmitir. Ayn ekilde d ilikilerde de kkl deimeler salanmtr. Fakat bu mspet noktalar yannda ok ciddi sorunlara da yol amtr. Serbest piyasa ekonomisinin ilemesi ve mspet sonular alnmas (yatrmlarn en verimli alanlara ynelmesi, ekonominin dinamizm kazanmas ve byme hznn ykselmesi) iin iki nemli art vardr: Birincisi mal disiplin ve enflasyonun nlenmesi, ikincisi yolsuzluklarn, partizanln nlenmesi ve bunun iin gerekli kontrollerin konmasdr. zal dneminde bu iki ilkeye de riayet edilmedii iin piyasa

967

ekonomisi uygulamasndan beklenen randman alnamamtr. Aksine bu yanllarn akut hale gelmesi Trkiyeyi 2000de ekonomik krize srklemitir. Hereyden nce mal disiplin uygulanamad iin bte aklar ve enflasyon oran giderek ykselmitir. Bte aklar ise para arz yannda i ve d bor ile finanse edildii iin i ve d bor ve faiz yk giderek ykselmi ve ileriki yllarda enflasyonu nlemeyi gletiren bir etken olmutur. Enflasyon ise sosyal dengeleri bozmas yannda fiyatlarn devaml ykseldii bir ortamda piyasa ekonomisinin en nemli ilkesi olan, kaynaklarn ve yatrmlarn verimli ve krl alanlara ykselmesini nlemitir. nk enflasyonda piyasa fiyatlar ksa ve uzun vadeli iyi bir krllk, verimlilik gstergesi olmaktan kar. kincisi, piyasa ekonomisi fiyat mekanizmasna ynelen devlet mdahalelerinin asgariye inmesini ngrr; fakat serbest rekabetin salanmas art olarak denetim piyasa ekonomisinin vazgeilmez ilkesidir. Aksine yolsuzluk, rvet ve partizanlk nedenleriyle kredilere, teviklere, yatrmlara, ihalelere yaplan olas mdahaleler, adaletsizlik, gayri-meruluk sorunu yannda yatrmlarn dalmn, ayn zamanda gelir blmn bozar. zal dneminde piyasa ekonomisinin bu yn de ihmal edilmitir. KT kararlarnda, ihalelerde, teviklerde, kamu bankalar kredilerinde vb. partizanlk ve yolsuzluk giderek artmtr. zal dneminde Meclis de fiilen ekarte edilerek ekonomik kararlar dardan verilir olmu, Meclise ve yelerine sadece parmak kaldrmak der hale gelmitir. Hukuka, hukuk kaidelerine riayet konusunda da gevek davranlmtr. Ayrca bu dnemde PKK terr olaylarnn artmas yannda zellikle dinci akmn giderek ekonomik ve politik kuvvet kazand gzlenmektedir. Nitekim, zal bu akm ANAP iinde gelitirdikten sonra babakanlnn son yllarnda kar cephe alm, ANAPtan kopan dinci oylarn katlmasyla bu kez RP oylar 1991de ani bir ykselme gstermitir. Bu menfi eilimler arlklarn sonraki yllarda hissettirmeye balad gibi, zal sonras dnemde de ve 2000 ylnda IMF stand-by anlamasna kadar giderek artmtr. zaln ilk yllarnda ekonomik performans byme hz asndan fena deildir: 1984-1988de GSMH byme hz %6.6; %2.3 nfus art ile kii bana GSMH bymesi %4.3; enflasyon ortalamas ise %40tr. Fakat ikinci dnemde ekonomik performans dt iin, 1988-1991 zal dnemi ortalamas GSMH art %4.6; nfus art %2.3 ile kii bana GSMH byme hz %2.3; enflasyon ortalamas %60.5tur.74 Burada mukayese iin tekrar hatrlatalm ki, 1950-59 DP dnemi ortalama GSMH byme hz %6.9, 1966-70 AP dnemi %6.8 idi; 1984-1991 zal dneminde ise byme hz %4.6da kalmtr. 6.2. Koalisyonlar Dnemi: 1991den Gnmze

968

1991den gnmze, yaplan genel seimlerde herhangi bir parti tek bana iktidar olamam ve ilgin koalisyonlar dnemi balamtr. DYP-SHP koalisyonu, RP-DYP koalisyonu, dardan CHP destekli ANAP-DSP koalisyonu ve en son ise DSP-MHP-ANAP koalisyonu. Dikkat edilirse, koalisyonlar farkl grte ve farkl ekonomik rejim ve politika anlayna sahip partileri bir araya getirmi, bu nedenle genellikle ksa mrl olmutur. Bunun bir istisnas nispeten uzun sren, uzun vadeli kararlara ynelen, ayrca ekonomik krizle karlald iin kriz program uygulayan DSP-MHPANAP koalisyonudur. Bu son koalisyon hkmeti idaresi altndayken karlalan ekonomik kriz, nemi dolaysyla mteakip ksmda ayr olarak ele alnacaktr. Daha nceki koalisyon hkmetlerinin ekonomi rejimini, ekonomi politikalarn ve performansn ayrntlaryla ele almak makalenin limitlerini taraca iin burada zet baz tespitlerle yetinilecektir.75 Tm koalisyon hkmetleri, farkl grlere ramen, anahatlaryla nceki dnemde kabul edilen piyasa ekonomisine ve ekonomi politikalarna, ayn hatalaryla devam etmilerdir. Bylece hatalar kklemi ve derinlemi, 1999 yl sonunda karlalan ve halen 2001 ylnda devam eden ekonomik krizin zeminini hazrlamtr. Halbuki, 1991den sonra, nceki dnem yanllarnn bir an nce dzeltilmesi gerekiyordu. Aksine, piyasa ekonomisinde rekabeti ve effafl tesis edecek yapsal reformlar yaplmamtr. KTlerin zerkletirilmesi, zelletirmenin sratlendirilmesi gerekletirilmemi; zelletirmelerde, KTlerin idaresinde, kamu bankalar kredilerinde, ihalelerde yolsuzluklar ve israf sorunlarna, kamu yatrmlarnn yanl ynlendirilmesi konusuna, vergi reformuna el atlmamtr. Sonuta poplizm, partizanlk ve yolsuzluun devam ile bte aklar, enflasyon, i ve d borlar sratle artmaya devam etmitir. Giderek artan i bor ve yksek faiz ile geinen ve rantiye olarak adlandrlan zmre bymtr, gelir dalm giderek bozulmutur. Dviz fiyatlar art oran enflasyon ve faiz orannn gerisinde brakld iin, bu makastan yararlanan kk zel bankalar dardan dvizle borlanp bu fonlar devlet tahviline yatrarak kr elde etme yolunu semilerdir. Fakat 1994deki kriz ve dviz fiyatlarnn ykselmesi ile zor duruma derek finans krizine yol amlardr. Bankalar Kanunu yeniden ele alnmad, mevcut kontroller de iletilmedii iin banka zelletirmelerinde ve kredilerinin ynlendirilmesinde, parann darya karlmasnda ciddi yolsuzluklar bagstermitir. 1994te mevduata getirilen devlet garantisi srdrlm, bu da rekabeti zedelemi, yolsuzluu adeta zendirmitir. zal dneminde kurulan ve Merkez Bankasna karlk yatrmak zorunluu olmad iin bankalara kyasla imtiyazl durumda olan slami Bankalarn (zel Finansman Kurulularnn: FK) bu imtiyazl durumu devam edegelmitir. Bu kurumlar daha ok islami sermayeyi ve sanayi kurulularn finanse etmeye ynelmitir.

969

Bir taraftan yksek faiz, dier taraftan enflasyon ve faiz oranna kyasla dk oranda ykselen dviz kuru, sanayi firmalarn retim art yerine Hazine bonosu almaya, repoya ve ithalata ynlendirmitir. Yksek ithalat art, ihracat artndaki yavalama, d bor taksit ve faiz demeleri ekonomiyi krizlere srklemitir. Bte a ve enflasyonun art yannda d ticaret ve cari ilemler ann giderek artnn kriz yarataca, nedense grlememitir. Sonuta 1993 izleyen 1994 yl banda kriz patlak verdii gibi 1999 sonunda da yine temelde ayn nedenlere dayanan ciddi bir krizle kar karya gelinmitir. D deme krizleri sonucu byme hz zigzaglar izmesi yannda ayrca ortalama olarak da dk kalmtr.76 1997de bagsteren global finansal kriz ve Uzak Dou lkelerini izleyerek Rusyann krize dmesi, Trkiye ekonomisini bir lde etkilemitir. Genelde gelien lkelere yahut ykselen piyasalara (emerging markets) ynelen finansal fonlarn azalmas yannda zellikle Rusya ile ekonomik ilikilerden elde edilen dviz gelirleri azalmtr. Bu dnemde ekonomiyi de ilgilendiren nemli baz politik olaylar ve gelimeler olmutur. 1995te DYP-SHP koalisyon hkmeti dneminde, 1996dan itibaren geerli olmak zere, AB ile Gmrk Birliine girme karar verilmi ve bu karar uyarnca Trkiye gmrk vergileri indirimi, Ortak Gmrk Tarifesine uyum yannda AB ekonomisine uyum salamak zere eitli dzenlemeleri yapmaya balamtr. GBne ramen AB uzun sre Trkiyeyi aday lke kabul etmeye kar direnmitir. Bu tutum 1999 Helsinki karar ile deimi ve Helsinkide Trkiye 13nc aday lke statsne sahip olmutur. 2000 Nice perspektifi ile ise Trkiyenin yelii 2010 yl sonrasna atlmtr.77 RP-DYP hkmeti ve Erbakann babakanl dneminde dinci faaliyetler ciddi boyutlara erimi ve 28 ubat 1997de yaplan askeri ikaz zerine RP-DYP hkmeti istifa etmek zorunda kalmtr. Bunun yerine dardan CHP destekli ANAP-DSP hkmeti kurulmutur. ANAP-DSP hkmeti dneminde ok nemli bir gelime daha olmutur. Hkmetin kararl tutumu ile Suriyeden kartlan PKK ba Abdullah calan Kenyada iken yakalanarak mahkemeye kartlm ve idama mahkum edilmitir. calann yakalanmas esasen TSKnn etkili mcadelesiyle zayflam olan PKK terrn daha da zayflatmtr. Bu dnemde, DYP-ANAP gibi merkez sa partilerin zayf kalmalar karsnda zellikle radikal sa partiler, RP ve MHP kuvvetlenmitir. Son seimde ise gerek ANAP gerek DYP oy kaybederken ehirlerde DSPnin, krsal kesimde MHPnin oylar artmtr. Bu seimi izleyerek Ecevitin babakanlnda geni tabanl bir koalisyon hkmeti kurulmutur. AB ile uyum almalar, 1999 sonunda karlalan ekonomik kriz karsnda IMF ile stand-by anlamas yaplarak istikrar program uygulanmas, bu birinci programn uygulanmasndaki aksamalar ve Kasm 2000 ve ubat 2001de bagsteren 2. ekonomik kriz, dardan Kemal Derviin ekonomiden sorumlu bakan yaplarak Nisan

970

2000de ikinci istikrar programn uygulamaya balamas, Telecomun zelletirilmesiyle ilgili direncin program aksatmas, programn uygulanmas esnasnda ayrca bu kere Eyll 2001de terristlerin New Yorkta Dnya Ticaret Merkezi binalar ve Pentagona yapt uakla lm dallar, ABD bata dnyann terrizmle mcadele karar ve bunun yaratt politik ve ekonomik endieler hep bu koalisyon hkmeti zamanna rastlamtr. 1999dan 2001e uzayan ve halen devam edegelen ekonomik kriz, nemi dolaysyla ileriki ksmda ayr olarak ele alnmaktadr. 6.3. Son Ekonomik Krizler, Trkiyenin Ab Aday yelik Ekonomik Programlar ve likileri 1999dan 2001e

18 Nisan 1999 genel seimlerini izleyerek iktidara gelen ve Ecevitin babakanl altndaki merkez sol (DSP), sa (MHP) ve merkez sa (ANAP) koalisyonu, farkl akmlar temsil etmelerine ramen, beklenmedik bir uzlama iinde gncel sorunlara eilmitir. Bununla beraber, nceki dnemlere ait yanllarn birikmesi sonucu stste ciddi ekonomik krizlerle karlam ve IMF ile yapt anlamalar gereince kkl tedbirler almak zorunda kalmtr.78 Ayn tarihlerde Trkiye ABye aday ye kabul edilmi ve aday yeliin gerektirdii programlar ve reformlar yrtmek durumunda kalmtr. Gerek IMF anlamalar gerek AB aday yelii ise (Kopenhag kriterleri ile) temel ekonomik rejim art olarak ilerlii olan piyasa ekonomisinde birlemektedir. Hkmet hereyden nce 17 Austos 1999da Kocaeli-Yalova-stanbul ekseninde meydana gelen ok iddetli deprem ile kar karya kalmtr. Deprem ok byk can ve mal kaybna neden olduu gibi, zellikle Kocaeli havalisindeki deprem sonucu yklmalar birok iyerinin kapanmasna ve isizliin artmasna neden olmutur. Hkmet depremin getirdii yeniden imar ykn azaltmak zere, pratik bir forml iinde, bir defaya mahsus baz vergiler (zellikle emlak ve tat vergileri) getirmitir. Bu felaketin ilgin bir mspet sonucu olarak Yunan halk ve hkmeti, yardm vesilesiyle Trk halk ve hkmeti ile dostluk ve ibirlii havas iine girmitir. Bunun salaml, kalcl ayr konudur. Hkmet depreme ramen ve hemen deprem ertesi, 18-24 Kasm 1999da stanbulda AGT toplantsn baarl bir organizasyonla sonulandrm, bu toplant vesilesiyle Bak-Ceyhan projesi anlamasn yapmtr. Daha sonra, Rusyann srar ile ayrca Mavi Akm Projesini de imzalamtr. Trkiye ayn ylda G-20ye dahil edilmitir. Koalisyonun ele ald ilerden birincisi yolsuzluklar olmu, ok sayda yolsuzluk projeleri ilk defa bu hkmet tarafndan ele alnarak ciddi biimde zerine gidilmitir. Ne var ki, enerji projeleri ile ilgili yolsuzluklarn incelenmesi geliirken ANAPl ileri Bakannn yine ANAP tarafndan azledilmesi, Enerji Bakanlnn ise uzun sredir ANAPn uhdesinde bulunmas yolsuzlukla mcadele azminin samimiyetine glge drmtr. Uzun yllarn savurganl, yolsuzluk, partizanlk ve poplizm, bunlar nleyecek yapsal reformlarn gerekletirilememesi, mevcut kanunlardaki kontrol mekanizmalarnn dahi laykyla

971

iletilememesi enflasyonun giderek azmasna, dviz, enflasyon ve faiz makasnn almasna, d an bymesine, i ve d faiz ile d bor ve taksit demeler yknn giderek artmasna yol amtr. Bu ykler karsnda Trkiye 1999 sonlarnda IMF ile bir stand-by anlamas yapmak zorunda kalm ve anlama uyarnca 2000 ylndan itibaren bte ve d demeler bilanosunu kapatmak zere yeni bir ekonomik program uygulamaya koymutur. Bu program ile hkmet enflasyon iin 3 yllk hedefler belirlemitir: TFE ile 2000de %25, 2001de %12 ve 2002de %7. Bunun yannda bu programa zg zellik olarak dviz pas uygulam ve dviz fiyat iin 2000de azami %15 dolaynda art belirlemitir. Dikkat edilirse, %25 enflasyona kar %15 dviz art ile aradaki makas alacakt. Fakat bu ekilde dviz fiyat belirlenmesinin retim ve yatrm planlarn kolaylatraca umuluyordu. Programla beraber zelletirmenin hzlandrlmasnn, yabanc sabit yatrm ve finansal fon akmlarnn artmasnn yarataca dviz arz artnn ise bu makas farkn karlayabilecei hesaplanmt. Fakat, enflasyon hedefi tutturulamam, zelletirme program aksam ve dolaysyla dviz girii beklendii kadar olmamtr. Geri bu dnemde bte an azaltc baz ciddi reformlar baarlmtr. rnein, sosyal gvenlik sistemi yeniden ele alnm, bunun getirdii bte ykn azaltmak zere emeklilik ya eski dzeyine ykseltilmitir. YS akmn hzlandrmak zere, adli ihtilaflarn zm iin uluslararas tahkim usul kabul edilmitir. Kk bankalarda grlen hortumlama, partizanlk, yolsuzluk olaylarn nlemek zere, yeni kartlan Bankalar Kanunu ile bankalara yeni bir dzen ve denetim getirilmitir. Ayrca cesur bir operasyonla -1994de devredilen iki banka yannda - 5 banka daha TCMB nezdindeki TMSFna devredilmitir. 1994deki bankalar ve finans kesimi kntsn nlemek zere o yl getirilen ve bankalar aras rekabeti ortadan kaldran, yolsuzluu kolaylatran mevduat gvencesi geri kaldrlamamtr. Fakat bunun uzun vadede kaldrlmas ilkesi kabul edilmitir. Hkmet Yeni Bankalar Kanunu ile FKna (slami Bankalar), tannm olan imtiyazlar kaldrmtr. Bylece bunlarn da, dier bankalar gibi TCMBa mevduat karl yatrmas art getirilmitir. Yeni bir Sermaye Piyasas Kanunu kartlarak SPKnn arac kurumlar zerindeki denetimi arttrlmtr. Bankalarn endielerine ve itirazlarna ramen, faiz geliri zerine %4-19 dolaynda stopaj vergisi getirilerek yine 1994den bu yana sregelen vergi adaletsizlii nlenmitir; ayrca vergi haslat art hedeflenmitir. Emeklilikleri gelenlerin yerlerine yenilerini almamak ve bir kurumdaki ihtiyac dier kurumdan nakil yoluyla karlamak suretiyle kamu personeli saysnda 150.000 kiilik bir azalma salanmas hedeflenmitir. i cretleri artlar, kira artlar ve KT zamlar iin snrlamalar getirilmitir. zel sektrn de fiyat zamlar snrlarna uymas, zorunlu tutulmamakla beraber, talep edilmi ve bu talep zel sektr temsilcilerince mspet karlanmtr.

972

Hkmet kamu elindeki arazi ve arsalar satmak, bundan elde edilecek haslat bte aklarnn ve bor stokunun azalmasnda kullanmak zerinde durmu, fakat bu konuda fiilen herhangi bir adm atmamtr. Geri ilk balarda program mspet sonular vermi, mevduat, repo, bono, kredi faizleri dmtr. Hazine ilk defa darya uzun vadeli ve nispeten dk reel faizli kat satmtr. %60lardan %80lere ykselmek istidadnda olan enflasyon oran 2000de %25 hedefinin stnde olmakla beraber %40 dolaynda gereklemitir. Bu bir bakma enflasyonun son yllarda ilk defa nemli lde dmesidir. Fakat buna ramen nce Kasm 1999 sonra ubat 2000de ekonomide yeniden kriz bagstermitir. IMF Trkiyenin bu yeni krizi atlatmas iin yine yardmn srdrmtr. nceki IMF reetesinin uygulanmasna ramen ortaya kan yeni kriz veya krizler, dviz fiyatnn dalgalanmaya braklmas ve ksa srede iki misline ykselmesi, bunu izleyerek IMFnin ayrca aada ayrntlarna iaret edilecek sert tedbirler yahut kkl yapsal reformlar art komas birok uzmann IMFi eletirmesine yol amtr. Eletirilerden biri ikinci krize, yine IMFnin ilk nerdii dviz kuru pasnn yol at yolundadr. Gerekten dviz kuru pasnn, balangta bir taraftan zel teebbslerinin ilerisi iin plan ve program yapmasn kolaylatrrken, dier taraftan byle bir krize yol amas rizikosu vard. Fakat 2000 banda %25 enflasyon hedefine kar %15 kur pas hedefi tespit edilirken, makasn ok az alaca, bunun ise zelletirmede yapsal reformlar ve bunun salayaca yabanc sabit yatrmlar ve ksa vadeli fon akm ile karlanabilecei tahmin edilmekteydi. Geri bu ilk safhada yeni bir Bankalar Kanunu kartlm ve bankalar zerindeki denetim arttrlmt. Banka itirakleri ise snrlandrlmt. TCMB nezdindeki TMSF (ksaca Fon) bankalarnn rehabilitasyonu ve sat iin almalar balatlmt. Yeni Sermaye Piyasas Kanunu ile SPKnn arac finans kurulular zerindeki denetimi geniletilmiti. Fakat, bu tedbirlerin ksa vadede dviz ve tasarruf salayabilmesi szkonusu deildi. Asl nemlisi, 2000 yl boyunca hkmet zelletirme iin gerekli yapsal reformlar yapmam, zelletirmeden doabilecek YS ve dviz akm ok mahdut kalmtr. Bu olayda zamann ulatrma bakannn Telecomun zelletirilmesine kar gsterdii doktriner ve partizanca diren kilit rol oynamtr. Buna karn 2000 ylnda enflasyon ise yolsuzluu nleyecek yapsal reformlar ve mal disiplini salayacak tedbirlerin alnmasndan ziyade, KT zamlarnn ertelenmesi ile ve yine de %25 hedefinin stnde, %40 dolaynda gerekletirilmiti. rnein, dnyada petrol fiyatlarnn ykseldii bu dnemde ieride petrol fiyatlarnn sabit tutulmas bu kere kamu aklarn kabartarak talep enflasyonu eilimlerini arttrmtr. %40 enflasyon oran karsnda %15 dviz kuru pas ise makas ok fazla amtr. Bu da ithalat krkledii, ihracat kstekledii gibi, devalasyon endieleri yaratarak Trk Lirasndan dvize ka balatmtr. Daha Kasm 1999dan nce IMF uzmanlarnn tavsiyelerine uyularak dviz pasndan geici bir vazgeme ile dviz fiyatlar ayarlanabilseydi, bu ayardan ekonomik kriz ile deil, az bir sarsnt ile kurtulabilirdik. O dnem ekonomi bakanlar ve brokratlarnn

973

dviz kuru pas hedefinin deitirilmemesi yolundaki srarlar, ubat 2000de grnrde SezerEcevit atmasnn tetikledii, fakat aslnda arkasnda bu yanl ekonomi politikalarnn yatt ubat krizine yol amtr. Yeni krizden sonra da IMF Trkiyeye destek vermeye devam etmi, yeni kredi olanaklar salamakla beraber enflasyonu ve bunun arkasnda yatan savurganlk, yolsuzluk, partizanlk ve poplizmi nleyecek, kamunun tm ekonomik faaliyetlerinde effafl tesis edecek, ciddi yapsal reformlarn gerekletirilmesini art komutur. Bu yeni programn yrtlmesi ve koordinasyonu kabineye Meclis dndan katlan eski Dnya Bankas Bakan Yardmclarndan Kemal Dervie verilmitir. IMFnin yeni nerileri erevesinde hkmetin ald balca yeni tedbirleri veya yapsal reformlar u noktalarda toplayabiliriz. Hereyden nce, zelletirmenin effaflatrlmas ve sratlendirilmesi iin gerekli yapsal reformlar gerekletirilmitir. Bu arada ulatrma bakan istifa etmek durumunda braklm ve Telecomun zelletirilmesini salayacak hukuki alt-yap gerekletirilmitir. Ne var ki, yllarn bu gecikmesi yeni artlar altnda Telecomun dnya piyasalarnda zamanla deer kaybetmesine yol amtr. Bu deer kayb nceden tahmin edilebilen ve buna gre abuk hareket edilmesi gereken bir gelimeydi. Nisan 2001 program erevesinde THYnin zelletirilmesi de hedef kabul edilmitir. zelletirmeler yannda tarmda ay, ttn, eker gibi rnlerde yaplan ve kalitesiz ve talepsiz rn retimine yol aan sbvansiyonlar kaldrlmaya balanmtr. Tarm rnleri fiyat artlar dnya fiyatlar ile snrlandrlmtr. Bu kararlar da bu kere tarm bakannn direnilerine ramen ele alnmtr. Bte aklarn azaltmak, poplizmi nlemek maksadyla kamu bankalarnn grev zararlar snrlandrlmtr. Bte d fonlarn tasfiyesine balanmtr. Bteye yeni kaynak yaratabilmek zere Fon bankalarnn rehabilitasyonu ve satlmas faaliyetlerine giriilmitir. Merkez Bankasnn bamszl salanmtr. halelerde yolsuzluklarn nlenmesi, ihalelerin ayrca ABye almas maksadyla yeni bir ihale kanunu kartlmtr. Yolsuzluklarn zerine gidilmesine devam edilmektedir. Kkl bir vergi reformunun ve yerel idarelerdeki israfn nlenmesi ise programn bugne kadar ele alnmam ve eksik kalm iki nemli yndr. Bu eksikliklerine, baz maddelerin uygulanmasndaki gecikmeye ramen, program orta ve uzun vadede yolsuzluklar, partizanl ve poplizmi nleyecek, bte disiplini salayabilecek kkl tedbirler iermektedir, diyebiliriz. Birok uzman, yazar ve politikac bu kere yeni program IMFnn i ilerimize karmak dzeyinde ayrntya girmesi olarak eletirmektedir. Ancak, IMFnin art kotuu yapsal reformlar aslnda ekonomimizin dzle kartlmas iin yaplmas gerekli olan reformlardr. IMF ve dnya

974

finans evreleri 1997 finansal krizinden ve Uzak Dou lkelerinin o yl dt amazlardan ciddi dersler almtr. Bu ders de, bu krizde yolsuzluklar ve dardan elde edilen dvizlerin, fonlarn yolsuzluk ortam iinde birka kiinin elinde kalarak heba edilmi olmas, ekonomiye yarar salamamasdr. IMF, bir banka olarak 1997den sonra bu soruna kar tedbir almak durumunda kalmtr. Maalesef Trkiyede de savurganlk, yolsuzluk, partizanlk ve poplizm -Uzak Dou lkeleri dzeyinde olmamakla beraber- mal disiplini bozmu, enflasyonu krklemi, salkl bymeyi ksteklemi, gelir blm farklarn arttrmtr. Ayrca d demelerde, bor ve taksit demelerinde de zorluklara yol amtr. Bu nedenle, Trkiyenin ileride yine byle bir zorlukla karlamamas iin IMFn bu tedbirlerin alnmasn istemesi doaldr. Ancak bu tedbirler Trkiyede makro dengelerin tesis edilmesini, bte ann, enflasyonun ve d demeler bilanosu ann nlenmesini salayabilir. Bylece de Trkiyede piyasa ekonomisinin aksamalar giderilmi olur ve Trkiye srekli, sratli ve salkl bir byme yoluna girebilir. Ancak birok sanayi temsilcileri bu kere tketim ve retimin kslmas, firmalarn banka kredilerini demekte zorlanmalar, isizlik art ve olas iflaslardan yaknarak hkmetten vergi indirimi, kredi ertelemesi vb. kolaylklar talep etmektedirler. Ksmen hakl olan bu taleplerin karlanmas ile istikrar programnn aksamadan yrtlmesi ciddi bir aba, fedakarlk ve uzlama gerektirmektedir. Balca Genel Sonular Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana ekonomik gelimesinin, bu anahatlar bakmndan incelenmesi dahi bizleri balca aadaki nemli genel sonulara ve deerlendirmelere gtrmektedir: * Birincisi, yazmzn banda da iaret edildii gibi, Trkiye iinde oluan politik ve ekonomik gelimeler, ekonomik ve politik rejim, ekonomik kalknma stratejileri seimleri, karlalan ekonomik kriz ve sorunlar aslnda ok geni lde dnyada daha dorusu Bat dnyasnda oluan olay ve akmlarn etkisi altndadr. Halbuki, Trkiyeyi inceleyen uzmanlarmzn ou bu geni perspektifi gzlerinden karmakta, olaylarn olumasna Trkiye iinden bakmakta, dnyadaki gelimeleri en fazla bir ek madde gibi ele almaktadrlar. nce bu perspektifi dzeltmemiz gerekir. Trkiyede olan bitenlerin dnyada ve bat dnyasndaki olaylar ve akmlar ile yakn ilikileri olduunu aada, ok saydaki misal ak biimde gstermektedir: Atatrkn Lozan Anlamas mzakerelerinin kesildii bir zamanda dzenledii 1. zmir Kongresi sonucu liberal ekonomik rejimi semesi; 1929-34 dnya buhrannn etkileri karsnda ise lml ve pragmatik devletilik rejimini kabul etmesi, 2. Dnya Savan izleyerek Bat dnyas iinde yer alan dier lkeler gibi, Trkiyenin de ve 1945de ok partili demokrasiye gemesi ve 1950de yine Bat dnyasnn ngrd zel teebbs, YS akmn tevik eden liberal ekonomi rejimini kabul etmesi, yine 50lerde tarma dayal kalknma stratejisi uygulanmas, zel teebbse dayanmakla beraber youn bir mdahalecilik

975

ve korumaclk rejimi iinde ithal-ikame sanayileme stratejisi izlenmesi, yine 50lerde gelien lkelerdeki nfus patlamas olay karsnda iradi aile planlamasnn kabul; 70li yllarda petrol fiyatlarnn OPEC tarafndan ykseltilmesinimenfi etkileri; bu tarihlere kadar gelien ve yeni sanayileen lkelerde uygulanan youn mdahalecilik, korumaclk ve ithal-ikame sanayileme stratejisinin kt sonular vermesi karsnda 70li yllarn ortalarndan itibaren terkedilmesi ve da alma, ihracatn teviki ve piyasa ekonomisinin kabul, bu admlarn Trkiyede biraz gecikmeli olarak, 1980 ve 1983den itibaren uygulanmas; 1987den itibaren Trkiyenin de globallemeye ayak uydurmaya balamas ve ksa vadeli yabanc fon akmna izin vermesi, 1997 global ekonomik krizde zellikle gerek Uzak Dou lkelerinde gerek Rusyada bagsteren ekonomik krizde demokrasi yannda serbest rekabet ve effaflk unsurlarnn noksannn ve yolsuzluun, partizanln, poplizmin yattnn anlalmas ve IMF ile DBsnn gelien ve yeni sanayileen lkelerde bu artlar yerletirme abalar, bu erevede Trkiyenin 1999 sonunda IMF ile yapt anlamada ve bu anlamann devam olarak 2001de rekabeti ve effafl tesis eden, yolsuzluu, partizanl, poplizmi nleyen yapsal reformlarn gerekletirilmesi gereinin n plana kmas hep d dnya ve Bat dnyasndaki ilikiler ve olaylar ile ok yakndan ilikili ve onlarn paralelindedir. Kald ki, Trkiyenin 1964den itibaren AETye ortak ye olmas, 1995de Gmrk Birliinin tamamlanmas iin karar verilmesi, 1999da ABye aday lke kabul edilmesiyle gerek demokrasi ve insan haklar asndan gerek ilerlii olan piyasa ekonomisi uygulanmas ve daha ileride belirli (Maastricht) ekonomik performans kriterlerinin tutturulmas asndan, Trkiye dorudan AB (ve Bat dnyas) normlarna balanm olmaktadr. * kincisi, herhangi bir lkede ve Trkiyede herhangi bir dnemde ekonomik gelime ve performans o dnemde kabul edilen ekonomik rejime ve bu ereve iinde uygulanan ekonomik politikalara baldr. Bu da iktidara gelen farkl politik partilere gre deimektedir. Ksaca ekonomik gelimeler ve performans politik gelimelerle ok yakndan ilgilidir. Farkl hkmetlerin uygulad farkl ekonomik rejim ve politikalar ekonomik performans farkl ekilde etkiledii iin ekonomik gelimeler bu yazda yapld gibi, politik dnemlere gre ayrlm olarak incelenmelidir. * Atatrk 1929-34 buhran zerine ve 1933, 1934de lml ve pragmatik bir devletilik rejimini uygulamaya koymutu. Devletiliin bu lml ve pragmatik yorumunu Atatrk yllarndan bu yana, gnmzn ok deimi dnyas ve Trkiyesi iin piyasa ekonomisi ve kresellemeyle badatrmak mmkndr. Fakat, Atatrk sonras CHP, daha ok nn tarafndan uygulanm olan youn ve doktriner bir devletilik rejimi yorumuna bal kalmtr. Daha sonra, CHP ortann solu ilkesini kabul etmekle beraber, bu sefer de ekonomik rejim ve politika nerilerinde radikal solun etkileri altnda kalmtr. Bu youn, kat ve adeta doktriner devletilik yorumunu gnmz piyasa ekonomisi ve kreselleme ile badatrmak ise gtr. Nitekim, bugn AB ve Avrupa lkelerinde merkez sol akmlar ve politik partiler dahi esas itibariyle piyasa ekonomisini kabul ederler ve piyasa ekonomisi erevesinde insan haklar, demokrasi ve sosyal denge hedeflerine, merkez sa partilere kyasla daha fazla arlk ve ncelik verirler.

976

Buna kar, DP ve AP ve bunlar izleyerek ANAP, DYP gibi merkez sa partiler liberal, yani zel teebbse dayanan ekonomik rejimi benimsemeleri, daha sonra piyasa ekonomisine geme hamlesini yapmalar bakmndan bugnk ekonomik rejim gereklerine daha yakn gibi gzkmektedirler. Fakat, Trkiyede merkez sa partiler bu kere iki nemli adan politik ve ekonomik gelimeleri kstekleyen yanllar yapmlardr. Birincisi, merkez sol partilerin laiklik konusunda ok hassas olmalarna karn merkez sa partiler, dine sayg ilkesi altnda radikal dinci ve radikal milliyeti akmlar beslemilerdir. Radikal sa, ve zellikle radikal dinci akm ise, aynen radikal sol gibi, temelde demokrasi ve piyasa ekonomisi ile badamaz. kincisi, merkez sa partiler ve hkmetler genellikle partizanlk, poplizm ve yolsuzluk konusunda gevek grnmektedirler. Gnmz Trkiyesinde ise politika alannda bir numaral ciddi sorun radikal dinci sa, ekonomi alannda bir numaral sorun piyasa ekonomisinde rekabet ve effafln tesisi ve partizanlk, poplizm ve yolsuzluun nlenmesidir. Nitekim, son yllarn DSP-MHP-ANAP koalisyon hkmeti bu sorunlar kkl biimde ele almak zorunluuyla kar karya gelmi bulunmaktadr. * Drdncs, Trkiye ekonomik rejimi ve ekonomi politikalar uygulamas asndan, genel hatlaryla zaman boyunca dnyadaki gelimeleri izlemitir. Nitekim, kalknmann ilk safhalarnda ve ilk kurulu yllarnda kalknmada devletin rol, zel teebbs esas alnmakla beraber, n plana kmtr. Zamanla, 50lerden itibaren zel teebbsn rol ve arl artmtr. Fakat, Trkiye ok uzun bir sre, 1980 ylna kadar zel teebbsn tevikini esas almakla beraber koyu bir mdahalecilik ve korumaclk rejimi iinde, da kapal ve ie dnk, ithal-ikame sanayileme stratejisi uygulamtr. 1980den itibaren da almaya balam, piyasa ekonomisine ynelmenin ilk nemli admlarn atmtr. 1983den itibaren piyasa ekonomisine tam olarak gemek amacyla subvansiyonlar, idar fiyatlar azaltlm, serbest fiyat ve dnya fiyatlar esas alnmaya balanmtr. Korumaclktan da geni lde vazgeilerek d ticaret ve fon akmlar serbestletirilmitir. Fakat piyasa ekonomisinin iyi ilemesi ve verimlilii, byme hzn arttrc ynde sonulara varabilmesi iin gerekli artlar olan mal disiplin ve effaflk ihmal edilmitir. Bu ihmal ise Trkiyeyi 2000de ekonomik krize srklemitir. Mal disiplin ve effaflk saland, yolsuzluklarn, poplizmin, partizanln ve savurganln nne geilebildii, bunun iin gerekli alt-yap reformlar baarlabildii takdirde Trkiye piyasa ekonomisinin nc ayan da kurmu olacak, kriz nlenebilecek, ekonomimiz kreselleme ve AB ile entegrasyon ortam iinde srekli, sratli ve salkl bir byme srecine girebilecektir. * Beincisi, yukarda belirtilen alardan baktmzda bir baka nemli sonu ortaya kmaktadr: Bugnk ekonomik sorunlar ve son karlalan ekonomik kriz de aslnda politika kkenlidir. Politika alanndaki aksamalar ve yanllar, ekonomik rejim seimindeki hatalar, bunun yannda poplizmin, partizanln ve yolsuzluun nlenememesi ekonomik performans drm, sonunda Trkiyeyi ciddi ekonomik krize srklemitir. Politika alannda bugn grlen balca aksamalar ise, eitimin ve genel kltr seviyesinin dkl, bamsz ve objektif, gerek aydn yetimesine uygun bir ortamdan yoksun bulunulmas

977

gibi genel eilimler yannda siyasi partilerin liderlerinin ve milletvekillerinin kalitesinin giderek dmesi, lider sultas, partilerin iindeki rakip ahslarn ve hiziplerin uzlama yolunu semeleri yerine, liderlik sultas olanaklar altnda kazanann kaybedeni partiden tasfiye etmesi, liderin, ona rakip olamayacak dzeyde kiileri yanna almas, milletvekili olmann, iktidara gelmenin partizanlk ve bunun yannda kiisel ekonomik avantaj salanmas olarak alglanmas ve partinin alt tabakalarnn da bunu beklemesi, bu eilimler iinde ciddi, uzun vadeli, ekonomi programlar hazrlama ve uygulamann gl, bunun yerine ksa vadeli, geici kararlara ve politikalara ynelme, Meclisin ve siyasi partilerin beraberlerinde tm kamu sektrn kertmesi olarak sayabiliriz. Demek ki salkl, srekli ve sratli ekonomik gelime srecine girebilmenin birinci art politiktir ve Meclisin kalitesini ykseltecek, siyasi istikrar salayacak, buna kar temsili demokrasiden ksnt yapmayacak bir ekilde Siyasi Partiler Kanununun, Seim Kanununun ve milletvekili dokunulmazlklarnn deitirilmesi gerekmektedir. kincisi, zellikle merkez sol ve merkez sa partilerin toparlanmasdr; nk demokrasi ile tam uyum iinde olmas gerekli bu iki akmn aksamas radikal akmlarn ve partilerin gelimelerine, oy almalarna yol amaktadr. Bu da politik istikrarszlk ve politik aksamalar yannda salkl ekonomik rejim ve ekonomi politikalar uygulamasn gletirmektedir. Burada merkez sa ve merkez solun her ikisinin de toparlanmas, ayr ayr btnlemesi temenni edilmektedir. nk unutulmamaldr ki, politikada ve ekonomide, fizikte olduu gibi, bir tek doru ekonomi politikas paketi yoktur. Anahatlaryla demokrasi rejimi erevesinde ekonomik ve sosyal hedeflere verilecek farkl arlk ve nceliklere gre merkez sol ve merkez sa farkl ekonomi paketleri sunacaklardr. Burada temenni edilen her iki ekonomi paketinin de ok iyi olmasdr. kisi arasndaki tercih ise gnn artlarna gre, halkn demokratik seimiyle belirlenecektir. - Altncs, metinde ak olarak yer almamakla beraber unu syleyebilirim ki, burada iaret edilen politik ve ekonomik hatalar ve halen iinde bulunduumuz (politik ve ekonomik) kriz Trkiyeyi ve ekonomimizi kntye srkleyecek deildir. Trkiye uzun sre yanl ekonomi rejimi ve politikalar, siyasi ekimeler ve istikrarszlk, yolsuzluk ve rvet, bunun yannda dardan da beslenen PKK terrnn getirdii ar faturaya ramen, yine Krfez Sava sonucu nemli potansiyel gelir kaynaklarndan mahrum olduu halde ve meclisin ve kamu kesiminin kalite eksikliklerine ramen ilerlemitir ve ilerleyecektir. Btn mesele udur: Bu yanllar ve ar faturalar olmasa idi Trkiye ok daha byk bir ekonomik gelime gsterebilirdi. Nitekim, Japonyay bir kenara brakacak olursak, Gney Kore, Tayvan, Yunanistan, spanya, Portekiz ve halen birok Latin Amerika lkesi kii bana GSMH asndan Trkiyeyi ok gerilerde brakm bulunmaktadr; baz Dou Avrupa lkeleri de ayn yoldadr. Ksaca bardak, isterseniz diyebiliriz ki, yarm doludur. Yahut ktmser ynden bakacak olursak bardak yarm botur.

978

- Son olarak, en nemli sonu udur: Trkiye bugn ulat artlar ve dnyann genel gidii karsnda tek bir ekonomik rejim seeneine sahiptir: piyasa ekonomisi. Bunu iki temel nedene dayandrabiliriz. Birincisi, aday ye olduumuz AB tarafndan ilerlii olan serbest piyasa ekonomisi art koulmaktadr. Aday yelik, bu erevede ayrca ABnin sosyal ve ekonomik artlarna ve Avrupa mktesabatna da uyum gerektirmektedir. Trkiye ekonomisi mal ve hizmetler yannda sermaye akmnda da ABye almaldr. Bu ekonomik artlar yannda ABnin ngrd demokrasi ve insan haklaryla ilgili nartlarn yerine getirilmesi ve Kbrs ve Ege sorunlarnn zm Trkiyenin ABye tam yelik iin mracaat etme olanaklarn aacaktr. kinci nemli neden, bugn dnya esasen piyasa ekonomisi erevesi iinde ve blgeselleme yannda kreselleme yoluna girmitir. Bu artlar altnda, halen uygulanan piyasa ekonomisinin dzeltilmesi ve kresellemeye uyum Trk ekonomisinin gelimesini salayabilecek tek yoldur. Bugn Latin Amerika, Dou Avrupa lkeleri, Rusya, Hindistan, Uzak Dou lkeleri hep bu yola girmilerdir. in dahi ekonomisini zel teebbse, YSye ve d ticarete am, Dnya Ticaret rgtne ye olmutur. Dnyada piyasa ekonomisi, da alma, kreselleme dnda kalan lkeler ise Kuzey Kore, ran, Afganistan, Sudan, Irak, Kba gibi radikal diktatrlkler olup, gelime yarnda ok geri kalmaktadrlar. Eitim ve gelir dzeyi ok dk birok Afrika lkesi de yine kreselleme dnda kalmtr. Ancak, halen Trkiyede uygulanan piyasa ekonomisinin kkl biimde ele alnarak dzeltilmesi gerekmektedir. Birincisi mal disiplin tesis edilerek enflasyon nlenmeli, fiyat istikrar salanmaldr. kincisi, gerekli denetim ve kontroller tesis edilmelidir. Bu ise temelde yolsuzluun, partizanln, poplizmin nlenmesi ve tm alanlarda effaflk salanmas demektir. KTlerin, tm kamu kurulularnn bakanlklarn, belediyelerin, kamu bankalarnn faaliyetlerine, zelletirmelere ve kamu ihalelerine, ksaca tm ekonomik alanlara effaflk getirilmelidir. Ayrca, piyasa ekonomisinin temel art olarak, zel teebbsn temel alnmas yannda, yatrm alanlar ve fiyat mekanizmasna devlet mdahaleleri de asgari, gerekli dzeye indirilmelidir. Trkiye gibi yeni sanayileen lkeler iin asgari gerekli yahut optimal mdahale ve devlet yatrm dzeyi noktasnn ise gnmz gelimi lkelerine kyasla daha yksek olduunu burada nemle belirtmeliyiz. yle ki, Trkiyede uygulanacak optimal bir piyasa ekonomisi rejimi makro yannda bir lde mikro planlama ile badaabilir ve nerilebilir. Ksaca, piyasa ekonomisi gelien veya yeni sanayileen lkelerde planlamann terkedilmesini gerektirmez. Burada hemen belirtelim ki, devlet yatrmlar ve mdahaleleri ABD, Japonya gibi lkelerde, ABde, AB iindeki rnein ngilterede ve Fransada farkl younluktadr. Kukusuz piyasa ekonomisi erevesinde merkez sol ekonomik ve sosyal hedeflere verecei farkl arlklara gre piyasa ekonomisi erevesinde farkl bir ekonomi stratejileri ve politikalar paketi, merkez sa da farkl hedeflere verecei farkl arlklara gre farkl bir ekonomi stratejileri ve politikalar paketi sunacaklardr. Marksizm yahut youn devletilik doktrini etkisi altnda kalan radikal

979

solun, keza yine youn mdahalecilie ve korumacla dayanan radikal dinci veya rk san savunduu ekonomik rejimler ise dnyann gidiine ve Trkiyenin artlarna uygun dmemektedir.

Mkerrem Hi, Atatrk ve Ekonomik Rejim: Devletilikten Gnmzdeki Piyasa

Ekonomisine, Yeni Trkiye iinde, Eyll-Aralk, 1998, s. 3285-3293. Ayn zamanda: Kapitalizm Sosyalizm, Karma Ekonomi ve Trkiye, . . . F. 3. bask, stanbul, 1979; ed. Mkerrem Hi, Turkeys and Other Countries Experience with the Mixed Economy, . . . F. stanbul 1979, vb. 2 Donald S. Webster, The Turkey of Atatrk, 1939: Alec P. Alexander, Turkey, ed A.

Pepelasis, Leon Mears ve Irma Adelman, Economic Development, Analysis and Case Studies, New York 1964 iinde; Z. Y. Hershlag, An Economy in Transition, The Hague, 1958 ve The Contemporary Turkish Economy, London 1988, Heinz Kramer, A Changing Turkey, Washington DC. 2000, vb. 3 Osman Okyar, erif Mardin, Seyfi Tahan, Aydn Yaln, smet Giritli, TOBB, Atatrk ve

Cumhuriyet Dnemi Trkiyesi iinde, Ankara 1981, vb. Ayn zamanda, Osman Okyar, The Mixed Economy of Turkey, (1930-1975), ed. M. Hi, Mixed Economy iinde. 4 Mkerrem Hi, (1) no. lu dipnotundaki referanslar. Ayrntl bilgi iin: Gndz kn, zmir

ktisat Kongresi, Ankara 1968. 5 Akbank Kltr Yayn, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, 1923-1978, stanbul 1980,

s. 77-80. Ayn zamanda: Necdet Serin, 1923ten bu yana Trkiyenin Sanayileme Siyaseti, A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Haziran 1955 ve smail Trk, Cumhuriyet Dneminde Tevik Tedbirleri, Sanayileme Semineri, A. . S. B. F. Ankara, 1975. 6 Akbank, a.g.e., s. 84 ve Baran Tuncer, Trkiyede Yabanc Sermaye Sorunu, A. . S. B.

F. Ankara 1968. 7 8 Akbank, a.g.e., s. 78, Necdet Serin, smail Trk, a.g.e., serler. 1923-1936 yllk GSMH ve kii bana GSMH serileri iin baknz: DE, statistik

Gstergeler, 1923-1991, s. 396, 396, 412, 414, 416, 418. Ayn zamanda, Vedat Eldem, La Revenue Nationale de la Turquie, . . ktisat Fakltesi Mecmuas, Ekim 1947 - Ocak 1948, s. 109-110. 9 Olaylar, reformlar hakknda ayrntl bilgi: Yap Kredi Kltr, Sanat Yaynclk,

Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt I, stanbul 1978.

980

10

Herhangi bir Makroekonomi kitabndan ayrntlara baklabilir. rnein, Mkerrem Hi,

Para Teorisi ve Politikalar, . . . F. stanbul 1994; brahim Kanylmaz, Makro ktisat Teorisi ve Politikas, (William H. Branson Macroeconomic Theory and Policynin tercmesi), Uluda Univ. stanbul 1995. 11 1985. 12 Osman Okyar, a.g.e., serler, ayn zamanda: Aydn Yaln, erif Mardin, TOBB a.g.e., Herhangi bir ekonomik dnce tarihi kitabndan izlenebilir. rnein: Eric Roll, A History

of Economic Thought, New York, 1992; Marc Blaug, Economic Theory in Retrospect, Cambridge,

iinde; Yap Kredi Kredi Kltr, Yaynclk, a.g.e., 13 Mkerrem Hi, Osman Okyar, Aydn Yaln, a.g.e., serler Ayn zamanda: Yap Kredi

Kltr, Yaynclk a.g.e., ; Akbank, a.g.e., (ilgili ksmlar). 14 15 16 17 s. 186. 18 19 20 Akbank, a.g.e., 1950-59 dnemiyle ilgili ksmlar. Osman Okyar, Mkerrem Hi, Akbank, a.g.e., serler. Toprak reformu hakknda: Suat Aksoy, 100 Soruda Trkiyede Toprak Reformu Meselesi, Akbank, a.g.e., s. 42-49, DE, statistik Gstergeler, 1923-1991; Ankara 1992, s. 397. Akbank, a.g.e., Atatrk, nn dnemine ait ksmlar, s. 335-340. Necdet Serin, a.g.e., Osman Okyar, a.g.e., serler, Mkerrem Hi, a.g.e., serler, ayn zamanda, Akbank, a.g.e.,

stanbul 1969; Fikret Ark, Mukayeseli Toprak Reformu, Ankara 1961; Reat Aktan, Trkiye Ziraatinde Prodktivite, A. . S. B. F. Ankara 1966 ve Trkiyede Toprak Reformu Meselesi, E. S. E. K. H, ktisadi Kalknmann Zirai Cephesi iinde, stanbul 1965. 21 22 23 M. Hi, Atatrk ve Ekonomik Rejim: Devletilikten Gnmzdeki Piyasa Ekonomisine. M. Hi, op. cit. DE, statistik Gstergeler, 1923-1991, s. 397; Sreyya Hi, Trkiye Ekonomisi, stanbul

1994, s. 23. 24 25 Akbank, a.g.e., Blm 8. DP dneminde uygulanan ekonomik rejim, ekonomi politikalar ve eitli ynlerden analiz

ve eletirisi iin: Akbank, a.g.e., 1950-59 dnemine ait ksmlar Mkerrem Hi, Kapitalizm, Sosyalizm, Karma Ekonomi ve Trkiye; ed. Mkerrem Hi, Turkeys and Other Countries Experience with the

981

Mixed Economy, . . . F. stanbul 1980; ayn zamanda: Trkiye Ekonomisinin Analizi, . . . F. stanbul 1980; A. . S. B. F. Sanayileme Semineri, Ankara 1975. 26 27 Toplu fikir iin: J. A. Schumpeter, History of Economic Thought, 1954. Bu kuramn kayna D. Ricardonun mukayeseli stnlk ve otomatik altn standard

teoremine kadar gider. J. A. Schumpeter, a.g.e., 28 Piyasa ekonomisi hakknda: Mkerrem Hi, Piyasa Ekonomisi, Temel Kurallar ve

Uygulamas, , zmir ktisat Kongresi, 4-7 Haziran 1991; Market Economy and Democracy, Orient, Hamburg, No. 2, Haziran 1992; Ahmet Klbay, Trkiyede Piyasa Ekonomisi, . . . F. stanbul 1985, TSAD, Liberal zm: Dnyada Piyasa Ekonomisi Uygulamalar, stanbul 1987; Piyasa Ekonomisi ve Trkiye Uygulamas, stanbul 1987; Piyasa Ekonomilerinde Endstriyel Kalknma Stratejileri, stanbul, 1990. 29 Bu temel teori, D. Ricardoya aittir (altn para sistemi yrrlkte iken kurulmutur), baknz:

M. Hi, Para Teorisi ve Politikas, s. 62-69. Bugnk para rejiminde ve bugnk artlar iin: Bela Balassa, Outward Orientation and Exchange Rate Policy in Developing Countries: the Turkish Experience, Middle East Journal; Anne Krueger, Foreign Trade, ed. K. -D. Grothusen, Trkei, Sdosteuropa Handbuch, Cilt IV iinde, Gttingen, 1985. 30 M. Hi, Ellili Yllardan Gnmze Kalknma Ekonomisi; Kalknma Model ve Stratejileri ve

Makroekonomik Okullar, . . . F. Dergisi, Cilt 51, Say 2, Gz 2001; ve referanslar. 31 M. Hi, demeler Bilanosu Aklar Sorunu ve 10 Austos 1970 Devalasyonu, ed. M.

Hi, Trkiyenin ktisadi Gelime Meseleleri iinde; . . . F. stanbul 1971. 32 Akbank, a.g.e., s. 235; 252; Cihat ren, The Growth of the Private Sector in Turkey, ed.

M. Hi, Turkeys and Other Countries Experience with the Mixed Economy iinde. Ayn zamanda: ESEKH, Trkiyenin Petrol Politikas, stanbul 1974. 33 rnein: Ragnar Nurkse, Problems of Capital Formation in Underdeveloped Countries,

Oxford Univ. Press, Oxford, 1952; Simon Kuznets, Six Lectures on Economic Growth, New York 1959 ve nceki konferanslar. 34 35 36 233. 37 DPT, 1. BYKP, Tablo 4. Akbank, a.g.e., s. 171-176; Reat Aktan, a.g.e., A. . S. B. F., Trkiyede Zirai Makineleme, Ankara 1954. M. Hi, Trkiye Ekonomisinin Analizi, . . . F., stanbul 1980 ve ilgili istatistikler: s. 226-

982

38 39 40

DE, statistik Gstergeler, 1923-1991, s. 8. Akbank, a.g.e., s. 127; ayn zamanda, Sreyya Hi, a.g.e., s. 23. DE, op. cit, s. 5. Yksek nfus artnn nfus fazlas olan gelien lkeler ve Trkiyede

kalknma hzn azaltc etkileri hakknda: Mkerrem Hi, Byme ve Gelime Ekonomisi, . . . F. stanbul 1994, Blmler: 1, 14 ve referanslar. 41 42 43 W. W. Rostow, Sta.g.es of Economic Growth, New York, 1960, s. 38. DE, op. cit, s. 397, 402-405, 414-415; Sreyya Hi, op. cit, s. 23. DE, op. cit, s. 415; 1959da cari fiyatlarla GSMH art: %24. 8, sabit fiyatlarla %4. 1; o

halde GSMH deflatr %19. 9dur. 44 Kenan Grtan, Trkiyede Yatrmlar, stanbul 1959 ve Yatrmlarn Sektrel Dalm ve

Bununla lgili Meseleler, ed. Mkerrem Hi, Trkiyenin ktisadi Gelime Meseleleri, Cilt I, . . . F. stanbul 1971. 45 Gelir dalm konusunda: mer Celal Sar, Gelir Dalm Darda ve Trkiyede,

ESEKH, stanbul 1970. Ayn zamanda: Korkut Boratav, Gelir Dalm, Kapitalist Sistemde, Trkiyede, Sosyalist Sistemde, stanbul 1969. 46 Karma ekonomi ve plan anlay hakknda: Sabri lgener, Trkiyede Planlama ve Planl

Dneme Gei, ed. M. Hi, Trkiyenin Ekonomik Gelime Meseleleri iinde, . . . F. stanbul 1971; ESEKH, Karma Ekonomide Planlama ve Gelime, stanbul 1966; ktisadi Devlet Teebbsleri, stanbul 1968. Ayn zamanda: ed M. Hi, Turkeys and Other Countries Experience With the Mixed Economy. 47 Paul Samuelson, Economics, 1996 basks veya en son basklar New York, Blm I. R.

Musgrave ve P. B. Musgrave, Public Finance, Theory and Practice, New York, 1989, Blm I. 48 49 1976. 50 51 Ayrntlar iin, DPT, 1. BYKP ve 1963 Yl Program. DE, Trkiye Milli Geliri ve Harcamalar, 1946-1972 ve Nfus Saymlar, op. cit, s. 405DE, op. cit, s. 415, Sreyya Hi, op. cit, s. 23. Akbank, a.g.e., ilgili ksmlar; M. Hi, Trkiye Ekonomisinin Analizi, s. 16-20. Genel gidi

iin: BRD (Dnya Bankas), Prospects and Problems of an Expanding Economy, Washington D. C.

406, 415 ve Sreyya Hi, op. cit, s. 23. 52 Bu dnemde izlenen ekonomi politikalar hakknda Akbank, M. Hi, IBRD, a.g.e., serler.

983

53 54 55

DE, op. cit, ; S. Hi, op. cit. Mkerrem Hi, Montaj Sanayii ve Otomotiv Yan Sanayii, stanbul, 1973. AV, Trkiyede Otomotiv Sanayii ve Otomotiv Yan Sanayii, stanbul 1973; Mkerrem Hi,

Otomotiv Yan Sanayii, T. Motorlu Vasta ve Yardmc Sanayiciler Dernei, stanbul 1974. 56 Akbank, a.g.e., s. 237-241; TOBB, ktisadi Rapor, Ankara 1979, s. 192-198; ayn

zamanda; ESEKH, Trkiyenin Petrol Politikas, stanbul 1974. 57 Mkerrem Hi, demeler Bilanosu Sorunu ve 10 Austos 1970 Devalasyonu, ed. M.

Hi, Trkiyenin ktisadi Gelime Meseleleri iinde, Cilt I, . . . F. stanbul 1971. Ayn zaman ESEKH, D Ticaret ve Ekonomik Gelime, stanbul 1968; ed. M. Hi, Problems of Turkeys Economic Development, Cilt II, . . . F. stanbul 1978. 58 Bu dnemde radikal solu temsil edenlerin banda Doan Avcolu gelir: Trkiyenin

Dzeni, Ankara 1968; Avcolunun fikir kkeni kadroculara gtrlebilir. Fakat o dnemde gelien radikal sol akmlar ok eitli kkenlere dayanyordu. Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, a.g.e., Cilt II. 59 60 61 Mkerrem Hi, Trkiye Ekonomisinin Analizi, 1980, s. 20-21, Akbank, a.g.e., ilgili ksmlar. DE, op. cit. Sreyya Hi, op. cit. Bu dnem hakknda ayrntl bilgi iin: Mkerrem Hi, Economic Policies Pursued by

Turkey and Their Effects on the Performance of the Economy and on her International Economic Relations, Orient, 2 / 1982, Hamburg. Akbank, a.g.e., ilgili ksmlar; TSAD, TOBB Yllk iktisadi raporlar, ve DPT, Yllk Programlar. 62 63 64 65 Daha nce (56) nolu dipnottaki referanslar. DE, op. cit, Sreyya Hi, op. cit. DE, op. cit, Sreyya Hi, op. cit. Ed. Osman Okyar, Okan H. Aktan, Economic Relations Between Turkey and the EEC,

Hacettepe Univ. Ankara 1978; vb. 66 Mkerrem Hi, Ellili Yllardan Gnmze Kalknma Ekonomisi. . . . F. Dergisi, Cilt 51,

Say 2, Gz 2001. Ayn zamanda: V. N. Balasubramanyam ve Sanjaya Lall, Current Issues in Development Economics, Londra 1991; Gustav Ranis ve T. Paul Schultz, The State of Development Economics, Cambridge 1989; H. B. Chenery, S. Robinson, M. Syrquin, Industrialization and Growth: A Comparative Study, New York, 1986.

984

67

Paul

Mosley,

Structural

Adjustment:

General

Overview,

1980-9,

ed.

Balassubramanyam ve Lall, a.g.e., iinde. 68 69 Nitekim: Paul Mosley, a.g.e., 24 Ocak 1980 devalasyonu ve ekonomi paketi hakknda: Friedrich Ebert-Stiftung, Die

Turkische Krise, 89 / 90, Bonn 1981; Bela Balassa, The Policy Experience of Newly Industrialising Economies After 1973 and the Case of Turkey, MEBAN-SPAM, The Role of Exchange Rate Policy in Achieving the Outward Orientation of the Economy, iinde, Istanbul 1982. Mkerrem Hi, Son Alnan Ekonomik Tedbirler, Sermaye Piyasas Blteni, MEBAN-SPAM, Nisan 1980, Mays 1980, no. 100, 101. 70 71 72 73 DE, op. cit. S. Hi, op. cit. DE, op. cit. S. Hi, op. cit. s. 294. DE, op. cit. S. Hi, op. cit. Bu dnem ekonomi politikalar ve piyasa ekonomisi uygulamalar hakknda: Mkerrem

Hi, Bozulan Ekonomi Nasl Dzeltilir, stanbul, 1989, Sreyya Hi, op. cit. s. 25-27, 89-94. Ayn zamanda: DPT, Yllk Programlar, TSAD, ktisadi Raporlar. 74 75 DE, op. cit. S. Hi, op. cit. Ayrntlar iin: DPT, Yllk Programlar, TSAD, TOBB, ktisadi Raporlar, ayn zamanda

ISO, ASO dergiler. 76 77 DPT, Yllk Programlar ve DE, statistik Yllklarndan izlenebilir. Ayrntlar iin: Trkiye Avrupa Vakf, Gmrk Birliinin Deerlendirilmesi, 6-7 Ekim 2001

konferans (baskda). 78 Ayrntlar iin (75) nolu dipnotunda a.g.e., eserler ve gnlk gazete haber ve makaleleri.

Ayn zamanda Atilla Karaosmanolu, Kriz Neden Oldu ve Ne Oldu, SO Dergisi, Ocak 2001; Merih Paya, Kriz ve Bundan Sonras, SO Dergisi, Ocak 2001, zeyir Garih, Krize Kar Ne Yapmal, SO Dergisi, Haziran 2001.

985

Cumhuriyet Dnemi ktisad Kronolojisi (1923-2002) / Yrd. Do. Dr. Murat Koraltrk [s.565-580]
Marmara niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye 1923 17/02/1923 zmirde Trkiye ktisat Kongresi topland. Kongre, 4 Mart 1923 tarihine kadar srd. 24/07/1923 Lozan Antlamas imzaland. 29/10/1923 Trkiye Cumhuriyeti kuruldu. 1924 18/01/1924 stanbulda Milli Trk Ticaret Birlii Kongresi topland. 03/03/1924 Hilafet kaldrld. 01/04/1924 Ergani Bakn Madeninin Devlet Tarafndan letilmesi Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 03/04/1924 1908 Temmuzundan 1923 Sonuna Kadar Devlet Alacak ve Borlarn Tasfiye Eden Kanun TBMMde kabul edildi. 03/08/1924 Cumhuriyet dneminin ilk madeni paralar tedavle kt. 26/08/1924 Trkiye Bankas kuruldu. 21/09/1924 Samsun-aramba demiryolu hattnn temeli atld. 17/11/1924 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruldu. 1925 19/01/1925 Yol Mkellefiyeti Kanunu TBMMde kabul edildi. 17/02/1925 Aar Vergisinin Kaldrlmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 01/03/1925 Ttn Rejisinin Franszlardan Alnmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 05/04/1925 eker Fabrikalarnn Kurulmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 17/04/1925 Ankara-Yahihan demiryolu hatt iletmeye ald.

986

19/04/1925 Sanayi ve Maadin Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 22/04/1925 Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 05/05/1925 Ankara Atatrk Orman iftliinde ilk almalar balad. 01/07/1925 Pariste Osmanl borlarnn denmesi ile ilgili komisyon almalarna balad. 05/08/1925 zmir Liman ve Krfez leri nhisar TA kuruldu. 20/11/1925 Yahihan-Yerky demiryolu hatt iletmeye ald. 22/12/1925 Alpullu eker Fabrikasnn temeli atld. 26/12/1925 Uluslararas Saat ve Takvim ile lgili Kanun TBMMde kabul edildi. 1926 09/01/1926 Piyango ekilii ile lgili Tayyare Cemiyetinin Kuruluuna Dair Kanun TBMMde kabul edildi. 14/01/1926 Borlanma Kanunu TBMMde kabul edildi. 25/01/1926 eker, Petrol ve Benzin Tekeli Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 22/03/1926 spirto ve Alkoll kiler Tekeli Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 23/04/1926 Samsun-Kavak demiryolu hatt iletmeye ald. 24/03/1926 Petrol Arama ve letmesinin Devlet Tarafndan daresine likin Kanun TBMMde kabul edildi. 22/05/1926 Emlak ve Eytam Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 01/07/1926 Kabotaj Kanunu yrrle girdi. 01/07/1926 Trk Ceza Kanunu yrrle girdi. 04/10/1926 Trk Medeni Kanunu yrrle girdi. 04/10/1926 Borlar Kanunu yrrle girdi. 04/10/1926 Ticaret Kanunu yrrle girdi. 06/10/1926 Kayseride Uak Fabrikas iletmeye ald. 26/11/1926 Alpullu eker Fabrikas iletmeye ald.

987

17/12/1926 Uak eker Fabrikas iletmeye ald. 25/12/1926 Samsun Limannn nasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 1927 29/04/1927 Yerky-Kayseri demiryolu hatt iletmeye ald. 28/05/1927 Tevik-i Sanayi Kanunu TBMMde kabul edildi. 29/05/1927 Ankara-Kayseri demiryolu hatt iletmeye ald. 01/06/1927 Devlet Demiryollar ve Limanlar daresi kuruldu. 25/06/1927 Al ktisat Meclisi ile lgili Kanun TBMMde kabul edildi. 09/09/1927 Samsun-Havza demiryolu hatt iletmeye ald. 28/10/1927 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 13.650.000 06/11/1927 Bnyan Dokuma Fabrikas iletmeye ald. 21/11/1927 Samsun-Amasya demiryolu hatt iletmeye ald. 05/12/1927 Cumhuriyet dneminin ilk kat paralar tedavle kt. 1928 16/01/1928 ktisat Vekaletinin Kuruluuna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 02/02/1928 Ankara imento Fabrikas iletmeye ald. 01/03/1928 Al ktisat Meclisi almaya balad. 13/06/1928 Pariste Trkiye Cumhuriyeti ile Duyun-u Umumiye daresi Hamilleri arasnda borlarn denme biimi ve sresi hakknda szleme imzaland. 23/08/1928 Amasya-Zile demiryolu hatt iletmeye ald. 03/09/1928 Ktahya-Tavanl demiryolu hatt iletmeye ald. 1929 16/05/1929 Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 28/05/1929 Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu TBMMde kabul edildi.

988

30/05/1929 Gmrk Tarife Kanunu TBMMde kabul edildi. 30/05/1929 Kibrit ve akmak Tekeli Kanunu TBMMde kabul edildi. 02/06/1929 Yol ve Kprler Yapmna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 02/09/1929 Ktahya-Emirler demiryolu hatt iletmeye ald. 09/09/1929 Fevzipaa-Glba demiryolu hatt iletmeye ald. 24/10/1929 New York Borsas Wall Streette Kara Cuma: 1929 Dnya ktisadi Krizi patlak verdi. 18/12/1929 Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu. 1930 01/02/1930 Kayseri-arkla demiryolu hatt iletmeye ald. 25/02/1930 Trk Parasn Koruma Kanunu yrrle girdi. 11/03/1930 Emirler-Balky demiryolu hatt iletmeye ald. 22/04/1930 Ankarada Sanayi Kongresi topland. 09/06/1930 Ttn Tekeli Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 11/06/1930 Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn Kuruluu Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 19/06/1930 Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabesi Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 30/06/1930 Kibrit, akmak nhisar letmesinin Devrine ve Saireye Dair Kanun yrrle girdi. 11/08/1930 Zile-Kunduz demiryolu hatt iletmeye ald. 12/08/1930 Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. 30/08/1930 Ankara-Sivas demiryolu hatt iletmeye ald. 1931 14/01/1931 Ankarada Ziraat Kongresi topland. 26/03/1931 ller Kanunu TBMMde kabul edildi.

989

21/04/1931 Ankarada Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti Kongresi topland. 23/04/1931 Irmak-ankr demiryolu hatt iletmeye ald. 23/04/1931 Doanehir-Malatya demiryolu hatt iletmeye ald. 22/07/1931 thalat Snrlamalar Sistemine likin Kanun TBMMde kabul edildi. 03/10/1931 Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas faaliyete geti. 28/11/1931 ktisadi durum ve alnan nlemler hakknda ktisat Vekili Mustafa eref zkan TBMMde tarihi konumasn yapt. 30/11/1931 ktisadi Buhran Vergisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 1932 01/02/1932 Ankarada Birinci Ttn Kongresi topland. 23/04/1932 Ktahya-Balkesir demiryolu hatt iletmeye ald. 01/05/1932 Ankarada Milli Sanayi Sergisi ald. 15/05/1932 stanbulda Balkan Ttn Kongresi topland. 29/05/1932 Takas Komisyonu Tekili Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 03/07/1932 Devlet Sanayi Ofisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 07/07/1932 Trkiye Sanayi Kredi Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 18/07/1932 Trkiye, Milletler Cemiyetine ye oldu. 31/08/1932 Kunduz-Kaln demiryolu hatt iletmeye ald. 08/09/1932 ktisat Vekili Mustafa eref zkan grevinden istifa etti. 09/09/1932 Celal Bayar ktisat Vekilliine atand. 03/10/1932 Hkmet, zmir Rhtm irketini satn ald. 30/11/1932 Ulukla-Nide demiryolu hatt iletmeye ald. 16/12/1932 Samsun-Sivas demiryolu hatt iletmeye ald. 1933

990

12/01/1933 Dahili stikraz Kanunu TBMMde kabul edildi. 01/04/1933 Afyon-Antalya Demiryolu Hattnn nasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 04/02/1933 Eskiehir eker Fabrikasnn temeli atld. 15/04/1933 Samsun-aramba demiryolu hatt hkmete satn alnd. 22/04/1933 Pariste Trkiye Cumhuriyeti ile Duyun- Umumiye daresi Hamilleri Arasnda Borlarn Tesbiti ve denme Biimi Hakknda Anlama imzaland. 27/04/1933 Adana-Fevzipaa demiryolu hatt hkmete satn alnarak iletilmeye baland. 02/05/1933 Nide-Boazkpr demiryolu hatt iletmeye ald. 30/05/1933 Mevduat Koruma Kanunu TBMMde kabul edildi. 03/06/1933 Smerbankn Kurulmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 08/06/1933 Halk Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 08/06/1933 dn Para Verme Kanunu TBMMde kabul edildi. 11/07/1933 Smerbank faaliyete geti. 01/09/1933 Denizyollarnda devlete iletme tekeli balad. 20/09/1933 Ulukla-Kayseri demiryolu hatt iletmeye ald. 07/10/1933 Turhal eker Fabrikasnn temeli atld. 01/12/1933 Birinci Be Yllk Sanayi Plann ieren raporlar bavekalete sunuldu. 05/12/1933 Eskiehir eker Fabrikas iletmeye ald. 1934 21/01/1934 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile Kredi Anlamas imzaland. 12/02/1934 Samsunda Yumurtaclk Kongresi topland. 22/03/1934 Kazan Vergisi Kanununun TBMMde kabul edildi. 15/04/1934 Ankarada kinci Ttn Kongresi topland. 20/04/1934 Ankara, Konya, Eskiehir ve Sivas illerinde buday silolarnn inasna baland.

991

03/05/1934 Kayseri Uak Fabrikasnda yaplan ilk 6 adet avc ua Kayseriden Ankaraya geldi. 20/05/1934 Kayseri Bez Fabrikasnn temeli atld. 01/06/1934 Ortaky-Bolku demiryolu hatt iletmeye ald. 02/06/1934 Arttrma, Eksiltme ve hale Kanunu TBMMde kabul edildi. 16/07/1934 lk St Tozu Fabrikas Bursada iletmeye ald. 18/06/1934 Liman lerinin Hkmete daresine likin Kanun TBMMde kabul edildi. 30/06/1934 Demiryolu Elaza ulat. 10/08/1934 Frat-Yolat demiryolu hatt iletmeye ald. 10/08/1934 Yolat-Elaz demiryolu hatt iletmeye ald. 13/08/1934 Bakrky Bez Fabrikas yenilenerek iletmeye ald. 14/08/1934 zmit Birinci Kat ve Karton Fabrikasnn temeli atld. 14/08/1934 Paabahe ie ve Cam Fabrikasnn temeli atld. 15/08/1934 Zonguldakta Antrasit Fabrikasnn temeli atld. 15/08/1934 Zonguldakta Kmr Ykama Fabrikas iletmeye ald. 27/08/1934 Afyon-Antalya demiryolu hattnn temeli atld. 30/09/1934 Keiborluda Kkrt Fabrikas iletmeye ald. 30/09/1934 Ispartada Glya Fabrikas iletmeye ald. 19/10/1934 Turhal eker Fabrikas iletmeye ald. 20/11/1934 Konya Erelisi Bez Fabrikasnn temeli atld. 1935 01/01/1935 stanbul Liman irketi hkmete satn alnd. 18/04/1935 Balkan Ekonomi Konseyi Ankarada almaya balad. 01/05/1935 Aydn demiryolu hatt hkmete satn alnd.

992

21/05/1935 Ankarada Tecim ve Endstri Odalar Kurultay topland. 14/06/1935 Maden Tetkik ve Arama Enstitsnn ve Elektrik leri Ett daresinin Kurulmasna likin Kanunlar TBMMde kabul edildi. 14/06/1935 Etibankn Kurulmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 06/07/1935 Trkiye eker Fabrikalar Anonim irketi kuruldu. 09/07/1935 Ekonomi Bakan Celal Bayar Rusya seyahatine kt. 05/08/1935 Fevzipaa-Ergani demiryolu hatt iletmeye ald. 23/08/1935 Nazilli Basma Fabrikasnn temeli atld. 15/09/1935 Ergani-Osmaniye demiryolu hatt iletmeye ald. 16/09/1935 Kayseri Bez Fabrikas iletmeye ald. 01/10/1935 ankr-Atkaracalar demiryolu hatt iletmeye ald. 10/10/1935 Ankarada Fndk Kongresi topland. 20/10/1935 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 16.188.767. 21/10/1935 Tarm Sat Kooperatifleri ve Birlikleri Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 21/10/1935 iftiler Hakknda Tarm Kredi Kooperatiflerine Dair Kanun TBMMde kabul edildi. 23/10/1935 Etibank faaliyete geti. 31/10/1935 Ankara Mamakta Kzlayn Zehirli Gaz Maskesi Fabrikas iletmeye ald. 12/11/1935 Irmak-Filyos demiryolu hatt iletmeye ald. 22/11/1935 Fevzipaa-Diyarbakr demiryolu hatt iletmeye ald. 28/11/1935 Bursada Merinos Fabrikasnn temeli atld. 28/11/1935 Gemlikte Suni pek Fabrikasnn temeli atld. 29/11/1935 Paabahe ie ve Cam Fabrikas iletmeye ald. 10/12/1935 Zonguldakta Trk Antrasit Fabrikas iletmeye ald. 19/12/1935 Sivas-Eskiky demiryolu hatt iletmeye ald.

993

1936 20/01/1936 Ankarada Endstri Kongresi topland ve kinci Be Yllk Sanayi Plannn ilkeleri kabul edildi. 25/03/1936 Afyon-Karakuyu demiryolu hatt iletmeye ald. 25/03/1936 Bozann-Isparta demiryolu hatt iletmeye ald. 418/04/1936 zmit Kat Fabrikasnda ilk kat retildi.

18/05/1936 Erzurum-Sivas demiryolu hattnn temeli atld. 01/06/1936 Bankalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 08/06/1036 Kanunu TBMMde kabul edildi. 09/06/1936 19/06/1930 tarih ve 1705 sayl Ticarette Taiin Meni ve ihracatn Mrakebesi Hakknda Kanuna Ek Kanun TBMMde kabul edildi. 11/06/1936 Deutsche Bankn Elinde Bulunan Ergani Bakr Madeni letmesinin Satn Alnmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 20/07/1936 Montreux Antlamas imzaland. 01/11/1936 Eskiky-etinkaya demiryolu hatt iletmeye ald. 01/11/1936 Yazhan-Hekimhan demiryolu hatt iletmeye ald. 03/11/1936 Ankarada ubuk Baraj iletmeye ald. 06/11/1936 zmit Birinci Kat ve Karton Fabrikas ald ve kinci Kat Fabrikasnn temeli atld. 12/11/1936 Ankarada Birinci Kk Sanatlar ve Elileri Kongresi topland. 18/11/1936 Filyos-atalaz demiryolu hatt iletmeye ald. 25/12/1936 Edirne-Sirkeci demiryolu hatt Hkmete satn alnd. 1937 04/02/1937 stanbul niversitesi ktisat Fakltesi ald. 05/02/1937 Devletilik ilkesi yaplan deiiklik sonucu anayasann ikinci maddesinde yer ald. 08/02/1937 Orman Kanunu TBMMde kabul edildi.

994

03/04/1937 Karabk Demir ve elik Fabrikalarnn temeli atld. 04/04/1937 Ereli Bez Fabrikas iletmeye ald. 25/05/1937 Malatya Bez Fabrikasnn temeli atld. 04/06/1937 Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 07/06/1937 Hekimhan-etinkaya demiryolu hatt iletmeye ald. 01/07/1937 Hkmete satn alnan Toprakkale-Payas demiryolu hatt iletmeye ald. 01/07/1937 Hkmete satn alnan slahiye-Meydanekbaz demiryolu hatt iletmeye ald. 08/07/1937 Tahranda Sadabad Pakt imzaland. 12/08/1937 atalaz-Zonguldak demiryolu hatt iletmeye ald. 16/08/1937 Hekimhan-etinkaya demiryolu hatt iletmeye ald. 20/09/1937 smet nnnn dinlenmek iin bir buuk ay izin alarak babakanlktan uzaklamas zerine Ekonomi Bakan Celal Bayar babakanla vekalet etmeye balad. 27/09/1937 stanbul-Edirne karayolunun Lleburgaza kadar olan blm ulama ald. 01/10/1937 atalaz-Zonguldak demiryolu hatt iletmeye ald. 09/10/1937 Nazilli Basma Fabrikas iletmeye ald. 15/10/1937 Latin harfleri ile baslan ilk kat paralar tedavle kt. 25/10/1937 smet nn babakanlktan istifa etti. Celal Bayar asaleten babakanla atand. 16/11/1937 Diyarbakr-Cizre demiryolu hattnn temeli atld. 27/12/1937 Denizbank Kanunu TBMMde kabul edildi. 1938 01/02/1938 Gemlik Suni pek Fabrikas iletmeye ald. 02/02/1938 Bursa Merinos Fabrikas iletmeye ald. 17/05/1938 Divrii Demir Madenleri letmesi faaliyete geti. 17/06/1938 Sermayesinin Tamam Devlet Tarafndan Verilmek Suretiyle Kurulan ktisadi Teekkllerin Tekilatyla dare ve Murakabeleri Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi.

995

24/06/1938 Toprak Mahsulleri Ofisinin Kurulmas Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 10/07/1938 zmit Klor Fabrikasnn temeli atld. 08/10/1938 Ankara-Erzurum demiryolu hatt Erzincana ulat. 10/11/1938 Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve ilk Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Atatrk vefat etti. 1939 28/02/1939 stanbul Tramvay ve Tnel daresi Hkmete satn alnd. 26/06/1939 Ankara Havagaz irketi Hkmete satn alnd. 05/07/1939 Milli Piyango daresi kuruldu. 01/09/1939 kinci Dnya Sava balad. 10/09/1939 Karabk Demir ve elik Fabrikalar iletmeye ald. 23/09/1939 Tekirda arap Fabrikas iletmeye ald. 1940 18/01/1940 Milli Korunma Kanunu TBMMde kabul edildi. 05/03/1940 thalat Birliklerinin Kurulmasna likin Kararname kabul edildi. 17/04/1940 Ky Enstitleri Kanunu TBMMde kabul edildi. 20/04/1940 Ramanda alan ilk kuyudan petrol retimine baland. 20/10/1940 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 17.820.950. 1941 02/01/1941 Pamuk Kongresi topland. 18/02/1941 Petrol Ofisi kuruldu. 08/12/1941 Amerika Birleik Devletleri Japonyaya sava ilan etti. 19/12/1941 stanbulda ekmek vesikaya baland. 1942

996

29/05/1942 Fevkalade Hallerde Haksz Olarak Mal ktisap Edenler Hakkndaki Kanun TBMMde kabul edildi. 11/11/1942 Varlk Vergisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 13/11/1942 Devlet personeline parasz elbise ve kundura verildi. 1943 02/05/1943 Kozlu-Zonguldak demiryolu hatt iletmeye ald. 06/06/1943 Sivas imento Fabrikas iletmeye ald. 28/06/1943 Diyarbakr-Batman demiryolu hatt iletmeye ald. 30/06/1943 Seyhan Reglatr iletmeye ald. 1944 04/06/1944 Duyun- Umumiye daresi ve Osmanl borlar son buldu. 26/06/1944 Zirai Donatm Kurumu Kanunu TBMMde kabul edildi. 22/08/1944 Halkapnar Dokuma Fabrikasnn temeli atld. 29/10/1944 Fevzipaa-Malatya-Diyarbakr-Kurtalan demiryolu hatt iletmeye ald. 19/11/1944 Elaz-Van demiryolu hattnn temeli atld. 1945 15/01/1945 irket-i Hayriyenin Hkmete Satn Alnmasna likin Kanun TBMMde edildi. 23/02/1945 Trkiye-Amerika Birleik Devletleri kili Yardm Antlamas imzaland. 23/02/1945 Trkiye, Almanya ve Japonyaya sava ilan etti. 19/03/1945 Sovyet yenilemeyeceini ilan etti. 07/05/1945 Almanyann teslim olmas ile kinci Dnya Sava Avrupada sona erdi. 02/06/1945 Kastamonu Takprde Smerbanka ait Sulukulise Kendir Fabrikasnn temeli atld. 11/06/1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu TBMMde kabul edildi. Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Trkiye ile dostluk antlamasn kabul

997

12/06/1945 Drtl Takrir ilan edildi. 26/06/1945 Trkiye San Fransiskoda Birlemi Milletler Antlamasn imzalad. 09/07/1945 i Sigortalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 09/07/1945 Ormanlarn Devletletirilmesine likin Kanun TBMMde kabul edildi. 18/07/1945 Milli Kalknma Partisi kuruldu. 29/07/1945 Ereli Limannn temeli atld. 10/08/1945 kinci Dnya Sava sona erdi. 21/10/1945 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 18.790.174. 04/12/1945 Kilyos Hisarn Ate Tulas Fabrikasnn temeli atld. 1946 07/01/1946 Demokrat Parti kuruldu. 25/01/1946 ve i Bulma Kurumu kuruldu. 29/01/1946 alma Bakanl Kanunu TBMMde kabul edildi. 21/06/1946 Rize ay Fabrikasnn temeli atld. 10/07/1946 atalaz Santral iletmeye ald. 21/07/1946 lk kez tek dereceli genel seimler yapld. 07/09/1946 7 Eyll Kararlar kamuoyuna duyuruldu. Trk paras devale edildi. 1947 19/02/1947 Milletleraras Para Fonu ile Milletleraras mar ve Kalknma Bankasna Katlmak in Hkmete Yetki Verilmesine Dair Kanun TBMMde kabul edildi. 20/02/1947 i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 12/03/1947 Amerika Birleik Devletleri Bakan Truman, Amerikan Senatosundan Trkiye ve Yunanistana 400 milyon tutarnda yardm verilmesini istedi. 22/05/1947 Maliye Bakanl yabanc sermayenin d transferinde yetkili klnd.

998

12/07/1947 Trkiye-Amerika Birleik Devletleri Yardm Antlamas imzaland. 16/12/1947 Palu-Gen Demiryolu iletmeye ald. 1948 08/07/1948 Trkiyenin OEECye yeliine likin Szlemenin Onanmas Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 23/11/1948 stanbulda Trkiye ktisat Kongresi topland. 1949 03/05/1949 Gelir Vergisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 06/07/1949 Devlet retme iftlikleri Genel Mdrl Kanunu TBMMde kabul edildi. 08/08/1949 Avrupa Konseyinin Kurulmas Hakknda mzalanm Olan Statnn Onanmasna Dair Kanun TBMMde kabul edildi. 1950 01/03/1950 Maliye Bakanl zel sektrn 300 milyonu gemeyen d borlarna kefil oldu. 08/03/1950 Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Kanunu TBMMde kabul edildi. 08/03/1950 Yeni Odalar, Borsalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 14/05/1950 Milletvekili Genel Seimi yapld. Seimin galibi DP TBMMdeki 487 yelikten 408ini alarak iktidara geldi. 25/07/1950 Hkmet Kore Savana katlma karar ald. 22/10/1950 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 20.947.188. 1951 21/04/1951 Trkiye GATT imzalad. 01/08/1951 Yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanunu TBMMde kabul edildi. 10/08/1951 Denizcilik Bankas Kurulu Kanunu TBMMde kabul edildi. 20/09/1951 Trkiye NATOya ye oldu. 1952

999

05/05/1952 Kibrit tekeli kalkt. 31/07/1952 Trk- kuruldu. 28/08/1952 Et ve Balk Kurumu Genel Mdrl kuruldu. 12/09/1952 Adapazar eker Fabrikasnn temeli atld. 04/10/1952 Elaz plik Fabrikasnn temeli atld. 1953 05/01/1953 Bakrkyde margarin fabrikas iletmeye ald. 05/05/1953 Milli Korunma Kanunu yrrlkten kaldrld. 13/05/1953 Turizm Endstrisini Tevik Kanunu TBMMde kabul edildi. 17/07/1953 Seyhan Baraj ihale edildi. 22/07/1953 TC Devlet Demiryollar letmesi Kanunu TBMMde kabul edildi. 06/09/1953 Balkesir plik Dokuma Fabrikasnn temeli atld. 13/09/1953 Amasya eker Fabrikasnn temeli atld. 13/09/1953 Konya eker Fabrikasnn temeli atld. 26/10/1953 Gaziantep-Narl demiryolu hatt iletmeye ald. 31/10/1953 Devrekani Hidroelektrik Santral iletmeye ald. 02/11/1953 Ankara imento Fabrikasnn temeli atld. 08/12/1953 Devlet Su leri Genel Mdrl kuruldu. 21/12/1953 Serbest Blgeler Kurulmasna likin Kanun TBMMde kabul edildi. 1954 18/01/1954 Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu yrrle girdi. 07/03/1954 Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl Kanunu TBMMde kabul edildi. 16/03/1054 Petrol Kanunu TBMMde kabul edildi. 19/04/1054 Susurluk eker Fabrikasnn temeli atld.

1000

24/04/1954 skenderun Suni Gbre Fabrikasnn temeli atld. 25/04/1954 Mersin Limannn temeli atld. 26/04/1954 Burdur eker Fabrikasnn temeli atld. 02/05/1954 Milletvekili Genel Seimi yapld. 22/08/1954 orum imento Fabrikasnn temeli atld. 16/09/1954 Afyon imento Fabrikasnn temeli atld. 17/09/1954 Tunbilek Termik Santralnn temeli atld. 18/09/1954 Eskiehir imento Fabrikasnn temeli atld. 19/09/1954 Konya eker Fabrikas iletmeye ald. 20/09/1954 Ayranc Barajnn temeli atld. 21/09/1954 Amasya eker Fabrikas iletmeye ald. 26/09/1954 Gkpnar Santral iletmeye ald. 26/09/1954 Denizli Elektrik Santral iletmeye ald. 03/10/1954 Darende Hidroelektrik Santral iletmeye ald. 24/11/1954 Ktahya eker Fabrikasnn iletmeye ald. 1955 04/03/1955 Trk Traktr ve Ziraat Makine Fabrikas iletmeye ald. 23/03/1955 Demirkpr Barajnn temeli atld. 03/04/1955 Antalya Dokuma Sanayii TA kuruldu. 24/04/1955 Hirfanl Barajnn temeli atld. 21/06/1955 Amerika Birleik Devletleri Trkiyenin 300 milyon dolarlk kredi talebini geri evirdi. 25/07/1955 zmit Dikili Boru Fabrikasnn temeli atld. 05/08/1955 Avrupa Para Antlamas imzaland. 23/09/1955 Burdur eker Fabrikas iletmeye ald.

1001

30/09/1955 stanbulda Trk-Migros faaliyete geti. 05/10/1955 Soma Termik Santralnn temeli atld. 06/10/1955 Ske imento Fabrikasnn temeli atld. 06/10/1955 Aydn Dokuma Fabrikasnn temeli atld. 07/10/1955 Kemer Barajnn temeli atld. 23/10/1955 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 24.064.763. 25/10/1955 Elaz imento Fabrikas iletmeye ald. 26/10/1955 Gen-Mu demiryolu hatt iletmeye ald. 06/11/1955 Kayseri eker Fabrikas iletmeye ald. 1956 07/01/1956 Konya Et Kombinas iletmeye ald. 07/01/1956 Konya Kiremit ve Tula Fabrikas iletmeye ald. 07/01/1956 Konya Hububat Silosunun temeli atld. 06/02/1956 ekerbank kuruldu. 06/04/1956 Tunbilek Termik Santral iletmeye ald. 08/04/1956 Seyhan Baraj iletmeye ald. 09/04/1956 Adana rr Prese ve Bez Fabrikas iletmeye ald. 25/04/1956 Tuzla Jeep Montaj Fabrikas iletmeye ald. 30/09/1956 Erzincan eker Fabrikas iletmeye ald. 30/09/1956 Erzurum eker Fabrikas iletmeye ald. 1957 01/01/1957 Yeni Ticaret Kanunu yrrle girdi. 28/03/1957 AETnin Temelini Oluturan Roma Antlamas imzaland. 21/04/1957 zmit Kat Fabrikasnn III. nitesi iletmeye ald.

1002

30/06/1957 Sanayi Bakanl kuruldu. 01/09/1957 Trkiye Kmr letmeleri Kurumu kuruldu. 07/10/1957 Gazi Fiek Fabrikas iletmeye ald. 08/10/1957 Mudanya Jt plii, uval ve Kanavie Fabrikasnn temeli atld. 09/10/1957 Bursa Mensucat Fabrikas ynl dokuma tesisleri iletmeye ald. 11/10/1957 Afyon imento Fabrikas iletmeye ald. 27/10/1957 Milletvekili Genel Seimi yapld. 1958 22/05/1958 Ankara eker Fabrikasnn temeli atld. 31/05/1958 Haydarpaa Silosu hizmete girdi. 23/07/1958 Karabk Demir ve elik Fabrikalarnn II. elik oca iletmeye ald. 04/08/1958 stikrar tedbirleri akland. Trk paras devale edildi. 30/08/1958 Mersin Liman Ticaret Rhtm hizmete girdi. 07/09/1958 Soma Termik Santral iletmeye ald. 21/09/1958 Manisa Tekstil Fabrikas iletmeye ald. 21/09/1958 Denizli Tekstil Fabrikas iletmeye ald. 22/09/1958 zmir Alsancak Liman iletmeye ald. 22/09/1958 zmirde 20.000 tonluk hububat silosu hizmete girdi. 23/09/1958 Aydn Tekstil Fabrikas iletmeye ald. 25/09/1958 Kemer Baraj iletmeye ald. 27/11/1958 Pnarhisar imento Fabrikas iletmeye ald. 31/12/1958 Demirkpr Baraj iletmeye ald. 1959 26/06/1959 Eskiehir Beton Travers Fabrikasnn temeli atld.

1003

31/07/1959 Trkiye AETye ortaklk talebinde bulundu. 02/08/1959 Diyarbakrda Sinan 1 petrol kuyusu iletmeye ald. 1960 06/01/1960 Mersin Petrol Tasfiyehanesinin temeli atld. 08/01/1960 Hirfanl Baraj iletmeye ald. 08/01/1960 Kesikkpr Barajnn temeli atld. 27/04/1960 Mersin Liman hizmete girdi. 04/05/1960 Turizm Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 18/05/1960 Demirkpr Baraj iletmeye ald. 27/05/1960 Trk Silahl Kuvvetleri lke ynetimini ele ald. 30/09/1960 Devlet Planlama Tekilatnn Kuruluuna likin 91 Sayl Kanun Milli Birlik Komitesince kabul edildi. 23/10/1960 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 27.754.820. 1961 15/10/1961 Milletvekili Genel Seimi yapld. 02/11/1961 hracat Gelitirme Ett Merkezi kuruldu. 1962 25/06/1962 OECDde Be Yllk Planlarn gerektirdii finansmann salanmas amacyla Trkiyeye yardmc olacak bir konsorsiyum kuruldu. 16/07/1962 Yksek Planlama Kurulu kuruldu. 17/07/1962 Babakanlkta ktisadi birlii Komisyonu kuruldu. 08/09/1962 Birinci Be Yllk Kalknma Plan akland. 22/09/1962 Karabk Kok Fabrikas iletmeye ald. 29/10/1962 Ankara eker Fabrikas iletmeye ald. 1963

1004

01/01/1963 Birinci Be Yllk Kalknma Plan yrrle girdi. 30/04/1963 Trkiye St Endstrisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 02/07/1963 Turizm ve Tantma Bakanl Kanunu TBMMde kabul edildi. 15/07/1963 Sendikalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 15/07/1963 Grev ve Lokavt Kanunu kabul edildi. 17/07/1963 Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu Kanunu TBMMde kabul edildi. 27/07/1963 Turizm ve Tantma Bakanl kuruldu. 12/09/1963 Avrupa Ekonomik Topluluu ile Trkiye arasnda Ankara Antlamas imzaland. 29/09/1963 Srg Barajnn temeli atld. 20/11/1963 Kastamonu eker Fabrikasnn temeli atld. 1964 12/03/1964 Devlet Yatrm Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 27/04/1964 Ankarada kinci ubuk Baraj iletmeye ald. 02/07/1964 Damga Vergisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 02/07/1964 Harlar Kanunu TBMMde kabul edildi. 14/07/1964 Trkiye Uluslararas Kalknma Birlii Kredi Antlamasna katld. 17/07/1964 Sosyal Sigortalar Kanunu TBMMde kabul edildi. 17/07/1964 Esnaf ve Sanatkarlar Kanunu TBMMde kabul edildi. 22/07/1964 Trkiye, ran ve Pakistan Arasnda Kalknma in Blgesel birlii rgt (RCD) kuruldu. 10/11/1964 Trabzon imento Fabrikasnn temeli atld. 25/10/1964 Tatvan-Mu demiryolu hatt iletmeye ald. 1965 08/04/1965 Milli Prodktivite Merkezi Kurulu Kanunu TBMMde kabul edildi.

1005

15/05/1965 Ereli Demir-elik Fabrikalar iletmeye ald. 10/10/1965 Milletvekili Genel Seimi yapld. 24/10/1965 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 31.391.421. 07/12/1965 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile 180 milyon dolarlk kredi antlamas imzaland. 1966 12/06/1966 Keban Barajnn temeli atld. 05/10/1966 Almus Baraj iletmeye ald. 28/12/1966 Ambarl Termik Santral iletmeye ald. 1967 01/01/1967 Yerli retim Anadolu otomobilleri piyasaya kt. 04/01/1967 Batman-skenderun petrol boru hatt iletmeye ald. 13/02/1967 DSK kuruldu. 09/06/1967 Dvize evrilebilir Mevduat uygulamasna baland. 28/07/1967 Kanunu TBMMde kabul edildi. 12/08/1967 Giresun Kat Fabrikasnn temeli atld. 1968 27/08/1968 Bursada Volvo Otomobil Fabrikasnn temeli atld. 1969 24/04/1969 Kooperatif Kanunu TBMMde kabul edildi. 29/04/1969 Arsa Ofisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 09/05/1969 Ttn ve Ttn Tekeli Kanunu TBMMde kabul edildi. 08/08/1969 Orman Bakanl kuruldu. 1970

1006

14/01/1970 Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kanunu TBMMde kabul edildi. 15/07/1970 Trkiye Elektrik Kurumu Kanunu TBMMde kabul edildi. 09/08/1970 Trk paras %66 orannda devale edildi. 25/10/1970 Genel nfus saym yapld. Trkiyenin nfusu: 35.666.549. 23/11/1970 Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu Arasnda Katma Protokol imzaland. 1971 12/02/1971 Bursada Tofa Fabrikas iletmeye ald. 12/03/1971 Trk Silahl Kuvvetleri muhtra verdi. Hkmet istifa etti. 01/09/1971 Katma Protokoln ticari hkmleri yrrle girdi. 1972 26/10/1972 nc Be Yllk Kalknma Plan TBMMde kabul edildi. 25/11/1972 Kayseri inko zabe Fabrikasnn temeli atld. 1973 14/02/1973 Trk paras devale edildi. 29/10/1973 Boazii Kprs ulama ald. 1974 20/07/1974 Kbrs Bar Harekat balad. 09/09/1974 Keban Baraj iletmeye ald. 1975 31/03/1975 Birinci Milliyeti Cephe hkmeti kuruldu. 08/05/1975 1973te kaldrlan dvize evrilebilir mevduat (DM) uygulamas daha kapsaml olarak yrrle girdi. 1976 15/03/1976 Trk parasnn deeri yl iinde altnc kez yabanc paralar karsnda drld.

1007

13/12/1976 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile 10 yl sreli Ekonomik birlii Antlamas imzaland. 25/12/1976 Trkiye, Avrupa Ekonomik Topluluuna kar olan ykmllklerini dondurduunu ilan etti. 1977 30/04/1977 Dviz dengesi bozulan Trkiyenin eklerini ngiltere ve Fransa dememeye baladlar. 17/08/1977 Zamlar yaam zorlatryor. Tekel rnlerine %160 bulan zam yapld. 1978 01/03/1978 Trk paras devale edildi. 24/04/1978 IMF ile stand-by anlamas imzaland. 20/05/1978 Stand-by antlamas sonucu Trkiyenin 520 milyon tutarndaki ksa vadeli d bor geri demesi ertelendi. 25/07/1978 Amerikan Senatosu Trkiyeye uygulad silah ambargosunu kaldrd. 22/08/1978 IMF kredi iin yeni koullar ne srd. 1979 20/01/1979 Yeni ithalat rejimi lks ithalata yasaklar getirdi. 09/06/1979 stanbulda akaryaktn karne ile satna baland. 11/06/1979 Trk paras devale edildi. 19/07/1979 IMF ile yeni stand-by antlamas imzaland. OECD lkelerinden 910 milyon dolarlk kredi taahhd saland. Uluslararas bankalardan da 400 milyon dolar kredi saland. 1980 24/01/1980 24 Ocak Kararlar akland. 18/06/1980 IMF ile yl sreli stand-by antlamas imzaland. 01/07/1980 Faiz hadleri serbest brakld.

1008

23/07/1980 Trkiyenin 2.688 milyon tutarndaki d borcunun 8-10 yl ertelenmesine ilikin anlamaya varld. 12/09/1980 Trk Silahl Kuvvetleri lke ynetimine el koydu. 1981 01/05/1981 Dviz kurunun her gn Merkez Bankasnca akland gnlk kur sistemine geildi. 2/11/1981 zmirde II. Trkiye ktisat Kongresi topland. 1982 29/06/1982 Banker Kastelli yurtdna kat. 14/07/1982 Banker skandal nedeniyle Babakan Yardmcs Turgut zal ve Kaya Erdem ile erif Tten hkmetteki grevlerinden istifa ettiler. 07/11/1982 Yaplan halk oylamas sonucu yeni anayasa %91.5 evet oyu ile kabul edildi. 1983 03/11/1983 Atatrk Barajnn gvde inaatna baland. 06/11/1983 Milletvekili Genel Seimleri yapld. Turgut zaln nderliindeki ANAP seimleri kazand. 29/12/1983 zal Hkmetinin yeni ekonomik kararlar akland. thalat rejiminde yaplan deiiklikler ile ithal mallar, ithali yasak mallar, ithali serbest mallar ve ithali izne bal mallar olmak zere tre ayrlr. Dviz ilemleri byk lde serbestletirildi. 1984 06/01/1984 Dviz alm-satm serbest brakld. 08/01/1984 cretlilere vergi iadesi uygulamas getirildi. 02/03/1984 Toplu Konut Kanunu TBMMde kabul edildi. 26/03/1984 Yerel Seimler yapld. 31/03/1984 thalat serbest braklan ilk parti yabanc sigara Trkiyeye geldi. 07/07/1984 Kambiyo rejimi deitirilerek yurttalarn dviz tamasna izin verildi. 26/10/1984 Maliye Bakan Vural Arkan grevinden azledildi.

1009

1985 15/06/1985 Serbest Blgeler Yasas yrrle girdi. 1986 02/01/1986 MKBde alm-satm ilemlerine baland. 07/02/1986 12 Eyll sonras ilk ii mitingi Balkesirde yapld. 12/02/1986 Yabanc sermaye yatrmlarna getirilen st snr kaldrld. 03/11/1986 12 Eyll sonrasnn en byk grevi 2 bin iiyle NETA bnyesinde stanbul ve Ankarada balad. 1987 16/01/1987 Bankalarn mali denetimini yapma yetkisine sahip bamsz denetim kurulularna ilikin esaslar dzenlendi. 24/01/1987 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile baz snai tesislerin kurulmas ve doal gaz teslimatnn bir ksmnn denmesi ile ilgili kredi anlamas yaymland. 20/02/1987 Akreditif karl ihracatlara verilen kredi limitleri ykseltildi ve d mteahhitlik irketleri de bu kapsama alnd. 25/03/1987 Sermayeleri halka alan irketlere vergi ayrcalklar saland. 14/04/1987 Trkiye Avrupa Topluluuna tam yelik iin bavuruda bulundu. 07/09/1987 Siyasal yasaklar yaplan halk oylamas sonucu kaldrld. 29/11/1987 Erken Genel Seimler yapld. 1988 04/02/1988 Enflasyonu kontrol altnda tutmak ve dviz speklasyonunu nlemek iin yeni istikrar nlemleri alnd. 03/07/1988 II. Boazii Kprs trafie ald. 08/08/1988 Dviz kurunun bankalarn, zel finans kurumlarnn ve dviz bfelerinin katld seanslarda serbeste belirlenmesine baland. 12/10/1988 Yeni istikrar nlemleri akland. Faiz hadleri serbest brakld. Mevduat faiz hadlerinin %90a ulamas zerine uygulamaya son verildi.

1010

1989 26/03/1989 Yerel Seimler yapld. 15/04/1989 hracatta finansal tevikler kaldrld. hracatta vergi iadesi uygulamasna son verildi. Teviklerin retim srecine kaydrlmasnn hedeflendii akland. 24/05/1989 Altn ve dier deerli madenlerin ithalat ve ihracat serbest brakld. 24/05/1989 Birok ithal malnda gmrk vergisi ve fon oranlar drld. Bylece ithali serbest mallarn art ile bir liberalizasyon balatld. 11/08/1989 Kambiyo rejiminde liberalizasyona gidildi. Yurtdnda yerleik kiilerin MKBde almsatm yapmalar, sat bedellerini transfer etmeleri serbest brakld. Trkiyede yerleik kiilerin de yurtdndan ayni, nakdi ve gayr nakdi kredi almalarna ve Trk bankalarnn dviz kredisi amalarna ilikin ilke ve kurallar serbestletirildi. 01/10/1989 Anti-damping mevzuat ilerlik kazand. 31/10/1989 Turgut zal TBMMce Trkiye Cumhuriyetinin 8. Cumhurbakan seildi. 1990 25/02/1990 Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakkndaki 32 sayl karar maddeleri deitirilerek kambiyo rejimi daha da liberalize edildi. Bylece Trk Liras karl ithalat, yurtdna dviz transferi, ihracat bedellerinin yurda getirilmesi gibi konularda kambiyo rejimi daha da serbestletirildi. 11/11/1990 Yatrmlar tevik karar ve teblii yaymland. Tevik belgesine balanabilecek toplam sabit sermaye yatrm miktar indirildi. Belge alma hakk yalnzca sermaye irketleri, kooperatifler ve i ortaklklarna tannd. Tevik belgeli yatrmlar iin ise gmrk muafiyetleri getirildi. 1991 09/01/1991 Grevdeki 70 bin kadar maden iisi Zonguldaktan Ankaraya yrye geti. 20/10/1991 Erken Genel Seimler yapld. 30/11/1991 Sleyman Demirel bakanlnda DYP-SHP koalisyon hkmeti gvenoyu olarak greve balad. 1992 19/01/1992 Yeni ekonomik istikrar nlemleri akland. Dengeleme, Atlm ve retim Program ad ile anlan nlemler TEK, Tekel, PTT, TCDD, TMO ve kamu bankalar dndaki KTlerin zelletirilmesini ngrr. Programda sermaye piyasalarnn effaflatrlmas, i borlanmann

1011

azaltlmas ve fonlarn sermaye piyasasna ynlendirilmesi amalar yer alr. Ayrca hazine bonolarndan kesilen stopajlarn ykseltilmesi, gecikmi vergi borlarna deme kolayl getirilerek tahsilat art salanmas ve gayrimenkul vergilerinin katsay esasna gre enflasyonla birlikte ykseltilmesi hedeflenir. Program KTlerden ii karlmasnn vergi indirimi yoluyla teviki, eitli sektrlere toplam 10 trilyon 50 milyar tevik salanmas ve zel sektrn eitim yatrmlarnn desteklenmesi hedeflerini de kapsar. 03/06/1992 zmirde III. Trkiye ktisat Kongresi topland. 1993 17/04/1993 8. Cumhurbakan Turgut zal vefat etti. 16/05/1993 Sleyman Demirel TBMM tarafndan Trkiye Cumhuriyetinin 9. Cumhurbakan seildi. 1994 14/01/1994 Trkiyenin kredi notu drld. 16/01/1994 Serbest piyasada dolar ve mark fiyatlar ani ykseldi. Dolar 18.300 TL. mark 10.550 TLden ilem grmeye balad. 26/01/1994 Trk paras devale edildi. Dolar resmi kurda 17.250 TL oldu. Byk fiyat artlar balad. 21/01/1994 Babakanla anlamazla den Merkez Bankas Bakan Blent Gltekin grevinden ayrld. 03/02/1994 Bankalar her trl tketici kredisi verme ilemini durdurdu. 09/02/1994 Dolar 18.770 TLye ykseldi. 14/02/1994 Otomotiv sektrnde kriz. Tofa vardiya azaltt. alanlarnn bir blmn cretli izne kartt. Renault da Mart ay banda izne girileceini duyurdu. 07/03/1994 Doal gaz krizi. Trkiyeye giren doal gaz miktar 720 binden 550 bin metrekpe dt. 23/03/1994 Trkiyenin kredi notunu Standart and Poors BBye drd. 27/03/1994 Yerel Seimler yapld. Refah Partisi seimin galibi. 05/04/1994 5 Nisan ekonomik istikrar nlemleri paketi akland.

1012

06/04/1994 Amerikan Dolar 42.000 TLye kadar ykseldi. 07/04/1994 Toyota-Sada deneme retimi balad. 11/04/1994 TYT Bankn faaliyetleri durduruldu. 15/04/1994 IMF ile yeni bir stand-by antlamas iin gr birliine varld. 20/04/1994 Marmara Bankn faaliyetleri durduruldu. 23/04/1994 Impeksbankn faaliyetleri durduruldu. 26/04/1994 deme gl eken Teleta konkordato isteinde bulundu. 26/05/1994 Hazine yllk bileik faizi %406y bulan bonolar kard. 16/08/1994 Standard and Poors Trkiyeyi olumlu gstergelerden dolay izleme listesinden kardn aklad. 15/10/1994 Toyota-Sa Otomobil Fabrikas iletmeye ald. 09/11/1994 GAP bnyesinde yer alan anlurfa T-1 tnelinden Harran Ovasna su verildi. 1995 06/03/1995 Gmrk Birlii Antlamas imzaland. 10/04/1995 Urfa Tneli iletmeye ald. 31/03/1995 zelletirmenin imzaland. 17/04/1995 HAVAn Sat Szlemesi imzaland. 1996 01/01/1996 Trkiye ile Avrupa Birlii lkeleri arasnda gmrk duvarlar kaldrld. 1997 28/10/1997 Asya Krizi patlak verdi. 1998 17/08/1998 Rusya moratoryum ilan etti. 30/09/1998 D bor stoku 100 milyar 954 milyon Amerikan Dolarna ykseldi. nemli Ayaklarndan Kardemir Anin Kurulu Antlamas

1013

14/12/1998 Ekonomik Krize zm Paketi ald. 1999 17/08/1999 Marmara Depremi, ekonomisi bozuk Trkiyeyi derinden yaralad. 11/12/1999 Helsinkide toplanan Avrupa Birlii zirvesinde Trkiye aday lke ilan edildi. 09/12/1999 Merkez Bankas 2000 yl para ve kur politikasn aklad. 22/12/1999 IMF stand-by anlamasn onaylad. 2000 22/11/2000 Kriz Faizler 45-50 aralna indi. MKB endeksi 10.300 seviyelerine kadar geriledi. 30/11/2000 Kriz MKB repo piyasasnda gnlk faizler yzde 1.700 kadar kt. 2001 19/02/2001 Milli Gvenlik Kurulunda yaanan kriz. Ekonominin klmesi hz kazand. 2002 Ekonomide nisb dzelme iaretleri.

Bu kronoloji almasnda 1923ten yani Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan 2001e

kadar Trkiye ekonomisinde yaanan temel gelimeler ifade edilmitir. Bunlar tamamlayc nitelikte olan baz siyasal gelimelere de atf yaplmtr. Bununla birlikte hibir yorum veya deerlendirmeye yer verilmemitir.

AHMAD, Feroz-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 1945-1971, Bilgi Yaynevi yay., Ankara 1976. AHMAD, Feroz, The Making of Modern Turkey, Routledge London 1993. AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), ev. Ahmet Fethi, Hil Yayn, stanbul 1994.

1014

ALPAR, Cem-M. Tuba Ongun, Dnya Ekonomisi ve Uluslararas Ekonomik Kurulular, Trkiye Ekonomi Kurumu yay., Ankara 1987. APAK, Kemalettin-Cevdet Aydnelli-Mehmet Akn, Trkiyede Devlet Sanayi ve Maadin letmeleri, zmit 1952. AVCIOLU, Doan, Trkiyenin Dzeni, Bilgi yay., Ankara 1968. AYSAN, Mustafa A., Atatrkn Ekonomi Politikas, Krklareli-Vize 1981. BERKES, Niyazi, ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz?, Yn yay., nr. 1. BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, 3. bs., Sava yay., Ankara 1982. BORATAV, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, 3. bs., Gerek Yaynevi yay., stanbul 1990. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 1-15. Cumhuriyet Kanunlar Rehberi, 2. bs., Cilt I, der. Fasih Hseyin Gven, stanbul 1950. EROLU, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), 2. bs., mge Kitabevi yay., Ankara 1990. EROLU, Hamza, Atatrk ve Devletilik, Ankara 1981. Gei Srecinde Trkiye, der. rvin Cemil Schick-Erturul Ahmek Tonak, Belge yay., stanbul 1990. GKMAN, Muzaffer, 50 Yln Tutana 1923-1973, Hrriyet yay., stanbul 1973. GLALP, Haldun, Gelime Stratejileri ve Gelime deolojileri, 2. bs., Yurt yay., Ankara 1987. HALE, William, The Political and Economic Development of Modern Turkey, St. Martins Press, New York 1981. HERSHLAG, Z. Y., Turkey. The Challenge of Growth, 2. bs., E. J. Brill, Leiden 1963. 2 inci 5 Yllk Sanayi Plan, TC ktisat Vekaleti Sanayi Tetkik Heyeti yay., Ankara 1936. NAN, Afet, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, TTK yay., Ankara 1972. JAESCHKE, Gotthard, Trk nklab Tarihi Kronolojisi 29. 10. 1923-1. 1. 1930, ev. Niyazi Recep Aksu, EF Trk nklab Tarihi Enstits yay., stanbul 1941. JAESCHKE, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Cilt 1-2, TTK yay., Ankara 1989.

1015

JAESCHKE, Gotthard, Trkiye Kronolojisi (1938-1945), ev. Glaye Koak, TTK yay., Ankara 1990. KARPAT, Kemal H., Turkeys Politics. The Transition to a Multi-Party System, Princeton University Press, New Jersey 1959. KESER, lhan, Trkiyede Siyaset ve Devletilik, Gndoan yay., Ankara 1993. KEYDER, alar, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Yurt yay., Ankara 1982. KEYDER, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, 2. bs., letiim yay., stanbul 1990. KOCATRK, Utkan, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, TTK yay., Ankara 1983. KONGAR, Emre, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, Cem yay., stanbul 1976. KKER, Levent, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, 2. bs., letiim yay., stanbul 1993. KUMCU, Ercan, -evket Pamuk, Artk Herkes Milyoner: Hrriyet Sayfalarndan Ekonominin 50 Yl, Doan Kitap, stanbul 2001. KURU, Bilsay, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Bilgi Yaynevi yay., Ankara 1987. KURU, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, Cilt I, ASBF yay., Ankara 1988. Cilt II, ASBF yay., Ankara 1993. LEWS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, 2. bs., TTK yay., Ankara 1984. SAV, Nizamettin Ali, Sanayi ktisad ve Trk Sanayii, zmit 1950. SHAW, Stanford J. -Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, Cilt I-II, ev. Mehmet Harmanc, E. yay., stanbul 1983. SINGER, Morris, The Economic Advance of Turkey (1938-1960), Trkiye Ekonomi Kurumu yay., Ankara 1977. TAYAN, Tun, Sanayileme Srecinde 50 Yl, Milliyet yay., stanbul 1973. T. C. Sicilli Kavaninin 1 ila 34 Cildine Ait Umumi Fihrist, Ksm 1 Tahlili ve Hecai 1815-1953 (dahil) haz. S. Corio, Cihan Kitaphanesi yay., stanbul 1955. TEKEL, lhan-Selim lkin, Sava Sonras Ortamnda 1947 Trkiye ktisadi Kalknma Plan, ODT yay., Ankara 1974.

1016

TEKEL, lhan-Selim lkin, 1929 Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, ODT yay., Ankara 1977. TEKEL, lhan-Selim lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, TC Merkez Bankas yay., Ankara 1981. TEKEL, lhan-Selim lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, ODT yay., Ankara 1982. TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, 3. bs., Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1994. TMUR, Taner, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, letiim yay., stanbul 1991. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, 2. bs., mge Kitabevi yay., Ankara 1993. TOPRAK, Zafer, Smerbank Holding A. ., Smerbank yay. TOROS, Hsamettin, Trkiye Sanayii, Cilt I, stanbul 1954. TURGUT, Serdar, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ankara 1991. Turkeys and Other Countries Experience with the Mixed Economy, ed. Mkerrem Hi. . . ktisat Fakltesi yay., stanbul 1979. Trkiye Ekonomisi Sektrel Gelimeler, yay. haz. elik Aruoba-Cem Alpar, Trkiye Ekonomi Kurumu yay., Ankara 1992. Trkiye Tarihi, Cilt I-IV, yay. yn. Sina Akin, Cem yay., stanbul 1992. nc Tertip Dsturun 1-33 nc Ciltlerinde Mnderi Kanun, Nizamname, Talimatname, Tefsir ve Kararlara Ait Umumi Tahlili Fihrist, T. C. Bavekalet Neriyat ve Mdevvenat Umum Mdrl yay., Ankara 1953. LKEN, Yksel, Atatrk ve ktisat, Trkiye Bankas yay., Ankara 1984. YENAY, . Hakk, Yeni Osmanl Borlar Tarihi, F yay., stanbul 1964. YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, Cilt I-III, ev. Babr Kuzucu, Gzlem yay., stanbul 1974.

1017

Trkiye Ekonomisi (1923-1960) / Yrd. Do. Dr. Murat Koraltrk [s.581-597]

Marmara niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye 1920lerde Trkiye Ekonomisi zmir ktisat Kongresi 1923te Trkiyenin nfusu yaklak 12,5 milyondu.1 Savalarda yorgun ve bitkin dm bu nfusun, ok byk bir blm kylerde yayordu. Bu nfus, duraan olduu kadar nitelikli igc asndan da elverili deildi. Okur yazarlk oran ok dkt. Yaam koullar ok ard. Beslenmeden sala son derece ilkel olanaklar sz konusu idi. GSMHnin byk bir blmnn tarm kesiminde retildii Trkiyede 1923te, kii bana den GSMG 45 dolar civarndayd. Balca iktisadi ura olan tarm, kara sabanla sembolize edilen derece ilkel yntemlerle gerekletiriliyordu. Mevcut snai retim, lke gereksinimini karlayacak nitelik ve nicelikten uzak bir yapya sahipti. Toplu inenin dahi retilemedii ve ancak ithal edilebildii lkede, Cumhuriyetin ilan edildii 1923te, 36 milyon dolar tutarnda bir d ticaret a sz konusuydu. Milli Mcadele henz sona ermiti. Ankara Hkmeti ve bu hareketin nderi Mustafa Kemal, Trkiyenin top yekun sefalet ve yokluk iindeki hazin durumu karsnda sava meydanlarndan sonra ekonomide de verilecek ciddi bir mcadele olduu bilinci ile harekete getiler. Bu hareketin ilk adm 17 ubat 1923te zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresi idi.2 zmirde toplanan kongreden nce stanbulda Milli Trk Ticaret Birlii etrafnda bir araya gelen Mslman-Trk ticaret kesimi bir d ticaret kongresinin hazrlklarna giriti. Ancak Ankara Hkmeti, zmirde daha geni bir kongre dzenleyeceini bildirerek stanbulun giriimini engelledi. Lozan bar grmelerinin kesintiye urad gnlerde ktisat Vekaletinin giriimi ile toplanan ve 4 Mart 1923e kadar sren Kongreye 1.135 kii katld. Kongrede her ileyi mesleki temsil anlayna gre bir tccar, sanayici, sanatkar, amele, irket, banka ve ifti temsilcisi olmak zere toplam sekiz kiiden oluan heyetler temsil etti. Bunun yannda baz dernek ve meslek rgtleri de kongreye temsilci gnderdiler. Bunlarn banda Milli Trk Ticaret Birlii, stanbul Esnaf Cemiyetleri, stanbul Hamallar Cemiyeti, Umum Terziler Cemiyeti, Darlfnun Hukuk Mektebi, stanbul Ticaret Mekteb-i Alisi, iftiler Dernei, Fransa Darlfnun Mezunlar Cemiyeti ile Macaristan Trk Mezunlar Cemiyeti yer ald. Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa, Kongrenin alnda yapt tarihi konumasnda lkenin ufukta beliren yeni dnemdeki hedeflerini u szler ile ifade etti:

1018

Kl kullanan kol yorulur; fakat saban kullanan kol her gn daha ok kuvvetlenir ve her gn daha ok sahip olur Siyasi ve askeri muzafferiyetler ne kadar byk olursa olsun iktisadi zaferle tetvi edilemezse semere-i netice payidar olamaz. En kuvvetli ve parlak zaferimizi de tetvi eden semerat- nafiay temin iin hkimiyet-i iktisadiyemizin temin ve tarsini lazmdr.3 Meslek gruplar ve kurumlar adna gr ve beklentilerin dile getirildii Kongrede, Trkiyenin iinde bulunduu koullar ile badar siyasal ve ekonomik mesajlar ortaya kt. Lozanda, bar grmelerinin kilitlendii bir srada d dnyaya, ok uzakta olmayan yeni Trkiyenin bar bir d siyaset izleyecei ve zellikle Milli Mcadele srasnda Sovyetlerle gerekleen yaknlama ve ibirliinden dolay bolevizmi benimseyecei kansna varlmamas mesaj verildi. Kongrenin sonunda on iki maddeden oluan ve zerinde btn kesimlerin mutabk kaldklar ve Misak- ktisadi bal altnda yaynlanan bir bildiri kamuoyuna sunuldu. Olduka duygusal bir dille kaleme alnm olduu anlalan ve Trkiyede Milli ktisat anlaynn ok nemli belgelerinden biri olan Misak- ktisadi aynen yledir:4 1- Trkiye, milli hudutlar dahilinde, lekesiz bir istiklal ile dnyann sulh ve terakki unsurlarndan biridir. 2- Trkiye halk milli hakimiyetini, can ve kan pahasna elde ettiinden, hibir eye feda etmez ve milli hakimiyete mstenit olan meclis ve hkmetine daima zahirdir. 3- Trkiye halk, tahribat yapmaz; imr eder. Btn mesai iktisaden memleketi ykseltmek gayesine matuftur. 4- Trkiye halk sarf ettii eyay mmkn mertebe kendi yetitirir. ok alr: Vakitte, servette ve ithalatta israftan kaar. Milli istihsali temin iin icabnda geceli gndzl almak irdr. 5- Trkiye halk, servet itibariyle bir altn hazinesi zerinde oturduuna vakftr. Ormanlarn evlad gibi sever, bunun iin aa bayramlar yapar; yeniden orman yetitirir. Madenleri kendi milli istihsali iin iletir ve servetlerini herkesten fazla tanmaa alr. 6- Hrszlk, yalanclk, riya ve tembellik en byk dmanmzdr; taassuptan uzak dindarane bir salbet her eyde esasmzdr. Her zaman faydal yenilikleri severek alrz. Trkiye halk mukaddesatna, topraklarna, ahslarna ve mallarna kar yaplan dman fesat ve propagandalarndan nefret eder ve daima bunlarla mcadeleyi bir vazife bilir. 7- Trkler, irfan ve marifet adr. Trk, her yerde hayatn kazanabilecek ekilde yetiir; fakat her eyden evvel memleketin maldr. Maarife verdii kutsiyet dolaysyla (Mevlud-i erif) Kandil gnn, ayn zamanda kitap bayram olarak tesid eder. 8- Birok harpler ve zaruretlerden dolay eksilen nfusumuzun fazlalamas ile beraber shhatlerimizin, hayatlarmzn korunmas en birinci emelimizdir. Trk, mikroptan, pis havadan,

1019

salgndan ve pislikten ekinir. Bol ve saf hava, bol gne ve temizlii sever. Ecdd miras olan binicilik, nianclk, avclk, denizcilik gibi bedeni terbiyenin yaplmasna alr. Hayvanlarna da ayn dikkat ve ehemmiyeti gstermekle beraber cinslerini dzeltir ve miktarlarn oaltr. 9- Trk, dinine, milliyetine, toprana, hayatna ve messesatna dman olmayan milletlere daima dosttur; Ecnebi sermayesine aleyhtar deildir. Ancak kendi yurdunda kendi lisanna ve kanununa uymayan messeselerle mnasebette bulunmaz. Trk ilim ve sanat yeniliklerini nerede olursa olsun, dorudan doruya alr ve her trl mnasebette fazla mutavasst istemez. 10- Trk ak aln ile serbeste almay sever; ilerde inhisar istemez. 11- Trkler, hangi snf ve meslekte olurlarsa olsunlar, candan seviirler. Meslek, zmre itibariyle el ele vererek birlikler, memleketini ve birbirlerini tanmak, anlamak iin seyahatler ve birlemeler yaparlar. 12- Trk kadn ve kocas, ocuklar iktisadi misaka gre yetitirir. Kongre, Ankara Hkmetinin yeni dnemde ekonomide de sz sahibi olmak istediini yksek sesle dile getirdii bir platform oldu. Kongre sresince ktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurtun stanbuldan gelenlere kar scak olmayan tutumu da bunu belgelemitir.5 Kongrede ileri srlen, tartlan ve benimsenen kararlarn ve grlerin bir blm 1920ler boyunca sra ile hayata geti: 1924te ticaret kesiminin iddetle ihtiya duyduu ve zerinde durduu bir finans kurumu olarak Trkiye Bankas kuruldu; 1925te iftinin belini bken aar vergisi kaldrld; 1926da kabotaj ile ilgili dzenleme gerekletirildi; 1927de Tevik-i Sanayi Kanunu yeniden dzenlendi. Lozan Antlamas ve Trkiye Ekonomisi Milli Mcadele, 9 Eyll 1922de Trk ordusunun Yunan igalini yararak zmire girmesi ile sona erdi. Ankara Hkmeti bundan sonra dmanlar ile masa banda, diplomatik yollarla mcadeleye geti. Bu srete 11 Ekim 1922de Mudanya Mtarekesi imzaland. Kalc bar iin grmeler ise 21 Kasm 1922de Lozanda balad. 4 ubat 1923te kesintiye urayan grmeler, 23 Nisan 1923te tekrar balad. 24 Temmuz 1923te Lozan Bar Antlamasnn imzalanmas ile sona erdi.6 Lozan Bar Antlamas, Milli Mcadelenin siyasal alanda tescili anlamna gelir. Antlamann siyasal boyutu yan sra bir de iktisadi boyutu vardr. Antlamann Trkiye ekonomisini yakndan ilgilendiren boyutu kapitlasyonlar, d borlar, mbadele ve d ticaret rejimi balklar altnda ele alnabilir.

1020

Genel olarak bir lkede oturan yabanclara devletleraras antlamalar ile tannm imtiyazlar olarak tanmlanan kapitlasyonlar, Osmanl Devletinde ticaret alannda olduu gibi hukuk, din ve siyaset alannda da uyguland. Bata ngiltere, Fransa ve Hollanda olmak zere bir ok Batl devlete verilen kapitlasyonlar ile Osmanl Devleti hem mal hem de siyasi baz amalar gtmt. Gerek transit ticaret, gerek lkeden ihra edilen mallardan alnan vergilerin devlet hazinesi iin nemli bir kaynak olmas kapitlasyonlarn yani yabanclara tannan ticari ayrcalklarn mal ynn olutururken kapitlasyonlarn kendi kar ve gvenlii iin Batl devletler arasnda bir denge salamak amac ile verilmesi ise Osmanl Devletinin kapitlasyonlardan umduu siyasal ama olmutu. Kapitlasyonlar ile Batl devletlerin, Osmanl Devleti ile olan ticari ilikilerinde elde ettii ayrcalklarn banda %5 olan gmrk vergisini %3 olarak deme hakkn elde etmeleri geliyordu. Kapitlasyonlar ile en ok msaadeye mazhar lke niteliini kazanan Batl devletler Osmanl sularnda kendi bayraklarn tayan gemiler ile ticaret yapma hakkn da elde ettiler. Kapitlasyonlar ile yabanc tccarlar yalnzca ticari ayrcalklar deil, Osmanl Devleti iinde uyruklar olduklar devletlerin hukuki nfuz ve korumasn da kazandlar. Deien dnya koullarnda kapitlasyonlarn Osmanl Devletinin yabanc devletlere baml srecinde nemli rol oynadn gren Ankara Hkmeti, Lozan grmelerinde kapitlasyonlarn kaldrlmas konusu zerinde hassasiyetle durdu. Netice olarak Lozan Antlamasnn 28. maddesindeki Tarafeyni aliyeyni akiteyn Trkiyede kapitlasyonlarn kaffei nukat nazardan tamamen ilgasna her biri kendisine taalluku cihetinden kabul ettiklerini beyan ederler.7 ifadesi ile kaldrld. Bylece Osmanl Devletinde kendi postanelerini bile kurma imkann bulan yabanclara tannan mali ve hukuki ayrcalklar veya genel tanm ile kapitlasyonlar rejimi sona erdi. Lozan Antlamas ile gndeme gelen ve zm srecine giren bir dier iktisadi konu Osmanl d borlaryd. Antlama ile Osmanl Devleti d borlarnn geri demesinin yalnzca Trkiye tarafndan deil Osmanl topraklar zerinde kurulmu dier lkelere paylatrlarak yaplmas benimsendi. D borlar sorunu yannda Lozan Antlamasnn beraberinde getirdii bir dier iktisadi konu, nfus mbadelesiydi. 30 Ocak 1923te Lozanda imzalanan Trk ve Rum Ahalinin Mbadelesine Dair Mukavelename ve Protokol ile Yunanistandaki Trk ve Trkiyedeki Rumlarn karlkl mbadelesi gndeme geldi. Bu srete yaklak 1.5 milyon Rum Anadoluyu terk ederken, 500.000 civarnda Trk ise Yunanistandan Anadoluya g etti.8 Osmanl ekonomisinde nemli yere sahip olan gayrimslim nfusun mbadele sonucu Cumhuriyetin ilk yllarnda lkeyi terk etmesi, ekonomi zerinde nemli derecede olumsuz etkiler yaratt. Gayrimslimlerin tarmda zellikle ttn, pamuk ve zm yetitiricilii gibi nitelikli ve uzmanlam emek gerektiren alanlarda istihdam ediliyor, tarm yan sra sanayi ve ticarette de nemli yer tutuyor olmalar, mbadele ile lkeyi terk etmek zorunda kalmalarndan sonra ekonominin bundan

1021

olumsuz etkilenmesine yol at. Bunun yannda gelenlerin sayca gidenlere gre daha az olmas ve gelenlerin gidenlerin braktklar yerleri dolduracak nitelikte olmamalar, yani rnein baclkta uzmanlam Rumlarn yerine ve onlarn braktklar topraklara Bat Trakyadan ttnclkte uzmanlam Trklerin gelmesi gibi gelimeler Cumhuriyetin ilk yllarnda iktisadi durgunluun bir dier nedeni oldu. Ancak yine de ksa zaman iinde mbadele ile gelen Rumelinin cefakar insanlar anayurdun topraklarn ilemede maharetlerini gsterdiler. Lozan Antlamasnn Trkiye ekonomisi asndan en nemli ynn ise Trkiye, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasnda imzalanan Ticaret Mukavelenamesi oluturdu. Bu Mukavelenameye gre Trkiye 1929 ylna kadar ithalatta spesifik nitelikli 1 Eyll 1916 tarihli gmrk tarifesini uygulamay taahht ediyordu. Bylece savan neden olduu enflasyon ile anan spesifik gmrk vergilerinin be ve on iki misli arttrlmasna karn byk bir blmn snai tketim mallarnn oluturduu yirmi yedi eit mal iin bu art dokuz misli ile snrlandrld. Bylece ithal edilen mallardan, lke iinde retilen mallardan farkl oranda tketim vergisi alnmas engellenmi oldu. Bununla Trkiye dnem itibariyle dier lkelerin gmrk korumalar ile yerli sanayilerini himaye olanan bulduu bir srada 1930lara kadar gmrk gelirlerini arttrma ve yerli sanayini yabanc lke sanayilerinin rekabetinden koruma ynnde politikalar izleme imkanna sahip olamad.9 1929 ylna kadar egemen olan bu rejim, d ticaret gstergelerine de yansd. 1923-1929 yllar arasnda Trkiyenin ithalat, ihracatnn zerinde gerekleti. Bu dnemde ortalama her yl 43,5 milyon dolar ithalat ortalama ylda %26,8 orannda fazla gereklemiti. 1923-1929 dneminde ihracatn ortalama %22,45i talyaya yaplmaktayd. talyay %12,22 ile ABD, %12,04 ile Almanya, %12 ile ngiltere, %11,83 ile Fransa izledi. hracatn %5,33 Yunanistana, %16s Suriyeye yapld. Dier lkelere yaplan ihracatn toplam ihracat iindeki oran %5in altndayd. Ayn dnemde ithalatn ortalama %15,88i talyadan, %14,69u ngiltereden, %12,14 Almanyadan, %11,47si Fransadan, %5,74 ABDden ve %5,3 Belikadan yaplmaktayd. Dier lkelerden yaplan ithalatn ortalama miktar %5in altndayd. hracatn byk bir blmn tarm rnleri oluturuyordu. Ttn, kuru zm, pamuk, incir, fndk, yn, afyon ve yumurta toplam ihracatn 1924te %70,8ini, 1925te %64,5ini, 1926da %72,2sini, 1927de %59,8ini, 1928de %67,6sn ve 1929da ise %60,1ini oluturdu. thalatn bileiminde ise snai rnler, dokuma, eker gibi temel tketim mallarnn bulunduu dnemine ilikin istatistiklerden anlalmaktadr. Lozan Antlamas genellikle siyasi veya hukuki bir metin olarak atf alr. Ancak bununla birlikte Lozan Antlamasnn Trkiye ekonomisi asndan hem 1920ler ve 1930larda hem de gnmze kadar sren etkileri itibariyle ciddi ekonomik boyutlar olan bir antlama olduu da grlmektedir. Aarn Kaldrlmas

1022

Osmanl Devletinde tarmsal retim lke gereksinimini karladktan sonra ancak toplam retimin %10u orannda ihracat olanakl klacak bir hacimdeydi. Sava koullarnn tarmsal faaliyetler zerindeki olumsuz etkileri Birinci Dnya Sava srecinde Osmanl Devletinde de ba gsterdi. Sava nedeniyle i gcnde ortaya kan azalma, emek youn bir biimde gerekletirilen tarmsal faaliyetlerin aksamasnda balca etken oldu. Tarmsal retim alannda ortaya kan aksama karsnda, tarmda ekme ykmllne dahi gidildi. Gerek i gcndeki azalma gerek retim teknolojisinin ilkellii ve yetersizlikleri hatta sava yllarnda ift hayvanlarnn miktarndaki azalma da tarmsal retimdeki gerilemeye yol aan dier nedenler arasnda yer almaktayd. Bata buday olmak zere hububat retiminde nemli azalma kaydedildi. hracata konu olan pamuk ve ttn retiminde de sava dolaysyla bu rnlerin ihracatnn durmasyla byk oranlarda gerileme yaand. Sava ncesinde 9,8 milyon olan byk ba hayvan varlnda sava yllarnda %41.5 orannda, sava ncesinde 35,1 milyon olan kk ba hayvan varlnda ise %62,3 orannda bir azalma gerekleti.10 1858 tarihli Araz Kanunnamesi, toprakta fiilen varolan zel mlkiyetin hukuken de tannmas anlamna gelmekteydi. Tmar sistemindeki bozulma, Osmanl Devletinde tarmda mlkiyet ilikileri asndan ok nemli bir olguydu. Bu srecin bir sonucu olarak XX. yzyln balarnda Osmanl Devletinde tarm arazilerinin mlkiyeti ile ilikili u tablo ortaya kt: 1913 yl itibariyle tarmsal topraklarn %65i 50.000 toprak aas ve aristokratik unsurun mlkiyetindeydi. Geride kalan %35e orta ve az toprakl kyl ailesi sahipti. Topraksz kyl ailesi ise 80.000 kadard. Cumhuriyetin devrald Trkiyede tarm, ekonomide arlkl sektr oluturmaktayd. GSMHnin 1907de %51,9u, 1912de %47si ve 1914te ise %54,1i tarm kesiminden elde ediliyordu. Tarmda, retim ve hayvan varl asndan 1920li yllarda Cumhuriyet ncesindeki seviye alamad. Ancak 1930larda rakamlarda byme gzlendi. 1923-1930 yllar arasnda GSMH iinde en byk pay ortalama %47,4 ile tarm sektr oluturdu.11 Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiyede tarm kesiminin genel karakteri Osmanl Devleti zamanndakinden pek farkl deildi. 1920lerde Trkiye tarmna ilikin bilgi vermesi asndan 1927 yl tarm saym sonular nem tar. 1927 yl itibariyle nfusun %67,7si tarm kesiminde yaamaktayd. Bir ifti ailesine den ekili arazi miktar Trkiye genelinde ortalama 24,9 dnmd. Bu da tarm kesiminde kk lekli aile iletmelerinin varlna iaret etmektedir. ifti ailesine den ekili arazi miktarnda blgeden blgeye nemli deiiklikler grlmekteydi. Saymda yedinci blge olarak ifade edilen Giresun, Gmhane, Kastamonu, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Trabzon ve Zonguldak illerini kapsayan Karadeniz Blgesinde ifti ailesine den ekili arazi ortalamas 14,9 dnm iken drdnc blge olarak ifade edilen Adana, Antalya, Cebelibereket, Gaziantep, Kahramanmara ve Mersinde ise 40,5 dnmdr.

1023

1927 yl tarm saym yalnzca topra bulunan ifti ailelerini kapsamaktayd. 1927 yl nfus saymnda anlan krsal nfus ile 1927 tarm saym verileri birlikte deerlendirildii zaman lke genelinde ifti ailelerinin %17sinin topraksz olduu anlalr. Cumhuriyetin ilk yllarnda genel olarak ifti aileleri kk mlk sahibiydiler. Byk mlk sahiplerinin de varolduu, ancak bunlarn saylar, topraklarnn genilii ve toplam iindeki paylar belirsizdi. 1927 yl saymna gre toplam ekili arazi 43.637.727 dnmd. Bu arazinin %89,5inde tahl, %3,9unda baklagiller ve %6,6snda snai bitkiler ekiliydi. Tarmsal retimin deer olarak %54,92si tahl, %23,57si baklagillerin retimine dayanrken snai bitkilerin retim deeri ise %21,49du. 1927 ylnda tarmda kullanlan traktr, ayr makinesi, trmk, bier-balar, harman makinesi, tnaz makinesi ve triyrlerin toplam says 15.711 idi. 1920li yllar tarmda makineleme asndan geri bir dnemdi. Makineleme bir yana, bu dnemde 1927 yl itibariyle Trkiye genelinde ifti ailesi bana 1,9 ift hayvan dt ve bu da Trkiye tarmndaki olanakszlklar gstermesi asndan yeterlidir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiyede tarm kesiminde retimin geimlik dzeyin tesine pek geememesi, toprak mlkiyetindeki arpklklar, makinelemedeki seviye dkl, ulam yetersizlikleri, kredi sorunu, teknik ve mesleki bilgi, deneyim ve emek a yan sra bir byk sorun daha vard. Bu da aar vergisidir. Aar vergisi, Trk iftisinin alma azmi ve abas zerinde olumsuz etki yapyordu. iftinin mltezime alyor olmas retimin verimliliini dryordu. Aarn tarh ve tahsili hususunda bir dizi sorun vard. Bu sorunlar hem tarm kesimine yaplacak yatrmlar engeller hem de mltezimin kr tutkusu nihai rnn fiyatnn ykselmesine neden oluyordu. Dolaysyla aarn kaldrlmas, yani mltezimlerin aradan kartlmas ile rn fiyatlarnn decei ve retimin artaca umuldu. Aarn kaldrlmas ile mltezim ve byk toprak sahiplerinin rejime ynelik potansiyel muhalefet gleri krld ve Milli Mcadelenin temel toplumsal tabann oluturan Trk kylsnn aar derdinden kurtulmas ile rejime destek ve inanc pekitirilmi oldu. Aar vergisinin kaldrlmasna ilikin tartmalar daha Cumhuriyet ilan edilmeden 1923 knda zmirde toplanan ktisat Kongresinde gndeme geldi. Kongrede tarm kesimiyle ilgili olarak bata Aar vergisinin kaldrlmas ve ttn tekeline son verilmesi olmak zere, yine tarm kesimiyle ilgili olarak, gvenlik, makineleme ve ulam konularyla ilgili grler ve dilekler ifade edildi. eitli ilkeler benimsendi. Tarm kesiminde aarn kaldrlmas nemli bir gelimeydi. zmir ktisat Kongresinde aarn kaldrlmas ile ilgili olarak ifti Grubunun ktisadi Esaslar arasnda aynen u ifade yer ald: Trkiyede yaayan btn efrada amil olmak zere ve btede tevzn temin maksadiyle herhangi bir nm ve hangi bir usul ile olursa olsun, mutedil bir vergi ihdas edilmesi.12

1024

Aarn kaldrlmas hem Cumhuriyetin ilanndan nce ve hem Cumhuriyetin ilk yllarnda kurulan hkmetlerin programlarnda da dile getirildi. Milli Mcadele srasnda Anadolu hareketinin yrtme organ olan ve 14 Austos-27 Ekim 1923 tarihleri arasnda icraatta bulunan beinci icra vekilleri heyetinin programnda Aar vergisinin tars cibayetini slah etmek ve ziraatin inkafna msait bir ekle ifra eylemek esasl umdelerimizdir. ifadesi yer ald.13 22 Kasm 1924-3 Mart 1925 tarihleri arasnda i banda bulunan nc Cumhuriyet hkmetinin programnda da Aarn ilgasna doru atlm olan hatveleri takip ve inta etmek ahs emelimizdir. ifadesi bulundu. 14 Devletin, ifti zerindeki bu ar vergiyi kaldrma ynnde gsterdii kararllnn bir neticesi olarak 23 ubat 1925te yaynlanan kanunla Aar vergisi uygulamasna son verildi. Aarn kaldrlmas ile iftinin elinde pazara gtrebilecei bir artk kald. Btn olmasa da bir ksm ifti, geimlik retim dzeyinden pazar iin retme dzeyine ulama olana buldu. Bu kesim dorudan parasal ekonomi iine girmeye balad. Tarm sektrnn nispi vergi yk 1929 krizine kadar azald. Aarn kaldrlmas kukusuz tarm kesimi zerinde olumlu etki yapt. Aarn kaldrlmas devlet asndan ise gelirlerde bir azalmay ifade eder ve bu kamu kesiminden tarm kesimine gelir aktarm olarak da nitelendirilebilir. Aar kaldrlm ancak yasada ifade edildii gibi aar ikame edecek nitelikte bir mali dzenlemeye ise gidilmedi. Aarn kaldrlmas ile ifti zerindeki ar ve adaletsiz vergi yk kalkmt. Ancak ekonomisi hemen tamamen tarma dayanan Trkiyede yeni dzenlemelerin yaplmamas, tarmn ciddi bir biimde vergilendirilmemesi, kalknma giriimlerinin yannda olumsuz bir adm oldu. Trkiyenin 1920lerde sanayi kesimine daha ok fon ayrma olana da ortadan kalkt. Bu yn ile aarn kaldrlmasn Milli Mcadelenin btn kahrn ve cefasn eken Anadolu iftisine Cumhuriyet idaresinin duyduu minnet ve diyet borcunun bir karl olarak da nitelendirmek mmkndr.15 Atatrkn Milletin Efendisi olarak nitelendirdii Trk kyls, aarn kaldrlmas ile hem maddi hem de manevi destek buldu. 1920ler boyunca aarn kaldrlmas yan sra kylye ynelik baka dzenlemeler de yapld. Bu dzenlemelerin banda topraksz iftiyi topraklandrma giriimi gelir. 1923-1934 yllar arasnda gmenlere ve topraksz iftiye toplam 6.787.234 dnm arazi datld. Sanayi Tevik Ediliyor Cumhuriyetin devrald Trkiyede lkenin ihtiyalarn karlayacak bir dzeyde sanayi bulunmuyordu. Cumhuriyetin devrald snai yapy daha gereki deerlendirmek iin Osmanl Devletinin son dneminde sanayinin genel niteliini yanstan 1913 ve 1915 sanayi saymlar sonularna bakmakta yarar vardr.16 1913 ve 1915 sanayi saymlarna gre Osmanl sanayinin retim alanlarna gre bileimi gda, toprak, deri, aa, dokuma, krtasiye, kimya ve madeni eya retiminden ibaretti. Bu snflandrmadan Osmanl sanayinin dayanaksz tketim mallar retimine ynelik olduu, ara, yatrm ve dayanakl

1025

tketim mallar retiminde ise nemli bir varlk gstermedii anlalmaktadr. Varolan retimin, tketimi karlama oranndaki dklk de Osmanl sanayinin hacmini yanstmaktadr. rnein 1915 yl itibariyle lkede tketilen unun ancak %59,4, tulann %32,1i, ynl dokumann %41,3 ve pamuklu dokumann %9,5i lke iinde retilmekteydi. 1913 yl sanayi saymna gre lkede en az 10 ii altran toplam 564 sanayi iletmesi bulunmaktayd. Bu iletmelerde toplam 348.000 kii istihdam edilmekteydi. Bu iletmeler arasnda en az 100 kii altran 53 iletme vardr. 564 iletmenin 316s yani yarsndan fazlas lkenin Bat blmnde bulunmaktayd. Osmanl sanayinde gda, dokuma ve deri imalat ba ekmekteydi. 1913 sanayi saymna gre snai retimin toplam deerinin %73, 1915te ise %73,7si gda ve dokuma imalatndan olumaktayd. 1921 ylnda Ankara Hkmeti, egemenlii dnda kalan ve lke sanayinin nemli bir blmnn younlam olduu stanbul, zmir, Bursa ve Adana illerini kapsamna almayan bir blgede sanayi saymnda bulundu.17 Bu sayma gre saptanan 33.058 sanayi iletmesinin 20.057si dokuma ile ilgiliydi. Sanayi kesiminde istihdam edilen toplam 76.216 kiinin %46,34n kapsayan 35.316 kii de dokuma retiminde istihdam ediliyordu. Bata stanbul olmak zere lkenin Batsndaki birka kentte younlaan snrl saydaki sanayi iletmesi dnda 1921 ylnda sanayi saymna konu olan ve ortalama 2,3 kiinin istihdam edildii anlalan otuz binin zerindeki kk iletmenin sanayi iletmesi niteliine sahip olmad, bunlarn birer aile iletmesi olduu anlalmaktadr. 1913, 1915 ve 1921 yl sanayi saymlar Cumhuriyetin devrald Trkiyede temel sanayinin kurulmadn ortaya koyar. Osmanl sanayinde ara mallar retilmez yalnzca yakn pazar iin retim yaplyordu. Gda ve dokuma sanayindeki baar da snrlyd. Osmanl sanayi, tarm ve madencilik ile de btnlememiti. Sanayinin Cumhuriyet ncesi Trkiye ekonomisindeki kk payn 1907de %10,1, 1913te %11,5 ve 1914te %10,1 olan GSMH iindeki oran da gstermektedir. 1920li yllarda Trkiye sanayinin genel karakterini yanstan nemli bir saym da 1927de gerekletirildi.18 Buna gre lkede 65.245 snai iletme bulunuyordu. Bunlarn %43,59u tarm rnleri ileme ile ilgiliydi. %23,83 dokuma, %22,61i maden sanayi ileme ve makine tamirat ile ilgili iletmelerdi. Sanayi kesiminde istihdam edilen 256.855 kiinin en byk blmn 110.480 kii ile tarm rnlerini ileyenler oluturuyordu. Sayma konu olan sanayi iletmelerinin %35,74nde birer kii almaktayd. ki ve kiinin alt iletmelerin genele oran %35,76yd. Yz ve daha ok sayda ii altran 155 messese belirlenmi ve bunlarn genele oran %0,24t. 1927 saymna gre snai retimin toplam deeri 432.740.000 Trk Lirasyd. Bunun %65,08i tarm rnleri ileme, %17,65i dokuma sanayinde oluturulmutu.

1026

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye sanayinin nicel durumu kadar niteliksel durumu da daha sonraki yllarda sanayi alannda kat edilen mesafeleri mukayese etmek iin bilinmesi gereken bir konudur. Buna gre 1927de 65.245 sanayi iletmesinde toplam 4.850 motor vard. Bunlarn ancak %53,51inde elektrik enerjisinden yararlanlmaktayd. Sanayinin Cumhuriyet ncesindeki grnmn daha amadn, 1923-1930 dneminde GSMH iindeki ortalama %8,8 oranndaki pay yanstmaktadr. 1920lerde snai retimin yurtii tketimi karlayamad, ayn dnemdeki ithalatn bileiminden anlalmaktadr. Dokuma ve gda rnlerinin 1923-1928 arasnda toplam ithalat iinde pay azalmakla birlikte 1923te %74, 1925te %67, 1927 ve 1928de ise %52er gibi bir orandayd. Temel snai retimdeki yetersizlii ifade eden bu rakamlar, Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye sanayinin kapasitesini yanstmaktadr. Bu zayf ve hazin tablo karsnda Cumhuriyeti kuranlar kaytsz kalmadlar. Bu balamda, 1920ler boyunca, yani 1930larda egemen olan devleti sanayi politikalarna dein, Trkiyede sanayi adna iki nemli giriim gerekleti. Bunlardan ilki 1925te eker sanayiinin temellerinin atlmasyd.19 Dieri ise 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu idi. Trkiyede ada eker sanayiinin kurucusu 1850lerde Uakn Kalfa Kynde doan Nuri ekerdi. Nuri eker, ok gen yalardan itibaren Uak ve havalisinde ekerin hammaddesi olan pancar tarmna ilikin deneme ve aratrma almalarnda bulunmutu. Mektup zarf iinde Avrupadan getirttii pancar tohumlarn ekerek pancar reten ve rettii pancar rendeleyerek erbet elde eden Nuri eker, evresini pancardan eker elde edilebilecei ynnde ikna etmiti. Bu ynde yol alan Nuri eker, 1923te 600.000 TL sermaye ile Uakta bir eker fabrikas kurmak ve iletmek amacyla Uak Terakki Ziraat TAn kuruluuna n ayak oldu. 6 Kasm 1925te fabrikann temeli atld. Daha fabrika iletmeye almadan 14 Nisan 1925te kurulacak eker fabrikalarna baz muafiyetler ve ayrcalklar tanyan 601 sayl kanun yrrle girdi. Uakta bir eker fabrikas kurma iine girien Uak Terakki Ziraat TA tek bana bu giriimi gerekletirme hususunda yetersiz kald. 1925te kurulan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas, irketin sermayesine %30 orannda katld. Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasnn destek ve yardmlar ile inas tamamlanan Uak eker Fabrikas 17 Aralk 1926da iletmeye ald. Uak eker Fabrikas yan sra 1925 Kasmnda temeli atlan Alpullu eker Fabrikas, 1926 Kasmnda iletmeye ald. Trkiyede eker sanayiinin kurulmas ynndeki bu ilk admlar 1930larda devleti sanayi politikalar kapsamnda kurulan yeni fabrikalar izledi. 1933te Eskiehir eker Fabrikas, 1934te Turhal eker Fabrikas iletmeye ald. 1935te drt eker fabrikas da Trkiye eker Fabrikalar A ats altnda birletirildi. 1920lerde sanayi alannda eker fabrikalarnn yan sra gerekleen bir dier nemli giriim 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu idi. Aslnda Trkiyede sanayinin teviki, Cumhuriyetten nceye kinci Merutiyet Dnemine kadar uzanmaktayd. Sanayileme adna nemli admlarn atld bu dnemde

1027

1909da karlan Tatil-i Egal Kanunu ile grev ve sendikal haklar kstland. 1913te karlan Tevik-i Sanayi Kanunu ile zellikle yerli giriimcilere sanayi yatrmlar iin bir takm tevikler saland. Ancak Birinci Dnya Savann yenilgi ile sona ermesi ve ardndan lkenin igali ve Milli Mcadelenin balamas ne yeni sanayi kurmay ne de mevcut sanayii gelitirmeyi mmkn kld. Hatta sava, mevcut sanayi zerinde ykc etki de yapt. 1923 zmir ktisat Kongresinde sanayi ile ilgili olarak benimsenen ilkeler arasnda 1913 tarihli Tevik-i Sanayi Kanununun yeniden dzenlenerek uygulanmas da bulunuyordu. Bu balamda 28 Mays 1927de TBMMde 1055 sayl Tevik-i Sanayi Kanunu kabul edildi. 1942ye kadar yrrlkte kalan Tevik-i Sanayi Kanunu ile snai giriimler hakknda 10 hektara kadar bedelsiz arazi verilmesi; haberleme altyaps inasnda kolaylklar ve snai iletmelere geni apl vergi muafiyetleri tannmas; snai iletmelerin inas iin gerekli malzeme ile retimde kullanlacak makine ve ara-gerecin naklinde demir ve denizyollarnda %30 indirim yaplmas; baz tekel maddelerinin snai iletmelere indirimli satlmas; kamu kesiminin yurt iinde retilen snai mallar dardakilerden %10 orannda pahal da olsa almak zorunda olmas ilkeleri benimsendi. 20 Tevik-i Sanayi Kanununun zel giriim zerinde inkar edilemez olumlu etkisi oldu. 1927-1932 yllar arasnda bu kanundan yararlanan irketlerin saysnn 342den 1.473e kmas ve sanayi iilerinin saysnn 17.000den 62.000 ykselmesi bunun gstergesidir. Ancak zel giriim, lkenin kt olanaklar ile salanan bu teviklere karn sanayi alannda umulan ve gereksinim duyulan yatrmlar gerekletiremedi. 1920lerdeki bu durum 1930larda devlet eli ile sanayileme srecinin balamasnda etkili olan unsurlardan birisi oldu. Yani 1920lerde sanayi alannda zel giriimin baarszl, 1930larda devlet eli ile sanayileme srecinin balamasnda rol oynad. zellikle 1929a kadar Lozan Antlamas gereince gmrklerde himaye usulnn

uygulanamamas, yerli sanayiinin korunamamas dolaysyla gelimesini engelleyen bir etken olarak 1920ler boyunca varln srdrd. Bunun yan sra zel giriimin bilgi, sermaye ve teknoloji alanndaki donanmnn ve birikiminin yetersizlii Tevik-i Sanayi Kanununun getirdikleri ile de alamad. 1920lerde zel sektrn nclnde sanayilemenin mmkn olamayacann anlalmas, 1930larda uygun i ve d koullarn da salanmas ile devleti sanayi politikalar Trkiye gndemine geldi. 1920lerde zel giriimin salanan teviklere karn sanayi alannda varlk gsterememesine karn daha ileri yllarda eitli tevik yollar ile zel giriimin sanayiye girmesi ve bu alanda yatrm yapmas abalar olumlu sonular verdi. Kukusuz bunda baarsz da olsa Trk zel sektrnn 1920lerdeki giriimlerinin de deneyim anlamnda etkisi olmutur. Btn bunlarn yannda 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu, Trk adalama projesinin iktisadi kalknma srecinde zel giriime duyduu gveni yanstmas asnda ayr bir neme sahipti. Trkiye Ekonomisinde

1028

Devletilik 1929 Dnya Ekonomik Krizi ve Trkiye Ekonomisi Birinci Dnya Sava dnyann siyasi corafyasnda byk ve nemli deiikliklere yol at. Osmanl mparatorluu, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Alman mparatorluu tarihe kart. Sava srasnda arlk Rusyasnda Bolevik Devrimi yaand ve SSCB kuruldu. Savan ardndan ise zellikle gelimi lkelerde yeni teknolojilerin kullanm ile sanayide retim ve verimlilik artna tank olundu. Ancak yine gelimi lkelerde gelir dalmndaki bozukluk, tketim mallar talebinde yetersizlie yol at. Bilhassa tarm rnlerinin fiyatlarnda d yaand. Tarmdan gelir elde eden kesimlerin bu durumdan olumsuz etkilenmesi, i talepte daralmay daha da artrd. Bylece Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere, gelimi lkelerde ekonomik durgunluk ve daralma ba gsterdi. Bu sre 1929da ekonomik kriz olarak bir patlamaya dnt.21 Dnya iktisat tarihine 1929 Bunalm olarak geen gelime, yine tarihe Kara Cuma diye geen 24 Ekim 1929da New York Borsas Wall Streetde ilem gren deerli katlarn byk deer kaybetmesi ile doruk noktasna ulat. Bundan sonra bir yandan hisse senedi fiyatlar hzla dmeye balad. flaslar, kapanan iyerleri ve isizlik XX. yzylda kapitalist sistemi uygulayan lkelerin karlat ilk byk kriz olarak boy gsterdi. Wall Streette yaanan ekonomik deprem ksa zaman iinde Atlas Okyanusunun dousuna Avrupaya da srad. Amerika Birleik Devletlerinde olduu gibi Avrupada da para ve sermaye piyasalarnda yaanan dlere bal olarak retim de geriledi. Bu srete isizlik byk oranlarda artt. Uluslararas ticaret hacminde gerilemeler yaand. 1929 krizi, iktisat biliminin o gn iin geerli ve gvenilir olan temel ilkelerini temelinden sarst ve bir ok lke kendi zel koullar dorultusunda nlemlere bavurmak zorunda kald. Bu nlemler iinde planlama ne kt. Trkiye de ksa bir sre iinde krizin etkisi altna girdi. 1927-1928 yllar kuraklk sebebiyle tarmsal retimde gerilemenin yaand bir dnem oldu. Bir yandan tarmsal retimin dmesi, dier taraftan tarmsal rn fiyatlarnn sanayi rnleri fiyatlarndan daha ok gerilemesi, ekonomisinde tarmsal rn ihracatnn nemli yer igal ettii ve sanayisi i gereksinimi dahi karlayacak durumda bulunmayan Trkiyenin demeler dengesi zerinde olumsuz etkiler yaratt. Trkiyede devlet, 1929 krizinin neden olduu ortamda btn 1930lu yllar boyunca egemen olan korumac ve devleti iktisat politikalarn uygulamaya yneldi.22 Devlet bu srete d ticaret ve kambiyo denetimi, i ticaret ve piyasalar zerinde mdahale ve denetimde bulunmaya giriti. Sanayi alannda ise yatrmlara giriti ve dorudan retici olarak faaliyet gstermeye balad. Bu politikalarn

1029

ana hedefi, lkede 1920li yllarda alnan bir takm nlem ve teviklere, rnein 1927 Tevik-i Sanayi Kanununa karn kurulamayan ve istenen dzeye ulaamayan sanayii kurmakt. 1929 Dnya Ekonomik Krizinin patlak vermesinden 1934 ylnda Trkiyede devleti sanayileme srecinin ilk adm olan Birinci Be Yllk Sanayi Plannn uygulamaya girmesine kadar devletin ekonomi zerinde dorudan veya dolayl mdahalesine ara olan bir dizi kurum ve oluum gndeme geldi. 16 Mays 1929da 1447 sayl Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunu TBMMde kabul edildi. Lozan Antlamasnn Trkiyenin d ticaret rejiminde kendi lehine snrlamalar yapma olanaklarn ortadan kaldran hkmleri 1929da geerliliini yitirdi. 30 Mays 1929da kabul edilen ve gmrk vergilerini ykselten yeni Gmrk Tarife Kanununun yrrle girmesinden nce tarifenin deieceini dnen ticaret kesiminin ithalat talebinin artmas ile demeler dengesi bozuldu. 1447 sayl kanun, Maliye Bakanlna dviz gereksinimlerini belirleme yetkisini tand. 18 Aralk 1929da, 1930lar boyunca Trkiyede kamuoyu nezdinde eitli yollardan milli iktisat dncesinin savunuculuunu yapan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu. TBMM Bakan Kazm zalp, TBMM Bakan Vekili Hasan Saka, zmir Milletvekili Celal Bayar, Krklareli Milletvekili Fuat Umay, Sinop Milletvekili Yusuf Kemal Tengirenk, zmir Milletvekili Rahmi Kken, Ziraat Bankas Genel Mdr kr Ataman Emlak ve Eytam Bankas Genel Mdr Hakk Saffet Tan ve Trkiye Otomobil ve Turizm Kurumu Bakan Reit Saffet Atabinenin giriimleri ile kurulan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin ama ve hedefleri, Cemiyetin tznde halk israfla mcadeleye, hesapl, tutumlu yaamaya ve tasarrufa altrmak, yerli mallar tantmak, sevdirmek ve kullandrmak, yerli mallarn miktarn ykseltmeye, metanet ve zarafet itibariyle hariteki mmasili mallar derecesine getirmee ve fiyatlarn ucuzlatmaa almak, yerli mallarn srmn arttrmak. olarak ifade edildi. Genel sekreterliine eski ktisat Vekili Rahmi Kkenin, Mavir Mdrlne Vedat Nedim Trn getirildii Cemiyetin giriimi ile ylda bir kez gerekletirilen Tasarruf ve Yerli Mallar Haftasnda yine Cemiyetin kurulu ama ve hedefleri dorultusunda sergi, seminer ve mitingler dzenlendi. Bu giriimlerin banda 1930 ylnda gerekletirilen Sanayi ve Ziraat Kongreleri, Birinci Milli Sanayi Sergisi, 1931 ylnda kinci Sanayi Sergisi ve 1933te On Yl ktisat Sergisi gelmekteydi. 1930-1936 yllar arasnda ktisat ve Tasarruf adnda bir de aylk dergi yaynlayan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti sergi, toplant ve yayn aracl yan sra bastrd afilerle de geni halk kitleleri zerinde yerli tketimi zendirmeye alt. Dolaysyla 1930lar boyunca egemen olan devleti iktisat politikalarnn propagandasn yapt. Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin faaliyetleri iinde 1929 krizi ve izleyen dnemde devletilie ynelie ilikin ciddi iaretler veren bir giriim 1930 Sanayi Kongresi idi. 21 Nisan 1930da Ankarada yine Cemiyetin giriimi ile Milli Sanayi Numune Sergisi ald. Ertesi gn yani 22 Nisan 1930da yine Ankarada Sanayi Kongresi topland.

1030

Ortak bir sanayileme program belirlemek zere i adamlar ve teknokratlarn katlm ile toplanan kongrede biri genel sanayi siyaseti zerinde, dierleri sektrlere ilikin raporlar hazrlamak zere 17 ihtisas komisyonu kuruldu. Devletilie ilikin herhangi bir ifadenin gemedii kongrede zel kesim temsilcileri tarafndan muamele vergisinin, feodal bir vergi olan ehre giren mallardan alnan oktruva verginin kaldrlmas, kredi olanaklarnn arttrlmas, tama tarifelerinde sanayiciye kolaylklar tannmas ve sanayi iin eitim olanaklarnn arttrlmas ynndeki istekler dile getirildi. Sanayi Kongresinde, Ticaret ve Sanayi Odalar bnyesinde sanayi kesiminin temsilinin yeterli olmadn savunan sanayiciler, sanayi kesiminin ticaret odalarndan bamsz sanayi odalar ats altnda rgtlenmesi gr ve dileklerini bildirdiler. 1930 Sanayi Kongresinde ayrca lkede sermaye birikiminin yetersizlii nedeniyle en az on yllk bir sanayi programna gereksinim bulunduu ve hangi sanayi dallarnn lkede kurulmas ve gelitirilmesinin belirlenmesi ifade edildi. Snai giriimlerin dzenlenmesi amacyla da bir Snai Tesisat Tetkik ve Murakabe Merkezinin kurulmas nerisinde bulunuldu. 1929 krizi karsnda bir reaksiyon halinde kurulan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti ve bu Cemiyetin faaliyetlerinin yannda, 1929 krizi karsnda devletilie uzanan yolda atlan admlar srd. Bu balamda 25 ubat 1930da yrrle giren 1567 sayl Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda Kanun ile hususi menfaatleri tenkis suretiyle para kymetini drmeye alanlarn ar surette tecyizleri amaland. Bu kanun ile Hkmete, Trk parasnn deerini ve istikrarn korumak iin gerekli nlemleri alma ve buna bal olarak yetkilerini glendirmek iin cezalar verme olana tannd. 9 Haziran 1930da Ttn Tekeli Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 11 Haziran 1930 tarihli kanun ile Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas kuruldu.23 19 Haziran 1930da Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabesi Hakknda Kanun TBMMde kabul edildi. 3 Temmuz 1932 tarihli kanun ile Devlet Sanayi Ofisi, 7 Temmuz 1932 tarihli kanun ile Trkiye Sanayi Kredi Bankas kuruldu. 30 Kasm 1932de ktisadi Buhran Vergisi Kanunu TBMMde kabul edildi. 8 Austos 1932de ktisat Vekillii grevinden istifa eden Mustafa eref zkann yerine, ertesi gn 9 Austos 1932de Celal Bayar atand. 12 Ocak 1933te Dahili stikraz Kanunu, 30 Mays 1933te Mevduat Koruma Kanunu ve 8 Haziran 1933te dn Para Verme Kanunu TBMMde kabul edildi. 11 Temmuz 1933te Smerbank resmen faaliyete geti. 1 Aralk 1933te Birinci Be Yllk Sanayi Plann ieren raporlar Bavekalete sunuldu. 1935te Etibank ve Elektrik leri Etd daresi ve Maden Tetkik ve Arama Enstits kuruldu. Bylece btn bu yasal ve kurumsal dzenlemeler ile 1920lerin serbest ekonomisinden, Trkiyede 1929 krizinin biricik olmasa da ok nemli bir belirleyicisi olduu ve 1930larn ilk birka yl uygulanan ekonomide mdahaleciliin ardndan 1930larn ortasna doru iktisadi devletilie gei yaand.24 ktisadi Planlama Giriimleri

1031

Tanzimat Dneminde Osmanl Devletinde balayan modern sanayi kurma giriimleri bata zel kesimdeki sermaye birikiminin yetersizlii olmak zere, bir dizi nedenden dolay ancak devlet ncl ve eli ile gerekleti. Dolaysyla Cumhuriyet kurulduu srada lkede sanayi yok denecek bir durumdadr ve yalnzca ordu ve saray iin retimde bulunan resmi birka fabrika vard. Osmanl Devletinden devralnan bu fabrikalar yani Feshane, Hereke ve Bakrky dokuma fabrikalar ile Beykoz deri ve kundura fabrikas, kurulacak irketlere devredilinceye kadar idarelerini stlenen ve itirak suretiyle yeni snai iletmeleri ve madencilik giriimlerini finanse etmek amac ynnde 1925 ylnda kurulan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasna devredildi. 1932de ise Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas yerini, fabrikalar iletmek zere kurulan Devlet Sanayi Ofisi ve kredi ilerini stlenmek zere kurulan Trkiye Sanayi Kredi Bankasna brakt. 1920lerde uygulanan tevik politikalarna karn zel kesim ncelikli sanayileme abalar baarl ve yeterli sonular vermedi. 1929 Dnya Ekonomik Krizi ve dier etkenler 1930larn bandan itibaren Trkiyede iktisadi devletilii bir anlamda alternatifi olmayan bir iktisat politikas olarak gndeme getirdi.25 1929 Dnya Ekonomik Krizi karsnda Trkiyede korumac ve mdahaleci iktisat politikalar izlenmeye baland. Bu srete devlet, d ticaret ve kambiyo denetimi, i ticaret ve piyasalar zerinde mdahale ve denetimlerde bulunmaya balad. Sanayi alannda ise yatrmlara giriti. Btn bu giriim ve uygulamalarn ana hedefi, lkede 1920li yllarda alnan bir takm nlem ve teviklere karn kurulamayan ve istenen dzeye ulaamayan sanayii kurmakt. Trkiyenin 1920lerin sonu ve 1930larn banda yneldii bu yeni oluum veya devletin ekonomiye mdahalesi yalnzca o dnemde Trkiyeye zg bir durum deildi. 1929 krizi ile Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere bata olmak zere kapitalist lkelerde de 1930lar boyunca kamu daha nce olmad biim ve boyutta ekonomide rol oynamaya balad. 1929 krizinin kapitalist sistemi temelinden sarst srada, Trkiyenin nnde alternatif olarak bu krizden kapitalist sisteme dahil lkeler kadar etkilenmemi lkeler ve sistemler bulunmaktayd. Sovyetler Birlii, kapitalist ekonomilerin kriz nedeniyle sarsld yllarda 1917 devriminin yaralarn sarm, otarik iktisadi yaps sayesinde krizin dnda da kalmay baarmt. Kriz koullarnda Sovyet planlama deneyimi, Trkiye iin yararlanlmas kanlmaz bir olgu haline geldi. Nitekim Sovyetler, Trk devletiliinin geliiminde teknik yardmda da bulundular. Ayn dnemde talya ile iktisadi alanda yaayan yaknlama da benzer bir gelime idi. zellikle Sovyet planlama deneyimi sosyalizme kar kesin tavr alm olan Trkiye iin esin kayna oldu. Trkiyeyi ynetenler ve ekonomi brokratlar iin lkenin olduka snrl hatta kt olan kaynaklarn plan dahilinde deerlendirmek, 1920ler boyunca istenen boyutta atlamayan sanayileme hamlesini plan erevesinde gerekletirmek dncesi alternatifi olmayan bir iktisat siyaseti haline geldi. Bu balamda 1930lar boyunca Trkiyede iki tane be yllk sanayi plan hazrland ve uygulamaya alnd.

1032

Birinci Be Yllk Sanayi Plan 1934te uygulamaya konan Birinci Be Yllk Sanayi Plannn ana hedef ve stratejisi, lkenin yerst kaynaklarn deerlendirerek ithalata konu olan zellikle eker, dokuma ve kat bata olmak zere temel gereksinim maddelerinin yurt iinde retme; yerel veya blgesel tarmsal retime ve doal kaynaklara dayanan snai retim birimleri kurma; kurulacak sanayi tesislerinin, kurulu yerlerinin hammadde ve igc kaynaklarna yakn olmasyd.26 Bu temel strateji, planda aynen yle dile getirildi: 1- Esas hammaddeleri memlekette yetien veya imdilik yetimemekle beraber ksa bir zamanda dahilde temini mmkn grlen sanayi mallar ele alnmtr. 2- Bunlar byk sermaye ve teknik kuvvete ihtiya gsteren sanayiden olduklarndan, tesisleri Devlete veya milli messeselere braklmtr. Bu sanayiimiz ziraat sahasnda da muvazi bir faaliyet zemini yaratacaktr. 3- Kurulmasna karar verilen sanayiin istihsal kapasitesi memleket ihtiya ve istihlkiyle mtenasiptir. 27 Devletin zel sektr tarafndan kurulmasna olanak bulunmayan sanayi dallarnda giriimlerde bulunmas ve yatrm yapmas amacna ynelik hazrlanan Birinci Be Yllk Sanayi Plan ile zel sektrn de devletin kuraca ana sanayiler ile ortaya kacak ve yararlanaca dsal ekonomiler yaratlaca hedefi ortaya kondu. Birinci Be Yllk Sanayi Plan ile Trkiyede dokuma, maden, selloz, kimya ve seramik sanayinin kurulmas amaland. Plan erevesindeki yatrmalarn toplam tutar 43.953.000 TL olarak belirlenirken, bu tutar uygulamada 100 milyon TLyi buldu. Plann finansman byk lde i kaynaklarla gerekletirildi. Yalnzca 16 milyon TL tutarnda ngiliz ve 8 milyon tutarnda Sovyet kredisi kullanld. Planda yer alan dokuma, maden, selloz ve kimya sanayine ilikin yatrmlar Smerbank tarafndan, smikok, ie-cam ve kkrt sanayine ilikin yatrmlar Bankas tarafndan yrtld. Birinci Be Yllk Sanayi Plan ngrlen sreden nce hayata geirildi. 1934 ylnda Bakrky Bez Fabrikas, Keiborlu Kkrt Fabrikas ve Ispartada Glya Fabrikas iletmeye ald. 1935 ylnda ise Kayseri Bez Fabrikas, Paabahe ie ve Cam Fabrikas, Zonguldakta Anstrasit Fabrikas iletmeye ald. 1936 ylnda zmit Kat Fabrikas retime geti. 1937de Ereli ve Nazilli Bez Fabrikalar iletmeye ald. kinci Be Yllk Sanayi Plan 1936 ylnda Birinci Be Yllk Sanayi Plannn ngrlen sreden nce gerekletirilmesinin hemen ardndan kinci Be Yllk Sanayi Plan gndeme geldi. Tketim mallarnn lke iinde retimini hedefleyen Birinci Plann aksine, kinci Planda enerji ve madencilik gibi temel sanayi alanlarna arlk verildi. kinci Be Yllk Sanayi Plannda ana hedef lkenin yer alt kaynaklarn yani demir,

1033

kmr ve petrol kaynaklarn deerlendirmek olarak belirlenirken, zel sektrn ve tarmn da gelitirilmesi gzden uzak tutulmad. kinci Be Yllk Sanayi Plan, birincisi gibi ngrlen srede hayata geemedi. kinci Plan, uygulamaya konulduktan ksa bir sre sonra yeni dzenlemelere urad.28 1937 yl Aralk aynda Hkmet, kinci Be Yllk Sanayi Plannn madencilikle ilgili blmlerini Senelik Maden Program ad altnda uygulamaya koydu. 1938 yl Eyll aynda ise Senelik Maden Programn da ieren Drt Yllk Plan kabul edildi. Planda madencilikle ilgili olarak krom, bakr, inko, simli kurun, demir, ta kmr ve linyit yataklarnn iletilmesi. Metal rnleri ile ilgili olarak tarm aletleri ve makineleri, stma aralar, demir boru, liman ve deniz tamaclnn gerektirdii metal rnlerinin, uak motorlarnn ve askeri amal alminyum rnleri retecek tesislerin kurulmas. Kimya sanayi ile ilgili olarak soda, glya, morfin, gliserin ve sabun, sentetik benzin, azot ve smikok retimi. Toprak rnleri sanayi ile ilgili imento, ate tula retimi. Gda sanayi ile ilgili ekmek ve un, zeytinya, meyve ileme, konserve, balk ya ve unu ile eker retimi. Elektrik enerjisi retmek zere Zonguldak ve Ktahyada termik santrallar kurulmas. Ulatrma ile ilgili olarak stanbul limannn gelitirilmesi, Trabzon ve Zonguldakta yeni limanlarn inas, skenderun limannda serbest blge oluturulmas ve toplam 67.000 tonluk 28 para gemi satn alnmas projeleri yer ald. Gerekletirilmesi iin 200 milyon TLye gereksinim duyulan plann kapsad projelerin byk bir blm 1939 yl ortalarnda ertelendi. kinci Dnya Savann patlak vermesi ile de plann uygulanmas iyice aksad. 1950 ylna kadar olan dnemde plann kapsad projeler iinde ancak Guleman Krom, Ergani, Murgul ve Kuvarshan Bakr, Divrii Demir letmeleri, Karabk Demir-elik Fabrikalarnn demir boru fabrikas ve baz gemilerin satn alnmas gerekletirildi. 1930larda, zel sektrn 1950lerden itibaren gsterdii gelimenin benzerine rastlamak mmkn deildir. Ancak 1930larda izlenen devleti sanayileme politikas ile kamu ve zel sektrn bir arada bulunabilecei rnei grld. Devletilik zel sektre ramen gerekletirilmemitir. Yaratlan dsal ekonomiler bunun kantn oluturur. Ancak sermaye yetersizlii, kredi kurumlarnn eksiklii, giriim gcnn zayfl, gelirlerin dkl, i veriminin dkl, ulatrma olanaklarnn yetersizlii ve maliyetlerinin ykseklii, enerji olanaklarnn yetersizlii ve pahall gibi nedenler sanayi planlarnn hedeflerin stnde sonular vermesini engelleyen unsurlar oldu. kinci Dnya Sava ve Trkiye Ekonomisi Sava Karsnda Trkiye Ekonomisi Trkiye 1939-1945 arasnda btn dnyay kasp kavuran kinci Dnya Savann dnda kalmay baard. Ancak hemen snrlarna kadar gelmi olan savan neden olduu olaan st

1034

savunma gereksinimleri ekonominin ve toplumsal yaamn kstlamalara uramasna yol at. Tekparti ynetiminin en sk dnemi sava yllarnda yaand. Trkiyenin fiilen savaa girmemesine karn zellikle ekonomide savan koullar btn arl ile hissedildi. Sava koullarnda savunma gereksinimleri, dolaysyla kamu harcamalar iinde savunma harcamalar hem cari olarak hem de genel iindeki oran itibariyle artt. Hkmet artan kamu harcamalarn gidermek iin ak finansmana bavurdu. Kamu harcamalar iinde savunma gereksinimlerinin pay artarken yatrm harcamalar dt. Savan neden olduu ortamda hkmet yeni yatrmlara girimedii gibi sren yatrmlarn birou da duraksad. Sava zellikle kinci Be Yllk Sanayi Plannn uygulanmasn engelledi.29 Sanayi ve alt yap yatrmlarnn durmas yan sra tarm sektr de sava koullarndan olumsuz etkilendi. Sava ile seferberliin ilan edilmesi ve nemli bir nfusun silah altna alnmas emek-youn bir biimde gerekletirilen tarmsal faaliyetlerin aksamasna ve dolaysyla tarmsal retimin dmesine neden oldu. Trkiyenin d ticaretinde devletiliin de etkisi ile 1933-1938 dneminde srekli ihracat, ithalatn zerinde gerekleti. Yatrm mallarnn toplam ithalat iindeki pay da ykseldi. Sava yllarnda yatrmlarn dmesi ile 1939da %50ye yaklaan yatrm mallar oran, 1945te %30a kadar dt. Bunu izleyen yllarda ise yine ykselme eilimi izmeye balad. Sava sresince d ticaret fazla vermeye devam etti. Milli Korunma Kanunu Sava sresince hkmetlerin nndeki en nemli sorunu geni halk kitlelerinin yaad geim zorluu ve buna neden olan retim, ithalattaki daralma, enflasyondaki art oluturdu. kinci Dnya Sava sresince savan neden olduu bu olaanst koullarda hkmetler de olaanst nlemlere bavurdu. Hkmetler bu sorunlar fiyat denetimleri ve tarm rnlerine el koyma ile halletme giriimlerinde bulundular. 18 Ocak 1940ta TBMMde kabul edilen 3780 sayl Milli Korunma Kanunu ile hkmetin bu trden mdahale olanaklar artt. Hkmet sanayi ve maden iletmelerini kontrol etme, retim ve iletme asndan gerekli grd deiiklikleri yapabilme hakkn elde etti. cretli i ykmll, alma sresinin uzatlmas, cret snrlandrlmas ile igc zerinde denetim kurulurken ithalatta ve i ticarette azami, ihracatta asgari fiyatlar saptama, temel mallarn vesikayla datlmas gibi geni yetkiler elde edildi. Hkmetin ilgili kararlarna uymayan iletme sahipleri belirli bir tazminat demekle ykml klndlar. Devlet iletmelere el koyabilme ve iletebilme hakkn kazand. Kanun ile alanlara zorunlu alma ykmll getirildi. Sanayi ve maden retimini hkmet belirli bir kr ile satn alma yetkisine sahip oldu. Hkmet, her trl maln alm, satm ve bakasna devri, retimi, tketimi, kullanlmas ve naklini yasaklama hakkn elde etti. Mallarn ne miktarda ve hangi koullarda alnp, satlaca, retim ve tketimini snrlamak ve vesikaya balamak yetkisine de hkmet sahip oldu. Kanun ile zel giriim ciddi boyutlarda engellerle karlat. Milli Korunma Kanunu uyarnca denetime tabi tutulan her maln karaborsas ortaya kt. Varlk Vergisi

1035

Sava ortamnda artan kamu harcamalar hkmeti yeni gelir kaynaklar aramaya sevk etti. Bu balamda hkmet nce sava ekonomisi koullarnda karaborsa ve gayr meru yollardan elde edilen gelirleri hazineye ekmeyi amalad. Bunun iin hazrlanan 4237 sayl Fevkalade Hallerde Haksz Olarak Mal ktisap Edenler Hakkndaki Kanun 29 Mays 1942de TBMMde kabul edildi. Hkmet 1942 ylnn sonuna doru bir dier giriimde bulundu. 11 Kasm 1942de 4305 sayl Varlk Vergisi Kanunu TBMMde kabul edildi.30 Hkmet tarafndan sava kazanlarnn ve toprak sahiplerinin gelirlerini vergilendirmek, savan neden olduu enflasyonla da mcadele etmek iin bir ara olduu ileri srlen Varlk Vergisi bir kereye mahsus toplanacakt. Mkellefler tccarlar, emlak ve akar sahipleri ve byk toprak sahiplerinden olumaktayd. lke genelinde 114.368 kii olarak belirlenen mkelleflerin byk bir blm stanbul ve zmirde bulunuyordu. Tahsili ile 500 milyon TL gelir elde edilecei hesaplanan varlk vergisi uygulamas hakszlklarla sonuland. Kanunda Trk-aznlk ayrmna ilikin hibir ifade bulunmamasna karn, uygulamada aznlklarn ykmllkleri arlatrld, ykmllklerini yerine getiremeyenler kanunda belirtildii biimde zorunlu almaya tabi tutuldular. Uygulamada gayrimslimler Trklerden drt misli fazla vergi demekle mkellef klnd. Tahakkuku yaplan verginin %60, toplam tahsilatn %55i gayrimslimlere aitti. Cumhuriyet devrimleri ile amalananlarn banda Osmanl Devletinin de dahil olduu dini cemaatten ayr deerlendirilmeyen ve kul olarak nitelendirilen eitli din ve rktan insanlar kanun nnde eit yurttalar haline getirmek gelir. Varlk vergisi uygulamas ise devrimlerin bu amacndan bir sapmadr ve kinci Merutiyetten beri sre gelen, zaman zaman cebri yansmalar da bulunan milli burjuvazi yaratma istei ynnde ekonomiyi Trkletirme abalarnn en sert yansmasdr. kinci Dnya Sava Ertesi Trkiye Ekonomisi Bretton-Woods Anlamas kinci Dnya Savanda Avrupa, yani Bat uygarlnn kalbi ve anavatan byk ykma urad. Deyim yerinde Avrupada ta ta stnde kalmad. Avrupa yerle bir oldu. Sava sona erdiinde bu ykm yan sra, Avrupay tehdit eden bir dier tehlike ise Sovyetler Birlii idi. kinci Dnya Savann mttefikleri Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii, sava ertesi artk yeniden kurulan dnyann iki kutbunu oluturmaktaydlar. Amerika Birleik Devletleri, bu koullarda Bat dnyasnn alternatifsiz nderi haline geldi ve yklan Avrupay yeniden ina etmek iin kollar svad. Bu balamda yeni bir uluslararas para sisteminin kurulmas da gndeme geldi. Projenin temelleri daha sava bitmeden 123 Temmuz 1944te Amerika Birleik Devletlerinin Bretton-Woods kentinde gerekleen dolaysyla bu kentin ad ile anlan konferansta ve konferansn sonunda imzalanan antlama ile atld.

1036

Bretton Woodsu imzalayan lkelerin balca sorunu mbadele sistemindeki likiditenin elde bulunan altnn fiziki hacmiyle snrl kalmasn nleyecek bir sistem bulmakt. Bu sorun ABD Dolarnn altna evrilebilirlii kuraln getiren Altn Kambiyo Standardnn yaratlmas ile zld. Baka bir deyile ABD Dolar, altna e dzeyde bir uluslararas rezerv para olarak kabul edildi. Ayn anlama ile kambiyo kurlarnn istikrarn salamak maksadyla milletleraras bir para fonunun ve ye memleketlerin imar ve kalknma ilerini kolaylatrmak maksadyla da milletleraras bir imar ve kalknma bankasnn kurulmas karar alnd. Bylece Uluslararas Para Fonunun (IMF) ve o gnk ad ile Uluslararas mar ve Kalknma Bankas veya bugnk ad ile Dnya Bankasnn da temelleri atld. Uluslararas Para Fonu 1945te, Dnya Bankas 1946da almaya balad.31 7 Eyll Kararlar Savan sonucunun belirmesi ile Trkiye tercihini aka galip gelen Batl devletler ynnde yapt. Bunda, kuzeyden ynelen Sovyet tehdidi de etkili oldu. Trkiyenin Batya alma sreci, beraberinde ok partili siyasal yaama geme zorunluluunu da getirdi. lkeyi yneten tek parti iindeki muhalefet iyice su yzne kt. Bu muhalefet Drtl Takrir ile kamuoyuna aka duyuruldu. CHP iindeki muhalefet 5 Ocak 1946da kurulan Demokrat Parti bnyesinde siyasal mcadeleyi devam ettirme ynnde geliirken, tek-parti ynetimi rejimin demokratiklemesi ynnde admlar da att. 21 Temmuz 1946da ilk kez ok partinin katld ve tek dereceli genel seimler yapld. Savan sonuna doru sava ncesi sanayileme stratejisinin devam ettirilmesi anlamna gelen Be Yllk vedili Sanayi Plan hazrlanrsa da, bu nceki sanayi planlarna gre daha kapsaml ve daha ok yatrm gc gerektiren plann uygulamaya gemesi iin gereken d kaynak bulunamad. Vaner Plan olarak da bilinen 1947 Trkiye kalknma plannda tam biimini bulan kalknma stratejisi tarmsal gelimeyi ne karan bir kalknma stratejisidir ve Amerika Birleik Devletleri tarafndan Trkiyeye empoze edildi. Btn bunlar Trkiyede 1930lardaki devletilii yeniden uygulamaya ne i ne de d destein olmadn gstermekteydi.32 Bretton Woods ile ekillenen yeni ekonomik dzen erevesinde Trkiye de yerini almak istedi. Bu dorultuda admlar atld. D yardm ve uluslararas ekonomik kurumlar ile iliki kurma gereksinimi Trkiyenin nemli ekonomik kararlar almasn gerektirdi. Buna gre Trkiyenin yakn dnem iktisadi tarihine 7 Eyll Kararlar olarak geen istikrar tedbirleri ile Trk paras devale edildi. 11 Mart 1947den itibaren Trkiye hem Uluslararas Para Fonunun hem de Uluslararas mar ve Kalknma Bankasnn yesi oldu. Sava sonras deien dengeler Trkiye ekonomisinde de belirgin deiimlere yol at. D ticarette sava yllarnda Almanyann tuttuu yeri Anglosakson lkeleri ald. Uzun bir dnem fazla veren d ticaret dengesi, 1948 ylndan itibaren yeniden ak vermeye balad. 7 Eyll Kararlarna ramen, 1948 ylnda ihracat dmeye balad. Bunun nedeni devalasyona ramen Trk Lirasnn deerini yitirmemi olmas ve tarm rnlerinin talep esneklii dk rnler olmas idi.

1037

D Destek ve Yeni Kalknma nerileri Avrupann yeniden imar ve sava sonras artan Sovyet tehdidi karsnda Amerika Birleik Devletleri harekete geti. 12 Mart 1947de Amerikan kongresinde Bakan Truman kendi ad ile anlan doktrinini aklad. OECDnin temelini oluturan Marshall Plan ise 12 Temmuz 1947de Pariste almaya balayan ve 16lar Konferans olarak adlandrlan toplantda atld. Sovyetlerin toprak talepleri ve buna bal olarak tehdidine maruz kalan Trkiye, jeopolitik ve jeostratejik konumu ve nemi nedeniyle Amerika Birleik Devletlerinin Truman Doktrini ve Marshall Plan kapsamnda askeri ve ekonomik yardmda bulunaca lkelere arasnda yer ald. 4 Temmuz 1948de imzalanan Ekonomik birlii Anlamas ile Trkiyeye Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik yardm balad. Bu anlama ile kurulan Ekonomik birlii daresi, 1951de yerini Ortak Savunma daresine brakt. Yaplan anlama ve organizasyonlar erevesinde Trkiye Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik ve askeri yardmn edindi. Buna gre Amerika Birleik Devletlerinin hibe dahil 1945-1952 dneminde Trkiyeye toplam yardm 343 milyon dolar olarak gerekleti. Hibe hari 1949da ise 5.2 milyon dolar, 1950de 48.7 milyon dolar, 1951de 35.2 milyon dolar ve 1952de 86.3 milyon dolar olarak gerekleti. kinci Dnya Sava sonras oluan yeni ekonomik dzen iinde bir yer edinme arayna giren, Amerika Birleik Devletlerinin ve onun nfuzu altndaki uluslararas kurumlardan ekonomik yardm grmeye balayan Trkiye, bu evrelerin telkin ve tavsiye ettikleri yeni kalknma projeleri ile de tanr.33 Bunlarn en bilinenleri Hilts Heyeti Raporu, Thornburg Raporu ve Barker Misyonu Raporu idi.34 Hilts Heyeti Raporu ile Trkiyeye karayolu ncelikli bir ulatrma politikas nerildi. 1930larda iktisadi devletilik modeli kapsamnda yaplanlarn keskin bir dille eletirildii Thornburg raporunda ise Trkiyenin sanayilemekten vazgemesi ve ithalata ynelmesi, dolaysyla Amerikan bamls bir ekonomik yapya sahip olmas nerilmekteydi. Dnya Bankas heyetinin hazrlad Barker Misyonu Raporunun z de Trkiyenin uluslararas iblml kapsamnda bir tarm lkesi olarak gelimesinin tavsiye edilmesiydi. Btn bu gelimeler kinci Dnya Sava ertesi yeniden kurulan dnyada Trkiye iin de yeni bir dnemin habercisi oldu. Artk Trkiye snrlar dndaki dnyann etkisi ve roln daha ok hesaba katarak admlarn atmaya balad. 1950lerde Trkiye Ekonomisi Devletilik-DP Liberalizmi Trkiyede 1930lar boyunca iktisadi devletilik politikalar izlendi. Bu politikalarn sanayi alanna yansmas, devletin nderliinde planl sanayileme giriimi biiminde gerekleti. Biri tamamen,

1038

dieri ksmen hayata geen iki adet beer yllk sanayi planlar ile gnmz Trkiye sanayiinin temelleri atld. kinci Dnya Sava ile planl sanayileme giriimleri aksad. Sava ertesi ise hem i hem d koullarn zorlamas ile Trkiye genel olarak iktisadi devletilikten, zelde ise planl sanayilemeden uzak ve iktisadi devletilik ile karlatrldnda daha liberal araylar iine girdi. Trkiye uluslararas ekonomik kurulularn yesi oldu. Truman Doktrini ve Marshall Yardm ile Amerika Birleik Devletlerinin mali yardm ve desteini kazand. 1950de ise Trkiyede yakn tarihin nemli olaylarndan biri olan bir iktidar deiiklii yaand. lkeyi uzun yllar tek parti olarak yneten Cumhuriyet Halk Partisi iktidar yerini Demokrat Parti iktidarna brakt. Demokrat Parti iktidar, Cumhuriyet Halk Partisine gre daha liberal bir sylem ile kamuoyunda ilgi uyandrd ve byk sempati toplad. Bu ilgi seim sandna da yansd. 14 Mays 1950de gerekleen genel seimlerde Demokrat Parti byk bir oy okluu ile iktidara geldi. Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisinin iinden domutu. Unutmamaldr ki; Demokrat Partinin kurucularndan Celal Bayar 1932-1937 yllar arasnda ktisat Vekili ve 1937-1939 yllar arasnda ise Babakan sfat ile bu dnemde egemen olan devleti politikalar belirleyen ve uygulayan kadronun banda bulunuyordu. Cumhuriyet Halk Partisi iinden daha liberal bir partinin douunda ticaret ve sanayi burjuvazisinin ve toprak sahiplerinin Cumhuriyet Halk Partisine gre daha liberal, daha az mdahaleci bir ynetime ilikin talepleri nemli lde belirleyici oldu. Demokrat Partide liberalizminin fikri temelleri ve alt yaps bulunmuyordu. ktidar partisi Cumhuriyet Halk Partisine kar iktisadi devletilik aleyhtar bir sylem reten Demokrat Parti, iktisadi devletilii reddetmekle birlikte, ekonomide devletin yeri ve roln bir kenara brakmad. Parti programndaki devletin ekonomik ilevlerine ilikin u ifadeler bunu aka ortaya koymaktayd: zel teebbs ve sermayenin yetip eriemeyecei yahut yeter ve yakn kr grmedii iin giriemeyecei, fakat btn ekonomik faaliyetlere messir olacak ve memleket mdafaasn salayacak mahiyetteki teebbslere girimek; bilhassa ana sanayii ve byk enerji santrallerini kurmak; bugn olduu gibi demiryolu, liman, su ileri yapmak; byk tat vastalar ina etmek ve iletmek; Milletin, gelecek nesillere de amil daimi menfaatler bakmndan devlet elinde bulunmas daha faydal olan byk maden ve orman iletmeleri kurmak Demokrat Parti liberalizminde devlet nemli bir yere sahipti. zel sektrn elinin uzanamad yere devlet el atmalyd. Ayrca zel sektrn altndan kalkabilecei alanlardaki devlet iletmelerinin, zel sektre devri ve devlet iletmeciliinin zel giriimlere engel olmayacak biimde ve eit koullarda rekabetinin salanmas da Demokrat Parti liberalizminin snrlarn iziyordu.35 Yabanc Sermaye

1039

1950lerde izlenen ekonomik politikalarn, nceki dnemle karlatrldnda oluumunda belirleyici olan unsurlardan biri yabanc sermayeydi. Trkiyede 1930larda izlenen iktisadi devletilik ve planl sanayileme politikalarnda yabanc sermayenin pay ve belirleyicilik rol yok denecek kadar azd. Ancak kinci Dnya Sava ertesi Trkiye, Amerika Birleik Devletleri ve Amerika Birleik Devletleri merkezli uluslararas ekonomik kurulularn hibe ve bor biiminde sermaye aktardklar bir lke oldu. Trkiye bu cereyana ayak uydurmakta zorlanmad ve zellikle 1950deki iktidar deiikliinden sonra sratle gerekli yasal ve kurumsal dzenlemelere giriti. 9 Austos 1951 tarihinde 5821 sayl Yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanunu yrrle girdi. Bu kanunu 18 Ocak 1954te yrrle giren 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu izledi. Bir nceki yasann getirdii kstlamalar bu yasa ile ortadan kalkt. Buna gre yabanc yatrmclara yerli yatrmclarn sahip olduklar tm hak ve kolaylklar tannd. Yasa, yeniden yatrlan krlar da kapsam iine ald. Yasa ile devlet bir milyar Trk Lirasna kadar kredileri garanti etmeyi stlendi. Gerekli yabanc personelin altrlmasna da imkan verildi. Bu yasa ile Trkiyeye yabanc sermaye girii hzlanrsa da, 1951-1960 dneminde Trkiyeye gelen yabanc sermayenin tutar 103,9 milyon TL civarndadr. 1950lerde yabanc sermaye ile ilgili bir dier yasa 18 Mart 1954te yrrle giren 6236 sayl Petrol Kanunu idi. Bu yasa ile Trkiyedeki petrol kaynaklarnn bulunmas ve kartlmasnda yabanc sermaye ve zel giriimlere olanak tannd. Tarma Dayal Sanayileme kinci Dnya Sava ertesi dnya ekonomisi ile yeniden btnleme srecine giren Trkiyeye gelimi bir tarm sektrne sahip lke olma rol biildi. Bu rol gerei Trkiye, ancak tarma dayal bir sanayi gelitirecektir. Yine ayn stratejinin yansmalar olarak sava ertesi Trkiyenin planl sanayileme giriimleri de uluslararas sermaye evrelerinden ilgi grmedi ve gerekleme imkan bulamad. Buna ramen tarma dayal sanayinin gelimesi ynnde yabanc sermaye yatrmlar ve giriimleri 1940larn sonundan itibaren Trkiyeye yneldi. 1950 ylnda geni kyl kitlelerinin desteini alarak iktidara gelen Demokrat Parti iktidar tarma dayal sanayilemeyi benimsedi. Destekleme politikalar yaygnlatrlarak devam etti. Tarm kesiminde makineli retime geilmesi hz kazand. Bu balamda yabanc sermaye ile birlikte yerli traktr retimi ynnde admlar atld. Ancak traktr says artarken onunla doru orantl olarak dier tarm aletlerinin saysnn artmamas zaman iinde tarmsal retimde azalan verimler ile ekonomiyi yz yze brakt. thal kameci Sanayilemeye Yneli

1040

1950lerin balarnda yaanan Kore Konjonktr, ierde iyi giden mevsim koullarna bal tarmsal retimdeki art gibi i ve d btn olumlu koullarn 1954e gelindiinde etkileri ortadan kalkt. Trkiye ekonomisi bir tkanma srecine girdi. Bunun sonucu olarak tarma dayal sanayileme yerine i pazara ynelik, tketim mallar retimini n plana karan bir ithal ikameci sanayilemeye yneli balad. Buna bal olarak 1954e kadar sren d ticaretteki liberal eilim de artk sona erdi. thalat ve kambiyo denetimleri tekrar gndeme geldi. 1950lerin ikinci yarsnda uygulanan ithal ikameci sanayileme politikas ile 1930larda uygulanan devleti sanayileme politikas karlatrldnda aralarnda temel farklar hemen gze arpar. thal ikameci sanayileme politikasnn en nemli zelliklerinden biri zel sektrn sanayi iindeki arlnn artmaya balamas idi. Yine bu dnemde kamu yatrmlar ve devlet iletmeciliinin olanaklar zel sermaye birikimi lehine kullanld. lk bakta devleti modele benzemekle birlikte ithal ikameci modelde devlet kesiminin zel sektre desteinin n plana kmasyla ondan ayrlan yeni bir karma ekonomi modeli ortaya kt. Bu yap iinde devletin rol eitli mdahale aralar ile zel giriimi snrlamak ve denetim altnda tutmaktan ok onu tevik etmek oldu. Bu balamda gerekli alt yap yatrmlar ve zel sektrn altndan kalkamayaca baz temel snai ve tarmsal maddeler ve ara mallar retimi devlet tarafndan gerekletirildi. 1950-1960 dneminde toplam sabit yatrmlarn mutlak seviyesi ve GSMHye oran nceki yllara gre artt. Ayn dnemde zel sektr tamamlayc nitelikte kamu yatrmlar ile beraber, zel yatrmlarda da nemli artlar yaand. thal ikameci sanayileme politikasna bal olarak bu dnemde dokuma, ttn, gda dericilik, cam, toprak ve kilden mamul mallar retiminde gelime kaydedildi. Daha basit teknolojiye dayanan bu dallar yan sra yabanc sermaye tarafndan ve lisans anlamalarnn salad teknoloji transferi yardmyla kimya, ila sanayi, otomotiv, tarm makineleri gibi daha ileri teknoloji gerektiren sanayi retiminde de gelime izlendi. Tkanan Ekonomi ve 1958 stikrar Tedbirleri 1950-1953 dnemde ok hzl bir byme gsteren Trkiye ekonomisi 1954 ylnda tarmda kt hasat yl olmas ve daraltc politikalarn sonucu olarak %3 kld. Ancak byme hz sonraki yllarda da dalgal ve yksek bir seyir izlemeye devam etti. 1955 ylnda alnan tedbirlerin de etkisi ile fiyat artlarnda bir yavalama ortaya karsa da 1955-1959 yllarnda fiyat artlar %15in altna drlemedi. Fiyat artlarna ramen Trk Lirasnn yabanc paralar karsnda deerinin ayn kalmas bir yandan ihracat zorlatrrken dier yandan da ithalat cazip hale getirdi. Bu da d ticaret aklarnn artmasna neden oldu.

1041

Bu gelimeler dviz kurlarnda da ayarlama yapmay zorunlu kld ve 1958 istikrar tedbirleri olarak bilinen tedbirler alnd. Buna gre Trk Liras devale edildi. Kur ayarlamasna gidildi. 1 Amerikan Dolarnn deeri 2.80 Trk Lirasndan 9 Trk Lirasna ykseltildi. Para arzn denetim altna almak iin Merkez Bankasnn kaynak kullanmlarna snrlama getirildi. KT rnlerine byk zamlar yapld. Bte aklarnn kapatlmas iin gelir vergisi oranlarnda arta gidildi. Bu nlemlere bal olarak IMF Trkiyeye 250 milyon dolar kredi salad. Ayrca 600 milyon dolar tutarnda d bor da ertelendi. Planlama Yeniden Ykselirken... 1958 tedbirleri, ekonomide alarm zillerinin almas anlamna gelir. ktidarnn son birka yln yaadndan habersiz olan Demokrat Parti Hkmeti, ekonomide yeni araylara yneldi. Bu araylar iinde planlama gndeme geldi. Planlama 1950lerin sonunda yalnzca Trkiyede gndeme gelmedi. Sosyalist ekonomi arm yapan planlama, kapitalist lkelerde korku uyandran bir kavram olmakla birlikte 1950lerin ikinci yarsnda ilgi grmeye, sempati kazanmaya balad. Bu gelime bir tesadf veya sradan bir olay deildi. Bu eilimin ortaya kmasnda o yllarda sosyalist ekonomilerinin planlama ierisinde gsterdikleri yksek performans ve belli biimlerde devlet mdahalesine ak iktisat politikalarnn nerilebildii Keynezyen iktisat politikalarnn Batda geni evreler tarafndan genel kabul grmesi etkili oldu. Trkiye de, 1940larn sonlarndan beri bir kenarda brakt planlama kavram ile 1950lerin sonuna doru yeniden ilgilenmeye balad. Trkiye iin ekonomik planlamay stlenecek bir kuruma ilikin neriler 1960tan nceki OECD raporlarnda da yer ald. Bu arada baz planlamaclar Trkiyeye geldi. Bunlardan biri, dnemin tannm Hollandal planlama uzman Prof. Jan Tinbergen idi. DP Hkmetinin daveti zerine Trkiyeye gelen Prof. Tinbergen, daha sonra ikinci kez Birinci Be Yllk Kalknma Plannn hazrlanmas erevesinde Trkiyeye geldi. 1 Bu makaledeki btn istatistiksel veriler DEden alnm veya DE verilerine gre

hesaplanmtr. 2 Kongre iin bkz. A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir Haberler-

Belgeler-Yorumlar, ASBF yay., Ankara 1968. 3 4 5 kn, 1968, s. 247, 251. kn, 1968, s. 387-389. Murat Koraltrk, Ankarann Patronluunun Snrlar: 1920lerde Ankarann Sermaye

Birikimini Ynlendirme Giriimleri ve Buna stanbulun Tepkisi, stanbul, Say 36, (2001), s. 98.

1042

Lozan Antlamas iin bkz. M. Cemil (Bilsel), Lozan, Cilt 1-2, stanbul 1933.; Ali Naci

Karacan, Lozan Konferans ve smet Paa, Trk nklap Tarihi Enstits yay., stanbul 1943. 7 8 Bilsel, 1933, Cilt 2, s. 591. Mbadele iin bkz. Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim yay.,

stanbul 2000. Kemal Ar, Byk Mbadele: Trkiyeye Zorunlu G 1923-1925, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1995. alar Keyder, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Yurt yay., Ankara 1982. 9 Bkz. Orhan Kurmu, 1916 ve 1929 Gmrk Tarifeleri zerine Gzlemler, ODT Gelime

Dergisi, Trkiye ktisat Tarihi zerine Aratrmalar 1978 zel Says, 1979, s. 182-209. 10 Trkiye tarmnda XIX. yzyldaki gelimeler ve Birinci Dnya Savann etkileri iin bkz.

Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Trkiye Bankas yay., Ankara 1970. Vedat Eldem, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara 1994. 11 1923 sonras tarmsal yap iin bkz. Oya Silier, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi

(1923-1938), Boazii niversitesi yay., stanbul 1981. Erturul Tokdemir, Trkiyede Tarmsal Yap (1923-1933), T yay., stanbul 1988. 12 13 32. 14 15 ztrk, 1968, s. 71. Aar vergisinin kaldrlmasna ilikin olarak bkz. Nevin Coar, Aar Vergisinin Kaldrlma kn, 1968, s. 394-395. Kazm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, Ak yay., stanbul 1968, s.

Nedenleri, Toplumsal Tarih, Cilt 6, Say 35, (1996), s. 21-29, Nevin Coar, Aar Vergisinin Kaldrlmasnn Ksa ve Uzun Dnemli Etkileri, Toplumsal Tarih, Cilt 6, Say 36, (1996), s. 7-13, zzettin nder, Aarn Kaldrlmas, Toplum ve Bilim, Say 13, (1981), s. 76-92. 16 Bu saymlar iin bkz. A. Gndz kn, Osmanl Sanayii: 1913, 1915 Yllar Sanayi

statistiki, ASBF yay., Ankara 1970. 17 Eldem, 1994, s. 173 vd. Ahmet Emin Yaman, Kurtulu Savanda Anadolu Ekonomisi

(1919-1922), Betik yay., Ankara 1998, s. 66 vd. 18 1927 sanayi saym ve sonular iin bkz. smail Hsrev Tkin, Rakamlarla ktisadi ve

timai Trkiye Trkiyede Sanayi, Cilt 3, DE yay., Ankara 1946.

1043

19

Bu konu iin bkz. Kemalettin Apak-Cevdet Aydnelli-Mehmet Akn, Trkiyede Devlet

Sanayi ve Maadin letmeleri, zmit 1952. Hsamettin Toros, Trkiye Sanayii, Cilt 1, stanbul 1954. 20 21 22 Tun Tayan, Sanayileme Srecinde 50 Yl, Milliyet yay., stanbul 1973, s. 56 vd. Kriz iin bkz. Jacques Nere, 1929 Krizi, ev. Vamk Toprak, ATA yay., Ankara 1980. Bu uygulamalar iin bkz. lhan Tekeli-Selim lkin, 1929 Buhrannda Trkiyenin ktisadi

Politika Araylar, ODT yay., Ankara 1977. Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, Cilt 1, ASBF yay., Ankara 1988. 23 Merkez Bankas iin bkz. lhan Tekeli-Selim lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda

Bir Aama Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, TC. Merkez Bankas yay., Ankara 1981. Haydar Kazgan-Murat ztrk-Murat Koraltrk, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, stanbul 2000. 24 Devletilie gei iin bkz. Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, Cilt 2, ASBF

yay., Ankara 1993. lhan Tekeli-Selim lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, ODT yay., Ankara 1982. 25 1982. 26 Birinci plan iin bkz. Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Devletilik iin bkz. Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, 3. bs., Sava yay., Ankara

Plan 1933, TTK. yay., Ankara 1972. 27 kinci plan iin bkz. kinci 5 Yllk Sanayi Plan, TC. ktisat Vekaleti Sanayi Tetkik Heyeti

yay., Ankara 1936. 28 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, 3. bs., Tarih Vakf Yurt yay.,

stanbul 1994, s. 305 vd. 29 kinci Dnya Savann Trkiye ekonomisine yansmalar iin bkz. Korkut Boratav, Trkiye

ktisat Tarihi 1908-1985, 3. bs., Gerek Yaynevi yay., stanbul 1990. Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), 2. bs., 2. Cilt, letiim yay., stanbul 1996. 30 Varlk Vergisi iin bkz. Aktar, 2000. Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri:

Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), letiim yay., stanbul 2000. Rdvan Akar, Varlk Vergisi-Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, Belge yay., stanbul 1992. 31 Dnya Bankas iin bkz. Rdvan Karluk, Kreselleen Dnyada Uluslararas Ekonomik

Kurulular ve Entegrasyon, Eskiehir 1995, s. 194 vd., IMF iin bkz. Karluk, 1995, s. 219 vd. 32 Vaner Plan iin bkz. lhan Tekeli-Selim lkin, Sava Sonras Ortamnda 1947 Trkiye

ktisadi Kalknma Plan, ODT yay., Ankara 1974.

1044

33

Bu planlar iin bkz. Sami Gven, 1950li Yllarda Trk Ekonomisi zerinde Amerika

Kalknma Reeteleri, Ezgi Kitabevi yay., Bursa 1998. 34 Barker Raporu iin bkz. Murat Koraltrk-Nadir Erolu, Barker Raporu, 75 Ylda

arklardan Chiplere, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1999, s. 158-163. 35 DP dneminde Trkiye ekonomisi iin bkz. Glten Kazgan, Tanzimattan XXI. Yzyla

Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar yay., stanbul 1999. Serdar Turgut, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ankara 1991.

Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, TTK. yay., Ankara 1972. Akar, Rdvan, Varlk Vergisi-Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, Belge yay., stanbul 1992. Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim yay., stanbul 2000. Apak, Kemalettin, -Cevdet Aydnelli-Mehmet Akn, Trkiyede Devlet Sanayi ve Maadin letmeleri, zmit 1952. Ar, Kemal, Byk Mbadele: Trkiyeye Zorunlu G 1923-1925, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1995. Bali, Rfat N., Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), letiim yay., stanbul 2000. (Bilsel), M. Cemil, Lozan, Cilt 1-2, stanbul 1933. Boratav, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, 3. bs., Gerek Yaynevi yay., stanbul 1990. Boratav, Korkut, Trkiyede Devletilik, 3. bs., Sava yay., Ankara 1982. Coar, Nevin, Aar Vergisinin Kaldrlma Nedenleri, Toplumsal Tarih, Cilt 6, Say 35, (1996), s. 21-29. Coar, Nevin, Aar Vergisinin Kaldrlmasnn Ksa ve Uzun Dnemli Etkileri, Toplumsal Tarih, Cilt 6, Say 36, (1996), s. 7-13. Eldem, Vedat, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara 1994.

1045

Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Trkiye Bankas yay., Ankara 1970. Gven, Sami, 1950li Yllarda Trk Ekonomisi zerinde Amerika Kalknma Reeteleri, Ezgi Kitabevi yay., Bursa 1998. kinci 5 Yllk Sanayi Plan, TC. ktisat Vekaleti Sanayi Tetkik Heyeti yay., Ankara 1936. Karacan, Ali Naci, Lozan Konferans ve smet Paa, Trk nklap Tarihi Enstits yay., stanbul 1943. Karluk, Rdvan, Kreselleen Dnyada Uluslararas Ekonomik Kurulular ve Entegrasyon, Eskiehir 1995. Kazgan, Glten, Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar yay., stanbul 1999. Kazgan, Haydar, -Murat ztrk-Murat Koraltrk, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, stanbul 2000. Keyder, alar, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Yurt yay., Ankara 1982. Koak, Cemil, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), 2. bs., 2. Cilt, letiim yay., stanbul 1996. Koraltrk, Murat, Ankarann Patronluunun Snrlar: 1920lerde Ankarann Sermaye Birikimini Ynlendirme Giriimleri ve Buna stanbulun Tepkisi, stanbul, Say 36, (2001), s. 97-101. Koraltrk, Murat, -Nadir Erolu, Barker Raporu, 75 Ylda arklardan Chiplere, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1999, s. 158-163. Kurmu, Orhan, 1916 ve 1929 Gmrk Tarifeleri zerine Gzlemler, ODT Gelime Dergisi, Trkiye ktisat Tarihi zerine Aratrmalar 1978 zel Says, 1979, s. 182-209. Kuru. Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, Cilt 1, ASBF yay., Ankara 1988. Kuru, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, Cilt 2, ASBF yay., Ankara 1993. Nere, Jacques, 1929 Krizi, ev. Vamk Toprak, ATA yay., Ankara 1980. kn, A. Gndz, Osmanl Sanayii: 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, ASBF yay., Ankara 1970. kn, A. Gndz, Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, ASBF yay., Ankara 1968.

1046

nder, zzettin, Aarn Kaldrlmas, Toplum ve Bilim, Say 13, (1981), s. 76-92. ztrk, Kazm, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, Ak yay., stanbul 1968. Silier, Oya, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi (1923-1938), Boazii niversitesi yay., stanbul 1981. Tayan, Tun, Sanayileme Srecinde 50 Yl, Milliyet yay., stanbul 1973. Tekeli, lhan, -Selim lkin, 1929 Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, ODT yay., Ankara 1977. Tekeli, lhan, -Selim lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, TC. Merkez Bankas yay., Ankara 1981. Tekeli, lhan, -Selim lkin, Sava Sonras Ortamnda 1947 Trkiye ktisadi Kalknma Plan, ODT yay., Ankara 1974. Tekeli, lhan, -Selim lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, ODT yay., Ankara 1982. Tezel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, 3. bs., Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1994. Tokdemir, Erturul, Trkiyede Tarmsal Yap (1923-1933), T yay., stanbul 1988. Toros, Hsamettin, Trkiye Sanayii, Cilt 1, stanbul 1954. Tkin, smail Hsrev, Rakamlarla ktisadi ve timai Trkiye Trkiyede Sanayi, Cilt 3, DE yay., Ankara 1946. Turgut, Serdar, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ankara 1991. Yaman, Ahmet Emin, Kurtulu Savanda Anadolu Ekonomisi (1919-1922), Betik yay., Ankara 1998.

1047

Osmanl'dan Devreden Kriz Potansiyeli ve Tek Parti Dnemi Ekonomik Krizleri / Do. Dr. Metin Toprak [s.598-614]
Krkkale niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri Cumhuriyet dnemi Trkiyesi kurulduu gnden bu yana srekli ekonomik krizlerle uramtr. Osmanldan devrald insan kaynaklar ve ekonomik potansiyel hem olduka yetersiz hem de niteliksiz olmutur. Bunun yan sra, yeni rejimin toplumun eitli kesimleri tarafndan bir sre meru grlmemesi nedeniyle, nemli miktarda enerjinin bu alana harcanmas ayr bir tkankla yol amtr. smet nnnn Anadolunun ortasnda kurulmu bir kyl hkmetiyiz sz, ilk yllardaki zorluklar ok iyi betimlemektedir. Modern Trkiye, kurulduundan bu yana eitli ekonomik ve siyasi rejimler uygulamtr. Ne var ki, yaklak bir yz yl gemesine ramen, halen ciddi krizlerle i ie yaamaya devam etmekte ve kayg verecek derecede krlmalarla yz yzedir. Bu alma, 1980li yllarda uygulanmaya balayan da ak ekonomi modeline kadar olan dnemde yaanan ekonomik krizleri, ekonomik gstergeler ve gelimelerle destekleyerek incelemektedir. Trkiyenin, Cumhuriyetin ilk on ylnda nispeten liberal denebilecek ekonomi politikas, Byk Dnya Kriziyle birlikte sona ermi ve Lozann kstlayc hkmlerinin sresi dolduu iin, zamann Hkmeti himayeci bir strateji uygulamaya balamtr. Bu nedenle, ilk on ylda bamsz bir iktisat politikasndan sz etmek pek mmkn deildir. Byk Bunalm ile II. Dnya Sava arasndaki dnemde, Trkiyede bir yandan himayeci politikalar izlenmi, dier yandan deflasyona yol aacak maliye ve para politikas nlemleri uygulanmtr. Dolaysyla, Trkiye bu dnemde tam anlamyla bte disiplini iinde bir sava ekonomisi durumunu yaamtr. Menderes dnemine geite i dinamiklerden ziyade, d dinamikler rol oynamtr. Ekonomik, Siyasi ve Toplumsal Kriz Ortamnda Kurulan Cumhuriyet adalama Hastas Bir Toplumun Srekli Krizleri: Yakn gemi tarihin imparatorluklar iinde, belki de en zgn yk Osmanl mparatorluuna aittir. ktaya hakim olabilecek bir ele geirme leine sahip olabilmi, ancak ynetme ve gelitirme yeteneine sahip olamam; dnyaya nizam vermeye alm, ancak devlet ve toplum yapsnn dayanan oluturan Mslman ve Trk elerini gelitirip dntrememi; farknda olduu k srecini yavalatmak, durdurmak, hatta tersine evirmek niyetiyle XVIII. yzyldan itibaren att her adm biraz daha zayflamasna ve itibarnn dmesine neden olmu; sonuta bir yandan d devletlerle, dier yandan farkl etnik kken ve dinlerden olan kendi vatandalar ile de savamak zorunda kalmtr. Dolaysyla, Osmanlnn son yz yl srekli sava, i atma ve toprak ve nfuz kayplaryla gemi; yani srekli siyasal, askeri ve ekonomik krizler yaamtr. Kanuni Esasi ve Merutiyet uygulamas kapsam ve uygulama olarak sonraki dnemlerde atlan admlarn1 ok tesinde kabul edilebilir.

1048

Milliyetilik Projesinin Hazmedemedii Etnik ve Dini eitlilik: Ne var ki, Osmanlnn mcadelesi bununla da snrl kalmamtr. Osmanlnn mirass olarak kurulan yeni Trkiye Cumhuriyeti, tamamen yeni bir ereveye dayal olarak kurgulanm; Osmanlnn millet, devlet ve din anlayn tamamen reddetme sylemini benimsemi; tek din, tek dil, tek ulus, tek hukuk, tek corafya temeline dayal da kapal ie dnk bir modernleme ve uluslama kltr oluturmaya almtr. Ancak, yeni devlet anlaynn hedefledii ereklere ulamasn salayacak ne yeterli nitelikte insan kayna ne de fiziksel sermaye birikimi ve doal kayna mevcuttur. Bu nedenle, yzyla yaklaan bir sreden beri Trkiye gei toplumu olma zelliini koruyabilmi belki de tek toplumdur. Nfus ve stihdamn Niteliinde Ktleme: Osmanldan yeni devlete devreden insan kaynaklarnn Cumhuriyetin ilk on yl bakmndan yaamsal dzeyde belirleyici rol vardr. Bu sermaye ile devlet, toplum ve genel olarak kaynak ynetimi gerekletirilmitir. Nfusun miktar ve bileiminde Cumhuriyetin devrald insan2 kaynaklar bakmndan dikkate deer bir nokta, I. Dnya Sava ve izleyen yllardaki nfus mbadelesi ve gler nedeniyle nfustaki gerilemedir. Bu gerileme kendisini nfusta azalma, etnik yapda deime ve kentleme oranndaki dme olarak gstermektedir. Ky-Kent Projesi: Trkiyenin 2001 ylnda dahi Babakann szn ettii ky-kent projesi aslnda Cumhuriyetin kuruluu ile radikal bir ilerlik kazanm, toplam nfus iinde ky nfus orannda patlama yaanmtr. Cumhuriyet dnemine klelik yada serflik yoktur, ancak topluma kk kyllk hakimdir.3 Trkiyenin 1923 yl snrlar iindeki nfusu, 1914 ylnda 16.3 milyon iken 1927 ylnda 13.6 milyona dmtr (yzde 17 azalma). Dolaysyla Cumhuriyetle birlikte Trkiyenin ky nfus orannda ciddi bir art olurken, kent nfusu mbadele nedeniyle nemli gerilemeler kaydetmitir. I. Dnya Savanda ve Kurtulu Savanda Trk ordusu 1.8 milyon kayp vermitir. 1914 ylnda, Trkiyenin Kars ve Artvin illeri dnda kalan yerlerinde 15.9 milyon insan yaamakta ve bunun yzde 80ini Mslmanlar, yzde 11ini Rumlar ve yzde 8ini de Ermeniler oluturmaktadr. Ekonomik Yaamdaki Egemen Kesimler: Osmanlnn son dneminde Trkiyenin sosyal ve iktisadi hayatnda aznlklarn niteliksel olarak byk bir arl sz konusudur. Gayrimslimler daha ok ehirlerde yaamakta ve tarm d sektrlerde faaliyet gstermekteydiler. Mslmanlar ise, daha ok krsal alanlarda yaamakta, ziraat ve hayvanclkla uramaktaydlar. D ve i ticarette gayrimslimlerin nemli bir arl sz konusudur. Ticarette Gayrimslimler: Vilayet salnamelerindeki4 verilere gre, 1912 ylnda i ticaretle uraan 18000 iyerinin yzde 15i Trklere; yzde 49u Rumlara; yzde 23 Ermenilere; ve yzde 19u da Levantenlere, dier gayrimslimlere ve Mslmanlara aittir. D Ticarette Gayrimslimler: 1922 yl stanbulunda d ticaret iletmelerinin yzde 4, tamac firmalarn yzde 3, toptanc maazalarn yzde 15i ve perakendeci maazalarn yzde 25i Mslmanlara aitti.

1049

malat yerleri: Artizanal dkkanlar dahil, 6500 dolayndaki imalat iyerinin yzde 12si Trklere, yzde 49u Rumlara, yzde 30u Ermenilere, yzde 10u da dier kesimlere aittir. Serbest Meslek Erbab: Doktor, mhendis, muhasebeci vb. 5300 serbest meslek erbabnn yzde 14 Trk, yzde 44 Rum, yzde 22si Ermenidir. Bat Anadolu: Bat Anadoluda imalat sanayiinde almakta olan 3.300 iyerinin yzde 73 Rumlarn olup, bu iyerlerindeki 22 bin iinin yzde 85i de gayrimslim idi. Anadolu tarmnda ihracata ynelik retimin gelitirilmesinde ve yeni tekniklerin kullanlmasnda da Rum ve Ermeni iftileri daha ndeydi. Gayrimslimlerin okur-yazarlk, eitim ve salk koullar Mslman-Trklerden ok daha iyiydi. Cumhuriyetin Nfus Politikas: 1927 ylndaki nfusun yzde 99u Mslmandr. Trkiyede, tamamna yaknnn stanbulda oturduu 110 bin Rum ve 77 bin kadar da Ermeni kalmtr. Nfusun Kentsel-Krsal Dalm: 1914-1927 dneminde nfustaki azalmann en nemli zellii, gerilemenin byk lde kentsel nfusta meydana gelmesidir. 1912 ylnda Kars, Artvin ve Hatay hari nfusu 20.000 ve daha fazla olan 52 kent vard ve 14 milyon 250 binlik toplam nfusun sadece yzde 17.8i bu kentlerde yayordu. Bu 52 kentin toplam nfusundaki azalma ise yzde 35 olmutur. 1927 nfus saymnda yzde 10.6lk bir okur-yazar oran szkonusudur.5 Nfusun yzde 81i tarmda, yzde 5i sanayide, yzde 9u inaatta ve yzde 5i de ticarette istihdam edilmektedir.6 smet nn, Anadoluda kurulmu bir kyl hkmetiyiz, kyl ayz demektedir.7 Nfusun arlkl olarak krsal kesimde yaad dikkate alndnda, Trk toplumunun gelimilik dzeyinin dorudan kylerin gelimilik dzeyiyle ayn anlama geldii sylenebilir. Buna gre, Birinci Dnya Savandan nce kylerin birim olarak genel zellikleri yle sralanabilir: Kyler kk topluluklar halinde, d dnya ile ilikileri kesilmi bir biimde yaamaktadr. Ky ekonomisi kapaldr. Para ve piyasa ilemleri toplam ekonomik faaliyetin yzde 20sini bile kapsamamaktadr. Kyl oto tketim iin rettiinden, tarmda bir yenilik dnmemektedir. Cumhuriyetin lk Dneminde Trk Toplumunun Yaam Kalitesi: Devletle kyl ilikileri ou kere vergi ve askerlik ilemleriyle snrldr. Devlet imkanlarnn kstl olmasndan dolay su, yol-kpr, elektrik gibi hizmetler genelde kylye ulaamamtr. Trk kylerinin yzde 80i sala uygun olmayan evrelerde kurulmutur. Halkn yzde 14 stmal, yzde 9u da frengiliydi. Kyllerin yzde 72si bitli olup, tuvaleti vb. salk iin zorunlu tesisi olmayan haneler yzde 97dir. Bu koullara sahip halkn yzde 7si okuryazardr. stanbul ve zmir gibi bir ka kentin dnda durum kylerden farkl bir grnm arz etmemektedir. Memlekette irfan seviyesi ok dkt.8 Cumhuriyet ncesinde Sektrler Baznda Ekonomik Kapasite: Vedat Eldem, Birinci Dnya Savandan nceki dnemden yl iin milli gelirle ilgili tahminler yapmtr.9 Eldem, milli gelirin

1050

hesaplanmas iin gerekli bilgilerin ancak yzde 60n elde ettiini belirtmektedir. Milli gelirin sektrel dalm incelendiinde, I. Dnya Savandan hemen nceki dnemde ekonominin arlkl olarak tarma dayand, sanayi ve ticaretin ise ayn dzeyde bir arla sahip olduu grlmektedir. Kitlevi retim dneminde sanayiin hizmetler sektrne oranla bu denli geri kalmas kukusuz Osmanl retim yapsnn gerilii konusunda yeterince aydnlatc bir ipucudur. Yurtii Gelir: 1914 yl verilerine gre, 21554 milyon kuru olan yurtii gelir iinde tarmn pay yzde 61, madenciliin pay yzde 0.5, imalat sanayiinin pay yzde 11, inaat sektrnn pay yzde 2 ve ticaretin pay yzde 8dir.10 Milli Gelirin Blgesel Dalm: Milli gelirin blgeler itibariyle dalm incelendiinde, gerek toplam gelir kategorisinde, gerekse tarm gelirleri kategorisinde Rumelinin nemli bir gelir kayna olduu anlalmaktadr. Ancak, Rumelinin kaybedilmesiyle Osmanl, bu gelirden de mahrum kalmtr. 1907 verilerine gre, milli gelir iinde Rumelinin pay yzde 22, stanbulun pay yzde 10, Anadolunun pay yzde 49, Suriyenin pay yzde 9, Cebel-i Lbnann pay yzde 2, Kudsn pay yzde 2 ve Irakn pay yzde 6dr.11 Ekonomik Byme Trendi: Vedat Eldemin hesaplamasna gre Osmanl Devleti 1889-1915 dnemini kapsayan 25 yllk dnemde yllk ortalama yzde 2 orannda bymtr. Ayn dnemde nfusun yllk art hz yzde 1 dolaynda olunca, nfus bana reel art oran yzde 1 olmaktadr. Bu dnemde gelimi lkelerde byme hz yzde 3 ila 4 arasnda deimektedir. Sanayi: Osmanl sanayii ile ilgili veriler 1913 ve 1915 yllarndaki sanayi saymlarna dayanmaktadr. Sanayi saymlar, yalnzca sanayiinin youn olduu Bat Anadoluyu ve 10 ve daha fazla kiinin istihdam edildii iletmeleri kapsamaktadr. Saym yaplan iletmelerin yzde 55i stanbul ve evresinde, yzde 22si zmirde ve geriye kalan yzde 23 de dier blgelerde bulunmaktadr.12 1915 sanayi saymnda Trk-Mslman kkenlilerin hem sermayedar olarak hem de ii olarak olduka dk dzeylerde olduu grlmektedir.13 Anadolu sanayiinin durumunun aklayc bir gstergesi olarak 1913 sanayi saym, Trkiyenin 1923 snrlar iinde 10 kiiden fazla personel altran 560 imalat sanayi iletmesinin bulunduunu ve bunlarda toplam 35.000 kiinin altn gstermektedir. Osmanl ekonomisi hemen hemen btnyle tarma dayal olup sanayiinin bir kymet-i harbiyesi sz konusu deildir. Saym yaplan toplam 264 iyerinin yzde 70.3 gda, yzde 11.9u dokuma, yzde 8.3 deri, yzde 6.1i krtasiye, yzde 2.2si kimya, yzde 0.8i aa ve yzde 0.3 toprak iiyle itigal eden iletmelerden olumaktadr.14 letme Mlkiyeti: Osmanl sanayiinin bir zellii de, iletme mlkiyetinin hemen hemen tmyle aznlklarn elinde olmasdr. Almanyann dnemle ilgili bir raporuna gre, 1914 ylnda sermayedar ve iilerin yalnzca yzde 15i Trktr.15 1921 ylnda Ankara Hkmeti kendi denetimi altndaki blgelerde bir imalat sanayii saym yaptrmtr. Ancak, stanbul ve Bat Anadolunun (Adana ve Bursa gibi sanayi merkezleri dahil) darda braklmas, bu saymn daha ok artizanal sanayi

1051

varln yanstmasna yol amtr. Anadolu sanayiciliinin daha ok aile iletmecilii niteliine sahip olduu anlalmaktadr. O dnemde aile bykl ve ocuklarn eitime devam etme dzeylerindeki dklk dikkate alndnda, cretli ii olgusunun henz balang safhasnda olduu anlalmaktadr. 1921 sanayi saym sonularna gre tespit edilen 33 bin 58 iyerinin toplam istihdam 76 bin 196 olarak tespit edilmitir. Bu istihdamn yzde 46.3 dokuma ve giyim, yzde 23.6s deri ileme, yzde 10.5i madeni eya, yzde 7.9u aa ileri, yzde 5.9u gda, yzde 4.7si tula ve yzde 1.1i kimya sektrlerindedir. yeri bana alan ortalama kii says tulada en yksek oranda 5.1 iken, en dk dokuma giyimde 1.8dir.16 Toprakta Feodal Yap: 1913 ylnda ekilen arazinin durumu incelendiinde, topran nemli oranda paraland, byk topraklarn da iletme ve giriim yetenekleri genelde bulunmayan bir kesimde, toprak aalarnn elinde olduu anlalmaktadr. Buna gre, topraklarn yzde 39u derebeyi, yzde 26s toprak aas ve yzde 35i de kylnn elindedir. ifti ailesinin yzde 87si topraklarn yzde 35ine sahipken, iftilerin yzde 8i toprakszdr. Derebeyleri ve toprak aalar birlikte ifti ailesinin yzde 5ini oluturmaktadr. Ancak bu rakamlarn gerei tam olarak yanstmas kukuludur. nk, ortalama hane halk byklnn 5-6 kii arasnda olduu kabul edilirse, nfusun yzde 80inin de kylerde yaad veriyse, kyl nfus bu durumda sadece 5-6 milyon gibi dk bir rakama ulamaktadr ki, bunun da geerli olmas mmkn deildir.17 Savan Finansmanna Odaklanm Tarm Politikas: Osmanl Devletinde mlkiyeti devlete ait olan arazinin kullanm, temelde vergi toplamak ve asker beslemek amacyla devredilirdi. Osmanl toprak dzeni tmar kurumu ile, merkezi ynetimin retim ve blm gibi belirleyici ekonomik faaliyetleri denetimi altnda tutmasna dayanr. Merkezi ynetimin zaafa uramas, kapitalist gelime ile tarmn sektrel gerilemesi ve dolaysyla azalan gelirler sonucu; topraklarn dorudan sata sunulmas ve vergilerin mltezimler yoluyla toplanmasna bavurulmutur. Mltezimler ve asker-sivil kamu grevlilerinin devlet arazileri zerinde fiili bir mlkiyet haklar domutur bylece. Yine d ticaretteki akla paralel olarak, piyasaya ynelik tarmsal retimin yaygnlamas da tarm arazilerinin zelletirilmesine hz kazandrmtr. Trkiyeye Devreden Tarmsal Potansiyel: Osmanlnn son dneminde bugnk Trkiyeyi oluturan tarm arazisi 5.4 milyon hektar olarak tahmin edilmektedir. Bu miktarn yaklak yzde 80inde tahl, yzde 7sinde sebze, yzde 7sinde sanayi bitkileri ve yzde 4nde de meyvecilik retimi yaplmaktadr. Ancak, Salnamelerden derlenen bilgilere gre, 1912 ylnda ekili tarm arazilerinde bitki trleri itibariyle dalm u ekildedir. Toplam ekili alan iinde, tahln pay yzde 91.4; yumru kklerin pay yzde 1.1; snai bitkilerin pay yzde 2.9 ve sebzenin pay ise yzde 4.7 olarak tespit edilmitir. Sanayi bitkilerinin paynn dkl, dorudan lke ekonomisinin yapsyla ilikilidir. Sanayi bitkisi olarak da ttn, pamuk, afyon, keten ve kendirin yetitirildii dikkate alnrsa, gerek yurtii kullanmda, gerekse ihracat iinde sanayi bitkilerinin nitelik olarak snrl bir bykle sahip olduu grlmektedir.18

1052

Madencilik: Osmanl dneminde madencilik sektrndeki retim, kmr hari, daha ok d ticarete ynelik olarak yaplmtr. 1900 ile 1911 yllar arasnda kmr retiminde yzde 232lik bir art gereklemitir. Bakr, simli kurun, krom ve boraks retiminde anlan dnemde dalgalanmalar olmasna ramen, retimde tedrici bir art trendi szkonusu olmutur. 1900-11 arasnda Trklerin maden retimindeki pay grece giderek azalm, buna karlk yabanclarn pay yzde 50den yzde 75e ulamtr.19 retiminin arlkl olarak d ticarete konu olmasnn kukusuz madencilikle ilgili bu gelimede nemli bir rol vardr.20 Madencilik alannda Fransz kaynakl yabanc sermayenin pay dier lkelere oranla olduka yksek olup yzde 80 dolayndadr. Bunu yzde 14 ile ngiltere ve yzde 6 ile de Almanya izlemektedir. Fransz sermayesi daha ok kmr, inko ve manganez; ngiliz sermayesi krom ve boraks, Alman sermayesi ise krom ve maden kmrnde younlamtr. Bu yatrmlarn gereklemesi 1885 ylndan itibaren balamaktadr. Madencilik fermanlarnda 1870-84 arasnda aznlklar n plandayken; 1885 ylndan itibaren yabanclar sz sahibi olmutur. Nitekim, buna paralel olarak retimde de yabanclar sz sahibidir.21 D Ticaret: Osmanl d ticareti temelde ihracat engelleyici, ithalat artrc bir zellie sahiptir.22 Bunun bir gerekesi kapitlasyonlar ise (zellikle 1838 Trk ngiliz Ticaret Anlamas), dier nemli bir gerekesi de i pazarda mal arzn artrmak yoluyla fiyat istikrarn salama amac olduu sylenebilir. thalatn ihracat karlama orannn yzde 60tan dk olmas, devletin bu kategoride ciddi bir gelire sahip olmasn da engellemitir. ngiliz Ticaret Anlamas: ngiliz Ticaret Anlamasndan sonra, dier Dvel-i Muazzama da Osmanl ile benzeri ticaret anlamalar yapmlardr. 1838-64 dneminde, Osmanl Devleti ticaret anlamalar ile d etkilere alm ve yabanclara, kendi lkelerinde dahi gremeyecekleri derecede, yasal ve kurumsal snrlamalardan azade bir ortam salanmtr. Baltaliman Anlamasnn Osmanl iin kapitalistlemeden ziyade nispi bir ticarileme salad sylenebilir.23 hracat ve thalatn Yaps: hracatta tarm rnleri ve madenler arlkl ksm oluturmaktadr. Tarm rnleri de genelde ilenmi tarm rnleri eklinde deil de, pamuk, ttn, fndk, ipek, incir, afyon gibi daha ok ilenmemi rnlerden olumaktadr. Osmanlnn ithalatnda ise, dokuma ve giyim eyas, eker, un, dier gda maddeleri ve yaktlar bata gelmektedir. 1914 d ticaret istatistiklerine gre, ithalatn yzde 59u arlkl olarak tketim mal nitelikli sanayi mallarndan, yzde 25i tahllardan, yzde 7si hammaddelerden ve yzde 9u da dier maddelerden olumaktadr. Ayn yl ihracatn bileimi incelendiinde, tahllarn yzde 45 ile ilk srada geldii grlmektedir. hracat iinde hammaddeler yzde 38, baz mamul mallar yzde 13 ve dier maddeler yzde 4 dolaynda paylara sahiptir. 1913 ylnda ihracat 21 milyar 436 milyon, ithalat ise 40 milyar 809 milyon Osmanl Liras olmutur. hracatn ithalat karlama oran yzde 53tr.24

1053

D Ticarette lkelerin Greli nemi: 1880-1913 zaman aralnda Almanyann pay dnem iinde srekli art kaydederken, ngilterenin paynda nemli gerileme yaanmtr. Almanyann pay 1890 yl sonuna gre gerek ithalatta, gerekse ihracatta yaklak yzde 2dir. 1913 yl sonunda ise sz konusu oranlar ithalatta yzde 18, ihracatta yzde 8 dzeyine ulamtr. ngilterenin pay ise ithalatta yzde 51den yzde 34e, ihracatta da yzde 50den yzde 32ye dmtr. Ksacas anlan dnemde, Osmanl d ticaretinde Fransa ve ngilterenin paynda gerileme gzlenirken; Almanya, talya ve Avusturya-Macaristann paylarnda ilerleme kaydedilmitir. rnek olarak, ngiltere ve Fransann birlikte 1878 ylnda ithalattaki paylar yzde 65 ve ihracattaki paylar yzde 73 iken; 1913 ylnda srasyla yzde 28 ve yzde 42 olarak gereklemitir. 1898 sonbaharnda II. Wilhelmin Trkiyeyi ziyaretiyle, zellikle demiryolunda Almanlara verilen yatrm ve iletme imtiyazlar byk bir art kaydetmitir. Demiryollar ile Konya ve Adana ovalarnn sulama projeleri Almanlarn balca ilgi alann oluturmutur.25 D Borlar: Osmanl Devleti, Krm Savann etkisiyle ilk kez 1854 ylnda gayrimslim lkelerden borlanmaya balamtr. Borlanmada Galata Bankerlerinin araclk rolleri kayda deerdir. lk yl 5 milyon ngiliz Poundu borlanan Osmanl, ikinci yl bir 5 milyon pound daha borlanm ve borlanma trendi adeta patlama yaparak devam etmitir. 1877 ylnda Osmanl Hkmeti borlarn deyemeyecek duruma gelmi ve moratoryum ilan etmitir. 1877 ylnda 191 milyon ngiliz Poundu ana para ve 62 milyon ngiliz Poundu da faiz olmak zere toplam bor tutar 253 milyon ngiliz Poundu dolayndadr. Bu borlar karl, Msr vergisi; Bursa ve Edirne ipek aarlar; Midilli, Balkesir ve zmir zeytinya aarlar; Halep, Adana, Suriye, Yanya, Trabzon, Bursa, Aydn, Mentee, Konya gelirleri; Edirne, Tuna ve Selanik vilayetleri gelirleri; Anadolu anam vergisi ve stanbul ttn rejisi gelirleri teminat olarak gsterilmitir. Esasen, 191 milyon sterlin dolayndaki anapara borcun nominal deeri ile sat fiyat farkl olmu ve sat fiyatnn dklnden tr, ancak yzde 53 Osmanlnn eline gemitir. Borlarn yzde 90 gerek kiilerden ve bankalardan alnmtr. 1881 Muharrem Kararnamesine gre borlarn mene lkeler itibariyle dalm u ekildedir: Fransa yzde 40, ngiltere yzde 29, i bor yzde 7.9, Hollanda yzde 7.6, Almanya yzde 4.7, talya yzde 2.6 Avusturya-Macaristan yzde 1 ve dier lkeler yzde 7.2.26 Grld gibi, borlarn arlkl ksm Fransa ve ngiltereye olan borlardan olumaktadr. 1914 ylndaki d borlar toplam Dyun-u Umumiye ynetiminin Paris Maliye Konferansna verdii rapora gre 153.7 milyon Osmanl Lirasdr. Toplam borlarn devlet gelirlerine oran ise yzde 28.2 dzeyindedir. Yabanc Sermaye: Osmanlnn yerli kaynaklarla sermaye birikimi ve dolaysyla ekonomik byme ve kalknmay salamasnn glkleri gz nne alndnda, yabanc kaynaklarn gereklilii ortaya kmaktadr. D bor, sregen d ticaret a ve yabanc sermaye balca d finansman kaynaklarn oluturmaktadr. Osmanl Devleti her kaynaa da bavurmutur. Misak- Milli snrlar

1054

iinde kalan blgede 1910 yl iin 57 milyon 110 bin Osmanl Liras tutarndaki yabanc sermayenin yzde 59u demiryolu, yzde 11i sanayi, yzde 10u banka-sigorta, yzde 6s madenler, yzde 5i elektrik-tramvay-su, yzde 5i liman vb. tesisler ve yzde 4 ticaret alanndadr.27 Toplam tutar 57 milyon 110 bin Osmanl Lirasn bulan yabanc yatrmlarn yllk geliri 2 milyon 280 bin Osmanl Lirasdr. Getiri oran ortalama olarak yzde 4 dolayndadr. Gelirin hemen hemen tamam yurtdna aktarlmaktadr. 1914 ylnda yaplan bir hesaba gre, yurtdna aktarlan toplam tutarn yzde 7si yabanc sermaye kr transferi, yzde 65i d ticaret a ve yzde 28i de d bor faizlerinden olumaktadr. Vedat Eldemin yapm olduu hesaplara gre, 1914 ylnn GSMHsi 241 milyon Osmanl Liras olup, bunun yzde 15i dar gitmektedir. 1914 ylnda devlet gelirleri de GSMHnin yzde 15i dolayndadr. Hizmetler: Yabanclarn ulatrma, ticaret, sanayi ve tarm alanlarndaki yatrmlarna paralel olarak bankaclk sektrnde de kayda deer gelimeler yaanmtr. Osmanlnn ilk bankerlerinin Galata Bankerleri olduu dnldnde, Osmanlnn d ekonomik ilikilerinin gelimesinde nemli etkilerinin olduu grlr. Ayrca yabanc yatrmlarn yneldii ve belirli bir miktarn stnde igc gerektiren liman, demiryolu ve maden iletmelerinde cretli iilik olgusu da gelime kaydetmi ve sendikal faaliyetlerin ortaya kmasna yol amtr. Demiryollar byk lde yabanc sermaye ile tesis edilmitir. Alman sermayesi bu alanda yzde 57 ile ilk sradadr. Bunu, yzde 23.5 ile Fransz ve yzde 20 ile ngiliz sermayesi izlemektedir. Demiryollarnn inas ile Osmanl tarmnn piyasaya almas salanmtr. Osmanl denizyollar da yabanc sermayenin elindeydi. Yabanclara salanan kapitlasyonlar ve kabotaj haklarndan dolay yerli denizcilik korumadan yoksun kalmtr.28 Karayolu inasnda kayda deer bir gelime grlmemektedir. Osmanlda zamanna gre, ileri dzeyde bir telgraf sisteminin kurulduu sylenebilir. Bunun yan sra, Osmanlnn kendi posta ebekesine ek olarak yabanclarn da kendilerine ait posta organizasyonu vardr. Bankaclk alanndaki faaliyetleri Galata Bankerleri yrtyordu. Osmanl Bankas 1856 ylnda ngiliz Sermayesi ile kurulmu, ancak; 1863 ylnda Fransz sermayesinin katlmyla ad Osmanl Imperial Bankas olarak deitirilmi ve banknot basma yetkisi verilmitir. zleyen dnemlerde Osmanl ile d ticaret ilikileri bulunan hemen hemen btn lkelerin Osmanl Devletinde banka ubeleri kurulmutur. Yerli sermayeye dayal ilk banka, Mithat Paann giriimiyle 1863 ylnda tesis edilen tarm-kredi kooperatiflerinin 1888de Ziraat Bankasna dntrlmesiyle kurulmutur. 1929 Byk Dnya Bunalm ve Trkiyenin Krizi Derinletiren Politikalar le Gelen Moratoryum

1055

Tekdzeleen Toplumsal Hayat: Bu dnemle ilgili olarak 1923-1932 aralndaki gelimeler ele alnmaktadr. Trkiye, ok ulusluluk, ok kltrllk, ok hukukluluk gibi zamannda imparatorluk olarak isimlendirilen devlet rgtlenmesi balamnda gayet normal karlanan zelliklerden syrlarak tek toplumlu, tek kltrl, tek hukuklu, tek dilli, tek uluslu bir yapda kuruluunu gerekletirmeye almtr. Gerileyen retim Sreleri: Osmanl dneminde, zellikle toplumsal hayatn retken alanlarnda alan ve vasfl olarak nitelendirilebilecek nfusun ezici ounluu gayrimslimlerden veya ulus devlet balamndaki adyla aznlklardan olumaktayd. Gayrimslimlerin Ermenistan, Yunanistan ve Bat lkelerine g etmeleri, nfus mbadelesine tabi tutulmalar veya zorunlu tehcire tabi tutulmalar sonuta, Trkiyede manifaktr retim biiminin dahi icra edilemez hale gelmesine yol am; tarmsal retim Anadolunun bir ok yerinde nitelik ve nicelik balamnda gerileme yaamtr. Kylleen Toplum: Nfus deiimi ile 10 Ekim 1918 ylnda stanbulda yaayan Rumlarla, Bat Trakyada yaayan Trkler dnda kalan Rumlar Trkiyeyi; Trkler de Yunanistan terk edecekti. Sonuta, 1 milyon 500 bin dolaynda Rum Yunanistana, 379 bin 913 Trk de Trkiyeye g etti.29 Bu durum, kr-kent nfus yapsn ve vasfl-vasfsz igc bileimini etkilemitir. Trkiye bir kyl memleketine dntrlmtr.30 Birinci Dou Halklar Kongresi: Modern Trkiye Cumhuriyetinin devrald fiziki ve beeri sermayenin niteliiyle ilgili olarak 1-8 Eyll 1920 tarihleri arasnda Bakde toplanan Birinci Dou Halklar Kongresinde tarm sorununu inceleyen komitenin raporu u deerlendirmeyi iermektedir. Trkiyede Mustafa Kemal Hkmeti gibi, ran ve Hindistanda ulusal liberal hkmetler ngilizleri yurtlarndan kovmular ve siyasal bamszlklarn ngiltereye kabul ettirmi olsalar bile, lkelerindeki kapitalist toplum yapsn elde tutmakla, ekonomik adan bamllklarn ayn lde srdreceklerdir. Siyasal bamszlk bu lkeleri, kapitalizmin nfuzundan veya yerli bir sanayi kapitalinin olumasndan, retim aralarnn zel mlkiyetine dayal ulusal bir sanayinin gelimesinden kurtaramayacak; kyl snf, kapitalizmin oluma sreci iinde kendisini kesin bir ykma uratacak olan acl bir dnemden gemek zorunda kalacak; kyllerin topraklarndan kovulduu ve cretliler aleyhine bir grup haline geldikleri grlecektir. i snfna dnen kyl snf, kendi milli burjuvazisi (veya yabanc burjuvazi) tarafndan byk tarm iletmelerine, imalathanelere, fabrikalara ve madenlere gnderilecek; buralarda, kapitalistleri zenginletirme uruna, karn tokluuna bir cretle almak zorunda braklacaktr.31 Grld gibi, Kongrede gerek ran ve Hindistan, gerekse Trkiye kyl snfnn oluturduu toplumlar olarak nitelendirilmektedir. Lozan Konferans ve 1923 zmir ktisat Kongresi: Mustafa Kemal, Bat lkelerine Trkiyenin izleyecei rotay32 gstermesi asndan zmirde bir iktisat kongresi dzenlemitir.33 Mustafa Kemal, Kongrenin a konumasnda katlmclar milleti temsil eden halk snflar olarak tanmlam ve Osmanly yerden yere vurmutur. Fatih, Yavuz ve Kanuninin kiisel karlar iin milleti kullandklarn sylemitir.34 zmir ktisat Kongresine sanayi, tarm, ticaret ve ii kategorilerinde 1135 temsilci katlm ve kongre 16 gn srmtr. Ancak sivil ve asker brokratlarn bir ksm

1056

kongreye zel sektr temsilcisi olarak katlabilmitir. rnein, yazar Aka Gndz ve Rukiye Hanm iilerin,35 General Kazm Karabekir de sanayicilerin temsilcileri arasnda yer almtr. Kongreye sanayici ve tarmc kesim hakim olmu ve alnan kararlar da bu dorultuda olmutur. Esasen Kongre bir istiare toplants mahiyetinde gemi ve daha ziyade yeni devletin izleyecei ekonomik politikalarla ilgili beyin jimnastii faaliyeti niteliinde olmutur. Kongrede alnan kararlar ana temalar itibariyle u ekilde kategorize edilebilir: 36 reticinin korunmas, ihracatn desteklenmesi, milli sanayinin ve iinin korunmas ve demiryollarnn gelitirilmesi. Bu amalar iin, sanayii tevik kanunu ve gmrk kanununun uyumu salanacak; yerli retimin piyasaya sunumu iin ucuz kara ve deniz tamacl salanacak ve gelitirilecek; sanayicilere kredi verilecek, zel kesimin g yetiremeyecei yatrmlar devlet realize edecek ve aar da kaldrlacakt. Bu kongrede bir yandan girdisi yurtiinden salanan mallarn girdilerinin ithaline ar gmrk vergileri, dier yandan hkmet almlarnda pahal ve kalitesiz yerli rnlerin ithal rnlere tercih edilmesi ve yabanc uyruklularn sanayi teviklerinden yararlandrlmamas da benimsenmitir. Cumhuriyetin daha kurulu aylarnda iktidar sahiplerinin iktisadi bir kongre dzenlemelerinin bir ok ierimi vardr. Bunlara deinmeden nce, Lozan Bar Konferansnn bu sreteki ilevine bakmak gerekir. Lozan Anlamas ktisat Kongresinden sadece drt ay sonra imzalanmtr. Dolaysyla, Lozan grmeleri zaman olarak Kongreyi iine almaktadr. Lozanda yeni devletin uygulayaca gmrk vergileri birincil ekonomik tartma konusudur. zellikle ngiltere ve Fransann isteiyle, yeni devlet gmrk vergilerinde istedii deiiklikleri yapma iznini ancak be yl sonras iin alabilmitir. 1 Eyll 1916 tarihinde yrrle giren ve arlkl olarak spesifik gmrk vergilerinden oluan tarifeler 1929 ylna kadar devam etmitir. Lozan ile, yabanclara tannan bir ok ayrcalk kalkmasna ramen, bazlarnn devam ettii de ortadadr. Dolaysyla Lozan Anlamas, Trkiyenin gmrk tarifeleri ve dier d ticaret kontrol aralarnn himayeci amalarla kullanmasn imkansz hale getirmitir.37 Bu snrlamalar 24 Austos 1928 tarihinde son buluyordu. Hkmet ancak 1929da himayeci politika uygulamasna geebilmitir.38 zmir ktisat Kongresinin, stanbul tccarlarnn henz igal altndaki stanbulda bir iktisat kongresi yapmay kararlatrmalar zerine Hkmetin harekete gemesiyle toplandn ileri srenler de vardr.39 Yerelleen Devlet ve Osmanl Borlar: Yeni devlet, belki de uzun bir sava dneminden kmann ve gayrimslimlerden ekinmenin verdii bir halet-i ruhiye ile sadece Trklerin girebilecei alanlar, sadece Trklerin yararlanabilecei kolaylk ve imkanlar ihdas etmitir. Lozan Anlamas 1924 ylnda yrrle girmi ve toplam tutar 129.384.910 altn lira olan Osmanl borlarnn 84.597.495 altn lirasn (yzde 65.4) yeni devlete yklemitir. Bu borcun yllk taksit demesi 5.809.312 altn liradr. Yeni devlete bu demenin getirdii ykn arl, imkanlar dikkate alndnda daha iyi anlalmaktadr. zellikle, 1930lu yllarda, 1928 ylnda yaplan indirimlere ramen, bte harcamalarnn yzde 13-18ini Osmanl borlar oluturmaktadr. 1928 ylnda Cemiyet-i Akvam

1057

aracl ile Trkiyenin bor yk kriteri yeniden belirlenmitir. Buna gre, Osmanl borlarnn 1912 ncesi olanlarn yzde 62si; 1912 sonras olanlarn ise yzde 79u Trkiyeye yklenmiti. Grmeler 1933 ylna kadar srm ve sonuta, Trkiyenin 8 milyon altn lira (yllk 700 bin altn lira taksit demeli olarak) demesi karara balanmtr. Trkiye bu borlar 1954n Mays aynda tamamen demitir. Para: Cumhuriyetin elindeki kat parann altn karlklar Almanya ve Avusturya-Macaristann elinde olmu ve bunlarn anlamalarla ngiltere ve Fransaya devredilmitir. I. Dnya Savana kadar Trkiyede 50 milyon altn lira kadar para olduu tahmin edilmektedir. Ancak Savatan sonra ne kadar kald belli deildir. 1918 ylnda mevcut para miktarnn 73 milyon 165 bin dolar olduu hesaplanmtr.40 Trkiye Cumhuriyeti, Osmanldan 161 milyon lira karlksz kat para devralmtr. 1925 ylnda deitirme ilemiyle 8 milyon lira imha edilmi ve geriye 153 milyon lira kalmtr.41 Genel Ekonomik Manzara: Cumhuriyetin kurulduu yl genel ekonomik yapnn sergiledii grnm u ekilde zetlemek mmkndr: 42 Sanayi, el sanatlar dzeyinde olan sanayi, loncalarn devam saylabilecek gruplar eklinde organize olmutur. Balca sanayi kollar tarm, dokuma, dericilik ve seramik gibi hafif sanayi dallarnda younlamtr. letmeler kk leklidir. 1923 ylnda bir ka fabrika hari hi bir sanayi kolu yoktur. Halclk ve dokumaclk yabanc lke rnleri nedeniyle hemen hemen yok olmu, mevcut bir ka kurulu da yabanc irketlerin elindedir. ticaret ksmen, d ticaret ise arlkl olarak yabanclarn elindedir. Ulam ve iletiim imkanlarnn yokluundan dolay, giyecek ve yiyecek maddelerinin byk bir ksm ithal edilmektedir. Dyun-u Umumiye daresi, Trkiye Cumhuriyetine 86 milyon altn lira bor brakmtr. 1923 ylnda toplam uzunluu 4.018 km olan demiryolunun byk bir ksm bata Almanlar olmak zere yabanclarn elindedir. Deniz ulam ve tamacl son derece snrldr. 1922 ylnda Trk gemilerinin toplam tonaj 22 bin tonu gememektedir. Nfusun yzde 70-75i tarmda istihdam edilmekte, kyl aar vergisi dolaysyla, mltezim, murabaha ve byk toprak sahiplerine baldr. Tarm teknolojisi son derece ilkel olup, rnn pazarlama olanaklar olduka yetersizdir. Baarsz Geen On Yl: 1923-32 dnemi ekonomi uygulamasndaki baarszlnn arkasnda bir ok neden vardr: 43 lk olarak 1929 ylna kadar lkenin d ticaret politikasn belirleme yetkisinin elinden alnmas, gerek i retimi caydrc olmas bakmndan, gerekse hkmet gelirlerinin yetersizliine neden olmas bakmndan ok nemlidir. zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar sistemik olmad iin, elien ve uzlaan bir ok unsuru barndrmtr. Yeni devletin bir yandan i isyanlar, dier yandan devlet rgtlenmesi ile uramas ekonomiyle ilgilenme dzeyini olumsuz ynde etkilemitir denilebilir. Cumhuriyetin kuruluunda bir yandan sosyal, siyasal ve hukuksal olarak ada dnyann yasal ve kurumsal yapsna uyum salanmaya allrken, dier yandan gzel sanatlar gibi alanlar da gerekli ncelii alm gzkmektedir. Sonu olarak, ekonomik gelimenin yan sra, sosyal bir

1058

dnmn de ncelikli olduu grlmektedir.44 Bu dnemde sanayiye fon temin edecek kurumsal ve yasal dzenlemeler yetersiz kalm; Bankas, Sanayi ve Maden Bankas gibi yeni tekilatlanmalar yeterli olamamtr. Cumhuriyetin ilk on ylnn liberal ekonomi politikalarnn uyguland bir dnem olarak adlandrlmas kukusuz nyargl bir iddiadr. nk, snai rnlerin ithali ve ticareti alanlarnda kurulan tekeller, sanayii tevik giriimleri, demiryollar bata olmak zere yaygn kamulatrmalar, Trkler dndakilere ekonomik alanlarda neredeyse hayat hakk tanmama uygulamalar45 bu dnemde hkmetin yaygn bir ekilde ekonomiye mdahale ettiini gstermektedir. Bu dnemi, daha ziyade, hkmetin ileri renmeye balamas ile devleti ve toplumu yeniden kurgulama faaliyetlerinin azami dzeye ulat bir dnem olarak tanmlamak; ve ekonomideki liberal grnmn daha ok hkmetin bu alana vakit bulamayp kaytszlna balamak gerekir. stihdamn Yaps: Bilindii gibi ilk nfus saym 1927 ylnda, ikinci nfus saym 1935 ylnda yaplm ve ikinci saymdan itibaren son yllara kadar her be ylda bir saym yapla gelmekteydi. 1927 ylndaki ilk saymda Trkiyenin nfusu 13 milyon 648 bin olarak tahmin edilmitir. kinci nfus saymnda ise toplam nfus 16 milyon 158 bin olarak tahmin edilmitir. Buna gre, yllk ortalama nfus art hz binde 23 dolayndadr. 1927-35 araln kapsayan sekiz ylda nfus art hz toplam yzde 18.4tr. ktisaden faal nfusun ekonomik sektrler itibariyle dalm incelendiinde, ekonomik yapy yanstr ekilde, tarmn yzde 81 ile en ok istihdam barndran sektr olduu anlalmaktadr. Sanayinin pay ise hizmetler sektrnn de altndadr. Sektrel gelimelerdeki kararllk dikkate alndnda, istihdamn sektrel dalmndaki kararllk da doal bir sonu grlmelidir.46 Kamu Maliyesi: Ulus devletin genel ierimlerine paralel olarak, yabanc sermaye Cumhuriyetin ilk yllarnda lkeyi terk etmitir. Bu dnemde hkmetin daha ziyade devletin yasal ve kurumsal yapsn tesis etme; bunu da arlkl olarak Bat lkelerindeki yasal ve kurumsal organizasyonlarn aktararak gerekletirmeye alt ve halk ayaklanmalarn bastrma ile urat sylenebilir. Bu dnemde hkmet yeni para basmam ve denk bte ile almtr. Vergi gelirleri iinde dolayl vergiler arlkl konumda olup yzde 90n zerindedir. Bte giderlerinin GSMHye oran dnem boyunca dk bir art trendi izlemitir. Toplam vergi gelirlerinin GSMH iindeki pay dnem boyunca yzde 10 dolaynda seyretmitir. Aarn 1925 ylnda kaldrlmas ve yerine yeni bir verginin de ihdas edilmemesi devlet gelirlerinde byk bir kayba yol amtr. Dnem iinde, 1929 ylna kadar gmrk vergilerinin de serbest ticaretten dolay snrl kald dikkate alndnda, kamu gelirlerinin arlkl olarak ttn, eker, tuz gibi temel mallarn satndan salanan vergilerden saland anlalmaktadr. Kamu giderleri iinde zellikle ulam (demiryolu), savunma, ve i-d bor demeleri balca kalemleri oluturmutur. Genel bte harcamalar fonksiyonel adan, 1927 ve sonraki 5 yl iin;

1059

yzde 65-75 cari gider, yzde 15-17 yatrm ve yzde 10-15 dolaynda transfer harcamasndan olumaktadr.47 1923-32 dneminde kamu maliyesindeki gelimeler durgun bir trende sahiptir. Bu dnemde yllk ortalama ak miktar 1 milyon 29 bin liradr. Bu aa yol aan yllar 1925, 1931 ve 1932dir. Cumhuriyetin ilk yllarnda vergi gelirlerinin yzde 90ndan fazlas dolayl vergilerden olumaktadr. Bu dnemde bte harcamalarnn milli gelire oran dnem sresince istikrarl kalmtr. Vergi yknn dnem ortalamas yzde 11 iken, standart sapma 1.1dir.48 Yllk bazda bte giderinin milli gelire oran ortalama olarak yzde 13 dolayndadr. Bu da kamu kesimi byklnn grece kararl olduunu gstermektedir. Buna paralel bir gelime de vergi gelirleri iin sz konusudur. Bu dnemde vergi gelirlerinin milli gelire oran da dnem boyunca ayn dzeyde seyretmi ve yllk bazda milli gelirin yzde 11i dolaynda gereklemitir. Para Basma: Cumhuriyetin ilk on ylnda piyasadaki para hacmi nominal olarak azaltlmtr. Hkmet parann deeriyle oynayacak yasal yetkiye sahip deildi. Daha sonra hkmetin yetkilendirilmesi ile, 1930lu yllarn banda Merkez Bankas almaya balam ve 1938 ylnda Bankann kanununda yaplan deiiklikle, kamu kurulularnn finansmann salayacak bir banka stats de verilmitir. Yine Bankasnn Cumhuriyetin ilk yllarnda kurulmas (1924) devletin bankaclk alanndaki nemli bir icraatdr. Enflasyon: 1923-32 dnemi ortalama enflasyon oran yzde 3.9dur; ancak bu ortalamaya ait standart sapma 9dur. 1930-32 arasndaki yl boyunca genel fiyat dzeyinde yzde 14-24 arasnda dler yaanmtr. Bu nedenle nceki yllarda enflasyon artlar bu son ylda fazlasyla telafi edilmitir. Yabanc Sermaye: Yabanc sermaye ancak Trk ortaklar bulmak kouluyla gelebiliyordu. 192030 dneminde kurulan 201 Trk anonim irketinin 66snda yabanc sermayenin itiraki vardr. Yabanc sermayeli ortaklklarn toplam sermaye iindeki pay ortalama yzde 43 dolayndadr. Bu ortaklklar daha ok dokuma, gda, imento elektrik-havagaz alanlarnda younlamtr. Sektrel Bazda Milli Gelirin Geliimi: Cumhuriyetin devrald ekonomik yap, devletilik uygulamalarnn balad dneme kadar greli olarak herhangi ciddi bir deiiklik gstermemitir. Tarm, sanayi ve hizmetlerin GSMH iindeki paylarnda anlan dnemde ufak apl dalgalanmalar olsa da, 1929 Krizinin etkileri hari tutulursa, trend yapnn ayn zellikleri tadn ortaya koymaktadr. 1929 Krizinde sanayi kesimindeki greli gerileme dolaysyla, tarmn paynda bir art olduu izlenmektedir. Tarmsal retimin o dnemde doa koullarna daha fazla baml olmas, bu kalemdeki dalgalanmalarn arlkl bir ksmna aklk getirmektedir. 1923-32 dneminde milli gelirin sektrler itibariyle yapsnda kayda deer bir deime sz konusu olmamtr. Tarmn pay dnem boyunca istikrarl kalm ve yllk ortalama yzde 45 dolaynda seyretmitir. Yine sanayinin pay da yllk bazda ortalama yzde 10 dolayndadr.

1060

Hizmetlerin ayn dnem iin milli gelirdeki pay da yzde 45 dolayndadr. Her bir sektrn ortalama payna ait standart sapma deerlerinin dkl, sektr paylarnn dnem boyunca snrl dalgalanma yaadn gstermektedir. En byk dalgalanma milli gelirdeki byme orannda meydana gelmitir. 1923-32 dnemi gerek sektrler ve ekonomik gelime bakmndan, gerekse kamu maliyesindeki gelimeler bakmndan ekonominin kendi bana kald, hkmetin de el yordamyla alt bir dnem olarak grlebilir. Ekonomik Byme: 1923-32 aralnda GSMHnin 1948 sabit fiyatlaryla yllk ortalama art hz yzde 7.3 iken, bu ortalamaya ait standart sapma 9.6 gibi grece yksek bir deerdir.49 Bunun da en nemli nedeni 1927 ve 1932 yllarnda GSMHde meydana gelen byk dlerdir.50 Tarm ve Toprak: Tarmsal vergi konusundaki en nemli dzenleme aarn kaldrlmasdr. svire Medeni Kanununun baz deiikliklerle alnmas yoluyla, topran zel mlkiyeti konusunda ada bir ereve oluturulmaya allmtr. 1927 ve 1929 yllarnda karlan yasalarla topraksz kyllere toprak datlmtr. Bu uygulamayla, miri topraklarn topraksz ve gmen ailelere datlan miktar 1923-34 dneminde 711 bin hektardr. Buna karlk, Cumhuriyetin ilk on be ylnda devlete ait meralarn 40 milyon dnm azald ve meradan toprak kazanmasnn asl orta ve byk mlkler tarafndan yapld ne srlmtr. Toprak mlkiyetindeki eitsizlik bu dnemde artarak devam etmitir. Barkann tahminlerine gre, 125 hektardan kk mlk topraklar toplamn yzde 99.7sini oluturmaktadr. 1927 toprak saym ifti bana den ekili alan miktarnn 25 dnm dolaynda olduunu gstermektedir.51 Tarmsal Krediler: Ziraat Bankas 1929-32 dneminde arlkl olarak byk iletmelere kredi vermitir. Dnem boyunca bu bankann tarm kesimine at kredilerde nemli bir art trendi gzlenmemektedir. 1929 ylnda kabul edilen bir yasa ile tarm kredi kooperatifleri kurulmutur. Tarmsal Mesleki Eitim: Tarm teknii okullar alm, rnek iftlikler, deney istasyonlar ve tarm sat kooperatifleri tekil edilmitir. Bu dnemde tarmsal retimin yapsnda kkl bir deiiklik olmam, tarmsal retim btn dnem iin yzde 58 orannda artmtr. Tarm ve sanayi arasndaki fiyat oran dnem boyunca tarm aleyhine gelimitir. Sanayi: 1923-32 dneminin en nemli iktisadi dzenlemesi zel sanayi firmalarna ve maden iletmelerine geni apta muafiyet ve imtiyazlar veren Tevik-i Sanayi Kanunudur. Bu kanun, nceki kanunun geniletilmi halidir. 1927-42 aralnda geerli olmak zere kabul edilmitir. Buna gre, 15 yllk srede himaye ile zel sektr belirli bir gce kavuacakt. Bu kanun ile, baz nemli sanayi firmalarna fabrika topra verme, vergi muafiyet ve istisnalar salama, tama indirimleri, retim primleri, devlet alm garantisi gibi tevik tedbirleri getirilmitir. 1927 Sanayi Saym: Belikal uzman Camille Jaquart ve Celal Aybar tarafndan yrtlen 1927 sanayi saymna gre, toplam 65245 iletmenin yzde 43.6s tarm, evcil hayvanlar, balk ve av rnleri sanayiinde younlamtr. Maden sanayii, maden ileme ve makine onarm ve imalat yzde 22.6 ile ikinci srada gelmektedir. stihdamn yzde 43 tarmsal sanayide, yzde 18.7si ise dokuma

1061

sanayiindedir. letmelerin yzde 36s tek kiilik, yzde 36s ise 2-3 kiiliktir. Sanayi iletmelerinin yzde 96s evirici g kullanmamaktadr. Elektrik motorlar evirici gcn yzde 53n kapsamaktadr. Elektrik sanayii beygir gcnn yzde 42sini, tarm rnleri sanayii ise yzde 23n kapsamaktadr. Saym dneminde Trkiyede 642 yabanc patron, 702 yabanc memur ve 347 yabanc ii bulunmaktadr.52 Grld gibi, iletmeler genel olarak aile iletmesi leinde almaktadr. Dolaysyla, geen srede ekonomik yapnn sektrel bazda kararl kalmas, iletme baznda da ayn durgun eilimin geerli olduunu gstermektedir. Sanayi alanndaki en nemli gelimeler u ekilde zetlenebilir: Sanayi ve Maadin Bankasnn kurulmas (1925), Sanayii Tevik Yasasnn karlmas (1927) ve ihracata ynelecek sanayicilerin ithal girdilerinin vergiden bak tutulmas. Tevik-i Sanayi Kanununa gre, tevik edilen birimlerde, ynetici ve muhasebeci hari Trkler altrlacaktr. Hizmetler: Cumhuriyetin kuruluunda hkmetin elinde 1734 km, yabanc ortaklklarn elinde ise 2352 km demiryolu vard. Yabanclarn elindekiler de milliletirilerek onbe yl sonra toplam demiryolu uzunluu yzde 67 orannda artrlarak toplam 6800 kmyi amtr. Bu dnemde, deniz ulamnn tm ve liman ve karasulardan yararlanma haklar ile kabotaj hakk (19 Nisan 1926 tarihli yasa ile) yalnzca Trklere verilmitir. Ticaret alanndaki nemli bir dzenleme devlet tekellerinin tekil edilmesidir. Bata ttn, kibrit, alkol-ispirto, petrol ve eker olmak zere baz rnlerin ithalat ve ticareti tekellere braklmtr. Yine ticaret odalar ve borsalar ile ilgili dzenlemelerle i ticaretin canlandrlmas amalanmtr. D Ticaret: Trk ekonomisinin 1923-29 dneminde korumasz olarak da ak fakir bir hammadde ekonomisi olduu sylenebilir.53 1929 ylna kadar devletin d ticaret politikas belirleme yetkisi snrldr. Bu yetkisini ancak 1929 ylnda, yerli retimin artrlmas, zellikle snai retimin d rekabete kar korunmas amacyla karlan bir yasayla kullanabilmitir. Bu yasal dzenlemeden sonra ilk kez d ticaret fazlas meydana gelmitir. Ancak 1929 ylndan itibaren, lke giderek darya kapanmtr. Bu kapanma hem ithalattaki, hem de ihracattaki greli daralmalardan kaynaklanmtr. Bir lkenin iktisaden da aklk derecesinin bir lt olarak kullanlan toplam d ticaret hacminin milli gelire oran, 1929 ylndan itibaren nemli bir gerileme kaydetmitir. lkenin da aklk derecesinde ithalat ve ihracattaki 1929 ylndan itibaren meydana gelen gerilemelere paralel olarak, dler meydana gelmitir. Da aklk derecesi 1924 ylnda yzde 29.3 iken, 1932 ylnda yzde 16ya gerilemitir.54 Btn dnem boyunca yllk bazda ortalama da aklk derecesi d ticaret balamnda yzde 23 dolayndadr. Esasen, bu gelimede dnyadaki yaygn ekonomik bunalmn da bir pay vardr kukusuz. Ancak, daralmada, salk malzemesi ve dier yasalarla tannan vergi bakl dnda kalan tm ithal mallarnda gmrk vergilerinin yzde 16dan yzde 40a karlmas ok etkili olmutur.

1062

lkenin ihracatnn yneldii ve ithalatnn yapld lkeler arlkl olarak Bat lkelerinden olumaktadr. Dnem boyunca her iki kalem de yzde 70 dzeyinde Bat ekonomileriyle ilikilidir. 1923-32 dneminde yllk ortalama bazda ithalatn ihracat aan miktar 38 milyon TLdir. En ok an verildii yl 1929 yldr. Ancak 1930 ylndan itibaren ithalattaki dramatik d bu a, ihracattaki dlere ramen, fazlaya evirmitir. Bu dnemde ihracatn milli gelire oran yllk bazda ortalama yzde 10 dolaynda olup dnem boyunca kararl kalmtr. Yine ithalatn da bu dnemde milli gelire orannda 1930 ylna kadar, gze arpan bir deiiklik yoktur. Devalasyon ve D Ticaret Badleri: Trk Lirasnn dier paralar karsndaki deer kayb, zel kesimde iflaslara yol amtr. Dnya piyasalarnda tarm fiyatlarndaki gerileme hem i piyasaya yansm, hem de d ticaret hadlerini Trkiye aleyhine evirmitir. Kamulatrmalar ve Yabanc Sermaye Ka: Yaygn kamulatrmalar ve hkmetin yabanc irketlere kar kukulandrc tavr sermayenin kana yol amtr. 1926 ylnda yeni vergiler almaya balayan ve var olan vergilerin de kapsam ve orann artran devlet yabanc irketlerle anlama yaparak yeni yatrmlara gitmi, uzun vadeli d kredi olanaklar da fazla olmaynca, bu teebbsler krediye ynelik talepte patlamaya yol am, fon ve dviz piyasalarnda talep basks ortaya kmtr. Osmanl Borlarnn denmeye Balanmas: Osmanl borlarnn 1929 ylnda denmeye balanacak olmas, ayn yl gmrk vergisi artlarnn dourduu speklatif ithalat, demiryolu yapm ve imtiyazlarn satn alnmas gibi nedenler, 1929 bunalmyla dolayl biimde ilikili olan bir kambiyo bunalmna yol amtr.55 Yasal-Kurumsal Dzenlemeler: Bu dnem yeni devletin tesis dnemidir. Dolaysyla, bir ok konuda mevzuat gelitirilmi, yeni bir ok kurum tekil edilmitir. 20 Nisan 1924 tarihinde 1921 Anayasas deitirilerek yeni bir Anayasa kabul edilmitir. nk gerek ilk millet meclisi ve gerekse bunun ilk rn olan ilk anayasa genel olarak yeni devleti idare edenlerin dnceleriyle elien ve atan bir ok unsur barndrmaktadr. Aksi halde yasa dzeyindeki dzenlemelerin dahi mrnn bir iki yl gibi ksa bir sre olaca dnlemez. Medeni Kanun, Ceza Kanunu, Ticaret Kanunu, Yarglama Usulleri ile ilgili tercme faaliyetleri tamamlanarak Avrupa lkelerindeki mevzuat ithal edilmitir. Geri, bu mevzuatla, aznlklarn ve yabanclarn srekli ikayet konusu ettikleri uyumsuzluklarn giderildii eitli kesimlerce iddia edilmektedir; ancak, aznlklar zaten lke dna bir ekilde karlm, yabanclarla da ilikiler minimum dzeye indirilmitir. Dolaysyla, bu tercme faaliyetini daha salam gerekelere dayandrma ihtiyac vardr. statistik Genel Mdrl 1926 ylnda kurulmu ve 1927de nfus, tarm ve sanayi saymlar yaplmtr. Hkmetin, yelerini atayarak gdmnde tutaca bir ekilde ticaret ve sanayi odalar ile dier meslek rgtlerinin seecei on iki yeden oluan Yksek ktisat Meclisi 1927 ylnda

1063

kurulmutur. ktisat Bakanl 1928de, Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti ise 1929un son gnlerinde kurulmutur. 1929 Bunalm: 1929 Byk Dnya Bunalm ve bunu takip eden II. Dnya Sava, dnya sistemiyle btnleme mekanizmalarn alt st ettiinde; Trk ekonomisi greli bir bamszlk kazanm ve devlet, yeniden, periferi tipi gelimeye otarik bir seenek olarak grlen politika uygulamalar arayna girmitir.56 Bunalm Trkiyede kendisini 1930-31de ciddi olarak hissettirmeye balamtr. Krizde tarm rnlerinin fiyatlar hzla dmtr. Negatif ekonomik byme, retim dlerinden deil ancak fiyat dlerinden kaynaklanmtr. Bunalmla ilgili eitli nlemler alnmtr.57 Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti bu amala kurulmu; tasarrufu tevik, israfla mcadele, yerli mal kullanmn zendirmeye almtr. Milli Sanayi Numune Sergisi 21 Nisan 1930da almtr. 22 Nisan 1930da Sanayi Kongresi toplanmtr. 14 Ocak 1931de Birinci Ziraat Kongresi toplanmtr. Trk parasnn deerine istikrar kazandrma iin 30 Mays 1929da dviz kullanm kstlanm ve Merkez Bankas kurulmutur.58 1929 Byk Dnya Bunalmndan nce Trkiyede ekonomik olarak eitli olumsuz gelimeler yaanmtr. 1927 ylnda deflasyonist bir gelime ortaya km ve eitli faktrlerle iddetlenmitir:59 (i) yabanc irketlere kar giriimler60 ve milli ekonomi-milli burjuvazi politikas;61 (ii) d ticaretin finansmannda kullanlan yabanc ksa vadeli kredilerin 1926 sonundan itibaren daralmas; (iii) tarmsal rnlerin dnya fiyatlarnn dmesi; (iv) tarmsal retimde doal koullarn, yabanc finansmann ve d ticaret hadlerinin aleyhe dnmesi etkisiyle meydana gelen dler; ve (v) devletin bte denklii uruna vergi gelirlerini artrmas62 ve 1926da pek ok yeni vergi ihdas etmesi. 1929 krizi, Trk devletinin yabanclara olan borlarn deme olanan ortadan kaldrm, moratoryum ilan edilmi ve devletin d itibar zayflamtr.63 Bu dnemde buday ithalat ve speklatif ithalat artmtr. Yeni demiryolu yapm ve mevcut imtiyazlarn satnalnmas (Haydarpaa liman, Mersin-Adana hatt, Anadolu Demiryollar, Zrih Bankas portfy) eklindeki demiryolu politikas ve Osmanl borlarnn denmeye balanmas nedeniyle dviz talebi artmtr. Bu faktrler nedeniyle 9 milyon sterlin (90 milyon lira) tutarnda ek dviz talebi ortaya kmtr. 1929 krizi sonucu, Trkiyenin ihra rnlerinin fiyat 1932-33te 1925teki dzeyinin te birine dmtr. 1929daki speklatif ithalat, iflaslara yol amtr. thalat ksa vadeli yabanc sermaye ile finanse edildii iin, borlarn TL ile deeri bym ve bunun sonucunda iflaslar kanlmaz olmutur. Sterlin, 1931de altn standardndan ayrlm ve devale edilmitir.64 TL de bunun yerine Fransz Frangna balanmtr; ancak frank da devale edilmitir. Ayn ekilde dolar da devale olmutur.65 1931de Trkiyede ithal kontenjanlar uygulanmaya balanm,66 ithalat dm, dviz kontrolleri ve miktar kstlamalar artm ve d ticaret 1930dan itibaren fazla vermeye balamtr. Trk Lirasnn deerlenmesi sonucu,67 altn karl artm ve faiz oranlar ykselmitir. 1 sterlin 1926da 9.28 TL; 1927de 9.45 TL, 1928de 9.56 TL, 1929da 10.09 TL, 1930da 10.32 TL iken,

1064

1936da 1 sterlin 6.25 TL olmutur.68 1 dolarn deeri 1929da 2.07 TL, 1930da 2.11 TL, 1931de 2.11 TL, 1932de 1.66 TL, 1933-34te 1.26 TL, 1935te 1.23 TL, 1936-38de 1.26 TL, 1939da 1.28 TL olmutur.69 Trkiye bu gelimeyle geleneksel ihra pazarlarndan kopmutur. Trkiyede genel fiyat seviyesi nemli dler gstermi, parann dolanm hz yavalamtr. Tedavldeki banknotlarn altn karl 1932de yzde 12.5, 1934te yzde 16.7, 1936da yzde 17.9 ve 1937de yzde 21.2ye ykselmitir. Faiz hadlerindeki art, nominal oranlarn artndan ziyade genel fiyat dzeyindeki dlerden kaynaklanmtr. Para, kambiyo ve d ticaret rejiminde Osmanl sistemi tasfiye edilmi yeni yasal ve kurumsal dzenlemeler gerekletirilmitir. Merkez Bankasnn kurulmas, 1923te 23 olan yabanc banka saysnn 1933te 10a dmesi, 1923-29 arasnda 34 ve 1930-35 arasnda 5 milli (zel ve kamu) bankann kurulmas buna rnek verilebilir. Yaplan dzenlemelerle faizler, kambiyo ve d ticaret denetim altna alnmtr. Ancak devletin ald pek ok tedbir deflasyonu iddetlendirmitir. Devletin vergilendirme ve tekel fiyatlandrmas, bor demeleri ve milliletirmeler sonucu tketim azalm ve depresyon derinlemitir.70 Dsal ok Olarak II. Dnya Sava ve Trkiyede Devam Eden Krizin Derinlemesi ile Gelen Sistem Deiiklii Ekonomik Alann Toplum Mhendislii Kapsamna Alnmas: Bu dneme damgasn vuran en nemli kiilerin banda kukusuz smet nn gelmektedir. nn: En serbest zannolunan bir sanat veya ticaret, mreffeh olabilmek iin mutlaka devletin yardmna ve mdahalesine ihtiya gstermektedir. Suyun banda olduumuz iin bu ihtiyac her gn gryorum ve sonra da serbest meslekin devletilike rhan iin ayn mevzularn delil olarak zikrolunmasna ayorum demektedir.71 Oysa 1923-32 aral bilinli olduu ileri srlen liberal (!) politikalarn takip edildii bir dnemdir. Hkmetin devleti otarik stratejiye ynelmesi nceki dnemle tam bir tezat oluturmaktadr. Dolaysyla iki on yl arasnda tam bir kartlk olduu sylenebilir. Ancak Atatrk dnemindeki iktisat politikasn Kemalist ekonomik kalknma modeli72 olarak niteleyenler de mevcuttur.73 Bu dnem, 1933-1945 aralndaki yllar kapsayacak ekilde analiz edilmektedir. 1929 ylndan itibaren, yeni devletin bamsz bir d ticaret politikas belirleme yetkisini gmrk vergileri tespit admyla atmasndan sonra, o gnn dnya konjonktrne de uygun olarak, devlet eliyle ekonomiye daha derinden ve yaygn olarak mdahale etme ynnde genel bir kabul sz konusu olmutur. Ekonominin Zayflayan Halkalar: 1927-28 yllarndaki kurakln yol at retim d ve ihracatn gerilemesi, 1929 Dnya Bunalm, aznlklardan olan giriimcilerin lke dna klaryla doan giriimci ve ynetici sknts gibi nedenler, teorik bir merulatrma veya gerekelendirmeye dayanmadan devletin de facto ekonomiye mdahalesine yol amtr.74 Yine Almanya ve talyadaki

1065

baarl devletilik uygulamalar, Trk-Sovyet yaknlamas gibi d faktrler de devletilik uygulamalarnda belirleyici olmutur denebilir. Ekonomik ve Siyasi Otoriterizme Ynelim: zmir ktisat Kongresinde alnan kararlarn zerinden sekiz yl gemesine ramen, ekonomik olarak arzulanan seviyeye ulalamamtr.75 1929 Byk Bunalmnn da etkisiyle, 1920li yllarn sonunda ekonomik gerileme katlanlamaz bir hale gelmitir.76 Ekonomik buhran ve Serbest Frka denemesi (1930), hkmete izlenecek politikalar konusunda nemli ipular vermitir. 1930lu yllar siyasal ve ekonomik olarak Kta Avrupas ile Sovyet uygulamalarnn takip edildii bir dnemin balangc olarak alnabilir. Nitekim bu dnem tek parti otoriterizmi olarak da nitelendirilebilmektedir.77 Eitim Dzeyinde ve nsan Haklarnn hlalinde Artlar: Bu dnemde eitim ve retim alannda kayda deer gelimeler yaanm; okur-yazar oran 1935 ylnda yzde 20.4 iken, 1945 ylnda yzde 30.2ye ykselmitir. Ekonomik yapda, kentleme alannda, insan haklar ve demokratiklemede nemli gelimeler olmam, hatta byk ve yaygn insan haklar ihlalleri meydana gelmitir. zellikle dinsel, etnik ve ekonomik alanlarda devlet mdahaleciliinin byk tepkiler ald sylenebilir. Nazi Almanyasndan Kaan Yahudiler: Sava dolaysyla, Almanyadan kaan bilim adamlarnn bir ksm Trkiyeye gelmitir. Bunlarn lkeye katklarnn yan sra, Milli Eitim Bakanlnn tercme faaliyetleriyle nemli miktarda yayn yaplmtr. Yasas: 8 Haziran 1936 tarihinde Yasas karlarak, haftalk alma sresi 48 saat olarak tespit edilmitir. Bu yasayla, sendika kurma, toplu i szlemesi ve grev haklar kabul edilmekte, i uyumazlklarnda zorunlu hakem kurumu ngrlmektedir. Bu kanunun hkmleri kadn ve 16 yandan kk ocuklarn almalar ile ilgili kst getiren hkmler iermesine ramen, sadece 10 kii ve daha zeri sayda personel istihdam eden iletmeler iin geerlidir. Dolaysyla, kk lekli iletmelerin arlkta olduu Trkiyede, bu yasann uygulama alan da son derece snrl kalmtr. Makro Ekonomik Gelimeler: Bu dnemde nominal gelimeler birbiriyle yksek derecede bir korelasyona sahip olarak meydana gelmitir. Milli gelir, dolamdaki para, bte gideri ve enflasyon oranndaki deimeler 1933-45 dnemi iin, yllk bazda ortalama olarak ayn dzeyde seyretmitir (yzde 16.5-18 arasnda).78 Ancak milli gelir, dolamdaki para ve enflasyon orannda byk dalgalanmalar meydana gelmitir. Kukusuz sava harcamalarnn ve bunun getirdii enflasyonist etkinin byk pay sz konusudur. Reel ve parasal deikenler arasndaki ilikinin salkl kalabildii sonucu karlabilir.79 Ekonomik Byme: Sabit fiyatlarla milli gelirin bu dnemdeki yllk ortalama art oran yzde 0.4 dolayndadr. Kamu Maliyesi: Bte gelir ve giderlerinin yllk ortalama bazda bir fazla veya ak verme durumu sz konusu olmamtr. Ancak 1934, 1935 ve 1944 yllarndaki byk aklar dier yllardaki

1066

fazlalarla dengelenmektedir. Sonu olarak hkmet, sava dneminden kamu kesimini gelir-harcama dengesi bakmndan salam bir ekilde karabilmitir. Parasal Gelimeler: Para piyasasnda, 1930 ylnda Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu karlm, 1939 ylna kadar dolamdaki para miktarndaki art tedrici olmu ve yllk ortalama yzde 13lk bir art sz konusu olmutur. 1933-45 arasnda yllk bazda dolamdaki parann ortalama art oran ise yzde 17dir. Cari GSMHnin yllk art oran ise ayn dnem iin yzde 17.4tr. Dolaysyla GSMH art kadar bir art dolamdaki para hacminde meydana gelmitir. Enflasyon: Hkmet para arzn ve dolaysyla enflasyonu snrl tutmak amacyla, 1936 ylnda yzde 15 olarak belirledii mevduat zorunlu karlk orann, 1942de yzde 20ye karmtr. Toptan Eya Fiyatlar Endeksinin de ayn dnem iin yllk bazda ortalama art oran yukardaki oranlara yakn olup yzde 16.5 dzeyindedir. Bte Denkliinin Dinamikleri: Bir yandan Osmanl borlarnn denmeye devam etmesi ve kamu aklarnn endie verici ierimi, dier yandan korumac politikalarla d ticaretten salanan vergi gelirleri ve kamu kesiminin grece kkl btenin denk olarak hazrlanmasna, hatta fazla verecek ekilde uygulanmasna neden olmutur. Sava yllarnda para arzndaki art, retim gerilemelerine ramen nemli derecede artmtr. Bunun sonucu olarak sava yllarnda fiyatlarda yksek oranl artlar meydana gelmitir. Yurtii Fonlarda Kamu Kullanm: 1930lu yllardaki devleti sanayileme uygulamalarnn temel finansman kayna genel bte gelirleri olmutur. Bte gelir ve giderlerinin yllk art oran btn dnem iin (1933-45) ortalama olarak ayn dzeydedir. Bu da bte denkliinin bir baka doal grnmdr. Dnem iinde dolaysz vergiler say olarak artmasna ramen, oransal olarak gerilemitir. Bunun da doal nedeni, yeni dolaysz vergilerin ihdas edilmesidir. Varlk Vergisi ile Toprak Mahsulleri Vergisi en tartmal olanlardr. Varlk Vergisi: Varlk Vergisi 11 Kasm 1942 tarihinde karlm ve olaanst koullardan doan sermaye kazanlarnn vergilendirilmesi ngrlmtr. Ancak, arlkl olarak aznlklara uygulanm ve 1942 ylnda genel bte gelirlerinin yzde 45i orannda Varlk Vergisi toplanmtr. Varlk Vergisi uygulamas 1943 ylnda snrlandrlm ve 1944 ylnda da kaldrlmtr. Varlk Vergisi yoluyla toplanan tutarn yzde 53 aznlklarn, yzde 36.5i Mslmanlarn ve yzde 10.5i de yabanclarn demelerinden meydana gelmitir.80 Bir baka hesaplamaya gre ise, Varlk Vergisiyle toplam 315 milyon lira toplanmtr. Bu parann yzde 70 dolayndaki ksm yalnzca stanbuldan toplanm ve bu parann da yzde 85i gayrimslimlerden alnmtr. Bylece, gayrimslimlerden alnan vergi pay yzde 60 civarndadr.81 Toprak Mahsulleri Vergisi: Toprak Mahsulleri Vergisi 1941 ylnda ihdas edilmi ve tarmsal retimin yzde 10 orannda 1942 ylndan itibaren iki yl sreyle vergilendirilmesi ngrlmtr. Bu vergi, bir bakma aarn tekrar uygulanmas olarak kabul edilebilir.82

1067

Sanayilemede Yabanc Fon Kullanm: Sava yllarna kadar ABDden alnan 10 milyon dolar, Merkez Bankasnn kuruluunda; Sovyetler Birliinden alnan 10.5 milyon liralk kredi ise sanayilemede, zellikle dokuma sanayiinde ve ngiltereden salanan 16 milyon ngiliz Sterlini de Karabk Demir elik Fabrikasnn yapmnda kullanlmtr.83 Sava yllarnda nemli boyutlarda i borlanma yaplmtr. Borlanma: Toplam 50 milyon lira civarnda olan i borlanma byk lde demiryolu yapmnda kullanlmtr. Kamu kesiminin zellikle sava yllarnda ekonominin kaynaklarna artan lde el koymas, kamu retiminin artmasndan ziyade, cari ve sermaye transferi harcamalarnn artmasna yol amtr. Bu dnemde ticaret kesiminde hzl bir byme meydana gelmi, adeta harp zengini bir snf ortaya kmtr. Sektrler tibariyle Milli Gelir ve Ekonomik byme: Tarm, sanayi ve hizmetler ana sektrleri, incelenen dnem boyunca milli gelire yaptklar katk bakmndan kayda deer bir farkllk gstermemilerdir. Bu durum zellikle savan balangcna kadar byledir. Ancak savala birlikte zellikle tarmsal rnlere olan d talep, tarmn milli gelir iindeki payn artrmtr. Savan bana kadar incelenen dnemde milli gelir art nemli boyutlarda olmutur. Ancak savala birlikte milli gelirde gerilemeler olmutur. Bir yandan sava nedeniyle igcnn retim alanlarndan ekilmesi, dier yandan kredi olanaklarnn daralmas ve fonlarn sava ortamnda yatrma gitmekten ziyade ticari faaliyetlere kaymas retimin gerilemesinde balca faktrlerdir. 193345 dneminin dnem ba ve dnem sonu birlikte dikkate alndnda, milli gelirin tarm, sanayi ve hizmetler olarak kompozisyonunda anlaml bir farklln olmad gze arpmaktadr. Bu dnemde milli gelir iinde ortalama olarak tarmn pay yzde 41, sanayiin pay yzde 16 ve hizmetlerin pay yzde 43tr. 84 Bu ortalamalara ait standart hatalarn dkl sektrel paylarn istikrarl olduuna iaret etmektedir. Savamadan Bedel deyen Trk Ekonomisi: Trkiye savaa girmediyse de, savan ykc etkilerinden kurtulamamtr. Sava dnemi yetkilerini kullanan devlet, zel kesim zerinde youn bir kontrol uygulamtr. Milli Korunma Kanunu 1940 ylnda yrrle girmitir. zel sektre ait dokuma fabrikalarnn rnlerini belirli bir fiyatla devlete satmalar zorunlu klnmtr. ki yl sreyle zel imento fabrikalarna el konulmu, bu da giriimcilerde devletletirme eiliminin devam edecei beklentisini dourmutur. Yine 1941 ylnda Tevik-i Sanayi Kanununun kaldrlmas da, zel kesim iin ek bir olumsuzluk olmutur. Savan Finansman in Para Basma: Sava dneminde artan devlet harcamalar, Merkez Bankas kaynaklarna bavurmay beraberinde getirmitir. Para arzndaki art, retim ve ithalat darboazlar birlikte ilk defa ar bir enflasyona yol amtr. Toptan Eya Fiyatlar Endeksi 1938 yl iin 100 kabul edildiinde, 1942 ylnda 280 ve 1944 ylnda 454 olarak gereklemitir. Trkiye Cumhuriyetinin bu ilk enflasyonu, ilk devalasyonu da beraberinde getirmitir.

1068

Devalasyon: 1943 ylnda 123 kuru olan 1 dolar, 131 kurua ykseltilmi ve ayrca prim uygulamas yoluyla dolarn gerek deeri 193 kurua kmtr.85 Trkiye Cumhuriyeti yksek oranl bir devalasyonu 7 Eyll 1946 tarihinde yapmtr. Yksek ve hzl enflasyonun nn kesmek ve ihracatta art salamak iin ABD Dolarnn deeri 1.9 TLden 2.8 TLye karlmtr. Bu kararlardan sonra ihracatn artmasnn yan sra tketim mal ithalat da artmtr. 1948 ktisat Kongresi: Sava sonras dnemin tanklk ettii ok nemli bir gelime de 1948 tarihli ktisat Kongresidir. Bu Kongrede CHP ynetiminden duyulan honutsuzluk ok ak biimde ortaya konulmutur. Bu Kongrenin gr ve kararlar u ekilde zetlenebilir:86 Yrrlkteki ekonomik ve mali politikalar alan nfusun giderek daha da artan bir ksmn memura dntrmekte ve sonu olarak brokrasinin ekonomi zerindeki hakimiyetini glendirmektedir. Bu brokrasi, zel teebbsn kendisine gvenini kmsemekte ve onun yatrm yapma arzu ve heyecann tmyle kreltmektedir. Ekonomi zerinde devlet mdahalesi kanlmaz olarak glenmekte ve ekonomik sistemin tmyle deimesi sonucunu dourabilecek bir yne doru gitmektedir. Dolaysyla, ekonomik politikalarda acilen bir deiiklik yaplmaldr. 1948 ktisat Kongresinin bir btn olarak toplumun devletin ekonomik, siyasi, sosyal, kltrel ve dier uygulamalarnn deerlendirildii bir forum eklinde getii dnlebilir. Bu kongredeki bildirilerin arlkl bir ksm bu temay ilemektedir. Aada Ulus gazetesinde 18 Aralk 1948 tarihinde yaymlanan bir makalede bunu ak bir ekilde grmek mmkndr.87 Sz konusu makalede devletiliin zel sektrn giriim gcn krelttii, zel sektrn devlet kesimine oranla ok daha dinamik olduu, Trk ekonomisinin Bat ekonomilerinin zelliklerini tamas gerektii, devletiliin krtasiyecilie yol at, devletin ticari firmalara rakip olarak ticari faaliyette bulunma yerine topluma hizmet gtrmesi gerektii vurgulanmaktadr. Cumhuriyetin aznl oluturan mutlu kesimin koalisyonu ile yrd sylenebilir:88 (i) stanbul tccar, Anadolu eraf ve toprak aalar; (ii) Milli Mcadeleye katlan subaylardan sonradan -memleketi kurtarmaya- merak saranlar; ve (iii) mebuslar ve brokrasinin st kademeleri. Kongre sonucunda devletilik uygulamasna ilikin olarak devletin mdahale alan ve derecesini belirten kararlar alnmtr. Devletiliin yan sra, vergi reformu, d ticaret ve yabanc sermaye konularnda da kararlar alnmtr. Bugnk anlay erevesinde deerlendirildiinde, sz konusu Kongrenin nemli bir sivil giriim hareketi olduunu sylemek mmkndr. Ancak devlet uygulamalar kritize edildii iin, Kongre devlet nezdinde kabul edilmemi ve bu nedenle 1980li yllarn banda yaplan kongre, ikinci iktisat kongresi olarak ilan edilmitir. ABD Yardmlar: Sava sonrasnda ABD nderliindeki gelimi lkeler hem Avrupann yeniden imar, hem de dier lkeleri Sovyet tehdidine kar korumak iin nemli kurumsal dzenlemeler ve mali yardm programlar devreye sokmutur. Trkiye de zel sektr ve ticaret serbestisi uygulamalarn balatarak bu uluslararas trendden yararlanma imkan bulmutur. Cumhuriyetin d yardm ve d borlanmaya yelken amas bu dnemle balamtr denilebilir.89 ngilterenin dnya jandarmal roln ABDye devretmesi ile birlikte Trkiye de bu dnemde tamamen ABD eksenine

1069

girmitir. 1948-49 aralnda Marshall Plan balamnda ABDden 50 milyon dolarlk bir d yardm alnmtr. Yine bu dnemde Trkiyenin henz kurulan uluslararas rgtlerine yelii sz konusu ana eilimin bir uzants olarak alnabilir. Sanayileme Politikalar Sovyetler Birliinden Ekonomik Model Uyarlamas: 1930lu yllarn bandan itibaren, devlet kapitalizminin sanayi kesiminde yaygn bir birikim yntemi olarak kullanlmaya balanmasyla birlikte, iktisadi politika asndan zel kesimin greli nemi azalmtr. 1931-33 aralnda hazrlanan ve Mays 1934te yrrle giren Birinci Be Yllk Sanayi Plannn (BBYSP) 90 temel amac, daha nce ithal edilen belirli tketim mallarnn retimini gerekletirmektir. Dokuma, maden ileme, selloz kat, seramik, cam, imento ve kimya sanayilerini kapsayan bu plan, bir snai yatrm program eklindedir. Bir makro plan niteliinde olmayp, amalarnn niteliine gre bir sanayi plandr.91 BBYSPnin balca amalar unlardr:92 (i) yerel ya da blgesel tarmsal retime ve doal kaynaklara dayal snai retim birimleri kurulmas; (ii) zellikle ithalat konusu olan temel tketim mallarnn yerli retimine (zellikle dokuma sanayiine) ncelik verilmesi; (iii) sanayi iletmelerinin kurulu yerlerinin hammadde ve igc kaynaklarna yakn olmas. BBYSP iin balangta 45 milyon TL tutarnda bir harcama ngrlm; sonuta, 100 milyon TL harcanm, ancak yine de btn projeler gerekletirilememitir. Plann finansmannn Sovyetler Birliinden alnan krediler ve her yl bteden ayrlacak deneklerle salanmas ngrlmtr. BBYSP ile ngrlen toplam retim, dnemin toplam ithalatnn yzde 44 gibi bir orann kapsyordu. BBYSPnin sonularnn baarl bulunmas zerine, kinci Be Yllk Sanayi Plannn (BYSP)93 hazrlklarna balanmtr. Bu plan, birinci plann aksine, ara ve yatrm mallarnn retimine ncelik vermekte; elektrifikasyon, madencilik ve limanlar gibi altyapsal gelimeyi dikkate almaktadr. Ancak II. Dnya Sava nedeniyle uygulanma olana bulamamtr. 1932 Sanayi Saym: 1932 ylnda, 1927 ylndaki saym kadar geni kapsaml olmasa da bir sanayi saym yaplmtr. Bu saymda sadece Tevik-i Sanayi Kanunundan yararlanan iletmeler belirlenmitir. Ancak, bu saym lkedeki sanayinin yaps konusunda nemli ipular vermektedir. Gerek iletme says bakmndan, gerekse toplam istihdamdaki pay bakmndan ziraat ve hayvanclk ile dokuma sanayii arlkl bir paya sahiptir. Dnem boyunca sanayi retimi nemli gelime gstermitir. Bunun lt ise, temel tketim mallarnn yerli retiminin salanmas olarak kabul edilmektedir. Sanayi alt dallarnda en nemli gelime tekstilde gereklemitir. Ekonomik Yapda Artan Dinamizm ve Gelien retim Yaps: ukurova ve Ege Blgelerinde zel iletmeler kurulmu, kamu giriimleri nemli bir retim kapasitesine ulam, 1930lu yllarn sonunda i talebin yzde sekseni yerli retimle karlanr olmutur. 1935 ylndan itibaren eker

1070

ithalatna gerek duymayacak dzeyde retim yaplmaktadr. imento retiminde ise, zel firmalarn kamulatrlmas (1938) ve yeni iletmeler kurulmas ile 1927 ylnda 14.4 yllk kapasiteden, 1935 ylnda 220 bin ton yllk kapasiteye ulalmtr. talep fazlas olan 90 bin ton ihra edilmitir. Kamu irketlerine Giden Tevikler: Teviklerden yararlanan madencilik ve sanayi iletmeleri toplam retim deerinin yzde 90n salayacak dzeydedir. Bu nedenle, ilgili sektrleri temsil kabiliyetleri vardr. Tevik-i Sanayi Kanunundan 1932 ylnda yararlanan iletme says 1473 iken, bu rakam 1939 ylnda 1144e ve kanunun son yl olan 1941 ylnda 1052ye dmtr. Tevikten doal olarak kamu firmalar byk lde yararlanmtr. Teviki Sanayi Kanunundan 1932 ylnda yararlanan kurulularn yzde 44.2si (alanlarn yzde 33) tarm, hayvanclk, su ve av rnleri; yzde 23.8i (alanlarn yzde 29u) dokuma sanayii; yzde 9.1i (alanlarn yzde 6.4) aa ve dier bitkisel maddeler saymna gre, yzde 5.8i (alanlarn yzde 4) maden, maden ileme, makine onarm ve imalat; yzde 2.8i (alanlarn yzde 2.4) kat ve karton sanayii firmalarndan olumaktadr. alanlarn ve kurulularn saysal dalm paralellik gstermektedir.94 Yaygnlaan Aile letmecilii: Tevikten yararlanan zel firmalarn yarsna yakn tek kii mlkiyetindedir. zel firmalarn yzde 17si adi irket, yzde 13 kolektif irket ve yzde 6s anonim irkettir. Firma ve istihdam kapasitesi bakmndan tarmsal sanayi ve dokuma sanayiinin arl dikkate alndnda, Trk sanayiinin tketim mal ynelimli bir yapda olduu izlenmektedir. Ayrca aile iletmecilii zellii, sanayilemede halen cretli iilik olgusunun gelimediini gstermektedir. D Ticaret: Bu dnemde d ticaret andan olabildiince kanlm ve d ticaret daha ziyade ikili anlamalarla yrtlmtr. Bir yandan ikili anlamalara konu olan mallarn d ticareti serbest braklrken, dier yandan yurtii retimi yaplan mallarn ithalat snrlandrlmtr. Kliring ilemleri 1934 ylnda kurulan D Ticaret Ofisi tarafndan yrtlmtr. ncelenen dnemde d ticaret 1938 yl hari, srekli fazla vermitir. zellikle sava yllarnda yurtiinde retilen tarm rnlerine ve bata krom olmak zere madenlere olan byk d talep ihracatn sregen artna yol amtr.95 Ancak dnem boyunca tketim mallarnn ithalatna getirilen snrlamalar da aklk derecesini srekli drerek dnem banda yzde 15 olan dzeyinin dnem sonunda yzde 6 olarak gereklemesine neden olmutur. D ticarette sk bir kota sisteminin uygulanmas, 1932de Takas Komisyonlarnn kurulmas ile ilgili kanunun karlmas Trk sanayinin korunmas ve gelitirilmesine ynelik tedbirler olarak saylabilir. Ekonominin giderek kapanmas ve kendi rettii ile yetinme gayreti, dnemin hkmetinin otarik eilimli olduunu gsterir. D ticaretin dnem boyunca fazla vermesi altn stokunda arta yol amtr. Altn stoku 1932-45 dneminde 14.5 tondan 210.8 tona ykselmitir. lkenin elindeki dviz mevcudu da 320 milyon dolardr. Dolaysyla, lke sava dnemini da kar ykmllkleri balamnda rahat bir ekilde geirmitir denebilir.

1071

Trkiyede liberalizm konusunda, Osmanl deneyiminden 1990l yllara kadar olan

gelimeler iin bkz., Tevfik avdar, Trkiyede Liberalizm (1860-1990), mge Kitabevi Y., 1992. 2 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yaynlar, 2.

Basm, 1986, s. 88-91; Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s. 28-29. 3 4 Mehmet Altan, Kapitalizm Bu Kye Uramad, Afa Y., stanbul 1994, s. 59. Bugnk bte uygulamasnn daha az gelimi bir ekli olup, gelir ve gider akmlarn

gstermektedir. 5 6 7 8 9 21-22. 10 Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s. DPT, Birinci Be Yllk Kalknma Plan, Ankara 1963, s. 7. Ekrem Ceyhun, Kalknan Trkiye, Yeni Asya Y., 3. bask, s. 84. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Birinci Kitap, Tekin Yaynevi, 1987, s. 351. Haluk Cillov, Trkiye Ekonomisi, ktisat Fakltesi Y., 1970, s. 134. Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

21, Verilerin alnd kaynaktaki aritmetik ilem hatalar dzeltilmitir. 11 Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, Ankara

1973, s. 22. 12 A. Suha Alacaklolu, Cumhuriyetimizin 50 Yllk Ekonomik Kalknmasnda zel

Teebbsn Yeri ve Rol, 1974. 13 66. 14 Gndz kn, Osmanl Sanayii, 1913-1915 Yllar Sanayi statistiki, Ankara, SBF, 1970, Glten Kazgan, Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar Y., 1999, s.

s. 18-19, Aktaran: Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi Yaynlar, 1995, s. 16.

1072

15

Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, Kitap 3, Dnya Savandan 1971e,

Belge Y., stanbul 1989, s. 19-27, aktaran: Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 25. 16 Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

41; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 16. 17 Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

24; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 12. 18 31. 19 Paylar, maden kmr dndaki madenler iin ve parasal deer zerinden Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

hesaplanmtr. 20 A. G. kn, XX. Yzyl Balarnda Osmanl Maden retiminde Trk, Aznlk ve Yabanc

Paylar, Abadana Armaan, SBF. 1969 s. 803-892, Aktaran: Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s. 34. 21 A. G. kn, XX. Yzyl Balarnda Osmanl Maden retiminde Trk, Aznlk ve Yabanc

Paylar, Abadana Armaan, SBF. 1969 s. 803-892, Aktaran: Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s. 33. 22 Asaf Sava Akat, benzer bir yorumu 1980 ncesinde uygulanan politikalar iin szkonusu

etmektedir. Asaf Sava Akat, Alternatif Byme Stratejisi, letiim Y., stanbul 1983. 23 24 Mehmet Altan, Kapitalizm Bu Kye Uramad, 1994, s. 54. Erdin Tokgz, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi, Hacettepe niv. BF Y., 3. Bask,

1995, s. 8-9. 25 26 18. 27 19-20. 28 29 30 Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 17-19. Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Y., Galata, stanbul 1940, s. 35. evket Sreyya, Cihan ktisadiyatnda Trkiye, Ankara 1931, s. 11. Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s. Erdin Tokgz, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi, 1995, s. 9. Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

1073

31

Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, Kitap 3, Dnya Savandan 1971e,

7. bask, 1997, s. 81. 32 Aye Afetinan, zmir ktisat Kongresi, 17 ubat-4 Mart 1923, 2. bask, Atatrk Kltr, Dil

ve Tarih Yksek Kurumu Y., 1987. 33 34 53. 35 36 Ula Kipal ve zgr Uyank, Trkiye Milli ktisat Tarihi (Devletilik), 2001, s. 54-55. Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s. smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, 10. basm, 1989, s. 280. Ula Kipal ve zgr Uyank, Trkiye Milli ktisat Tarihi (Devletilik), Kaynak Y., 2001, s.

148; smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve Gelecee Bak, stanbul Ticaret Odas Y., 1989, s. 14-15. 37 38 Reat Aktan, Trkiye ktisad, SBF Y., Ankara 1978, s. 38-39. Korkut Boratav, Byk Dnya Bunalm inde Trkiyenin Sanayileme ve Gelime

Sorunlar: 1929-1939, Tarihsel Geliimi inde Trkiye, iinde, ed. Orhan Kurmu vd., Makina Mhendisleri Odas Y., Ankara 1977, s. 7. 39 40 41 Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Birinci Kitap, Tekin Yaynevi, 1987, s. 340. evket Sreyya, Cihan ktisadiyatnda Trkiye, Ankara 1931, s. 131. Glten Kazgan, Trk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu, Kapital Birikimi ve

rgtlemeler, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar, sempozyum bildirileri, iinde, s. 232-233. 42 147-148. 43 smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, 10. basm, 1989, s. 295; Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

Mustafa Aysan, Atatrkn Ekonomi Politikas, Es Y., stanbul 1980, s. 22-31. 44 45 170. 46 47 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), 1986, s. 100-101. Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 31. Mustafa Aysan, Atatrkn Ekonomi Politikas, 1980, s. 21. lker Birdal ve Burhanettin Ulutan, Ekonomik Kalknma Stratejisi, Milliyet Y., 1992, s. 165-

1074

48

Standart sapma, her bir yla ait verinin dnem ortalamasna olan uzaklnn ortalama bir

ltdr. Dolaysyla, standart sapma deeri ne kadar yksekse, gzlem deerlerinin ortalamaya olan ortalama uzaklklar da o denli fazladr ve bu durum, dalgalanmann bykln gsterir. 49 Aydn een ve di., Trkiyede Ekonomik Byme, Yapsal Dnmler ve Kriz, Ege Y.,

3. bask, 1996. 50 51 52 151-152. 53 54 55 292. 56 57 alar Keyder, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Yurt Y., Ankara 1982, s. 22. lhan Tekeli ve Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Glten Kazgan, Ekonomide Da Ak Byme, Altn Kitaplar Y., stanbul 1985, s. 281. DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, 1994, s. 278. Glten Kazgan, Ekonomide Da Ak Byme, Altn Kitaplar Y., stanbul 1985, s. 291DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, 1994, s. 415. Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 35-36. Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973, s.

ODT Y., Ankara 1977. 58 Ula Kipal ve zgr Uyank, Trkiye Milli ktisat Tarihi (Devletilik), 2001, s. 76-88; Avni

Zarakolu, 1929/30 Dnya Ekonomik Krizi Karsnda Trk Ekonomisi ve Alnan Krizle Mcadele Tedbirleri, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar ve Trkiyenin Ekonomik Gelimesi, iinde, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Y., 1982, s. 89-103. 59 Glten Kazgan, Trk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu, Kapital Birikimi ve

rgtlemeler, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar, sempozyum bildirileri, iinde, 14-16 Ocak 1977, s. 231-274. 60 51. 61 Milli burjuvazi fikri ttihat ve Terakkiye kadar dayanr. Kemalist kadroyu oluturanlarn Glten Kazgan, Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar Y., 1999, s.

byk ounluu ttihat ve Terakki iinde bulunmulard. Bkz., Hseyin ahin, Trkiye Ekonomisi, 1993, s. 35-36. 62 Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Bilgi Yaynevi, 1987, s. 61.

1075

63

Glten Kazgan, Trk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu,

Kapital Birikimi ve

rgtlemeler, 1977, s. 240. 64 Muhammet Akdi, Global Finansal Sistem, Finansal Krizler ve Trkiye, Beta Y., stanbul

2000, s. 9-14. 65 66 M. lker Parasz, Kriz Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, kinci Bask, Bursa 1996, s. 151-152. Glten Kazgan, Trk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu, Kapital Birikimi ve

rgtlemeler, 1977, s. 246. 67 68 Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Y., Galata, stanbul 1940, s. 151. brahim lkem, Trkiye Bankas ve T. C. Merkez Bankasnn Kuruluunda Atatrkn

Rol, Atatrkn Ekonomik Kalknma Politikas ve Devlet letmecilii, iinde, Devlet letmecilii Enstits, sempozyum bildirileri, Forml Matbaas, 17 Nisan 1981 stanbul, s. 67. 69 17. 70 Glten Kazgan, Trk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu, Kapital Birikimi ve Tansu iller, Trk Sanayiinin Bymesindeki Kaynaklar, Boazii niversitesi Y., 1981, s.

rgtlemeler, 1977, s. 251-274. 71 72 73 Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 53. Mustafa Aysan, Ekonomik Gryle Atatrk, Mustafa Kemal Dernei Y., 1984, s. 195. Ylmaz Karakoyunlu, Kemalist ekonomi doktrini gibi bir nitelemeyi duygusal bir yaklam

olarak nitelemektedir. Ylmaz Karakoyunlu, Trk Ekonomisinde adalama Sreci, Diyalog Y., stanbul 1997, s. 92. 74 smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve

Gelecee Bak, 1989, s. 21. 75 76 Yap Kredi Bankas, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi Semineri, 8-9 Haziran 1981. lhan Tekeli ve Selim lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu,

ODT Y., Ankara 1982. 77 78 79 Ron Ayres ve T. C. Thompson, Turkey, A New Era, Euromoney Publications, 1984, s. 31. Ekrem Pakdemirli, Ekonomimizin 1923ten 1990a Saysal Grnm, Milliyet Y., 1981. DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, 1994, s. 382, 414; Yakup Kepenek ve Nurhan

Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 57. .

1076

80 81

Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 75. smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve

Gelecee Bak, 1989, s. 27. 82 83 84 Kenan Bulutolu, Trk Vergi Sistemi, Faklteler Matbaas Y., stanbul 1976, s. 55-56. Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 59. DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, 1994, s. 414; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk,

Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 71. 85 smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve

Gelecee Bak, 1989, s. 26. 86 Dnya Yaynclk, Turkey in the 2000s, stanbul 1987, s. 4, aktaran: smet Sabit

Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve Gelecee Bak, 1989, s. 28. 87 Nizamettin Ali Sav, Devletilie Kar Yedi Fikir, Ulus, 18 Aralk 1948, 1948 Trkiye

ktisat Kongresi, iinde, Haz.: Kemal Kldarolu, SPK, 2. Bask, Ankara 1997, s. 413-414. 88 89 smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, 10. basm, 1989, s. 289. Haydar Kazgan, Cumhuriyet Dneminde Trk Sanayiinin Gelimesi Sempozyumu, iinde,

23-26 Kasm 1981, stanbul 1981, s. 8, aktaran: smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve Gelecee Bak, 1989, s. 29. 90 91 Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Y., Galata, stanbul 1940, s. 91. smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve

Gelecee Bak, 1989, s. 22-23. 92 devam. 93 94 Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Y., Galata, stanbul 1940, s. 96. smet Sabit Barutugil, Cumhuriyetten Bu Yana Trkiye Ekonomisinin Geliimi ve Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Y., Galata, stanbul 1940, s. 91 ve

Gelecee Bak, 1989, s. 24. 95 DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, 1994, s. 278; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk,

Trkiye Ekonomisi, 1995, s. 69.

1077

Trkiye'de Sava Ekonomisi Uygulamalar ve Toplumsal Yaama Etkileri / Yrd. Do. Dr. Gnver Gne [s.615-622]
Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri kinci Dnya Sava, 20. yy.n en nemli olaylarndan birisidir. I. Dnya Savana oranla daha geni bir alana yaylan ve daha fazla insan kaybna yol aan bu sava dnyadaki siyasi, sosyal ve ekonomik sreci derinden etkilemitir. 1 Eyll 1939da Avrupa da balayan bu yeni sava 6 yl srd. Milyonlarca insann lmne yol aan sava srecinde pek ok aile dayanlmas g zorluklarla karlarken, savaa katlan ve sava dnda kalan pek ok lkenin de siyasi ve ekonomik yaam altst oldu, toplumsal yaam, ahlaki deerler de bundan olumsuz etkilendi. II. Dnya Savann balad 1939 ylnda Trkiyenin nfusu 18 milyon kadard (1940 nfus saymnda 17.820.000). Bu nfusun %75.6s kylerde yayordu.1 Trkiye bu yapsyla tarma dayal bir ekonomik yapya sahipti. Temel rnlerin retim miktar yeterli dzeyde deildi. Trk devlet adamlar byk fedakarlklar pahasna kurduklar devleti Avrupann kendi yaratt bir sava uruna lmcl bir tehlikeye atmay gze alamazlard. Bata smet Paa olmak zere bu kadronun kstaslarna gre en byk baar devletin kendi kaderini kendi belirlemesi oldu.2 II. Dnya Savanda Trkiyenin hedefi savaa katlmayan Trkiyenin toprak btnln korumak oldu. Trk politikasnn ynn izenler yabanc askerleri Trk snrndan uzak tutarken, Trk askerlerini de yabanc snrlarndan uzakta tutmaya ynelmi bir tarafszlk siyaseti izlediler. Trk nderleri ne bir kar toprak vermeyi ne de bir kar toprak almay dnyorlard.3 Bu politika sava bitinceye kadar baaryla uyguland. Tarafsz bir politika uygulanarak I. Dnya Savandaki trajedinin tekrarlanmasna izin verilmedi. Buna ramen sava koullar hkmetin politikasnn sertlemesine neden olmu, sava iinde karlan kanunlar, olaanst koullarn etkisiyle sosyal ve iktisadi hayat byk lde sarsmtr.4 Savaa girmi olan lkelerin yannda savaa katlmam lkeler de her an savaa girme olasl karsnda seferberlik uygulamas balatt. Ekonomik tercihler, ilikiler ister istemez bu yeni koullardan etkileniyordu. Savan ilk gnlerinde pek doal olarak harp sahalarnn hangi topraklara kadar genileyeceini kestirebilmek imkanszd. Bu nedenle savaa katlm lkelerin yannda, savaa katlmam lkelerde de ister istemez siyasal, sosyal ve ekonomik uygulamalar kendini gsterdi. II. Dnya Sava normal dnemler dnda olaanst koullarn oluturduu bir dnem olduu iin sava ekonomisi uygulayan lkeleri para, kredi, ulatrma ve endstri faaliyetlerini bu ereve iinde dzenleme yoluna gitmilerdir.5 Gen Trkiye Cumhuriyeti ise II. Dnya Savana gelindiinde Osmanldan devralnan geri kalmlk mirasn aamamt.6 Ve sava patlak verdiinde her alanda savaa hazrlkszd. Aslnda sava

1078

1939 Eyllnde balamakla beraber, uluslararas etkilerini ok daha nceden Trkiye de hissettirmeye balamt.7 ktidardaki kadro Trkiyeyi sava dnda tutmakla birlikte, her an savaa girecekmi gibi ekonomiyi ve Silahl Kuvvetlerini ayakta tutmak zorunda kalmtr. Sava tehlikesinin Trkiyeyi de tehdit etmesine ramen gerek ekonomik alanda gerekse savunma alannda lkenin savaa hazr olduu sylenemezdi. Oysa Avrupa lkelerinde savan balamasndan ok daha nce balayaca kesinlik kazanan bu olay iin hazrlklar yaplmtr. Bata Almanya olmak zere pek ok Avrupa devletleri fabrikalar, sanayi ve tketim mallar retimini durdurmu, bunlarn yerine silah ve cephane ve teki sava malzemelerini retmeye koyulmulardr. II. Dnya Sava arifesinde sava ekonomisi kavram tm dnya lkelerinde olduu gibi Trkiyede de gndemdeydi.8 Sava Ekonomisi Uygulamalar ve Trkiye Sava ekonomisinin anlam, topyekn sava anlayndan gelir. Devletin, siyasi, askeri, ekonomik, moral kaynaklarnn, devletin resmi tekilat dndaki her trl messese ve teekkllerin ve nihayet fertlerin btn varlk ve kudretlerinin savaa katlmasdr.9 Bu dnemde temel sorun, halkn ve ordunun ihtiyalarn karlamak, karaborsa ortamn ortadan kaldrmak olmutur. Bu sorunlar zmeye alan devletler zorlayc, kstlayc yasalar karmlar, piyasay sk bir biimde denetleme yoluna gitmilerdir. Sava zamannda tketim mallar retimi asgari dzeye indirilip, harp aralar alanna kaydrlmtr. Doal olarak Milli Savunma masraflarnn artmas, devlet btesinin masraflarn arttrmtr.10 Ancak Trkiye, II. Dnya Sava patlad zaman bu gr, anlay ve rgtlenmeden yoksundu. lke bu savaa her hali ve cephesi ile yetersiz ve hazrlkszd.11 Trkiye her ne kadar scak savan tahribatndan korunduysa da iktidardaki hkmet, lkeyi sava ekonomisinin dnda tutamamtr. Bir yandan silahl tarafszlk politikasnn getirdii byk bir odunun beslenmesi, te yandan retimi kendine yeterli olmayan bir lkenin ithalatnn birden byk lde kstlanmas, 1930 Dnya Bunalm sonrasnda, devletilik politikas izleyerek ekonomisini denge iinde, kararl byme gsteren izgiye oturtmu Trkiyeyi zorunlu olarak yeni bir ekonomik denge arayna itiyordu.12 Bunun doal sonucu olarak savan Trkiyeye ykledii ilk zorunluluk 500.000 kiilik bir ordunun silah altna alnmas, beslenmesi, giydirilmesi, kuatlmas olmutur.13 Ordu mevcudunun yksek rakamlara ulamas, bteden ayrlan payn savunma giderlerine harcanmasna neden olmu, yatrm yaplamam, bu nedenle kalknma hz dm, sava nedeniyle d ticaret zayflamtr.14 Devlet gelirleri azalrken, iktidardaki hkmet gittike artan masraflar karlamak amacyla yeni kaynaklar bulmak yoluna gitmitir. Bu etkilerin yan sra ekonomideki dier nemli skntlar, d ticaretin sava ortamndan olumsuz ynde etkilenmesinden, sava koullarnn ithalat kstlamasndan ortaya kmtr.15 thalattaki daralmalarn, hatta ithalatn giderek olanaksz hale gelmesi sonucu piyasann arz ve talep dengesi bozulmutur. Ekonomik dengelerin bozulmas karsnda bu dengeyi yeniden kurmak amacyla yeni kaynaklar bulma yoluna giden hkmet ise bu amala Milli Korunma Kanununu karmtr.16

1079

21 ubat 1940 tarihinde resmi gazetede yaynlanan MKKya dayanlarak sava dneminde (1940-1945) karlan karar says 596dr. karlan bu kararlarn 20si gizli olmak zere 359u Refik Saydam Hkmeti dneminde yaynlanmtr. 237si ise kr Saraolu Hkmeti dneminde yrrle girmitir. Yasa 1940-1945 yllar arasndaki 6 ylda 4 kez deitirilmitir. Bu deiikliklerden 3 Saydam, 1i Saraolu Hkmeti tarafndan gerekletirilmitir.17 MKKnn yrrle girdii tarihten itibaren alnan kararlar genelde retim, tketim, datm, sat, ithalat, ihracat, retimin ve reticilerin rgtlendirilmesi, ulatrma ve benzeri konularda younlatrlmtr.18 Bu kanun devlete her alanda geni mdahale imkanlar vermekteydi. Devlet, tarm alannda ne ekileceini tayin etme hakkna sahip oluyordu. Ayrca 500 hektarn stndeki araziyi gerekirse bir tazminat demek kouluyla iletebilecekti. Ticari alanda ise devlet, fiyat kontrollerine gidebilmekte, piyasaya fiilen alc olarak girebilmekte ve baz hallerde ithalat yapma hakkna da sahip olabilmektedir. Ayrca temel ihtiya maddelerine deerini demek kouluyla el koyma, kr amac gtmeden ihtiyac olan kurumlara datma ileriyle de uraabilecektir.19 Doan Avcolu, bu dnemin temel dayana olan MKKya bakldnda koyu bir devletilie ynelindiine hkmedilebileceini belirtmekle beraber Korkut Boratav da; kanunu her ne kadar sanayi ve maden kurumlarnn neyi ne kadar retecei, gerekli yatrmclarn devlet izni ve denetimiyle yaplaca yer alyorsa da; kanunun bundan ibaret olmadn, zel teebbs de koruyucu, tevik edici harbin g artlar iinde ona da cmert bir pay ayran ynleri olduunu belirtmektedir.20 Kanunun sendikacla, grev ve lokavta yer vermemesi, kolektif i uyumazl, mecburi uzlatrma ve tahkim sistemiyle yetinmesi, ii ve kylye fazla alma zorunluluu getirmesi, ii ile iveren arasndaki ibrenin iverenin yararna dnmesi anlamna gelir ki bu da zel teebbsn yararna olan bir durumdur. Bunlar MKKnn hem ileri mdahaleci devleti politikalara hem de sermaye snfn kollayan liberal politikalara ak olduunu gstermektedir.21 Sava Yllarnda MKK Uygulamalar Ekonomiyi ynlendirmek amacyla MKK, 10 ubat 1940 tarihinden itibaren uygulanmaya baland. Kanunun yrrle girmesiyle birlikte sava ekonomisi uygulamalar II. Be Yllk Sanayi Plannn uygulanmasn engelledi. Bunun doal sonucu olarak sanayileme alanndaki almalar savan zorunlu kld alanlara yneldi. Yetikin insan gcnn silah altna alnmas btn sava yllar boyunca tarmsal retimin azalmasna yol at. Nitekim 1940 ylnda Trkiye de traktr says 1066 iken 1944 ylnda bu say 956ya dmtr. Bu yapdaki Trkiyede II. Dnya Sava srasnda baz temel rnlerin retim miktarlar yleydi: Buday 1939da 4.191.000, 1945te 2.189.000 ton; hububat 1939da 8.161.000, 1945te 4.013.000 ton; bakliyat 1939da 356.497, 1945te 183.912 ton idi. Grld gibi temel rnlerin retim miktar yeterli dzeyde deildi ve stelik retim, sava ierisinde yar yarya azalmt.22 Buna eklenen ithalat darlklarnn da ktlk ve enflasyonla birlikte geni halk ynlarn

1080

ezmeye balamasn nlemek amacyla Fiyat Murakabe Komisyonlar kurulmutur. Tm il merkezlerinde kurulan bu komisyonlar araclyla Ticaret Vekaleti gerekli grd eya ve mallarn azami fiyatn saptamaya yetkili klnyordu. Ayrca Vekalet, komisyonlara verdii yetki ve grevleri dier kentlerde ve kasabalarda kurulan komisyonlara da verme yetkisine sahipti. Buna gre Ankara, stanbul ve zmirde oluturulacak komisyonlarn, valinin ve onun gsterecei bir yetkilinin bakanlnda mntka Ticaret Mdr, mntka ktisat Mdr, Belediye ktisat Mdr, Ticaret ve Sanayi Odas Umumi Katibi ile tccarlar arasndan seilecek iki yeden olumas kararlatrlmtr. Kaza merkezlerinde ise bu komisyonlar kaymakamn bakanlnda kurulabilecektir. 8 Haziran 1940 tarihinde faaliyete geen komisyonlar sadece gda maddelerinin deil, dier eya ve mallarn da fiyat tespitinden ve kr miktarlarn tespitten sorumlu olmulardr.23 FMKnn ald kararlara uymayanlar ise MKKnn 32. ve 59. maddelerine gre sulu saylacaktr.24 Tm Trkiye genelinde 17 Haziran 1940 tarihinde kurulmas tamamlanan FKMlar25 sava srecinde ok fazla eletiri konusu olmutur.26 zellikle komisyonlarn alm olduklar kararlarda ve fiyat tespitinde koordinasyonun olmamas, pek ok yerde skntya yol am ve el altndan yksek fiyatla da olsa ihtiyacn arama yollarn arayan halkn karaborsaclarn kucana itilmesine neden olmutur. Ayn zamanda fiyat tespitinde retim koullarna da dikkat edilmemitir.27 Halkn ihtikarc, karaborsaclarn eline dmesi tm denetlemelere ramen engellenememitir. Sava yllar boyunca bu sorun kamuoyunu hep megul etmitir. htikar yapt ileri srlenler Milli Korunma Mahkemelerine sevk edilmitir. Bu mahkemelerin 4 zmir, stanbul, Ankara ve Zonguldakta, 4 tanesi de dier illerde kurulmutur. Babakanlk statistik Umum Mdrlnn yaynlad statistik Yllklar dikkate alndnda tm sava yllar boyunca MKMde grlen davalarda nemli lde artlar gzlenmektedir.28 Temel grevleri Ticaret Vekaletince saptanan eya ve mallarn mahalli, toptan ve perakende sat fiyatn saptamak, mahalli fiyatlar denetlemek, fiyatlara uyulmad hallerde adli soruturma srasnda yarg organlarnca sorulacak konularda mtalaa vermek olan FKMlar,29 bu grevlerinde yeterince baarl olamamlardr. Bu sorun zellikle fiyatlarn ve kar oranlarnn tespitinde ve piyasann denetlenmesinde ortaya kmtr. Komisyonlar, fiyatlardaki istikrar da salayamam,30 kontrol memurlarnn yetersizlii ve tekilatszlk yznden sava yllar boyunca frsatlara her gn yenileri eklenmitir. Refik Saydamn lmnden sonra kurulan kr Saraolu Hkmeti tarafndan komisyonlarn almalarnn karaborsay nleyemedii ileri srlerek kaldrlmtr.31 Sava yllarnda en ok sknts ekilen konularn banda kentlerin ve kasabalarn iaesi sorunu bata gelmektedir. Aslnda bu konu I. Dnya Sava yllar da gz nnde bulundurulduunda Trkiyenin hi de yabancs olmad bir sorundu.32 ki byk savan yaand yllarda ordunun ve kentlerin iaesi sorunu, sava dnemindeki iktisadi meseleler iinde en n sraya tamtr.33 ae Sorunu Temel grevleri yiyecek, giyecek, yakacak gibi temel ihtiya maddelerini ihtiya lsnde elde bulundurup, stok edilmesini salayarak datmn yapmak, olaanst durumlarda nceden nlem

1081

almak olan ae Umum Mdrl ve ae birlii Heyeti, ae Mstearlna bal olarak kurulmutur. Bu mdrlkler iae ilerinin yerine getirilmesinde valilerin yardmcs olmulardr.34 Sava yllarnda bu tekilatlarn almalar da istenilen dzeyde olmamtr. Kentlerin gda, giyecek ve yakacak skntsna tam olarak zm getirememi, ar fiyat artlar, enflasyonun btn yk dar gelirlilerin omuzlarna yklenmitir. Halkn temel ihtiyalarnn karlanp adaletli olarak datmn salayabilmek amacyla da Halk Datma Birlikleri kurulmutur. Birlik idare heyetlerinin grevleri; birlie dahil yelerin defterini tutmak, hkmete datm karneye balanm olan maddelerin kartlarn datmak, dorudan doruya tketicilere datlmas kararlatrlan maddeleri halka datmak, fazla karne datmna engel olmak, perakendeci esnaf birlii aracyla yaplacak datmda yelerine bilgi vermek, fazla karne alanlar takip ve ikayet etmek, mahallenin ihtiyalarn saptamak ve iae rgt ile iliki kurmaktr.35 Birliklerin kurulmas ile halk arasnda datma ilerinin iyi olaca, ucuz ve iyi mal bulmann kolaylaaca eklindeki iyimser beklentiler, datma ilerindeki tekilatszlktan kaynaklanan hatalar yznden yerini karamsarla terk etmitir.36 Hatta baz yerlerde halk, datma birlikleri bakanlarnn fakirlere datlmas lazm gelen gda maddelerini tccarlara ve geliigzel kimselere datmas ihtikar arttrm ve karaborsaclarn eline den halkn sk sk ikayetlerine yol amtr.37 ae tekilatlarnn oluturulma nedeni hayat pahalln nlemek, eldeki imkanlar lsnde fakir halk geinme zorluklarndan korumakt. Ancak tekilatlarn halkn ihtiyalar orannda stok yapamamalar, pek ok ihtiya maddesinin karaborsadan ve belirlenen fiyatn ok stnde karlanmasna neden olmutur. Bu durumlar tekilatlarn alma amalarnn tesinde olumsuz gelimelere yol amtr. Bu aprakln sebebi, tekilat noksanl, tekilatta deerli personel bulunamamas,38 baz muhteris tccar ve esnafn devlet kararlarn istismar etmeleridir.39 Bu konudaki eksikliklerin ve suistimallerin giderilmesi iin zmir, Ankara ve stanbulda ki iae kadrolarna yeni memurlar atanmtr.40 Ancak bu iyiletirmelere ramen bu tekilatlardan beklenilen sonu alnamadndan Saraolu Hkmeti tarafndan kaldrlm ve grevleri belediyelere devredilmitir.41 Tekilatlarn kaldrlmasyla ilgili olarak Doan Avcolu u ifadeleri kullanmaktadr: Fiyat kontrol ve datm usulne en fazla ihtiya duyulduu bir zamanda, Saraolu Hkmetinin Ticaret Bakan Behet Uz, ngilterenin dahi cret edemeyecei bir liberalizm ampiyonluu yapm ve fiyatlar serbest brakmtr. Bunun sonucu tabiatyla, fiyatlarn alabildiine ykselmesi olmuturFiyat kontrolnde ve ok elverili fiyatlarla tesis veya tespit edilen stoklar elden kmtr. ae ileri ve tekilat halk nazarnda ve bizzat hkmet eliyle itibarszlatrlm; tasfiye cihetlerine gidilmitir.42 Tekilatlarn baarszlna uramasnda kontrol iinin gerektii gibi yaplamamas da etkili olmutur. Bundan en ok orta halli ve fakir halk etkilenmitir. stanbul, Ankara ve zmir gibi byk belediyenin iae maddelerinin satlmasna msaade ettikleri fiyatlar arasnda da ak farklar vardr. Bu durum iae maddelerinin fazla fiyatla sat yaplan piyasalara aktarlmasna neden olmu ve var olan skntlar daha da arttrmtr. Belediyeler arasnda bir birliin salanmas ise btn sava yllar boyunca mmkn olamamtr. Bu tekilatlarn grevleri belediyelerden sonra Ticaret ve Dahiliye

1082

Vekaletlerine braklmtr. stanbul, Ankara ve zmirde yalnz iae ileriyle megul olan ikinci bir vali muavinliinin oluturulmas kararlatrlm ve eitli maddelerin datm, memurlarn, dar gelirlilerin durumlar, dul ve yetimlerin evrak, bu ayr tekilata braklmtr.43 Ekmek karneleri ise datma birlikleri araclyla ehir halkna datlarak bu karneler karlnda ekmek hesaplar belediyeler tarafndan karlatrlarak takip edilmitir. Bunda da suistimallerin yaanmas nlenememitir. Bunun yan sra Toprak Mahsulleri Ofisi, Petrol Ofisi ve Ticaret Ofisi, Ticaret Bakanl denetiminde ae Mstearlna bal olarak almlardr. Bu ofislerin almalarnda da dier tekilatlarda olduu gibi tedbirsizlik, tekilatszlk ve suistimaller olmasna karn; savan yaratt zor koullarda kendilerine yklenen zor grevleri pek ok olumsuzluklara ramen yerine getirmeye almlardr. kinci Dnya Sava yllar iinde sava ekonomisi uygulamalar iinde yer alan nemli bir dier kanun ise Varlk Vergisi Kanunudur. Varlk Vergisi Kanunu ve Uygulanmas II. Dnya Sava yllarnda, 11 Kasm 1942-15 Mart 1944 tarihleri arasnda lkemizde uygulanm olan Varlk Vergisi basit bir vergi kanunu uygulamas deildir. Kkleri Osmanl Devletinin son yllarnda lkeyi yneten ttihat ve Terakki iktidarnda (1912-1918) atlm ve giderek bir devlet politikas halinde uygulanm olan Trkletirme politikalarnn bir parasdr. Burada Trkletirme politikalarndan kast, konuulan dilden okullarda retilecek tarihe, ticari hayattan devlet kadrolarna kimin istihdam edileceine kadar toplumsal hayatn her boyutunda, Trk etnik kimliini ve bunu benimseyen insan unsurunun tavizsiz biimde egemenliini ve arln yerletirme abasdr.44 Sava koullarnn Trkiyeyi ekonomik zorluklara uratmas askeri harcamalarn artmas, hammadde skntsnn yaanmas karsnda hkmet olaanst tedbirlere bavurmak zorunda kalmtr. Ar fiyat artlar karsnda halkn ve ordunun iaesini karlamak zorunda kalan hkmet, bu gelirleri Varlk Vergisi gibi olaanst vergilerle karlama yoluna gitti. Bu kanun zengin iftileri de kapsam iine almakla beraber, esas itibariyle ticaret ve sanayi burjuvazisine konmutur.45 Savatan en byk kr iki grup salamt; tarm fiyatlarnn ykselmesinden muazzam kazan salayan byk iftiler ve hem Trk ihracat maddelerinin yksek deerini hem de zaruri ithal mallarnn korkun ktln istismar edecek mevkide olan stanbul tccar ve komisyoncular. lkedeki iftiler hemen tamamen Mslman Trklerden ibaretti; tacirler, tamamen olmamakla beraber geni lde aznlk topluluuna mensuptular, Rumlar, Yahudiler ve Ermeniler.46 evket Sreyya Aydemir, Varlk Vergisi Kanunu hakkndaki hkmet grn yle aklamaktadr: Sava ve ihtikar dolaysyla kazanlan fevkalade kazanlar, kanunlarmzn vergilendirmekte olduu, bu sebeple bilhassa aznlklarn byk servetler iktisab ettikleri piyasada acele tedkikat yaplarak, kimlerin bu ekilde fevkalade kazan temin ettiinin tespiti ile aznlklarn ayr bir cetvelden gsterilmesi yoluna gidilmitir. Hareketin bu grten baladn belirten Aydemir,

1083

verginin asl yknn stanbul ve zmir gibi iki ehrin zerine dtn, btn lkede 114.368 mkellefin 465.384.820 liray on be gn gibi ksa bir srede demeleriyle piyasadan toplu bir para ekilii salanarak bteye bir yllk gelir hacminde bir kaynak salanmasnn amalandn belirtmektedir. 465 milyon olarak hesaplanan verginin 317 milyonluk bir blm stanbula dmekteydi, ancak bunun 221 milyon liras tahsil edilmitir.47 Varlk Vergisi Kanununu uygulayacak olanlar defterdarlklard. Vergi, byk iftileri, tccarlar, i adamlarn, ok sayda bina ve arsas olanlar ykml olarak tutuyordu. l ya da kaza merkezlerinde, yrenin en byk mlki amirinin bakanlnda kurulan komisyonlar araclyla kimin ne kadar vergi verecei belirlenecekti. Komisyonlarn aldklar kararlar vergi dairelerinde, kylerde ise uygun yerlerde ilan edilecek, gazete kan yerlerde de gazetelerde yaynlanacakt. Ykmllerin vergilerini deyebilmeleri iin 15 gn sre tannmtr. Verginin denmemesi halinde ilk hafta %1, ikinci hafta %2 zam uygulanacakt. Eer bu sre 1 ay geerse Tahsil-i Emval Kanunu hkmleri uygulanarak borlarn demeyen ykmller, borlarnn tamamn deyinceye kadar, lkenin herhangi bir yerinde bedensel durumuna gre askerlikle ilgisi olmayan genel hizmetlerde ya da belediye hizmetlerinde altrlacaklard. Bedenen alanlara, verilen cretin yars borlarndan dlecekti.48 Kanunun ba uygulayclarndan biri olan stanbul Defterdar Faik kte, bu vergiyi bir facia ve cumhuriyet mali tarihinin yz kzartan bir sahifesi olarak nitelendirmektedir.49 Verginin uygulanmas konusunda zmirdeki Musevilerle yaptmz grmelerde verginin sadece sava yllarnda elde edilmi ar kazanlara ynelik olmadn, 1930lu yllarn nefretine dayanan olaylar siyasilerin maksimum seviyeye getirdiini, verginin servet vergisi olmas nedeniyle, savan yaratm olduu ekonomik sknt iinde 15 gn gibi ksa bir srede tanmaz mallarn satamadklarn, pek ounun bu nedenle iflas ettiini, yok pahasna elden kardklar mallarn alabilmek iin zmir dndan ou kiinin zmire alc olarak geldiini, hatta o tarihlerde zmirde bu tr satmlardan dolay mobilya fiyatlarnda ar bir dme grldn belirtmilerdir.50 O dnemi yaayan zmirli Museviler, Faik ktenin belirttii gibi Varlk Vergisini douran sebepler arasnda rkln da yer ald grne katlmamaktadrlar. Yahya Tezel ise hkmetin Varlk Vergisini bilinli olarak Rum, Ermeni ve Yahudi iadamlarnn gcn krmak, Trk-Mslman tccarlarn lkenin d ticaretindeki arln attrmak iin kullanldn bylece bu alanda gayrimslimlerin gcnn nemli lde azaldn belirtmektedir.51 Doan Avcolu da vergiyle d ticaretin Trk ellere gemesi istei ise, radikal tedbirlere cesaret edilemeyip, uygulamada hakszlklar yaratan bir vergiye gidildii iin, amacna ulaamamtr. Unutmamak gerekir ki, Trk d ticaretine hakim bulunan aznlklar, milletleraras bir ticari ebekenin Trkiye deki ayaklarn temsil etmektedir demektedir.52 Varlk Vergisi Kanunu olaanst koullarda ve belirli bamalar gerekletirmek iin uygulanm olan bir kanundur. Tek parti hkmetlerinin uyguladklar iktisat politikalarnn konjoktrnn de etkisiyle tkanmas ve halkn dolaysz olarak etkilendii sorunlarn (enflasyon, karaborsa vb.) zmlenememesi ile oluan arayn Varlk Vergisi ile sonulanmas, verginin ieriinden ok sonularnn nem kazanmasna yol amtr. Esas itibariyle aznlklar asndan bir

1084

ykm olan bu verginin ksa bir zaman aralnda uygulanmasna karn etkileri sonraki yllara da yansyan bir dizi sonu dourmutur. zellikle genelde giriimcilerin zelde ise gayrimslim giriimcilerin yatrm eilimlerini olumsuz ynde etkilemi, aznlklarn lke dna yatrm yapmasna ve gne yol amtr.53 Aralk 1943te Roosevelt ve Churchill ile bulumak zere nnnn Kahireye gitmesinden hemen nce, son srgnler stanbula getirilmitir. 15 Mart 1945te mttefiklerin Monte Cassino zerine nihai taarruza getikleri gn meclis, hl tutuklu bulunan vergi borlularn salveren ve denmemi btn vergi miktarlarn affeden bir kanunu kabul etmitir. Bu suretle Varlk Vergisi, sona ererken de vergilerini deyenleri cezalandrmak ve herhangi bir ekilde bundan kanmay becermi olanlar da mkafatlandrmak gibi son uygunsuzluunu tamamlad.54 Sonu olarak Varlk Vergisi, Trkiye siyasi tarihinde daima rahatsz edici bir konu olarak kalm, vergiyi deyemeyen mkelleflerin gnderildikleri Erzurumun ilesi olan Akale, Trkiye siyasi tarihinin popler deyimleri arasnda yerini almtr.55 Sava ekonomisi uygulamalar iinde MKK ve Varlk Vergisi kadar olmasa bile nemli olan bir baka vergi tr Toprak Mahsulleri Vergisidir. Toprak Mahsulleri Vergisi Dorudan kyly ilgilendiren TMV, tpk VVK gibi sava koullarnn getirdii ar ekonomik skntlarn hafifletilmesi amacyla karlm olaanst bir vergidir. TMVnin uygulama alanna girenler genelde ihtikar yapmak suretiyle zenginletii varsaylan byk iftilerdir. Varlk Vergisi, fiyat artlarndan yararlanan ticaret burjuvazisini hedef aldysa, TMV de tarm rnlerindeki artlardan yararlananlar hedef almtr.56 Tarm rnlerini ve baklagilleri vergilendirmeyi amalayan bu TMV kanun tasars 15 Mays 1943 tarih ve 6/1611 say ile TBMMye sunulmu, mahsul yl uygulandktan sonra 23 Ocak 1946 tarih ve 4840 sayl yasa ile 1946dan itibaren kaldrlmtr.57 Kanunun gerekesinden, ekonomik alanda meydana gelen zorluklarn tm ulusa dengeli biimde bltrlmesi iin maliyet fiyatlarnn birka misli derecesinde artan toprak mahsullerinden bir vergi alnmasna gerek grld belirtilmektedir.58 Tarm rnlerini aynen ve nakdi olarak vergilendirmeyi amalayan TMV, nce %8 olarak uygulanm, sonradan oran %10a karlmtr. Bu vergi sonunda hkmet, 110-130 milyon TL. gelir beklemekteydi. Vergi topra iletmeyenden deil, ileyip reten kylden alnan bir vergiydi. zellikle arazinin dar, retimin snrl olduu blgelerde geim sknts eken kyl ok zaman yasal olmayan yollara gitmekte, rnn ou zaman topraa gmerek saklamaya almtr.59 Korkut Boratav, verginin bir eit kydeki Varlk Vergisi uygulamasna benzediini belirtmektedir.60 Bu vergi de uygulamadan kaynaklanan hatalar yznden, lme usulnn ve harman ilerinin dankl, geni bir memur kadrosunun masraflar ve tecrbesizlikleri nedenleriyle beklenen sonucu vermedii iin baarl olamamtr.61 Hkmet 1.200.000 ton hububat elde etmeyi dnrken ancak 600.000 ton hububat tahsil edebilmitir. Bunun zerine vergi mahsul yl uygulandktan sonra 23 Ocak 1946 tarih ve 4840 sayl yasa ile 1946 ylndan itibaren kaldrlmtr.

1085

Sonu Sava yllar boyunca iki hkmet deiiklii geiren Trkiyede farkl iktisat politikalarnn denenmesi amalanmasna karn, sonu olarak her iki hkmetin de youn devlet mdahalesi uyguladklar grlmtr. Refik Saydam Hkmetinin uygulad iktisat politikalar mevcut bte imkanlar ile ordunun ve kentli nfusun iae ihtiyacn karlamak, d ticaretin dorudan devlet denetiminde yaplmas ve polisiye nlemleri de ieren fiyat snrlamas eklindeydi. Bu amala MKK kabul edildi. Yine bu ama dorultusunda i ve d ticare-tin denetlenmesi iin ve D Ticaret Ofisi kuruldu. Ticaret Bakanlna bal olarak kurulan ae Mstearl ise, zel ticaret zerindeki devlet denetiminin fiilen kurulmasn amalyordu. Bu dzenlemelere paralel olarak tarm rnleri, piyasa fiyatlarnn altnda ve devletin belirledii fiyatlardan yine devlete satn alnyor, pamuk, eker gibi rnler halka piyasa fiyatlar zerinden satlyor, bylece devlete kaynak transferi salanm oluyordu. Buna karlk halkn temel gereksinimlerinden kmr ve buday gibi rnler devletin uygulad sbvansiyon sayesinde halka maliyetlerinin altnda bir fiyatla ulayordu. Ayrca ara mallarn datm, devlet eliyle yaplyor, zel sektrn kar marj ise MKK hkmlerine dayanlarak kontrol altnda tutuluyordu.62 Sava sresince, genel olarak ekonominin iinde bulunduu koullar, bu tr etkenlerin zorlamasyla belirlenmi oldu. piyasada mal hacminin daralmas nedeniyle, fiyatlar anormal lde artt. stifilik, karaborsaclk yaygnlat. zellikle d ticaretle uraan tccarlar byk vurgunlar gerekletirdiler.63 Saraolu Hkmeti dneminde ise i ve d piyasalarda sava ktlklarndan doan talep artlarnn ifti ve sanayici iin tevik edici olabilecei sav dorultusunda kararlar alnm, fiyatlar ve piyasa zerindeki denetimler en aza indirilerek retim arttrlmas amalanmtr. Ancak fiyatlarn serbest braklmas, hemen ertesinde byk fiyat artlarna yol amtr. Ayrca istenen retim art da gereklememitir.64 Bunun yan sra sava ekonomisinin uyguland bu zaman dilimi ierisinde yrrle giren MKK, VVK ve TMV kanunlar sosyal ve ekonomik anlamda en ok dar gelirli kesimler zerinde ypratc olmutur. Temel ihtiya maddelerindeki yolsuzluklardan etkilenen kentlerin ve kasabalarn iaesi nemli bir sorun olutururken, illerde valiliklerin denetiminde kurulan Fiyat Murakabe Komisyonlar, ae Tekilatlar ve htikar Tetkik Komisyonlar ile halkn srtndaki yk bir lde kaldrlmaya allmtr. Ancak bu tekilatlarn almalarnda grlen rgtszlk ve kar salama hesaplar, almalar olumsuz ynde etkilemitir. Byk kentler, barndrdklar nfus bakmndan ekmek, eker, kahve, yakacak, giyecek ve ila skntsn ve yokluklarn had safhada yaamlardr. Frnlarda saatlerce sren kuyruklar ve didimelerden sonra alnabilen kimi zaman msr unu ile kimi zaman avdar, saman ve arpa karm, buday az ekmee alk bir sre yaand. Bu srete beslenme yetersizliinden, pislikten, yoksulluktan kaynaklanan verem, tberkloz, tifo, lekeli humma ve stma gibi hastalklarda nemli bir art gzlenmektedir. Tm ekonomik skntlara karn lber Ortaylnn da belirttii gibi kitlevi alk ve lmlerin rastlanmad Trkiye de bata bulunan hkmetin izledii aklc

1086

d politika sayesinde sava d kalmay baaracak, Trk halknn ok daha derin aclar yaamas engellenmi olacaktr. 1.Trk Ekonomisinin Elli Yl, stanbul 1973, s. 54. 2 Selim Deringil, Denge Oyunu, kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas, stanbul

1994, s. 4-5. 3 Edward Weisband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, (eviren: M. A.

Kayabal), stanbul 1974, s. 9. 4 Metin Ay, kinci Dnya Savanda stanbulda htikar Meselesi, II. Dnya Harbi ve

Trkiye, VI. Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, (20-22 Ekim 1997 stanbul), Genelkurmay Basmevi, Ankara 1998, s. 234. 5 Kemal Ar, II. Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Sava Ekonomisi Uygulamalar ve

Fiyatlar, VI. Tarih Semineri Bildirileri I, s. 447. 6 Kurtulu Savandan kinci Dnya Savana kadar Trkiyenin ekonomik gelime sreci

ikiye ayrlabilir. Birinci devresi 1923-1930, ikinci devresi 1930-1939 devresidir. Birinci devrede devlet ekonomiye fazla karmadan zel sektrn kalknma grevini stlenmesini bekledi. Bu baarl olamaynca 1930dan sonra dorudan devlet mdahalesine gidildi ve devletilik yntemi benimsendi. Ama her iki yolla da (liberal ekonomi ve devletilik) beklenilen sonu alnamad. Selim Deringil, a.g.e., s. 18. 7 8 Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, Ankara 1993, s. 171. lhan Tekeli-Selim lkin, Savamayan lkenin Sava Ekonomisi: retimden Tketime

Pamuklu Dokuma, X. Trk Tarih Kongresi, Ankara, (22-26 Eyll 1986) Kongreye Sunulan Bildiriler, C. VI. TTK Basmevi, Ankara 1994, s. 3063. 9 10 Seyfi Kurtbek, Harp ve Ekonomi, stanbul 1942, s. 13. Refii kr Suvla, Harpte Devlet Ekonomisi, Ankara 1940, s. 26-27. Harp ekonomisiyle

ilgili olarak ayrca bkz. Dr. Fritz Neumark, Harp Ekonomisi, Bavekalet statistik Genel Direktrl, (eviren: Sabri F. lgener), Ankara (Tarihsiz). 11 12 13 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. II, 5. Basm, stanbul 1985, s. 208. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s. 3064. smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, 12. Bask, stanbul 1995, s. 307.

1087

14

D ticaretteki bu daralma btn sava yllar boyunca kendini hissettirdi. Sava

Trkiyenin ihracatnda byk bir azalmaya yolat. hracatn 1948 fiyatlaryla hesaplanan deeri 1938 ylnda 724 milyon TLden, 1944 ylnda 277 milyon TLye dt. 1948 fiyatlarna gre ihracatn GSYHya oran 1929-1938 arasndaki 0.09 deerine karn 1939-1946 dneminde 0.05e indi. hracat 1945 ylndan sonra yeniden genilemeye baladysa da, 1948 fiyatlaryla ihracat deeri 1950 ylnda bile 1938 ylndaki dzeyin altnda kald. Sabit fiyatlarla ihracatn GSYHya oran 1947-1950 arasnda 0.07 oldu. thalat hacmi de sava yllarnda daha da darald. thalatn 1948 fiyatlaryla hesaplanan deeri 1938 ylnda 850 milyon TLdan 1941 ylnda 257 milyon TLye indi. 1944 ve 1945 yllarnda 300 milyon kadard. 1939-1946 dneminde ithalat GSYHya oran, 1948 fiyatlarna gre 0. 05 idi. Bu oran 1930-1938 dnemindeki orann yars ve 1924-1929 dnemindeki orann ise drtte biri kadard. 1940larn sonlarna doru Trkiyenin ABD ile youn siyasi ve iktisadi ilikilere girmesiyle birlikte ithalat hacmi yeniden genilemeye balad. 1948 fiyatlaryla ithalat deeri 1950 ylnda 1938 yl deerini at. thalatn GSYHya oran da 1950 ylnda 0.10a ykseldi. Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dnemi ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3. Bask, stanbul 1994, s. 114-118. 15 1940larn Trkiyesi gibi yatrm mallar retemeyen bir lkede, bu snrlama zellikle

nem kazanmaktadr. Bu durumda bir malda ne denli byk bir ktlk olursa olsun retici gleri gelitirerek retimi arttrma olana kalmamaktadr. lke varolan retim dzeyine hapsolmaktadr. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m, s. 3064. 16 Milli Korunma Kanununun karlmasndan nce sava ekonomisi uygulamalarna ynelik

olarak ilk kez 31 Mays 1939da bir komisyon oluturulmutur. Bu komisyonun savunma ekonomisi hakknda hazrlad bir rapor ilgili komisyon tarafndan nce ktisat Vekaletine sunulmu, ardndan dnemin Babakan Dr. Refik Saydama sunulmutur. Bu raporun hkmet tarafndan deerlendirilmesinin ardndan bu konuda bir yasa tasla hazrlanmas iin neride bulunulmu, nce parti grubunda bir tasar hazrlanm, sonrada Babakan bakanlnda kurulan bir komisyonca yasa nerisi haline getirilerek 18 Ocak 1940 tarihinde TBMMden geerek 3780 sayl MKK adyla yasalatrlmtr. Bkz. Metin Tire, II. Dnya Savanda Milli Korunma Kanunu, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri Ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1990, s. 19. 17 Metin Tire, a.g.e., s. 30 MKK ve daha sonra kanunda yaplan deiiklikler iin bkz. Dstur,

3. Tertip, c. 21, kinci basl; Hsn Bengi, Milli Korunma Kanunu Ve Kararlar, stanbul 1943; Hsn Bengi, Milli Korunma Kanunu Ve Kararlar, C. I, Ankara 1945. 18 Cemil Koak, Milli ef Dnemi (1938-1945), Ankara 1986, s. 249. Koak ayrca; Yasann

Saydam Hkmeti dneminde yl iinde tam kez deiiklie uram olmasn yasann acele ile hazrlanm olmasndan ve ihtiyaca yant vermedii anlaldndan da yine acele ile deitirildii biiminde yorumlamaktadr. Deien maddelerin yeniden dzenlenmesi, mevcut deiikliklerin de acele ile yaplmasnn ihtiyalarn gznne alnmadn ve uzun dnemli bir planlamann rn olmadn belirtmektedir. A.g.e., s. 249.

1088

19

MKKnn iktisadi ve mali hkmleriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Dstur, 3. Tertip, C. 21,

kinci Basl, s. 100-107. 20 Kanunun bu alandaki maddeleri yledir: Devlet, terk edilmi, kullanlmayan veya

tamamlanmam durumdaki iletmeleri, uygun bir taviz karl iler hale getirebilir. Sahiplerine kesinlikle gerekli olmayan makine ve tesisat, yine sahiplerinin iini aksatmamak artyla satn alp bunlar ihtiyac olan kurumlara teslim edebilir. Uygun grd ticaret temsilcilerini, gerekli olan maddelerin ithaline zorlayabilir. Ve bu kurumlar denetleyebilir. Bu kurumlar ithal edecekleri mallar gerekli grlrse stok etmekle ykml tutulmulardr. Ancak devlet, kurumlarn bundan grecei zarar karlamakla ve bunlara gerekli olan dviz ve krediyi salamakla grevlidir. hrac yasaklanan rn ve mallarn i fiyatlar derse hkmet reticiyi doacak zarara kar koruyacaktr. Bunun yannda devlet, belirledii iletmelere kredi, malzeme, ii, ve uzman da salayacaktr. Bkz. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, C. I, stanbul 1987, s. 464; Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Ankara 1982, kinci Bask, s. 248. 21 22 Metin Tire, a.g.tez, s. 36. Trk Ekonomisinin Elli Yl, stanbul 1973, s. 54, evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C.

II, stanbul 1967, s. 133. 23 146. 24 25 26 MKKnn cezai hkmleri iin bkz. Dstur, 3. Tertip, C. 21, s. 107-109. Metin Tire, a.g.tez, s. 68. Bu komisyonlar hakknda yaplan nemli eletiriler arasnda komisyonlarn mahalli Mslime en, II. Dnya Sava Yllarnda zmirin Sosyo-Ekonomik Hayat, Dokuz Eyll

niversitesi, Atatrk lkeleri Ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 1998, s.

dncelerin etkisi altnda kalarak yanl birtakm uygulamalar iine girmi olduklarna basnda ska deinilmitir. rnein sava yllarnda en ok sknts ekilen maddelerin banda zeytinya ve sabun gelmektedir. zmir Fiyat Murakabe Komisyonu 1941de zmirde satlacak yalara 105 kuru, sabuna ise 69 kuru fiyat tayin etmitir. stanbul Fiyat Murakabe Komisyonu ise zeytinyana 122 kuru fiyat tayin etmitir. zmir ve evresi zeytin retiminde nemli bir yerde olmasna karn, belirlenen bu fiyatlar erevesinde, tccarn karn nerede grrse maln oraya gtrmesi, zeytinya ve sabunda olduu gibi dier btn gda maddeleri ve temel ihtiya maddelerinde skntlara ve yokluklara neden olmutur. Anadolu, 10 Austos 1941; Hakk Ocakolu, Fiyat Murakabesinde Hatalarmz, Yeni Asr, 18 Temmuz 1942. 27 28 Mslime en, a.g.tez, s. 147. Bu konuda zmir MKM faaliyeti iin bkz. Babakanlk statistik Umum Mdrl, statistik

Yll, C. 15-16, s. 159-221.

1089

29 30

Cemil Koak, a.g.e., s. 477. Bunun en byk etkisini halk kitleleri yaamtr. En ok sknts ekilen temel tketim

maddeleri olan ekmek, eker, gazya ve yada anormal fiyat artlar yaanmtr. Savan balangcnda (1939-1940) %10-15 orannda artan ekmek fiyatlar, 1941-1943 yllarnda %200-300 orannda artmtr. rnein stanbulda ekmek fiyatlar endeksi 1938de 100 iken 1941de 160. 5e, 1942de 306. 8e, 1943te ise 453. 3e kmtr. zmirde ayn tarihlerde ekmek iin belirlenen fiyatlar (kilo zerine kr ve santim) 1938de 9. 96, 1941de 12. 62, 1943de 39. 44, 1945te 32. 72 dir. Babakanlk statistik Genel Mdrl, Fiyat statistikleri, 1936-1947, Ankara 1948, s. 3-4, 8, 11, 13, 14. Tm sava yllar boyunca karneye balanan temel tketim maddelerindeki anormal fiyat artlarn iller baznda inceleyebilmek mmkndr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki; Trkiye halk bunlardan epeyce sknt ekmi ancak alk ekmemitir. Kitlevi alk ve lmler, hatta mnferit alk vakalar bile grlmemitir. Brokrasi ceberrud bir yntemle asayii ve dzeni salam, panii nlemi ve hatta Yunanistan gibi alk eken lkelere bile yardm edebilmitir lber Ortayl, kinci Dnya Savanda ehirlerde Hayat, VI. Askeri Tarih Semineri Bildirileri I. kinci Dnya Harbi Ve Trkiye (20-22 Ekim 1997-stanbul), Ankara 1998, s. 425. 31 32 Metin Tire, a.g.tez, s. 71. Birinci Dnya Sava yllarnda yaanan iae sorunu hakknda bkz. Zafer Toprak, Cihan

Harbi Yllarnda ttihat Ve Terakkinin ae Politikas, Boazii niversitesi Dergisi, say. 6, stanbul 1978, s. 25. 33 evket Pamuk, kinci Dnya Sava Yllarnda ae Sorunu Ve Kyller, Tarih ve

Toplum, C. 6, Say. 35, stanbul Kasm 1986, s. 25. 34 Bu ilerde grev alanlar Mntka Ticaret Mdr, Toprak Mahsulleri Ofisi ube Mdr,

Ticaret Odas Bakatibidir. FMKda ae Tekilatna balanmtr. Anadolu 11 Eyll 1941, Ulus 11 Eyll 1941, Cumhuriyet 11 Eyll 1941. 35 Cemil Koak, a.g.e., s. 479; Ayrca bkz. Mhim Bir Kararname, zmir Ticaret Odas

Mecmuas, 5 (Mays 1942), s. 3-4. 36 Adnan Bilget, Tevzi lerinde Aksaklklar Var, Yeni Asr 3 Haziran1942; Datma leri

Tetkik Ediliyor, Yeni Asr 7 Haziran 1942. 37 ok sefer ihtikar nlemek iin zecri tedbirler ve narh ile satn alnan (toplanan) zahire,

demiryollarnn yetersizliinden Anadolu da istasyonlarn ak silolarnda ziyan olmutur. Btn ehirlerin buday ihtiyac civar kasaba ve kylerden zorunlu mbayaa ile karlanmaya allyordu. Mesela 3. 8. 1942 tarihli Dahiliye Vekili Dr. Fikri Tzerin imzasyla yaynlanan bir telgrafta Trabzona lzumu kadar buday verilmesi iin Gmhane Valiliine emir veriliyordu. O dnemde savclk yapan merhum inasi Akgnenin ifade ettii gibi bir uval buday iin kyly mahkemeye sevk

1090

ediyorduk, sonra o uval dolusu tahl orta yerde ryordu. ehirlerde kt bulunan eker (o zaman Trkiye de retimi dk), basma, Amerikan bezi, un ihtikar konusu olduveya brokrasinin rgtszlk ve tecrbesizliinden datmnda problemler dodu. Sanayisiz Trkiye ye dardan mal gelmez olmutu. Limana gelen herhangi bir gemi (ya snmtr veya drt-be yl artk smarlayanla ilgisi kalmam stok getirmitir) ithalatlarn ajanlar tarafndantespit ediliyor, derhal mala talip olunup kapatlyor ve maalesef ie yarar bir malsa istifilik mekanizmasna devrediliyordu. Zira harp eden Avrupann hibir ey ihra edecek hali yoktu; Her ey ordulara gidiyordu. lber Ortayl, a.g.m, s. 423. 38 stanbul, zmir ve Ankara ae Mdrl kadrolarna 13 Nisan 1942de tahsil edilen

kadrolar olduka snrldr. Tm sava yllar boyunca stanbul iin 13-20 kii, Ankara 5-10, zmir 10-20 memur grevlendirilmitir. Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Kararlar Dairesi Mdrl, Karar Says: 2/18256, 2/15894. 39 40 Mslime en, a.g.tez, s. 150. Ek kadrolar hakknda T. C Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Kararlar Dairesi Mdrl,

Karar Says: 2/18256, 2/15894. 41 42 43 44 Vilayetler ae Tekilat Kaldrlyor, Anadolu, 24 Temmuz 1942. Doan Avcolu, a.g.e., s. 472-473. Ticaret, 2 Nisan 1943. Muhammed Gl, Varlk Vergisi Kanununun karlmas, Uygulanmas, Kaldrlmas ve

Sonular, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1990; Ayhan Aktar, Varlk Vergisi Srasnda Gayrimenkul Satlar, stanbul Tapu Kaytlarnn Analizi, Toplumsal Tarih, say. 69 (Eyll 1999), s. 10. 45 Taner Timur, a.g.e., s. 184; Edward Clark, Trk Varlk Vergisine Yeniden Bak, Yapt,

Aralk 1984-ocak 1985, s. 29-43. 46 47 48 49 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, 2. Bask Ankara 1984, s. 296. evket Sreyya Aydemir, a.g.e., s. 233. Dstur, 3. Tertip, C. XXIV, Ankara 1964, s. 7-10. Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul 1951, s. 237. Faik kte verginin karlma

gerekeleriyle ilgili olarak ayrca unlar ifade etmitir. fiyatlarn alabora oluu istifilii dourmutur. Muhtekirlik alm yrmtr. Bilhassa ithalat ileri ise gayrmslim aznlk tccarlarn elinde olduu iin, asl muhtekirler bunlarn arasndan sivrilmi ve her tarafta birtakm pheli milyonerler tremitir. Devlet artan masraflar emisyon yoluyla karlama durumunda kalmtr. Tedavldeki para artp gittike, enflasyonun tesiri genilemi, piyasada para oalm ve bu parann

1091

geri evrilmesi zarureti hasl olmutur. Bunun karsnda ya cebri bir istikraza gidilmek veya olaanst bir vergi koymak gerekli olmutur.. Verginin karlma gerekesi ve farkl bir deerlendirme iin bkz. Rdvan Akar, Varlk Vergisi, Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, stanbul 1992, s. 48-50. 50 Mslime en, a.g.tez, s. 157. zmir rneiyle ilgili daha geni bilgi iin bkz. Muhammed

Gl, Varlk Vergisi Ve zmir Uygulamas, Tarih ncelemeleri Dergisi, say: 8, zmir 1993, s. 157-182. 51 52 53 54 55 Yahya Tezel, a.g.e., s. 166. Doan Avcolu, a.g.e., s. 477. Rdvan Akar, a.g.e., s. 100-101. Bernard Lewis, a.g.e., s. 299. Rfat N. Bali, ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar. ,

Tarih Ve Toplum, C. 28, Say: 165, (Eyll 1997), s. 47. 56 57 58 59 60 61 62 63 64 Taner Timur, a.g.e., s. 188. Dstur, 3. Tertip, C. XXIV, Ankara 19644, s. 420-428. Cemil Koak, a.g.e., s. 373. Kemal Ar, a.g.m, s. 456-457. Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Ankara 1982, s. 265. Kemal Turhan, Toprak Mahsulleri Vergisi, Ayn Tarihi, 125 (1-30 Nisan 1944), s. 50. Rdvan Akar, a.g.e., s. 25-26. Kemal Ar, a.g.m, s. 457. Rdvan Akar, a.g.e., s. 27.

1092

Menderes Dneminde Ekonomik ve Sosyal Gelimeler / Prof. Dr. Emin ark [s.623-630]
ankaya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri rkiyede 14 Mays 1950 tarihinde yaplan serbest seim sonucu Demokrat Partinin (DPnin), oylarn %53,3n alarak, iktidara gelmesi ile ok partili sisteme geilmesi, hem ekonomik ve hem de mali alanlarda byk deiimlere yol amtr. Ekonomik bakmdan 26 yldr izlenen devleti, korumac ve kendi kendine yeten (otarik) politikalardan vazgeilmi, dnemin ilk yllarnda ise ithalat byk lde liberalletirilmitir (serbestletirilmitir). Trkiyenin 1947de Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonuna (IMFye) ye olmasnn ve dnem banda olduka liberal bir iktisat politikas uygulamas, 1950li yllarda Trkiyeye, d yardm, kredi ve yabanc sermaye yatrmlarnda da nemli artlar balamtr.1 Vergi sistemini dzenleme konusunda, Kazan Vergisinin yerini almak zere, bir nceki dnemin son ylnda kabul edilen Gelir, Kurumlar ve Esnaf Vergisi kanunlar, 1950de yrrle konmu, bu suretle, daha gelimi olan ve ada nitelik sergileyen gelir zerinden alnan vergilerin uygulanlmasna balanmtr. Ancak buradaki tek eksiklik, tarm kesiminin politik sebeplerle vergi d tutulmu olmasdr. laveten, Tahsili Emval Kanunu yerine ve mali sistemde nemli bir yere sahip olan Vergi Usul Kanunu 1950 ylnda, Amme Alacaklarnn Tahsili Usul Hakkndaki Kanun 1954 ylnda yrrle girmitir.2 DP (Adnan Menderes) hkmetini daha liberal (i ve d rekabete ak) ve zel sektr arlkl bir kalknma modeline iten eitli i ve d faktrler vard; II. Dnya Sava sonras dnemde Trkiye, devleti iktisat politikalar yerine, zel sektr arlkl yeni ekonomi politikas araylarna girdi. Bu araylarda, sadece lke iindeki fertlerin ve zel teebbsn dinamik potansiyelini ortaya karma ihtiyac deil, ayn zamanda d ekonomik frsatlar da ok etkili oldu. nk, bata ABDnin Marshall yardm olmak zere, sava sonras kurulan IMF ve Dnya Bankasnn finansman destei frsatlar da ortaya kmt. Demek ki DP iktidar ile ortaya kan kkl ekonomi politikas deiikliinin temelleri 1947-1948 yllarna dayanmaktadr.3 1947 ve sonrasnda, Truman Doktrininin uygulamas ve Marshall Plan erevesinde Trkiyeye gelen ABDli uzmanlarn raporlarna gre Trk ekonomisinin daha salkl ilemesi ve sanayilemeye balanabilmesi iin, zellikle zel teebbse yeterli serbestinin verilmedii, i ve d ticarette serbest piyasa artlarnn yeterince uygulanmad ve Trkiyede kamu kesiminin ekonomiye byk lde hakim olduu ve neticede iktisadi gelimeyi engelledii noktalarnda toplanyordu.

1093

Ekonomide kamu yatrmlar azaltlarak zel kesime daha ok finansman destei imkan salanmas gerekiyordu. Amerikal uzmanlarn bu doru tehisi Menderes dnemini inceleyen Sosyalist iktisatlar tarafndan, ok yanl bir ekilde, ABDnin Trkiyede ar sanayii kurulmamal dayatmas eklinde yorumlanmtr.4 Oysa, gerek teoride ve gerekse uygulamada ithal ikamesinin kolay (birinci) aamasnda (tekstil, deri, ve inaat malzemeleri retimi) belli bir seviyeye gelmeden, demir-elik ve kimya sanayii gibi ar sanayii yatrmlarna gemek mmkn deildir. Menderes dneminin iktisadi verilerini ve DP iktidarnn iktisadi alanda yapm olduu katklar deerlendirirken 1950 balarnda Trkiye gereklerini ok iyi bilmek gerekir. Bu dnemde insanlarn yamal pantolon ve yamal ayakkab ile gezdii, filtresiz Bafra, Gelincik veya Birinci sigaras paketini satn alma gc olmayanlara bakkallarda sigara paketlerinin alarak mterilere tane ile satld, kadn yevmiyesinin 2,5, ekmek parasnn 75 kuru (900gr ekmek 30 kuru), erkek yevmiyesinin de sadece 1 TL olduu, i ve d tasarruf imkanlarnn en dk dzeyde seyrettii bir Trkiyede sanayilemeye ar sanayiden balamak zaten imkanszd. thal ikamesinin kolay ve ilk aamasnda korunan gda rnleri, elbise, ayakkab, ev eyalar ve bunlarn girdileri olan dokuma, deri ve aa sanayii gibi dayanksz tketim endstrileridir. Tketim mal ithalatna miktar kstlamalar ve yksek tarifeler uygulanrken, ara mal ve makine ithalatna da dk tarifeler veya gmrk muafiyeti uygulanarak yerli retime yksek bir efektif koruma salanr. Ayrca sanayicilere dk faizle kredi temini, dviz tahsisi, dk fiyatla enerji ve hammadde temini ve vergi muafiyetleri de tannr. Dier taraftan ar deerlenmi kur politikas ve lkede enflasyonist bir ortamn srdrlmesi ile de bu endstrilere dolayl olarak da sbvansiyon ve koruma temin edilmi olur.5 1950li yllarda Trkiyenin sanayilemesinde bu tr iktisat politikalarnn uygulanmas kanlmaz idi.6 1950 ylnda Trkiyedeki balca ekonomik gstergelere baktmzda; ihracatmzn %93, ttn, pamuk, fndk, zeytin gibi, be-alt tarm rnnden kaynaklanmakta, toplam nfusumuzun %75i kylerde (krsal kesimde), %25i ehirlerde yaamakta ve ehirlerdeki nfusun nemli bir ksm da tarm ile urat iin toplam istihdamn neredeyse %90 tarm rnleri retimi ile uramakta, ilaveten Milli Gelirde tarm kesiminin pay da, bu gn olduu gibi %15 deil, %50 dolayndadr.7 Amerikal uzmanlarn da dile getirdii gibi, krsal kesimde yaayan ve ehirlerde tarmla uraan kesimin hayat standardn ykseltmeden, brakn ar sanayii, ithal ikamesinin kolay aamasn bile balatamazsnz. nk, sanayide rettiiniz mallar kime satacaksnz? Trkiyenin tarm retimini artrmas ve bu rnleri ilemesi, tekstil, deri, hafif metal, inaat malzemeleri, orman rnleri, seramik, imento ve elsanatlarna yatrm ve retim yapmas kanlmaz grnyordu. ABDnin 1947de balayan Marshall Plannn temel amac, sava dneminde harabeye dnm olan Bat Avrupa lkelerini kalkndrmak ve bu lkelere komnizmin yaylmasn nlemekti. Savatan

1094

sonra souk savan artmasyla Trkiye ve Yunanistann da kalkndrlmad srece komnizm tehlikesi ile kar karya kalabilecei endiesi ABDli yetkililerin bu iki lkeyi de Marshall Planna dahil edilmesi ile sonuland. Ancak bu yardmdan faydalanlabilmesi iin lkede ok partili rejimin ve ekonomide devletilikten ok serbest pazar ekonomisinin hakim klnmas n art getirilmiti. DP dnemindeki iktisat politikas deiikliine yol aan i ve d faktrler bundan ibarettir. Gerisi lf gzaftr (bo lftr). DP Program ve Yeni KTler DP programnda, zel teebbsn istedii alanda ve istedii ekilde serbeste faaliyet gsterebilmesi iin, Devletin piyasalarda gven ve istikrar salayc tedbirler ve tevikler almas grleri arlk kazanmtr. ktisadi faaliyette zel sektr ve sermayenin faaliyeti esastr, onun iin zel teebbs ve sermayeye serbestlik ve gvenle alma artlar ve yeni yeni i sahalar salanmaldr (Madde-42). zel sektr ve sermayenin istikrar ve gvenle alabilmesi iin Devletin iktisadi faaliyetlerinin snrlar kesin olarak belirlenmelidir. Bunun iin, Devletin ele alaca ilerin uzun vadeli genel bir plna balanmas ve nceden herkese bilinmesi imkannn salanmas, Devlet iktisadi hayat dzenleme yolunda alaca tedbirlerle, gmrk, tekel ve para politikas gibi konularda izlenecek politikalarn nceden aklanmasn gerekli grmekteyiz. (Madde-43). Devletin dorudan doruya giriecei iktisadi faaliyetler ise; zel teebbs ve sermayenin mali ve teknik yetersizliinden dolay yatrm yapamayaca yahut krl grmedii iin yatrm yapamad, savunma yatrmlar ile byk enerji santrallerini kurmak, demiryolu, liman ve barajlar gibi alt yap yatrmlarn yapmak ve iletmek, ayrca byk madenleri ve orman iletmelerini kurmak ve altrmaktr (Madde-44). DP programnn 51. maddesine gre ise, piyasalarda emniyet ve istikrarn salanmas esastr. Kesin zorunluluk olmadka devlet piyasalara karmamaldr. Bu alanda Devlete den nemli grev, rekabetin ortadan kalkmasn yada azalmasn nlemeye almak olmaldr.8 DP iktidarndan bir ka ay nce 1950de Trkiye Snai Kalknma Bankas (TSKB) kurulmutur. Dnya Bankasnn talebiyle kurulan TSKBnin amac zel sektrn sanayi ve hizmet sektrlerinde yapaca yatrmlara i ve d kredi salamaktr. Bankann sermayesi, zel ticari bankalar (%75), Ticaret ve Sanayi Odalar ve Borsalar (%15) ve zel sektr kurulular ile kiilerin (%10) sermayelerinden olumaktadr, Banka, sermayesine ek olarak, bor senedi (tahvil) sat yapabilir, salayaca d kredileri ve devlete kendisine salanan mali kaynaklar zel sektrn ticari ve snai faaliyetlerinde kullanma yetkisi ile donatlmtr. DP programnda belirtildii gibi, zel teebbs arlkl bir ekonomi politikas uygulamak amac ile yola kan lke yneticileri, ekonomik hayatta devleti de inkar etmemi, zel sektrn yatrm yapamayaca sahalarda faaliyet gstermek veya piyasay dzenlemek iin bir ok yeni Kamu ktisadi

1095

Teebbsleri (KT) de kurmutur. Bunlar; 1950de kurulan Makine Kimya Endstrisi Kurumu (MKEK), 1952de Gbre sanayii, Et ve Balk Kurumu (EBK), 1953te Trkiye imento sanayii, Azot sanayii, 1954te Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) ve Devlet Malzeme Ofisi (DMO), 1955te Selloz ve Kt (SEKA) ve Demir-elik iletmesi ve 1957de kurulan Trkiye Kmr letmeleridir (TK). EtBalk ile Azot sanayii dnda kalanlar, daha nce, Smerbank ve Etibanka bal kurulularn yeniden rgtlenmesiyle oluturulmutur. Bankaclk ve ulam alannda da yeni kamu kurulular oluturulmu ve KTlerin sermayesi artrlmtr.9 GSMH Byme Oran ve Enflasyon Menderes dneminin en byk zellii, zel sermaye birikimini artrmak iin ucuz (dk faizli) kredi, ihracat ve yatrmlar tevik tedbirleri, gmrk kolaylklar ve d kredilerin de katksyla ekonomik ve toplumsal gelime, nceki dnemlerle kyaslanamayacak lde byk bir dinamizm kazand. Bu dnemde, krsal kesimin pazara almas, i gn art ile hzl kentleme ve buna bal olarak yeni i alanlar ve sermaye birikimi ortaya kt. ok partili siyasal ortama geilmesi ve ekonominin d yardm ve yabanc sermayeye almas, yeni tketim kalplaryla birlikte zel sermaye birikiminin ileri boyutlara ulamasna byk bir ivme kazandrld. Tablo 1: GSMH ve Sektrel Byme Hzlar ve Deflatr (%Deime) GSMH ve Sektrel Byme Hzlar Yllar Tarm Sanayi GSMH Deflatr Zincirleme

Hizmetler GSMH

1949 -13,5 -2,7 3,1 1950 10,9 9,3 1951 19,8 2,6 1952 9,5 1953 8,7 8,0 9,6

-5,0 0,4 9,4 -2,1

12,8 6,5

10,9 14,5 11,9 2,7 19,2 11,6 11,2 4,8 3,6 -3,0 5,1 7,9 11,3 11,8 23,3

1954 -13,9 9,2 1955 9,8 1956 5,0 1957 6,5

11,3 5,5 9,6

-0,3 3,2 7,8

10,7 7,9

1096

1958 9,2 1959 0,3 1960 2,3 Kaynak:

5,6 3,6 0,4

0,4 7,6 5,4

4,5 4,1 3,4

14,2 19,9 3,3

DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995,

Mart 1996, s.4 Tablo-1e grld gibi; DP dneminde gerek GSMH byme hznda ve gerekse tarm, sanayi ve hizmetler sektrnde, zellikle 1950-53 dneminde byk artlar grlmtr. Yllk enflasyon hzlarndaki art ise 1955-59 dneminde ortaya kmtr. Tablo-1in son kolonunda grld gibi GSMH Deflatrne gre en yksek yllk enflasyon hz 1957de %23,3 olarak gereklemi ve bu oranlar 1955-56da %11 dolaynda 1958de %14, %1959da %19.9 olduu halde 1960 ylnda %3.3e inmitir. Hazine ve D Ticaret Mstearl hesaplamalarna gre o dnemde en yksek yllk enflasyon artlar TEFEye gre 1959da %20, ve ayn yl Ankara geinme endeksine (Ankaradaki tketici fiyatlar) gre %25tir. Trkiye son eyrek asrdr %50-%100 arasnda yllk enflasyon art hzlar ile boumasna ramen, gnmzn politikaclar Menderes dnemindekilerin %1i orannda bile eletirilmemektedir. Oysa 27 Mays 1960 darbesi gerekeleri arasnda en nemli sulamalardan birisi de DP dnemindeki enflasyon hznn ykselmesi, gelir dalmnn bozulmas ve ve Trkiyeyi sosyal kaosa srklemeleri sulamas idi! Bu dnemde, tarm kesimi, hzl makineleme (traktr kullanmndaki art), taban fiyat politikas, tarm kesiminde kooperatifleme tarmsal ilalama, tohum slah, sulama faaliyetleri, yeni alanlarn retime almasyla, kkl bir deiime urad. DP dneminin en belirgin dier zellii de, krsal kesimin pazara almas, hzl kentleme ve karayollarna ncelik verilmesi sonucu ulam ve bata ticaret, inaat kesimi gibi hizmetler kesimlerinde ok dinamik gelimeler oldu. Tarmda Makineleme Trkiyede Marshall yardm sayesinde traktr kullanm 1948den 1949 ylna 1756dan 9170 adete, 1950den 1960 ylna da 16585ten 42136 adete frlamtr. 1949 ylnda traktr ile srlen arazi miktar 132 hektar iken, 1950den 1960a bu miktar 1244 hektardan 3160 hektara ulamtr. 1950 ylnda ekilen arazilerin sadece %8.6s traktrle srlrken, bu oran 1960 ylnda %13,6ya kmtr.10 Tarlalarn, karasaban yerine, traktrlerle daha derin srlmesi bir yandan verimi artrmakta, te yandan daha nce karasaban ile srlemeyen mera trndeki tarlalarn da retime almasn salamaktadr. Nitekim, Trkiyede srlen (ekilen) arazi miktar 1950 ylnda 9,9 bin hektardan

1097

1960da 15,3 bin hektara ulamtr. 1960 ylnda ekilen 15.300 hektarlk alann 12.900 hektar tahl retiminde, 1.200 hektar da endstriyel bitki retiminde 2.060 hektar da ba ve bahe tarmnda kullanlmtr.11 Trk kyls tarafndan bir traktre sahip olmak sadece tarlay srme arac deil ayn zamanda bu traktrlerin arkasna bir rmork takarak tahl, sebze ve meyvelerini ehirlerde birinci elden toptan veya perakende satma imkan salamtr. Bylece Trk kyls ilk defa ev ekonomisinden piyasa ekonomisine geerek DP dneminde piyasa iin retim ve para kazanma frsatn elde etti. Tabii burada Menderes iktidarnn karayollarna arlk vermesi ile, kylerin kasabalara, kasabalarn da byk ehirlere balanmasnn ve mesafelerin ksalmasnn ok nemli katks olmutur (Baknz Tablo-2). Tablo 2: DP Dneminde Karayollarnda Gelimeler 1950 1960 %Art Devlet ve l Yollar (Bin km) 47.1 61.5 31 -Asfalt Yol (Bin km) 1.6 7.1 344

-Stabilize Yol (Bin km) 22.6 35.0 55 -Toprak Yol (Bin km) Ky Yollar (Bin km) 22.9 19.5 -15 41.7 47.5 14 88.8 109.0 23

Toplam Karayolu (Bin km) Kaynak:

DPT (1996), s.113; US-AID, Economic and Social Indicators: Turkey, Washington

DC, 1965, s.25, Tablo-VIII-B. Tablo-2de grld gibi Menderes dneminin en byk zelliklerinden biri de Trkiyede karayollarnda ortaya kan arpc gelimelerdir. Bu on yllk dnemde asfalt yol uzunluu 1.6 bin kmden 7.1 bin kmye karak 4.4 misli (%344) bir art gstermi, stabilize yol uzunluu da 22.6 bin kmden 35 bin kmye kmak suretiyle %55lik bir art salanm ve Trkiyedeki toplam karayolu uzunluu da yaklak 89 bin kmden 109 bin kmye ulamtr. Kyden kente Trkiyenin drt bir yannn karayolu ayla rlmesi ve zellikle asfalt yol uzunluundaki nemli art Trk kylsnn para kazanmasnda (efendilemesinde) ve piyasa ekonomisine gelime ortamnn salanmasna ok nemli katkda bulunmutur. Trkiyede armsal gelimeye msbet etki eden dier bir faktr de gbre ve ila kullanmdr. Ekilen arazilerde hektar bana gbre kullanm 1950de 4.1 kg iken, bu miktar 1955te 9.4 kgya

1098

km, 1950den 1959a kullanlm olan yllk suni gbre miktar ise 42 bin tondan 176 bin tona ykselmi, bu miktar dviz darboazndan dolay 1960 ylnda 107 bin tona inmitir. Bu 10 yllk dnemde tarmsal ila kullanm da 2.6 bin tondan 23.4 bin tona km olup bunun yaklak %90 yerli retim, %10unu da ithaldir. DP dneminde dier bir yatrm hamlesi de barajlarn ve sulama kanallar yatrmlarndaki ok byk artlar sonucu sulanan arazi miktarnn, 1950de bir ka bin hektardan, 1960 ylnda 1.1 milyon hektara ulamasdr.12 DP dneminin dier bir zellii de krsal kesimin kooperatifler yoluyla rgtlenmesidir. Nitekim 1950 ylnda Trkiyede rgtlenmi olan Tarm Kredi Kooperatifleri (TKK) says 900 ve ye says 438 bin iken, 1960 ylnda kooperatif says 1572ye ye saysda 938 bine ulamtr. Bu 10 yllk dnemde iftilerimize TKK yoluyla verilen kredi miktar 1950 ylnda 226 milyon TLden 1960da 1 milyar TLye kmtr. Bu dnemde Ziraat Bankas kanalyla verilen kredi miktar da 412 milyon liradan 3.4 milyar TLye ulamtr.13 Bu dnemde kurulmu olan Tarm Sat Kooperatifleri adedi de 148den 214e, bu kooperatiflere ye ifti says 130 binden 161 bine ulamtr. Sat Kooperatifleri sayesinde iftiler organize olarak rettikleri mahsulleri daha yksek fiyatlarla satma imkan bulmulardr.14 Tablo 3: 1950-1960 Dnemi Tarmsal retim ve Verim (Kg/Hektar) Artlar 1950 1960 %Art Buday (Milyon Ton) Buday (Kg/Hektar) 3.9 8.5 118

865 1.097 27 4.4 389 21.610 28

eker Pancar (Milyon Ton) 0.9 eker Pancar (Kg/Hektar) Saf Pamuk (Bin Ton)

16.780

118 176 49

Saf Pamuk (Kg/Hektar) 264 283 7 Pirin (Kg/Hektar) Fasulye (Kg/Hektar) Ayiei (Kg/Hektar) 2.128 2.588 21 835 1307 56 600 897 49

Msr (Kg/Hektar) 1.058 1.568 48

1099

Kaynak:

DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, s.-95, Morris Singer

(1977), The Economic Advance of Turkey: 1938-1960, Ayyldz Matbaas, s.236. Tablo-3de grld gibi 1950den 1960a buday retimi 3.9 milyon tondan 8.5 milyon tona (2.2 kat art), eker pancar retimi 900 bin tondan 4.4 milyon tona (4.9 kat art) gstermitir. Bu dnemde verim art ise (hektar bana retilen miktar art= kg/hektar) budayda %27, eker pancarnda %28, saf pamukda %7, pirinde %21, fasulye, ayiei ve msrda da %50 dolaynda gereklemitir. Tarm ve sanayi kesimlerinde 1949 ylndaki toplam retimleri 100 kabul edersek, 1960 ylnda bu indeksin tarm kesiminde 201.6ya ktn (toplam retimin 2ye katlandn), snai retimin ise 184e ulatn (sanai retiminde %84 art) grrz (N.Serin). 1950-60 dneminde GSMH byme hzndaki yllk ortalama art %6 gibi nemli bir rakama ulamtr. Trkiye bu dnemin balarnda ithal ikamesinin birinci aamasnn gerektirdii temel tketim mallar retimine arlk verirken dnemin ikinci yarsnda ara mallar yatrm ve retiminde de nemli mesafeler almtr. Tablo-4de grld gibi bu dnemde elektrik enerjisi retimi art 790 GWHden 2815 GWHye (3.6 kat art), linyitkmr retimi 3.9 milyon tondan 8.8 milyon tona (2.3 kat art), sv elik retimi 102 bin tondan 310 bin tona (3 kat art), imento retimi 396 bin tondan 2 milyon tona (5.1 kat art), eker retimi 137 bin tondan 643 bin tona (4.7 kat art) kmtr. Bu dnemde ynl dokuma retimindeki art 3.3 kat, pamuklu dokumada 4 kat, kat retiminde de 3.2 kattr. Tablo 4: DP Dnemi malat Sanayii ve Madencilik rnleri retiminde Gelimeler 1950 1960 %Art Elektrik Enerjisi (GWH) 790 2.815 256 Krom (Bin Ton) 423 592 40 Linyit (Bin Ton) 3,867 8,773 127

Takmr (Bin Ton) 2,832 3,653 29 Demir Cevheri (Bin Ton) Ham Petrol (Bin Ton) Sv elik (Bin Ton) 234 797 34 375 -

102 310 204

Blister Bakr (Bin Ton) 11.7 16.1 38

1100

imento (Bin Ton)

396 2,038 415

eker (Bin Ton) 137 643 369 Pamuklu Dokuma (Milyon M.) Ynl Dokuma (Milyon M. Kat retimi (Ton) Kaynak: 18 5.9 58 130 527 305 19.6 232 222

DPT (1996), s.89, 101-102, 106, 110.

Menderes dneminde, yatrmlar/GSMH oran 1950de %9.6 iken bu oran 1960da %14.7ye ulam ve neticede, gerek tarm sektrnde ve gerekse sanayi sektrnde nemli artlar olmasna ramen, toplam retimde (Milli Gelirde) en byk art, hizmetler sektrnde yer alan inaat, ticaret, ulatrma, mali messeseler, serbest meslek ve dier hizmetler, mesken gelirleri ile devlet hizmetleri alanlarnda ortaya km olup Milli Gelir ierisinde hizmetler kesimi pay gittike artan bir seyr gstermitir. Milli Gelirde 1950 ylnda sektrler itibariyle tarmn pay %50 sanayiinin %11.1 ve hizmetler kesiminin %38.9 iken bu oranlar 1960 ylnda tarmda %44.4 sanayide %10.8 ve hizmetlerde %44.8 olarak gereklemitir. Bu sektrdeki ok byk gelimeler Trk Sanayiinde temel tketim mallarnn ithal ikamesi yoluyla ieride retilmesi, zel kesimin de katlmasyla yeni bir ivme kazanyor ve dayankl tketim mallarnn retimi zlemi balyordu. Ksaca, ithalat yerine ithal ikamesinin birinci aamasnn tamamlanmasnda byk bir mesafe alnyordu. Tarm kesiminde alanlarn para kazanmas ve giderek artan kentleme hadisesi i pazarn genilemesine de byk katklar yapyordu. nk, ehirleen nfus, gda, giyim, eitim, salk gibi alanlardaki tketim eilimlerinin artmasna ilaveten, dayankl tketim rnleri talebi iin de geni bir pazar oluturuyordu. Trkiyede tketim kalplarnn byk lde deimesine yol aan dier bir hadise de, 1950yi takip eden yllarda uygulanan ithalat kolaylklar idi. thal mallar kanalyla ortaya kan yeni tketim biimleri yalnzca tketimin miktar olarak artn deil, ayn zamanda dayankl ve dayanksz tketim mallarnda kaliteli tketim mallarnn da talebini artyordu. D Ticarette Gelimeler Tablo-5de grld gibi 1950 ylnda Trkiyenin ihracat 263 milyon dolar, ithalat ise 286 milyon dolar olup d ticaret a -23 milyon dolar idi. 1960 ylna gelindiinde bu miktarlar sras ile 468 milyon, 321 milyon ve -147 milyon dolar idi. 1950den 1953e Trkiyenin ihracat 263 milyon dolardan 396 milyon dolara karak %50lik bir art gstermi oldu. Bunun en byk sebepleri ise 1950 ylnda patlak veren Kore harbi sonucu tarm rnleri hammaddelerine olan fiyatlarn ve d

1101

talebin artmas, ilaveten bu yllarda Trkiyede iklim artlarnn ok elverili gitmesi ve tarm sektrnde daha nce akladmz sebeplerden dolay retim artnn hzlanmasdr. Tablo 5: 1950-1960 Dneminde D Ticaret ve CDde Gelimeler Yllar thalat hracat thalat-hracat Cari l.A

(Milyon Dolar) 1950 -286 263 -23 1951 -402 314 -88 -50 -94

1952 -556 363 -193 -198 1953 -533 396 -137 -164 1954 -478 335 -143 -177 1955 -498 313 -185 -177 1956 -407 305 -102 -75 1957 -397 345 -52 1958 -315 247 -68 -64 -64

1959 -470 354 -116 -145 1960 -468 321 -147 -139 1950-60 Toplam -48103556 -1254-1347

Kaynak: DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, Mart 1996, s.36. 1950den 1960a toplam ihracatta tarm rnlerinin payu %92,6dan %76ya gerilemi, sanayi rnlerinin pay %1,4ten %17,9a frlam, madenlerin pay ise sadece %5,6dan %6,1e kmtr.15 Bu dnemde ihracatmzda sanayi mallar paynda 12,7 katlk bir art olmas Trkiyede sanayileme hamlesinin Menderes dnemi ile baladn gsterir. Bu dnemde Trkiyenin balca tarmsal rnleri; ttn, pamuk, fndk, kuru zm, kuru incir, nohut, fasulye ve hava artlarnn iyi olduu yllarda budaydan ibaret idi.

1102

Yine 1950den 1960a ithalatmzda yatrm mallarnn pay %46dan %52ye, hammaddelerin pay %33den %38,3e km, tketim mallarnn pay ise %20,6dan %9,5e gerilemitir.16 thalatta tketim mallar paynn drlmesi bir yandan ithal ikamesi yoluyla Trkiyede temel sanayi mallarnn retiminin artmas, dier taraftan kotalar ve ithalat yasaklar ile gerekletirilmitir. Tablonun son kolonuna baktmzda 1950-60 dneminde toplam ithalatmz 4,8 milyar dolar, toplam ihracatmz 3556 milyon dolar, d ticaret amz (ithalat-ihracat) 1254 milyon dolar, dolar cinsinden mal ve hizmet gelir giderlerimizin fark olan Cari lemler Dengesi (CD) a da 1347 milyon dolar, olarak gereklemitir. CD a Trkiyenin kendi imkanlar ile ulaabildii bir ak olup bu an d kredilerle kapatlmas gerekir. Bu an bata ABD ve IMF destei olmak zere d kredilerle rahatlkla karlanm olduu Tablo-6da grlmektedir. Tablo 6: 1946-60 Dnemindeki D Mali Destekler (Milyon dolar) Yllar ABD Ekonomik Yardmlar Bor BaToplam Dier zel Yabanc

Kurulular Sermaye 1950 40,0 31,9 71,9 80,4 1951 49,8 49,8 3,4

1952 11,2 58,4 69,6 35,2 3,0 1953 1954 58,6 58,6 20,0 1,2 78,7 78,7 3,8 2,6 8,0

1955 25,5 83,8 109,3 1956 25,0 104,3 129,3 21,6

1957 25,1 62,3 87,4 13,5 10,5 1958 23,2 90,4 113,6 125,5 15,1 1959 97,2 107,0 204,2 19,8

1960 26,5 99,0 125,5 37,0 18,7 Toplam 273,7 824,2 1097,9 315,4 103,9

1103

Kaynak: Kenan Bulutoglu, 100 Soruda Turkiyede Yabanc Sermaye, stanbul 1970; US-AID, Economic and Social Indicators-Turkey, August 1973. Tablo 6nn son satrnda grld gibi, 1950-60 dneminde ABDnin toplam ekonomik yardmlar yaklak 1,1 milyar dolar olup, bunun 824 milyon dolar ba ve 274 milyon dolar da d krediden (bortan) oluuyordu. Bu dnemde uluslararas finans kurulularnn am olduu kredi miktar 315 milyon dolar, zel yabanc sermayenin Trkiyeye yapm olduu yatrm miktar da 104 milyon dolardr. Tabloda yer alan ve Trkiyeye 315 milyon dolarlk mali destek salayan Dier Yardm Kurulular ise; Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu (IMF), Uluslararas Kalknma Birlii (OEEC), Avrupa demeler Birlii, Avrupa ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat ve Bat Almanya Hkmetini kapsamaktadr. Sosyal Gelimeler DP dneminde gerek tarm ve gerekse sanayi ve hizmetler sektrlerinde gelimelere paralel olarak, eitim, salk ve telekomnikasyon alanlarnda da byk ilerlemeler salanmtr (Baknz Tablo-7). Tablo 7: Eitim Kademelerine Gre Okul, renci, retmen Saylar ve Okullama Oranlar: 1950-1960 1950 1960 %Art LKOKUL (Bin Adet) -retmen (Bin Kii) -renci (Bin Kii) 17.4 21.4 23 34.8 54.1 1.591 2.515 58 67 22

-Okullama Oran (%) 55

ORTAOKUL (Bin Adet) 406 715 76 -retmen (Bin Kii) -renci (Bin Kii) 4.4 65 11 255 292 19 217

-Okullama Oran (%) 6 LSE (Says) 88

190 116 1.9 3.9

-retmen (Bin Kii)

1104

-renci (Bin Kii)

21

62 9.0

195 96

-Okullama Oran (%) 4.6 MESLEK VE

TEKNK LSE (Says) 326 503 54 -retmen (Bin Kii) -renci (Bin Kii) 4.6 56 7.4 98 9.0 75 96 34 3.9 116 127 49 44

-Okullama Oran (%) 4.9

NVERSTE VE Y.OKULLAR -retim Eleman (Bin Kii) 1.9 -renci (Bin Kii) 25 54 3.4

-Okullama Oran (%) 1.5

Kaynak: DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, Mart 1996, s.139-140; Morris Singer (1977), The Economic Advance of Turkey: 1938-1960, Ayyldz Matbaas, Ankara 1977, s. 42-a, Tablo-7. Tablo-7de grld gibi, 1950den 1960a; - lkokul adedi 17 binden 21 bine ve bu okullarda renci adedi 1,6 milyondan 2,5 milyona (%58 art), lkokul andaki ocuklarn okullama oran da %55den %67ye (%22 art) km ise de bu dnemde okuma-yazma oran sadece %33,6dan %39,5e karlabilmi, - Ortaokul adedi 406dan 715e (%76 art), renci says da 65 binden 255 bine (3.9 kat art), okullama oran da %6dan %19a (3.2 kat art) ulam, - Lise says 88den 190a (2.2 kat art), renci says 21 binden 62 bine (yaklak 2 kat art), okullama oran da 4.6dan 9a ulam, - Mesleki ve Teknik Lise says 326dan 503e, renci says da 56 binden 98 bine (%96 art) km, - niversite ve Yksekokul says da 34ten 49a km, renci says 25 binden 54 bine (2.2 kat art), okullama oran da %1.5ten %3.4e (2.3 kat art) ulamtr.

1105

DP dneminde telekomnikasyon ve salk hizmetlerinde de nemli gelimeler kaydedilmitir. Aada Tablo-8de grld gibi, 1950den 1960a Trkiyede telefon abonesi 58 bin adetten 180 bine (3.1 kat art) km, telefon santral kapasitesi de 200 bine ulamtr. Tablo 8: 1950-60 Dnemi Telekomnikasyon ve Salk

Hizmetleri Gstergeleri 1950 1960 %Art Telekomnikasyon Telefon Santral Kapasitesi (Bin Adet) 68 200 194 180 210

Telefon Abonesi (Bin Adet) 58 Salk Gstergeleri

Hastane Yata Says (Bin Adet) 18.8 45.8 143 Yatak Bana Nfus Doktor Bana Nfus 1,100 600 45 3,038 2,825 7

Kaynak: DPT (1996), s. 119 ve 134; Salk hizmetlerinde ise, yine 1950den 1960a hastane yatak says yaklak 19 binden 46 bine (2,4 kat art) km,yatak bana nfus says da 1100den 600e, doktor bana nfus says da 3038den 2825e gerileyerek salk hizmetlerinde de nemli mesafeler alnmtr. Dier Gelimeler ve Ekonomik Kriz 1950den 1960a Trkiyenin nfusu %32,92luk bir artla 20,9 milyondan 27,8 milyona kmtr. Toplam nfusun 1950de %75i kylerde %25i de ehirlerde yaarken bu oranlar 1960 ylnda sras ile %68,1 ve %31,9 olarak deimitir. Bu dnemde ehirli nfusun %70lik bir artla 4,5 milyondan yaklak 8,8 milyon kiiye kmasndaki en byk faktr ise kyden ehre giderek artan i g hadisesidir. Bu i g hadisesi sonucu ortaya kan kentleme ve tketim patlamas, zellikle byk ehirlerdeki konut, ulatrma, eitim ve salk gibi altyap ve hizmet alanlarnda, yine giderek artan bir oranda iktisadi faaliyetlerin hzlanmasna yol ayordu. Ancak dnemin sonuna doru giderek artan

1106

kentlemeye paralel olarak gecekondulama, isizlik, hzlanan enflasyon, eitim, salk gibi hizmetlerin yetersizlii ekonomik ve toplumsal skntlar gndeme getirdi. Bu skntlarn zamann muhalefet partisi olan CHP tarafndan ve zamann marksist eilimli yazarlarn da krklemesi ile siyasal bunalma dnmesi ve 27 Mays 1960 askeri darbesi ile Menderes dnemi kapanm oldu. Trkiyenin 1958-60 dneminde ekonomik darboaza girmesinin en nemli faktrlerinden biri de sanayilemede ithal ikamesinin birinci aamasndan ikinci aamasna gemi olmann ortaya kard i kaynak ve dviz yetersizliidir. Maalesef bu gerek Menderes dnemi ile ilgili yaplan deerlendirmelerin hi birinde dikkate alnmamtr. Trkiyede 1950li yllarda sanayi sektr yksek gmrk duvarlar kotalar ve ithalat yasaklamalar ile ar bir ekilde korunmutu. Oysa, ithal ikamesinin kolay aamasnda ar korumaya ihtiya yoktur. nk gda rnleri, tekstil rnleri, ayakkab, mobilya, v.s, gibi tketim mallarnn retilmesi iin gerekli olan yar vasfl ve vasfsz iiler ve girdiler bol miktarda olduu gibi, sanayilemenin bu aamas ileri dzeyde bir teknoloji de gerektirmez.17 Neticede, ie dnk snai kalknmasnn ilk aamasnda yerli retim Trkiyede olduu gibi hzla artar. nk, bu aamada hem tketim art ve hem de ithal edilen mallarn ikamesi iin retim yaplr. Fakat, ithal ikamesinin ilk aamas tamamlannca tketimdeki de paralel olarak retim art da yavalayabilir.18 Trkiyede 1950li yllarn son yllarnda olduu gibi. Trkiye DP dneminin son yllarnda baz mallarda ithal ikamesinin ikinci aamasn balatmtr. Nitekim 1960 ylna gelindiinde Trkiyede toplam imalat sanayi retiminin yzde olarak dalmna baktmzda gda %32.4, dokuma 21, ttn mamlleri 9.1, kimya 8, temel metaller 7.3, madeni eya 3.6, toprak mamlleri 3.2, tat aralar 2.5, kat 1.8, aa mamlleri 2, petrol ve petrol rnleri 1.9, iki 1.7, makine imalat 0.5, elektrik makineleri 0.9 luk bir paya sahiptir. Burada yer alan elektrik makineleri, makine imalat, temel metaller ve petrol rnleri gibi alt sektrler ithal ikamesinin ikinci aamasna konu olan mallardr. kinci ithal ikamesi, ara mallar, yatrm mallar ve dayankl tketim mallarn ithal etmek yerine yurt iinde retilmesine geilmesi aamasdr. Bilindii gibi, bu mallarn zellikleri ilk aamadakilerden farkldr. Mesela, petro-kimya ve elik rnleri gibi sanayi kollar olduka kapital youndur. Bu sanayi kollar optimum lekli kurulmaz ise veya yksek kapasitede retim yapamazsa veya bu kurulularda idari ve teknik etkinsizlikler giderilemezse para basma maliyet ykselir.19 Trkiyede DP dneminin son yllarnda ekonominin ithal ihtiyacna gre ihracat gelirlerinin yeterli olmamas sonucu sanayileme ve iktisadi kalknma duraklama dnemine girmi, bu son dnemde ABDnin yllk mali destekleri ikiye katlanm olmasna ramen (Baknz Tablo-6, 1957-60 yllar) ramen dviz darboaz ortaya km ve neticede 1958 ylnda ortaya kan ekonomik krizi atlatmak iin Trkiye 4 Austos 1958 istikrar programn uygulamak zorunda kalmtr. Bu istikrar program ile %300n stnde devalasyon yaplarak dolarn fiyat 2,8 TLden 9TLye kartl-

1107

m, geciktirilmi olan KT rnlerine yksek oranlarda zamlar yaplm, d ticaret rejimi, taahht edilen d destekler karlnda da, daha serbest hale getirilmi, daraltc para ve maliye politikalarna ncelik verilerek Trkiyenin 1960 ylnda tekrar dzle kmakta olduu bir dnemde 27 Mays 1960 askeri darbesi ile Menderes (DP) iktidar tarihe karmtr. Sonu Bu aratrmadaki tablolardaki iktisadi verilerin nda, tarm sektrnde gbrelemedenilalamaya, makinelemeden (traktr kullanm)-sulamaya, kooperatiflemeden d ticaret sektrne kadar alnan tedbirler sonucu tarm rnlerindeki artlar ve bu sektrn piyasaya almas Trk iktisat tarihinde bir eit Yeil Devrim olarak kabul edilebilir. DP dnemi sadece tarmda deil, ayn zamanda sanayi ve hizmet sektrlerindeki atlmlar ile de Trk ekonomisinin modernlemesinde nemli katklar salamtr. Bu dnemde eitim, salk ve telekomnikasyon sahalarnda da nemli atlmlar gerekletiini istatistiki verilere dayanarak aklam bulunuyoruz. zetlersek; Menderes dnemi gerek sanayi, gerekse hizmetler sektrnde ve zellikle tarm sektrnde gerekletirmi olduu byk hamleler sonucu byk Atatrkn Kyl Milletin Efendisidir vecizesinin ilk defa yakaland bir devir olarak Trk iktisat tarihine gemitir. Bu iddiamzn en byk delili ise, 1960dan bu yana krsal kesimin byk lde DPnin devam olan siyasi partileri desteklemesidir. nk bu destein temel kayna siyasi deil, iktisadidir.

Palamut Mehmet ve Giray F., Cumhuriyetten gnmze Yaanan Mali Krizler ve

politikalar, Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 2001, s. 26, 27. 2 3 4 Nadarolu Halil (1985), Kamu Maliyesi Teorisi, Kurtulmu Matbaas, stanbul, s. 478. Yaa Memduh (1981-a), Devlet Borlar, Kurtulmu Matbaas, stanbul,s. 67-68. Kepenek Yakup (1997), Trkiye Eekonomisi, Remzi kitabevi, Ankara, s. 84; Keyder

alar (1988), Trk Tarmnda Kk Metaa retiminin Yerlemesi, Trkiyede Tarmsal Yaplar (iinde), Remzi kitabevi, Ankara, s. 163. 5 Johnson, H. G. (1967), Economic Policies Toward Less Developed Countiries, Frederick

A. Parager, Publisher, New York, s. 74-75; Meier, G, (1980), International Economics: The Theory of Policy, Oxford University Press, Oxford, s. 305. 6 Bu konuda arkc Emin (1983), Yar Gelimi lkelerde ve Trkiyede Sanayileme

Politikalar, Turan kitabevi, Ankara, s. 20-23. 7 DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, Mart 1996, Ankara.

1108

Altnta Mustafa (1978), Trkiyede Planl Kalknma ve Uygulama Sonular, Kalite

matbaas, Ankara, s. 150-151. 9 10 Kepenek Yakup (1997), Trkiye Eekonomisi, Remzi kitabevi, Ankara, s. 100-101. Singer Morris (1977), The Economic Advanced of Turkey, Ayyldz Matbaas, Ankara, s.

200, Tablo-5. 11 12 13 10-11, 32. 14 220. 15 16 17 DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, Mart 1996, Ankara, s. 29. A.g.e., s. 31. Balassa, B. (1980), The Process of Industrial Development and Alternative Development Singer Morris (1977), The Economic Advanced of Turkey, Ayyldz Matbaas, Ankara, s. A.g.e., s. 214, Tablo-8. DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, Mart 1996, Ankara, s. 86. Tarm Bakanl (1968), Progress in Turkish Agriculture; Agriculturel Statistics, Ankara, s.

Strategies, Princeton Essays in International Finance, No. 141, (December, 1980), Int. Finance Section, Princeton University, Princetort, N. J., s. 6. 18 19 A.g.e., s. 6. Daha fazla bilgi iin baknz: arkc Emin (1983), Yar Gelimi lkelerde ve Trkiyede

Sanayileme Politikalar, Turan kitabevi, Ankara, 21, 40, 54-58.

Altnta Mustafa (1978), Trkiyede Planl Kalknma ve Uygulama Sonular, Kalite matbaas, Ankara. Balassa, B. (1980), The Process of Industrial Development and Alternative Development Strategies, Princeton Essays in International Finance, No. 141, (December, 1980), Int. Finance Section, Princeton University, Princetort, N. J. Bulutolu Kenan (1970), 100 Soruda Turkiyede Yabanc Sermaye, stanbul.

1109

arkc Emin (1983), Yar Gelimi lkelerde ve Trkiyede Sanayileme Politikalar, Turan kitabevi, Ankara. arkc Emin (2001), Ekonomik Gelimeler ve Trkiye-AB likileri, TUTBAY yaynlar, Ankara. DPT (1996), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler: 1950-1995, Mart 1996, Ankara. Meier, G, (1980), International Economics: The Theory of Policy, Oxford University Press, Oxford. Johnson, H. G. (1967), Economic Policies Toward Less Developed Countiries, Frederick A. Parager, Publisher, New York. Kepenek Yakup (1997), Trkiye Eekonomisi, Remzi kitabevi, Ankara. Keyder alar (1988), Trk Tarmnda Kk Metaa retiminin Yerlemesi, Trkiyede Tarmsal Yaplar (iinde), sayfa 163-173, Remzi kitabevi, Ankara. Nadarolu Halil (1985), Kamu Maliyesi Teorisi, Kurtulmu Matbaas, st. Palamut Mehmet ve Giray F. (2001), Cumhuriyetten gnmze Yaanan Mali Krizler ve politikalar, Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 2001, sayfa 20-34. Singer Morris (1977), The Economic Advanced of Turkey, Ayyldz Matbaas, Ankara. Tarm Bakanl (1968), Progress in Turkish Agriculture; Agriculturel Statistics, Ankara. Turgut Serdar (1991), Demokrat Trkiye Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Adalet Matbaas, Ankara. US-AID (1965), Economic and Social Indicators: Turkey, Washington DC. US-AID (1973), Economic and Social Indicators: Turkey, Washington DC. Yaa Memduh (1981-a), Devlet Borlar, Kurtulmu Matbaas, stanbul. Yaa Memduh (1981), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, Ankara.

1110

Alternatif Sanayileme, D Ticaret Stratejileri ve 24 Ocak Kararlar / Prof. Dr. Emin ark [s.631-636]
ankaya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri 1950-1980 dnemindeki tecrbeler gstermitir ki, gelimekte olan lkelerde iktisadi kalknmann baar ile srdrlebilmesinin, sadece sanayilemeye deil, ayni zamanda da dnk sanayilemeye bal olduunu ortaya koymutur. Bu sanayileme stratejisini ve bu stratejiyi destekleyen makro politikalar uygulamaya koyamayan lkelerin iktisadi kalknmalar ise, hzlanan enflasyon ve dviz darboazndan dolay, sk sk sekteye uramtr. Bir lkede uygulanan sanayileme ve/veya d ticaret stratejisinin o lkedeki, imalat sanayiinin iktisadi ve teknik yapsna, kapital/hasla ve kapital/emek oranlarna, firmalarn leklerine, rekabet gcne, enflasyona, piyasann yapsna etki ettii hakkndaki aratrmalar da 1970li yllarda arlk kazand iin bu konular bu almada da derinliine ele alnacaktr. 1. Alternatif Sanayileme Stratejileri Sanayi Devrimi dneminde ngiltere ve son zamanlarda Hong Kong hari, gnmzn gelimi ve gelimekte olan lkelerinin tamam sanayilemelerinin balangcnda ithal ikamesi politikalaryla yerli retimi korumulardr.1 Da dnk sanayileme stratejisi ise kinci Dnya Savan takiben Danimarka ve Norvete, Gney Avrupa lkelerinde ve baz eksiklikleriyle Japonyada 1950 ortalarndan; Kore, Singapur, Tayvanda 1960 balarndan itibaren srekli olarak uygulanabilmitir. Bu strateji, srailde 1961den beri, bata Brezilya ve Arjantin olmak zere birok Latin Amerika lkesinde, 1960n ikinci yarsndan sonra, deiik aralklarla uygulamaya konmutur.2 e dnk (ithal ikamesi) ve da dnk sanayileme stratejileri her lkede, gelimi ve gelimekte olan lke gruplarnda deiik ekillerde uygulanm ve eitli aamalardan gemitir. Fakat bilhassa gelimekte olan lkelerde, bu iki sanayileme stratejisi genellikle birlikte uygulanarak karma bir stratejiye dnmtr. A. e Dnk (thal kamesi) Snai Kalknma Stratejileri kinci Dnya Savandan sonra gelimekte olan lkelerde sanayileme stratejisi olarak ithal ikamesi yolunun seilmesinde eitli politik ve iktisadi nedenler vard. Bu nedenlerin formle edilmesinde uzun sre iktisadi kalknma konularnda Birlemi Milletler badanmanl yapan H. Singer, Gney Amerika lkelerine danmanlk yapan R. Pnebisch ve Hindistanda danmanlk yapan G. Myrdal nclk ettiler. Bilinen Singer-Prebisch Tezi iki temel

1111

varsayma dayanyordu. Birincisi, d ticaret hadleri tarm rnleri ve maden ihracats olan gelimekte olan lkeler aleyhine gelimektedir. kincisi ise, bu lkelerin sanayi mallar ihracatnda d piyasalarda rekabet edemeyecei tezi hakimdi. Singer-Prebisch tezinin lehinde ve aleyhinde ok ey yazld iin biz burada bunun tekrar tartmasna girmeyeceiz.3 Ancak bu varsaymlarn uzun dnemde ve bilhassa 1960lardan itibaren gereklemedii ortaya kt. Nitekim, 1960-75 dneminde geimekte olan lkelerin sanayi mallar ihracatndaki yllk ortalama art hz %15 dolaynda seyrederken, gelimi lkeler iin bu oran %10 seviyesinde kald.4 thal ikamesi stratejisinin seiminde en tutarl gr bebek endstri tezidir. Temeli F. Liste kadar dayanan bu gre gre, sanayilemenin balangcnda snai retimde para bana maliyetlerin yksek olmas kanlmaz olduu iin, yeni kurulan sanayilerin belli br sre d rekabetten korunmas gerekir. Fakat zamanla, optimum lekli iletmeler kurulup kitlesel retime geilince isel ve dsal ekonomilerden yararlanlarak para bana maliyetlerin decei ve bir mddet sonra da ihracata ynelecei mit edilir. Bebek endstrileri korumak iin kullanlan balca aletler ise bata ar deerlenmi kur olmak zere, tarifeler, kotalar, ithalat yasaklandr. Finansal olarak da dk faizli kredi temini, belli bir sre vergi muafiyetleri ve alt yap yatrmlarnn devlete karlanmas gibi tevik aralardr.5 Ayrca kamunun rettii mal ve hizmetlerin bu endstrilere maliyetinin artnda satlmas da en byk tevik unsurlarndan biridir.6 B. Da Dnk Sanayileme Stratejisi (hracat kamesi) Da ak ticaret stratejisinin sanayileme ve kalknma zerine olumlu etki yapt gr D. Ricardonun mukayeseli stnlk teorisinden kaynaklanr. 1950-60 dneminde bata Haberler ve Viner olmak zere Nurkse ve Cairncross gibi iktisatlar d ticaretin statik ve dinamik etkilerinden dolay kalknma ve sanayilemeye olumlu etkiler yaptn savunmulardr. Ancak, bu konuda Haberler ve Viner ok iyimser bir tavr alrken, Nurkse ve Cairncross ise orta yolu semilerdir. Biz burada, daha nce ok tartld ve konumuzu dolayl olarak ilgilendirdii iin yukardaki yazarlarn tartmalarna tekrar dnmek istemiyoruz.7 Ancak, u kadarn belirtmek gerekir ki, 1950Ierde d ticaretin sanayileme ve kalknma zerine yapt olumlu etkiler tartmasnn gndemde olmu olmasna ramen da dnk sanayileme stratejisi, bu dnemde, hibir gelimekte olan lke tarafndan uygulamaya konmamtr. 1960 balarndan itibaren sanayilemede uzun sre ithal ikamesi politikalarnda srar edilmesinin ortaya kard hayal krkl ve hammadde ve ilenmemi geleneksel mal ihracnn lkenin ihtiyac olan yeterli dviz miktarn srekli olarak karlayamamas bir ok lkeyi ihracat ikamesi (export substitution) politikalarn uygulamaya koymaya zorlamtr. Tarm rnleri ve geleneksel olmayan hammaddelerin ilenmi ve yar ilenmi olarak ihra edilebilmesi ve ayrca ilenmi ve yar ilenmi snai mal ihracatnn geleneksel ham madde ihracat yerine gemesine

1112

(ikame edilmesine) ve neticede toplam ihracat iinde sanayi mallar payn ve hracat arttracak politikalarn uygulanmasna ihracat ikamesi denir. Son yllarda bu terim ihracatn nclk ettii byme (exported growth) stratejisi veya ihracata (da) dnk sanayileme stratejisi yerine kullanlmaktadr.8 C. Karma Strateji Gelimekte olan lkelerin sorunu ie dnk ve da dnk sanayileme stratejilerinden birini semek deildir. Dier bir ifade ile, bu iki sanayileme stratejisi arasnda mutlak ve kesin bir ayrm yapmak doru olmaz.9 Burada esas mesele sanayilemede hangi stratejiye arlk ve ncelik verilecei deil, fakat bu iki strateji arasnda tercih yapmayan ayn anda hem ie dnk ve hem de da dnk endstrilerin gelimesini salayacak karma bir stratejiyi bulmaktr. Bu tr bir sanayileme stratejisini gemite Japonya uygulam, son zamanlarda da G. Kore uygulamaktadr.10 Korede bu stratejinin uygulanlabilmesi iin 1964-1965 yllarnda parasal ve mali reformlar yaplm, katl kurlar kaldrlm, gereki kur politikas uygulamaya konmu ve d ticaret rejiminde kademeli bir liberalleme balatlmtr, hracatlara ise aa yukar serbest d ticaret rejimi uygulanmtr, ihracatlarn kullandklar girdilerin yerli ve yabanc fiyat farklar ortadan kaldrlmtr.11 1960dan beri thal ikamesi politikalarnn uyguland sanayi kollar ise imento, elik ve metaller, kimya, gbre ve son yllarda tama alet ve makineleri reten endstrilerdir. Korede bu sektrlere koruma daha ok devlet sbvansiyonlaryla salanmaktadr.12 Bylece ie dnk ve da dnk endstriler yan yana (paralel olarak) gelierek birbirini tamamlarlar. Karma stratejinin uygulanabilmesi sayesinde bir birim dviz kazanlmas ve bir birim dviz tasarrufu iin harcanan marjinal i-kaynak maliyeti ayn olur. Neticede kaynak dalmnda etkinliin salanmasyla sanayide yapsal bozukluklarn ortaya kmasnn nne geilebilir. Oysa, uzun sre ve ar bir ekilde uygulanan ithal ikamesi stratejisi kaynak dalmn bozarak lkenin potansiyel mukayeseli stnlne ters bir sanayileme yaps otaya karr. Fakat, da dnk sanayilere verilen ar sbvansiyonlar da ayn neticeyi dourabilir. Ancak, dier lkelerdeki tecrbeler gstermitir ki; kaynak dalmnda arpkla yol aan neticeler da dnk sanayilemede daha az, ie dnk sanayilemede ise daha ok ortaya kmaktadr. nk, ithal ikamesi tevikleri ithalat kstlamalar, ar deerlenmi kur ve enflasyonla dolayl yoldan verildii halde, ihracat tevik genellikle devlet btesine yk getirdii iin verilen sbvansiyonlar gze batmakta veya devlet btesi imkanlaryla snrl kalmaktadr. Ayrca, da dnk sanayi firmalar uluslararas piyasalarda kalite ve fiyat rekabetiyle karlat iin lek ekonomilerinden daha fazla yararlanmak zorunda kalmaktadrlar.13 2. Trkiyede Gerekleen D

1113

Ticaret Stratejileri Aamalar 1950-1973 yllan arasnda Trkiyedeki d ticaret stratejileri aamalar A.Kruger tarafndan, NBER snflandrmasna gre, aadaki ekilde tasnif edilmitir. 1950-52 aama V, 1953-54 aama l, 1955-58 aama III, 1960-63 aama IV, 1964-70 aama II, 1970 aama III, 1971-73 aama IV olarak kabul edilmitir.14 Fakat, Kruger ile B. Tuncerin yapt son almada 1963-67 ve 1970-73 dnemleri aama IVe, 1967-70 ve 1973-76 dnemleri de aama IIye tekabl etmektedir,15 1976dan 1980e kadar kambiyo kontrolnn giderek artmas ve 1980den itibaren da dnk stratejimin benimsenmesi ile 1963-79 dneminin tamamn aama II ve 1980-82 dneminde aama IV olarak kabul edebiliriz. Birinci blmn 1-3 ksmnda aama l-IInin ithal ikamesine, aama IV-Vin da dnk stratejiye edeer olduunu ve aama llln gei dnemi olduunu belirtmitik. Grld gibi Trkiyedeki d ticaret ve sanayileme stratejisinde tutarl bir yol izlenememitir. Trk ekonomisi aama II (ithal ikamesi) ile aama IV (da dnk strateji) arasnda gidip gelmitir. Trk ekonomisi 1960-79 arasnda eitli aamalardan getii halde, d ticaret stratejisinde baz deimeyen zellikler vardr. Bunlardan birisi daha nce ithal edilen maln Trkiyede retimine geilince bu maln ithalat derhal yasaklanmtr. kincisi de, 1960-79 dneminde, Trk sanayii iin kredili maliyeti daima hesaba katlmamtr. nk, negatif faiz uygulamas, 1960 ortalarndan itibaren enflasyonun hzlanmasyla, sanayicileri bu yola itmitir. Dieri de yerli retimin yetmedii durumlarda kota sisteminin uygulanmasdr. Ayrca, dviz tasarrufu taahhdnde bulunan firmalara dk (negatif) faizli kredi ve ithalat izni verilmesi de yaygn bir ekilde kullanld.16 Gya, anti-enflasyonist bir politika arac olarak KT rnlerinin dk fiyatla satlmas da Trk sanayicisine verilen en byk teviklerden biri idi. KTler ise zel sektrden daha dk faizle kredi kullandklar gibi, genellikle vergilerini bile dememilerdir.17 1960-79 dneminde yukardaki uygulamalarn genelletirilmi olmasna ramen Trk sanayiinin bulunduu aamaya gre verimlilik artlar ok deiik bir seyir takip etmitir. 3. 24 Ocak Kararlar ve Da Dnk Sanayileme Bu ksmda nce 24 Ocak kararlarnn ne anlama geldii, eitli piyasalarda eski ve yeni durumun ksa bir tartmas yaplacaktr. Daha sonra ise kur politikas, Trk Lirasnn dalgalanmaya braklp braklamayaca, dalgalanmann ne tr olaca ve n artlan incelenecektir. A. 24 Ocak Kararlarnn Anlam Da dnk sanayilemenin srdrlmesi iin d ticaret rejiminde dier iktisat politikalarnda srekli ve kademeli bir liberalletirmeye devam edilmesinin gerekli olduu daha nceki aklamalarmzdan anlalmaktadr, 24 Ocak kararlar ile de Trkiye henz liberalleme hareketinin balangcndadr. Ancak, burada kullanlan liberalleme sznn liberalizm ile bir ilgisi yoktur. Mesela Trkiyede KT rnleri fiyatlarn imdi de, gemite de devlet tayin ettii halde bu mallarn eskiden zararna imdi ise en azndan maliyetine satlmas bir liberalleme hareketidir. Ayrca, ucuz faiz

1114

politikas yerine enflasyon hz zerinde bir faiz politikas uygulanmas, dviz kurunu devlet tayin ettii halde gnlk kur uygulamas da bir liberalleme hareketidir. Dier taraftan, ithalat yasaklar yerine kota konmas, kotalar yerine yksek gmrk duvarlar konmas, mevcut yksek gmrk duvarlarnn yllara yaylarak belli bir seviyeye drlmesi de bir liberalleme hareketidir. nk, ithalat yasaklar ve kotalar i ve d fiyat balantsn kesmekte, gmrk vergileri ise yksek oranl da olsa d rekabeti hissettirmektedir. te 1980 bandan beri Trkiyede uygulanan istikrar program da liberalizm deil, fakat yukardaki anlamda bir liberalleme hareketidir. Zaten, (istense de Trkiyede liberalizmi uygulamaya koymak mmkn deildir. nk, son iki ylda ortalama olarak toplam yatrmlarn %60 devlet tarafndan yaplmaktadr. 25 dolayndaki balca tarm rnnn fiyatn ise, taban fiyat politikas uygulamas ile, devlet tayin eder, malat sanayiinin yaklak %40na sahip olan devletin rettii mallarn fiyatlar kamu kurulular otoriteleri tarafndan belirlenir. Trkiyedeki toplam kredilerin ve Merkez Bankas kredilerinin yarsndan ou yllardr kamunun ipotei altndadr. Trk ekonomisinde 24 Ocak kararlarna ramen piyasa mekanizmasnn yer almad rnekleri oaltmak mmkndr. Ancak, yukardaki misaller bile uygulanan politikalarn liberalizmle ilgisi olmadn ve Trkiyede istense de liberalizmin uygulamaya konmayacan ve ayrca Trkiyenin Bat aleminde en yksek derecede bir devleti ekonomiye sahip olduunu gstermektedir. B. 24 Ocak Kararlar ncesi ve Sonras ktisat Politikalar 24 Ocak operasyonundan nce Trk sanayiinin sorunlar tartlrken ou kez sebepler ve sonular birbirleriyle kartrlm ve genellikle sonular sorunlar eklinde ortaya konulmutur, Oysa Trk sanayiinin ie dnk oluu veya imalat sanayiindeki yapsal bozukluklar ve dengesizlikler gerekte sonulardr. Esas olan, bu sonulara yol aan nedenlerin incelenmesi ve zm yollarnn aranmas idi.18 24 Ocak kararlarndan nce Trkiyenin en byk sorunu enflasyon, fiyat mekanizmasna ve faiz hadlerine ar mdahale ve yanl kur politikas idi, te gemite bu soruna doru tehis konulamamas Trkiyede ihracatn yeterli dzeyde gelimesini engelledii gibi, sanayide yapsal bozukluklara da yol at. Her ekonomide ve zellikle gelien ekonomilerde ihracat art hz iktisadi gelimenin ve bymenin snrn tayin eder. Enflasyon hzlannca i piyasa canl ve cazip hale gelmekte, ihracat frenlenmekte ve neticede sanayi rnleri lehine, fakat bu mallarn ihracat aleyhine bir ayrm yapmak ve ar himaye politikalar uygulamak kanlmaz hale gelmektedir. Gemite Trkiyede de yaplan bundan farkl bir ey deildir.19

1115

Enflasyon hznn artmas sonucu ortaya kan dier olumsuz etkiler ise, tasarruf eiliminin dmesi, borlanma eiliminin artmas, fakat tahvil ve hisse senedi piyasasnn canlln kaybetmesidir. Bu ortamda baz snai yatrmlar olumlu ynde etkilenirken. baz ara ve yatrm mallar projeleri krlln kaybetmektedir. Enflasyonun hzland dnemlerde byk lekli yatrmlara girmenin riski artt iin bu iletmelerin terk ettii veya erteledii yatrm ve retim alanlarn ksa zamannda kk ve orta lekli iletmeler doldurmaktadr. Neticede retim teknolojisinin yenilenmesi engellenmekte, dk kaliteli ve yksek maliyetli bir snai yap olutuu iin kaynak dalmndaki etkinlik de bozulmaktadr.20 Yukardaki olumsuz sanayileme neticesi yeterli, kaliteli ve ucuz retim yaplamad iin, enflasyonu kontrol amac ile Trkiyede sk sk dayankl ve dayanksz tketim mallar fiyatlarna mdahale edilmitir. Bu maksatla kurulan fiyat tespit ve kontrol komiteleri, Trkiye gibi kk ve dank sanayi yaps olan bir lkede, ele alnan maln maliyetini ou kez doru ekilde tespit edilemedii iin baarl olamamlardr. Ayrca enflasyonun hzland bir ortamda fiyat tespit almalarna esas olacak maliyetlerin, iletmelerin gemiteki deil, yakn gelecekteki maliyetini kstas alnmas gerekirdi.21 1980 ncesi Trkiyede zel sektrn rettii birok dayankl dayanksz tketim mallarnn fiyatlarnn Sanayi Bakanlnca tespiti, KT mamullerinin maliyetinin altnda, zararna satlmas, enflasyonun hzland bir ortamda, birok maln karaborsaya dmesine, vergilenmeyen haksz kazanlarn domasna gelir ve kaynak dalmndaki etkinliin bozulmasna, enflasyonun daha da hzlanmasna ve i tasarruflarn azalmasna yol ayordu.22 Gemite uygulanan ucuz faiz politikas ise tketimi kamlam, tasarruf eilimini azaltmtr. Ayrca, firmalarn i ve d kaynak orann, kredinin maliyeti yok denecek kadar az olduu iin, normalde bire-iki olaca yerde bire-10a kadar drmtr. Bu durum ise, bir yandan Trkiyede sermaye youn bir retim biimlinin seilmesine yol aa retimde kullanlmayan fonlarn speklatif maksatlar iin kullanlmasna ve neticede haksz kazanlarn domasna ve ayrca enflasyonun hzlanmasna yol amtr. 1980 ncesi geciktirilerek yaplan yksek oranl devalasyonlar ise devalasyon beklentilerinin younluk kazand aylarda ithalat ve dolaysyla dviz talebini arttryordu. hracatlar ise eldeki stoklarn devalasyon sonrasna erteledikleri, yurtdndaki iiler de ayn ekilde davrandklar veya dvizlerimi karaborsadan gnderdikleri iin, devalasyon beklentisi aylarnda, dviz darboaz iddetini giderek arttryordu. Ayrca, yksek oranl devalasyonlar takiben KT rnlerine %100-300 arasnda zam yapldn bilen herkes mal ve dviz stoku ve karaborsasna balyor, bu ise enflasyonu daha da krklyordu.23 te yukardaki olumsuz neticelerin nne gemek midiyle 24 Ocak kararlarn takiben fiyat kontrollerine son verilmi, KT rnlerine mini zam politikas, mini devalasyon politikas, 1 Temmuz 1980den sonra da faiz serbestisi politikas uygulamalarna geilmitir. Ayrca, yatrm teviklerinde ve

1116

d ticarette brokratik engeller azaltlm, kota uygulamasna son verilerek ithalat bir lde libere edilmi, ihracat zendirmek iin kapsaml bir ihracat tevik politikas paketi uygulamaya konmutur. Dier taraftan enflasyonla mcadelede kararl bir tutum benimsenerek sk para kredi ve denk bte politikas uygulamalar da srdrlmektedir. C. Trkiyenin D Ticaretinde Gelimeler Bundan nceki blmlerden anlald gibi, bir lkenin d ticaretinde olumlu gelimeler iin gereki kur politikas gereklidir. Fakat yeterli deildir. zellikle, ihracat gelirlerinin srekli olarak artmas iin gereki kur politikas ihracat desteklenmelidir. Yukardaki politikalar bir paket halinde srekli olarak uygulayabilen, bata Gney Kore ve 1966-1973 dneminde Brezilya olmak zere, baz yar sanayilemi lkelerin gemite ne gibi bir ihracat patlamas yaptklar Tablo-1 yardmyla grmtk. Aadaki Tablo-3de Trkiyenin son 30 yldr Trkiyenin d ticaretindeki gelimeleri gstermektedir. Tabloda grld gibi Trkiyenin ihracat 1952-1969 dneminde miktar olarak 2.5 milyon ton civarnda kalmtr. 1970 devalasyonunun olumlu etkisi sonucu bu miktar 5.3 milyon tona ulam ise de, 19741979 dneminde ihracatmz 4.5 milyon ton dolaynda seyretmeye devam etmitir. Oysa 1980den itibaren uygulanan tutarl iktisadi politikalar sonucu miktar olarak ihracatmz 1981 ylnda 9,2 milyon tona, 1982 ylnda da 12,7 milyon tona frlamtr. 1973 ylndan itibaren ithalatmzda gerek miktar ve gerekse deer olarak hzl bir art olduu anlalr ise de, bu artn ii dvizleri ve d yardmlarla finanse edildii bundan nceki blmlerde belirtilmitir. 1979 ylndan itibaren gerek ii dvizlerini ve gerekse d borlanma yoluyla ithalatn arttramayan Trkiyede sanayiye yeterli d girdi salanamad iin ekonomimiz durma noktasna geldi. Neticede, 1980 banda 24 Ocak Kararlarn uygulamaya koymak zorunda kaldk. Sonu Trkiye gibi 1980 ylna kadar ithal ikamesi (ie dnk stratejiyi) politikalarn uygulayan lkelerin da dnk sanayileme stratejilerine gemeleri kolay olmamaktadr. nk, ihracata dnk sanayi stratejisine geildiinde, ithalata yasaklar, kotalar kaldrld ve gmrk duvarlar da kademeli olarak hzla aa ekildii iin, bu politikann uygulanmasna, genellikle ar korunmaya alm olan holding sahipleri ve ii sendikalar temsilcileri kar kmaktadr.

1117

D ticaret rejminde ve i iktisadi politikalarda liberalleme hareketinin srdrlmesi geici sknt ve maliyetler dourursa da, bu skntlara katlanlmamas ekonomide uzun dnemde telafisi ok g ve ar maliyetlerin ortaya kmasna yol amaktadr. 1980 balarnda Trkiye da ak sanayilemenin henz balang safhasnda idi. Genellikle para, sermaye, d ticaret politikalarnda brokratik engeller ve ar selektif politika uygulamalarnn kademeli olarak azaltlmasna devam edilmesi 24 Ocak Kararlar ile balanm ve 2002ye girdiimiz u anda bu konuda byk baarlar elde edilmitir. Biz bu makalede Trkiyede ve dier gelimekte olan lkelerde sanayileme ve d ticaret stratejilerini sadece 1950-82 dnemi iin aratrdk.

Balassa, B. (1980), The Process of Industrial Development and Alternative Development

Strategies, Princeton Essays in International Finance, No. 141, (December, 1980), Int. Finance Section, Princeton University, Princeton, N. J., s. 5. 2 3 Balassa, a.g.e., s. 13-16. Prebisch, R. (1963), Development Problems of the Peripheral Countries and the Terms of

Trade, J. D. Theberge (ed.) Economics of Trade and Development (iinde), John Wiley and Sons, Inc., New York, 1968, s. 290-293. 4 Hughes, H. (1980). Achievements and Objectives of industrialization, J. Cody, H.

Hughes, b. Wail (eds.), Policies For Industrlal Progress in Developing Countries (iinde), Oxford University Press, Oxford, 1980, s. 12. 5 Hughes, H., Achievements and Objectives of industrialization, J. Cody, H. Hughes, b.

Wail (eds.), Policies For Industrlal Progress in Developing Countries (iinde), Oxford University Press, Oxford, 1980, s. 14. 6 7 Balassa, a.g.e., s. 10. Yukardaki yazarlarn grlerinin teorik tartmas iin bkz, Serin, 1972, s. 19-37; ayrca

Haberler, Nurkse ve Cairncrosun orijinal makaleleri iin bkz: Theberge, 1968, iinde srasyla s. 103112, 85-102 ve 113-128. Ayrca bkz.: Kkmer (1966) s. 315-320. 8 Meier, G, International Economics: The Theory of Policy, Oxford University Press, Oxford,

1980, s. 315-320. 9 10 Manisal, E., Gelime Ekonomisi, Elektronik Ofset, stanbul, 1975, s. 169. Meier, a.g.e., s. 321.

1118

11 12 13

Westphal, Rhee ve Pursel, 1981, s. 12. Westphal, Rhee ve Pursel, 1981, s. 15. Bhagwati, J. ve Kruger, A., Exchange Control liberalization and Economic Development,

American Economic Review, Papers and Proceedings, Vol. LXIII (May, 1973) s. 420, 421; Meier, a.g.e., s. 322, 324. 14 Kruger, A., Foreign Trade Regimes and Economis Development: Liberallzation Attempts

and Consequences, NBER, Ballinger Publishing Co, Cambridge, Mass., 1978, s. 38). 15 Kruger, A. ve Tuncer, B., Estimating Total Factor Productivity Growth in a Developing

Country, World Bank Staff Working Paper No. 242, Washington, D. C., (October, 1980), s. 9, dipnot 2. 16 Kruger, A. ve Tuncer, B., Microeconomics Aspects of Productivity-Growth Under Import

Substitution: Turkey, NBER Working Paper No. 532, Cambridge, M. A., (August, 1980), s. 6-7. 17 Kruger, A. ve Tuncer, B., Estimating Total Factor Productivity Growth in a Developing

Country, World Bank Staff Working Paper No. 242, Washington, D. C., (October, 1980), s. 14-15. 18 19 Manisal, a.g.e., s. 37. Mumcu, N., Enflasyonun Sanayinin Da Almasna Etkileri, 1980den 1981e Trkiye

Ekonomisi Semineri, Ankara Sanayi Odas, Ankara, (6-7 Mart 1981), s. 314 ve 216-217. 20 21 22 Tokgz, 1978, s. 64 ve 66-67. Tokgz, 1978, s. 70-71. arkc, E., Yeni ktisadi Politikalar ve Trk Lirasnn Konvertibilitesi, H. . dari Bilimler

Dergisi, cilt 1, say 4, (Haziran 1981), s. 89. 23 arkc, E., hracat, i Dvizleri ve Kur Politikas, Yeni Forum, Cilt l, Say 10 (1 ubat

1980), s. 14-15.

Balassa, B.

(1980), The Process of Industrial Development and Alternative Development

Strategies, Princeton Essays in International Finance, No. 141, (December, 1980), Int. Finance Section, Princeton University, Princeton, N. J. Balassa, B. (1981), Yeni Sanayileen lkelerin 1973 Ylndan Sonra Ekonomi Politikas Tecrbeleri ve Trkiye rnei, Da Almada Kambiyo Politikas-ll (iinde), MEBAN-SPAM, stanbul, (Temmuz 1981), S. 1-21.

1119

Balassa, B. (1982). The Adjustment Experience of Developing Economies af ter 1973, (tebli), Conference on IMF Conditionality, Airfie, Virginia, U. S. A., (March 24-26; 1982). Bhagwati, J. ve Kruger, A. (1973), Exchange Control liberalization and Economic Development, American Economic Review, Papers and Proceedings, Vol. LXIII (May, 1973) s. 420, 421. Bhagwati, J. (ed. 1974), Illegal Trdnsactions and International Trade: Theory and Measurements, North Holland Publishing Co., Amsterdam, 1974. Bhagwati, J. (1978), Foreign Trade Regimes and Economic Development: Anatomy and Consequences of Exchange Control Regimes, NBER, Ballinger Publishing Co., Cambridge, Mass., 1978. Cody, J., Hughes, H., Wail, D. (eds. 1980), Policies For industrial Progress in Developing Countries, Oxford University Press, Oxford, 1980. arkc, E. (1980), hracat, i Dvizleri ve Kur Politikas, Yeni Forum, Cilt l, Say 10 (1 ubat 1980), s. 14-15. arkc, E. (1981), Yeni ktisadi Politikalar ve Trk Lirasnn Konvertibilitesi, H. . dari Bilimler Dergisi, Cilt 1, say 4, (Haziran 1981), s. 88-97. Fishlow, A., Carriere, J. ve Sekiguchi, S. (1982), Trade as an Engine of Growth, Economic Impact, 1982/2, s. 13-20. Hughes, H. (1980). Achievements and Objectives of industrialization, J. Cody, H. Hughes, b. Wail (eds.), Policies For Industrlal Progress in Developing Countries (iinde), Oxford University Press, Oxford, 1980. IMF (1966-1981), Direction of Trade Statistics, Annual: 1966-1970; 1969-1975. Yearbook, 1981, IMF, Washington D. C., (1966-1981). IMF (1981), Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restrictions 1981, IMF, Washington D. C. 1981. Johnson, H. (1967), Economic Policies Toward Less Developed Countrles, Frederick A. Praeger, Publisher, New York, 1967. Keesing, D. (1979), Trade Policy for Developing Countries, World Bank Staff Working Paper No. 353, (August 1979). Korum, U. (1977), Trk malat Sanayii ve thal kamesi: Bir Deerlendirme, A. , Basmevi, Ankara, 1977.

1120

Kruger, A. (1978), Foreign Trade Regimes and Economis Development: Liberallzation Attempts and Consequences, NBER, Ballinger Publishing Co, Cambridge, Mass., 1978. Kruger, A. ve Tuncer, B. (1980-a), Microeconomics Aspects of Productivity-Growth Under Import Substitution: Turkey, NBER Working Paper No. 532, Cambridge, M. A., (August, 1980). Kruger, A. ve Tuncer, B. (1980-b), Estimating Total Factor Productivity Growth in a Developing Country, World Bank Staff Working Paper No. 242, Washington, D. C., (October, 1980). Kkmer, i. (1966), Gelimi ve Azgelimi lkelerin likilerin zerine, Hamle Matbaas, stanbul, 1966. Manisal, E. (1975), Gelime Ekonomisi, Elektronik Ofset, stanbul, 1975. Manisal, E, (1980), Trk Sanayiinin Temel Sorunlar, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Say 6 (Haziran 1980), s. 37-40. Marshall, J., Mardones, J. ve Marshall, l. (1982), IMF Conditionality: The Experience of Argentina, Brasil and Chile, (Tebli), Conference on IMF Conditionality, Airlie, Virginia, U. S. A. (March 22-26), s. 1-54. Meier, G. (1964), Leading Issues in Development Economics, Oxford University Press, New York, 1964. Meier, G. (1968), The International Economics of Development: Theory and Policy, Harper and Row, Publisher, New York, 1968. Meier, G, (1980), International Economics: The Theory of Policy, Oxford University Press, Oxford, 1980. Mumcu, N. (1981), Enflasyonun Sanayinin Da Almasna Etkileri, 1980den 1981e Trkiye Ekonomisi Semineri, Ankara Sanayi Odas, Ankara, (6-7 Mart 1981), s. 213-219. Myrdal, G. (1956), An International Economy, Harper and Row, Publieher, New york, 1956. Opalski, T. (1978), Selected Means of Promotlon of Industrial Production and Exports of Industrial Goods as Used in Poland, Sanayi rnleri hracatnn Gelitirilmesi Semineri, Ticaret Bakanl, Ankara, (4-8 aralk 1978), s. 1-30. Prabisch, R. (1959), Commercial Policy in the Underdeveloped Countries, American Economic Review, Paper and Proceedings, (May 1959).

1121

Prebisch, R. (1963), Development Problems of the Peripheral Countries and the Terms of Trade, J. D. Theberge (ed.) Economics of Trade and Development (iinde), John Wiley and Sons, Inc., New York, 1968, s. 2878-297. World Bank, World Bank Atlas: 1981. Yar Gelimi lkelerde ve Trkiyede Sanayileme Politikalar, Turhan Kitabevi, Ankara, 1983, Trkiyenin son yllardaki i d ekonomik sorunlar ve zm yollar zerine baknz: Emin arkc, Ekonomik Gelimeler ve Trkiye-AB likileri, TUTBAY Yaynlar, Ankara, 2001.

1122

zal'n 1980'lerdeki Liberal Ekonomik Politikalar / Dr. Abdurrahman Abulaban [s.637-647]

Exeter niversitesi Siyaset Bilimleri Blm / ngiltere zal, 24 Ocak 1980de, Devlet Planlama Tekilat Bakan iken bir dizi ekonomik karar ald. Bu kararlar, Trk ekonomisinin uzun sredir devam eden gerilemesini nleyecek son deneme olarak dnemin Babakan Sleyman Demirelin izniyle almt. zal ve Demirelin esas gayesi tutarl bir politika salayarak ekonomiyi istikrarl hale getirmekti. Bylece 24 Ocak kararlar, orta snfn gelir seviyesini ykseltmek ve lkeye istikrar kazandrmak iin enflasyonu drmeyi hedeflemitir. Baka bir deyile, 24 Ocak kararlar insanlarn ekonomik refahn salayacak verimli bir ekonominin kurulmasn nleyen engelleri yok etmeyi amalamtr. 1980 ncesi dnemde yaplan yetersiz zel yatrmlarn, makroekonomik tutarszl engellemedeki baarszlkla yakndan ilgisi olduundan bu karalarn ana amalarndan biri de makroekonomik evreyi istikrarl hale getirmek olmutur. Bundan dolay, dk bte a ve dk enflasyon orann srdrmek, makroekonomik istikrarll salamakta atlmas gerekli bir admd. Bu arada bunu baarmak politik sistemi de istikrarl bir hale getirmek iin nemli bir ncelikti. Toplumda yaayan tm snflar iin makul bir refah seviyesi ve saadet salayan istikrarl bir ekonomi olmadan politik ve sosyal konularda genel bir mutabakat salamak zordu. Devlet organlarnda ve kurumlarnda yapsal deiiklikler yapmadan makroekonomik istikrar salamak imkansz olduundan 24 Ocak kararlar mali ve ekonomik bakmdan gereinden fazla genilemi ve fazla yklenmi devleti daha basit ve iyi organize edilmi hale getirmeyi amalamtr. Yaplmak istenen, sadece devletin geri ekilmesi deil, Poplist Brokratik Devlet1 ile birlikte deerlendirmek istediimiz, istenmeyen zellikleri zamanla deitirecek olan devletin tamamnn yeniden yaplanmasdr. 24 Ocak kararlar sonucunda Trkiyede devletin ekonomik olaylardaki rol ile ilgili felsefede nemli bir deiiklik oldu. Yeni ekonomik strateji kamu sektrnn faaliyet alann azaltmak kadar, devletin piyasa hareketlerine mdahale derecesini de azaltmay amalamtr. 1980de balayan yapsal deiiklikler aadaki ak amalar ifade etmektedir; (1) Fiyat esneklii salamak, (2) Sadece fiyatlarda deil miktarlardaki kontrol de kaldrmak, (3) Hkmetin ekonomiye dorudan itirakini azaltmak, (4) Kamu aklar, enflasyon ve toplam d borlarn yaratt ekonomik istikrarszlktan korunmak. Bundan dolay, yeni yaklam daha nceki yllarda uygulanan yaygn devlet mdahalesi temeline dayal ithal ikame stratejisi ile temel bir farkllk gstermektedir. Bu politika 1970lerin ikinci yarsnda mdahale limitlerinin belirlenebilmesi iin ortaya kmt.2 Togan; gelir vergisi taban geniletilerek, baz vastal vergi oranlar arttrlarak ve vergi toplama prosedr gelitirilerek bte a azaltld. Para politikas katlatrld. Mali sistemin etkinliinin ve

1123

d ticaretin arttrlmas iin giriimlerde bulunuldu ve yabanc para hareketleri ou alanda serbest brakld. 1980 Ocanda balayan bu serbestlik Trk ekonomi tarihine bir dnm noktas olarak damgasn vurdu. Tarihinde ilk defa lke, ekonomisini piyasaya daha baml yapmak istediini aka belirtmitir.3 diyerek zaln baz ekonomik kararlarn aklad. zaln Dnm Programnn Ekonomik Politikalar ve Sonular (1980-1989) 24 Ocak kararlarnn askeri basklar altnda uygulanmasndan sonra (1980-1983), Trkiye ekonomik istikrarda etkileyici bir seviyeye ulat. Cunta liderleri demokrasiyi yeniden salamak iin karar aldklarnda ekonomik gelimeler ile politik istikrar arasnda denge salama olasl ile ilgili olarak kamuoyunun baz endieleri vard. 1983 genel seimlerinden nce, zal Anavatan Partisinin (ANAP) kurulduunu akladnda, eer seimi kazanrsa hkmetin liberal srece bal kalmas gerekeceini aka iaret etmiti. Buna bal olarak, ANAPn 1983 seim beyannamesi, devletin ekonomik yaamdaki rolnn yeniden belirlenmesi konusundaki politik kararll ifade ediyordu. Akas ANAPn ekonomik felsefesi devletin ticari ve endstriyel ekonomideki dorudan mdahalesini tamamen ortadan kaldrmak zerine kurulmutu. Ticaret Politikas Ticaretin Liberallemesi, thalat Rejimi 1980 ncesi ve sonras ithalat rejimini karlatrdmzda, Trkiye yerli endstriyi fazlasyla koruyarak koruma altnda sanayilemeyi amalayan ithal ikameci geliim stratejisini takip ediyordu. stenilen koruma yksek gmrk tarifeleri, ithalattaki miktar kstlamas ve ar deerli kambiyo oranlar ile saland. 1980den sonra piyasa baml ihracat geliimine kar uygulanan geliim stratejisindeki deiiklik ihracatn, zellikle retim ihracatnn nemini vurgulad. Bundan dolay bu dnem bir dizi ihracat arttrm projeleri iin aba harcand.4 Birinci blmde aklanan ithalat rejimi 1980lere kadar bask altnda devam etti. Taknn aklad gibi: 1981de kota listelerinin bazlar kaldrld. Bu yl iinde ok sayda ticari mal ikinci serbest listeden birinci serbest listeye geirildi. Liberal ithalatn ikinci aamasnda, 1984 Ocanda ana reform politikas aklandnda tm ithalat listede snflandrld; yasaklanm rnler listesi, ithalat izne bal rnler listesi ve serbest rnler listesi. Bylece Takn, savunma ve cephane ile ilgili yasaklanm rnler listesinde belirtilen yaklak be yz emtiann hibir durumda ithalatnn yaplmasnn mmkn olmadn belirtti. thalat izne bal rnler listesinde belirtilen rnler nceden alnacak resmi izin ile ithal edilebilecek, serbest rnler listesinde yer alan rnler ise herhangi bir izin alnmadan ithal edilebilecekti.5

1124

Bu emtiann says sonraki yllarda nemli miktarda azald; 1985te bu say e dt ve bundan sonra bu seviyede korundu.6 Ancak Togan 1980lerde serbest ithalatn baz maliyetleri olmasndan dolay gmrk tarifeleri ve belediye vergisi, nakliye vergisi, ulam altyap vergisi, maden fonu vergisi, damga pulu, katma deer vergisi, konut fonu vergisi, kaynak kullanm ve destekleme fonu vergisi, destek ve fiyat istikrar fonu vergisi gibi vergilerin sz konusu olduunu7 ileri srd. Aktan 1981 ylnda liberalleme srecinde en nemli admlarn 1980 ithalatnn %12sini oluturan rnler zerindeki kotalarn kaldrlmas ve koruma mekanizmasnn deitirilmesidir, dier yandan 1984 ncesi, ithalat her yl aklanan baz listelerle dzenleniyor olmasna ramen 1984 ithalat rejimi yasaklanm rnlerin belirtildii negatif listeyi kabul etti8 der. Kademeli ithalat serbestlii Tablo 1de grlebilir. thalat nceden alnacak izne bal rnlerin says 1137den (1984) 33e (1988) drld ve 1990 ylnda tamamen yrrllkten kaldrld. Fon listesi ad altnda yer alan bu rnler serbeste ithal edilebiliyor, fakat konut fonu iin zel bir kesinti sz konusuydu. Bu ller rekabet gcne sahip ithal rnlerin yerel fiyatlarnn uluslararas fiyatlarn stnde olumasna neden olan Trkiyedeki ithalat lisanslarn fiilen ortadan kaldrd. Ancak Aktan: yerli ve yabanc fiyatlar ve ithal rnlerle ilgili detayl veriler hakknda dikkatli bir analiz yapmadan liberallemenin, rekabet gcne sahip ithal rnlerin koruma gcn azaltaca ile ilgili gvenilir bir tahmin yapmak imkanszdr. thalattaki nicel snrlamann etkisini grmeden efektif bir dviz kuru tahmini yapmak ok yanltc olabilir9 diyordu. Keyfi baz eylerden dolay 1980 ylnda rekabet gcne sahip rnlerin lke maliyetleri ile yerel fiyatlar arasna %50 orannda ek bir nicel snrlama konulduu kabul edildi. Bu oran 1981de %40, 1982 ve 1983te %30, 1984te %20, 1985te %10 ve daha sonra %0 olarak uyguland. Gmrk vergilerinin ve dier kesintilerin etkileri ve nicel snrlamalarn etkileri Tablo 2de sunulmaktadr. Tablo 2: Toplam thalatta Snrl Liste thalatnn Pay Snrl thalat Toplam thalat Snrl thalatn

Toplamdaki Pay (Milyon ABD $) 1970 192 948 20.3 1971 260 1171 22.2 1972 413 1563 26.4 1973 478 2086 22.9 1974 697 3778 18.4 1975 1163 4739 24.5 (Milyon ABD $) (%)

1125

1976 1143 5129 22.3 1977 1160 5796 20.0 1978 784 4599 17.0 1979 973 5069 19.2 1980 947 7909 12.0 1981 831 8933 9.3 1982 272 8843 3.1 1983 163 9235 1.8 1984 17 (1) 10757 0.2 1

Yllk Raporlarn eitli Saylar, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas.

Bu blmn balarnda belirtildii gibi ithalat sistemi reformundaki ekonomik ayarlamann bedeli olarak hkmet, yerli mallara ve ithal edilen baz rnlere uygulanan retim vergisi yerine hemen hemen her ticari mala uygulanan katma deer vergisini (KDV) getirdi. Dahas fakir ve orta gelirli ailelerin konut inalarn finanse etmek iin baz ithalata konut fonu vergisi ad altnda yeni bir vergi kondu. Buna ek olarak, ithalata destek ve fiyat istikrar fonu vergisi ve kaynak kullanm destekleme fonu vergisi ad altnda iki vergi daha konuldu. Bundan sonra 1985-92 yllar sresince ithalat vergisi ve konut fonu vergisi ylda en az bir defa gzden geirilip dzeltildi. Bylece Togann da vurgulad gibi: ithalat serbestisinin neden olaca beklenen zararlarn ikamesinde baz metotlar kullanmak ulusal ekonominin yeni artlar altnda hayatta kalmasna yardmc oldu.10 hracat Rejimi 1979 ylnda Trkiye d borlanma limitlerini tketti ve Bat hkmetlerine ve yabanc ticari bankalara olan borlarn yeniden dzenlemeye zorland. Yeniden dzenlemenin n koulu 24 Ocak 1980de uygulanan IMFnin yapsal dzenleme programnn kabul edilmesi idi. Bu kararlarn uygulanmasnn ve ANAP hkmetinin Trk ekonomisini liberalletirmedeki kararllnn sonucunda 1985te Trkiyenin cari ilemler a 1 milyar dolar oldu. hracattaki byk gelime sayesinde 1980ler boyunca demeler dengesinde byk baar elde edildi. hracat 2.9 milyar dolardan (1980) 13.6 milyar dolara (1991) ykseldi (Tablo 3 ve 4e baknz.). 1980ler sresince grlen ihracattaki bu art ana araca bal istikrarl ihracat tevik politikas sayesinde baarld; tm ticari rnleri etkileyen dviz kuru politikas, tarafl sektrel etkiler yaratmaya ynelten kredi politikas ve mali tevikler.11 Tablo 4: Makro Ekonomi Gstergeleri

1126

Yllk Byme 1980 -1.1 108.6 1981 4.1 1982 4.6 1983 3.3 1984 5.9 1985 5.1 1986 8.1 1987 7.4 1988 4.1 (1) 36.7 27.0 30.5 50.3 43.2 29.6 32.0 68.4 1

Enflasyon

Kaynak: Devlet statistik Enstits, Maliye Bakanl ve Merkez Bankas. Ankara.

Gerekte dviz kuru politikasnda reform yapmak 1970lerin sonuna doru ihracat tevik lehinde hayati bir admd. Trkiye sabit ve eitli dviz kuru politikalar takip etti. 1980 ylnda 24 Ocak kararlarnn uygulanmas ile birlikte Trkiye Trk ihracatnn fiyat rekabetiliini arttrmak iin Trk Lirasnn (TL) deerini %50 orannda drd. Gbre ithalat ve gbre hammaddelerinde uygulanan kurlar hari eitli dviz kurlar kaldrld. 1981 Maysndan sonra, dviz kurlar Trk ihracatnn rekabet gcn salamak iin nemli para birimlerine gre gnlk olarak ayarland. 1988 Austosundan sonra yabanc dviz kurlarnn piyasa artlarna gre belirlenmesini salayan sistem uygulanarak asl reform gerekletirildi.12 Trk Lirasnn deerini drerek Trk ihracatnn rekabet gcn salamay amalayan dviz kuru politikasnn yannda hkmet kredi politikas ve mali teviklere de gveniyordu. Hkmet seilmi rnlerin retici ve ihracatlar iin tercihli faiz oranl kredileri yaygnlatrd. 1980lerin ilk yars boyunca genel borlanma oranlar ile ihracat kredilerine uygulanan faiz oranlar arasnda nemli bir fark vard. Ancak bu sistem 1985te feshedildi. 1987den sonra ihracatlara verilen tercihli krediler yeni kurulan Eximbank yoluyla datld.13 1980lerde ihracatlara uygulanan mali tevikler ihracat arttrma politikasnn tevikinde nemli bir rol oynad. rnein bu tevikler unlar kapsyordu; * hracat vergi indirimi: Destek ve fiyat istikrar fonu tarafndan finanse edilen nakit tahsisler.

1127

* Ara rnler ve hammaddelerin vergisiz ithalat. * Daha sonra katma deer vergisinden muafiyete dnen retim vergisinden muafiyet. * Yabanc para datm ve kredi sbvansiyonlar. * Kurumlar vergisinden muafiyet. * Kaynak kullanm destekleme fonu indirimi. * Nakliye oranlarndan muafiyet. Bu sbvansiyonlarn yannda baz tarm rnlerinin ihracatnda hl vergi sz konusudur.14 Sonu olarak, ithalat serbestisi, serbest piyasann kurulmas ve rn ve hizmetlerin kendi yabanc emsalleri ile rekabet edebilecek seviyeye getirilmesi amacyla kontroll yerel prosedrlerin oluturulmas iin ok ynl reform sreci olarak kullanld. rnein, Taknn belirttii gibi: 1983 Aralndan beri derece derece aklanan ithalat serbestisi lleri ve 1989da aklanan ithalat nicel snrlamalarndaki azalma, hkmetin ihracat hzlandrma metodunun birka rneidir. Bundan dolay, Aralk 1983 reform kararlar, gmrk oranlarn drmek amacyla tasarland ve nicel snrlamalarn nemli bir blmn ortadan kaldrd. Ticaret politikalarndaki bu deiiklikler piyasa basksnn roln arttrrken ticaret rejimindeki ihracat kart eilimleri azaltt.15 Taknn ifade ettii ihracat tevik politikasna gvenmenin baka bir nedeni de hkmetin ihracatn gelimesi iin sanayileme esasna dayal yeni gelime stratejisiydi. Kaynaklar tarm sektrnden sanayi sektrne kadar yeniden datld ve sanayi rnlerinin ihracatnn nemi artt.16 Dorusu, niinde belirttii gibi: Trkiyenin 1980 sonras dnemde neo-liberal reform politikasnn etkisi altnda ithal ikamesinden ihracat tevikine gemek gibi nemli bir deiime girimesi ok etkileyiciydi.17 Ticari reformdaki Trk tecrbesi ihracattaki byk patlamayla fark edildi ve d ticaret dengesindeki olumlu etkiye ramen muhalefet partilerinin saldrgan zihniyeti bunu ou zaman haksz surette yanl yorumlad. rnein hkmete kar politik bir silah olarak gerek d vergi iade skandallarn kullanarak zaln imajnn kamuoyunda zarar grmesine neden oldular. Bu hikaye, basnn, baz ihracatlarn vergi iadesinden faydalanarak yasa d kr ettiklerini ortaya karmas ile balad. Bu skandaln sonucunda, hkmet varolan politikalarn uygulamakta ve yenilerini yaratmaktaki kararllk ve isteinde daha ihtiyatl davrand. zal hayali ihracatn talihsiz bir olay olduunu syledikten sonra, naylon fatura miktarnn toplam ihracatn %1inden fazla olmadn syleyerek buna cevap verdi. zal yerli rnlerin d piyasalarda rekabet edebilecek belli bir kalite seviyesine ulaana kadar baz zorunluluklar salamann gerekli olduunu syleyerek hkmetin vergi iade politikasnn haklln ortaya koydu. Bundan dolay zal bunu yapmann en iyi yolunun ihracatlarn vergilerinin

1128

%35-40n geri demek olduunu syledi. zal, yalnzca Trkiyede deil dnyann her yerinde ahlaki ynden zayf insanlarn yasa d kar elde etmek iin kanunun aklarn kullandna iaret ediyordu. Bundan dolay yolsuzlukla mcadelenin en iyi yolu yolsuzluk yapanlar mahkemelere ve hapse gtrecek kat kanunlarn oluturulmasyd. Bununla beraber zaln gr: kart grler ANAP hkmetine kar kamuoyu oluturmak iin olaylar abartan poplist faaliyetlerden baka bir ey deildir18 olmutu. hracat temelli kalknma politikas, 1980 sonras dnemde ihracatn ilk kez dmesinden sonra, 1980lerin sonundaki arta kadar bu sulamalara maruz kald. Dahas 1987 ihracat 1986 ihracatndan daha azd.19 Trk ekonomisini gzlemleyenlerin ou ihracattaki performansn, zellikle 1980lerin ilk yarsndaki performansn, stn bir baar olduunu belirtiyorlard. Ortodoks, neo-klasik ekonomistler iin bunun aklamas netti: 1980 ncesi dnemle karlatrdmzda, ithalat serbestisinin ve uygun dviz kurlarnn birletirilmesi ihracat performansnn deiiminde nemli bir rol oynad.20 Balazsa gre: Ekonomik liberalizasyonu lleri; ekonomik birimleri, hayatta kalmak istiyorlarsa, ihracat tevik tekliflerinin avantajlarndan yararlanmaya zorlayan bir durum yaratt. Ayrca, ihracatn artmas, ithalat liberalizasyonu ncelikli grlen yeterlilik mecburiyetiyle zorland. Giriimcilerin snrsz maliyetleri, yurtii alm gc ve ithalat rekabetinde deiik edinim frsatlarnn ortaya kmasna bal olarak zorluklarn stesinden gelmi oldu.21 Maliye ve Para Politikas Ekonomik liberalizasyona kar atlacak hayati bir adm olarak dorudan yabanc yatrmlar, liberal rejimin kurulduu baka bir alan olutururlar. Oysaki, 1980 ncesi dnemde yabanc yatrmlar ev sahibi lkelerin snrlamalar ve brokratik kstlamalarndan dolay uluslararas standartlarca snrlandrlmt. 1980lerde bu kstlamalar tamamen ortadan kaldrld. Devlet Planlama Tekilatnda yabanc yatrm bavurularyla ilgilenen Yabanc Yatrmlar Blm kuruldu. Bu suretle 1980 ncesi rejimin karakteristii olan brokrasinin doasndan kaynaklanan problemler hafifletilmi oldu.22 Ayrca yabanc yatrm kanunu Ekonomik ve Kltrel Geliim rgt (OECD) normlaryla uyumlu olmalyd. Bu yolla yabanc yatrmclara yerli emsalleriyle ayn yatrm tevikleri ve denekleri kullanma hakk saland. Sonu olarak, yabanc ve yerli yatrmclar iin Trk yasalar nnde eit muamele sz konusu oldu. Yeni kanunlar, yerel vergi zorunluluklar hari, yabanc yatrmcnn krn herhangi bir snrlama olmadan yurtdna transfer etme olana salad. Yabanc yatrmclar tevik eden bir adm da serbest alanlarn kurulmasn ieriyordu.23 Aslnda, o aamadaki nemli mali reformlar ihracatn srekli artmasn salayacak olan tam parite politikasnn balangcyd. Bu reformlar iin ikinci adm ise 1980lerin sonunda hkmetin Trk Lirasn konvertibl hale getirmeye karar vermesi oldu. Pazar merkezli ekonominin ynlenmesinde ilk basamaklar temel greli fiyatlarn dereglasyonunu ieriyordu. Bu fiyatlar, pariteler, kamu iktisadi teekkllerinin faiz oranlar ve rn fiyatlar da dahil olmak zere esnek hale geldi, pozitif gerek faiz oranlarna gei kadar paritenin srekli gerek devalasyonu da ihracata ve zel tasarrufa olan eilimi

1129

azaltt.24 Balazsa gre yabanc para dolamnn kontroln etkileyen dzenlemeler, zellikle yabanc para tamann daha nce su olduu hesaba katlrsa, Trkiyenin modern tarihinde esiz bir liberalizm yaratmtr.25 Yabanc sermaye yatrmlarnda hkmet politikasn sert bir ekilde eletiren muhalefete ramen, dzenleme sistemi yabanc sermaye aknn fark edilir dzeyde artmasnda nemli bir rol oynad ki onun etkisiyle byk yabanc yatrmlar yl yl hesaplanabildi. Buna kant olarak Balazs yle diyor: 1954-1980 aras dnemde yabanc yatrmlarn toplam miktar 228 milyon dolara ulat, 1980 bandan itibaren yatrmlar hzl bir ekilde artt.26 rnein Tablo 7, 1980 sonras yabanc yatrmlardaki gelimeyi gsteriyor. 1979da yabanc yatrmlarn says yalnz 91 iken, 1987de 839a frlam. te yandan, 1979da toplam yatrm miktar 228,1 milyon ABD Dolar iken 1987de 2337,8 milyon dolara frlamtr. Tablo 7: 1979-1987 Arasnda Yabanc Yatrmlarn Geliimi Yllar Giriimci says 1979 91 228.1 228.1 Yatrm Miktar Toplam Miktar

1980 100 97.0 325.1 1981 127 337.5 662.6 1982 170 167.0 829.6 1983 185 102.7 932.3 1984 267 271.0 1203.3 1985 421 234.5 1437.8 1986 610 364.0 1801.8 1987 839 536.0 2337.8 31 TUSAD Raporu 1988. 1

Oyana gre 1980-1988 aras dnem serbest ticaret ekonomisini oluturmada bir hazrlk dnemiyken 1989 sonras dnem finans sektrnde byk bir liberallemeye tanklk etmitir.27 Baka bir ifadeyle nceki dnemin finansal pazarlarn liberallemesi iin gerekli altyapy hazrladn sylemek mmkndr. Takn, finansal liberalleme yolundaki reformlarn sonularn yurtii finansal pazarlar derinlik ve esneklik kazand. Faizin pazar oran reel anlamda pozitife dnd. Bu, yine de, artan faiz maliyeti nedeniyle karlksz katma deerdeki giriimci krlarnn hisselerinde azalmaya

1130

sebep oldu. Ayn zamanda yurtii fiyat sisteminde, zellikle kamu teebbs sektrnde yaygn olan, mevcut terslikleri dzeltmek iin bir fiyat reformu yapld diyerek hatrlatmtr.28 Kamu Sektr ve Kamu ktisadi Teebbslerinin Dereglasyonu Trkiyede kamu sektr milli retim ve yatrmda her zaman byk pay sahibi olmutur. Bununla birlikte, 1980 sonrasnda altyap yatrmlarna odaklanlarak ve retimde devlet rol azaltlarak nemli bir politika deiimi olutu. 1980-1990 dneminde toplam yatrmn yaklak yzde 60 kamu sektr tarafndan stlenildi ama, bu sosyal altyap yatrm, yani ulam, iletiim ve enerjide byk miktarda devlet yatrm eklindeydi. zaln altyap yatrmlarna odaklanma yaklam iyi kurulmu otoyollar, hava limanlar, deniz limanlar ve elektrik retim santrali alar ile ekonomik faaliyetlerin kolayca yryebilecei gereine dayaldr. Aslnda, altyap yatrmlarnn bu bileenleri uzun dnem retim kapasitesi zerinde tartmasz etkilere sahiptir. Bu yzden, altyap geliiminde nyargl olan kamu yatrm ve kamu iktisadi teebbslerinin artan aklar, hkmet harcamalarnn bykl ve i borcun ana belirleyicileri olarak dnlebilir. Karataa gre: 1986nn sonlarnda balanan zelletirme planlar ve baarl hkmetlerin kamu sektr byklnn azalmas ynndeki tavsiyelerine ramen kamu sektr bymesi 1984-1991 dneminde hzland. Kamu sektrnn bymesini engellemeye alan hkmeti eletirmektense, bymenin arkasndaki sebepleri gz nne almak daha mantkl. Kamu sektrnn bymesi serbest pazar ekonomisi oluturma yolunda nemli bir adm olan altyap yatrmlarndaki arta bal. teki taraftan 1980lerde kamu sektrnn mal ve hizmet retimi sert dler yaad. Bylece zal hkmetinin kamu sektr harcamalar 1980 ncesi dnemdeki klasik kamu yatrmlarndan daha deiik metotlar ve hedeflere sahipti.29 Yeni ekonomik strateji hem kamu sektr faaliyetlerinin arln hem de pazar ilemlerindeki kamu mdahalesinin derecesini azaltmay hedefliyordu. Bu yzden nie gre 1980de balatlan yapsal ayarlamalar baz ak hedeflerle somutlatrld: 1- Fiyatlar esnek hale getirmek, 2- Hem fiyatlar hem de miktarlar zerindeki kontrol kaldrmak, 3- Ekonomideki dorudan hkmet katlmn azaltmak ve 4- Mali aklarla, enflasyon ve d bor birikimiyle ekonominin istikrarsz hale gelmesini nlemek. Bylece, yeni yaklam, geni kamu mdahalesine dayanan (1970lerin ikinci yarsnda son haddine varan politika) nceki birka on yln ithal ikameci stratejisi ile temel bir deiimi simgelemi oldu.30 Aslnda hukukta ve hkmet uygulamalarndaki bu radikal deiimler liberal bir ekonomi kurma yolunda Trk ekonomisinde baskn ekilde etkilerini gsterdi (Tablo 8). Kamu iktisadi teebbslerindeki kamu yatrmlar 1979-1980 dneminde tm kamu yatrmlarnn yzde 46,1ini olutururken 1994-1997 dneminde birdenbire yzde 24,2ye dt. te taraftan yerel ynetimdeki

1131

yatrmlarn 1979-1980 dnemindeki yzde 3,5 iken 1994-1997 dneminde yzde 19,1e ykselmesi hkmetin merkeziyetilie ve brokrasiye kar olup liberalleme eiliminde olduuna baka bir rnek oluturuyor. Fon kategorisi de ekonomik liberalleme sreci boyunca hkmetin sosyal boyutu dikkate alma politikasnn ilgin bir gstergesi oldu. Bylece Konut Fonu, Yoksullara Yardm Fonu ve Milli Savunma Fonu gibi deiik tiplerde fonlar yaratarak hkmet, zaln liberal ekonomi anlaynn sosyal konularla ilgilenme ynteminin klasik liberal-zgrlkler gibi olmadn ortaya koyarak sosyal boyutlara nem verdi. Belirli kurumlara ynelik fonlar artrmak iin ANAP hkmeti deiik vergilerle fonlanan kamu fonlarn yaratt. Bu fonlar iinde; Konut Fonu, orta halli aileler iin uzun vadeli taksitlerle dk maliyetli evler ina etme ve satmay; savunma fonu, Trk ordusunun tehizat ve silahlarn modernletirmek iin gerekli fonlar artrmay; sosyal Dayanma ve Gelime Fonu, ihtiyac olanlara mali yardm salamay; son olarak Trkiyeyi Tantma Fonu Trkiyenin d lkelerdeki imajn gelitirmeyi ve daha fazla turist ekmeyi amalamt. Yeni bulunan fonlar sayesinde, alma alanlarnda ciddi gelimeler meydana geldi. rnein, savunma fonunun beklenen bir savunma sanayisi iin gerekli altyapy kurmada olumlu katks oldu. Ksa bir zaman iinde Trkiye, Amerikan lisansl F-16 sava uaklar, radarlar, fzeler, motorlar ve deiik trlerde silahlar retmeye balad. Konut fonu 1980lerde orta halli aileler iin 850.000 konutun inaatn bitirdi. Hkmet bu projeleri finanse etmek iin yeni gelir kaynaklar yaratt. Gelir salamann en yaygn yolu hkmetin kamuya salad hizmetlerin altyapsn gelitirmek iin fiyat artrmakt. Bu yzden, yeni retim santralleri, barajlar ve telefon alar kurmak iin gereken hkmet yatrmlarna para salamann en yaygn yolu da elektrik ve posta-telekomnikasyon hizmetlerinin fiyatn artrmakt. zal ekonomik projelerini finanse eden bu yollar ksa zamanda lkenin altyapsn modernletirmeyi salayan yeniliki metotlar eklinde aklyordu.31 Eer hkmet gelir salamak iin vergi ve fiyat artrm metotlarn semezse bu projeler yirmi ylda bile zor bitecekti.32 zaln 1980lerdeki liberal ekonomiye gei programndaki baarsnn bir dier gstergesi de, 1979dan 1998e kadar kamu ve zel sektrn yzdesini gsteren aadaki tablo olmutur. 1977de kamu sektr yatrmlarnn yzdesi 36,9ken 1991 itibariyle yzde 31,9a, 1998de yzde 22,7ye dmtr. Bu rakamlar zel sektr asndan nemli bir deiiklik olarak alnmaldr. Tablo 9: Kamu Sektr ve zel Sektrn Toplam Yatrm Yzdeleri zel Toplam

Kamu

1977 36.9 63.1 100.0 1978 34.2 65.8 100.0

1132

1979 36.8 63.2 100.0 1980 40.0 60.0 100.0 1981 45.5 54.5 100.0 1982 42.7 57.3 100.0 1983 43.3 56.7 100.0 1984 41.5 58.5 100.0 1985 45.5 54.5 100.0 1986 44.7 55.3 100.0 1987 40.5 59.5 100.0 1988 33.9 66.1 100.0 1989 33.5 66.5 100.0 1990 30.8 69.2 100.0 1991 31.9 68.1 100.0 1992 32.3 67.7 100.0 1993 28.5 71.5 100.0 1994 20.6 79.4 100.0 1995 17.5 82.5 100.0 1996 20.4 79.6 100.0 1997 22.7 77.3 100.0 1998 22.7 77.3 100.0 1 (1) Devlet Planlama Tekilat, Temel Ekonomik Grler 1998. Ekonomik ve Sosyal

Gstergeler, 1950-1995: Yllk Programlar. retime dayal kamu sektrnden zel yatrma geiin gstergesi olarak dikkate alnmas gereken bir baka nokta da kamu yatrmnn deien dengesiydi (Tablo 10). 1980lerde kamu harcamalar halen milli yatrmn bir kaynan oluturmasna ramen, bu yatrmlarn dalm azar azar altyapdaki yatrmlara yneldi. rnein, ulamdaki kamu yatrm 1977-1980 aras dnemde

1133

yzde 22,1den 1984-1988 dneminde yzde 30,2ye, 1989-1993 dneminde yzde 38,7ye ykseldi. te yandan imalat sanayiindeki kamu yatrm 1977-1980 aras dnemde yzde 20,1den ciddi bir ekilde 1981-1983 dneminde yzde 18,3e, 1989-1993 dneminde yzde 8e, 1989-1993 dneminde de yzde 4e dt. Bu rakamlar kamu yatrm dalmnda radikal bir deiimi yanstrken ayn zamanda lkenin makro-ekonomik politikasndaki byk deiimin de ciddi bir gstergesini oluturuyor. Bu deiim kamu sektr arlkl karma ekonomiden zel sektre dayal serbest pazar ekonomisine geii gsteriyor. Tablo 10: Kamu Yatrmlarnn Dalm 1977-80 1981-83 1984-1988 1989-93 4.2 3.5 1994-97

malat Sanayisi 24.3 18.3 8.0 Enerji20.1 24.3 24.7 15.1 12.9 Ulam

22.1 21.8 30.2 38.7 33.7 6.0 6.2 6.3 11.6 14.0

Eitim, Salk

Dier 27.5 29.2 30.8 30.4 35.9 Toplam (1) 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 1

Devler Planlama Tekilat, Temel Ekonomik Grler 1998. Ekonomik ve Sosyal

Gstergeler, 1950-1995; Yllk Programlar. 1980ler ve 1990larn banda ekonomi phesiz bir tarafta ticaretin ve kambiyo rejiminin liberallemesi, dier tarafta da ihracata devlet desteine duyulan gvene dayanyordu. Aslnda yeni kabul edilmi parann deer kazanmasn nleyen kur politikas, ihracata dayal gelime stratejisinin baarsnda, zellikle enflasyon dnemi boyunca, nemli bir rol oynamtr. Yolsuzluk zal hkmetinin ekonomik politikalar Trkiyeyi serbest pazar ekonomisine dntrd iin yerli ve yabanc ekonomik merkezlerden vgler ald. stelik, 1993te zaln lmnden sonra zaln zelletirme ve devleti ekonomiden ekme konusundaki nerilerini reddeden ou siyasi muhalif zaln liberal ekonomisinin avantajlarn kabul etti. Bu yzden, 1991 sonrasnda nceki muhalefet partilerinden kurulan koalisyon hkmetleri ekonomik tercihlerinde u-dn yaparak serbest pazar ekonomisini Trkiyenin 21. yzyla girii iin en ok kabul gren seenek olarak tanttlar. Yine de, siyasi istikrarszlk ve ekonomik vizyonun olmay onlar hem ekonomik hedeflerini gerekletirmekten alkoydu hem de devaml ekonomik krizlere yol at. 1993 sonras siyasetinde

1134

politikaclar arasndaki en byk ironi zaln reformlarnn tesine gidememeleri ve Trkiye ekonomisini 1970lerdeki yapsna geri dndrmeleri yznden olutu. zellikle devlet kurumlarnn tm blmlerinde artan yolsuzluk olaylar ile, bu politikaclar ve taraftarlar zaln mirasn ktlemek iin yeni bir strateji buldular. Yolsuzluu zaln serbest (laissez-fair) ekonomisinin bir sonucu olarak gsterdiler. Son ekonomik krizlerin temel nedeninin yolsuzluk olduunu akladlar. Byle yaparak kt ekonomik koullar zaln miras zerine atmay ve 1993 sonras Trkiye ekonomisindeki devaml dn sorumluluundan kamay amalyorlard. Aslnda, zal dneminin olumsuz ynlerini hatrlatmalar fikirlerini desteklemede nemli bir hareketti. zal dneminin baarlarn gz ard ederek zellikle olumsuz ynlerin zerinde durdular. Mangoya gre yatrmc saysnn artmasna ramen, beraberinde yolsuzluk da artt. Baka bir ifadeyle, ekonomik ilemlerin says ve miktar artarken yolsuzlukta da bir art meydana geldi. Bylece ekonomik bymeye paralel olarak yolsuzluk olaylar da artt. 1980 ncesinde ekonomi daha kk olduu iin yolsuzluun da daha az olmas doald. te yandan, dar alma politikasna bal olarak, ihracat glendirmek iin birok tedbir alnd. hracat artrmak iin ortaya koyulan iki ana politika Trk parasnn devalasyonu ve vergi iadesi gibi finansal teviklerden oluuyordu. Mangoya gre sahtekar i adamlar tarafndan yaratlan hileli ihracat ksa zamanda ksa yoldan zengin olmak iin kullanlyordu. Mango, menkul kymetler borsasnda gizli pazarlk, geliim szleme duyurular ve kamu almlarnda resmi olmayan komisyonlarn da ksa zamanda zengin olmann dier yollar olduunu syledi.33 zaln ekonomik politikalarnn kt sonular hakknda dier eletirilerden biri de baz projeleri finanse etmek iin fonlar kurmasyd. Bu fonlar kanuni snrlamalara tabi olmadan gerekli harcamalar yapmak iin kurulmutu. Yine de zal dneminin muhalifleri Kongar gibi bu fonlarda kullanlan para ok nemli projeleri finanse etmitir eklinde dnyorlard. Savunma Fonu, Yoksulluk Fonu ve Trkiyeyi Tantma Fonu da bunlarn arasndayd. Bu fonlarn toplam harcamalar yllk btenin te birini ayordu. Bununla birlikte Kongar devletin paras zel ve siyasi amalar iin de kullanld. Bu insanlarn dedii ok pahal bir maliyetti diyor.34 Kongar, zal dnemi muhaliflerinin en genel kanlarn yle sralyor: zaln ekonomik liberalleme denen modeli, baz birey ve irketlere ayrcalkl muameleyi amalayan korkun bir yolla ekonomiye mdahale etmiti. Buna bal olarak ekonomik dng, ayrcalkl muamele ve yolsuzluka dayand. Devletin ihracat artrm politikas sayesinde hayali ihracat byk oranda illegal para kazanmann kolay bir yolu olarak kullanld. Mafya olarak bilinen yer alt dnyas, siyaseti ve brokratlarla sk ilikiler kurdular ve i dnyasna egemen oldular. Kara para ilemleri toplumda ciddi ahlaki bunalmlara yol at. zal, benim memurum iini bilir diyerek yolsuzlua yol ayordu, bylece, yolsuzluk genel ve net bir ekilde insanlarn gnlk hayatlarnda yaygnlat. Babakanl ve cumhurbakanl dneminde, zaln zel sektrle olan sk balantlar birok ite ailesinin ortakl onu rvet ve yolsuzluk pheleri altnda brakt.35

1135

Yukardaki dnceler zal dneminin temel eletirilerini oluturuyor. Ne var ki bu eletirilerdeki sorun muhaliflerin politikalar geni ekilde yorumlayamamalar olmutur. Sadece kt yanlarnn zerinde durup olumlu yanlarn dikkate almamlardr. Bylece birok eliki yaamlardr. ncelikle zaln ekonomik liberalleme denen modeli, korkun bir yolla ekonomiye mdahale etmiti. szleri sadece ksa dnem iin uygulanabilir. Karmak yapdaki bir ekonomiyi uzun bir durgunluk geleneinden sonra liberalletirmek kolay bir i deildir. Aslnda liberallemenin ilk yllarnda ekonomiye mdahale etmek serbest pazar ekonomisinin doru yolda gittiinden emin olmak iin nemli bir hareketti. Bu mdahale kendi bana bir hedef deildi, ama orta ve uzun dnemde bir serbest pazar ekonomisi kurmak iin gerekli bir yntemdi. kincisi, ayrcalkl muamele kk ve byk irketleriyle zel sektre mahsustu. zaln hkmeti yabanc pazarlara yaylmas iin zel sektr tevikte gl bir kararllk gsterdi. nc olarak, daha nce deinildii gibi, ekonomideki ar bymeye bal olarak, radikal deiim ekonomik ilemleri arttrd. Bu deiim; yolsuzluk, kara borsa ve mafya gibi Trk toplumunda yaygnlaan kronik sorunlara katkda bulundu. Baka bir ifadeyle, bu sorunlar zal dneminde kmad, Osmanl mparatorluundan beri vard. zal yolsuzluk konusunda sulayan Kongar, bu gerei yle aklyor: kamu kurumlarnda yaygn olan rvet ve komisyon olaylar Trk toplumuna Osmanllardan miras kalmtr. Trkiye Cumhuriyeti bu mirastan kurtulamad iin Trk ekonomisi 21. yzylda bu kronik hastalklarn acsn ekecek.36 Drdncs, muhalefet, zaln benim memurum iini bilir cmlesini kamu alanlarna rvet ve yolsuzluk iin ak bir davet olarak gryorlard. zal bu sulamalara, bu kelimeleri bir basn toplantsnda muhalif basnn sorularna yant olarak kullandn syleyerek karlk verdi. zal kelimelerinin gazetecilerin maa artn reddetmesinden sonra kamu alanlarnn ekonomik refah hakkndaki sorularna bir yant olduunu iddia etti. zala gre bunlar syleyerek muhalif basnn az gelirli vatandalar hkmete kar bir kalkan olarak kullanmasn durdurmak istemiti. Ne var ki, rvet ve yolsuzlukta uzun bir gelenee sahip Trkiye gibi bir lkede babakann bunlar sylemesi yanlt. Aslnda, muhalefetin kampanyas sayesinde ksa bir zamanda bu szler zaln rveti ve yolsuzluu ho grd eklinde anlald. Son olarak, zal ailesinin sorumsuz yaam tarz, onlar muhalif partiler ve basn tarafndan ar bir eletiri altnda brakt. zaln en byk dezavantaj ailesine olan yaknlyd. Belki de ei ve oullarnn yaam tarzna kar kesin bir tavr olsayd, Trkiyeyi liberal bir lkeye dntrme yolundaki ideallerini daha ileri gtrme ans olacakt. Ailesi ou zaman masumdu, ama buna ramen muhalefet ve basn onlarn davranlarn zala kar ciddi olaylar olarak sundular. Mesela, Semra zaln Trk Kadnn Glendirme Vakf mantkl bir sebep olmadan ar biimde saldrya urad. Ayn ekilde zaln byk olu Ahmetin zel bir TV kanalna ortakl da saldr konusu oldu. Gerekte zal ve olu, Ahmet zaln TV istasyonuna ortak olmak iin bankalardan para alm olmas gerektiini iddia ettiler. Muhalefet, iktidara geldii zaman zal ailesini yolsuzluk ve rvete katldklar iin itham edeceklerine sz vermilerdi. Nasl olduysa 1991de DYP-

1136

SODEP koalisyon hkmeti kurulduunda, ayn muhalefet zal ailesini sulamak iin her hangi bir yasal kant bulamadlar. Sonu zal ekonomisinin liberal yaklam Trkiyenin tm sosyo-ekonomik ve siyasi sistemine ynelik ksa ve uzun vadeli tartmasz etkilere sebep oldu. Baz insanlar bunu Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda balayan devleti karma ekonomiyi deitirmek olarak alglad. Bakalar iin bu Atatrkn balatt devleti ekonominin ikinci aamasyd. Bununla birlikte zaln liberal ekonomisi birinci grle mi yoksa ikincisiyle mi rtr bilinmez, ama zal 1993 Nisannda ldnde Trkiye ekonomisi 1980 ncesinden ok farklyd. Aslnda bu liberal ekonomik deiimin sosyal-siyasi sonularn dikkate alrsak zaln uzun dnem hedef ve katklarn geni ekilde grmek mmkndr. Aktr ki 1983te ANAPn kurulu psikolojisi temelde radikal ekonomik deiime olan ihtiyaca dayanr. Bylece Trkiyede ve darda ANAP ayran en ak niteliklerden birinin onun liberal ekonomik karakteri olduunu sylemek abartl olmaz. Tartmasz ANAP hkmetinin temel grevi adm adm deiim programna dayal ekonomide devletin roln batan tanmlamak iin radikal bir deiime gitmekti. Ne var ki nie gre Trkiyedeki liberalleme program ardk bir iti. ou Gney lkesinin tersine Trkiyedeki liberalleme adm adm temelinde balatld. Dnm alan fazla geniken, otoriteler ezamanl toptan liberallemeyi kasten nlediler.37 ANAP, devletin vatandalar iin bir iveren kurumu olman batan belirtmiti. Buna gre vatandalar zel sektrde i ararken veya kendi ilerini kurarken devlete deil, ahsi inisiyatiflerine ve yeteneklerine bal kalmaldrlar.38 Aslnda, ilk deiim program Osmanl ve Cumhuriyet mantna kyasla zal yaklamnn esizliine ak bir kant oluturuyordu. Gerekte, hem Osmanl hem Cumhuriyet gelenei devleti vatandalar iin kutsal bir st merci olarak kabul etmiti. zala gre Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki devlet, baba roln stlenmiti ve vatandalar da ocuklar oluyordu. Bylece devlet vatandalarndan itaat ve ballk beklerken vatandalar kutsal devletlerinden i salayan gvenli bir yaam tarz bekliyorlard.39 1980 sonras dnemde bu devlet vatanda, vatanda devlet iin anlay yava yava deiti. zal ilk ekonomik dnm programnn en etkileyici sonularndan biri olarak grd bu deiimi zihniyetin radikal deiimi olarak adlandrd.40 Ekonomik ynden, insanlar global bir bak asyla ileriyle nasl baa kacaklarn renmeye baladlar. 1980 ncesi dnemden farkl olarak, aslnda vergi indirimi gibi hkmet yanls politikalarnn sonucunda Trk i adamlar yabanc pazarlara aldlar. lk ekonomik dnm programnn ksa dnemdeki ekonomik yarar ve sonularn yle sralayabiliriz:

1137

* Byk kentler iin elektrik datmnda ciddi sorunlar yaandktan sonra en kk yerleim birimlerine bile devaml elektrik datm yapld. * Telekomnikasyon hizmetlerinde byk yatrmlar yaplarak Trkiyenin dnyadaki en gelimi telekomnikasyon sistemlerinden birine sahip olmas saland. Ardndan telefon hatlar en kk kasaba ve kyleri kapsayacak biimde dendi. Daha nemlisi, analog sistem dijital sisteme evrildi. * Otoyollar geniletilerek byk ehirler arasndaki mesafeler azaltld. Yeni havalimanlar, deniz limanlar ve barajlar ina edildi. Dahas, dnyann gzde sulama projesi olan Gneydou Anadolu sulama projesi balatld. * Yabanc para rezervleri 1980lerin sonlarnda 11 milyar Amerikan Dolarna karld. Modern bankacln nemli bir taraf olan finansal kiralama sistemi balatld. D ticaret 1980lerin sonunda 20 milyar Amerikan Dolarnn stne karld. hracat 1990larda 13 milyar dolara ulat. Ayrca, endstriyel rnlerin tm ihracata oran 1980de %35ten 1990da %82ye ykseldi.41 * Ekonomik geliimin bir sonucu olarak 1980lerin sonunda Trkiyenin 200 yllk Bat zlemi kayboldu. Baty stn, Trkiyeyi yoksul olarak gren Tanzimat zihniyeti yerini zaln Trkiyeyi dnyadaki en gelimi lkelerden biri haline getirme misyonuna brakt.

Z. Oni, 1995: 108. The Political Economy of Export-Oriented ndustrialisation in Turkey.

C. Balm & E. Kalayliolunda. (yay.). Turkey: Political, Social and Economic Challenges in the 1990s, New York: E. J. Brill. 2 Z. Oni. 1991: 27. Political Economy of Turkey in the 1980s Anatomy of Unorthodox

Liberalism. Metin Heperde (yay.), Strong State and Economic Interest Group: The Post-1980 Turkish Experience. Berlin: Walter de Gruyter. 3 S. Togan, 1996: 6-7. Trade Liberalisation and Competitive Structure in Turkey During the

1980s. S. Toganda (yay.), The Economy of Turkey since Liberalisation. New York: Macmillan Press. 4 F. Takn ve E. Yeldan, 1996: 159, 164. Export expansion, capital accumulation and

distribution in Turkish manufacturing, 1980-9. S. Toganda (yay.), The economy of Turkey since Liberalisation. New York: Macmillan. 5 6 7 S. Togan, 1996: 9. A.g.e., 12. A.g.e., 9.

1138

O. H. Aktan, 1996: 183. Liberalisation, export incentives and exchange rate policy:

Turkeys experience in the 1980s. S. Toganda (yay.), 1996. The economy of Turkey since Liberalisation. New York: Macmillan. 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 O. H. Aktan, 1996: 183. S. Togan, 1996: 11. A.g.e., 22. S Togan, 1996: 30. A.g.e., 22-23. Daha fazla detay iin bkz. S. Togan, 1996: 22-23. F. Takn & E. Yeldan, 1996: 158. F. Takn & E. Yeldan, 1996: 164. Z. Oni, 1995: 107. M. Barlas, 1994: 74-75 zaln Hatralar. stanbul: Sabah Yaynlar. A.g.e., 75. Z. Oni, 1991: 31. J. Balazs. 1990: 30. Balazs, J. 1990. Lessons of an Attempt at Stabilisation: Turkey in the

1980s. Budapete: Hungarian Scientific Council for World Economy. 22 23 24 25 26 27 Z. Onis, 1991: 30. A.g.e. Z. Oni, 1991: 29. J. Balazs, 1990: 28. A.g.e., 48-49. O. Oyan, 1998: 13. Trkiye Ekonomisi Nereden Nereye. (The Development in Turkeys

Economy). Ankara: maj. 28 F. Takn, & E. Yeldan. 1996: 158.

1139

29

C. Karata, 1995. 1995: 131, 138. Fiscal Policy in Turkey: Public Debt and the Changing

Structure of Taxation and Government Expenditure, 1980-1993. C. Balmda (yay.), Turkey: Political, Social and Economic Challenges in the 1990s. Leiden: E. J. Brill. 30 31 32 33 Yaynclk. 34 Kitabevi. 35 36 37 38 39 40 41 A.g.e., 226, 414, 415, 426. A.g.e., 426. Z. Onis, 1991: 30. M. Barlas, 1994: 148. A.g.e., 310. A.g.e., T. zal, 1990 1 Eyll 1990 tarihli demeci. Ankara. E. Kongar, 1998: 331. 21. Yzylda Trkiye (Turkey in the 21st Century). stanbul: Remzi Z. Oni, 1991: 27. M. Barlas, 1994: 110-111. A.g.e. A. Mango, 1995: 43 Trkiyenin Yeni Rol (The New Role of Turkey). Ankara: mit

O. H. Aktan, 1996. Liberalisation, Export ncentives and Exchange Rate Policy: Turkeys Experience in the 1980s. S. Toganda (yay.), 1996. The economy of Turkey since Liberalisation. New York: Macmillan. J. Balazs, 1990. Lessons of an Attempt at Stabilisation: Turkey in the 1980s. Budapete: Hungarian Scientific Council for World Economy. M. Barlas, 1994. zaln Hatralar (zals Memoirs). stanbul: Sabah Yaynlar.

1140

C. Karata, 1995. Fiscal Policy in Turkey: Public Debt and the Changing Structure of Taxation and Government Expenditure, 1980-1993. C. Balmda (yay.), Turkey: Political, Social and Economic Challenges in the 1990s. Leiden: E. J. Brill. E. Kongar, 1998. 21. Yzylda Trkiye (Turkey in the 21st Century). stanbul: Remzi Kitabevi. A. Mango, 1995. Trkiyenin Yeni Rol (The New Role of Turkey). Ankara: mit Yaynclk. Z. Oni, 1991. Political Economy of Turkey in the 1980s Anatomy of Unorthodox Liberalism. M. Heperde (yay.), Strong State and Economic Interest Group: The Post-1980 Turkish Experience. Berlin: Walter de Gruyter. Z. Onis, 1995. The Political Economy of Export-Oriented ndustrialisation in Turkey. C. Balmda (yay.). Turkey: Political, Social and Economic Challenges in the 1990s, New York: E. J. Brill. O. Oyan, 1998. Trkiye Ekonomisi Nereden Nereye. (The Developments in Turkeys Economy.) Ankara: maj. F. Takn & E. Yeldan, 1996. Export expansion, capital accumulation and distribution in Turkish manufacturing, 1980-9. S. Togan (yay.), The Economy of Turkey since Liberalisation. New York: Macmillan. S. Togan, 1996. Trade Liberalisation and Competitive Structure in Turkey During the 1980s. S. Togan& Balasubramanyamda (yay.), The Economy of Turkey since Liberalszation. New York: Macmillan.

1141

T.C. Merkez Bankas Tarafndan Uygulanan Para Programlar ve Uygulama Sonular / Prof. Dr. Arslan Eren [s.648-659]
Mula niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye I. Para Politikas: Anlam, Kapsam, Amalar ve Aralar ilindii gibi para politikas, bir ekonomide belirli amalara ulaabilmek iin para miktar ve/veya faiz oranlar ile ilgili alnan nlemler seti olmaktadr. Bu nlemler alnrken, dorudan ulusal ekonomiyi ilgilendiren nihai bir ama belirlenebilecei gibi, nihai amalarla uyumlu ara amalar da (hedefler de) saptanabilir. Bu durumda dolayl bir para politikas seilmi olacaktr. Para politikas uygulanmasnda esas olarak dikkate alnan (nihai) amalar fiyat istikrar, ekonomik byme, tam istihdam ve d demeler dengesidir. Belirli lde birbirini tamamlayan, belirli lde de birbirleriyle elien bu amalardan herhangi birine veya birkana birlikte ulamak amalanabilir.1 Bu nihai amalara ulamak iin parasal byklklerle ilgili baz aralar kullanlabilmektedir. Eer parasal byklklerle ilgili hedefler saptanrsa, nihai ama yerine ara amalar belirlenmi ve dolayl bir para politikas benimsenmi olur. Hangi tr ama seilirse seilsin, para politikas nlemleriyle, ekonomideki asl para ve banka paras (yani toplam olarak para arz) miktar zerinde istenilen etki yaratlmak istenir. Asl para ile ilgili hedeflere ulamada daha ok ak piyasa ilemleri (AP) ara olarak kullanlrken, banka paras hacmini belirlemede mevduat munzam karlk oran, reeskont oran ve disponobilite oran gibi bankaclkla ilgili oranlardan yararlanr. Nihai amalara ulamada ara olarak seilecek para ile ilgili byklkler ve/veya oranlar ara ama olarak seilebilmektedir.2 Daha dorusu nihai amalara ulamak iin ara ama olarak belirlenecek hedefler de, para arz zerinde dorudan etki yaratabilen niteliktedirler.3 Ayrca, para arz zerinde dolayl olarak etki yaratabilecek merkez bankas bilanosu ile ilgili byklkler ve hedefler de belirlenerek, nihai amaca uygun bir politika izlenmeye allabilir. Bu durumda para arzn etkilemek deil, belirli bir dzeyde tutmak amalanm olaca iin, pasif bir para politikas izlenmesi sz konusu olacaktr. Para politikas uygulamasnda hangi ama seilirse seilsin; bu amalara hangi aralarla ulalmas hedeflenirse hedeflensin, uygulanacak politikay etkileyecek btn byklk ve oranlarn belirlenmesinde merkez bankasnn (Trkiyede TCMBnin) tek yetkili organ olmas gerekmektedir. 1930 ylnda yasa ile kurulan ve 1931 ylnda faaliyete geen TCMBnin, Trkiyede uygulanan para politikasnda tek yetkili organ haline gelmesi, olduka zaman almtr. yle ki:

1142

1930 ylnda kurulan TCMBnin balangta sadece reeskont orann belirleme yetkisi vard.4 Bundan daha nemli bir para politikas arac olan mevduat munzam karlk orann belirleme yetkisi ise, TCMBye ancak 1970 ylnda devredildi.5 Disponobilite oran uygulamas da ayn tarihte ihdas edilerek, bu oran belirleme yetkisi de TCMBye verildi. Banka, para politikasnn en nemli aralarndan birisi olan ak piyasa ilemlerini (APyi) yapma yetkisine ise ancak 1986 ylnda kavuabilmi ve gerek AP uygulamasna 1987 ylnda balayabilmitir.6 TCMB Yasasnda 1986 ylnda yaplan baz deiiklikler sayesinde, TCMB tarafndan para politikas uygulama ans domutur. Nitekim TCMB, para arzn ve baz parasal byklklerin yl iindeki gelimelerini izlemek amacyla, 1986 ylndan balayarak bilanosundaki baz oranlarla ilgili orta vadeli hedefler belirlemi ve yllk para programlar dzenlemeye balamtr. Ancak 1986 ve 1987 yllarnda daha ok M2 ve rezerv para gibi parasal byklkler ile ilgili baz hedefler belirleyerek bu hedefleri tutturmaya almtr. 1987 ylnda kazand finansal serbestleme sayesinde 1989 ylndan itibaren, dorudan para politikas yerine dolayl para politikas uygulamaya balamtr. Dorudan para politikasnn aralar AP, mevduat munzam karlk oran, reeskont oran ve disponobilite oran gibi piyasay etkileyen unsurlar olduu halde,7 dolayl para politikas aralar merkez bankas bilanosu ile ilgili baz byklkler olmaktadr. Yani TCMB, 1989 ylndan sonra bilanosundaki baz byklklerle ilgili hedefler belirleyerek dolayl bir para politikas uygulamay ve nihai ama olarak fiyat istikrarn salamay tercih etmitir. Bir ekonomide merkez bankasnca (bankaca) uygulamaya konulan parasal hedeflerin nihai amaca ulaabilmesi iin tamas gereken baz zellikleri olmaldr. Bunlar:8 * Hedeflenen parasal byklk bankann kontrolnde olmaldr. Yani banka ara hedefleriyle ilgili kararlar alp etkin bir ekilde uygulayabilmelidir. * Banka, parasal hedefleri piyasalara nceden aklayarak effaflatrmaldr. Yrtlecek politikann sonular iktisadi birimlerin beklentilerine bal olduu iin, hedef alnan gstergelerin anlalabilmesi ve kolay takip edilebilmesi, nihai hedefe ulamay kolaylatracaktr. * Hedeflenen byklkler ile nihai hedef arasnda sk bir iliki olmaldr.9 * Hedef alnan byklk istikrarl olmaldr.10 * Hedef alnan byklk zaman gecikmesi problemini minimuma indirmelidir.11 Yukarda belirtilen zelliklere etkin bir para politikas uygulamas iin operasyonel gereklilik de denilmektedir.12 Bu maddelerden de anlalaca gibi, etkin bir para politikas iin para politikas aralar konusunda merkez bankasnn bamsz ve tam yetkili olmas yannda, uygulayaca politikay nceden (bir program dahilinde) kamuoyuna ilan etmesi de gerekmektedir. Bunun sebebi,

1143

effaf ve tutarl bir ekilde ilan ettii hedeflere ulatn gstererek, iktisadi birimlerin gznde bankalarn kredibilitesini artrmak ve bylece nihai hedefine daha kolay varmaya almaktr.13 TCMB, uygulayaca para politikasn nceden, dnemler halinde (genelde yllk olarak) ve bir program dahilinde kamuoyuna duyurmaya 1990 ylnda balamtr. Bu nedenle Trkiyede TCMBnin etkin bir para politikasn uygulamaya balama yl olarak 1990 ylnn dikkate alnmas daha doru olmaktadr. TCMBnin 1990 ylndan bu yana operasyonel hedef olarak setii bilano kalemleri srekli olarak deimitir. Bu deime bykten ke doru bir gidi eklinde olmutur. Balangta toplam varlk, merkez bankas paras gibi hedeflerle ilgilenirken, son yllarda hedefi net i varlklara kadar kltmtr.14 Bunun nedeni artan finansal serbestlik, para ikamesi ve sermaye hareketlerinde istikrarszlk yaratt iin, daha geni kapsaml byklkler de kontrol zor bir yapya sahip olabilmektedir. 1986 ylndan itibaren uygulanmaya allan, 1990 ylndan itibaren dnemler halinde kamuoyuna ilan edilmeye balanan ve 1997 yl ortasndan sonra Hkmet (Hazine) ile; 1999 yl sonunda da IMF ile anlaarak uyum iinde uygulanan ve sonuta 2000 Kasm ve 2001 ubat krizlerinin domasna yol aan bu para programlarn ve bunlarn uygulama sonularn yllara gre aklamaya alalm. II. Trkiyede T.C. Merkez Bankasnca Uygulanan Para Programlar ve Sonular A. 1986 Yl Para Program ve Uygulama Sonular 1986 ylnda benimsenen ilk program, TCMB bilanosunun aktifinde yer alan zel ve kamu kesime ait portfy yapsn snrlamak yerine, ticari bankalarn TL cinsinden rezervlerini kontrol ederek, para arzn snrlamak amacndayd. Bu parasal programda para arz hedef deikeni olarak M2 seilmi ve M2deki art reel faiz ve reel kur gibi deikenlerle ilikilendirilmitir. Programda M2deki art iin %35lik snr konmasna karlk, dnem sonuna kadar bu art %40a ulamtr. B. 1987 Yl Para Program ve Uygulama Sonular 1987 yl para programnda TCMBnin MB ilerini daha iyi yerine getirebilmesi iin kurumsal dzenlemelere yer verilmitir. Bu balamda TCMBye 4 ubat 1987 tarihinden balayarak ak piyasa ilemleri (AP) yapma yetkisi salanmtr. 1987 yl iin hkmete belirlenen makro-hedefler

1144

dorultusunda bir parasal program hazrlanm ve gsterge olarak rezerv para seilmitir. Rezerv para artnda yln ilk yarsnda hedef tutturulmu; ancak ikinci yarsnda almtr. Bu nedenle rezerv para miktarnda 1987 yl iin hedeflenen %28lik art %40 dolaynda gereklemitir. Bu artta kamu sektrne alan kredilerin rol byk olmutur. 1987 ylnda, bir yandan kamuya alan kredilerde nemli art olurken, dier yandan bu yolla artan emisyon TCMBnin dviz rezervinin erimesine yol amtr. Bu nedenle TCMB, 1988 ylnda para program uygulamasndan vazgemitir. C. 1989 Yl Para Program ve Uygulama Sonular Bu ylda, M1 ve M2 gibi geni kapsaml parasal byklklerin hedef olarak seilmesinden vazgeilerek, Bankann bilano byklnn denetim altnda tutulmas hedeflenmitir. Toplam i ykmllklerle llen bilano bykl, 1989 ylnda bu sayede sadece %41.6 orannda artmtr.15 Aslnda bu reel anlamda %16.8 klmeyi ifade ettii iin, sonuta 1989 ylnda banka bilanosu belirli lde daraltlarak hedeflenen baarlmtr. Bylece TCMBnin mali sistem aleyhine gereinden fazla bymesi olgusu bu ylda tersine evrilmitir. TCMB, 1989 yl para programnda i kredileri denetim altna almay ngrm ve bunda baarl olmutur. Kamuya alan kredilerden Hazineye alan ksa vadeli avans hesabyla ilgili olarak HDT Mstearl ile Mart ay iinde anlamaya varlarak, 3.5 trilyon TLlik bir tavan benimsenmi ve bu tavana yl iinde uyulmutur. Ayrca bankaclk kesimine alan krediler de denetim altnda tutulabilmitir. 1989 yl iinde merkez bankas paras (MBP)nn toplam i ykmllk iindeki pay, yerleik olan kiilere dviz olarak ykmlln azalmas sayesinde artmtr. Bylece TCMBnin para politikas uygulama etkinlii az da olsa artmtr. Aslnda MBP, dier yllara gre 1989 ylnda daha az artmtr. nk AP yoluyla piyasaya 900 milyar TL tutarnda fonlama salanmtr. Bu nedenle, i kredilerde hedefler almad halde, bu fonlama sayesinde emisyon %87 gibi yksek bir oranda artmtr. Mays ve Kasm aylarnda mevduat munzam karlk oran (MMKO)nn iki defa drlmesi, emisyonun artn hzlandrrken, MBPnin snrl lde artmasna yol amtr. D. 1990 Yl Para Program ve Uygulama Sonular 1990 yl TCMB para program, esas olarak ncekilerden nemli bir farka sahipti. nk dnem banda kamuoyuna ilan edilen ilk program idi.16 Rd Saracolunun 16 Ocak 1990 tarihinde aklad para program 4 nicel hedef zerine kurulmutu. yle ki; bu

1145

programda yl iinde bilano byklnde ve toplam i ykmllkte %15-25lik, i varlklarda %6-16lk, MBPde %35-48lik bir art aral hedeflenmitir. Ayrca MBPnin sadece dviz satn alnarak yaratlmas ve kredi genilemesinin snrlandrlmas benimsenmitir. Bylece bilano aktifinin finansal yapsnda 1989 ylnda balayan deiiklik daha da belirginlemitir. 1990 yl para program, belirlenen hedeflerin tutturulmas asndan genelde baarl olmutur. Bilano byklnde %24.1lik artla, ngrlen deerin biraz zerine kld halde, toplam i ykmllkte %21.6lk, toplam i varlkta %12lik ve MBPde %26.6lk art yaanm ve bylece bu byklkte hedefler tutturulmutur.17 Bilano byklnde hedefin almasnda apraz kurlarn olumsuz ynde deimesinin ve deerleme hesabnn beklenenden daha fazla artmasnn etkisi olmutur. 1990 ylnda MBPnin parasal program hedeflerini tutturabilmesini salayan en nemli husus, MB kredilerinin denetim altna alnabilmesidir. Bu sayede toplam i varlklarn yl iinde ancak %12 dzeyinde artmas salanabilmitir. Yani yl iinde gerekleen emisyon art, ngrld gibi dviz ilemleri sayesinde salanmtr. TCMB, 1990 yl iinde yurt iine olan dviz ykmllklerini TL ykmllklerine dntrme abas gtmtr. Bu nedenle MBP dier gstergelere gre daha fazla artmtr. Ancak bu art planlanann gerisinde kalmtr. E. 1991 Ylndaki Uygulama Sonular 1991 ylnda erken seim kararnn kamu borlanma gereinde yaratt art nedeniyle, Hazinenin banka kaynaklarna ynelmesi, parasal byklklerin denetimini zorlatrm ve parasal program aklanmasn olanaksz klmtr.18 Bu nedenle 1991 ylnda parasal program aklanmamtr. 1991 ylnn ilk aynda dviz rezervinin Krfez Sava yznden 2.3 milyar dolar azalma gstermesi nedeniyle Hazinenin ak finansman tercih etmesi, emisyonda nemli bir arta yol amamtr. Ancak sonraki aylarda, bir yandan dviz rezervinin artmas, dier yandan da ak finansmana gidilmesi sonucu, piyasada oluan ar likidite AP ile emilmeye allmtr. Yl iinde kamuya alan kredilerin %33.7lik art nedeniyle i varlklar denetlenememi ve i varlklarn bilanodaki pay %57.1den %59.1e ykselmitir. Ksacas TCMB 1991 ylnda parasal program ilan etmek yerine, TL ve dviz piyasalarndaki istikrar korumaya, rezerv paradaki bymeyi kontrol altna almaya almsa da bunda pek baarl olamamtr. F. 1992 Yl Para Program ve Uygulama Sonular

1146

Bu ylda TCMB orta vadeli hedefler erevesinde yeni bir parasal program ilan etmitir. Enflasyonun %43, Konsolide Bte ann 32 trilyon TLyi ve Hazinenin TCMBden salayaca kaynan 11 trilyon TLyi amayaca varsaymna dayanlarak hazrlanan bu programda 4 parasal byklkle ilgili hedefler konulmutur. 1990 yl para programndan farkl olarak, hedefler arasnda toplam i varlk yerine net i varla yer verilmitir. 1992 ylnda para program ilan edilmesine ramen, Hazinenin TCMB kaynaklarndan yararlanabilecei fonlarn yln daha ilk aylarnda snrna gelinmesi, programn byk lde uygulama ansn ortadan kaldrmtr. Parasal byklklerle ilgili konan hedeflerin hepsinde ngrlen oranlarn iki katndan fazla art yaanmtr. Bunlardan bilano byklnde %37-47 art ngrlrken, %85 art yaanmtr. %38-48 arasnda artmas programlanan toplam i ykmllkler %101, %27-39 artmas ngrlen net i varlklar ise %75 dolaynda artmtr.19 %40-50 dolaynda artmas beklenen MBP ise, %100 dolaynda artmtr. Bu ylda kamuya alan kredilerde nemli art olmutur. Bu kredilerin %88.4n Hazineye alan avans oluturmutur. Ayrca reeskont kredileri yoluyla TMOya byk miktarda kredi almtr. Kamuya alan kredilerdeki bu hzl art emebilmek iin yln ilk aylarnda dviz satarak dviz piyasasna mdahalede bulunulmutur. Kur farklarndan doan deerleme hesabnda yer alan Hazinenin borlar karlnda Nisan aynda DBS temin edilmi ve bylece artan DBS stoklar sayesinde AP etkin bir biimde devreye sokularak piyasadaki ar likidite bu yolla emilmitir. Yl iinde dviz rezervi 1.5 milyar dolar artt iin d varlklarn bilanodaki oran %40.9dan %43e ykselmitir. TCMBnin belirledii orta vadeli hedeflerle ilgili olarak 1992 ylndaki gelimeler ise yle zetlenebilir: * Merkez Bankas parasnn bilano iindeki pay hedeflendii gibi artm ve bu oran %44.4den %49.2ye ykselmitir. * Emisyonun bilanoyu finansman paynn %40-45 dolayna kmas hedeflendii halde, bu oran %21den %19.5a dmtr. * Bankalarn zorunlu ve serbest mevduat toplamnn bilanodaki paynn %25e ulamas hedeflendii halde, bu oran %14.3den %12.9a derek, hedefin aksi ynde gelime gstermitir. * Orta vadede deerleme hesabnn elden geldiince azalmas ve bilanodaki paynn %15ler dzeyinde olmas hedeflenmiti. Yl iinde hedef dorultusunda gelimeler yaanm; ancak bu orann %33.5ten %19.5e drlmesi salanmtr. G. 1993 Ylnda Uygulanan Para Politikas

1147

1993 ylnda TCMB, kamu finansman aklarnn denetim altna alnamamas yznden parasal byklklerin kontrolnn zorlamas nedeniyle parasal program aklanmamtr. Bunun yerine kur ve faizlerde istikrarl bir hareket amalanarak, finansal piyasalarda istikrar korunmaya allmtr. 1993 ylnn zellikle son aylarnda kamu kesimine alan kredilerin nemli art gstermesi nedeniyle yaratlan likidite fazlas, AP yoluyla sterilize edilmeye allmtr. Deerleme hesabnn DBS yoluyla azaltlmas sonucu dnem sonunda AP yeknu nemli deime gstermemitir. Ancak bankalarn bilanolarnda VDMK gibi mevduat d kaynaklara ynelme ve d kredilerin nemli lde deerlendirilmesi, 1993 ylnda TCMBnin parasal denetimini iyice zorlatrmtr.20 Rezerv paradaki artn AP kanalyla emilmesi ve kamu mevduatnn azalmas nedenleriyle, nceki yllarn tersine bilanoda toplam i ykmllklerin ve MBPnin pay azalmtr. 1993 ylnda TCMB bilanosunda deerleme hesabnn tahvil verilerek kapatlmas sonucu, bilanodaki pay da nemli lde azalmtr. yle ki bu konuda belirlenen orta vadeli hedefin bile altna inilmitir. H. 1994 Ylnda Uygulanan Para Politikas 1994 yl TCMB para politikas 5 Nisan tarihine gre iki ayr dnemde incelenebilir. Yln ilk aynda Hazine ksa vadeli avans limitlerinin ilk iki ayda doldurulmasna bal olarak kamu kredilerindeki nemli lde bymeye karlk, bu bymenin yaratt likit fazlas AP yoluyla sterilize edilmeye allmtr. Bylece yln ilk aynda net i varlklar nemli bir art gstermitir. Buna karlk, kurlarda grlen yksek artlar dengelemek amacyla dviz piyasalarna yaplan dorudan sat nedeniyle d varlklarda gerileme olmutur. 5 Nisan sonrasnda TCMB, 5 Nisan Kararlar dorultusunda uygulamaya konan nlemlerle mali piyasalarda istikrarn salanmasn ve eriyen dviz rezervinin artrlmasn hedef olarak semitir. Bu amala yeni nlemler dnlm ve TCMB kanununda yaplan deiiklikle Hazinenin ksa vadeli avans limitinde uygulanan %15lik bte denekleri orannn tedrici olarak %3e drlmesi kabul edilmitir. Ayrca mevduat munzam karlk ve disponobilite oranlarnn kapsamlar deitirilmitir. Bylece bankalarn tm pasif hesaplarna disponobilite oran uygulanmaya balanrken, mevduat munzam karlk oran da TL mevduatlar lehine evrilmitir.21 TCMB d varlklar aleyhine bozulan bilano yapsnn dzeltilmesi iin dviz giriine bal olarak d varlklarn artmasna karlk, kamuya alan kredilerin bask altnda tutulmas salanarak, bilanoda net i varlklarn paynn kltlmesine almtr. Yl iindeki gelimeler bu dorultuda olmu ve yl sonundaki dviz rezervi, dnem bandaki dzeyine ulamtr. I. 1995 Yl Para Politikasndaki Gelimeler

1148

TCMB 1995 ylnda da para program aklamam, bunun yerine 1994 ylnda olduu gibi d varlklara dayanan bir likidite art salamay amalayan para politikas uygulamaya almtr. Benimsenen para politikas gerei dviz kurlar, net uluslararas dviz rezervleri ve net i varlklar iin belirli hedefler ngrlmtr. Yln ilk on aynda, belirlenen politika dorultusunda davranlarak, bir yandan enflasyonla mcadelede nominal kur apasna nem verilmi,22 dier yandan da d varlklarn artrlmasna allmtr. D varlklardaki nemli art sayesinde net uluslararas rezervler, yln ilk on aynda 7,2 milyar dolar artmtr. Kamuya alan krediler de, ngrlen limitler iinde kalmakla birlikte yln ilk on aynda %57 orannda artmtr. Bu iki kanaldan yaratlan likidite fazlas AP yoluyla emilmeye allmtr. Ekim ay sonuna kadar d varlklardaki artn nemli boyutta olmas nedeniyle ak pozisyon (kur riski) oran ilk defa 100n zerine karak 110 olmutur. Fakat dnem sonunda bu oran tekrar 87ye gerilemitir. Yln ilk on aynda planland lde uygulanan para politikas, Ekim ay ile birlikte seim atmosferine girilmesi ve hkmetin ek bte yapmas ve kamu harcamalarnda bir patlamann yaratlmas yznden son iki ayda srdrlememitir. lk on ay iinde net d varlk art i varlklar azaltlarak dengelenmeye alld halde, son iki ayda tersine gelime olmu ve kamuya alan kredilerin artmas yannda23 dvizin deer kazanmasna bal olarak, nemli bir dviz rezervi kayb yaanmtr. lk on ayda bilanoda d varlklarn pay artarken, son iki ayda i varlklarn pay artmtr. Yln btn ele alndnda, emisyon hacmi ve rezerv para %85-86 dolaynda artmtr. J. 1996 Yl Para Politikasndaki Gelimeler TCMB, 1996 ylnda enflasyonu nlemeye ynelik ciddi bir siyasi iradenin olmay nedeniyle, enflasyonu nlemeye ynelik deil, finansal piyasalarda istikrar salamaya ynelik bir para politikas uygulamay amalamtr. Bu amala kurlar zerindeki denetim srdrlrken, yl iinde uygulamaya soktuu bilano byklkleri zerinde disiplin salamaya almtr. TCMB, 1996 yl iinde i varlk artn snrlamay ve d varlk karl TL yaratmay amalayan yeni bir para program uygulamaya sokmutur. 1994 ylnda TCMB yasasnda yaplan deiiklikle avans limitinin drlm olmas ve ksa vadeli avans dnda hibir kamu kurumuna kredi kullandrlmamas nedeniyle net i varlklar, yl boyunca ngrlen limitlerin iinde kalmtr. Ancak reel faizlerin zellikle ilk aylardaki ar ykseklii nedeniyle, zorunlu dviz devir oranlarnn drlmesine ramen, TCMB dviz rezervinde nemli art olmutur. Net d varlklardaki bu ar artn rezerv para zerinde yaratt bask AP yoluyla giderilmitir. Yl iinde d varlklar %129.5 artarken, i varlklar

1149

%92.8 orannda artmtr.24 Bu ylda ak pozisyon oran ilk defa 100n zerinde kapand iin deerleme hesab da ilk kez negatif deerler almtr.25 Hazine dnda hibir kamu kurumuna kredi kullandrlmamas ve bankalara alan kredilerin dondurulmu olmas nedeniyle, net i varlklar sadece %25.7 artmtr. Net dviz varlklarndaki art ve Hazine itfalar nedeniyle oluan likidite fazlas AP yoluyla sterilize edilmitir. Bu nedenle AP %222.5 orannda art gstermitir. K. 1997 Para Program ve Uygulama Sonular TCMB bu ylda da finansal piyasalarda istikrarn salanmasn hedef almtr. Kurlarn beklenen enflasyon lsnde artmasna ve faiz dalgalanmalarnn azaltlmasna zen gsterilmitir. Bu yldan balayarak TCMB makro hedeflerdeki gelimelere gre 6 aylk dnemler itibariyle para program uygulamalarn aklamaya balamtr. Rezerv para deikeni, 1997 yl para programnda operasyonel hedef olarak belirlenmi ve rezerv para arznda hedeflenen artn net d varlklardan olumas ngrlmtr. Kamunun MB kaynaklarna bavurmayp, sermaye piyasasndan borlanmas, reel faizlerin ykselmesine yol amtr. Uygulanan reel kur politikas nedeniyle, scak para girii TCMB dviz rezervlerinde nemli art olmutur. Yln son aylarnda Gneydou Asya krizi nedeniyle dviz talebinin artmasna ramen, bu ylda TCMB d varlk toplam %116 orannda artmtr. te yandan 1997 Temmuz aynda Hazine ile TCMB arasnda yaplan protokol gerei Hazinenin ksa vadeli avans kullanmaktan tamamen vazgemesi sayesinde, bilanodaki i varlklar azalmtr. varlklardaki azalmann dier bir nedeni deerleme hesabndaki azalmadr. Net dviz pozisyonunun artmas nedeniyle deerleme hesab 240 trilyon TL azal gstermitir. phesiz TCMBnin bankalara ama olana olan reeskont kredilerinin de dondurulmu olmas, hatta %1 gerilemesi de net i varlk azalnda dier bir etkendir. 1997 ylnda d varlklarda nemli bir art ortaya kmtr. Bunda Dresdner Bankas aracl ile temin edilen KMDT hesabndaki %125lik artn ve Hazine ve bankaclk d kesimin dviz mevduatndaki artn da etkisi olmutur. Yln ilk yarsnda dviz rezervindeki artn yaratt likidite fazlasnn emilmesi amacyla sterilizasyon ynnde deerlendirilen AP, ikinci yarda, i borlanmann ve dviz talebi artnn yaratt para skkl nedeniyle, daha ok fonlama amacyla kullanlmtr. Bu nedenle yl iinde rezerv para %85 artarken, MBP %8 azalmtr. L. 1998 Yl Para Programlar ve

1150

Uygulama Sonular TCMB son iki ylda sadece mali piyasalarda istikrar salamaya ynelik bir politika izlerken, 1998 ylnda mali piyasalarda istikrar salamak yannda enflasyonla mcadeleyi de ama edinmitir. Bu yldaki politikalarda en nemli deiiklik, maliye politikasnda olmu ve nihayet iki politika arasnda uyum n plana kmtr. TCMB bu ylda para programn nceki yllardaki gibi bir yllk olarak deil, er aylk program olarak hazrlamay tercih etmitir. 1998 ylnda birinci aylk, ikinci aylk ve ikinci alt aylk olmak zere, birbirini izleyen program tespit edilmitir. Bu programlarn ilk ikisinde yllk %70, sonuncusunda yllk %50 enflasyon hedefi ve %3.6lk bir kalknma dzeyi gznne alnmtr. Yln ilk ay iin Ocak aynda belirlenen programa gre parasal hedef deikeni olarak yine rezerv para seilmitir. Rezerv parada ilk ayda %18-20 art ngrlm ve bu artn kaynann d varlk olmas amalanmtr. Gerekten bu dnemde deerleme hesab artm olduu halde, bu art kamuya alan krediler azaltlarak saland iin, bu dnemde rezerv para %17.3 aratarak, ngrlen araln altnda kalnmtr. stelik amaland gibi bu artlar d varlk kaynakl olmutur. Hazinenin dnem boyunca ksa vadeli avans kullanmamas, dviz girii nedeniyle artan likiditenin AP yoluyla emilmesi sonucu, net i varlklar nemli azalma gstermitir. Nisan ay banda aklanan ve yln ikinci ayn kapsayan para program ncekinin devam niteliinde olmutur. kinci ayda rezerv paradaki art oran, ilk ay hedefinin altna ekilerek %14-16 olarak belirlenmitir. Bu artn yine d varlk kaynakl olmas amalanmtr. Rezerv para 30 Hazirana kadar %13.1 artarak hedef aralnn altnda kalmtr. Kamu kredilerinin dondurulmu olmas, deerleme hesabndaki eksi bakiyenin artmas ve AP yoluyla sterilizasyona gidilmesi nedeniyle net i varlklar byk azalma gstermitir. Hzl net d varlk artnn sterilize edilmesi gerei ve bunun AP yoluyla salanmas istenilen boyutlar at iin, TCMB dviz kuru ve faiz politikasnda deiiklik yapmay uygun bulmutur. Bu balamda TCMB Mays ay banda bir dizi nlem almtr. TCMB tarafndan aklanan bu yeni nlemler ksaca yle zetlenebilir: TCMB, * 4 Mays sonras MKB repo-ters repo pazarnda gecelik vade ilem yapmayacaktr, * 4 Mays sonras bankalar aras al-sat kotasyon marjlar daraltlmtr (bu oran 2 Haziranda 3er puan, 8 Haziranda 10ar puan daha indirilmitir), * 1 Haziran sonras bankalarn zorunlu dviz devir oranlar, Haziran ve Temmuz aylar iin %0a indirilmitir (Yani TCMB bankalarn getirecei dvizlerin tamamn veya bir ksmn artk almak zorunda olmayacaktr).

1151

Birinci ve nc nlem genelde faizin yukar trmann nlemeye ynelik olurken, ikinci nlem bankalarn scak para politikas gerei dviz satn alp, bunu TCMBye devrederek elde ettii likidite ile DBSe yneltmesini frenlemeye yneliktir. Alnan nlemlerin yaratt belirli bir bocalama dneminden sonra faizlerde az da olsa bir gerileme ortaya km ve dviz kurlar istikrar kazanmtr. Bununla birlikte dviz rezervi Haziran sonuna kadar sadece TL cinsinden %1 artarak 26,6 milyar dolara ulamtr.26 Bu artn sterilizasyon abas ve Hazinenin kredi kullanmamas sonucu net i varlklar 30 Haziran tarihinde -1.778 trilyon TLye kadar inmitir. 1998 ylnn ikinci alt aylk para program bu ortamda hazrlanmtr. IMF ile 26.6.1998 tarihinde Yakn zleme Anlamas imzalanm ve bu anlama erevesinde hazrlanan ikinci alt aylk program 2.7.1998 tarihinde ilan edilmitir. Yllk %50 enflasyon oran gznne alnarak hazrlanan 1998 ylnn ikinci alt aylk para programnn ncekilerden en nemli fark, parasal hedef gstergesinin deitirilmesi olmutur. TCMBnin ilgili programda belirttii gibi enflasyonun hzl d gsterdii dnemlerde para talebinde tahmin edilemeyen gelimelerin ortaya kmas olasl, Merkez Bankasnn parasal durumu etkileyebilmesini devam ettirebilecek yeni bir gstergeyi hedeflemesini gerekli klmtr. Yani enflasyonun yaratt para ikamesinin (para d likiditelerin devreye sokulmasnn ve dolarizasyonun artmasnn), enflasyonun aa doru ekilme abalarnda nasl tepki verecei nceden kestirilemedii iin, rezerv parann belirli lde esnek braklmas; bunun yerine rezerv para kayna olan net i varlklarn belirli bir dzeyde tutulmas tercih edilmitir. Bu ama dorultusunda TCMB, bilanosundan, hedeflenen yeni bir byklk olarak net i varlklar belirlemi ve yl sonunda net i varlklarn eksi 1.514 katrilyon TL olmasn ngrmtr. Bu arada net i varlk kapsam yeniden gzden geirilmi ve net i varlk olarak, rezerv paray oluturan net d varlklar dndaki btn kalemler dikkate alnmtr. Bu kapsama gre yeni bir analitik bilano hazrlanmtr. Analitik bilanonun dzenlenmesinde, pasifte rezerv para ve onu oluturan kalemler (Bankalara ait zorunlu, serbest ve dviz mevduatlar ile dolamdaki para) braklmtr. Aktifte ise d varlklar ile d ykmllkler arasndaki fark net d varlklar olarak yer almtr. Bunun dndaki btn kalemler ise net i varlklar bal altnda toplanmtr. phesiz nceki analitik bilanonun pasifinden yer alan kamu mevduat, AP, fon hesaplar gibi kalemler, yeni dzenlenen analitik bilanonun aktifinde yer alan net i varlklar kalemine negatif deerleri ile aktarlmtr.

1152

Yl sonunda -1,514 katrilyon TLye inmesi hedeflenen net i varlklar, 25 milyar dolar aan dviz rezervinin daha da artaca tahminine dayanmakta idi. Ancak Austos aynda Rusyada patlak veren ekonomik kriz nedeniyle Trkiyede de dvize talep birden artmtr. Bu talebin speklatif bir ataa dnmemesi iin TCMB 3.8 milyar dolar rezerv kayb pahasna piyasann dviz talebini karlamtr. Dviz talebinin karlanabilmesi iin TLye olan ihtiya, hkmetin uluslararas kaynaklardan bor temin edememesi ve fon ihtiyac iin i piyasalara ynelmesi nedeniyle daha da artmtr. Bu gelimeler sonucu Ekim aynda net i varlk hedef bykl tekrar gzden geirilerek, yl sonu iin 700 trilyon TL olmas ngrlmtr. zellikle kamu ve zel kesime alan kredilerin dondurulmu olmas sayesinde, net i varlklar yl sonunda ancak 579.4 trilyon TLye ulaarak hedefin gerisinde kalmtr. 1998 yl iinde TCMBnin para politikas ile ilgili en nemli kozu AP olmutur. Yln ilk yarsnda dviz rezervindeki art nedeniyle yaklak 1.9 katrilyon TLlik sterilizasyon gerekletirirken, ikinci yarsnda dviz talebindeki art karlarken 2.9 katrilyon TLlik fonlama yapmtr. Bu sayede yl iinde emisyon hacmi %71.3, rezerv para ise %78.7 artmtr. TCMBnin AP hacim olarak piyasadaki parann (emisyon hacminin) 4 katndan fazla olmas, istikrar iin TCMBnin ne kadar geni bir manevra yapt kadar bu manevray yapabilme baarsn gstermesi bakmndan ilgintir. M. 1999 Ylnda Para Politikas ile lgili Uygulamalar 1996 ve 1997 ylnda uygulanan para politikas ile yalnz mali piyasalarda istikrar salamaya ynelik bir hedef belirlenmiken, 1998 yl programlar ile ayn zamanda enflasyonun kontrol altna alnmas da hedeflenmiti. Hedefler tutturulduu ve enflasyonda belirgin bir dme grld halde uluslararas piyasalardaki dalgalanmalar ve yeni bir seim atmosferine girilmesi, TCMB yi 1999 yl banda para program ilan etmekten alkoymutur. Bunun yerine zellikle yln ilk yarsnda belirsizlikleri giderici nlemlere nem verilmitir. Bu balamda gereki bir kur politikas uygulanmasna zen gsterilmitir. Uygulanan kur politikasnda hedeflenen enflasyona gre deil, gerekleen enflasyon oranlar dikkate alnm ve 1 ABD Dolar + 0.77 EUROdan oluan sepetin deerinin enflasyon lsnde deiimini salayacak biimde hareket edilmitir.27 Yln ilk yarsnda dviz kurlar enflasyondan daha hzl art gsterdii iin reel kur azalmtr. Ancak zellikle son ayda reel kurlar tekrar deer kazanmtr. TCMB, bu ylda da ekonominin ihtiya duyduu likiditeyi d varlk aracl ile piyasaya srmeyi esas alm ve bunun iin piyasalardaki oklar gznne alarak faizlere mdahale etmemitir. Bylece kurlarn kontroll izlenmesi sonucu scak para girii devam etmi ve net d varlklarn TL deeri dnem boyunca neredeyse 2 kat art gstererek 7.6 katrilyon TLyi amtr. TCMB 1999 ylnda finansal kurulularn ksa dnemli oluan likidite ihtiyalarn AP yoluyla karlamaya almtr. zellikle 17 Austos depremi sonras ekonomide yaanan likidite sknts bu

1153

yolla salanan fonlama ile giderilmeye allmtr. Buna ramen uygulanan scak para politikas sayesinde net d varlktaki artn yl iinde yaklak katna kmasna bal olarak, AP hesab yln ikinci yarsnda 1.2 katrilyon TLlik bir art gstermi; yani TCMB bu yolla 1.2 katrilyon TLlik sterilizasyon gerekletirmitir. Kamuya alan kredilerdeki net deimeye gelince; Hazinenin ksa vadeli avans kullanmnn ay sonlarnda bakiyesi kapatlmak zere ay iinde oluan nakit ihtiyalarnn karlanmas ile snrl kalmasna karlk, kamunun dviz olarak takip olunan mevduatnda yln ikinci yarsnda yaanan hzl art sonucu kamuya alan krediler net olarak azalma gstermitir. TCMB Analitik Bilanosuna IMFnin ncelikle deprem yardmnn aktarlabilmesi iin Ekim 1999 tarihi itibariyle yeni bir kalem daha eklenmitir. IMF Acil Yardm Kredisi hesab bir yandan d varlklar artrrken, dier yandan da dviz ykmlln (borcunu) artrd iin net d varlk kalemine etkisi olmamtr. Ayn zamanda bu kredi aktifte IMF acil yardm olarak gzkrken, pasifte de Hazinenin dviz olarak takip olunan mevduatna eklenmitir. Bylece net i varlk hesab bakiyesi, bu hesaptan dolay etkilenmemitir. N. 2000 Yl in Stand-By Anlamasna Gre Belirlenen Para Program ve Uygulama Sonular 1998 yl Temmuz aynda IMF ile imzalanan Yakn zleme Anlamas erevesinde bir para politikas uygulanmas ve seim sonras kurulan hkmetin bu anlama erevesinde bir bte politikasnn benimsenmesi ve yapsal reform kapsamnda sosyal gvenlik, vergi ve bankaclk alanlarnda baz yasal dzenlemelerin yaplmas zerine, Yakn zleme Anlamas programna bal olarak mali destekli bir stand-by anlamas gndeme gelmitir. yllk bir sreyi kapsayan bu anlama, her eyden nce lkemizdeki enflasyonu ve reel faizleri belirli bir dzeye indirmeyi amalamaktayd. Bu program, enflasyonu drmek iin: * Sk bir maliye politikas uygulayarak faiz d bte fazlasnn artrlmasn, yapsal reformlarn ve zelletirmenin hzlandrlmasn, * Enflasyon hedefi ile uyumlu bir gelir politikas uygulanmasn, * Enflasyonun indirilmesine odaklanm kur ve para programlanmasn ngrmekteydi. Burada Stand-by Anlamas erevesinde oluturulan ve konumuz kapsamnda olan kur ve para politikas ile ilgili nlemler zerinde durulacaktr. TCMB kur politikasn, yalnzca hedeflenen enflasyon oranna gre ayarlama ilkesini benimsemitir. Yani kurlarn gemiteki enflasyon oranna gre deil, gelecek bir yl iinde hedeflenen

1154

enflasyon oranna gre (1 yl nceden) belirleme kararn almtr. Kurun hedeflenen enflasyona gre 1 yl nceden ve dk oranl olarak belirlenmesi ile, enflasyonun decei kansn gelitirmek ve dvize olan talebin artmasn nlemek amalanmt. yllk program kapsamnda dviz kur politikas iin iki ayr dnem belirlenmitir. lk 18 ayda dvizin (1 $ + 0.77 EUROnun) sat fiyatnn 1 yl nceden belirlenip ilan edilmesi benimsenmitir. Bylece dviz kuru hedeflenen enflasyon oran gibi apa olarak dikkate alnmtr. Programn ikinci 18 ay iin ise gnlk kur belirlemek yerine dviz kurunun belirlenen bir band dahilinde dalgalanmaya braklmas ngrlmtr. Bu program kapsamnda belirlenen para politikas byk lde ncekinin aynsdr. Yani nceki ylda olduu gibi likidite artnn net d varlklara dayandrlmas, bu politikann yansmalarnn bilano kalemlerine gre izlenmesi; bunun iin hedef gsterge olarak yine net i varlklarn28 dikkate alnmaya devam edilmesi kararlatrlmtr. Bu amala net i varlklar kalemine dnem sonu iin (-1,2 katrilyon TLlik) limit getirilmitir. Bu limite ek olarak net uluslararas rezerv kaleminin de debilecei minimum dzey belirlenmitir. Bu kapsamda ele alnan kavramlar deimemekle birlikte baz kavramlarn kapsamlarnda deiikliklere yer verilmitir. yle ki: Net i varlk kapsamnda Yakn zleme Anlamas ile belirlenen deerleme hesabnn dikkate alnmamas esas benimsenmitir. Net d varlk kapsamndan ise bankalarn dviz olarak takip olunan mevduat karlmtr. Net d varlklara ise, net uluslar aras rezervlere orta vadeli d krediler ile 2 yl ve zeri vadeli mevduatlar ieren KMDT hesab eklenerek ulalmaktadr. Yani net d varlklar iinde bankalarn orijinal vadesi 1 yl olan mevduatlar ile kredileri de yer almaktadr. TCMB, belirledii para politikasna gre, kendisine gelecek btn dvizleri satn almay kabul ederken, piyasaya bu yolla kacak TLnin AP yoluyla sterilize edilmemesi esasn benimsemitir. nceki yllarda uygulanan para politikasna gre yaratlan en nemli fark bu olmutur. TCMB, yeni benimsenen esasa gre APye sadece net i varlklar belirli bir dzeyde tutmak amacyla bavuracaktr. Daha ak bir anlatmla APye, kamu sisteminin fonlanmas politikasna yer verilmemekle birlikte kamu kredi ve mevduatlarnda grlebilecek dalgalanmalar telafi etmek iin bavurulmas esas benimsenmitir. Ksacas, piyasadaki likiditeyi snrlamak yerine, likiditenin sadece dviz giri-kna gre deimesi29 ilkesi kabul edilmitir. TCMB, faizlerle ilgili belirli bir hedef belirlememi, fakat enflasyona bal olarak faizlerin de deceini kabul etmitir. Faizlerin drlebilmesi iin interbank ilemlerinde uygulanan kotasyonlarn gerektiinde daraltlmas ve TCMBnin bu ilemlere girmemesi ilkesi benimsenmitir. TCMB ayrca mevduat munzam karlk oranlarn %8den %6ya drerek,30 bankaclk sektrnn ihtiya duyduu likiditeyi bu yolla temin etmesini salamtr. Uygulamaya gelince, yln ilk yarsndaki gelimelerin programa uygun olduu grlmektedir. rnein Mart ay sonunda (deerleme hesab hari) -1.260 trilyon TL olan net i varlk hesab,

1155

Haziran ay sonu itibariyle -1.295 trilyon TLye inmitir. Ancak yln ikinci yarsndaki gelimeler programland ekilde olmamtr. yle ki: Dolarn bata EURO ve Alman Mark olmak zere btn yabanc paralar karsnda deer kazanmas31 ve halkn enflasyon konusundaki beklentilerinin tam olarak krlamamas nedenleriyle, dolarizasyon yeterince krlamam ve bu nedenle dviz rezervinde nemli bir art yaanmamtr. stelik reel kurun ar deerlenmesi ve i tketimdeki ar art32 ithalatn nemli art gstermesine yol amtr. Dnya piyasalarnda ham petrol fiyatlarnda grlen ar ykselmeye bal olarak cari ilem dengesinde rekor dzeyde art yaanm ve yllar sonras d demeler dengesinde ak ortaya kmtr. Bu nedenle piyasada dolara olan rabet azaltlamad ve istenilen lde likidite art yaratlamad iin, faizlerde istenilen dzeyde bir gerileme de salanamamtr. stelik programlanan yapsal reformlarda ve zelletirme faaliyetlerinde olumlu gelimeler salanamamas DBS faizlerinde ykselmeye yol amtr. DBS faizlerinin ykselmesi ise portfylerinde yksek oranda Hazine kd tutan bankalarn likidite salamaya ynelik sorunlarn artrmtr.33 Bankaclk sistemine ilikin sorunlarn program balangcndan nce zlememi olmas krizi tetikleyen en nemli etken olmutur. Programda grlebilecek olumsuzluklar karsnda dviz rezervlerine destek olacak bir Ek Rezerv Kolaylnn programn bandan itibaren mevcut olmamas da dier bir etken olmutur. Bankalarn bir yandan aktiflerinde nemli yer tutan DBSlerin deerindeki ar kayp, dier yandan ak pozisyonlarn kapama telalar likidite ihtiyalarn artrm ve Kasm krizinin domasna neden olmutur. Aralk ay banda bir bankann Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu kapsamna alnmas, TCMBnin kotasyon yntemi, AP ve bankalar aras para piyasalar aracl ile piyasalar fonlamas yznden yln son aynda net i varlklar bandnn dna klmasna yol amtr. Net d varlklar Kasm ay ortalarna kadar dolar cinsinden %20 dolaynda artarak 11 milyar dolar at halde, speklatif atak sonucu 5 milyar dolar dzeyine inmitir. Yani 2000 yl iinde net d varlklar kalemi artacana %46 orannda daralmtr. Kasm krizinde mevcut kur rejiminin srdrlmesine allrken, 6 milyar dolar civarnda net dviz sat yaplmtr. Bu ilemler sonucu, piyasadan ekilen Trk liras likiditenin yeniden piyasaya dndrlebilmesi amacyla, 22 Kasm ve 30 Kasm tarihleri arasnda, ak piyasa ilemleri kanalyla, piyasaya 3.9 katrilyon liralk likidite salanmtr. Bu gelimeler sonucunda, programn Merkez Bankas bilanosuna koyduu kstlar dna klm ve bu kstlarn revize edilmesi zorunluluu domutur. Aralk aynda IMFden salanan Ek Rezerv Kolayl ve hkmete aklanan tedbirler, Kasm 2000 krizinin atlatlmasn salamtr. Kasm krizi sonras iki temel sorun boy gstermitir. Birincisi, krizle birlikte ykselen faiz oranlar, IMF ile varlan anlama sonrasndaki gerilemeye karn, dviz kurundaki art hedefinin ok zerinde seyretmeye balamtr. Ykselen faiz vadeleri ksaltm bankalarn zellikle kamu bankalarnn bilanolarn nemli lde bozmutur. Yaanan siyasi gerginlik sonucunda 19 ubat

1156

2001 tarihinde Trk Liras ciddi bir atakla kar karya kalmtr. Bu tarihte gerekleen bir gn valrl 7.6 milyar dolarlk dviz talebi, dviz kuruna nemli bir bask oluturmutur. Yaanan siyasi kriz ile birlikte faizler anormal lde ykselmi ve demeler sistemi kilitlenmi, te yandan, mevcut dviz kuru sisteminin srdrlebilirliine ilikin ciddi gven sorunu olumutur. Dviz kuru rejiminin srdrlmesine imkan kalmam ve dviz kurlar 22 ubat tarihinde dalgalanmaya braklmtr. O. 2001 Yl Para Program ve Uygulama Sonular Dalgal dviz kuru rejimine geilen 22 ubat 2001 tarihinden itibaren, dviz kuru, artk enflasyonist beklentileri hedefleyen apa olma ilevini yitirmitir. TCMBnin, aada ksaca bilgi verilecek olan Hazine ile olan ilikileri nedeniyle iinde bulunduu durum, para taban kaleminin nominal apa grevini stlenmesine neden olmutur. Parann sadece net d varlk girii ile deil; Hazinenin ihtiya duyduu ortamlarda da yaratlmas esas kabul edilmitir. Bu nedenle 2001 yl para program, dier programlardan farkl olarak belirli bir enflasyon orann hedefleyen deil, ekonomik krizden kmay amalayan bir program olmutur. Bu program, esnek dviz kurlar ortamnda kalnarak faizleri kontrol etmeyi amalamtr. Yaanan kriz nedeniyle kur apas terk edildiinden ve enflasyon hedeflemesine geilebilmesi iin n koullar henz salanamadndan, 15 Mays 2001 tarihinde genel erevesi kamuoyuna aklanan 2001 yl para program, performans kriteri olarak para tabann dikkate almtr.34 Bu program, enflasyonist bir ortama yol amamak iin net i varlklara (NVe) st snr getirilmi ve net d varlklarn (NURun) esasn oluturan net uluslararas rezervlerin dnemsel olarak alabilecei taban deerleri belirlenmitir. 2001 yl TCMBnin para politikas uygulamas konusunda hem olumlu hem de olumsuz koullar yaad yl olmutur. 25.04.2001 tarihinde karlan 4651 sayl yasa ile TCMB Yasasnda deiiklik yaplarak, TCMBnin Hazineden daha bamsz bir para politikas uygulamasna olanak salanmtr. Bu yasa deiiklii ile:35 * Hazineye ve kamu sektrne avans ve kredi verilmesi uygulamas kaldrlm, * Bakan yardmclarnn atanmalar ve grevden alnmalar hkmet kararlarndan bamsz hale getirilmi. * Hazine ile kamu kurulularnn ihra ettii borlanma aralarnn birincil piyasada satn alnmas yasaklanm, (ancak kamu bankalarna ve TMSFye devredilen bankalara Hazinenin verdii senetlerin TCMB tarafndan 6 ay sre ile dorudan -birincil piyasadan- satn alnmasna imkan verilmi), * Bankann para politikasnn uygulanmasnda tek yetkili ve sorumlu olmas salanmtr.

1157

2001 ylnda TCMB asndan yaanan en byk olumsuzluk ise Hazinenin artan para ihtiyacnn TCMB kaynaklarndan karlanmas zorunluluunun domasdr. Bu ylda Hazine iki nedenden dolay TCMB kaynaklarna bavurmak zorunda kalmtr. Bunlar 1- kamu bankalarnn fonlanmas ihtiyac ve 2- IMF kredilerinden yararlanma zorunluluudur. Kamu bankalarnn ve TMSF kapsamna alnan bankalarn piyasada gecelik fon ihtiyac 16 Mart 2001 tarihinde 21.7 katrilyon TL idi.36 Bu bankalarn finans ihtiyacn gidermek iin, Hazinece verilen DBSlerle ilgili repo ilemlerinin tm TCMBye ynlendirilmitir. Repo ilemleri yeterli olmaynca TCMBye, alt ay sre ile (5 Kasm 2001 tarihine kadar) bankalara verilen DBSleri birincil piyasadan direkt olarak alma grevi verilerek, bu bankalarn ihtiyac olan likidite salanmaya allmtr. Kamu ve fon bankalarnn zararlarn kapatmak iin Hazinenin bu bankalara verdii kamu katlarnn 14 katrilyon TLlik ksm dorudan alm, 7 katrilyon TLlik ksm da repo yolu ile TCMB tarafndan alnmtr. Bu yolla artan likidite fazlas interbank para ve IMKB repo piyasalarnda ters ilem yaplarak giderilmeye allmtr. TCMB, IMFden gelen ve toplam olarak 10 milyar dolar aan Ek Rezerv Kolayl kredisini Hazine kullanrken, hem NVin hem de NURun artmasna yol amtr. zellikle Hazinenin IMF kredisinden TL olarak yararlanrken yaratt likidite zmlemesi, daha ok bu kanalla gelen dvizlerin oluturduu rezervden piyasaya sat yaplarak (NUR azaltlarak) telafi edilmeye allmtr. Hazinenin d borcuyla ilgili ana para ve faiz demeleri de NUR ve NDV hesaplarn azaltan bir etken olmutur. Bunun yannda zel bankalarn interbank piyasas aracl ile TCMBde gerekletirdikleri karlkl dviz alm satm da NUR ve NDV hesaplarn etkilemitir. Bu nedenlerle uluslararas rezervler 30 Haziran 2001 tarihine kadar azaldktan sonra artmaya balamtr. Bu artta TCMBnin Mays sonunda dviz politikasnda yapt deiikliklerin pay byktr.37 2001 yl iin aklanan para programnda, 2000 yl sonu itibariyle 5.8 katrilyon TL olan para taban deerinin, 2001 yl sonu itibariyle 7.3 katrilyon TL olmas hedeflenmitir. Parasal tabandaki bu genileme, yl sonu TFE deerinde 52.5lik arta ve reel milli gelirde %3lk daralamaya gre belirlenmitir. Temmuz aynda IMFye verilen ek niyet mektubu ile bu hedefler revize edilerek, TFE deeri %58e, reel milli gelirdeki daralma %5.5e ykseltilmitir. Ayrca para taban ile ilgili hedeflenen deerler de deitirilmitir. Yukarda ksaca belirtilen nlemler erevesinde, 2001 ylna ilikin hedeflenen parasal taban art, hedeflenen enflasyonla tutarl biimde gereklemitir. Yani parasal tabandaki art program snrlar ierisinde tutulabilmitir. rnek vermek gerekirse; para taban iin Ekim ay sonu itibariyle nce 6.8 katrilyon TL, daha sonra 7.55 katrilyon TL olarak belirlenen hedeflere karlk 7.14 katrilyon TLlik bir deere ulalmtr. Yani ilk hedeflenen deerin zerine klm olmasna ramen, Temmuz ayndaki revize programda belirlenen deer almamtr. Net i varlk iin daha olumlu deerler elde edilmi ve her iki programdaki deerlerin ok altnda kalnmtr.38

1158

Kasm 2000-ubat 2001 krizlerine yol aan temel nedenlerden biri olan bankaclk sisteminin ak pozisyonu, TCMBce kriz sonrasndaki ilk be ayda 7 milyar dolarlk dviz sat ile, kamu ve TMSF bankalarna 8.1 milyar dolarlk grev zarar karl dviz cinsinden veya dvize endeksli Hazine katlar verilmesi yollaryla byk lde kapatlm ve bylece kur zerindeki bask greli olarak azaltlmtr. Ayrca, Haziran ay iinde gerekletirilen 6.6 milyar dolarlk bor takas da bankalarn ak pozisyonlarnn kapatlmasna yardmc olmutur. Bu ilemler sonucu net uluslararas rezervler iin belirlenen taban deerlerinin olduka gerisinde kalnmtr. III. Deerlendirme ve Sonu TCMB, 1990 ylndan itibaren kamuoyuna aklayarak uygulamaya alt para politikasnda genelde baarl olmutur. 1991 ylnda yaanan Krfez Sava, 1998 ylnda yaanan Rusya Krizi atmosferlerinde, dviz rezervlerinde ortaya kan ar dalgalanmalar AP yoluyla baarl bir biimde tolere edilmi ve herhangi bir mali krizin domasna olanak verilmemitir. 1998 ylndan itibaren Hazine ile anlap ksa vadeli avans uygulamasna fiilen son verilmesi, IMF ile yaplan Yakn zleme Anlamas gerei zerine denin byk lde baarlmas, IMFyi Trkiye ile Stand-by Anlamas yapmaya ikna etmitir. Ancak kamu kesimi borlanma gerei sonucu artan i borlanmann DBS faizlerini ar ykseltmesi nedeniyle piyasa faiz oranlarn istedii ekilde etkileyemeyen TCMB, 2000 yl sonlarndan itibaren yaanan olumsuzluklar ve zellikle kamu bankalarnn iine dt likidite sknts ortamnda iln ettii program uygulama ans kalmamtr. 2001 yl iinde TCMB Yasas deitirilerek, Banka para politikas uygulamasnda daha zerk bir yapya kavumutur. Buna ramen ne yazk ki TCMB, kamu kesimi salkl bir borlanma yapsna kavumadka, bamsz bir para politikas uygulama ansna sahip olamayacaktr.

Vildan Serin, Para Politikasnn Amalar ve Aralar ktisat Politikalar Seme Konular,

Alfa basn Yaym, stanbul: 1998, ss. 2-4. 2 47. 3 lker Parasz, Para, Ekonomisi, Geniletilmi 2. Bask, Ezgi Kitabevleri Yaynlar, Busa: Nur Keyder, Para Teori ve Politika, Gelitirilmi 7. Bask, Beta Datm, Ankara: 2000, s.

1999, ss. 270-272. 4 Buna ramen banka, etkin bir reeskont politikas uygulama ansna, ancak 1989 ylnda

bankalarn orta vadeli reeskont kredisi verme yetkileri ortadan kaldrldktan sonra ulaabilmitir.

1159

Trkiyede zorunlu karlk uygulamas ilk kez 1936 ylnda yaynlanan 2999 s. Bankalar

Kanunu ile kabul edilmi ve bu oran belirleme yetkisi Bakanlar Kuruluna verilmiti. 1958 ylnda 2999 sayl kanunun yerini alan 7129 s. Bankalar Kanunu ile bu oran belirleme yetkisi Banka Kredilerini Tanzim Komitesine verilmiti. Bu oran belirleme yetkisi TCMBye ancak 26 Ocak 1970 tarihinde yaynlanan 1211 sayl TCMB Kanunu ile devredilmi ve TCMB ilk kez 1972 ylnda kullanmtr. 6 1986 ylnda bu yetkiye sahip olan Banka APyi sadece dorudan alm-satm

yntemleriyle yapabiliyordu. Bankaya bu ilemlerde repo ve ters repo yapma yetkisi 1987 ylnda verilmitir. Geni bilgi iin bknz. Keyder, ss. 74-75 ve Gl Turan Merkez Bankas Bilano Analizi: Analitik Bilano Yapsnn Dn Bugn, Trkiye Bankalar Birlii Bankaclar Dergisi, Say: 26, Eyll 1998, ss. 53-64. 7 Deniz Gke, stikrar Politikas Balamnda Merkez Bankas ve Para Poitikas, Trkiye

in Orta Vadeli Yeni Bir stikrar Programna Doru, Tsiad Yayn, stanbul 1995, ss. 83-85. 8 Kmuran Malatyal, Enflasyon Hedeflemesi lke Uygulamalarna rnekler ve Trkiyede

Uygulanabilirlii, DPT Yayn, Ankara: 1991, s. 5. 9 Nuran Gkbudak, Money Multiplier and Monetary Control, TCMB Yayn, No: 9505,

October 1995. 10 s. 3. 11 Zaman gecikmesi ile ilgili geni bilgi iin bknz. Funda Erdoan, Para Politikasnn Zaman Kevin Dowd, A Rulet o Stabilize The Price Level, The Cato Journal, Vol: 15, No: 1, 2000,

Tutarszl ve Gvenirlii Problemi, Trkiye rnei, SPK Yayn Yayn No: 63, stanbul: 1997. 12 Enzo Croce and Mohsin S. Khan, Monetary Regimes and Inflation Targeting, Finance

and Development A Quartely Magazine of IMF, Volume: 97, Number: 3, September 2000, s. 3. 13 Jeffery Fuhrer, Central Bank Independence And Inflation Targeting New England

Economic Review, Jan-Feb-1997, s. 4. 14 Para ikamesi iin ve Calvo and Vegh Currency Substitution in Developing Countries IMF

Working Paper, 1992 No: 60, ss. 3-4. 15 16 TCMB, 1989 Yllk Rapor, s. 27. Bu program, hkmetin 1990 yl iin aklam olduu yllk %54 enflasyon oranna ve

%5.7 byme hz tahminlerine gre hazrlanmt. Bknz. Rd Saracolunun 16 Ocak 1990 tarihinde aklad para program. 17 TCMB, 1990 Yllk Rapor, s 32.

1160

18 19 20 21 22

TCMB, 1991 Yllk Rapor, s. 28. TCMB, 1992 Yllk Rapor, s. 40. TCMB, 1993 Yllk Rapor, ss. 39-44. Nur Keyder, Para Politikas, Trkiye Bankalar Birlii Dergisi, Say: 26, 1998, ss. 79-80. Bu sayede reel dviz kurunun ar deerlenmesi nlenerek lkeye dviz girii tevik

edilmi olmaktadr. 23 Ek bte nedeniyle bte denek tutar ve bylece Hazine ksa vadeli avans limiti artm

ve bu limit Hazine tarafndan sonuna kadar kullanlmtr. 24 25 26 TCMB, 1996 Yllk Rapor, s. 49. Daha nceki deerleme hesab bakiyesi Hazine Bonosu verilerek silinmiti. TCMB, TCMB 1998 Yl kinci Alt Aylk Para Program Gereklemesi ve kinci Alt Aylk

Para Politikas Uygulamas 27 28 TCMB, Yllk Rapor 1999, s. 81. Stand-by Antlamasna gre net i varlklar, 2000 ylnn ilk yars iin performans kriteri

olarak kabul edilirken, bu tarihten sonra gsterge hedef olarak kabul edilmektedir. Ayrca net i varlklarn hesaplanmasnda deerleme hesabnn dikkate alnmamas (toplamdan karlmas) esas kabul edilmitir. 29 Bu uygulama, zellikle Latin Amerika lkelerinde uygulanan, merkez bankalarnn para

politikas uygulamas inisiyatifini elinden alan ve Para Kurulu diye adlandrlan mekanizmaya benzemektedir. 30 TCMB mevduat munzam karlk orann %8den %6ya drrken, disponobilite orann

da 2 puan artrmtr. Ancak disponobilite orannn haftalk ortalamaya gre hesaplanmas sayesinde bu yolla bankaclk sektrne 350 trilyon TLlik bir taze likidite kazandrlmtr. 31 1999 Ekim aynda 1 $ = 1.82 DM iken, 2000 yl Ekim aynda 1 $ = 2.29 DM ye kmtr.

Yani dolar, Alman Markna gre %25. 8 orannda deer kazanmtr. 32 tketimdeki artta ithalatn cazibesinin artmas yannda rantiyer kesimin ertelenen

tketim isteklerinin devreye girmesinin ve artan tketici kredilerinin de etkisi olmutur. 33 TCMB, Yllk Rapor 2000, s. 72.

1161

34 olmaktadr. 35

Para taban, banka bilanosundaki iki kalemin; net i varlklar ve net d varlklarn toplam

TCMB, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair 25.

04. 2001 Tarihli ve 4651 Sayl Kanun le Getirilen Yenilikler, Ankara: 2001, ss. 4-15. 36 2001). 37 Mays ay banda, Merkez Bankas, dalgal kur rejimi erevesinde, dviz kurlarnn Deniz Gke, IMF, Hazine ve Merkez Bankas Bilanosu I, Akam Gazetesi (18 Kasm

piyasada arz ve talep koullarna gre oluacan ve ancak ar dalgalanmalarda dviz kurlarna mdahale edeceini aklamt. 38 Keydere gre NURda beklenen hedefin ok zerinde kalnmas, net dviz satnn

beklenen dzeyde olmamasnn bir sonucudur. Ancak d bor demelerinin youn yaanaca Kasm-Aralk aylarnda hedeflenen ve gerekleen deerler arasndaki an kapanacan tahmin etmektedir. Bknz. Deniz Gke, IMF, Hazine ve Merkez Bankas Bilanosu I, Akam Gazetesi (18 Kasm 2001). Calvo and Vegh, Currency Substitution in Developing Countries IMF Working Paper, 1992 No 60. Croce, Enzo and Khan, Mohsin S., Monetary Regimes and Inflation Targeting, Finance and Development A Quartely Magazine of IMF, Volume: 97, Number: 3, September 2000. Dowd, Kevin, A Rulet o Stabilize The Price Level, The Cato Journal, Vol: 15, No. 1, 2000. Erdoan, Funda, Para Politikasnn Zaman Tutarszl ve Gvenirlii Problemi, Trkiye rnei, SPK Yayn Yayn No: 63, stanbul: 1997. Fuhrer, Jeffery, Central Bank Independence And Inflation Targeting New England Economic Review, Jan-Feb-1997. Gkbudak, Nuran, Money Multiplier and Monetary Control, TCMB Yayn, No. 9505, October 1995. Gke, Deniz, IMF, Hazine ve Merkez Bankas Bilanosu I, Akam Gazetesi (18 Kasm 2001). Gke, Deniz, stikrar Politikas Balamnda Merkez Bankas ve Para Poitikas, Trkiye in Orta Vadeli Yeni Bir stikrar Programna Doru, Tsiad Yayn, stanbul: 1995. Keyder, Nur, Para Politikas, Trkiye Bankalar Birlii Dergisi, Say: 26, 1998. Keyder, Nur, Para, Teori ve Politika, Gelitirilmi 7. Bask, Beta Datm, Ankara: 2000.

1162

Malatyal, Kmuran, Enflasyon Hedeflemesi lke Uygulamalarna rnekler ve Trkiyede Uygulanabilirlii, DPT Yayn, Ankara: 1995. Parasz, lker, Para Ekonomisi, Geniletilmi 2. Bask, Ezgi Kitabevleri Yaynlar, Busa: 1999. Serin, Vildan., Para Politikasnn Amalar ve Aralar, ktisat Politikalar Seme Konular, Alfa Basn Yaym, stanbul: 1998. TCMB, TCMB 1998 Yl kinci Alt Aylk Para Program Gereklemesi ve kinci Alt Aylk Para Politikas Uygulamas. TCMB, 1989-2000 Yllk Raporlar. TCMB, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair 25. 04. 2001 Tarihli ve 4651 Sayl Kanun le Getirilen Yenilikler, Ankara: 2001. Turan, Gl, Merkez Bankas Bilano Analizi: Analitik Bilano Yapsnn Dn Bugn, Trkiye Bankalar Birlii Bankaclar Dergisi, Say: 26, Eyll 1998.

1163

Trkiye'de Hububat Politikalar (1923-1950) / Yrd. Do. Dr. Bedrettin Kola [s.660-676]
Dicle niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Giri rkiyede yaplan Cumhuriyet Dnemi Tarih almalar, genelde siyasi tarih alannda younlamtr. Bu dnemin bir btn olarak anlalabilmesi iin siyasi olaylarn, iktisadi boyutlar ile birlikte deerlendirilmesi kanlmaz bir durumdur. Bu sebeple Trkiyenin iktisadi yapsn dzenleyen politikalarn aratrlmasna ihtiya vardr. Trk toplumu, Osmanl mparatorluundan balayarak 1950 ylna kadarki tarih sre iinde ziraat toplumu olma zelliini devam ettirmitir. Bu balamda, zira yap, hem retim hem de tketim faaliyetleri bakmndan ok geni bir kitleyi dorudan ilgilendirmektedir. Bu durum, 1923-1950 yllarnda devlet ve hkmet iktisat politikalarnn ekillenmesinde en nemli unsuru oluturmutur. Cumhuriyetin kuruluundan 1950 ylna kadar geen dnemde hububat politikas, ziraat ve iktisat politikalarnn temelini oluturmutur. Esasen Trkiyede zira retimin %85ini hububat retimi oluturmaktadr. Hububat, lkemizde temel geimlik gda maddesi ve zira pazarn temel rn olmas bakmndan ayrca zira sektrde geni bir istihdam alan meydana getirmesinden dolay byk bir nem arzetmektedir. Hububatn her trl toprak, iklim ve tabiat artlarnda yetiiyor olmas da ona zira iktisadn en nemli rn olma zelliini kazandrmaktadr. 1. Trkiyede 1923-1931 Yllarnda Hububat Politikas Araylar Trkiye, Birinci Dnya Sava ncesi ve sonrasnda sre gelen hububat politikasn 1923-1931 dnemlerinde de uygulamaya devam etmitir. Bu politika Anadolunun kendi kendine yeterli olmasna, stanbul ve zmir gibi byk ky ehirlerinin ihtiyalarnn bir blmnn Anadoludan gelen hububatla, dier byk bir blmnn ise ithalat yolu ile Balkan lkelerinden temin edilmesine dayanmaktayd. Birinci Dnya Savann balamas ile birlikte anakkale Boaznn kapanmas ve denizyolu ulamnn nemli oranda kesilmesi zerine stanbul ve zmir iin dardan buday ithali byk lde aksamtr. Bu ehirlerin hububat ihtiyac Anadoluda yetitirilen hububat ile karlanmaya allmtr. Bylece Anadoluda yetien hububat Birinci Dnya Sava dneminde youn bir ekilde stanbula gelmeye balam ve Anadolu hububatnn stanbula tanmas politikas bu dnemden itibaren balamtr. 1921-1929 yllar arasnda Trkiye hububat ithal eden lke konumunu devam ettirmitir.

1164

Trkiye, I. Dnya Sava dnemi ve sonrasnda bozulan buday retim dzenini, Cumhuriyet hkmetlerinin ziraat alannda yaptklar almalar ile 1930 ylndan itibaren yeniden kurmu ve buday ithal eden lke konumundan kurtulmutur.1 Osmanl mparatorluunda son dneme kadar ulam imkanlarnn yeterince gelimemi olmasna bal olarak corafi blgeler arasnda varolan ticar ilikiler en alt dzeyde seyretmitir. Bu ticar ilikilerin tipik rnei stanbulun iaesi ve hububatnn temin edilmesi sorunudur. Osmanl mparatorluunun iktisad yaps, stanbulun Anadolu ile ulam zorluklar iktisad balar byk oranda snrlamaktayd. Denizyolu ile byk miktarlarda budayn nakli mmkn ve ucuza mal olurken, Anadoluda ulam ebekesinin yetersiz olmas, buday naklinin hayvan srtnda veya kz arabas ile yaplmas zorunluluunu getirmekte, bu durum da maliyeti byk oranda ykseltmekteydi.2 Birinci Dnya Savann balamas ile denizyolu ulamnn byk lde engellenmesi, stanbulun iaesinin salanmasnda skntya neden olmutur. Bu sknt ve zorluk Osmanl iktisadnn mill iktisada dnmesi dorultusunda olumlu bir etki yapmtr. I. Dnya Sava dnemi ve sonrasndaki artlar mevcut ulam imkanlarn sonuna kadar kullanma mecburiyetini getiriyordu. Bu durum Anadoluda retilen hububatn stanbula en kolay ekilde getirilebilmesi sorununu da ortaya karmtr. Bu dnemde demiryolu etkin bir ekilde kullanlarak, Anadolu hububat stanbula gelmeye balamtr.3 Anadoludan stanbula hububat sevkyat en krl iktisad faaliyetlerden biri haline getirmitir. Hatta sava artlarnn da younlatrd demiryolu trafiinde hububat sevkyat iin vagon tahsisi elde edebilen zahire tccarlar stanbula getirdikleri hububat speklatif krlarla satma ortam da buluyorlard.4 Osmanl mparatorluu Cumhuriyetin ilk yllarna kadar, zellikle stanbulun ihtiyac iin srekli olarak hububat ve un ithal eden bir lke konumundayd. Bu dnemde stanbul iin ithal edilen hububata, kapitlasyonlar nedeni ile herhangi bir gmrk vergisi uygulanamamtr. Ancak Lozan Antlamas gerei Ekim 1929 ylndan itibaren Trkiye yeni gmrk politikalarn uygulamaya balayabilmitir. Yeni tespit edilen gmrk politikasnda ilk defa Cumhuriyet dneminde ithal edilen hububattan kilo bana 6.5 kuru gibi yksek bir gmrk tarifesi uygulanmtr. Bylece Trkiyede retilen hububat rnnn ve retici iftilerin korunmas politikalar ile hububat retimi tevik edilmeye balanmtr. Trkiye, hububatta 1930 ylndan sonra kendine yeter duruma gelmi, kk bir miktar hububat ihracat yapmaya da balamtr.5 1.1. li ktisat Meclisinin Hububat ile lgili Grleri

1165

li ktisat Meclisi 25 Haziran 1927 tarih ve 1170 sayl kanunla kurulmutur.6 Trkiyede ilk defa danma nitelii tayan bu iktisat meclisinin kurulu amac ve grevleri kurulu yasasnda iktisad gelimeyi hzla salamak ve bu konuda beliren glkleri ortadan kaldrmak olarak belirlenmitir. li ktisat Meclisi Raporlarnda genel olarak u grler ileri srlmtr: - Memleketin retim ve tketim merkezleri arasnda dzenli bir iliki ve ulamn bulunmamas, baz blgelerde zaman zaman meydana gelen ktlk, yoksullua ve buday ktlna sebep olmaktadr. - Buday ithalatnn temel sebebi retim ve tketim arasndaki dengesizlik olmayp retim merkezleri arasndaki, ulam yetersizlii ve baz merkezlerde tabiat ve iklim artlarndan dolay yeterince buday retilmemesidir. - Yurt ii buday fiyatlarnn dnya fiyatlar seviyesine getirilebilmesi iin budayn retim ve pazarlama aamalarnda himaye edilmesi, - Yeni gmrk tarifeleri ile budaya, kilo bana uygulanan 3.60 kuru gmrk tarifesinin uygun olduu ve devam etmesi, - Deiik zamanlarda buday mahsulnde meydana gelen retim art ve azal rekoltelerine gre gmrk resimlerinin deiik oranlarda tespit edilmesi, - Gmrk oranlarnn ithalata uygun artlarda tevik ve snrlayc bir ekilde belirlenmesi.7 1.2. Hububat rnne Mdahale Teebbsleri ABD ve Kanada 1920 ylndan itibaren zira sektrde her trl yeni teknolojiyi kullanarak, zellikle kuru ziraatn en temel rn olan buday retiminde byk gelimeler salamlardr. Bu retim artnn doal sonucu olarak ABD, Kanada ve Arjantin 1929 ylndan itibaren dnya hububat pazarlarna byk miktarda hububat rn sevk etmeye balamlardr. Bu dnemde byk bir hububat ihracats olan Rusya ve Balkan lkeleri dnya hububat pazarlarna dnerek, yeniden hububat ihracats konumuna gelmilerdir. Avrupa lkeleri ise 1929 ylndan balamak zere buday retiminde byk bir art salamlardr. Bu art dorultusunda oluan buday bolluunun yol at fiyat dkl, dnyada bir hububat krizinin balanmasnn temel nedeni olmutur. Ayn yllarda Cumhuriyet hkmetlerinin zira sektrn gelimesi iin zira makinalamada yaptklar tevikler ve aldklar tedbirler sonucunda hububat retiminde nemli oranda artlar salanmtr. Yine bu dnemde hububat rnnden alnan %10 oranndaki aar vergisinin kaldrlmas, I. Dnya ve Kurtulu Savalarnn sona ermesi ile silah altnda bulunan gen nfusun retici hale gelmesi retim artna yol amtr. Bu gelime ve deiimler dorultusunda zellikle hububat retiminde %100 aan bir oranda byk bir art salanmtr. Bu art ile meydana gelen talep fazlas rn ve dnyada devam eden Dnya Hububat Bunalmnn da etkisiyle Trkiyede hububat rnnde %55-60 gibi byk oranda bir

1166

fiyat dkl meydana gelmitir. Bu durum dnyada olduu gibi Trkiyede de bir hububat krizinin domasna neden olmutur.8 Lozan Antlamas gereince, Ekim 1929 tarihinden itibaren Trkiye, yeni gmrk tarifelerini belirlemeye balamtr. Bu erevede Balkan lkelerinden ve Rusyadan gelen hububata kar, Anadoluda retilen hububat ve reticiyi korumak amacyla, budaya 6.5 kuruluk gmrk resmi getirilmitir.9 Bavekil smet Paa Kasm 1929da Trkiye Byk Millet Meclisindeki konumasnda Buday bilhassa himaye ettiimiz dorudur Bizim halkmzn %70i iftidir. Takip ettiimiz himaye siyaseti %70 iftiyi kuvvetlendirecek, bununla alakadar olan %20den fazla sair mstahsilleri sarsmayacak bir yoldur Takip ettiimiz buday himayesinden milletimizin %70inin sefaleti bedeli olarak vazgemeyeceiz diyordu.10 Dnyada ve Trkiyede yaanan bunalm zerine dnemin ktisat Vekili Mustafa eref, hububat reticisi iftilerin fiyat dklnden kaynaklanan maduriyetlerinin nlenmesi iin; Ziraat Bankasnn iftilerden hububat alabileceini belirtiyordu.11 Buday fiyatlarnn byk oranda dmesine tepkiler Temmuz, Austos aynda gazetelerin birinci gndemini oluturmutur.12 Gazeteler; buday fiyatlarnn dnyada yaanan hububat bunalmndan etkilendiini, ayrca Trkiyede 1929 ylndan itibaren retimin nemli miktarda artmas ile fiyatlarn byk oranda dtn vurgulayarak, bu durumdan ifti kesimi ile birlikte btn iktisad hayatn etkilendiini belirterek, Ziraat Bankasnn iftiden buday piyasalarna gre daha yksek bir fiyatla hububat almas ve alnan bu rnleri depo ederek iktisad durumun uygun olduu bir dnemde i piyasaya srmesi veya ihra etmesi ve doacak zararn da Ziraat Bankasnca karlanmas ynnde yayn yapmlardr. 11 Austos 1931 tarihli Son Posta Gazetesinde u haber yer almtr; Ziraat Bankasnn buday almlar ile ilgili talimat btn ubelere gnderilmitir. Bu suretle dnden itibaren (10 Austos 1931) bankann btn ubeleri bankaya borlu olan kylden bu borcuna mukabil buday alma yetkisi verilmitir. Satn alma her yerde borsa fiyat zerinden yaplacaktr.13 1931 Austos ayndan itibaren Ziraat Bankas alm yapma teebbsnde bulunarak buday fiyatlarn ykseltmeye alt ise de bu giriimin istenilen sonucu vermedii ve iftinin Ziraat Bankasnn alm fiyatlarn dk bulduu iin borcuna karlk dahi olsa Ziraat Bankasna budayn satmadn, yine basnda kan haberlerden anlalmaktadr.14 1931 ylnda hububatn Ziraat Bankas tarafndan iftilerin borcuna karlk olarak alnmas hususunda ne hkmet ne de Ziraat Bankas bir karar almam ve yasal bir dzenleme yaplmamtr. Dnyada ve Trkiyede yaanan hububat bunalmnn getirdii, konjonktr ierisinde hububatn

1167

korunmas iin yaplan bu ilk teebbsler yeterli hazrlk yaplmad ve gerekli altyap oluturulamad iin sonusuz kalmtr.15 1.3. Hububat Ticaretinin Olumasnda Demiryollarnn nemi I. Dnya Sava ncesinde stanbulun hububat ihtiyac Balkan lkeleri ve Rusyadan ithal edilerek karlanmaktayd. li ktisat Meclisinin 1928 yl raporunda her tarafnda buday ekilen ve yetien Trkiyenin buday ithal eden bir memleket olduu belirtilmekteydi.16 stanbulun Anadolu ile ulam balarnn genilememi olmas, iktisad ilikilerinde ok zayf kalmas sonucunu dourmutur. yle ki byk bir hububat deposu olan Anadolu Blgesinin herhangi bir ehrinden, stanbula hububat tamak, New Yorktan hububat ithalat yapmaktan %75 orannda daha fazlaya mal olmaktayd. I. Dnya Sava yllarnda ise stanbulda yaanan hububat sknts Anadolu hububatnn stanbula tanmas gereini ortaya karmtr. Bu konjonktr ierisinde Anadoludan stanbula hububat tamacl I. Dnya Sava dneminin en krl ticar faaliyeti olmutur.17 Bylece Anadolunun kendi iinde ve stanbul ile ulam ve ticar anlamda btnlemesi salanmtr. Osmanl dneminde byk bir nemle balayan demiryolu politikas Cumhuriyet dneminde de nce yabanclarn ilettii demiryollarn millletirme uygulamalar ile devam etmi, 1927 ylndan itibaren de demiryolu yapm faaliyetleri bir politika ve ideal haline getirilerek lke genelinde hzl bir ekilde srdrlmtr. Trkiyede demiryolu ulamnn gelierek Anadolu ilerine kadar ulamas, lkede budayn ticar bir rn haline gelmesini ve hububat piyasalarnn olumasn salamtr. Bylece 1930 ylndan itibaren hububat ithalatnn tamamen durmas mmkn olmutur. Demiryolu ulamnn Anadoluda yaygnlamas ile zellikle Anadolu Blgesinde retilen hububat, stanbul ve hububat ihtiyac olan dier blgelere ve ehirlere sevk edilmeye balanmtr. Bu sevkyat retim merkezlerinde fiyatlar ykseltirken, tketim merkezlerinde drmtr. Diyarbakrda demiryolu ulamndan nce budayn kilosu 2 kuru iken, demiryolu ulam ile 4,5 kurua ykselmitir.18 1938 ylnda Toprak Mahsulleri Ofisinin kurulmasndan itibaren ofisin btn silo ve depolarnn tamamna yakn blmnn hububat tamaclnn kolaylamas iin demiryolu stasyonlar veya demiryolunun bulunduu gzergahtaki blgelerde kurulduu bilinmektedir.

1168

1.4. I. Trkiye Ziraat Kongresi Hububat Encmeninde Alnan Kararlar Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin dzenledii I. Trkiye Ziraat Kongresi Ankarada 14 Ocak 1931de toplanmtr.19 Trkiye Ziraat Kongresine dnemin zira uzmanlarnn byk bir blmnn katlmyla balanmtr. Kongrede btn toprak mahsulleri tek tek grlerek her konu iin oluturulan encmenlerin hepsi, ayrntl ve daha ok teknik arlkl raporlar sunmulardr. - Hububat d rekabete kar koruyabilmek iin koruyucu gmrk tarifelerinin tespit edilmesi ve bu tarifelerin deiken olup, her ylki retim maliyetleri ve rekolteye gre yeniden dzenlenmesi, - Her yl ktisat Bakanlnca lkedeki ve dnyadaki hububat retiminin tahmin edilerek, hububat fiyat ve piyasas hakknda bilgi edinilmesi, - Olabilecek kuraklk ve ktlk tehlikelerine kar hazrlkl olunabilmesi iin ortak ky ambarlarnn yaplmas ve slah edilmi, temizlenmi tohumluklarn salkl bir ortamda saklanmasnn salanmas, - Orta Anadoluda topraksz kyllerin ve kuraklk dolaysyla topraklarn terk edenlerin, toprak, ift, tohumluk ve dier zira gerelerle tehiz edilerek kylerine dnmelerinin salanmas, - Hububat rnn dk fiyatla satmak zorunda kalan iftilere, rn miktar orannda bor para temin edilmesinin salanmas.20 1.5. Cumhuriyet Halk Frkasnn 1935 Programnda Hububatn Yer Almas Tek parti iktidarnn hakim olduu Cumhuriyetin kurulu dnemlerinde lke ynetimi devlet ve parti yntemi ile bir btnlk gstermektedir. Cumhuriyet Halk Frkas kongrelerinde ileri srlen ve programnda kabul edilen gr ve politikalar ayn zamanda devlet politikas olmutur. Bu bakmdan Trkiyede Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan iktisat ve ziraat politikalar, ncelikle Cumhuriyet Halk Frkas kongrelerinde grldkten sonra uygulanmaya balamtr. Hububat politikalar CHF 1931 kongresinde hububat bunalm gndeme getirilerek hububat rnne prim uygulamas ve bu konuda ziraat bankasna grev verilmesi istenmitir. 1935 ylnda kabul edilen CHF programnda hububat konusu u ekilde yer almtr: Madde 28: Toprak rnlerimizin kemiyet ve keyfiyete banda gelen budayn fiyatn, deerinden aaya drmemek, gerek retmen, gerek yoaltman zararna olabilecek fiyat deimelerini nleme iin alnan tedbirleri daha geniletmek ve esaslandrmak, gz nnde tuttuumuz konulardan biridir. Bunun iin giriilen silo ve ambarlar iine devam edeceiz. Yurt

1169

savgas ve beklenmedik kurak tehlkeleri iin, buday stoku bulundurmak lzumludur. Bylece hububat rn ve reticisinin korunmas, siyas bir nitelik kazanarak bir devlet politikas haline gelmitir.21 2. 1932-1937 Dnemi Hububat Politikalar 2.1. Hububata lk Devlet Mdahalesi 2.1.1. Ziraat Bankasnn Hububat Satn Almas Dnyada 1929 ylndan itibaren hububat rnnde meydana gelen retim art ve biriken stoklar dnya iktisat bunalm ile birlikte bir hububat bunalmn da meydana getirmitir. Dnyada ve Trkiyede ayn dnemde hububatta meydana gelen retim art ve piyasa imkanlarnn genilemesi ile hububatta grlen byk fiyat dklkleri, dnyada ve Trkiyede bir hububat bunalm dourmutur. Trkiyede 1929da kilosu 12.83 kuru olan buday fiyat bu bunalmn etkisi ile 1932 ylnda 4.31 kurua kadar gerileyip, hububat retimini tehlikeye drecek boyutlara kadar gelmitir.22 Hububat reticisi iftilerin devam eden fiyat dklklerini telafi etmek iin srekli olarak retimi geniletmeye balamas ile rn bolluu devam etmitir. Bunun sonucunda yeni bir fiyat dkl ortaya km ve hububat bunalm kroniklemeye balamtr. Trkiyede grlen hububat bunalmnn nne gemek iin 1932 ylnda Ankarada Ticaret Odalar temsilcilerinin katldklar bir kongrede buday ekim alanlarnn snrlandrlmas nerileri dahi gndeme getirilmitir.23 Trkiyede yaanan bu hububat bunalmnn ilk hissedildii 1931 yl Temmuz-Austos aylarnda gazetelerde youn bir yayn yaplarak hkmetin buday fiyatlarnn dklne mdahale ederek Ziraat Bankas kanal ile piyasadan yksek fiyata buday alnmasn ve alnan bu rnleri depo ederek, buday rnnn az olduu yllarda, i piyasaya srlmesi veya ihra edilmesi nerilmitir. Bu ilemlerden doacak zararn ise Ziraat Bankas tarafndan karlanmas istenmitir. Bu konuda Ziraat Vekili M. eref (zkan)n beyanlar Ziraat Bankasnn kylnn borcuna karlk buday almlarna balayaca ynnde olmutur.24 Gazetelerin bu yaynlar ve Ziraat Vekilinin aklamalarna ramen Ziraat Bankasnn kylden buday alnmasyla ilgili bir kanun, kararname, talimat ve bir resm kayta rastlanmamtr. Ancak genel kan iftinin tespit edilen fiyatlar dk bulduu iin rnn Ziraat Bankasna vermedii ynndedir.25

1170

1932 yl Temmuz ayna gelindiinde grlen, buday fiyatlarnn dmeye devam ettii ve kylnn yoksullaarak alm gcn byk oranda kaybetmeye baladdr. Bunun zerine acil ve pratik bir zm olarak Trkiye Byk Millet Meclisi 03.07.1932 tarih ve 2056 sayl Hkmete Ziraat Bankasna Mubayaa Ettirilecek Buday Hakknda Kanunu kabul etmitir.26 Bu kanunla hkmet Cumhuriyet tarihinin ilk iktisad ve zira mdahalesini gerekletirip, buday reticisi iftinin karsna bir taban fiyatyla gl bir alc olarak kmtr.27 Hkmet bu kanunla buday piyasalarna mdahale almlar yapm, budayn fiyatnn belirli bir seviyenin altna dmesini engellemeye alarak, buday destekleme ve kymetlendirme politikas izlemeye balamtr.28 Bylece 1930 ylndan itibaren balayan devletilik dnce ve tartmalar devletin hububat piyasalarna mdahale etmesi ile ilk kez uygulamaya balanmtr. 2056 sayl Hkmete Ziraat Bankasna Mubayaa Ettirilecek Buday Hakknda Kanun, Ziraat Bankasn buday fiyatlarn koruma, belli bir taban fiyat ile buday alma, depo etme, i ve d piyasalara satma ileri ile grevlendiriliyordu. Ziraat Bankasnn bu grevleri yapabilmesi iin hkmetin kredi aaca, meydana gelecek bir milyona kadar olan zararn da Ziraat Bankas tarafndan karlanaca, silo ve ambar yapmna balanaca hususlar da ilgili kanunla dzenlenmitir. Kanunun yrrle girmesi ile oluan gr; Ziraat Bankasnn belli merkezlerdeki buday almlarnn btn Trkiyede buday piyasasn etkileyecei ve fiyatlarn her yerde ayn seviyede seyrederek, tespit edilen fiyatn altna dmeyecei eklindeydi. Gerekte ise ancak Orta Anadoluda alm yaplan on iki merkezde ve bu merkezlerin yakn evresinde bulunan buday reticisi iftiler bu dzenlemeden yararlanma imkan bulmulardr. Ancak bu iftiler de rnlerini Bakanlar Kurulunun tespit ve ilan ettii 5.50 kuruluk taban fiyatnn altnda Ziraat Bankasna teslim etmilerdir. Buday fiyatlarnn tespit edilen destekleme taban fiyatnn altnda alnmasnn sebebi 23.07.1932 ve 13204 sayl kararname ile kabul edilen talimatnamenin 2. maddesine gre budayn iinde bulunan yabanc maddeler avdar ve dier yabanc maddeler dtkten sonra fiyatlarn mahalli pazar ve borsa usulne gre tespit edilme yntemi kullanlacakt. Bu durum, rn fiyatlarnn ancak 3.40 kuru ve 3.50 kuru arasnda seyretmesi sonucunu dourmutur.29 Bylece bu ilk almlarda cra Vekilleri Heyetinin belirledii 5.5 kuruluk hububat taban fiyat hibir zaman uygulanamamtr. Alm merkezlerinin bulunmad blge ve ehirlerde ise hububat piyasalarnda buday fiyatlar 3, 2.50, hatta 2 kuru zerinden ilem grmtr.30 Hububat rnnn karakteristik ticar zellii, hasat ve harman sonrasnda piyasalarda rn arznn byk oranda artmas ile Haziran ve Temmuz dneminde rn fiyatlarnda nemli oranda d meydana gelmesidir. Bu dnemde hububat tccarlar, piyasaya girerek dnemin ucuz piyasa artlarndan yararlanmaktadrlar.

1171

Ziraat Bankas ncelikle nemli buday retim merkezleri olan Ankara, Polatl, Eskiehir, Akehir, Tekirda, Konya, Balkesir, Denizli, Yozgat, Sivas, Ktahya ve Adanada buday mubayaas yapmaya balamtr.31 Ziraat Bankasnn buday mubayaasna balamas ile budayn her yrede ayn taban fiyatyla alc bulmas, hububat fiyatlarnda bir istikrar ve gvenin olumas salanmtr. Bunun zerine, Ziraat Bankasnn alm merkezlerinin bulunmad blgelerdeki buday reticisi iftiler, hkmete mracaat ederek kendi blgelerinde de hububat alm yaplmasn istemilerdir. Bu giriim zerine Ziraat Bankas 1933 ylnda Afyonkarahisar, Konya Erelisi, erikli, Dinar, Uzunkpr, Zile, efaatli, arkla ve Adana olmak zere dokuz yeni alm merkezi amtr.32 Ziraat Bankas, 1932 ylndan itibaren reticilerden dorudan hububat alm uygulamas, daha ok byk bir kitle olan hububat reticisi iftiyi, hububat tccarna kar korumay amalamt.33 Hkmete Ziraat Bankasna bu yetkinin verilmesinin temel amac, buday fiyatlarnda meydana gelen mevsimlik fiyat dn azaltarak iftiyi korumaktr. Banka, fiyatn dk olduu hasat mevsiminde tespit edilen taban fiyat zerinden almlar yapp fiyat ykseltecek, fiyatlarn ykseldii dnemde ise depolarda stok edilen buday piyasaya srerek fiyatlar drme politikasn uygulayacaktr.34 Hkmete Ziraat Bankasna Mubayaa Ettirilecek Buday Hakkndaki Kanun 05.08.1932 tarihinden itibaren uygulanmaya balad. lk buday alm fiyat cra Vekilleri Heyeti tarafndan, 1932 yl iin 5.5 kuru taban fiyat olarak tespit edilmitir. Ziraat Bankasnn iftiden buday mubayaa etmesi ve fiyat tespitinde uygulanan sistem u ekilde ilemekteydi: Buday, yalnz retici iftiden alnacak ve retici rnn bankann deposuna kendi imkanlar ile teslim edecekti. rn bedelleri budayn teslim edilmesi ile hemen denecekti. Mubayaa fiyat %1den fazla yabanc maddeleri olmayan ve hektolitresi %78den yukar bulunan budaylar kilo bana 4.25 kuru, %3den fazla avdarl ve %3ten fazla yabanc maddeli olmayanlarda ise kilo bana 3.75 kuru olacaktr. Bu fiyat ekstra budaylar iin en yksek fiyat olarak tespit edilmitir.35 Ziraat Bankasna getirilen budaylardaki kalite farklar iin yerel borsa gelenekleri dikkate alnarak fiyatlar ayarlanmtr.36 Ziraat Bankasnn hububat mubayaa etmesi ve zellikle kk retici iftilerin bir kesiminde beklenen ilgiyi grmemesinin nedenleri ise unlardr: I- Trkiye zira hayatnda hakim olan iktisad ve sosyal artlar ve gelenekler iftinin serbest pazarlarla ilikilerini kstlamyordu. Trkiyede ifti pazarda meydana gelen fiyat oluumundan yararlanamyordu. nk, iftiler nakit para bulunmadndan, ehir ve kasabalarda tccardan bor alarak ihtiyalarn temin ettikleri iin iktisad anlamda tccara baml olmaktaydlar. Bu bamllk,

1172

iftiyi mahsuln daha tarlada iken borlarn demek ve nakit paraya kavumak iin satmak zorunda brakyordu. Bu bakmdan iftinin mahsulne verilen fiyat dk olsa da, ifti biriken borlarn ve ald veresiye mallarn bedellerini demek iin rnn tccara vermek mecburiyetinde kalyordu. Bunu yapmad takdirde ise gelecek yl iin tccardan bor para ve ihtiyalarn veresiye almas nemli oranda gleiyordu.37 II- Buday alm merkezlerinin belli blgelerle snrl kalmas, nakliye sisteminin yetersiz, fiyatnn ise pahal olmas nedeniyle alm merkezlerinin evresinde bulunan baz iftiler dahi rnlerini Ziraat Bankasna satmamlardr.38 III- Hkmete Ziraat Bankasna Mubayaa Ettirilecek Buday Hakknda Kanunun 10 Temmuz 1932de hasat mevsimi iinde yrrle girmesine ramen uygulama ancak 5 Austos 1932de balamtr. Zaman olarak Trkiyenin bir ok yerinde buday piyasas olumu, almlar balam hatta baz blgelerde bitmiti. Bu gecikmeden dolay ilk mubayaa yl olan 1932 yl mubayaa dneminde bu sistemden beklenilen sonu alnamamtr. Ayrca kyl Ziraat Bankasnn buday almlarna balamasna pek scak bakmamtr. 1931 ylnda Trkiyede Ziraat Bankasnn iftilerin borcuna karlk rn alaca tartmalarnda kyl, Ziraat Bankasnn buday almlarn phe ile karlamt. iftilerden satn alnan buday bedellerinin, Ziraat Bankasna olan borlar ve denmeyen vergilere karlk saylaca kanaatinin olumas, bu sistemin ilk ylnda baarsz olmas sonucunu dourmutur. Bunun zerine hkmet ve Ziraat Bankas aklama yaparak, buday bedellerinin hi bir ekilde borlara ve denmeyen vergiler karl mahsup edilmeyeceini ve kanun gerei pein olarak deneceini duyurmutur.39 Ziraat Bankasnca buday alm yapld ilk yllarda baz tccarlarn bu sistemden kazan imkan bularak, bankaca alm yaplmayan yerlerden ucuz fiyata aldklar dk kalitedeki budaylar bir retici gibi tespit edilen taban fiyat zerinden bankaya sattklar da tespit edilmitir.40 Ziraat Bankasnn buday almna baladktan sonra, yllar itibari ile meydana gelen fiyat dalgalanmalar istikrara kavumu ve retici iftiler iin nceki yllara gre olumlu gelimeler meydana gelmitir. Kanun yrrle girmeden nce blgeler ve aylar itibari ile buday fiyatlarnda byk oranda dalgalanmalar meydana gelmitir. Mesela Ankarada 1931 ylnda reticinin budayn pazara getirdii Austos ay ile Aralk ay arasnda fiyat 3.72 kuruu gememitir. Hatta fiyatn 1.66 kurua dahi dt grlmtr. retici bu dnemlerde rnn ok ucuza satmak zorunda kalmtr.41 2.1.2. Ziraat Bankasnn Buday Mubayaas Sonular Ziraat Bankasnn 10 Austos 1932 tarihinden, Toprak Mahsulleri Ofisinin 13 Temmuz 1938de kuruluuna kadar 6 yl boyunca uygulad buday almlar, buday fiyatlarn koruma konusunda etkili

1173

olmu ve olumlu sonular alnmtr. Bu durum; buday fiyatlarnda istikrar salanmasndan, alm merkezlerinin saysnn arttrlmasndan ve iftilerin yeni alan bu alm merkezlerine gsterdikleri ilgiden anlalmaktadr. Ziraat Bankasnn, sabit bir fiyatla buday piyasalarna alc olarak girmesi, bir taraftan buday fiyatlarnn alm merkezleri ve evresinde d tamamen nlenirken, dier taraftan iftilerin buday rnne kar gvenlerini artrmtr. Ayrca buday bedellerinin pein olarak denmesi, lkemizdeki iftilerin byk bir blmnn rettii hububatn sat ve pazarlamasnda iftileri tccar istismarndan kurtarmtr. Bu uygulama, Trk zira sektrnde ticar anlamda yaplan en nemli ve ilk reformdur. Devletin buday piyasasna mdahale ederek Ziraat Bankas kanalyla buday almas, iftilerde nce bir tedirginlik meydana getirirken, esas ama anlaldktan sonra bu tedirginlik yerini gvene brakmtr. reticiler bu gvenle hkmete ve Ziraat Bankasna mracaat ederek kendi yrelerine de buday alm merkezlerinin almasn istemilerdir. Bu gelime zerine Ziraat Bankas, hububat alm miktarlarnda byk bir deiiklik yapmam, ancak alm merkezlerinin saysn 12den 58e kararak nemli sayda artrmtr. Bu dnemlerde bankann rn bedellerini pein demesi, iftiler asndan byk nem tamtr.42 Devletin 1932 Austosundan itibaren Ziraat Bankas araclyla uygulamaya balad Buday kymetlendirme politikas sayesinde buday fiyatlarndaki d nlenmitir, yine 1933-1934 yllarnda hububat rnnde devam eden dme 1935-1936 yllarnda etkisini yitirdii ve bu dnemden itibaren hububat fiyatlarnda kk bir ykselme olduu grlmtr. Ziraat Bankasnn buday satn almasyla birlikte, hububatta bir yl ierisinde meydana gelen aylk fiyat dalgalanmalar da daha dzenli bir seyir takip etmeye balamtr.43 Yine bu dnemde kamuoyunda budayn korunmas hakknda bir yasann kacann duyulmas zerine, buday piyasalarnda ksa bir sre de olsa fiyatlarn ykseldii grlmtr. Bu duyumlar alan deirmenciler ve baz byk tacirler buday fiyatlarnn ykselmesi ihtimalini dikkate alarak, bu durumdan yararlanmak iin buday toplamaya baladlar. Ellerinde buday bulunan tccarlar ise, fiyatlar 7 kurutan birden 9.5 kurua ykselttiler.44 Bu fiyat ykselmesi stanbulda bir hafta devam eden bir ekmek buhranna neden olmutur. Uygulanan bu sistemin olumlu ynlerine karn, Hkmete Ziraat Bankasna Mubayaa Ettirilecek Buday Hakkndaki Kanun ve bu kanunu takip eden kararname ve tamimler ile yaplan dzenlemelerle, buday fiyatlarnn iftinin bekledii oranlarda ykselmedii de anlalmaktadr. nk, 13204 nolu kararnameye ekli talimatnamenin 1. maddesinde belirtilen 5.50 kuruluk fiyat, yine ayn talimatnamenin 2. maddesinde; Bu fiyatlar normal sert ve yumuak budaylar iin olup, kalite farknn ve ecnebi maddeler, avdar vs. pay olarak tenzili icap eden miktarlar, mahalli

1174

borsa veya pazardaki teaml ve usuller dairesinde tespit olunur. ifadesi, hububat fiyatlarnn alm merkezleri ve evresinde 4.00, 3.40 ve 3.50 kuru arasnda deimesine neden olmutur.45 Hkmetin, Ziraat Bankas kanal ile almlarnda 1932 Austos aynda uygulad taban fiyatlar, serbest hububat piyasa ve borsalarnda yaklak olarak ayn olmakla birlikte, satn alma merkezleri veya borsa arasndaki ulam giderleri ve araclarn bulunmasndan dolay, retici iftilerin eline geen net fiyatlar tespit etmek iin, borsada oluan rnlerin birim fiyatlarndan belirli bir indirimin yaplmasn gerekli klmtr. Haldun Derinin tespitlerine gre 1931 ylnda buday, borsada 4.77 kuru zerinden ilem grmesine ramen, reticinin eline geen net fiyat 3 kurutu.46 Ancak bu mubayaa ekli, hububat rnn belirli bir sisteme balamakla birlikte, Ziraat Bankasnn buday almlar baladktan sonraki yllarda, buday fiyatlarnda nemli bir ykselmenin grlmedii de bir gerektir. Zaten kanunla amalanan, reticinin gelirini ykseltmek olmayp, dk olan buday fiyatn korumak ve tanzim etmektir. Sonu olarak Ziraat Bankasnn iftiden buday mubayaa etmesi, alm merkezlerinde hububat fiyatlar ve piyasasn belirli bir oranda korumu ve canlandrmtr. Fakat iftilerin zellikle fiyat konusundaki beklentilerini karlamamtr. 2.1.3. Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu Buday fiyatlarnn istikrarl bir dzeyde tutulmas, Ziraat Bankasnn yapt buday alm ve satm ilemlerinde meydana gelebilecek zararlarn giderilmesi, silo ve ambar yapm iin gerekli finansmann salanabilmesi iin Trkiye Byk Millet Meclisi 28 Mays 1934 tarihinde yapt grmeler ile 2466 sayl Buday Koruma Karl Kanununu kabul etmitir.47 Bu kanunla buday rnleri olan un ve unlu mamullerden bir tketim vergisi niteliinde Buday Koruma Karl Vergisinin alnmas kanunlamtr. Bu vergi kanunu budayn korunmas ve kymetlendirilmesi iin gerekli altyapnn oluturulmas ve yaygnlatrma konusunda yeni bir sistem meydana getirmitir. 2.1.3.1. Buday Koruma Karl Vergisi Kanununun Konusu ve Uygulanmas Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu bir buday tketim vergisi olduu iin budayn byk miktarlarda ilenerek tketildii un fabrikalarnda, vals ve elek sistemi olan deirmenlerde retilen veya yabanc lkelerden getirilen her trl buday ve avdar rnleri, Buday Koruma Karl Vergisine tabi tutulmutur. Fabrika saylmayan valssiz ve eleksiz deirmenlerde temel gda ihtiyalar iin retilen ve sata sunulmayan btn unlar ve un rnleri Buday Koruma Karl Vergisinden muaf tutulmutur. Vergiye tabi rnler: a) Her nevi buday unu, b) avdar unu, c) Buday ve avdar unundan yaplan ehriye, biskvi ve irmik.

1175

Msr, arpa ve yulaf unlar, buday ve avdar ile kartrlmadklar srece, Buday Koruma Kanunu Vergisine tabi deillerdir.48 Ancak buday ve avdar ile arpa ve msr kartrlarak un yaplrsa, buday ve avdar unu gibi vergi ilemine tabi tutulmutur.49 2.1.3.2. Buday Koruma Karl Vergisinin Mkellefleri Buday Koruma Karl Vergisinin, vergi mkellefi, un fabrikas ve deirmenden un satn alan veya budayn un yaptran fabrika ve deirmen mterileridir.50 Bu mteriler; a. Ekmek retmek iin fabrika ve deirmenlerden un satn alan veya fabrikaya budayn getirerek un haline getiren frnc ve dier zel ve tzel kiiler, b. Ticar amala kendi budayn fabrika veya deirmene getirip un yapan retici ifti, c. Fabrika ve deirmene un yaptrp satmak iin buday getiren tccar, d. Satn ald buday un yapp satan un fabrikas ve deirmen sahipleri, e. Kendi ihtiyac iin un fabrikas deirmenlerde budayn tp un yapan ehir ve kasaba halk.51 Buday Koruma Karl Vergisi mkellefleri ehir ve kasabada yaayan un tketicisi halktr. Bu yasayla hedeflenen buday reticileri olmayp, buday rnlerini tketen kesimlerden buday korumak iin alnan bir tketim vergisidir. 2.1.3.3. Vergi Matrahnn Tespiti Buday Koruma Karl Vergisinin matrah, buday ve avdar rnlerinden fabrika ve deirmenler tarafndan retilen ve standart haline getirilen 72 kilogramlk birinci unlar iin uval bana 150 kuru, ikinci ve dier kalitedeki unlar iin ise yine 72 kilogram zerinden 100 kuru olarak tahakkuk ettirilirdi. Makarna, irmik ve biskvilerin vergi oran kilo bana 2 kuru olarak belirlenmitir.52 Buday Koruma Karl Kanununun yrrle girdii 1 Haziran 1934 tarihini takip eden iki ay ierisinde un uvallar 72 kilogram ile standart hale getirilmiti. Un uvallar bu miktardan az da olsa 72 kilogram zerinden ilem grecei ilgili kanunun 4. maddesinde belirtilmektedir. 2.1.3.4. Verginin Tahakkuku Buday Koruma Karl Vergisi, retilen unlarn fabrika ve deirmenlerden karld srada 72 kilogramlk uvallarn zerinden ve dier un rn mamullerin yine imal edildikleri yerlerden karlan sandk, kutu ve paket zerinden tahakkuk ettirilirdi.53

1176

Buday Koruma Karl Vergisi Kanununun 3. Maddesi 22.12.1934 tarih ve 2643 sayl kanunla deitirilerek btn frn ve un mamul kullanan messeselere vergisi denmi un kullanma mecburiyeti getirmitir. Bu yasaya uymayanlarn Trk Ceza Kanununun 36. maddesi gereince rnlerine el konacak ve vergi tutarlar be kat olarak alnacakt.54 2.1.3.5. hra ve thal Edilen Undan Alnan Vergi Trkiyede retilen ve ihra edilen unlar Buday Koruma Karl Vergisinden tamamen muaf tutulmutur.55 thal edilen budaydan ithal edildii dnemde vergi alnmayp budayn fabrika ve deirmenlerde tlp un ve un mamulleri haline gelince kanunda belirtildii ekil ve yntemle Buday Koruma Karl Vergisi alnyordu.56 thal edilen unlar ise gmrk beyannamelerinde gsterilen miktar ve kalitesine gre kanunda belirtilen 72 kilogramlk uval ve birinci kalite esas zerinden kilo bana 15 kuru vergi ilemi yaplarak yurt iindeki fabrika ve deirmenlerdeki gibi kurun mhrle mhrlenerek sata sunulurdu.57 2.1.3.6. Buday Koruma Karl Vergisi Kanunundan Muaf Olan rnler Buday Koruma Karl Vergisinden muaf olan rnler ve muafiyet ekilleri yledir: a) Msr, arpa, yulaf rnleri lke ierisinde retilsin veya ithal edilsin, her iki durumda da vergiden muaf tutulmulard. b) Pide, simit, brek, pasta ve dier unlu mamuller hibir ekilde ve artta vergiye tabi deillerdi. c) Vergi kanununun yrrle girdii dnem olan 1 Haziran 1934 tarihinden nce yurt iinde retilen ve satlmakta olan mamuller (makarna, biskvi, ehriye) vergiye tabi deillerdi. d) Trkiyede retilip ihra edilen un ve unlu mamullerden vergi alnmazd. e) Yolculuk esnasnda bulundurulan kk miktarlardaki unlu mamulleri (biskvi, vs.) vergiye tabi deildir.58 2.1.3.7. Buday Koruma Karl Vergisi Kanununa Aykr Hareket Edenlere Uygulanacak Ceza Hkmler Buday Koruma Karl Vergisi Kanununun 9. maddesi, kanuna uymayan zel ve tzel kiilere uygulanacak cezalar belirtmektedir. Buna gre;

1177

a. Vergi kanununa gre tutulmas gereken defterleri tutmayan, tasdik ettirmeyen veya baz ilemleri deftere geirmeyen fabrika ve deirmen sahip, mdr ve sorumlu yneticilerine suun ilendii dneme ait vergi resen takdir edilerek bir kat fazlas hemen tahsil edilir. Ayrca 100 liradan 1000 liraya kadar para cezas verilir. b. Vergi defterlerini veya makbuzlar tahrif edenler hakknda iki aydan 3 yla kadar hapis cezas verilerek bu sutan kaynaklanan vergi miktar iki kat olarak hemen tahsil edilir. Vergi defterlerini ksmen veya tamamen imha edenler aydan be seneye kadar hapis cezas ile cezalandrlrlar. Bu dneme ait vergiler resen takdir edilerek kat fazlas ile hemen tahsil edilir. c. Fabrika, deirmen ve imalathanelerden sata sunulan rnlerin kurun mhrsz veya vergi pulsuz karlmas halinde bu rnlerin sahipleri hakknda bir aydan bir seneye kadar hapis cezas uygulanarak kaak mal ilemi gren rnlere hkmete el konulur. Kurun mhrsz ve vergi pulsuz un ve unlu mamulleri satan, satn alan veya kyden kasabaya, kasabadan kasabaya veya ehirlere nakliyesini yapanlar bu rnlerin vergisini ortak ekilde ve kat olarak hemen derler ve rnlerine de el konulur.59 2.1.3.8. Buday Koruma Karl Vergisinden Muaf Olan Deirmenler Buday Koruma Karl Vergisi ile amalanan; buday fiyatlarn korumak, buday reticisi iftilerin retimlerini kymetlendirerek iftileri mal adan korumak ve rnn iyi olmad dnem ve yrelerde rn fiyatlarnn byk oranda ykselmesine engel olmaktr. Bu bakmdan Buday Koruma Karl Vergisinin kapsam kasaba ve ehir halknn budaylarn ileyen fabrika ve deirmenler olup, retici iftiler hibir ekilde vergi kapsamna girmemektedirler. Kyde kurulu bulunan valssiz ve eleksiz deirmenler kasaba ve ehir halknn budayn ilemedii srece vergiye tabi deildir. Ancak bu deirmenler vergiye tabi rn ttkleri takdirde yalnz aidat memuru bulunduracaktr.60 Yalnz valsl veya yalnz elekli olan deirmenler kasaba ve ehir iinde veya dnda olsun muhafaza memuru bulundurmak zorundaydlar. Buday Koruma Karl Vergisinden muaf olmak iin baz kasaba ve ehirlerde valsli ve elekli deirmenlerin, vals ve elek sistemini kaldrmaya balamalar zerine Buday Koruma Karl Vergisi Kanununun 22-12-1934 tarih ve 2643 sayl kanunla kabul edilen deiik 5. maddesi ile, Trkiyede yeni yaplacak her trl byklkte ve teknikteki un fabrikalar ve deirmenlerinin almas

1178

ve mevcut fabrika ve deirmenlerde tamir mahiyetinde olmayan tadilatlar ve ilaveler hkmetin iznine tabi tutuluyordu.61 2.1.3.9. Buday Koruma Karl Vergisini Toplamak in Oluturulan Tekilat Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu gereince verginin tahsil sistemi rnn retilip pazara arz edildii aamada tahakkuk ve tahsil edilmesinden dolay vergi kaaklarn nlemek iin verginin tahakkuk ettii btn fabrika ve deirmenlere muhafaza memur ve beki bulundurulmas yoluna gidilmitir. Maliye Vekaletinin 30.07.1934 tarih ve seri no 11 sayl yazs ile Kontrol Memurluu ve Ba Kontrolrlk kadrolar ihdas edilmitir.62 Bu kadroda grevli memurlar, mahallin mal memurunun teklifi ile valiler tarafndan atanacak ve mahallin en byk mlki memurunun bakanlnda oluturulan komisyon tarafndan belirtilen grev yerlerine gnderileceklerdi. 2.1.3.10. Buday Koruma Karl Vergisinin Yrrlkten Kaldrlmas II. Dnya Sava konjonktrnde devletin hububat rnne ilk el koyma dneminin balangc olan Haziran 1941 yln takip eden 24 Kanunuevvel 1941 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi 4159 sayl Buday Koruma Karl Vergisinin Kaldrlmasna Dair Kanunu kabul ederek, 2466 deiik 2643, 2820 ve 3767 sayl Buday Koruma Karl Vergisi Kanunlarn yrrlkten kaldrmtr. Bu kanun kabul edildii tarihten itibaren tahakkuk etmi, ancak tahsil edilmemi vergilerin tahsil edilmesine ve bu tarihe kadar tahakkuk ettirilmesi gereken, ancak tahakkuk ilemleri yaplmayan vergilerin de tahakkuk ettirilerek tahsil edilmesi hkmn getirmitir. Buday Koruma Karl Vergisinin tahsil edilmesi iin Maliye Vekaletine bal olarak ihdas edilen Buday Koruma Tekilat kadrolar da bu kanunla kaldrlmtr.63 3. Hububat Politikalar ve Toprak Mahsulleri Ofisi 3.1. Toprak Mahsulleri Ofisinin Amalar 24 Haziran 1938 tarihinde kurulan Toprak Mahsulleri Ofisinin kurulu amac ve faaliyetlerini u ekilde sralayabiliriz:

1179

Toprak Mahsulleri Ofisi, 3491 sayl kanunun ve hkmetlerin kard kararname ve talimatnameler dorultusunda kendisine verilen yetkiye dayanarak her yln Haziran aynn ilk on be gn ierisinde Bakanlar Kurulunun deiik trden budaylar iin destekleme politikas dorultusunda tespit ettii taban fiyatlarla, yine belirledii blgelerde retici iftilerin getirdii btn hububat satn alma grevini stlenmitir (Madde 2/a). - lkede retilen hububat fiyatlarn, reticinin emeini koruyucu bir seviyede tutarak, buday fiyatlarnn reticinin aleyhine dnmesinin nne gemek, - Bu fiyat koruyuculuu ile toplumun temel gda maddesi ve stratejik bir rn niteliinde olan hububat retiminin devamn salayarak, dk fiyat politikasnn yol aaca az ekim ve buna bal olarak retimde azalmann nne gemek, - Uygulayaca ticar politikalar ile hububat piyasalarn koruyup dzenleyerek, hububat pazarlarnda rnn bolluu veya azl sonucunda meydana gelebilecek fiyat speklsyonlarn nlemek, - rnn bol olduu yllarda Toprak Mahsulleri Ofisi Kanunu gereince retici iftilerin getirdii btn hububat tespit edilen taban fiyatla satn alarak hububat bolluunun yaand dnemde de hububat fiyatlarnn dmesini nlemek, - rnn az olduu yllarda nceki yl stoklarn kullanarak veya ithalat yapp hububat rnn hububat piyasalarnda bollatrarak fiyatlarn ykselmesini nlemek tketicileri koruyarak sosyal bir grevi yerine getirmek, - Hububat retiminin yaplmad ve yeterli olmad blgelere Bakanlar Kurulu karar ile hububat tahsisi yapmak. Bylece retimin hi yaplmad veya yeterli olmad blgelere hububat sevkyat yaparak, hem temel ihtiya olan hububat an gidermek, hem de bu blgelerde hububat fiyatlarnn ykselmesini nlemek (Madde 2/B), - Bakanlar Kurulu karar ile lkede retimin yetersiz olduu yllarda, hem hububat ihtiyacn karlamak hem de bu yetersizlikten kaynaklanacak olan fiyat ykselilerinin nne gemek iin hububat ithal etmek (Madde 2/C), - lkedeki hububat, retiminin fazla olduu yllarda ve yetitirilen sert makarnalk buday dnya hububat piyasalarna ihra etmek (Madde 2/C), - Bakanlar Kurulu karar ve ofis idare meclisi tarafndan tespit edilen yntemlerle stratejik bir rn olma nitelii tayan hububatn, lkenin ihtiya duyduu miktarda, ihtiyat ve gvenlik stoklar oluturarak toplumun normal ve olaanst durumlarda gda gvencesini salamak (Madde 8), - Dorudan tketici iftilerden ald hububat rnn, tketici halk kitlelerini korumak amacyla deirmen ve un fabrikalarna ucuz bir fiyatla satmak,

1180

- Yerel ynetimlerle ibirlii yaparak ilgili ehir ve kasabann hububat ihtiyacn belirleyerek bu ihtiyaca gre tahsisat yapmak; tahsis edilen hububat deirmen ve un fabrikalarna ucuz fiyatla satmak; ehir ve kasabalarn ihtiyac iin tahsis edilen hububatn tccar kanal ile alnp serbest piyasada satlmasn nlemek. - Dnya hububat retiminde meydana gelen gelimeleri retim, tketim ve fiyat hareketlerini takip ederek bu konuda bilgi toplamak yayn yapmak ve bu dorultuda hububat politikalar oluturmak (Madde 2/F), - Toprak Mahsulleri Ofisi kurulu kanununa gre btn resmi kurulular, ordu ve mektepler, buday ve unu ofisten temin etmee mecburdurlar. Bu tr ilemlerde rnlerin fiyatlar Bakanlar Kurulunca belirlenir (Madde 21). - Faaliyet konusuna giren rnleri ilemek zere un ve ekmek fabrikalar kurmak, lke iinde ve dnda un alm ve satm ile ilgilenmek (Madde 4). - Btn devlet kurulularnn ihtiya duyduklar buday, un ve ekmek ihtiyalarn karlamak (Madde 21). Toprak Mahsulleri Ofisi, II. Dnya Sava konjonktrnde kurulu kanunu ve esas grevlerine ek olarak sava dneminde ihtiya duyulan iaeyi temin etmitir. Ayrca sava artlarnda meydana gelebilecek iae speklasyonlarn nlemek zere Mill Korunma Kanununun 4. maddesi ve bu maddeye dayanlarak 20.02.1940 2/12879 sayl kararname ile hkmet tarafndan oluturulan koordinasyon heyeti kararnamesi ile verilen deiik grevleri yerine getirmitir.64 4. II. Dnya Sava Yllarnda Trkiye Hububat Politikalar (1939-1945) 4.1. Mevcut Hububat Stoklarnn Kullanlmas Ve Fiyatlara Yaplan lk Mdahale Trkiye Byk Millet Meclisinin 18.01.1940 tarih ve 3780 sayl yasa ile kabul ettii Mill Korunma Kanunu65 ile Trkiyede sava ekonomisi tam anlam ile uygulanmaya konulmutur. II. Dnya Sava konjonktr devam ettii srece, Trkiyede hububatla ilgili alnan kararlarn tamam, Mill Korunma Kanununun 4. maddesi gereince Malye, Ticaret, Ziraat, Mill Mdafaa, ktisat ve Mnakalat Vekillerinin katlmyla oluturulan Koordinasyon Heyeti tarafndan alnm ve kararname eklinde yaynlanarak uygulanmtr. Yaptmz tespitlere gre hkmet, bu dnemde izlenecek hububat politikas ile ilgili takriben 980 adet koordinasyon heyeti karar kabul etmitir. II. Refik Saydam Hkmeti, 13 Nisan 1939-9 Temmuz 1942 dneminde devletin ve iftinin elinde bulunan mevcut buday stoklar ve retim artlarna gvenerek savan balangc olan 1

1181

Eyll 1939dan 5 Aralk 1940 tarihine kadar bir yl akn bir sre hububat rnnn ekimi, retimi ve tketimine ilikin herhangi bir dzenleme ve mdahalede bulunmamtr. 4.2. Hkmetin Hububat rnne lk Mdahalesi (5 Aralk 1940-10 Temmuz 1942) Mill Korunma Kanununun 4. maddesi ile kurulan ve Malye, Ticaret, Ziraat, Mill Mdafaa, ktisat, Mnakalat Vekillerinden teekkl eden Koordinasyon Heyeti kararlarnn Vekiller Heyetince de kabul edilip hkmet kararnamesi olarak yaynlanmas ile hububat politikas, tamamen hkmetler tarafndan belirlenmeye balamtr. Hububat ile ilgili kabul edilen koordinasyon heyeti kararnamelerinde u dzenlemeler yaplmtr: a. Hububat rnnn ekim artlarnn, ekim sahalarnn belirlenmesi ve hububat ekim zorunluluunun getirilmesi, b. ifti, tccar ve dier btn zel ve tzel kiilerin elinde bulunan hububat retim ve stok miktarnn hkmete bildirilmesi, c. Hububat rnnn serbest piyasada satlma artlarnn belirlenmesi, d. rnn btnne veya belli bir blmne devlete el konulmas, e. Tketim blgelerine datmnn dzenlenmesi, f. htiyat ve gvenlik stoklarnn yaplmas, g. Asker birliklerin ihtiyalarnn karlanmas, h. Hububat fiyatlarnn tesbit edilmesi. Refik Saydam Hkmeti dnemlerinde 5 Aralk 1940 tarih ve 2/14713 sayl kararname 1/76 nolu Koordinasyon Heyeti Karar66 ile Trkiyede ilk defa hububat rnlerinin her aamada hkmetler tarafndan sk bir denetime tabi tutulma dnemi balatlyordu. 2/14173 nolu kararnamenin 1. maddesinde, Mill Korunma Kanununun 31. maddesine dayanarak hububat ticareti ile uramayan reticiler dnda btn gerek ve tzel kiiler, ad geen kararnamenin yayn tarihinden itibaren drt gn ierisinde mahallin en byk mlki amirine ellerinde bulunan buday ve avdarn miktar ve cinslerini bildireceklerdi. Bu bildirimden zel bte ile idare edilen devlet kurumlar, il zel idareleri, belediyeler ve Toprak Mahsulleri Ofisi ile ellerinde buday miktar 500 kg altnda olan vatandalar istisna edilmitir. Kararnamenin 3. maddesine gre depo, silo, deirmen ve dier yerlerde herhangi bir sebeple muhafaza edilen hububat tespit edilecek ve bu

1182

hububatlar mahallin en byk amirince Toprak Mahsulleri Ofisine teslim edilecekti. Yine Mill Korunma Kanununun 14. maddesi hkm gereince de hububat ticareti ile uramayan ve belirtilen merkezlerdeki btn gerek ve tzel kiilerin ellerinde bulunan buday ve avdara bedelleri pein demek kayd ile el konulabilecekti. Hkmete el konan budaylarn cinsi ve kalitesine gre belirlenen taban fiyatlar erevesinde hububatn teslim alnmas, stok yaplmas lke genelinde Toprak Mahsulleri Ofisine asli bir grev olarak veriliyordu. Hkmet ayn gn (5 Aralk 1940) yaynlad 14714 sayl kararname ve 77 sayl Koordinasyon Heyeti Karar67 ile yine Mill Korunma Kanunun 31. maddesinin 1. fkrasna dayanarak tacir olan veya olmayan, gerek ve tzel kiiler tarafndan yz kilodan fazla buday, avdar, arpa ve yulaf satlarnda tesbit edilmi olan azami fiyatlarn hibir ekilde geilemeyeceini belirtiliyordu. Ayn kararname ile hububat fiyatlar vilayetlere gre ayrntl olarak belirlenmiti. Bylece hkmet 5 Aralk 1940 tarihinden itibaren hububat fiyatlarn ve hububat stoklarn denetime tabi tutmaya balyordu. Bu politika dorultusunda hkmet Mill Korunma Kanunun 25.12.1940 tarih ve 3954 sayl kanunla deitirilen 14., 31. ve 36. maddelerine dayanarak 14.02.1940 tarih ve 2/15164 sayl kararname ve ayn sayl kararnamenin hazrland K/107 nolu Koordinasyon Heyeti Karar68 ile reticinin elinde ihtiya fazlas bulunan hububata el konulmas uygulamasn ilk kez balatyordu. Bu kapsamda el konulan btn hububat trlerinin retici ve dier gerek ve tzel kiilerden toparlanarak Toprak Mahsulleri Ofisine satma mecburiyeti getiriliyordu. El konan rn ihtiyalar iin hemen paraya evirmek isteyen reticilere ise, rnlerini Toprak Mahsulleri Ofisine getirip tespit edilen fiyat ve artlarda satma imkan da verilmitir (Madde 5). Toprak Mahsulleri Ofisi tekilatnn bulunmad ehir ve kasabalarda, reticinin serbeste sat yapabilecei hkm getirilmitir (Madde 4). Hkmet, bu dnemde son el koyma kararnamesini 18.06.1941 tarih, 15955 say ve 157 numaral Koordinasyon Heyeti Karar ile yaymlayarak 1941 yl mahsul mevsiminden 1942 yl sonu mahsul mevsimine kadar olan dnemde lzum grd zaman btn hububat rnlerine tespit edilen fiyat ile bedelleri tamamen denerek Toprak Mahsulleri Ofisine teslim edilmek zere el konmas kararn almtr. 15955 sayl kararnamenin ierii zet olarak u ekildedir:69 a) El konacak buday, avdar, arpa ve yulafn ihtiyaca gre datm, sat, ihrac, muhafazas ve sevkiyle Toprak Mahsulleri Ofisi grevlendirilmitir (Madde 1). b) El koyma ilemine hububat retiminin yaygn olduu illerden balanmtr. Hububat retim merkezi olarak tesbit edilen iller; Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Balkesir, Bilecik, Bolu, Burdur, anakkale, ankr, orum, Denizli, Diyarbakr, Edirne, Elaz, Erzurum, Eskiehir, Gmhane,

1183

Hatay, Isparta, stanbul, el, zmir, Kayseri, Krklareli, Krehir, Kocaeli, Konya, Ktahya, Malatya, Mardin, Nide, Samsun, Seyhan, Sivas, Tekirda, Tokat, Urfa, Yozgatt. c) Kararnamenin ilan tarihinden itibaren be gn iersinde btn gerek ve tzel kiilere Mill Korunma Kanununun 31. maddesi gereince, ellerindeki hububatlar mahallin en byk mlki amirine beyanname ile bildirme mecburiyeti getiriliyordu. d) Ellerinde 500 kg.dan az hububat bulunan reticiler ve dier kiiler beyanname vermekten muaf tutulmulardr. e) Hububat beyannamesinde bulunan reticilerin yemeklik, tohumluk ve yemlik ihtiyalar beyannamede belirtilerek el koyma hkmleri dnda braklyordu. Ayrca belli bir blgenin ihtiyacn karlayan ve Toprak Mahsulleri Ofisi emrinde almas gerekli grlen deirmenlerin bir yllk retim yapabilecek miktardaki rnleri el koyma hkmleri dnda braklyordu. f) El konan rnlerin, Toprak Mahsulleri Ofisi tekilat olan blgelerde baka bir kurulu veya kiiye satlmas yasaklanyordu. Ancak ekmeini evinde yapan ve buday retimi olmayan veya az olan ailelerin ihtiyalarn karlayabilmeleri iin ellerindeki 100 kg.a kadar olan buday pazarda satmalarna izin veriliyordu (Madde 8). Toprak Mahsulleri Ofisi tekilatnn bulunmad veya alm kapasitesinin yetmedii ve Ticaret Vekaletinin ilan edecei blgelerde reticiye el konan rnlerini tccara satabilme imkan da tanmt (Madde 8). 15 Mays 1942 tarih ve 2/17875 sayl kararname ile de btn hububat rnlerine el koyma karar geniletilerek btn illeri kapsayacak ekilde yeniden dzenlenmitir.70 Hububat rnlerine el koyma uygulamas daha bandan itibaren iftiler tarafndan iyi karlanmamtr. Btn hububat reticileri, rnlerini devletten saklama yoluna giderek, hkmet temsilcilerine vermemek iin kimi zaman grevlilere rvet vererek, rnn miktarn mevcuttan daha az bildirmeye balamlardr.71 Hububat reticisi iftilerin rn hkmetten karmalar, dnemin gazetelerinde manette yer alarak kamuoyunda uzun bir sre tartlmtr.72 Bu dnemde izlenen politikalar ve uygulanan yntemler sonucunda Toprak Mahsulleri Ofisinin almlarnda nemli oranda dler grlrken, meydana gelen speklasyon ile hububat yokluu ve karaborsas yaanmtr. Bu durum, hububat fiyatlarn hzla ykseltmitir. Bu iktisad gelimeler, Trkiyeyi II. Dnya Sava dneminde cidd bir hububat krizi ile kar karya brakmtr.Hububat fiyatlarnn byk oranda ykselme gstermesi zerine hkmet, ilk olarak 4.6.1941 tarih ve 2/15888 sayl kararname73 ile belirledii buday fiyatna 28.08.1941 tarih ve 16465 sayl kararname ile bir kuruluk zam yapmtr.74 Bunun sonucunda, zellikle ehir belediyeleri ekmeklik buday temin etmekte glklerle karlamlardr. Bunun zerine 1942 ylnda ehirlerdeki ekmek tketimi karneye balanarak, un rnlerinin satlmas yasaklanmtr.75

1184

4.3. Hububat rnne Uygulanan Yzde Yirmi Be Sistemi (Temmuz 1942-Haziran 1943) kr Saraolu Hkmeti ilk olarak, II. Refik Saydam Hkmeti dneminde Mill Korunma Kanunu dorultusunda uygulanan, reticilerin ve dier kii ve hububat sektrndeki btn kurulularn elinde bulunan hububatn tamamnn bildirilmesi buna bal olarak tespit edilen yemeklik, tohumluk ve yemlik ihtiyalar dnda kalan btn hububata el konulmas uygulamasn kaldrm yeni bir dzenleme getirmitir. Bu dzenleme ile de II. Saydam Hkmetinin uygulad Sk Hububat Politikas yumuatlarak, 15 Temmuz 1942 tarih 2/18365 sayl kararname K/366 nolu koordinasyon heyeti karar ile Hububat Mahsulnden Muayyen Nisbetlerin Satn Alnmas Hakknda Karar kabul etmitir. Yzde Yirmi Be Sistemi olarak isimlendirilen bu kararn ierii zet olarak u ekildedir; a- retilen hububatn 50 tona kadar olan blmnn %25i (Madde 2/A). b- retilen hububatn 50 tondan 100 tona kadar olan blmnn %35i (Madde 2/B). c- retilen hububatn 100 tondan fazla olan blmnn ise %50si hkmete teslim edilecekti (Madde 2/C). Bu kararname ile 1942 ylnda retilecek hububat, belirlenen oranlarla, bedeli denerek devlete satn alnacakt. 1942 rnnden devlet tarafndan el konarak satn alnan hububat rnleri reticilerine Borlandrma Sistemi uygulanmtr (Madde 3). Bu sisteme gre, borlandrlacak rn miktarnn tespiti vali ve kaymakamlarn grevlendirdii ziraat vekaleti memurlar, ve dier devlet memurlarndan veya ky ihtiyar heyetince oluturulacak bir heyet tarafndan yaplacakt (Madde 4). Borlandrma ilemi budayn olgunlaarak biilme dneminde tarlada yaplacakt. Harmanda tespit yntemi ise kaldrlmtr. Borlandrlan hububat miktar ihtiyar heyeti ve subann sorumluluu altnda harmandan teslim alnarak, alm merkezlerine sevk edilecekti (Madde 7). Borlandrlan reticiler, borlandklar hububat kendi vastalar ile alm merkezlerine gtrmek zorundadrlar. Btn hububat teslimat Toprak Mahsulleri Ofisine yaplacaktr. Ofisin bulunmad yerlerde ise Ziraat Bankas ve valilerin onay ile belediyelere ve zahireci birliklerince yaplacakt (Madde 9).76 Siyas literatrmzde Yzde Yirmibe Kural ad ile anlan bu sistem77 ile hkmet tarafndan el konarak toplanan hububat, II. Dnya Sava dnemi ierisinde byk ehirlerin, asker birliklerin ve

1185

hububat darl eken deiik blge ve ehirlerin ihtiyalarnn karlanmas gerektiinde hkmetin dorudan tanzim satlar iin byk miktarlarda ihtiyat ve gvenlik stoku oluturulmas amalanmtr. Bu uygulama ile 1940l yllarda Trkiyede reticilerin rnlerinin takriben %25ine el konulmutur.78 Hkmetin %25 sistemi ile hububatn belirli bir blmne el koyaca, dier blmnn ise serbest olarak satlabileceini aklamas, hububat reticisi iftiler tarafndan hububata yaplan mdahalenin azalaca dncesi ile memnuniyetle karlanmtr. Ancak itilerin bu memnuniyeti, hububat fiyatlarnn II. Saydam Hkmeti dneminde tesbit edilen fiyatlar zerinden olacann aklanmas ile yerini hayal krklna brakmtr. Hububat fiyatlarnn byk bir artla 100 kurua kadar ykseldii 1943 yl buday sezonunda hkmet Toprak Mahsulleri Ofisine teslim edilecek budaya kilo bana 20 kuru fiyat tespit etmitir. Bu gelime zerine btn hububat reticisi iftiler rettikleri rnlerin %25lik blmn de olsa hkmetten saklamaya ve karmaya balamlardr. Cumhurreisi smet nnnn, %25 Sistemi ile ilgili yapt aklamalar olduka ilgintir. 25 Austos 1942 tarihinde Samsunda yapt konumada Yzde Yirmi Be Sistemine deinerek, iftilerin ikayetlerini yle cevaplamtr. Dzelmesi lazm olan hatalar iin Cumhuriyet Hkmeti her yerde tedbir almaya alyor. Yanl ikayetleri de derhal tashih etmek yine hkmetin vazifesidir. Mesela, baz vatandalarm fena mahsul tohumluk ihtiyac gibi trl vesileleri ileri srerek hkmete satlacak %25lerin kendi kylerinden alnmamasn isteyecek kadar ileri gitmilerse de hi olmazsa bu yzden 25lerin yerlerinde braklmasn talep etmilerdir. Baz yerlerde de mahsuln fazla tahminden dolay hkmet hissesinin fazla tespit edildiini sylediler. Paras ile hkmete mahsuln %25i teslim edildikten sonra, fazlasn serbest satabilmek gibi mstesna bir kolayln kadrini bilmeyen ikayetleri derhal tashih ettirdim. Vatandala hkmetin karlkl vazifelerini iyi ve doru yrekle ciddi olarak yaplmas lazm geldiini retmeye altm. Byle hatal zihniyetlere satm olan pek mahdut yerlerde yanl dnleri dzeltirken vatandalarmn yrekten bana yardm ettiklerini grmekten ok memnun oluyorum79 smet nn 23 Aralk 1942 tarihinde CHP stanbul Vilayet Kongresinde hububat konusunda yapt konumada ise 5 ay nceki dncelerini tekrarlayarak, iftilerin Yzde Yirmi Be Sistemi ile ilgili eletirilerini u ekilde cevaplandrmtr: Biliyorsunuz ki hkmet, iftilerden yeni mahsulde Yzde Yirmi Be ald. Dolarken baz kyler grdm. Vatandalar, kendilerine yetmeyecek mahsullerini gstererek, Yzde Yirmi Belerini nasl vereceklerini soruyorlard. Ben ilk nce devletin talebini yerine getirmesini tavsiye ettim. Vatandan ihtiyac ve derdi, Halk Hkmetinin gz nndedir. Vazifesini ifa eden vatan-

1186

da, darlkta ve aresizlikte braklmaz dedim. te o teklifler byle takip olundu ve olunmaktadr. Btn memlekete de hibir telal vaziyete dlmeksizin herkesin ihtiyac temin edilmektedir. Gryorsunuz ki, Devletin selameti icabettirdii vakit byk fedakarlklar zaruridir. Bu vazifeler srasna gre u veya bu blgeye, u veya bu meslek veya sanat sahibine tevecch edecektir. Bugn iftiye, yarn tccara veya esnafa fazla klfet yklenebilir. Vatanda devletin taleplerini iyi yrekle ve iyi niyetle karlamaldr80 Sonu olarak Saraolu Hkmetinin Temmuz 1942den Haziran 1943e kadar bir yllk dnemde uygulamaya alt bu politikayla, reticinin elinde bulunan hububat rnnn 50 tona kadar olan miktarnn %25ine, serbest hububat piyasasnn ancak 1/5 orannda bir fiyat tespit etmesi sonucunda hububat rn byk bir speklasyon konusu olmutur. Hububatn piyasadan tamamen ekilmesi ile Trkiyede bu yllarda iktisad ve toplumsal hayatta ciddi bir ekilde hissedilen buday karaborsas ve ktl yaanmaya balamtr. Yzde Yirmi Be uygulamas sonucunda byk maduriyetler yaayan ifti kesimi, hkmete ve CHPye kar byk bir tepki duymaya balamlardr. CHPnin krsal kesimde byk bir oy kaybna uramasnn en nemli nedenlerinden birisi de bu dnemde uygulanan hububat politikalardr. Bursada, kyller, Celal Bayara Demokrat Partiye oy vermelerini anlatrlarken, Btn mahsulmz Toprak Mahsulleri Ofisine verdiimiz halde, hl onlara yzde 70 mahsul borluyuz. Borcumuzu demek iin kzlerimizi sattk Topra kzsz nasl ileriz, aresiz topraklarmz nadasa brakp, zenginlerin topraklarnda alyoruz. ehre buday biz satyoruz, ama biz ekmee 35 kuru derken, onlar 30 kurua alyorlar diye tepkilerini ifade etmilerdir.81 Trkiyede bu dnemde yaanan hububat krizi ve takip edilen hububat politikas, Bavekil kr Saraolunun 11 Kasm 1942 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisinde hububat ile ilgili yapt konumasnda btn ynleri ile grlmektedir. Bavekil Saraolu bu konumasnda alnan Yzde Yirmi Be kararnn zeletirisini yaparak bu uygulama ile hububat stoku yaplmad gibi byk bir hububat yokluunun yaandn, hkmetin hububat fiyatlarn kontrol edemediini ve bu durumdan da en ok hububat reticisi iftilerin etkilendiini belirtmitir; Yzde Yirmi Be uygulamasndan en ok kk ve geimlik retim yapan iftiler etkilenmilerdir. rnein 1940 artlarnda 600 dnmn altnda bir toprakta hububat reten bir ifti ortalama 4000 kg buday hasad yapt dnlrse bu miktarn %20si olan 800 kg tohumluk iin ayrlacak, hkmetin %25 retimine gre el koyaca miktar ise 1000 kg olacaktr. Bylece retilen 4000 kg budayn yaklak yarsna yakn bir blm olan 1800 kg bir miktar iftinin elinden kyordu. Geri kalan 2200 kg miktar ise 5-6 kiilik bir ifti ailesinin bir yllk tketimini ancak karlamaktadr.82

1187

rnekte de grld gibi Yzde Yirmibe uygulamas kk reticilerin rettikleri buday rnnn fazlasna tamamen el koyarken 50 dnmden az retim yapan ifti aileleri ise buday ihtiyalarn dardan karlamak zorunda kalmlardr. Oysa II. Refik Saydam hkmeti dneminde 14.02.1941 tarih ve 15164 sayl kararname ile el koyma sisteminde geimlik, tohumluk ve yemlik miktarlar tespit edilerek ayrlmaktayd (Madde 1). Uygulanan bu sistem ile hububatta meydan gelen speklasyon neticesinde ykselen fiyatlardan kk iftilerin yarar salamalar mmkn olmad gibi, baz blgelerde kk iftiler temel hububat ihtiyalarn bile karlamakta byk glkler ekmilerdir. Byk miktarlarda hububat reten iftiler ise rettikleri rnleri Yzde Yirmi Be sistemine gre %50sini hkmete teslim ettikten sonra geri kalan %50lik miktar ise serbest piyasada yksek bir fiyattan satarak byk kazanlar salamlardr. Hububat reticisi kk iftiler ise Yzde Yirmi Be sistemi ile budayn kilosunu 20 kurutan hkmete teslim ederken, byk ifti kendisinde kalan %50 oranndaki budayn kilosunu 100 kuru gibi ok yksek bir fiyatla serbest piyasada satabilmitir. Hububat rnnde Yzde Yirmi Be sisteminin uygulamaya balanmas ile byk iftilerde gzle grnr bir zenginliin olumaya balad, belli blgelerde toprak fiyatlarnda ykselme grld, dnemin gazetelerindeki haberlerden anlalmaktadr.83 I. Saraolu Hkmetinin uygulad %25 sisteminde beklenen verim salanamamtr. Bu sistemle toplanmas tahmin edilen 1.500.000 ton hububat da toplanamam, serbest piyasada fiyatlar byk bir hzla artarken hkmetin oluturduu hububat stoklar da byk oranda erimitir.84 1943 yl balarna gelindiinde ba gsteren hububat krizi iddetini arttrarak devam etmitir. 9 Mart 1943te kurulan II. Saraolu Hkmeti, hububat krizinin nne gemek iin, daha sk tedbirler alma yoluna giderek Mill Korunma Kanunundan hareketle 15 Mays 1943 tarih ve 2/19930 sayl kararname85 ile hububatn el konulan miktarn arttrmakla kalmayp, hububatla birlikte baklagilleri de uygulama iine almtr. Ad geen kararname ile 1943 ylnda el konacak hububat rnleri ve oranlar u ekilde belirlenmitir. a) Buday, arpa, yulaf, avdar, eltik, msr mahsullerinin 6 tona kadar olan blmn %20sine, 6 tondan 15 tona kadar olan blmnn %30una, 15 tondan yukar olan blmnn ise %50sine hkmete el konulacakt. b) Fasulye, brlce, nohut, mercimek ve bakla mahsullerinin %25ini hkmet hissesi olarak, belirtilen beldelerde Toprak Mahsulleri Ofisine teslim etme zorunluluu getirilmitir. 5. Toprak Mahsulleri Vergisi

1188

5.1. Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu ve Uygulamas II. Saraolu Hkmeti, hububata mdahalesi el koyma kararnameleri ile snrl kalmam, hububata btn aamalarda mdahale etmitir. 4 Haziran 1943 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edilen 4429 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi kanunu ile de belli bal btn hububat rnlerine uygulanan ve ayn olarak toplanan yeni bir vergi getirmitir.86 Toprak Mahsulleri Vergisinin, Yzde Yirmi Be sistemine giren hububat rnlerinden %8, dier rnlerden ise %12 orannda ayn olarak alnmas kabul edilmitir (Madde 17). Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu; hububat, bakliyat, fndk, zm, incir, zeytin ve pamuk gibi rnleri ayn olarak, afyon, kendir, pancar, narenciye, patates ve ttn rnlerini ise nakd olarak vergilendiriyordu (Madde 24). Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu, verginin tahakkuk etmesini u ekilde dzenlemitir: - Toprak rnleri vergiye tbidirler (Madde 1), - Vergi, vergiye tbi rnlerin olgunlama zamanndaki sahibinden alnr (Madde 3); - Vergi, rnn elde edildii kaza gelir dairesince tarh olunur (Madde 4), - rn miktar retici tarafndan bildirilir ve daha sonra bildirimler denetlenir (Madde 6-10), - Devlet grevlileri, reticinin elde edebilecei rnn miktarn tahmini olarak rn hasat edilmeden tespit ederler. (Madde 11). 5.2. Toprak Mahsulleri Vergisinin Sonular Mal bakmdan Toprak Mahsulleri Vergisinin verimi olduka dk kalmtr. Zira gelirin mill gelir iinde %48 oranna karlk Toprak Mahsulleri Vergisi yaplan yllk bte geliri ierisinde ancak %8.5 olmutur.87 Toprak Mahsulleri Vergisini Yahya Sezai Tezel; Aslnda geici bir sre iin aarn yeniden yrrle koyulmasyd88 eklinde yorumlarken, Korkut Boratav ise; D grn ile bu vergi sava artlarndan yararlanan gruplar iin de o ana kadar kazandn dememi olan iftilere ynelen ve bu ynyle varlk vergisinin bir tamamlaycs olarak grlebilecek bir vergidir89 eklinde deerlendirmitir.

1189

Toprak Mahsulleri Vergisi, mahsul dnemi uygulandktan sonra toplama glkleri ve beklenen verimin salanmamas zerine Kasm 1945de hazrlanan kanun teklifi ile 23 Ocak 1946 tarih ve 4840 sayl kanun ile tamamen kaldrlmtr.90 6. II. Dnya Sava Sonras Hububat Politikalar Toprak Mahsulleri Ofisinin esas kurulu amac, hububat piyasalarna dorudan girerek destekleme almlar yntemi ile lkedeki hububat piyasalarn dzenlemek, retici iftileri ve hububat rnn korumakt. Buna ramen bu amacn ancak, kurulu yl olan 1938 ve 1939 yllarnda iki yl gibi ksa bir sre yerine getirebilmitir. II. Dnya Sava konjonktr 1942 ylnda balam ve 1946 ylna kadar devam etmitir. Hkmetler, bu konjonktrn kesin olarak sona erdii 1946 ylna kadarki dnem ierisinde hububat rnne, retim, sat, datm ve fiyat aamalarnda sk bir kontrol ve mdahale politikas izlemilerdir. Devlet hububat reticisi iftiden piyasa deerinin ok altnda bir fiyatla hububat rnnn tamamna veya belirli bir blmne el koyma yntemiyle bir anlamda zorla satn almtr. Ancak bu politikalar sonucunda hububat reticisi iftiler rnlerini devlete satmayp, devletten karma yoluna gitmilerdir. Btn bu gelimeler, hububat darl, fiyatlarn byk bir oranda ykselmesi ve lkede hububat karaborsasnn olumas sonucunu dourmutur. Yine bu yllarda retici gen ifti nfusun drt yl gibi uzun saylacak bir sre silah altna alnmas, hububat rnnn ekiliini ve retimini olumsuz ynde etkilemitir. Bu durumdan retici ifti, tketici toplum kesimleri ve devletin iktisad ve zira politikalar olumsuz ynde etkilenmitir. II. Dnya Sava konjonktrnn tamamen sona erdii, sava sonras dnemin balad 1946 ylndan itibaren Trkiyede II. Dnya Savann getirdii olumsuz artlar ve bu dnemde uygulanan hububat politikalar sonucunda yaanan Hububat Bunalm tamamen ortadan kalkmtr. Bu yeni dnemde hububat bunalmn sona erdiren drt temel faktr ise unlardr: 1- 1940 ylndan itibaren reticilerin rettikleri, hububat rnnn tamam veya belirli bir blmne el konulmas uygulamalarna son verilmesi, 2- Hububat ticareti ile nakliyesinin tamamen serbest braklmas, 3- Sava dneminde silah altna alnan gen ifti nfusun kye dnerek retici hale gelmesi. 4- 1948 ylndan itibaren Marshall yardm ile gelen 30.000i aan zira tehizat ve makinann zira sektrde kullanlmaya balanmas. Bu gelimeler sonucunda 1950 ylndan itibaren zellikle hububat ekim alanlarnn genilemesi ile hububat retiminde nemli miktarda artlar meydana gelmitir.

1190

Toprak Mahsulleri Ofisi kanal ile Trkiyede, planlanan hububat politikalarnn uygulanmas alt yllk bir aradan sonra ancak 1946 ylndan itibaren mmkn olmutur. Bu yldan itibaren normal iktisad artlar ierisinde poplist olmayan politikalar uygulanmaya balamtr. 1950 ylnda Demokrat Partinin iktidara gelmesi ile birlikte, 1952 ylndan itibaren hububat politikalar zellikle fiyat tespiti bakmndan tamamen poplist bir nitelik kazanm, hkmetler bu dnemden itibaren iftileri memnun etmek iin dnya piyasalarnda budayn en pahal olduu Fransa ve talya fiyatlar seviyesinde yksek taban fiyat vermeye balamlardr.91

Osman Tosun; Trkiyede Budayn Standardizasyonu zerine Aratrmalar, Ankara,

1953, s. 21-22. 2 3 4 5 6 7 Korkut Boratav; Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, stanbul, 1989, s. 19. Tokdemir, Trkiyede Tarmsal Yap (1923-1933), s. 131-133. Toprak, Trkiyede Mill ktisat, Ankara, 1982, s. 268-273. Tosun, Ad Geen Eser, s. 21-22. Dstur, Cilt: 9, s. 1908. li ktisat Meclisi Raporlar, Buday ve Ekmek Meselesi 1928 2. tima Devresi, Seri A,

No: 2, Ankara, 1929, s. 49-50. 8 266. 9 226. 10 11 12 Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri, s. 4. Son Posta, 27 Temmuz 1931-7 Austos 1931, Ziraat Bankas Buday Almaya Balyor. Ali Sreyya; Buday hra Edebilir miyiz?, 30 Temmuz 1931. Ziraat Bankas Alaca Zahire thalatndan Alnmakta Olan Gmrk Resmi Hakknda Kanun, Dstur, Cilt: 2, s. Mehmet Vehpi; 1928-1931 Buday Meseleleri, . T. S. O. M., stanbul, 1931, No: 6, s.

Buday Harice Satmaldr, 3 Austos 1931, Buday Mbayaatna Balanyor, Son Posta, 6 Austos 1931. Buday i Nasl Halledildi, ktisat Vekili eref Bey Bu Meseleyi Anlatyor, Son Posta, 7 Austos, 1931. Buday Meselesi, Ziraat Bankas Yapaca Mbayaat Hakknda Resmi Tebli Neretmelidir, Cumhuriyet, 6 Austos, 1931. Ziraat Bankasnn Son verdii Karar Fiyatlar Ykseltti, Son Posta, 11 Austos, 1931. Ziraat Bankas Mubayaata Balad, Son Posta, 14

1191

Austos, 1931. Bu Sene Bolluk erisinde Alk Tehlikesi Var, Buday Mahsulnn Fazlal Bu Sene Dnya Piyasalarn Altst Edecek, 26 Austos, 1931. 13 14 Son Posta, 11 Austos, 1931. Borcunu Veren Kyl Parasz Kalmamal, Son Posta, 7 Eyll, 1931. 3 Milyon Kilo

Buday stihsal Ettik, Son Posta, 8 Eyll, 1931. 15 lhan Tekeli-Selim lkin; Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara,

1982, s. 110-111. 16 17 18 19 li ktisat Meclisi Raporlar, 1928 II. tima Devresi, Seri A, No: 2, Ankara, 1929, s. 49. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, s. 19-20. Us Asm; 1930-1950 Hatra Notlar, stanbul 1966. Mehmet Vehpi; 1930 I. Trkiye Ziraat Kongresi, .T.S.O.M., Kanunuevvel, No: 12,

stanbul, 1930, s. 393-396. 20 21 Haczade Mirza (Gkgl); Buday Fiyatlarnn Tanzimi, Ankara, 1931, s. 819-823. Parla, Taha, Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, s. 53-65. Bkz., 1935 Yl CHF

Program III. Ksm Ekonomi, Tarm, Endstri, Madenler, Ormanlar, Teil ve Bayndrlk leri. 22 Ergn Kip; Trkiyede Taban Fiyatlar, Destekleme Almlar ve Ticaret Hadleri,

Trkiyede Tarmsal Yaplar, Ankara, 1988, s. 139. 23 Avni Zarakolu; 1929-1930 Dnemi Dnya Ekonomik Krizi Karsnda Trk Ekonomisi ve

Anlan Krizle Mcadele Tedbirleri, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Gelimesi, Ankara, 1982, s. 95. 24 Buday Meselesi: ktisat Vekili Alnan Tedbirleri zah Ediyor. Son Posta, 6 Austos,

1931. Kyl Budayn Niin Satmyor, Bandakiler Kyly Hakl Fakat Tacirleri Haksz Buluyor, Son Posta, 8 Eyll, 1931. 25 lhan Tekeli-Selim lkin; Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara,

1982, s. 111. 26 27 284. Dstur, Cilt: 13, s. 1197. Bilsay Kuru; Belgelerle Trkiye ktisat Politikas (1929-1933), Ankara, 1988, Cilt: 1, s.

1192

28 Eser, s. 24. 29 30

Suvla, Refii kr, Dnyada ve Trkiyede Buday Meselesi, s. 34. Tosun; Ad Geen

Gray-Yurtmen; Buday Krizinde Trkiye, Ankara, 1937 s. 40-41. Gray-Yurtmen; Ad Geen Eser, s. 50-51. smail Hsrev; Buday ine Bir Bak, Kadro

1934, Cilt: 3, (Tpk Basm), Ankara, 1980, s. 20, 30-31. 31 32 s. 30-31. 33 34 35 Boratav, Korkut, Trkiyede Devletilik, s. 184. Tekeli-lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, s. 112. Gray-Yurtmen; (Ziraat Bankasna Mubayaa Ettirilecek Kanun Mnasebeti ile Ziraat Hatipolu, evket Rait; Trkiyede Zira Buhran, Ank. 1936 s. 110. smail Hsrev; Buday ine Bir Bak, Kadro 1934, Cilt: 3, (Tpk Basm), Ankara, 1980

Vekaletinin Vilayetlere Gnderdii Tamim Sureti), Ad Geen Eser, s. 43-45. Hatpolu; Ad Geen Eser, s. 110. 36 37 38 39 40 113. 41 42 43 44 45 smail Hsrev; Ad Geen Makale, s. 26-30. Gray-Yurtmen; Ad Geen Eser, s. 78, 125, 152. Derin, Haldun; Trkiyede Devletilik stanbul, 1940 s. 163. Mehmet Asm; Ekmek inin Mahsurlar, Vakit, 15 Haziran 1932. Gray-Yurtmen; Ziraat Bankasnn Buday Mubayaas in Kabul Edilen 13204 Sayl Sar, mer Celal Ziraat ve Sanayi Siyaseti (Zirai ve Snai ktisat), stanbul, 1934 s. 287. Hatipolu, Ad Geen Eser, s. 111. Sara, Ad Geer Eser, s. 287. Hatipolu, Ad Geen Eser, s. 111. Tekeli-lkin; Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara 1982, s.

Kararname Ekli Talimatname, Ad Geen Eser, s. 43-45, 46 Derin, Ad Geen Eser, s. 163. Aktan, Reat, Trkiyede Ziraat Mahsulleri Fiyatlar,

Ankara, 1955, s. 327.

1193

47

Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Dstur, Cilt: 15, s. 631. Deiik 2643 Sayl

Kanun, Dstur, Cilt: 16, s. 438. 2820 Deiik, Dstur, Cilt: 16, s. 1570. 3767 Sayl Ek Kanun, Dstur, Cilt: 21, s. 258. 48 49 Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Madde 1. Buday Koruma Karl Vergisine Ait zahname, 30. 05. 1934, Seri No: 2, Buday

Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar-zahnameler ve Umumi Tebliler. Maliye Vekaleti Yayn, stanbul 1938, s. 22-23. 50 51 Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu Madde, 3. Buday Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar

zahnameler ve Umumi Tebliler, s. 25. 52 53 54 Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Madde 4. Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Madde 5. Buday Koruma Karl Vergisi Kanununun Baz Maddelerini Deitiren 2643 Sayl

Kanun, Madde 3. Dstur, Cilt: 16, s. 438. 55 56 57 Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Madde 6. Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Madde 7. Buday Koruma Karl Vergisine Ait zahname, 30. 05. 1934, Seri No: 2, Buday

Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar-zahnameler ve Umumi Tebliler, s. 26. 58 Buday Koruma Karl Vergisine Ait zahname, 30. 05. 1934, Seri No: 2, Buday

Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar-zahnameler ve Umumi Tebliler, s. 26-27. 59 60 Buday Koruma Karl Vergisi Kanunu, Madde 9. Buday Koruma Karl Vergisine Ait zahname, 30. 05. 1934, Seri No: 2, Buday

Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar-zahnameler ve Umumi Tebliler, 13. 05. 1934, Seri No: 3 s. 39. 61 Buday Koruma Karl Vergisine Ait zahname, 30. 05. 1934, Seri No: 2, Buday

Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar-zahnameler ve Umumi Tebliler, 5. 01. 1935, Seri No: 21 s. 59.

1194

62

Buday Koruma Karl Vergisine Ait zahname, 30. 05. 1934, Seri No: 2, Buday

Koruma Karl Vergisine Dair 2466-2643 ve 2800 Numaral Kanunlar-zahnameler ve Umumi Tebliler, 30. 7. 1934 Seri No: 11 s. 43. 63 64 Dstur, Cilt: 23, s. 112. Mill Korunma Kanunu, Kanun No: 3780, Dstur, Cilt: 21, s. 433. Deiik 3954, Dstur,

Cilt: 22, s. 121. Deiik 4156, Dstur, Cilt: 23, s. 107. Deiik 4180, Dstur, Cilt: 28, s. 232. 65 66 67 68 69 70 71 Dstur, Cilt: 21, s. 433. Dstur, Cilt: 22, s. 33. Dstur, Cilt: 22, s. 38. Dstur, Cilt: 22, s. 248. Dstur, Cilt: 22, s. 1332. Dstur, Cilt: 23, s. 599. Pamuk, II. Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Blm, Trkiyede

Tarmsal Yaplar, (1923-2000), Ankara, 1988, s. 103. smail Hsrev Tkin; Ad Geen Makale, s. 14. 72 Kyl Pasif Mukavemet Yapyor. Tan Gazetesi, 17 Temmuz 1942, Kyl Mallarn

Saklyor, Tan Gazetesi, 1 Ekim 1942. 73 74 75 76 Toprak Mahsulleri Ofisini Alakadar Eden Mevzuat, s. 332. Dstur, Cilt: 22, s. 1534. smail Hsrev Tkin; Ad Geen Makale, s. 14. Dstur, Cilt: 23, s. 1641. CHP Genel Bakan Vekili, Bavekil kr Saraolunun

Hkmetin ve D Politikasn zah 5 Austos 1942 Tarihli Beyannamesi ile ae leri, Memurlara Yardm ve Fevkalade Kazanlar Hakknda Son Terin 1942 Tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde rat Buyurduklar Nutuklar. CHP Genel Sekreterlii Yayn, Ankara, 1942, s. 6-7. 77 78 79 Timur, Taner Trkiyede Devrim ve Sonras, Ankara, 1993 s. 182. Pamuk, Ad Geen Makale, s. 104. Mill ef smet nnnn Yurtii Gezilerinde ve Trl Konular zerinde zmir, Samsun,

Bursa, Balkesir ve stanbulda irat Buyurduklar Nutuklar, Yaynlayan; CHP Genel Sekreterlii, Ankara, 1943, s. 8.

1195

80 81 82 83 84 85 86 87

Mill efin Sylev, Deme ve Mesajlar, stanbul, 1945, s. 143-144. Kemal Karpat; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1996, s. 101-102. Pamuk, Ad Geen Makale, s. 106. Pamuk, Ad Geen Makale, s. 106. Timur; Ad Geen Eser, s. 181. Dstur, Cilt: 24, s. 604. Dstur, Cilt: 24, s. 1323. Baar, Suat; Toprak Mahsulleri Vergisi Kalknca, . . ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt: 7,

No: 1-4, 1945-1946. s. 100-105. 88 375. 89 90 91 Boratav, Trkiyede Devletilik, s. 265. Dstur, Cilt: 27, s. 849. Karpat, Ad Geen Eser, s. 102. Buday hakknda Rapor 1950-1960, Trkiye bankas Tezel, Yahya Sezai; Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi (1923-1950), Ankara, 1982, s.

Hizmete Mahsus, Ankara, 1962, s. 10.

AKTAN, Reat; Trkiyede Ziraat Mahsulleri Fiyatlar, Ankara, 1955. li ktisat Meclisi Raporlar, Neriyat Serisi: A, No. 2, Ankara, 1929. BAAR, Suat; Toprak Mahsulleri Vergisi Kalknca, . . ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt: 7, No: 1-4, yl: 1945-1946. BORATAV, Korkut; Trkiye ktisat Tarihi (1908-1985), stanbul, 1988. BORATAV, Korkut; Trkiyede Devletilik, Ankara, 1982. DERN, Haldun; Trkiyede Devletilik, stanbul, 1940. Dstur (II. Tertip), 1923-1950. GRAY, Yurtmen; Buday Krizinde Trkiye, Ankara, 1937.

1196

Haczade Mirza (Gkgl); Buday Fiyatlarnn Tanzimi, 1931 I. Ziraat Kongresi htisas Raporlar, Ankara, 1931. HATPOLU, evket Rait; Trkiyede Zira Buhran, Ankara, 1936. smail Hsrev (Tkin); Buday ine Bir Bak, Kadro 1934, Cilt: 3, (Tpk Basm), Ankara, 1980. KARPAT, Kemal H.; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1996. KP, Ergn; Trkiyede Taban Fiyatlar, Destekleme Almlar ve Ticaret Hadleri, Trkiyede Tarmsal Yaplar, Ankara, 1988. KURU, Bilsay; ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme, ve Yazlar), Ankara, 1963. KURU, Bilsay; Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, Cilt: 1, Ankara, 1988. Mehmet Vehpi; 1928-1931 Buday Meseleleri, stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Mecmuas, No: 6, stanbul, 1931. Mill ef smet nnnn Yurtii Gezilerinde ve Trl Konular zerinde zmir, Samsun, Bursa, Balkesir ve stanbulda rat Buyurduklar Nutuklar, Yaynlayan; CHP Genel Sekreterlii, Ankara, 1943. PAMUK, evket; II. Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Blm, Trkiyede Tarmsal Yaplar, (1923-2000), Ankara, 1988. PARLA, Taha; Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Atatrkn Nutku, Cilt I, stanbul, 1991. SAR, mer Celal; Ziraat ve Sanayi Siyaseti (Zirai ve Snai ktisat), stanbul, 1934. SUVLA, Refii kr; Dnyada ve Trkiyede Buday Meselesi, . . ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul, 1942, No: 1, Cilt: 4. TEKEL, lhan-LKN, Selim; Trkiye Belgesel ktisat Tarihi, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara, 1982. TEZEL, Yahya Sezai; Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi (1923-1950), Ankara, 1982. TMUR, Taner; Trkiyede Devrim ve Sonras, Ankara, 1993. TOKDEMR, Erturul; Trkiyede Tarmsal Yap (1923-1933), stanbul, 1988. TOPRAK, Zafer; Trkiyede Milli ktisat (19081918), Ankara, 1982.

1197

TOSUN, Osman; Trkiye Budaylarnn Standardizasyonu zerine Aratrmalar, Ankara, 1953. US, Asm; 1930-1950 Hatra Notlar, stanbul, 1966. ZARAKKOLU, Avni; 1929-1930 Dnemi Dnya Ekonomik Krizi Karsnda, Trk Ekonomisi ve Anlan Krizle Mcadele Tedbirleri, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Gelimesi, A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Trk Ekonomi Kurulu Yayn, Ankara, 1982.

1198

Cumhuriyet Trkiyesi'nde Toprak Reformu ve Uygulamalar / Yrd. Do. Dr. Zeki evik [s.677-686]
Balkesir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Toprak Reformu ve Tarm Reformu Kavramlar geleneksel anlamda Toprak Reformu denilince, toprak mlkiyetinin belirli bir tavan snrndan yukarsnn kamulatrlarak, topraksz ya da az toprakl kyllere datm anlalrd.1 Bugn ziraatte bnye bozukluklarnn dzeltilmesi iin alnan tedbirler toprak reformu iinde toplanmaktadr. Bu bakmdan toprak reformu arazi tasarruf sisteminin slah, arazi toplulatrmas, paralanmann nlenmesi ve kiraclk-ortaklk mnasebetlerinin dzeltilmesi ile ilgili organize edilmi tedbirleri ihtiva eder. Dar mnda toprak reformu, byk mlklerin paralanarak topraksz iftilere datm iin devlete alnan tedbirleri kapsar. Geni mnda toprak reformu ise ziraatle ilgili ekonomik ve sosyal messeselerin slah, iin alnan her trl tedbirleri ifade eder. Bu anlamda toprak reformu, btn ynleriyle arazi tasarruf sisteminin slah, arazi toplulamas, kiraclk mnasebetlerinin dzenlenmesi, ziraat iisinin alma artlarnn slah zira yerleim, vergi sistemi ile ilgili reformlar ve uygun artlarla kredi temini ile ilgili btn tedbirleri ve hatta kylerde tesis edilecek sanayi tesisleri, kooperatifleme ve pazarlama ile ilgili messeselerin kurulu ve gelimesini de iine alr. Tarm Reformu kavram da, zira retimin artrlmas iin alnmas gereken bilmum tedbirleri ifade eder. Tarm reformu, zira retim faaliyetlerinin dzenlenmesi ile ilgili btn tedbirleri kapsad iin toprak reformunu da iine alr. Grld zere geni anlamda toprak reformu kavram tarm reformu kavramna

yaklamaktadr. Bunun iin her iki terim ou zaman birbiri yerine kullanlmakta, bazen toprak reformu ad altnda geni zira kalknma plnlar tatbik edildii gibi, bazen de tarm reformu ad altnda sadece arazi mlkiyetindeki bnyev bozukluklarn slah ile ilgili tedbirlerle yetinilmektedir.2 Dengesiz toprak mlkiyeti dzenini deitirmeden, tarm reformu tedbirleri almak bir toprak reformu deildir. Bunun gibi toprak datmn saladktan sonra, gerekli tarm reformu tedbirlerini almamak da meseleyi zmlemez. Gerek bir toprak reformu kavram bunlarn ikisini birden kapsar.3

1199

Sonu olarak, gerek Trkiyedeki tartma ve yaynlarda, gerekse yabanc dillerdeki yaynlarda toprak reformu ile tarm reformu kavramlarnn birbirleri yerine kullanldklar grlmektedir.4 2. Toprak Reformunun Ksa Tarihesi ve eitli Memleketlerdeki Uygulamas Arazi tabiat vergisi olduu ve miktarca arttrlamad iin dier servet ve mallardan farkl olarak muameleye tbi tutulmakta ve fertlerden nce cemiyetin mal olarak kabul edilmektedir. Bu yzden arazi sahipleri topra iyi ve etkili bir ekilde kullanmak, tabi ve teknik tahriplere kar korumak ve verimi arttrc tedbirler almak zorundadrlar. Arazinin bu zelliinden dolay btn dnya devletleri ziraat arazisinin mlkiyet ve tasarrufuna mdahale etmi ve ou zaman zel mlkiyet haklarnn snrlandrlmas yoluna gitmilerdir. Genellikle devletler, tarm alannda faaliyette bulunan kimseler, bu sektrde mevcut eitli bnye bozukluklar yznden, alma arzularn kaybettikleri, zira retim iin tevikler kalmad veya azald, cemiyet iinde servet ve gelir dalnn gayri adil bir hal almas yznden huzur ve istikrarn bozulduu zamanlarda toprak reformu yaparlar. Devletin bu mdahaleleri ve ald tedbirlerle iktisad ve sosyal hayatn yeniden normal bir ekilde ilemesi, cemiyetin huzur ve istikrara kavumas salanr.5 Toprak Reformu yeni bir fikir deildir. Toprak Reformu eski in, Mezopotamya, Yunan ve Roma Medeniyetlerinden beri zerinde durulan bir konudur. Bu eski uygulamalarda zaman zaman ailelere toprak datlmtr. Bu ilk datmlarda gaye, herkesin eit imkanlara sahip olmasn temin edecek artlar yaratmakt. Son zamanlarda toprak reformu anlay olduka deimitir. Bugn toprak reformu, arazinin kullanl ve mlkiyeti ile ilgili sosyal ve ekonomik deiiklii ifade etmektedir. lm ve kltrel alandaki gelimeler, haberleme ve ulatrma sahasndaki ilerlemeler dnyada gayri memnun nfus miktarn arttrmtr. Bu ilerleme ve gelimelerle daha nce tecrit edilmi blgelerde mahalli standartlarla yaayan topluluklar kendilerinden farkl hayat standardna sahip topluluklardan haberdar olmulardr. Bunun sonucu olarak derebeyliin hakim olduu devrelerde kyller derebeylere kar ayaklanarak (1789 Fransz htilli ve 1848de Fransada kyllerin ayaklanmas gibi) arazi tasarruf artlarnn dzeltilmesini istemilerdir. 19. yzyln ortalarnda Orta ve Kuzey Avrupada balayan bu hareket 2. Dnya Harbinden sonra gelimi Asya, Afrika ve Ortadoudaki lkelerin nemle zerinde durduu bir konu olmutur. Toprak reformu uygulamas her devlete gre farkllk arzeder. Genellikle reformun tatbik edilecei memleketin ekonomik, sosyal, kltrel ve ekolojik artlarna uygunluu onun baar ansn

1200

artrr. Reformun baz genel prensipleri muhtelif memleketlerde tatbik edilebilir ve bir memlekette alnan sonular baka bir memleket iin faydal olabilir. Komnist memleketlerde toprak reformunun tatbikat, arazilerin sahiplerinden alnarak kolektif iletmeler (Kolhozlar) kurulmas istikametinde olmutur. Bu memleketlerde mlk sahiplerinin tasarruf haklar ellerinden alnd gibi, karlnda bir ey denmemi, iftiler devlete ait kollektif iftliklerde altrlmlardr. Hr memleketlerde ise, toprak reformu demokratik yollarla yaplmaktadr. Bu memleketlerde mlk sahiplerinin arazilerinin hepsi ellerinden alnmad gibi istimlk edilen ksmn kymeti tazminat olarak denmektedir.6 ktisaden ileri memleketler genel olarak byk toprak mlklerinin paralanmas ile ilgili problemleri hallettikleri iin bu memleketlerde toprak reformunun gayesi ekonomik olarak yaayabilir aile iletmelerini hakim klmak, paralanm olan, arazileri toplulatrmak, kiraclk ve ortaklk mnasebetlerini dzenlemektir. Mesel; Avustralya, Yeni Zelanda, ABD, Kanada, rlanda, Danimarka, Almanya, sve, Finlandiya ve Avusturyada aile iletmelerinin kurulmas ve yaatlmas, kiraclk suretiyle iftilik yapanlarn mal sahibi olmalarnn salamas zira bnye slahatnn temelini tekil etmitir. Bundan baka Avrupa memleketlerinin bazlarnda (sve, Hollanda, Almanyada) arazi toplulatrmasna zel surette nem verilmektedir. ktisaden geri kalm memleketlerde ise, toprak reformunun gayesi, topraksz iftileri topraklandrmak, arazi mlkiyeti dalmndaki adaletsizlii nlemek, paralanmann nne gemek, arazi toplulatrmas, tasarruf sistemindeki aksaklklar dzeltmek (mal sahibi ile ortak ve kirac arasndaki mnasebetleri dzenlemek) gibi bnye bozukluklarnn slahdr. Bu memleketlerden bazlarnda (in, Hindistan, Pakistan, ran, Irak, Suriye, Msr, Meksika, Kolombiya, Guatamela, Bolivya ve Venezuellada) toprak reformunun esasn ok byk mlklerinin topraksz kyllere datlmas tekil etmektedir.7 A. Kurulu Yllar (1923-1930) 1. Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas Osmanl Devleti Seluklularn kt sistemini esas alp gelitirerek Mr Arazi Dzeni denilen kendi toprak dzenlerini oluturmulardr. Bu dzenin esas, topran plak mlkiyetinin devletin olmasdr.8 Mr topraklar dirliklere ayrlyordu. Byklklerine gre has, zeamet ve tmar diye ayrlan bu dirliklerin idaresi Shib-i arz denilen kiilere verilmiti. Shib-i arzlar bir nevi devlet memuru statsndeki kiilerdi. Bunlar iftinin devlete vermekle ykml olduklar vergileri, devlet adna topluyorlard. Ancak Shib-i arzlar topladklar vergileri, devlete nakd olarak verme yerine, bu verginin karlnda belirli sayda asker eitmek ve sava annda eittikleri askerlerle birlikte savaa katlmakla mkelleftiler.9

1201

Mr topraklarn kullanm ve iletilmesi srekli kirac durumundaki Rey denilen kylye braklmt. Rey kira anlamasn dirlik ynetimini elinde bulunduran Shib-i arza tapu resmi ad altnda pein bir kira bedeli deyerek alrd.10 Mr toprak dzeninin en belirgin temel nitelii byk bir orduyu her zaman iin savaa hazr bir durumda tutmakla birlikte zirai retimin srekliliini de salamakta olmasdr. Tmarl sipahilerin denetimindeki eyalet askerleri merkezdeki ordunun aksine yalnzca tketici deil ayn zamanda reticidir. Savata asker, barta retici olan bu eyalet askerleri geimlerini ve sava iin gerekli donanmlarn kendileri salyorlard.11 Mr toprak dzeni 16. yzyldan itibaren bozulmaya balamtr. Bu dzenin bozulmasn bir ek sebebe balamak mmkn deildir. Bununla birlikte, Batdaki ekonomik gelimeler sonucu Avrupa devletlerinin Osmanllara kar salam olduu ekonomik ve ticari stnlkler, bu dzeni temelden sarsan iki sebeptir.12 Koi Bey tmar sisteminin bozulmasnn balangc ile ilgili tarih de vermitir: 992 (M.1584) tarihine gelinceye kadar kyler ve tarlalar, kl ehli elinde ve ocakzdelerde olup, yabanc ve kt asll kiiler girmemi idi13 Sava tekniinin gelimesi ve bir merkez ordusu ihtiyac ve bunun saysnn arttrlmas eyalet askerlerinin nemini azaltm, buna bal olarak Tmarl sipahilerin ellerindeki topraklar alnarak gelir elde etmek iin iltizama verilmitir. Devlet bu tmarlar, vergilerinin toplanmasn ihaleye kararak mltezimlere devretmitir. ou ticaret ve tefecilik gibi yollarla zenginlemi olan Mltezimler vergi kayna olan topraa en fazla yl iin sahip olabilmekteydi. Bu sebeple bu yl ierisinde kazanlarn en yksee karabilmek iin retimde verimlilii ve reynn durumunun iyiletirilmesini dnmyor, aksine kyly eziyorlard. Yani onlar devlete demi olduklar parann fazlasn toplayabilmek amacnda idiler. Gelecek yllarn retimi onlar pek fazla ilgilendirmiyordu. Ksacas, ltizam Usulne gei, toprakta devlet mlkiyetinin zlmesi yolunda atlan nemli bir adm olmutur.14 Mltezimler zamanla glerini arttrmlar, hatta devlete vergi demeden topraa sahip olmaya balamlardr. Bylece devlet zayflad oranda bunlar zenginlemilerdir. Shib-i arzlarn yerini Mltezimlerin almas, tarmda retimin dmesine, kylnn rgatlamasna sebep olurken, toprakta devlet mlkiyetinin kalktna dair hukuk bir karar olmamasna ramen topraklar fiilen ileyenin olmu ve belirli ellerde toplanmaya balamtr. Nihayet Hicri 1274 (M.1858) tarihinde Osmanl Devletinde ilk kez toprak rejimini ayrntlaryla dzenleyen bir Arazi Kanunnmesi kabul edildi. Bu kanunnme ile zel mlkiyete ve miras tanma hakkna gei dnemi balamtr. 2. Cumhuriyetin Osmanldan

1202

Devrald Zira Yap Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trkiyede mevcut zira iletme says ve bunlarn byklkleri hakknda yeterli bir bilgiye rastlanamamaktadr. Trkiyede ilk tarm saym 1927 ylnda yaplmtr. Bu saymn sonular itibariyle, toprak mlkiyeti ve kullanmna ilikin bilgilerin yeterli bir seviyede olmad grlmektedir. Yine de sz konusu ylda, ortalama olarak 25 dnm byklnde 1.751.239 aile iletmesinin bulunduunu sylemek mmkndr.15 mparatorluun kmeye balad yllarda mlkiyeti hukuken devlete ait olan mr topraklar, daha nce de belirttiimiz gibi zel kimselerce ele geirilmitir. Bu topraklar zaman getike miras yoluyla bir aileyi geindiremeyecek kadar kk nitelere paralanm, ou zamanla parseller halinde ufalanm ve dalmtr. Tarmsal retimin etkinliini azaltan ekonomik ve teknolojik ilkelere ters den bu durumu dzeltecek, hi olmazsa olumsuz etkilerini azaltacak zel hkmler Medeni Kanunda yer almamtr. Bu durumda, tarm arazilerinde mlkiyet ve kullanm sistemi gittike ktlemi toprak meseleleri oalp younlamtr. Bu dnemde lkede bir yandan paralanm ufalanm kk mlk ve iletmeler grlrken, te yandan baz blgelerde byk mlklerin az sayda kiilerin ellerinde topland grlmektedir. Kurulu dneminde Osmanllardan devralnan tarmsal yapnn belirgin bir zellii kk kyl iletmelerinin byk ounluunun asgari geimlik seviyesinin altnda olmasyd. Kylnn %85i 3-6 hektar dolaynda bir toprak parasna sahip olup, byk lde kendi ihtiyalarna ynelik retime ynelmilerdi. retim ve verimliliin dk olmas sebebiyle, bunlarn pazarlayabilecekleri rn miktar da snrl seviyedeydi. Kk kyl iletmeleriyle varlklarn bir arada srdren byk toprak sahipleri ise bu dnemde toplam topraklarn yaklak %65ini ellerinde bulunduruyorlard. Topraksz ya da az toprakl kyller, ortaklk ya da kiraclk ilikisi ierisinde kendi retim aralarn kullanarak elde ettikleri rnleri, kiracs ya da ortaks olduu zengin toprak sahipleriyle paylamaktaydlar. Ne var ki bu byk toprak sahipleri, elde ettikleri bu rantlar tarmda verimlilii arttrc yatrmlarda kullanmak yerine genellikle tketime yneltmiler ve dolaysyla tarm kesimi pek fazla geliememitir.16 1927 yl tarm saym sonularna gre, ekili arazi miktar 43.638 bin dnm civarndadr. Bu rakamn tm lke topraklarna oran %4.86dr. Oysa tarma elverili ekilebilir arazinin lke topraklarna oran ise %32 civarndadr. Bir baka deyile ekili alanlar, zerinde tarm yaplabilecek topraklarn ancak yedide biri oranndadr.17 3. Cumhuriyetin Kurulu Yllarnda

1203

Toprak ve Tarmla lgili kan Kanunlar Cumhuriyetin ilk dnemlerinden beri toprak davasyla ilgili olarak eitli mevzutn karld grlmektedir. zellikle mbadilleri ve gmen mltecileri topraklandrmak iin karlan yasalar nem kazanmaktadr. Bu yasalar meseleyi lke apnda ele almamakta, daha ok mahalli uygulamalar olarak kalmakta ve belirli konular iin karlan rast gele yasalar niteliinde olmaktadr. Bununla birlikte kmsenmeyecek boyutta toprak datlmtr. Bu yasalarn balcalar unlardr: A. 1924 Tarihli 474 Sayl Artvin, Kars Vilyetleriyle Kulp ve Idr Kazalar ve Hopa Kazasnn Kemalpaa Nahiyesindeki Arazide Hakk- Tasarrufa Ait Kanun Bu yasa, bu blgelerdeki tarm topraklarnn Ruslara gemesinden nceki mr nitelikteki trlerin, bunlarn Anavatana tekrar alnmalar dolaysyla ve kazanlm (mktesep) hak olarak mlk niteliindeki toprak trne sokulduuyla ilgili kurallar kapsamaktadr. B. 1925 Yl Bte Kanununun 25. Maddesi Kural Bu maddenin A fkras, topraa muhta iftilere, mill topraklarn aile bana iki yz dnm gememek ya da bunu doldurmak artyla ve on taksitte verilecei konusunda bir kural ihtiva etmektedir. Bu maddeye dayanarak lkeye gelen gmenlere ve gebelere kmsenemeyecek miktarda toprak datlmtr. C. 1926 Tarihli ve 716 Sayl Borlanma Kanunu Bu yasada, gmen mlteci ve airet bireylerine yirmi yl taksitle verilecek emlk, toprak, tohumluk vb. hakknda kurallar yer almaktadr. D. 31.5.1926 Tarih ve 885 Sayl skn Kanunu Bu yasaya gre gezici airetler ve genellikle gebeler ve salk sebebiyle grlmesi gerekenler ya da ormanlar iinde geim kaynaklarndan yoksun bulunan kyllerin elverili ve uygun yerlere grlmesi ve isknlar ve evleri dank kylerin birletirilmeleri konularnda gereken ilemlerin yaplmas iin Bakanlar Kuruluna yetki verilmektedir. Ayni yasann 6. maddesi de, gereken toprak ve deerlerinin Borlanma Yasas kurallar ierisinde Bakanlar Kurulunca verilebilecei kuraln getirmektedir.

1204

E. 4.7.1927 Tarih ve 1097 Sayl Baz Ehasn ark Menatkndan Garp Vilyetlerine Nakillerine Dair Kanun Bu yasa kurallar, baz sebeplerle grlenlerin toprak ve bunlarn zerindeki binalarnn Hazineye nasl geecei ve deerlerinin kurullarca nasl takdir edilecei konularn kapsamaktadr. F. 2.6.1929 Tarih ve 1503 Sayl ark Menatk Dahilinde Muhta Zrraa Tevzi Edilecek Araziye Dair Kanun Bu yasa, yukarda sz geen 1097 sayl yasaya gre Hazineye geen mallarn; kyl, airet bireyleri, gebe ve gmenlere datlm olanlarnn bunlarn ellerinde braklacana ve baka durumlarda verilecek topraklardan da belirli bir bedelin alnacayla ilgili kurallar ihtiva etmektedir. G. 14.6.1934 Tarih ve 2502 Sayl Kars Vilyeti ile Beyazt, Erzurum ve oruh Vilyetlerinin Baz Paralarnda Muhacir ve Sntlarn Yerletirilmesi ve Yerli iftilerin Topraklandrlmas Hakknda Kanun Bu yasada Kars ili ile Idr ve Tuzluca (Kulp), Erzurum ilinin Oltu ve oruh, Artvin ilinin avat ve Borka ilelerinde ve Kemalpaa Nahiyesinde seim haklarn baka lke lehine kullananlardan kalp da Hazineye geen toprak ve binalarn, bunlara yerletirilecek mlteci ve gmenlere skn Yasas kurallar iinde parasz olarak verileceiyle ilgili kurallar yer almaktadr. Bu yasa daha nce sz geen 474 sayl yasann baz kurallarn yrrlkten kaldrmtr. G. 14.6.1934 Tarih ve 2510 Sayl skn Kanunu Bu yasa dardan gelecek gmenlerle ieriden grlecek olanlara, devlete ait bulunan ya da kamulatrma yoluyla elde edilecek topraklarn datlmas konusundaki kurallar ihtiva etmektedir. Yasann 12. maddesinin B bendinde, bir blgede bulunan airet bireyleri ile bu blgenin yerli halkndan olan ya da herhangi bir biimde yerlemek zere oraya gelmi olan topraksz ya da topra yetmeyen iftilere Bakanlar Kurulu karar ile Hazineye ait topraklarn nasl datlacayla ilgili kurallar yer almaktadr.

1205

24.6.1947 tarih ve 5098 Sayl skn Kanununa Baz Maddeler lvesine Dair Kanunla sz geen 12. madde yrrlkten kaldrlmtr. Ayrca 2510 sayl yasann yrrle girmesiyle, yukarda sz geen 885 sayl yasa da yrrlkten kalkmtr. Grld gibi bu yasalar, baz zel meseleleri zmlemek iin karlmlardr. Konular da ya baz zel nfus kesimleriyle ya da baz zel blgelerle snrl kalmaktadr.18 B. Devletilik Dnemi (1930-1950) 1. Datlan Toprak Miktarlar (1934-1944) 1930 sonrasnda datlan topraklar konusunda bir fikir edinmek iin 1934 yl sonu itibariyle yaplan toprak datm ilemlerini gsteren Tablo Ii incelemek faydal olacaktr. Tabloda grld gibi, 1934 ylna kadar eitli kanunlara gre, ifti ve gmenlere toplam olarak 6.787.234 dnm toprak datlmtr. Datlan bu topraklarn byk bir ounluu ise (4.482.567 dnm) yerleri deitirilenlere verilmitir.19 2510 Sayl skn Kanunu hkmlerine gre datlan toprak miktarlar ise Tablo IIde gsterilmitir. Tablo Iden de grld gibi, 1934-1938 yllar arasnda 88.695 ifti ailesine toplam 2.999.825 dekar toprak datlm ve bunlardan 1.101.305 dekar arazinin tapu ilemleri tamamlanmtr.20 1940-1944 tarihleri arasnda ise Maliye Bakanlna bal gezici komisyonlar tarafndan 619 kyde, 197.000 nfuslu 53.000 aileye toplam 875.000 dekar toprak datlmtr.21 Yine skn Kanunu hkmlerine gre, 1949-1952 tarihleri arasnda toplam olarak 98.037 dnm toprak 80.606 aileye datlmtr.22 Bu dnemde datlan arazilerin bir ksm baz kamu kurumlarna ait olan arazilerdir. Vakflara ait arazilerin bir ksm bu kurulular tarafndan halka satlmtr. Bunun yannda Ziraat Bankas da kredi ile desteklemek suretiyle arazi satn alarak kylye datlmtr.23 Cumhuriyetin ilanndan, devletilik dneminin sonuna kadar 11-12 milyon dekar toprak datm ileminin yapld grlmektedir. Bu dnemde Trkiyede toplam 14.5 milyon hektar dolaynda topran ilendii gz nne alnrsa, datlan topraklarn, toplam ilenen araziye orannn %8 olduu anlalr. Bu da devletilik dneminin sonlarna doru toprak mlkiyet yapsnda nemli lde gelimeler olduu anlamna gelmektedir.24 2. Toprak Datmna likin Balca abalar ve 1945 Tarih ve 4738 Sayl

1206

iftiyi Topraklandrma Kanunu Bu dnemde, geni kapsaml ve ayrntl iskn kanunlar hazrlanmtr. Atatrk 1936 ve 1937 yllarnda Byk Millet Meclisi al nutuklarnda toprak kanunlarnn bir an nce kartlarak lkede topraksz kyl braklmamas ve datlan topraklarn da her ifti ailesinin geimini salayacak miktarda olmas gerektiini belirtmitir. Bylece Trkiyede gerekli hazrlklar tamamlanarak byk bir toprak reformu hareketine balanmtr.25 Toprak reformuyla ilgili bir kanun kartlmaya allrken topraklarn kamulatrlmasna engel olan Anayasann istimlkla ilgili hkm deitirilerek iftiye datlacak arazilerin istimlk bedellerinin zel bir kanunla dzenleneceine ilikin bir madde kabul edildi. Bylece 1937 ylnda toprak reformuna engel saylan 74. maddenin kaldrlmasyla reform almalar hzlanm oldu.26 Toprak mlkiyetini dzenleyen kanunun karlmas nce Mustafa Kemal Atatrkn lm, daha sonra da II. Dnya Savann araya girmesiyle gecikti. Nihayet 11 Haziran 1945 tarihinde, iftiyi Topraklandrma Kanunu TBMMce kabul edildi. Bu kanun, yllardr tartlmakta olan toprak reformu projelerinin olgunlam bir eklidir. Bu sebepledir ki, sz konusu dnemde uygulayclarn konuya bak asnn ne olduunu iyi bir ekilde tespit etmek asndan bu kanun zerinde zellikle durmamz faydal olacaktr. 4738 Sayl iftiyi Topraklandrma Kanunu 8 blmde toplanm olan 66 maddeden olumaktadr. Kanunun amac, arazisi olmayan ya da yetmeyen iftilere yeter derecede toprak salamak olarak belirtilmitir. Ayn zamanda, yeterli arazisi bulunduu halde retim aralar eksik olan iftilere bunlar temin etmek de kanunun amalar arasndadr. Ayrca kurulu sermayesi, iletme sermayesi, canl ve cansz demirba temini gibi uygulamalar gndeme getirilmitir. Yani kanunun amac sadece byk toprak mlkleri paralamak suretiyle lkenin toprak mlkiyeti yapsndaki dzensizlikleri ortadan kaldrmak deildir. Bunun yan sra, zira kalknmay salayacak gerekli yardmlar yapmak ve topraklarn srekli bir ekilde ilenmesini salayacak tedbirleri almak da belirlenen amalar arasnda yer almaktadr.27 Kanunun 7. maddesine gre, kabul edilebilir bir zr olmakszn st ste yl yresel artlara gre ekilip biilmeyen, baklmayan ve ekonomik bir ekilde deerlendirilmeyen arazi, Tarm Bakanlnn kararyla ilenmiyor saylarak, 14. madde hkmne dayanarak kamulatrlabilecektir. Bu hkm mlkiyet haklar bakmndan snrlayc bir hkm gibi grnmekte ise de kanunun amalarna tmyle uygundur. Kanunun 8. madde hkmlerine gre topraksz kylye datlacak arazinin nitelikleri u ekilde belirtilmitir: a- Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunup kamu ilerinde kullanlmayan araziler.

1207

b- Ky ve kasabalarn ortak mal olan arazilerin ihtiyatan fazla olduu Tarm Bakanlnca belirtilen paralar. c- Sahibi bulunmayan araziler. d- Gllerin kurutulmas ve nehirlerin doldurulmasyla elde edilecek araziler. e- Bu kanun hkmlerine gre zel mlklerden kamulatrlacak araziler. Kamunun zel mlklerin kamulatrlmas politikasn en son tedbir olarak belirtmesi dikkat ekicidir. Kanunun nc blmnde kamulatrlacak arazinin tespitinin ne ekilde yaplacana dair hkmler bulunmaktadr. Sz konusu blmn 14. maddesine gre, arazisi olmayan ya da yetmeyen iftilere datlmak zere belirtilen niteliklere sahip araziler, zerindeki tesisleriyle birlikte Tarm Bakanlnca kamularlabilmektedir. Sz konusu nitelikler ise unlardr: a- Vakflar Genel Mdrl ya da mtevelliler tarafndan kullanlmakta olan arazilerin tamam. b- zel dare ve Belediyelere ait olupta kamu hizmetlerinde kullanlmayan araziler. c- Gerek kiilerle zel hukuk tzel kiilerine ait arazinin be bin dnm geen paralar. d- Bu kanun yrrle girdikten sonra iletilmeyen araziler. zel ahslara ait byk mlklerden kamulatrlabilecek olan araziler ise, bunlarn be bin dnmden fazla olan ksmlarn kapsamaktadr. Kanunun 34. maddesi ise, datlan arazinin ncelikle kimlere verileceiyle ilgilidir. Buna gre toprak datmnda u srann izlenmesi ngrlmtr: a- Hi arazisi olmayp bakalarnn arazisinde ortaklk ya da kiraclk yapanlar. b- Arazisi yetmeyen iftiler. c- Hi arazisi olmayp, yerlemi bulunduklar yerde uzun sreden beri tarm iilii ile geinenler. d- Gebeler, gmenler ve grlenlerden ifti olanlar. e- Miras ortaklndan ayrlanlar. f- Tarm, veteriner okullarn ve Tarm Bakanlnca tannm tarm kurslarn bitirenlerden arazisi olmayanlar.

1208

g- nceleri ifti olmayp da, arazi ald takdirde iftilik yapacaklarna Tarm Bakanlnca kanaat getirilenler. zetlersek, iftiyi Topraklandrma Kanununun bir taraftan topraksz kyly topraklandrmaya alrken, dier taraftan da mlk sahibi kyllerin karlarn zedelememeye zen gsterdiini syleyebiliriz. Bir lkenin toprak mlkiyet sisteminin, lkenin sosyal ve siyas hayat zerinde olduu kadar ekonomik ve teknik zira geliimi zerinde de nemi kmsenmeyecek etkisi vardr. Mlkiyet yapsnn bozukluu ve dzensizlii yznden ortaya kacak iktisad ve sosyal bunalmlar lkenin siyas bakmdan da bir krize girmesinin en byk sebeplerinden biri olarak gze arpar. Ayn ekilde mlkiyet yaps kadar, topra iletme sisteminin de bir lkenin sosyal ve ekonomik durumunun belirlenmesindeki pay byktr. Topran ona malik olanlar tarafndan iletilmesi esasna dayanan iletme sistemlerinde teknik yeniliklerle topran iyiletirme abalarnn daha fazla olmas beklenebilir. Bu bakmdan prensip olarak diyebiliriz ki Trkiye tarmnn hzla gelitirilmesi, lke topraklarnn gerekten benimsenip imar edilmesine baldr. Bu sebeple, topra ileyenlerin ona sahip olmas, topraa sahip olanlarn da topraklarn ilemesi prensibi benimsenmelidir.28 Kanunun 17. maddesi topran datmnda, onu ileyenlere verilmesi esasn ve byk mlklerin snrlandrlmasn ngryordu. Kanun, 1950 tarihinde 5618 sayl kanunla kaldrlmtr. Bu maddenin deimesiyle Kanun toprak reformu niteliini kaybetmitir. Bu deiiklikten sonra, byk mlklerin snrlandrlmasnda 50 dnm, geni toprakl blgeler iin 500 dnm dar toprakl blgeler iin 200 dnm olarak deiti. Balar ve meyvelikler bu snrlarn dnda tutulmutu. Bu snrlamalar dahi uygulamak mmkn olmamtr.29 C. Liberal Dnem (1950-1960) 1. Toprak Mlkiyet Dzenindeki Gelimeler 1950lerden itibaren, 1945de karlm olan iftiyi Topraklandrma Kanunu dorultusunda toprak datm faaliyetleri devam etmitir. Makinal tarma yine bu dnemde geilmi ve zellikle de traktr says hzl bir ekilde artmtr. Traktrn tarma girmesiyle birlikte, yeni tarm alanlar ekime almtr. Ne var ki kazanlan yeni topraklar genellikle kamuya ait hazine arazisi ve meralardr. Her ne kadar topraksz ve az toprakl iftilere, toprak datma ilemi nemli lde srdrlm ise de, yine de ifti ailelerinin iledikleri topraklarn alan olarak miktarlar istenilen seviyeye ulamamtr. Bu bakmdan topraklarn dengesiz dalm varln bu dnemde de srdrmtr. Cce ve kk apl iletmelerin oran yksek seviyesini korumutur.30 2. Toprakszlara Toprak Datm Yukarda belirttiimiz gibi, iftiyi Topraklandrma Kanunu ncelikle kullanlmayan kamu topraklarnn topraksz ya da az toprakl kylye datlmasn ngrmt. Uygulamada daha ok

1209

kamu mlkiyetinde olan topraklarn datm biiminde gereklemitir. Dnem boyunca gmenler de dahil olmak zere toplam 350 bin civarnda aileye yaklak 18 milyon dnm toprak datlmtr.31 Ayn yasa gereince Toprak Komisyonlar tarafndan 586.132 dnm toprak vakflardan, zel idarelerden, Ziraat Bankasndan ve zel mlklerden kamulatrlp kylye datlmtr. Bunlardan zel mlklerden kamulatrlp datlan topraklar sadece 86.477 dnmdr.32 Toprak datma faaliyeti zellikle 1949 ylndan sonra, hzl bir ekilde artmtr. Ne var ki datlan topraklar daha ok kra mera arazisidir ve tm topraklarn %20sinden daha az bir ksmn oluturmaktadr.33 Devletin datm olduu topraklarn, gerek yeterli ekonomik byklkte olmayan, gerekse verimli olmayan toprak paralar olduu gz nne alnrsa bu toprak datm faaliyetlerinin ok kkl bir reform anlamna gelmediini sylemek mmkndr. Liberal dnemin ayn zamanda makinalamann ortaya kt bir dnem olduu hatrlanacak olursa, bu dnemde toprak datmnn bir amacnn da tarm kesiminde ortaya kan isizlii azaltmak olduu sylenebilir.34 Topraklandrlan ifti ailelerine aile bana ortalama 50 dnm civarnda toprak dmektedir. Bu miktardaki toprak, toprak normlarna gre taban ve sulanabilir alanlarda bir ailenin yllk geimini ve gelecek yllardaki retimini srdrebilmesini salayacak genilikte saylabilir. Ancak datlan bu topraklarn kra ve verimsiz mera arazisi olduu gz nne alndnda aile bana den bu ortalama 50 dnm topran kylnn yllk geimini ve gelecek yllardaki retimini srdrmeye yeterli miktarda bir toprak paras olmadn sylemek mmkndr.35 Daha nce incelediimiz gibi toprak reformu dncesi defalarca gndeme gelmesine ramen topraksz ve az toprakl iftilere toprak datm meseleleri bu dnemde de kendini hissettirmitir. Bu meseleleri bu kadar canl tutan sebepler arasnda datlan hazine topraklarnn zamanla snrna varlmas, verimli toprak rezervlerinin tkenmesi, isizliin giderek ykselmesi ve toprak zerinde zellikle kk tarmsal iletmelerde nfus basksnn artmas gibi etkenler saylabilir.36 1953 yl verilerine gre bir ifti ailesi bana den arazinin ortalama 7 paradan olutuu da grlmektedir. Bu durum verim dklne sebep olmaktadr. ifti ailelerinin ancak %5.4nn iletmeleri tek paral, %51.3nn ki ise 1-5 para arasndadr. letmesi 5 ve 5 paradan daha az olan iletmeler ise toplam iletmelerin %24.1ini oluturmaktadr. 10 ve daha fazla paralara blnm araziye sahip iletmelerin oran ise %22.6dr.37 te yandan 1950 tarm saym sonularna gre 410.000 kyl ailesi tarm iilii, 47.716 aile ise yalnz hayvan yetitirmek suretiyle geimlerini salamaktadr. 89.694 ailenin de hi topra yoktur.

1210

Toplam ifti ailelerinin %2.5i yarc, %0.6s kirac, %21.5i yar mal sahibidir. %72.6snn da mal sahibi olduu anlalmaktadr.38 iftiyi Topraklandrma Kanunu Tz 4.6.1947 tarihinde yaynlanarak yrrle girmiti. Bu kanunda birinci ve en nemli deiiklik yukarda da sz ettiimiz gibi 23.3.1950 tarih ve 5618 sayl kanunla yaplmtr. kinci deiiklik ise 20.05.1955 tarih ve 6603 sayl kanunla yaplmtr. 8751 sayl ve 22.3.1957 tarihinde yaynlanan iftiyi Topraklandrma Nizamnmesi ise tmyle bu kanunun yerini almtr.39 D. Planl Kalknma Dnemi 1. 1973 Tarih ve 1757 Sayl Toprak ve Tarm Reformu Kanunu Reform niteliini kaybeden 1945 tarihli itiyi Topraklandrma Kanunundan sonra 1973 ylnda Toprak ve Tarm Reformu Kanunu karld. Uygulamasna geildikten hemen sonra iptal edilen bu kanunun kmasn gerektiren artlardan ksacas sz edelim. A. Toprak ve Tarm Reformunun karlmasn Gerektiren artlar Daha nce incelediimiz 1945 tarihli iftiyi Topraklandrma Kanunu ile genellikle hazine topraklar datlm ve zira yap daha da kt bir hale gelmiti. 1950 tarm saym sonularna gre tarmda alanlarn %17si topraa sahip deilken, ayn oran 1960 ylnda %32ye ykselmitir. te yandan Medeni Kanunda tarm topraklarnn paralanmasn engelleyen bir hkm yoktu. Bu sebeple tarm iletmeleri birden ok paraya blnmt.40 1961 Anayasasyla birlikte toprak mlkiyet dalmndaki adaletsizlik zerindeki tartmalar giderek younlat. Anayasann 37. maddesi reform kapsamna girecek tedbirlerin alnmasn ngrmt. Toprak reformu iin dayanak olan bu madde u ekildeydi: Devlet topran verimli olarak iletilmesini gerekletirmek ve topraksz olan veya yeterli topra bulunmayan iftiye toprak salamak amalaryla gereken tedbirleri alr. Kanun, bu amala deiik tarm bilgilerine ve eitlerine gre topran geniliini gsterebilir. Devlet, iftinin iletme aralarna sahip olmasn kolaylatrr. 1961 ylndan 1972 ylna kadar 8 kanun tasars hazrland. Bu tasarlardan sadece 4. Toprak Reformu tasars meclise geldi, fakat kanunlaamad.

1211

1972 ylnda 1617 sayl Toprak ve Tarm Reformu n Tedbirler Kanunu karld. Bu kanun iki blmden ibaretti. Birinci blm, Toprak ve Tarm Reformu ile ilgili hkmleri, ikinci blm ise, Tapulama Kanunu ile ilgili hkmleri ihtiva ediyordu. 1973 ylnda ise, ayn yl yrrle giren 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Kanunu kabul edildi.41 Bu kanunun uygulamasna ilk olarak Urfa ilinden balanmtr. 5 yl yrrlkte kalan bu kanun ekil ynnden eksikliklerin bulunmas sonucu Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilerek yeni bir yasa karlmas iin bir yl sre tannmtr. Yeni bir yasa karlamaynca da bu sre 10 Mays 1978de son bulmutur.42 B. 1757 Sayl Toprak ve Tarm Reformu Kanununun zellikleri Kanuna gre Toprak ve Tarm reformu, toprak mlkiyet dalmnn, toprak kullanm ve iletme eklinin ve iletmelerle ilgili yapnn verimlilik esaslarna ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak dzenlenmesini ngrmektedir. - Topran verimli bir ekilde iletilmesini, tarmsal retimin srekli olarak artrlmasn, deerlendirilmesini, pazarlanmasn ve mill kalknmay hzlandracak tarmsal yapnn kurulmasn, - Topraksz ya da az toprakl ifti ailelerinin yeter gelirli tarmsal aile iletmeleri haline getirilmeleri iin topraklandrlmalarn ara ve gerelerle donatlmalarn, desteklenmelerini ve rgtlenmelerini, - Toprak ve Tarm Reformu hedeflerinin gerekletirilmesine yardmc olmak amac ile Toprak ve Tarm Reform Kooperatifleri kurulmasn, - Tarmda kiraclk ve ortakln belli bir dzene sokulmasn, - Ekonomik bir retim imkn vermeyecek bir ekilde paralanm bir arazinin birletirilmesini ve gerektiinde geniletilmesi suretiyle toplulatrlmasn ve tarmsal mlklerin ifti ailelerinin geimini salamaya ve aile igcn deerlendirmeye yetmeyecek derecede paralanmasn ve klmesini nlemeyi, - rnek kyler kurmay, mevcut kylere eklemeler yapmay, - Tarmda toprak ve su kaynaklarnn teknik ve ekonomik gereklere gre kullanlmas, korunmas iyiletirme ve gelitirilmesi ve verimliliin srdrlmesini, salamaktadr.43 C. Toprak ve Tarm Reformu Kanununun Uygulanmas

1212

Toprak ve Tarm Reformu Kanunu 19.7.1973-10.5.1978 yllar arasnda yrrlkte kalm ve sadece Urfa linden balanm olmasnn sebebi, bu ilde toprak mlkiyet yapsnn adaletsiz bir durumda olmasndan kaynaklanmtr. Urfada 1.11.1973 ylndan itibaren, her trl toprak devir, temlik ve sat ilemleri durdurulmu ve il seviyesinde tapulama almalar bitirilmitir. Urfa linde yaplan reform uygulamalarnn saysal sonular u ekildedir:

Bu verilerden grld gibi 1.218 aileye 231 km2 toprak datlmtr. 1.616 km2 toprak ise kamulatrlmtr.44 3. Plnl Dnemin Deerlendirilmesi 1950de balayan liberal dnem 1955ten sonra ekonominin iyice bozulmas sonucu, asker darbe ile son buldu. Yeni bir anayasa ile balayan bu dnemde, alnan ilk kararlarn en banda lkenin kalknmasnn on be yllk perspektifli, be yllk kalknma plnlaryla ynlendirilmesi kararnn alnmasdr. 1963te ilk plnn uygulanmasna balanan bu plnl dnemde, kalknma iin mutlaka endstrilemek gerektii grnden hareket edilerek, endstriyel gelimeye ncelik verildi. nce hzl bir endstrileme gerekletirilmeli, lkemizde retilen ve tarmda verimlilii artracak olan ara ve gerelerle, tarmn hzl gelimesi salanmalyd. Bylece tarm d sektrlerde artan istihdam imknlarna paralel olarak tarmdan tarm dna g olgusu yaanacak ve bu ekilde salkl bir kentleme olgusu ortaya kacakt. Ne var ki kalknmada sanayiye ncelik verilmesi tarmn ihmal edilmesi anlamna gelmiyordu. Nfusun byk bir ksmnn faaliyette bulunduu ve milli gelirin nemli bir ksmnn elde edildii tarm sektrnn gelimesi be yllk kalknma planlar erevesinde srdrlecekti.45 Sonu Mr arazi dzeni hukuk varln 1926 ylna kadar srdrm olmasna ramen Cumhuriyetin, mparatorluktan devrald zira yap esas itibariyle Osmanlda uyguland biimdedir. 1926da yrrle giren Meden Kanunla birlikte, topra fiilen elinde bulunduranlar hukuken topran maliki durumuna gemilerdir. Bunun yan sra, Cumhuriyetin kurulu yllarn kapsayan dnem iersinde iftilerin kredilerle desteklenmesi yoluna gidilmi ve zirai retim ile verimlilikte artlar gzlenmitir. 1929da yaanan Dnya Ekonomik Krizi ile birlikte tarm gelirlerinde dler olmutur. 1933ten sonra devletin ekonomik hayata mdahalesi artm ve zirai yapy iyiletirmeye ynelik tedbirler daha youn bir ekilde gndeme gelmeye balamtr.

1213

Atatrkn gayreti ile balatlan, ancak onun lmnden sonra karlabilen 1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu, toprak mlkiyet dzeninde istenilen deiikliklerin yaplmas iin yeterli olamamtr. 1950den itibaren devletin ekonomik hayata mdahalesi giderek azalmaya balam ve liberal politikalar dorultusunda hr teebbs sistemine arlk verilmitir. 1950-60 arasndaki liberal dnemde tarm sektrnde yapsal dnm gereklemi ve tarma makinalarn girmesiyle de retim ve verimlilikte artlar gzlenmitir. Trkiyede plnl kalknma dneminin balad 1960dan gnmze tm sektrlerle birlikte tarmn gelimesi de, yaplan be yllk kalknma plnlar ve yllk programlar erevesinde ynlendirilmeye allmtr. 1973 Toprak ve Tarm Reformu Kanunu da arzulanan iyiletirmeyi yapmaktan uzak kalmtr. Bu dnemde balatlan ve dnyann sayl projelerinden biri olarak Trkiyenin gururu olan Gneydou Anadolunun ehresini deitirecek dev bir projeden de sz etmek gerekir: Gneydou Anadolu Projesi (GAP).46 Bu Proje verimsiz Harran Ovasnda salayaca sulama imknlaryla, lkemizde sulanan tarm alanlarnn mevcut miktarn iki katna karrken Trkiyede tarmsal retimin de ayn oranda artmasn salayacaktr.47 Bu projenin lke ekonomisi iin enerji ve tarm sektrnde salayaca katklar yannda, blgedeki sosyal yap zerinde ok nemli etkileri olacaktr. GAP, 1990larn ortasnda geni kapsaml entegre proje haline getirilmitir. Yani yalnzca ok amal baraj ve sulama sistemlerini deil, tarm, enerji, ulam, telekomnikasyon, salk, eitim, krsal ve kentsel altyap geliimi gibi kalknmayla ilgili dier tm sektrlerdeki yatrmlar kapsamaktadr. Bugn GAP blgesinde toplam 12 baraj tamamlanm, 6 hidroelektrik santral iletmeye alm durumdadr. Enerji projelerinin %64, sulama projelerinin de %12si gereklemi bulunmaktadr. Blgede sulamaya alm alann yzlm 219.080 hektardr.48 GAP alannda sulu tarma elverili toplam arazinin yzlm ise 1.800.000 hektar olarak hesaplanmaktadr.49 GAP blgesinde, artan retim potansiyeline paralel olarak, adaletli bir toprak reformuyla, devlet eliyle yaratlan zenginliin yre halkna adaletli dalmnn yaplmas gerekir. Ancak bu konuda yaplan aratrmalar blgede adil bir toprak reformunun yaplamayacan gstermektedir. nk blgedeki topraksz kyl nfusa gre toprak yetersizdir. Bu almalar yapanlar blgede kkl bir tarm reformunu teklif etmektedirler.50 Nfusun yarsndan fazlas tarm sektrnde bulunan lkemizde, meselelerin zmn uzun vadeli sektrlerin gelime seyrine brakmamak, bu alanda istenilen iyiletirmeleri salayacak kanuni dzenlemeleri yapmak gerekir.

1214

1 2 5-6. 3 4

Suat Aksoy, Tarm Hukuku, Ankara 1984, s. 235. brahim Aksz, Toprak Reformu ve Trkiyede Toprak Reformuna htiya, Ankara 1973, s.

AKSOY, a.g.e., s. 283. Grgn elebican, ktisad Adan Toprak Reformu, Trkiyede Toprak Reformu

Semineri, Ankara 1968, s. 13. 5 6 7 8 9 10 11 Reat Aktan, Toprak Reformu, Ziraat Dergisi, say: 223, Ekim 1963, s. 4. Aksz, a.g.e., s. 7-8. Tarm Bakanl, Toprak Reformu Kanun Tasars ve Gerekesi, Haziran 1962, s. 17. Zeynel Dinler, Tarm Ekonomisi, Bursa 1988, s. 12. Aksoy, a.g.e., s. 112-114; Dinler, a.g.e., s. 13. mer Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul 1980, s. 789. Zeynel Dinler, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Kkeni , Uluda niversitesi

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, c. 4, 1 Nisan 1983, s. 18. 12 13 14 Dinler, Tarm Ekonomisi, s. 15. Aksoy, a.g.e., s. 135 (Dipnot: 73). Sabri Kuruolu, Cumhuriyet Dneminde Tarmn ve Toprak Mlkiyetinin Geliimi,

(Baslmam Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Anabilim Dal, Bursa 1992, s. 6-7. 15 Reat Aktan, Trkiyede Toprak Reformu, Trkiye Ekonomisinin 50. Yl Semineri,

stanbul 1973, s. 644. 16 17 18 19 Oya Silier, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi, stanbul 1981, s. 12-16. Yakup Kepenek, Trkiye Ekonomisi, Ankara 1984, s. 42. Aksoy, a.g.e., s. 242-243. mer Ltfi Barkan, iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiyede Zirai Reformun Ana

Meseleleri, ktisat Fakltesi Mecmuas, c. 6, stanbul 1946, s. 60.

1215

20

Cemal R. Eypolu, Toprak Kanunu ve Toprak Meseleleri, Trk Ekonomisi, say: 24,

1945, s. 15. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Eypolu, a.g.m., s. 15. Blent Kprl, Toprak Hukuku Dersleri 1, stanbul 1958, s. 136. Barkan, a.g.m., s. 62. Barkan, a.g.m., s. 62. Barkan, a.g.m., s. 63. Aktan, a.g.m., s. 648. Barkan, a.g.m., s. 66. Barkan, a.g.m., s. 137-138. Dinler, a.g.e., s. 24. Dinler, a.g.e., s. 105. Kepenek, a.g.e., s. 108. Kemal Fikret Ark, Mukayeseli Toprak Reformu, Ankara 1961, s. 172. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Tarm statistikleri zeti, 1966, s. 3. Yahya Kanbolat, Trkiye Ziraatinde Bnye Deiiklii, Ankara 1963, s. 3. Suat Aksoy, 100 Soruda Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul 1971, s. 65. Glten Kazgan, Tarm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 9, 1983, s. 2425. Ulrich Planck-Tayyar Ayyldz, Toprak Reformu ve Baz lkelerde Uygulamas, Erzurum

1976, s. 52. 38 39 40 41 Planck-Ayyldz, a.g.e., s. 53. Aksoy, Tarm Hukuku, s. 244. Dinler, a.g.e., s. 25. Dinler, a.g.e., s. 26.

1216

42

Devlet Planlama Tekilat (DPT), 1757 Sayl Toprak ve Tarm Reformu Kanunu,

Uygulamada Gsterdii Aksaklklar, Sosyal Planlama Dairesi, 1982, s. 5-6. 43 44 45 46 DPT, a.g. rapor, s. 5-6. Dinler, a.g.e., s. 27. Kuruolu, a.g. tez, s. 65-66. Frat Nehrinde ilk aratrmalar Atatrkn emriyle 1936 ylnda balatlmtr. 1961-1971

yllar arasnda bu blge ile ilgili fizibilite raporlar hazrland. 1966da Keban, 1976da Karakaya Barajlarnn temelleri atlm, Keban 1974de, Karakaya ise 1987de hizmete girmitir. 1980 ylnda Aa Frat ve Dicle Projeleri GAP ad altnda topland. 1990da Atatrk Barajnda su tutuldu, 1992de de elektrik retilmeye baland. 1994de anlurfa tnellerinden Harran Ovasna su verildi. 1997de Kralkz ve Dicle, 1998de Batman Barajlarnda su tutuldu. 1999da da Karkam Baraj elektrik retimine balad. bk. Glgn Akbaba, Iyla Glgesiyle GAP, Bilim ve Teknik, Nisan 2001, s. 48. 47 Osman Balcgil, Gneydou Anadolu Projesi (GAP), Cumhuriyet Dnemi Trkiye

Ansiklopedisi, c. 9, 1983, s. 2427. 48 49 50 . H. Olcay nver, GAPn I ve Glgesi, Bilim ve Teknik, Nisan 2001, s. 54. lhan Akaln, GAP Alan Topraklarnn Baz Sorunlar, Bilim ve Teknik, Mays 1990, s. 43. Osman Tekinel, GAPn yks, Bilim ve Teknik, Nisan 2001, s. 52.

1217

Trkiye'de Krsal Kalknma Politikalar (1923-1950) / Yrd. Do. Dr. Trkan Bayiit [s.687-696]
Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl mparatorluundan enkaz haline gelmi bir tarm lkesi devrald. Uzun sava yllar sonucunda retim dm, gen nfus savalarda lm, i hayvanlar bata olmak zere geri durumdaki tarm aralarnn nemli bir blm yitirilmiti. Kyl nfusa dayanan lkede tarmsal rnlerin bile nemli bir ksm ithal ediliyordu. Ulam ann gelimemi olmas nedeniyle ie dnk retim yaygnd. lkenin bir blgesinde ktlk yaanrken bir baka blgede retici rnn yollarla pazara ulatramad iin yakmak zorunda kalyordu. Babadan kalma yntemlerle yaplan tarmda verimin dklnde nemli bir faktrd.1 Kurtulu Savann ardndan kurulan yeni Trkiye Cumhuriyetinin amac laik, ada, zgr dnceye sahip, modern bir toplum yaratmakt. Bunu gerekletirmenin en nemli unsuru ise, nfusun byk bir ounluunu oluturan kylye devrim hareketlerini ulatrmakla mmknd. Trk devrimi kye ulat lde baarya ulaacakt. Bu nedenle Atatrk, daha Kurtulu Sava srerken TBMMnin nc toplant yln a konumasnda Trkiyenin sahib-i hakikisi ve efendisi, hakiki mstahsil olan kyldr. Binaenaleyh, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin siyaset-i iktisadiyesi bu gaye-i asliyeyi istihsale matuftur.2 szleriyle gndeme getirdii kyl sorununu, cumhuriyetle birlikte ele alarak ok boyutlu olarak kye ynelik almalar balatmtr. 1. 1923-1930 Yllar Arasnda Krsal Kalknma Kurtulu Sava sonrasnda yeni kurulacak devletin iinde bulunduu artlarda gz nnde tutularak 1923ten sonra izlenecek ekonomi politikasnn kapsam belirleniyordu. Cumhuriyet ynetiminin devrald toplum yaps geleneklere bal, feodal, iine kapal ekonomik sisteme dayal bir yapya sahipti ve Osmanl miras zerine oturuyordu. Osmanl Devleti, 19. yzyl sonlarndan itibaren kapitalizmin boyunduruu altna girmiti. Pazara ynelik retim, yalnzca Bat Anadolu ve ukurovada gelimiti. A. zmir ktisat Kongresinde Kyly lgilendiren Kararlar Kurtulu Savann ardndan devletin uygulayaca politikalar belirlemek amacyla zmirde bir kongre toplanmasna karar verildi. zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar Cumhuriyetin ilk yllarnn ekonomik politikalarnn belirlenmesinde etkili oldu.

1218

Kongrede temsil edilecek delegeler kazalardan seilerek geldi. Talimatnameye gre kongreye her kazadan biri tccar, biri sanatkar, biri amele, biri irket, biri banka, ifti temsilcisi olmak zere 8 kiinin gnderilmesi kararlatrld. Kongre toplanmadan nce basn, kongrede hangi konularn ele alnacan yaynlyordu. Kongrede, ziraatn geri kalmasnn sebepleri ve o dneme kadar uygulanan yntemlerin eksiklikleri tartlacakt. ekirge kanununda yaplabilecek deiiklikler, eksik olan el emei yerine hangi makinalarn, hangi koullarla getirilecei konusu gndeme geliyordu. Hukuk sisteminde arazi edinilmesi ile ilgili eksiklikler, aar usulnde yaplacak deiiklikler, Ziraat Bankasnn kredi verirken ne zorluklar kard ve kredi sorunlarnn tartlacan basn yazyordu.3 ktisat Vekaleti, kongre toplanmadan nce hazrlad raporla lkenin balca sorunlarn inceleyip kongrenin gndemini belirlemeye alt. Rapora gre Trkiyede kredi meselesi, istihsalin ve ticaretin tanzimi, gmrk meselesi, vergiler, vesait-i nakliye konular tartlacakt. Katlan gruplar kendi sorunlarn dile getirerek kongrenin gndemini geniletti.4 zmir ktisat Kongresinde oluan genel izgi birka istisna dnda 1920li yllarn sonuna kadar devletin ekonomi politikasn etkiledi. Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Nisannda Halk Frkasnn ilkeleri ile ilgili yapt konumann ekonomi ile ilgili blmleri kongre karalarna dayanyordu. Alnan nlemlerden en nemlileri Sanayi ve Maadin Bankasnn kurulmas (1925) ve Teviki Sanayi (1927) yasasnn karlmasdr. Ayrca dsatma ynelik sanayi rnlerinin dalm giderlerinin vergiden balanmas, esnaf ve sanatkarlarn rgtlenmesi ile ilgili yeni dzenlemeler saylabilir. B. Ky Kanununun karlmas Cumhuriyet dneminde, devlet tekilat ve bu arada mahalli idarelerin ynetiminde, dnemin ihtiyalarn karlayacak yeni dzenlemeler getirilmesi kanlmazd. Halk egemenliine dayanan Trk Devleti, halkn ihtiyalarn karlayacak olanaklar salamak amacyla daha Cumhuriyetin ilannn ardndan be ay gibi ksa bir sre sonra, halkn yzde 80ini oluturan kylerin yzyllarca devlet tarafndan unutulmuluuna son vererek, Ky Kanununu kard.5 Ky Kanunu ile kyler ilk kez tzel kiilik olarak tannyor ve kylere geni yetkiler veriliyordu. Devletin Belediye Kanununu 3.4.1930 ve 1580 sayl kanunla kardn gz nnde bulundurursak kye verilen ncelik dikkati ekmektedir. Ky Kanunu, 97 maddeden ve on blmden oluan bir kanundur. Kanunun maddeleri incelendiinde, yllarca devlet tarafndan unutulan kylleri cumhuriyet rejiminin, ada uygarlk seviyesinin zerine karma istei dikkati ekmektedir.6 Kanun uygulandnda cumhuriyetin rnek ky modeli de ortaya kmaktadr. Devlet, Ky Kanununda tasvir ettii ideal ky tipini, yeniden imar edilen bu kylerde uygulayabilirdi. Bu amala Bat Anadoluda zellikle Eskiehir-Ankara hatt zerinde Numune Kyler kurulmasna karar verilmitir.7 Yahiyandan Eskiehire kadar olan bu blgedeki bo arazilere kurulan rnek kylere muhacirler yerletirildi.8 Devlet 1.480.684 lira bte

1219

ayrarak Antalya, Samsun zmir, Bilecik, Cebelibereket, Mersin, Manisa ve Ankarada 69 tane numune ky yapt.9 Atatrkn kylye rnek olmasn amalad bir baka kurumda Atatrk Orman iftliidir. ok kra bir alanda kurulan iftlik ok alma ve bilimsel tarm yntemlerinin kullanlmasyla ksa srede verimli bir alan haline geldi. Bylece Atatrk, Trk kylsne bilimsel yntemle yaplan tarmn verimi arttrmada ne kadar nemli olduunu gsterdi. C. Tarm Kesiminin Vergilendirilmesi Sorunu Yeni devletin izleyecei vergi politikas zmir ktisat Kongresinde belirlenir. zmir ktisat Kongresinin etkileri 1925 ylnda grlmee balar ve aar vergisi kaldrlarak tarm kesiminin vergi yk ehirli nfusa kaydrlr. Aarn kaldrlmasndan sonra vergi an kapatmak amacyla Kazan Vergisi, Umumi stihlak Vergisi ve Saym Vergisi uygulanr.10 Bu dnemde tarm kesiminden aar vergisi dnda arazi vergisi, anam vergisi yol vergisi, maarif vergisi de alnd. Cumhuriyet dnemi uygulanan vergi politikalarnda kyl zerindeki vergi yknn azaldn grmekteyiz. ad kalm aarn kaldrlmas gerekten son derece nemli bir dnm noktasyd. Aarn kaldrlmasndan sonra getirilen vergi deiiklerinde arazi, hayvan vergilerinin oran arttrlsa da tarm zerinden alnan vergilerin oran dmt. Bunda yeni devletin politikalarnn da izlerini grmekteyiz. Kurtulu Sava srasnda byk kyl ynlarnn destei olmasayd savan askeri gc ok snrl kalacakt. Kurtulu Savanda kurulan bu ittifakn bir sonucu olarak yzyllarca devlet tarafndan ezilmi, unutulmu yalnzca asker ve vergi toplanrken hatrlanan geni halk ynlarna yeni devlet uygulayaca vergi politikalaryla zerindeki bu yk hafifletirken bir yandan da yeni devletin uygulayaca devrimleri destekleyen bir kitle olmasn da salamaya alyordu ve bu son derece nemli bir siyasal baaryd. Yeni devletin tarm zerinden alnan vergileri azaltmas sonucu, yeni ynetici kadronun ekonomik alanda kalknmak ve sanayilemek iin gerekletirmeyi planlad bir ok giriimin de snrl kalmas sonucunu dourdu.11 Krsal alandan kentsel alana kayan vergi yk iki kanal zorlad ve bunun sonucu olarak dolayl vergiler, emek geliri zerine eklendi. Aarn kaldrlmasndan sonra 1926da Umumi stihlak Vergisi uygulanmaya balad. Bir yl uygulanan bu vergi 1927de Muamele Vergisi ile ikame edildi. D. Ulatrma Ann Gelitirilmesi Tarmdaki gelimeyi etkileyen en nemli faktrlerden birisi de kyly pazara balayan yollardr. Cumhuriyet ilan edildii dnemde Trkiye hudutlar iinde yaklak 4000 km. uzunluunda demiryolu bulunuyordu. Bu yollarda ksmen ypranm 300 lokomotif, 570 yolcu ve 5570 yk vagonu bulunuyordu.12

1220

Cumhuriyet dneminde demiryollar cretlerinin ucuzlatlmas iin birtakm nlemler alnd. Anadolu imendiferler Mdriyeti Umumiyesi baz mahsullerin naklinde indirim yapt. Bu tarifelere gre Adapazarndan patates nakliyat %25, eitli Anadolu istasyonlarndan Haydarpaaya hububat naklinde %20-45 orannda indirim yapld.13 Yine tarmsal retimin artmas ve kylnn geleneksel ilkel yntemlerle tarm yapmaktan kurtarlarak, tarmda makinalamann teviki amacyla devlet ziraat alet ve makinalarnn ucuz nakledilmelerini salad.14 Cumhuriyet hkmetleri, lkenin her blgesine demiryolu an ulatrmay amalad ve bu alanda btn snrl olanaklara ramen ok baarl oldu. Cumhuriyet dneminde, devlet demiryolu yapm yannda karayolu yapmna da nem verdi. 1923 ylnda Trkiyede 4450 km. toprak yol ve 13.885 km.si krma tatan yaplm ve ounluu ok harap durumda olan oe olmak zere 18.335 km. uzunluunda yol bulunuyordu. Yine eski dnemlerden kalanlarda dahil olmak zere 161 kpr bulunuyordu. Bunlarn uzunluu 14.250 m.yi buluyordu.15 Bu yollarn byk ounluu da ehirleri birbirine balyordu. Kylerin durumu olduka ktyd. E. Kyde Eitim Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal, yeni kurulacak devletin yeni bir eitim politikas izleyerek ayakta kalacann ve adalaacann bilincindeydi. Bu nedenle Sakarya Savann en buhranl gnlerinde 16 Temmuz 1921de Osmanl mparatorluu dneminde hi benzeri grlmeyen bir olay gerekletirip Ankarada bir Maarif Kongresi toplad. Yine daha sava devam ederken, Meclisin nc toplanma ylnn a konumasnda Mustafa Kemal eitim politikasnda izlenecek yolun genel hatlarn izdikten sonra halkn %80inden fazlasn oluturan kylerin nasl eitilmesi gerektiini yle dile getiriyordu: Asrlardan beri milletimizi idare eden hkmetler tamim-i maarif arzusunu izhar edegelmilerdir. Ancak bu arzularna vsul iin ark ve garp taklitten kurtulamadklarndan netice milletin cehilden kurtulamamasna mncer olmudur. Bu hazin hakikat karsnda, bizim takibe mecbur olduumuz maarif siyasetimizin hudutu esasiyesi yle olmaldr: Demitim ki, bu memleketin sahibi aslisi ve heyeti itimaiyemizin unsur-u esasisi kyldr. te bu kyldr ki bu gne kadar nur-u maariften mahrum braklmtr. Binaenaleyh bizim takip edeceimiz maarif siyasetinin temeli evvela mevcut cehli izale etmektir. Teferruata girmekten itinaben, bu fikrimi bir ka kelime ile tavzih etmek iim diyebilirim kialelitlak umum kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar corafi, tarihi, dini ve ahlaki malumat vermek ve amal-i erkaay retmek maarif programmzn ilk hedefidir.16 Devletin eitim politikalarnda ilk kkl reformu 3 Mart 1924de Tevhid-i Tedrisat Kanunudur. Cumhuriyet dneminde eitim ilerine de her alanda olduu gibi, uzun sava yllarnn sonucunda ok snrl olanaklarla balanyordu.

1221

Cumhuriyet kurulduu yllarda Trkiyede 40 bin iskan mntkas ve ky bulunuyordu. Ancak alan 13 bin mektep mualliminden 7 bini ehir ve kasabalardan idi. Bu orana gre 40 bin kye 6 bin muallim dyordu. Bylece geriye kalan 34 bin ky, Cumhuriyet dnemi eitim olanaklarndan yoksundu. Kylerin ancak 1/7si yeni devletin eitim sisteminden yararlanyordu. Nfusun 11 milyona yakn kyl olduu bir lkede, okuma andaki ehir ocuklarnn 1/14 okula giderken kylerde ancak otuz dokuz ocuktan biri bu olanaktan yararlanyordu.17 Cumhuriyet dneminde kye ynelik retmen yetitirmek amacyla okullar almasna karar verildi. 30.4.1926 ylnda ve 789 say ile karlan Maarif Tekilat Kanununda Ky Muallim Mektepleri almas kabul edildi. 1927-28 retim ylnda Kayseri-Zenciderede Ky Muallim Mektebi kurulurken, Denizli Erkek retmen Okuluda, Ky Muallim Mektebine evrildi. Yine tarmsal eitimi gerekletirmek amacyla 17 Haziran 1927de Ziraat Tedrisatnn Islah Kanunu karld. Ankarada en yeni tekniklerden ve laboratuvarlardan olumu Yksek Ziraat ve Yksek Baytar Mektepleri ve Enstitleri kuruldu. Bu kurum Tabii limler, Ziraat, Baytar ve Ziraat zanaatleri olmak zere 4 faklteden oluuyordu. Avrupadaki ziraat tekniklerini renerek yurtta uygulanmas iin birok ziraat mektebi talebesi Avrupaya gnderildii gibi 74 muallim ziraat de eitim grmesi iin gnderildi. Bursada pekbcekilii Enstits Antalya, Diyarbakr, Erzincan ve Edirnede pekbcekilii Mektepleri kuruldu. Yine tavukuluun gelitirilmesi iin Ankarada Tavukuluk Enstits kuruldu. Ayrca 100 blgede Meteoroloji stasyonlar kurularak iklim artlar incelenerek blgenin iklim artlar asndan hangi rnlerin yetitirilecei aratrld.18 F. Tarmda Makinalama Tarm alannda gelime salanmas iin makinelemenin gerektiini savunan devlet bu makineleri kullanacak ve tamir edecek kiiler yetitirmek amacyla Ankara, Adana, Bursa ve Halkalda Ziraat Makinist Mektepleri kurdu. 1.7.1928 ylnda Halkal Ziraat Mektebi ile birlikte tm orta Ziraat mektepleri geici olarak kapatld ve bu okullarn retmenleri eitilmek amacyla ou Almanya olmak zere Avrupaya gnderildi. Kapatlan yalnz okullar olmad. 1924te ktisat vekaletinden ayrlarak kurulan Ziraat Vekaletide 1928de yeniden ktisat Vekaletiyle birletirildi. Yine bu dnemde kylnn tefecinin elinden kurtulmasn salamak amacyla kooperatifilik desteklendi. Gsterebilecei hibir teminat olmayan kylye ahsi itibar zerine kredi verilmesini salamak amacyla 1 Mart 1924 ylnda 498 sayl kanunla tibar- Ziraiye Birlikleri kuruldu. Bunu 1929 ylnda 1470 sayl Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu izledi. Devletin desteiyle Ziraat Odalar kuruldu. 2. 1930-1939 Yllar Arasnda Krsal Kalknma

1222

Dnya ekonomik bunalmnn Trkiye tarmna olumsuz etkileri ve bunun sonucu kylnn daha da yoksullamas devleti tarmda yeni araylara yneltti. 1931 ylnda Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti tarafndan lkenin tarmsal sorunlarn ortaya koymak ve bu sorunlara zm yollar nermek amacyla I. Ziraat Kongresi topland.19 A. Ziraat Kongreleri Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti tarafndan dzenlenen kongrenin gndeminde u konular yer alyordu: 1) stihsal artlar. 2) Zirai kredi. 3) Zirai vergiler. 4) Fiat teekkl 5) Sat teamlleri. 6) Standart ve ambalaj meseleleri. 7) Zirai teekkller. 8) Zirai asayi. 9) Zirai tahsil ve zirai neriyat. 10) Nakliye tarifeleri. 11) ktisadi yollar. 12) Muafiyetler ve tevikler. 13) Zirai kanunlar. 14) Hayvanclk. 15) Umumi meseleler.20 Kongreye Trk tarmnn sorunlar ve bu sorunlara zm yollar neren ok farkl konularda 120 adet rapor sunuldu. Ziraat Kongresi, Cumhuriyet dneminde lkenin her blgesinden gelen reticilerin katlmyla gerekleen ve lke tarmnn hemen hemen tm sorunlarn incelemesi bakmndan ilk kongre olma zelliini tar. Bu kongrede alnan kararlar 1. ve 2. Sanayi Planlarna girdi. 1. Sanayi plannda pamuklu mensucat sanayinin gelitirilmesi, kendir (uval, kanavie, kaln bez, ip, sicim, urgan, halat) sanayiinin gelitirilerek ambalaj probleminin zmlenmesi iin harekete geildi. standardizasyon brosu kurularak ambalajda standardn tutturulmas amalanyordu. Gl ve glyann retim ve ihracatnn kooperatiflemesi ve modern bir taktirhane tesisi planlanyordu. 2. Sanayi plannda da ekmek ve un sanayi, zeytinya rafinerisi kurulmas, ya ve kuru meyve sanayi ve ticareti, et sanayi, glya sanayi konusunda nemli admlar atld. Kye ynelik yaplan kongrelerden ikincisi olan ve Cumhuriyetin ilannn on beinci yl dnm kutlamalarnn olduu yla denk gelen dier bir kongrede Birinci Ky ve Ziraat Kongresidir. Kongre 27 Aralk 1938 tarihinde Babakan Celal Bayarn a konumasyla balad: Bugn buraya, byk bir milli dava hareketini hzlandrmaya planlatrmaya devam iin toplanm bulunuyoruz. Bu dava zerinde yaadmz, btn kudret, yaama, dayanma imkanlarn kendisinden aldmz topraklarmzn canlandrlmas, kymetlendirilmesi davas, Trk kyl ve iftisinin seri, radikal kalknmas, geni, dinamik bir refaha ulatrlmas davasdr.21 Kongrede Trk tarm politikalarnn eitli ynleri incelenmitir. Kongre yeleri tekilat, babahe, tarla ziraati, hayvan ileri, hayvan yemleri, zirai sanatlar, marketing, tedrisat, orman, mevzuat, layihalar, temenniler encmenlerine ayrlarak Tarm Bakanlnca konularnn uzmanlarna hazrlatlan raporlar inceleyip tarttktan sonra almalarn tamamlad.22 Kongrede zerinde en ok

1223

durulan iki konu ziraat siyasetinin iki nemli art; pazar ve retim aralarnn gelitirilmeleri konusudur.23 Ancak kinci Dnya Savann ncesine gelen kongrede alnan kararlarn uygulanmas konusunda Birinci Ziraat Kongresindeki kadar baarl olunamad. B. dari Yaplanma Kye ynelik olarak yeni birtakm kurumlar kuruldu. 18 Haziran 1936 ylnda oluturulan 14.1.1938 tarih 3314 nolu yasa ile gelitirilen ky brolar bal olduklar ilelerde ve kye gnderdii memurlar araclyla kylnn sorunlarnn zmlenmesi iin almalar yapt. Ky brolarnn grevleri iki blmden oluuyordu. Ky snr ileri, seim ileri, ky idarelerinden ikayetler, ky idarelerinin devlet daireleriyle olan ilikilerinden doan sorunlar, ky posta servisleri, evlenme kayt ve ilemleri, kyly zirai, ekonomik, salk ve sosyal, kltrel ve bayndrlk alanlarnda kalkndrmak gibi kalkndrmaya ynelik iler birinci blm oluturuyordu. Ky brolarnn ikinci grevi ise ky btelerine dahil gelir ve gider tahsisatlarnn usul ve kanuna uygun olup olmadn incelemek, btenin ve buna dayanarak yaplan i programlarnn uygulanmasn takip etmek, aylk hesap istemek, i cetvelleri getirtmek, sene sonunda hesab kati cetvellerini istemek, kyly salma vergisinden kurtarmak iin ky idarelerine gelir kaynaklar bulmak ve buldurmak gibi ky bte ve hesaplarn ilgilendiren hesap ileriyle ilgili grevlerdir. Yine ileri Bakanl, Haziran 1939 tarih ve 438/9233 sayl kararname ile kyler arasnda ortaklaa yaplmas gereken ilerin dzenlenmesini salamak amacyla Ky Birlikleri adnda yeni bir kurum oluturdu.24 C. Sulama Politikas 1927 ve 1928 ylnda yalarn ok az olmas ve lke genelinde yaanan skntlar sonucu devlet sulama sorununa are aramay gndemine ald. 1929 ylnn Mays aynda karlan 1482 numaral kanunla hkmete sulama ilerini dzenlemek iin birka yl iinde 100 milyon TL. harcama yetkisi verildi. Ancak 1929 yl program uygulamada baarl olamad. On yllk srete sulama projeleri iin hkmetin yapt yllk harcamalar 1 ile 1.6 milyon TL. arasndadr.25 1936 ylnda hkmet yeni bir sulama program uygulamaya balad. 1937 ylnn ubatnda hkmetin bu program uygulamas iin 31 milyon TL.lk harcama yetkisi veren 3132 nolu kanun karld. Bu deer birka kez arttrlarak 1948 ylnda 165 milyona ykseldi. kinci Dnya Sava yllarnda dnyann yaad tarmsal retim sknts ve bunun Trkiyeye yansmas sonucunda tarmsal retimi arttrmaya ynelik olarak uygulanan bir dizi nlemin iinde sulama politikasnn bir dzene konulmas da nemli bir yere sahipti. 1936 ylnda karlan programn uygulanmas ve sava iinde tarmsal retimi arttrmay amalayan sulama politikasn hkmet milli mdafaa hazrl26 olarak gryordu. kinci Dnya Savann ikinci ylnda 8 Austos 1941 ylnda 51 milyon TL.lk bir pay sulama ilerine ayrld.27 1938-1950 arasnda sulama politikasnn gerekletirilmesi iin 150 milyon TL harcand. 1930lu yllarn sonunda sulanan arazi 400.000 hektara karld. Ancak bu oran tm ekilen arazinin %8ini oluturuyordu.28

1224

D. Halkevleri Trk devriminin kklemesini salayan en nemli kurumlardan biri de Halkevleridir. Halkevleri ilk kez 14 yerde 19 ubat 1932de ald. Daha sonra hzla lke genelinde yaygnlat. Halkevleri 9 ubeden oluuyordu. Bunlardan bir tanesi de kyclk koludur. Halkevleri talimatnamesi Kyclk ubelerinin amalarn yle zetliyordu. Daha dorusu en ksa tabirle efendimiz olan kyly herhalde efendimiz yapmak cumhuriyet evlatlarnn en mhim vazifesidir. te kycler ubesi bu emeli tahakkuk ettirmek iin yeni kylnn shhi, medeni, bedii inkiaf ve tekamlne, kyl ile ehirli arasnda karlkl sevgi ve tesant duygularnn kuvvetlendirmesine alacaktr.29 Halkevlerinin kyclk ubeleri kylere ynelik olarak youn almalar yapyorlard. CHP 50 vilayet kongresinin tespit ettii dilekler arasnda halkevleriyle ilgili olanlar nemli bir yere sahiptir. Bu kongrelerde kyller halkevlerinden kendi kylerinde de sinema gsterisi ve konuma saati ayrlmasn istiyorlard.30 Buda halkevlerinin kyclk ubesi almalarnn kylnn aydnlatlmas iin nemli bir ilevi yerine getirdiini gstermesi asndan nemlidir. 1933 ylnda halkevlerinin kycler ubesinin 2908 yesi bulunuyordu. 1940 ylnda 379 halkevinin 317sinde kyclk ubesi vardr. Kyclk ubelerinin halkevleri iinde nemli bir yeri vardr. Halkevlerinin kuruluuna esas olan ana fikirlerden biriside kydr. Bu nedenle hemen her halkevinin en az ubeden oluarak kurulmu olsa da kyclk ubeleri bulunmaktadr. Halkevleri ubelerinin btn almalarnda Parti programlarnn gz nnde tutulmas, bunlarn her vesileyle yaylmas ve kkletirilmesi esastr. Talimatnamede nemle zerinde durulan konulardan birisi de halkevlerinin yakn kylere yapacaklar gezilerde kylye yk olmamalar ve hi masraf yaptrmamalarn istemektedir. Bir ziyaretin yk saylmadn anlama yolunu talimatname yine yle tarif etmektedir: Kyl mnevverin ziyaretini ne vakit istekle, zevkle bekler bir vaziyete gelmise mnevver o zaman kyl ile temas da ve ona faydal olmak da muvaffak olmu saylr. Kylde bu ruhi haletin domas; Mnevverin onun duygularn, ihtiya ve dileklerini anlamasna ve ona yararl olabilmek iin onun alemine nfuz; edebilmesine mtevaffk olduu asla unutulmamaldr.31 Halkevlerinin toplumu tevik etmek iin ok ilgin sloganlar vard: Bilgi seferberliinin ileri karakollar: Ky okuma odalar, Bir kye harman yeri kadar gerek olan ey: Okuma odas! gibi rnekler oaltlabilir. Halkevleri Atatrk devrimlerinin Trk toplumuna yaygnlatrlmasnda, kyl-ehirli, blgeler arasndaki farklarn azaltlmasnda, yaygn eitimin gerekletirilmesinde nemli bir ilevi yerine getirdi.

1225

Kylerde daha sonra kurulacak olan halkevlerinin birer ekirdei olacak olan Halkodalarda Cumhuriyet dneminin kltr ocaklarndan birisidir. Halkevleri ve Halkodalar inklap fikrinin byk halk ynlarna yaylmasn balca dev bilmitir; ehirlerde, kasabalarda ve kylerde fikir hayatnn birer merkezi olmak amacn gtmektedir.32 Halkodalar Cumhuriyetin ilanndan 16 yl, halkevlerinin almasndan ise 7 yl sonra kuruldu. Bunun birtakm nedenleri vardr. lkretimin kylere doru yaygnlamasndan sonra halkevlerine olan talep kylerde daha yaygnlat ve kendi blgelerinde de halkevlerinin almasn istediler. Ara bir kurum olan halk odalar Ky Eitmenlii rgtnn kurulmasnn ve kylere yaygnlamasnn ardndan kye gtrlen eitimin kltr ocaklar olma grevini baarmlardr. Kylerde kurulan halkodalarnn kadrosunun nemli bir blmn ky eitmenleri ve daha sonra onlarn yetitirdii renciler oluturacakt. Ky eitmenleri ve 1940l yllarda Ky Enstitsn bitiren retmenler kylerde halkodalarnn kadrosunu oluturdu. Kyl ocuun okuyarak bilgi sahibi olmasn salayan eitmen okul dnda Halkodalar sayesinde okul an gemi kyly de eitme ansn halkodalarnda yakalad. Ky Enstitlerinin kapatlmasnda etkin olan zihniyet, halkodalarn da bu kurumun yaygn eitimde bir devam olduunu bildii iin Kemalizmin halka doru hareketinin temel ta olan halkevlerini ve onun kye kadar ulaan kolu olan halkodalarn kapatt. E. Ky Eitmenlii rgt Kye ynelik eitim konusunda Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren birtakm almalar yapld. Milli Eitim Bakan Saffet Arkan tarafndan lkretim Genel Mdrl grevine getirilen smail Hakk Tongu dneminde ilk Ky Eitmenleri Kursu ald. 11.6.1937de Ky Eitmenleri Kanunu karld.33 Orduda avu veya onba olmu okur-yazar kyllerden yararlanlmas yoluna gidildi. Alt aylk bir eitimden geen bu kyllere eitmen, bu eitmenlerin altklar okullara da eitmenli okul ad verildi. 1937-1947 yllar arasnda eitmenli okul says 6533, bu okullarda renim gren renci says ise 214.000i bulmutur. Eitmen yetitirme ii kye ynelik eitim hareketinde yeterli zm deildi. Bu nedenle kye retmen yetitirme konusunda yeni areler arand. Ky Eitmenlii Projesinin baarl olmas sonucu 1940l yllarda Ky Enstitleri kuruldu. 3. 1939-1950 Yllarnda Krsal Kalknma Trkiye devletilik politikalar izleyerek sanayileme srecini hzlandrmasna ramen kinci Dnya Savann balad yllarda hala tarm lkesi olma zelliini koruyordu. 1939 ylnda lke nfusunun %75.6s tarmla urayordu. 1940 ylnda yaplan nfus saymna gre 17.820.850 olan toplam nfusun 13.474.701i krsal kesimde yayordu.34 Anadolu tarm kinci Dnya Savanda ok

1226

nemli darbeler ald, retim dzeylerinde gerilemeler oldu. rnein buday retimi dzeyi 1938den 1945e kadar %49; 1938 sabit fiyatlaryla toplam hububat retimi ise 1938den 1945e kadar %52 orannda d gsterdi.35 Yetikin nfusun 1 milyonunun askere alnmas, kzlerin orduya msaderesi, sava koularnda ordunun ve ehirlerin iaesinin karlanmas gibi sorunlar devleti tarmda yeni politika araylarna yneltti.36 kinci Dnya Sava yllarnda Trkiyede tarmsal retim olduka azald. Gerek dnyada yaanan tarmsal retim sknts, gerekse Trkiyede yaanan bu skntlar sonucunda devlet, tarmsal retimi arttrmak iin geni tedbirler ald. 1941 ylnda okul bahelerinde bile buday ve patates yetitirilmesi, ekim seferberlikleri oluturulmas, kara ve deniz ulam aralaryla tarm makinalarnn tanmas gibi bir dizi tedbir alnmasna ramen 1942 ylnda Birinci Dnya Sava yllarn anmsatan bir buhran yaand.37 kinci Dnya Sava yllarnda 25.1.1939-3.4.1939 aras ile 3.4.1939-8.7.1942 arasnda Refik Saydam iki dnem hkmet kurdu. Saydam Hkmeti Milli Korunma Kanununu daha devleti bir nitelikte uygulad. Ordunun ve ehirlilerin ihtiyalarn karlamak, piyasada fiyatlarn art ve karaborsay engellemek, enflasyonu dizginlemek amacyla Toprak Mahsulleri Ofisi, Halk Datm Birlikleri, ae Tekilat, Fiyat Murakabe Komisyonlar kuruldu. Milli Korunma Kanununa dayanarak kyly korumak iin kurulan Toprak Mahsulleri Ofisi savan ilk yllarnda uygulamada tersine iledi. Halkn elinden buday piyasa deerinin altna satn alnd. Bunun sonucu olarak kyl budayn devlete vermek yerine karaborsa tccara satmay tercih etti. Refik Saydamn Temmuz 1942de lmnden sonra kurulan kr Saraolu Hkmeti (9.7.1942-8.3.1943 ve 15.3.194312.8.1946) ise devletilii daha liberal bir tarzda uygulad. Saracolu Hkmeti Saydam Hkmetinin uygulad sk piyasa denetiminin, mahsuln ucuza ve zorla alnmasnn ekonomiyi rahatlatamadn belirterek kendilerinin ekonomi ve fiyatlarda devlet denetimini azaltacaklarn ifade ediyordu.38 Yeni hkmetin fiyatlar zerindeki denetimi kaldrmas zerine kylnn eline iyi para geti. 1943 yl devlet btesinde tarma ayrlan payn oran nceki yllara oranla daha yksekti. Bunun nedenlerinden birisi de tarmsal alanda yaplmas planlanan yeniliklerin uygulanmasn amalyordu. evket Rait Hatipolunun tarm bakanl dneminde kylnn teknik bilgi ile donatlmasn salamak amacyla, Teknik Ziraat ve Bahvanlk Okullar ald. Teknik bilgiye ulam kylnn tarmsal retimini bilimsel yntemlerle yaparken yararlanaca alet ve makinalarn salanmas iin Trkiye Zirai Donatm Kurumu kuruldu. Trk iftisinin teknik bilgisini arttrmada ve teknik vastalarla donatmnn dnda, bunlar tamamlayan bir baka kurumda Devlet iftlikleridir. A. Toprak Mahsulleri Vergisi Toprak mahsulleri vergisi, 1943 ylnda 4429 nolu kanun ile tarmsal kazan zerinden alnacak bir vergi olarak karld. Verginin amac savan getirdii skntlar bertaraf etmek, 1943 mali ylnn bte dnda kalan 400 milyon TL.lk fevkalade milli mdafaa ihtiyalarn karlamak amacyla bulduu yeni vergi kaynadr.39

1227

Toprak Mahsulleri Vergisinin oran %25 kapsamna giren hububat ve baklagillerde %8, dier rnlerde ise %12 olarak saptand. Daha sonra Nisan 1944te karlan yeni Toprak Mahsulleri Vergisi kanunu ile vergi oran tm rnlerde %10 olarak belirlendi. Toprak Mahsulleri Vergisi ile birlikte bu mahsullerin vergisi Vilayet dare Heyetlerince tayin edilecek teslim yerlerine yine mkellefin nakil vastalaryla gtrlmesi zorunluluu getirilmitir. Bylece kyl verginin dnda yeni bir ykmllkle de kar karya kalyordu. Toprak Mahsulleri Vergisi hububat ve baklagillerdeki %25lik devlet payna ek olarak toplanmad. Hububat ve baklagillerde reticilerin devlete teslim ettikleri paylar deimeden kald ama devlet bu paylarn tmne kendi saptad fiyatlar zerinden deme yaparken, Toprak Mahsulleri Vergisi ktktan sonra el konulan rnlerin bir ksmna hi deme yapmamaya balad.40 Vergi, sava dneminin olaanst masraflarnn bir blmn karlarken, ayniyat eklinde alnd iin ordunun, sabit ve dar gelirlilerle, ehirlilerin iae ihtiyacnn karlanmasnda da olumlu etkileri oldu. Verginin bu olumlu ynnn yannda ayni olarak alnmas Osmanl mparatorluu dneminde yllarca kyly ykan aar vergisinin tekrar dnecei korkusu kyl zerinde olumsuz etkiler yaratt. Aar vergisini andran bu vergiden kylnn olumsuz etkilenmesini en aza indirmek iin hkmet aar vergisinde olduu gibi iltizam usuln getirmedi. Bunun yannda vergi kylnn elde ettii mahsulden tohum, masraf iin bir blmn ayrmadan mahsuln tamam zerinden alndndan konunun TBMMde kabul srasnda Babakan kr Saracolunun da Meclis krssnde ifade ettii gibi ifti zerinde arl inkar edilemiyecek bir klfet oluturuyordu. Toprak Mahsulleri Vergisinin karlmasnn dier bir amac ise tarm d kesimlerden toplanan ve ok eletiri alan Varlk Vergisinin bir benzerini tarm kesimine uygulayarak eletirilerin hafifletilmesiydi.41 Sonu olarak Varlk Vergisine paralel olarak karlan bu vergi Varlk Vergisinin aksine byk kk ifti arasnda fark gzetmeyen bir kanundur. Bu nedenle asl sknty d pazarlara alamam, sava nedeniyle retimi iyice dm, kendi geimini bile zor salayan kk retici iftiyi, byk toprak sahiplerine oranla ok daha fazla etkiledi. Faik ktenin belirttii zere kyl bu vergiyi nafakasndan ve tohumundan demitir.42 B. Kylnn Eitiminde zgn Bir zm: Ky Enstitleri Kylnn eitimi konusunda bir devrim nitelii tayan Ky Enstitleri kinci Dnya Savann ar koullarna ramen en verimli dnemini yaad. Ky Enstitleri Kanunu 278 milletvekilinin oybirlii ile kabul edildi. Tek parti ynetiminin olduu Trkiye parlamentosunda ilk kez rgtl, ciddi bir kar koyma hareketi gereklemi oturuma 148 milletvekili katlmamt. ok partili hayata geiin ilk sanclar da, bu muhalefet hareketiyle temelleri atlyordu. nnnn amac Atatrkn hedefledii ky eitimi sorununa zm bulmakt. nk Trk devrimi kye girdii lde baarl ve kkl olacakt. Byk toprak sahipleri kinci Dnya Sava koullar iinde topraklarn ekilmesinden, ordunun iae ihtiyacnn karlanmasndan rahatsz deildiler. Kanun, Meclisten karlrken vurgulanan da buydu.

1228

Kylnn okutulmas ve daha iyi bir mstahsil haline getirilmesi idi. Ancak savan bitiminin ardndan karlan iftiyi Topraklandrma Kanunu, kylnn eitilerek aalk sisteminin ortadan kalkmasna ynelik almalar tepkileri ekmi, CHPye muhalefet balarken, Ky Enstitleride en ar sulamalara muhatap olmutur. smet nn 1940 yl Kasm aynda TBMMyi a nutku da Ky Enstitlerinin Memleketin muhtelif mntkalarnda alan 14 enstitde, imdiden alt bin talebemiz yetimektedir. Btn alakadarlarnn en geni bir emek ve alma ls ile kurulup yrmesine savatklar bu messeseler, 15 yl iinde Trkiyede ilkretim meselesini tam olarak halletmeye verecekdir.43 Ky Enstitlerinin yetitirdii retmen tipinin daha nceki retmenlerden farkl olmasn u cmleler zetlemektedir. dnk retmen kye, koltuunda kitab ile giderdi. Onun sermayesi oydu. Lakin bugn pulluk, kazma, rende, destere, rs, eki, kitabn yannda yer ald. la dolab da birlikte gidiyor, arkasndan ebesi, doktoru da gelecek.44 Ky Enstitlerinin iki boyutu bulunmaktadr. Birinci boyutu pedagojik dier boyutu ise ekonomiktir. Kyl ocuklarnn okulda grerek renmeleri pedagoji bilimi asndan enstitlerde uygulanan yntemlerin ne kadar doru olduunu gstermektedir.45 Ekonomik boyutunu deerlendirdiimizde ise okullarn, kyl ocuklarnn eitimi iin devlet btesine ok fazla yk olmadan aldn gryoruz. Yine okullarn geni arazileri zerinde bilimsel yntemlerle tarm yaplarak lke retimine nemli bir art deer salamlardr. Enstitlerin hemen hepsi az ya da ok ehir ve kasabalarn dnda tren yolu veya karayollarna yakn, kylerin ve kasabalarn kesitii bir noktada bir kye bitiik olarak yaplmtr. Trkiyenin her blgesinde almasna zen gsterilmitir. smail Hakk Tongu, Ky meselesi, bazlarnn zannettikleri gibi, mihaniki bir surette ky kalknmas deil, manal ve uurlu bir ekilde, kyn iten canlandrlmasdr. Ky insan, ylesine canlandrlmal ve uurlandrlmal ki, onu hibir kuvvet, yalnz kendi hesabna ve insafszca istismar etmesin. Kyn sakinlerine kle ve uak muamelesi yapamasn. Kyller, uursuz ve bedava alan birer i hayvan haline gelmesinler. Ky meselesi, kyde eitim problemleri de iinde olmak zere bu demektir.46 Ky enstitleri iin tasarlanan plana gre 20 yl iinde okulsuz ky kalmayacak ve Cumhuriyet rejiminin Trkiyeye getirdii yenilikler en uzaktaki yerleim birimlerine kadar ulatrlacakt. Ama Ky Enstitleri, Dnya savann tm olumsuzluklarna ramen gerek anlamyla alt yl, anlamn yitirip de sadece fiili olarak 13 yl yaama ans buldu. C. Toprak Reformu Deneyimi: iftiyi Topraklandrma Kanunu

1229

Atatrk daha Kurtulu Savann devam ettii gnlerde yaynlad Halklk Bildirisinde kylnn sorunlarna ve bunlar iinde nemli bir yer tutan toprak sorununa deiniyordu. Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda, topraksz kyllerin durumu dnda yurt dndan gelen gmenlerinde topraklandrlmas sorunu da eklendi. Cumhuriyetin ilanndan sonra eitli tarihlerde zellikle mbadilleri ve dardan gelen gmenleri iskan etmek ve bunlara toprak datmak amacyla eitli kanunlar karlmtr. 1923-1934 yllar arasnda mbadil ve gmenlere bir de ksmen topraksz ya da az toprakl iftilere 6.787.234 dnm tarla, 157.422 dnm ba ve 169. 659 dnm bahe datlmtr. 24/6/1934 tarih ve 2510 sayl skan Kanunu hkmlerine gre bu tarihten Mays 1938 sonuna kadar da yine gmen ve mltecilerle, topraksz ve az toprakl 88. 695 aileye 2.999.825 dnm tarla topra datlmtr.47 1934 ylna kadar gerekletirilen toprak datmnda topra olmayan veya kendisini geindirmeye yetmeyen iftilere datlan 731.234 dnm toprak devletin tamamyla kendi merasndan ayrp datt topraklardr. Bylece devletin kendi merasndan ayrp datt topraklarn toplam 3. 731. 059 dnm bulmaktadr. Oysa 1928-1938 yllar arasnda Trkiyede mera topraklar 39.280.000 dnm azalmtr. Bu durum gstermektedir ki ad geen dnemde meradan toprak kazanlmas orta ve byk toprak sahipleri tarafndan gerekletirilmitir. Kurtulu Sava sonras zellikle Bat Anadoludaki Rumlarn kamasyla devlet bu blgede otoritesini kuramadan bu kiilere ait topraklar ok dk cretle veya zorla byk toprak sahipleri yerel gler tarafndan alnd.48 Devletin toprak siyasetindeki 1925 eyh Sait syanndan sonra belirdi ve byk toprak mlkiyetini devlete kar kullanma eiliminde olan Dou Anadolu Blgesindeki toprak aalarnn topraklar, topraksz, az toprakl olan kyllere datld.49 Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk 1 Kasm 1928 ylnda Meclisi a konumasnda gerek dou illerinde gerek lkenin dier blgelerinde topra olmayan iftilere toprak verilmesi iin direktif veriyordu.50 1929 ylnda Meclisi a nutkunda bu grn yeniliyor ve Kezalik iftiye arazi vermek de hkmetin mtamadiyen takip etmesi lazm gelen bir keyfiyettir. alan Trk kylsne ileyebilecei kadar toprak temin etmek, memleketin istihsalatn zenginletirecek balca arelerdendir diyordu.51 Toprak reformu iin direktifler Atatrk tarafndan 1928 ylndan itibaren verildi. Kyclk almalarnn hzland, kye doru hareketin artt 1930lu yllarda toprak reformu ile ilgili gerek mecliste, gerekse basnda tartmalar oldu. Ancak bu olay 1945 ylnda olgunlaarak iftiyi Topraklandrma Kanununu kard. Ocak aynda Meclise getirilen iftiyi Topraklandrma Kanunu tasarsnn grlmesine ancak Mays aynn 14. gn balanabildi. TK, 8 blm ve 66 maddeden olumaktadr. Kanunun zellikle 17. maddesi parti iindeki muhaliflerin tepkisine neden oluyordu. Bu maddeye gre hkmetin getirdii reform tasars 5 bin dnmlk olduka geni bir st mlkiyet snr tanmakla birlikte topran yetmedii yerlerde topraksz veya az toprakl kylye datlmak amacyla 50 dnme kadar arazinin

1230

kamulatrlmasn ngryordu. Yine kanunun 21. maddesi kamulatrlan arazilerin bedellerinin gerek bedelleri zerinden deil, arazi vergisine matrah olan deere orantl olarak yaplmasn kararlatrmt. Toprak reformunu Meclisten geirmeye kararl olduu konusunda tavrn net olarak ortaya koyan CHPye kar parti iindeki muhalifler -ounluu byk toprak sahibi kkenli milletvekilleridir- hi olmazsa 17 ve 21. maddeyi kaldrtarak kanununun yumuatlmas iin harekete getiler. 17. maddeye saldranlarn banda Adnan Menderes, 21. maddeye kar kanlarn banda Refik Koraltan bulunuyordu. CHP iindeki muhalif kanat toprak reformuna dorudan saldrma cesaretini gsteremedii iin dolayl yollarla kanunu Meclisten geirmeme yntemlerine bavuruyordu. Gvenlikten, hukuk devletinden, byk iletmelerin iktisaden daha verimli oluundan, retimi drmemek iin deiikliklerin yumuak yntemlerle ve yava yava yaplmas gerektiinden bahsediyorlard. Ayrca toprak reformuna aleyhtar olanlarn daima kullandklar bir taktie bavurarak, meselenin bir mlkiyet meselesi deil, bir sermaye ve teknik donanm meselesi olduunu ileri sryorlard.52 Ama kanunun Mecliste tartmalar srasnda Ktahya Milletvekili Besim Atalayn szleri toprak sahiplerinin neden rahatsz olduklarn aka dile getiriyordu: Arkadalar; biz Cumhuriyet kurulaldan beri ok inklaplar geirdik Toprak inklabna gelince iin rengi deiti Arkadalar unu bilmelidir ki, bu kanun keseye dokunur, keseye. Zannederim ki, fazla bart da keseye dokunduu iindir. TK, TBMMnin 455 milletvekilinden 345 milletvekilinin katld oturumda oybirlii ile kabul edildi. Oylamaya katlmayan milletvekili says 104 kiidir. TKnn boyutu bulunmaktadr. Kanunun siyasi boyutu byk toprak sahiplerinin siyasal iktidardaki gcn ypratmaktr.53 kinci boyutu ise ekonomiktir. Kanun, mlkiyet dalmndaki adaletsizlii dzenlerken bir yandan da pazarlanabilecek rn fazlasn arttrmay amalyordu. kinci Dnya Sava bittii dnemde dnya hl bir retim sknts iinde bulunuyordu. Trkiye tarmdaki retimini arttrarak ekonomik kalknmasn salayabilir ve tarmdan gelen bu art deer sanayileme srecinde kullanabilirdi. Kanunu nc boyutu ise sosyaldir. Tarmda mlkiyet dalm yeniden dzenlenirken, devlet halklk politikasnn bir boyutunu topraksz kyly topraklandrarak gerekletirmeyi amalyordu. evket Sreyya Aydemir ise TK 17. maddesinin hibir zaman uygulanamad ve dier birok maddesinin de sadece kat zerinde kaldn ifade etmektedir.54 Kanunun kabulnden birka ay sonra evket Rait Hatipolunun ziraat vekilliinden ekilerek yerine kanunun muhaliflerinden Cavit Oraln getirilmesi, 17. maddeyi de kaldrmas taviz niteliindedir.55 kinci Dnya Savann ardndan dnyada demokrasi rzgarlar esmeye balad. Trkiyede sava sonrasnda birok alanda farkl politika izlemeye balad. ok partili demokrasiye gei, ivme kazand. Demokrat Parti kuruldu. D politikada Amerika ile yaknlama ile Marshall Plan dorultusunda Trkiyeye tarm lkesi olmas neriliyordu. Bunun iinde planda tarmsal girdileri arttrmak iin makinalama, teknolojinin yenilenmesi v. b. konularda destek salanyordu. 1948-1949

1231

Marshall Planndan tarma ayrlan pay 22.148.000 dolard. Marshall Plan dahilinde Trkiyeye gelen tarm aralarn kullanmay retmek amacyla eitli kurslar alarak traktr ofrleri yetitirildi. Marshall plan ile Trkiyede makinalama ile birlikte tarmsal blgelerde nemli deimeler olutu. Kylere traktr girdi, yeni yaplan yollarla kylerin ehirlerle balants saland. 1948-1950 yllar arasnda 40.000 traktr Trkiyeye girdi. Bunun sonucu olarak her yl 200.000 nfus iftilii terk ederek ehre akn etti. Her aile iin ortalama birim be kii kabul edilirse bu makinalama sonucu 1 milyon insan ehirlere g etti. Bunun sonucu olarak 1950li yllarn sonundan itibaren Trkiye yeni bir sorunla karlayordu. Tarm toplumundan sanayileme srecine geii tamamlayamayan Trkiyede youn g sonucu gecekondulama, isizlik, kyden kente gelip kentleememi kyl ynlaryla kar karya kalyordu. kinci arlk verilen konu ise tamacln demiryolundan karayoluna kaydrlmasdr. Bunun sonucu olarak 1950li yllardan itibaren maliyeti ucuz olan demiryolu tamacl bir yana braklarak karayoluna hz verildi. 1950 seimlerinde geni kyl kesimi, oyunu toprak reformunu uygulayacan syleyen Cumhuriyet Halk Partisine deil, onlar devletin despotluundan kurtaracan syleyen ve toprak reformunu rededen Demokrat Partiye verdi. Bylece Trk siyasal yaamnda yeni bir dnem balarken, tarm politikalarnda da nemli deiimler yaand. 1 Diyarbakr dahilinde ziraat karasapanla yaplrken hasatta eski usullere gre yaplmaktadr. Fenni aletlere gmenlerde rastlanmaktadr., ileri Bakanl Arivi, Diyarbakr ili 1938 yl umumi Vaziyet Raporu. 2 3 4 5 Atatrkn Sylev ve Demeleri, 4.B,C.1, TTK yay., Ankara, 1989, s. 240. Yenign Gazetesi, 9. 2. 1339 (1923). kn, zmir ktisat Kongresi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, s. 1062. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Trkan etin Cumhuriyetin ilk Yllarnda Trkiyede Ky,

Kyl Sorunu ve Ky Kanunu (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) D. E. . Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits 1992, s. 77-96. 6 7 Trkan etin, a.g.t, DE, zmir, 1992, s. 90. rnek kyler konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Trkan etin Modern Trkiye Yaratma

Projesinin Orijinal Bir Boyutu: rnek Kyler, 75 Ylda Kylerden ehirlere, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf yay., st, 1999, ss. 231-240. 8 9 TC Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 9. 5. 1928, 0 28 29 12. Abdullah Ziya, Cumhuriyette Ky Yapm, lk, ll/5, (ll. Terin, 1933), s. 333.

1232

10 2796. 11 375. 12

Blent Saylan, Trk Vergi Sistemi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. X, s.

Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), 2. B, Yurt yay., Ankara, 1986, s.

CHP Hkmetlerinin Bayndrlk ve Ulatrma Alanndaki Baarlar Hakknda Not, Ankara,

1950, s. 17. 13 14 Trkiye ktisat Mecmuas, C. 2, No: 263, Eyll, 1923, s. 221. Tanin, 8. 1. 1924, s. 3, Alat- Ziraiyenin ucuza Nakli. Buna dayanarak ziraatin gelimesi

iin eitli blgelere yollanacak zirat aletleri ark Demiryollar irketince %60 ve dier irketlerce %50 indirimli tanacakt. 15 1950, s. 3. 16 17 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. 1, s. 244-245. Osman Halid, Cumhuriyette Halk Terbiyesi, lk, C. 2, S. 10, Kasm, 1933, s. 290; Suat CHP Hkmetlerinin Bayndrlk ve Ulatrma Alanndaki Baarlar Hakknda Not, Ankara,

Hsn-Tahsin Tolu-smail Hakk, Kyclmzn Temelleri, II. Kycler Kurultayna Gelen Tezlerden, Sebat Mat., stanbul, 1935, s. 19. 18 19 Tarih lV (Trkiye Cumhuriyeti Tarihi), Devlet Matb., stanbul, 1934, s. 285-286. Ziraat Kongresi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Trkan etin, 1929 Dnya Ekonomik

Bunalm Sonras Trkiyenin Tarm Politikasnda Araylar: Birinci Trkiye Ziraat Kongresi, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, S. 6-7, C. 2, 1996-1997, zmir, 1997, s. 213-226. 20 htisas Raporlar 1931 Birinci Ziraat Kongresi, Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Ank. 1931,

C. 1, s. VIII. 21 22 23 24 25 26 Birinci Ky ve Ziraat Kalknma Kongresi, lk, S. 72, C. 12, s. 545, ubat1939. A.g.m, s. 546. Ulus, 26.12.1938. Ky Birlikleri ve Bu Teekkllerin fa Ettii Mana, Yeni Van Matbas, 1944. Yahya S. Tezel, a.g.e., s. 360. Hseyin Sami Coar, Sularmz ve Sulama Politikamz, Ulus, 27.5.1942.

1233

27

Coar, a.g.m, Bu dnemde Msrda sulanan arazi 2. 400. 000 hektardr. Sulama

Politikamz, Ulus, 24. 5. 1942. 28 29 30 31 93, s. 204. 32 33 Hamdi Akverdi, Yirmi Yln Fikir Hayat, lk, 1 Kasm 1943, S. 51, s. 10. Yasann karlma nedeni birinci maddede yle aklanyordu: Nfuslar retmen Sezel, a.g.e., s. 360. Halkevleri Yldnmnde Necip Ali Beyin Nutku, lk, Mart, 1933, C. 1, S. 1; s. 13. lk, Ocak 1939, S. 69, C. 12, s. 457. Kemal Turan, Halkevleri almalarnda Baz Yeni Esaslar, lk, Kasm 1940, C. 16, S.

gnderilmesine elverili olmayan kylerin retim ve eitim ilerini grmek, ziraat ilerinin fenni bir ekilde yaplmas iin kyllere rehberlik etmekzere ky eitmenleri istihdam edilir. 34 s. 43. 35 alar Keyder-evket Pamuk, 1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu zerine Tezler, 21 Ekim 1945 Genel Nfus Saym, Trkiye Nfusu, Yayn No: 286, Ankara, Aralk, 1950,

Yapt, S. 8, Aralk-Ocak 1984/1985, s. 58. 36 Sava iinde halkn 1940 CHP kongre dilekleri kinci Dnya Savana denk gelmesi ve

devletin toplu bir kitap olarak yaynlamas nedeniyle nem tamaktadr. Kongre dileklerini incelediimizde halk tarafndan en ok zerinde durulan ve en ok yaplmasn istedikleri dilek ziraat alet ve makineleridir. Bundan sonra istenen stma mcadele tekilatnn yaplmas isteidir. nc dilek ise yrelerine ortaokul almasnn istenmesidir. Kendisinden en ok talepte bulunulan Bakanlk ise Ziraat Bakanldr. CHP 1940 Dilekleri. 37 kinci Dnya Sava srasnda uygulanan tarm politikalar iin bkz. Trkan etin, kinci

Dnya Sava Yllarnda Trkiyenin Tarm Politikalar, Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri ll, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1999 s. 281-292. 38 Metin Tire, kinci Dnya Savanda Milli Korunma Kanunu (Yaynlanmam Yksek Lisans

Tezi), zmir, 1990., ss., 112-116. 39 40 Esat Tekeli, Toprak Mahsulleri Vergisi, Trk Ekonomisi, Yl. 1, S. 1, 1. 7. 1943, s. 25. evket Pamuk, kinci Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Blm,

Trkiyede Tarmsal Yaplar 1923-2000, s. 107.

1234

41

. nder, a.g.e., s. 120; Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava yay., 2. B., Ankara,

1982, s. 265. 42 43 44 45 1962. 46 238. 47 48 Aksoy, a.g.e., s. 59-60. Aznlklarn lkeyi terketmesinin daha dorudan bir etkisi de, geride braktklar mlklerin Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Bilgi yay., 2. B., Ankara, 1969, s. Faik kte, Varlk Vergisi Facias, Nebiolu yay., stanbul, 1951, s. 202. Milli efin kinci Terin1940 Nutuklar, lk, S. 93, C. 16, s. 200. Kemal all, Ky Kalknmas ve Ky Enstitleri, Bakray, C. 1, S. 4, 15. 7. 1944, s. 10. Okullardaki pedagojik almalar iin bkz. Fay Kirby, Trkiyede Ky Enstitleri, Ankara,

yerli halkn eline gemesidir. alar Keyder, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Yurt yay., Ankara, 1982, ss. 35-40; Kemal Ar, 1923 Trk-Rum Mbadele Antlamas Sonrasnda zmirde Mbadil Gmenler, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 1988, s. 95-100. 49 Kk iftilere toprak datma giriimi ilk yllarda snrl kalr. Bu iin pilot projesi

doudur. 1920li yllarda sahip bulunduklar byk toprak mlkiyetinin gcn cumhuriyet rejimine kar kullanma havasnda olanlarn topraklar muhta zrraya datlacaktr. Kuru, s. 158. 50 51 52 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. 1, s. 373. A.g.e., C. 1, s. 380. Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, 2. B., mge kitabevi, Ankara, 1990. s. 10;

Adnan Menderese gre Trkiyede byk toprak mlkiyeti yoktur. Toprak yetersizlii tarma elverili topraklarn iletmeye alamamasndan kaynaklanmaktadr. Yirmi yldr devlet kan ile karasabana at savata baar kazanamamtr hatta sava bile amamtr grn savunmakta ve TK ile ziraatn kylye braklarak ehirli ile kyl arasnda ki uurumun dahada bymesine neden olunacan savunmaktadr. TBMMZC, D. 7, C. 18, s. 111-114, 116. 53 54 55 Kanunun siyasi boyutu iin bkz. Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, s. 195. evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. 2, s. 350. Taner Timur bu konuda kk burjuva kkenli iktidar, ne kendi ne de hcum ettii snfn

gcn gereki bir biimde saptayamamtr. TKya koyduu birok madde ile snf mcadelesini engelleyeceini sanmtr. Pratik bu yanlgy ortaya koyduu zaman, geri dnm ve kanuna kar

1235

km bir toprak aasn Tarm Bakan yaparak uygulamay baltalam, 17. maddeyi de kaldrmtr. Fakat ok ge kalmtr. Tesbitini yapmaktadr. Timur, a.g.e., s. 206.

1236

Atatrk'ten Gnmze Dou Anadolu'yu Kalkndrma abalar / Dr. Sait Agn [s.697-709]
Aratrmac / Trkiye I. Giri u konu ierii itibaryla olduka geni bir hacmi gerektirmekle birlikte, konuya ayrlan snrlar tecavz etmemek ve dier balklar altnda ilenen konular tekrardan kanmak maksadyla kapsam, corafya ve tarihsel boyutu genel cmlelerle geilmitir. A. Dou Anadolunun Snrlar Bu almada, Dou Anadolu olarak ele aldmz corafi alan meteorolojinin Dou ve Gneydou Anadolu olarak belirledii blgeleri kapsamaktadr (23 il).1 B. Corafyas Blgenin corafyas, konumuzla dorudan ilgilidir. Buras lkemizin en dalk ve yksek rakml, etin bir corafyaya sahip yresidir. C. Tarihi Dou Anadolu ile ilgili deerlendirmelerde, blge tarihinin ok iyi bilinmesi gerekir. Dou Anadolu Blgesinin zengin bir tarihi vardr. M.. IX binli yllara kadar tarihinde Hurriler, Hititler, Urartular, Kimmerler, Sakalar, eitli dnemlerde Kafkaslardan gelen ve glerle srekli beslenen Trk topluluklar; bu arada faslalarla ranllar, Romallar ve Bizansllar blgede mukim veya hakim olmulardr.2 Blgenin, Trklerin ikinci anavatan, ve yerleim merkezi olarak milli kltrn geliip yaad bir yer olmas 1071den sonradr.3 Bu dnemde Anadoluya yerleen Trkler Devlet kurup idare etmede en tecrbeli, en gl ve yapc bir sosyal dinamizme sahip idiler.4 Dolaysyla, nce Bizans-Sasani, sonra da Bizans-Arap mcadeleleri sonucunda boalm olan Dou Anadolu Blgesi, Trklerin gelmesi ile yeniden enlendi5 ve XII. yzyla gelindiinde blge Trkomania yani Trkmen lkesi olarak adlandrlmaya baland.6 Blgede, Seluklular; sonra Trk Beylikleri dnemi yaanm, nihayet 1514 aldran Zaferi ile Osmanl Devleti blgeyi tam anlamyla egemenlii altna almtr. Dier bir ifade ile blgede gemii olduka eskiye dayanan, bir Trk varln sz konusudur. Bylece Dou Anadolu kavramnn etnisite temelli bir corafi snrlamaya da ad yaplmak istenmesinin, tarihi gereklerle uyumad ortaya kmaktadr. Bu konudaki ilk giriimler Ermeniler tarafndan balatlmt.7 Son yllarda ise, hemen

1237

hemen ayn snrlar ierisinde, Dou Anadolu blgesinin, yani gemite Trkmen lkesi olarak adlandrlan8 corafyann, Krt Blgesi veya Krt lleri olduu eklinde, zihinlere yerletirilmesi gayretlerine ahit olunmaktadr.9 Bu tehlikeli oyuna dikkat etmek ve istemeyerek de olsa bu tr yanllara dmemek, alet olunmamaldr. D. Emperyalizmin Yredeki karlar Osmanl Devletinin son zamanlarnda Dou Anadoluda ba gsteren huzursuzluklarn balangc olarak, 1815te Avrupa haritasn yeni bir dzene sokmak iin toplanan Viyana Kongresini kabul edebiliriz.10 Bu kongrede Rus delegeler, Osmanl Devletindeki Hristiyan unsurlarn durumunun yeniden gzden geirilmesini istemiler ve buna da ark Meselesi adn vermilerdi.11 Kongrede bu gr reddedilmi, ancak ark Meselesi terimi Avrupallar arasnda benimsenmi ve zamanla daha geni anlamlar yklenerek kullanlmtr.12 1840l yllarda Amerikallarn Hakkarideki Nasturileri; daha sonra Ruslar, ngilizler ve Franszlarn blgedeki Ermenileri. kkrtma ve ynlendirmelerine ahit oluyoruz. Byk devletlerin bu yakn ilgisi, bugn de devam etmektedir. Osmanl Devletinin, 1877de Rusya ile savanda, Dou Anadolu cephesinde, blgeden on bin kadar asker toplayacan umuyordu. Bu salanamad gibi, Hozat ve Mazgirt gibi yerlerde bulunan askerler Erzuruma kaydrlmak zorunda kalnnca, civar airetler derhal bu merkezlere saldrarak hkmet binalarn ykp blgede talana baladlar.13 Rusyann galibiyeti ile sonulanan sava14 sonrasnda imzalanan anlama ierisinde, douda, Batum, Kars, Ardahan ve Doubeyaztn Ruslarn olmasn, ayrca, Dou Anadoluda szde Ermeni ounluunun bulunduu yerlerde slahat yaplmas ngrlyordu.15 Ermenilerle ilgili hkmle Rusya, bir Ermeni Devletine giden yolu aarak, Karstan skenderuna uzanan hatla Akdenize kmay planlyordu. ngilizler ise, Ruslarn nn kesmek iin, Ermeni hamiliine soyundu. Dou Anadoluda Ermenilerden baka Krtler de kkrtlmaktayd.16 Bylece Osmanl Devleti paralanrken, Dou Anadolu da Balkanlatrlm olacakt.17 Nitekim, bu maksada ynelik tahrikler sonucu blgede isyanlar kmtr. 1914-1918 yllar arasnda Ermeniler, Diyarbakr, Sivas, Erzurum, Bitlis ve Vanda isyanlar karmlar18 ve yre halkna mezalimde bulunmulard.19 Bu isyanlarn gelitii saha, daha sonra, Cumhuriyet dneminde eyh Sait syan20 ve onu izleyen ayaklanmalarn da gerekletii blge olacaktr.21 Balangta, Avrupallar tarafndan Ermenileri katleden, vahi bir topluluk olarak grlen Krtler22 bir sre sonra sahiplenilmi gibi gsterilerek, ark Meselesine yeni bir boyut getirilmitir.23 Tarihsel sre ierisinde bu ekilde bir yaklam sergileyen Batnn konuya bugnk baknda pek de deiiklik olmadn son gelimeler ortaya koymaktadr.

1238

II. lkenin Genel Durumuna Bir Bak A. Cumhuriyetin lk Yllarnda Durum Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda Anadolu, uzun sren savalarn tahribat altnda, byk lde takatten dm durumdayd.24 Dnyada ba gsteren ekonomik buhran da lke kalknmasna byk sekte vuruyordu. stelik Dou Anadolu Blgesi, I. Dnya Sava sonrasnda Ruslar ve Ermeniler tarafndan yaklp yklm; harabeye dndrlmt.25 mzalanan Lozan Anlamasyla da bu blgede tam bir istikrar salanamamt. Lozanda zme kavuturulamayan konular arasnda Musul petrolleri konusu, Trkiye-Irak ve Trkiye-Suriye snrlar da vard.26 Ayrca SSCBnin Dou Anadolu topraklar zerindeki mtecaviz istekleri de gndemdeydi.27 Ekonomik ynden de lkenin da bamll devam ediyordu. 1924 ylna gelindiinde Trkiyedeki yabanc sermaye 94 iletmenin denetimini elinde tutuyordu. [(Bunlarn yedisi demiryolu irketi, 6s maden iletmesi, 23 banka, 11i belediyelere ait imtiyazlar, 12si snai iletme ve 35i ticari irketti)]. Bunlarn milliletirilmesi iin gereken byk sermayeler ise henz bulunmuyordu. Trkiye Osmanl dneminde yrrlkte olan Serbest Mbadele koullarn 1929 ylna kadar uzatmak zorunda kalmt.28 Byle bir ortamda mevcut ekonomik ve toplumsal yapnn dntrlmesi iin gereken inklplar ard arda sralanyordu.29 Bu gelimeler zaman zaman toplumla hkmet glerinin kar karya gelmelerine de neden oluyordu.30 Bu arada Devletin zmlemesi gereken, ciddi salk problemleri de vard. Bugn aklmza bile gelmeyen kimi hastalklar salgn halinde idi. Salk Bakan Dr. Refik Saydamn 1935 Maysnda yapt aklamalarda yer alan nemli husus stma, frengi ve trahomla mcadeledir. Muayene edilenlerdeki stmal oran %17yi amaktayd. Uzun yllar mcadele gerektiren bir hastalk olduu iin de, be ylda sonu almak mmkn deildi. O yllarda ancak Ankara gibi yerlerde stma ile mcadelenin sonlarna yaklalabilmiti. Bakana gre lkedeki frengi hastal zannedildii kadar deildi. 1924teki 213.716 frengiliden 21.372si tedavi edilmi, 37.975i vefat vesaire nedeniyle ayrlm, 1935 ylna gelindiinde elde 154.668 hasta kalmt. Daha ok lkenin gney taraflarnda grlen trahom konusunda ise o gne kadar Adana, Gaziantep, Malatya, Urfa ve Marata mcadele srdrlmt. Mcadele blgelerinde toplam 120 yatakl trahom hastaneleri bulunuyordu ve yalnzca 1934 ylnda mracaat eden 87.000 kiiden 2215i tedavi, 4318i ameliyat edilmiti. stanbulda yaklak 16 bin yataa ihtiya bulunduu

1239

halde mevcut 2820 idi. Bakan, doum iin gelen fakir Trk annesini kapda brakmamak iin Hasekinisa Hastanesinde bir yatakta iki kii yatrlmas emrini, bizzat vermiti.31 Btn olumsuzluklara ramen 1933 Sanayi Plan uygulamaya kondu. Bu erevede 1934te Kayseri ve Ereli, 1935te ise Nazilli bez fabrikalar gene 1935te Trkiyenin ie ihtiyacn tamamyla salayacak 150 ii kapasiteli Paabahe Cam fabrikasnn32 temelleri atld ve hzla hizmete sokuldu. 1935te Bayndrlk Bakan Ali etinkayann, verdii bilgilere gre 1920 ylnda toplam 4082 km. olan demiryolu amza 2642 km. ilave edilmi, 101 kgir kpr varken 69 adet daha yaplmt. 1930 ylnda biri Trabzon-Erzurum dieri anakkale-Balkesir gzergah olmak zere iki byk yolun yapmna balanmt. Bir de Ankarann asfalt yollar yaplmt. nk, buras Merkez-i Hkmet olunca dosta dmana kar buray ykseltmek, bir an evvel imar etmek yeni devletin erefi iktizasndan grlmekteydi.33 20 Ocak 1936da Ankarada Endstri Kongresi topland. Burada ikinci sanayileme plannn esaslar grlecekti. lkenin genel gndeminde Trkiye hammaddeci mi kalmal, sanayilemeli mi? tartmas vard. 1930larn sonlarna doru, Avrupa devletleri arasnda kamplama ve buna bal sava rzgarlar eserken, Ulu nder Atatrk Byk Millet Meclisinin alnda hkmete en ksa yoldan, en ileri ve en refahl Trkiye idealine ulamak hedefini vermiti.34 Bu ivme ile ktisat Bakan Celal Bayarn hazrlad yllk maden iletme ve drt yllk sanayileme planlar,35 kamuoyunda byk heyecan uyandrmt.36 Bunlardan sanayileme plannda Dou Anadoluyu dorudan etkileyecek Trabzon liman ile Sivasta imento ve motor fabrikalar, Idr pamuklarn ilemek iin Erzurumda iplik fabrikas da yer almaktayd. Ayrca programda ngrlen eker fabrikasndan ikisi Dou illerine planlanmt.37 Gerekten 1930lu yllarn sonlarna doru devlet yeni bir kalknma hamlesi balatmak, sanayileme lksn gerekletirmek istiyordu. Bu yolda atlan btn admlar bizzat Atatrk tarafndan izleniyor ve tevik ediliyordu. B. Milli ef Dnemi ve Demokrat Partili Yllar (1938-1960) Tam da iler rayna oturmak zereyken 10 Kasm 1938de Mustafa Kemal Atatrkn lm38 Trk halk ve lkesi iin byk bir kayp oldu. Arkasndan II. Dnya Savann patlak vermesi, etkileri 6-7 yl srecek bir skntl dnemi de beraberinde getirdi. Bu arada Aralk 1939da Orta ve Dou Anadolu illerinde ar hasara neden olan byk bir deprem felaketi yaand.

1240

II. Dnya Sava39, lkemizi de nemli lde etkiledi. Trkiye savan dnda kalmay baarabilmi, ancak, savaa her an girecekmi gibi hazrlkl bulunma zorunluluu, askeri harcamalarn olaanst artmasn, buna paralel olarak da dier yatrmlarn azalmasn getirmiti. Ayrca sava ekonomisi40 bir yandan kalknmay engellerken, dier yandan, karaborsa ve yolsuzluklarn artmasna da zemin hazrlad. Dar gelirli byk kitleler en doal ihtiyalarn karlayamaz oldular. Bu da beslenme yetersizliine bal, verem, vb. hastalklar artrd. Nfusun en dinamik ksmn oluturan retici kesim de, silah altnda, atl bir vaziyetteydi. II. Dnya Savandan sonraki dnemde, d yardma dayal; tarm ve madencilik ile altyap yatrmlarna ynelik, bir kalknma anlay hakim klnmtr.41 Bu erevede 1947 ylnda zel teebbsn nceliini kabul eden, tarm, ulatrma ve enerji sektrlerine nem veren Trkiye Kalknma Plan hazrland.42 Bundan sonraki dnemde, sava yllarndaki gerilemeyi telafi eden hzl bir byme sreci yaanmtr. Sonuta fiilen btn sosyal gruplarn reel gelirlerini ykselttii, genel olarak mlk gelirlerinin ve ticari sermayenin ulusal hasladan ald paylarn artt bir dnem olmutur. Ancak, 4 Austos 1958 kararlar ile yaplan fiili devalasyon 1960larn balarna kadar srecek olan deflasyonist istikrar politikalarnn uygulanmasna neden olacaktr. 1960tan sonra, Devlet Planlama Tekilatnn da kurulmasyla ekonomide planlamaya arlk verilen yirmi yllk yeni bir sre balamtr. Bu dnemde Be Yllk Kalknma Planlar hazrlandn gryoruz.43 Planl dnemin belirgin sonular, tarm sektrnn, zellikle istihdam bakmndan eski nemini yitirmeye balamas; sanayiin ulusal gelirdeki paynn artmas; hizmet kesiminin, -istihdam bakmndan- sanayilemi lkelerdeki oranlara yaklamasdr. 24 Ocak 1980 kararlar ile ekonomik bakmdan yeni bir dnemece giren Trkiyede, 1970lerin sonlarnda sa-sol atmalar ile genel bir toplumsal huzursuzluk yaanm; ayn dnemde Ermeni terr rgt ASALAnn faaliyetleri balam, adeta bu rgtn brakt yerden balayan ya da balatlan PKK terr rgtnn hunharca katliamlar ile ulusal ve blgesel dzeyde ciddi huzursuzluklar yaanmtr. Nihayet Terr rgt Ba Abdullah calann yakalanmasyla girilen yeni sreci halen yaamaktayz. III. Dou Anadoluyu Kalkndrma Gayretleri Cumhuriyet dneminin genel kalknma hamlesi ile birlikte, Dou Anadoluda da Devletin byk bir kalkndrma srecine girdiine phe yoktur.44 Ancak, lkenin genel skntlarnn yansra, yrenin kendine zg durumlar, kalknma gayretlerini olumsuz etkiliyordu.Bunlarn ana noktalar itibaryla bilinmesi, kalknma gayretlerinin salkl bir zemine oturtulmas bakmndan yararl olacaktr. A. Kalknmann nndeki Engeller

1241

1. Tarihi Nedenler Cumhuriyetin devrald miras ierisinde Dou Anadolu Blgesi, lke ortalamasnn altnda bir sosyal ve ekonomik gelimilik dzeyinde idi. Ermeni mezalimi, Rus igali ve d tahrikli ayaklanmalar gibi nedenlerle pek ok ynden ypranan yrenin imar, Trkiye Cumhuriyetine kalmt. Blge zerinde zellikle SSCBnin mtecaviz istekleri hala devam ediyordu. 2. Sosyo-Ekonomik Nedenler ve Asayi Problemi Gen Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik ve toplumsal yapnn dntrlmesi iin ald devrim niteliindeki kararlar, zaman zaman toplumla hkmet glerinin kar karya kalmalarna da neden oluyordu.45 Douda mevcut sosyal sistemin yklacandan korkan airet reisleri, emperyalistlerin de kkrtmas ile devlet glerini ta 1935-1940lara kadar uratracak blgesel direniler balattlar. Bu isyanlarda, geni lde dini sloganlar kullanlmtr. Fakat bu dini sloganlarn arkasnda emperyalizmin siyasal ve ekonomik karlarn grmek gayet kolaydr. Bu bakmdan 1925te eyh Saide, Gente silahlarn patlamasndan 3-5 gn sonra ngiliz silah fabrikalarnn kataloglarnn gelmesi ok anlaml ve zerinde uzun uzun dnlmesi gereken bir olaydr.46 Gene, bir ngiliz belgesindeki Krt milliyetiliinin ngiliz politikasnn ocuu olduu yolundaki ifade, dikkat ekicidir.47 uras bir gerek ki bu isyanlar, zellikle blgenin ve onun da tesinde lkenin iktisaden gelimesinde nemli bir engel olmutur. 3. Corafi Yapdan Kaynaklanan Zorluklar Blgenin corafi yaps,48 da bata bayndrlk olmak zere buralarda yaplacak pek ok ii hem zorlatryor, hem de pahallatryordu. zellikle kara ve demiryolu yapmlarnda corafi koullar nem kazanmaktayd.49 Bu durum Cumhuriyetin ilk yllarndaki teknolojik yetersizliklerle birleince durumun nezaketi belirginlemektedir. Dou Anadolunun etin corafyas, yrenin zellikle bayndrlk hizmetlerinden yeterince yararlanamamas ile dorudan ilgilidir. rnein inaat mevsimi lkenin kimi yrelerinde on bir aya kadar karken, Dou Anadolunun belli kesimlerinde aya kadar dt olabilmektedir. Buna, baz i ve d gelimeler nedeniyle, uygulanan kalknma planlarnn, hedeflerine tam olarak ulatrlamamalar da eklenince, dou illerine yaplan hizmetler istenen dzeyde olamamtr. rnein 1924-1928 yllar arasnda iki bin km demiryolu hatt yapm programlanmasna karn, bunun yars gerekletirilebilmitir. 4. Toplumsal Yapdan

1242

Kaynaklanan Durumlar Blgede kamu hizmetlerinde arzulanan sonulara ulalamamasnn nemli bir nedeni de sosyokltrel yap zelliklerinin yeterince hesaba katlmam olmasdr. Babakan smet nnnn 1935 ylndaki gezisinin ardndan, Cumhurbakan Atatrk ve Bakanlar Kuruluna sunduu raporda50 geen u cmle nemlidir. imdiki halde halk daha ok aalarn elindedir51 Bu aalar, saygn bir sosyal statnn yannda bata toprak olmak zere geni ekonomik olanaklara da sahiptiler.52 B. Atatrk Dneminde Dou Anadoluyu Kalkndrma Gayretleri Btn bu olumsuzluklara karn yrenin kalkndrlmas iin ciddi admlar atlmtr. Bu srete, lkenin teki yrelerinden buraya devaml bir kaynak aktarm sz konusuydu.53 Dou Anadolunun kalkndrlmas programlaryla, Hkmetin ba tarafndan bizzat

ilgilenilmekteydi. 1935 ylndaki Babakan smet nnnn gezi ve raporunun ardndan 1936 ylnda Celal Bayar ktisat Bakan sfatyla bu yreye bir gezi yapt ve izlenimlerini Babakanla bir raporla bildirdi. Bayar 1938 ylnda, bu kez Babakan olarak Tunceli yresinde bir inceleme ve deerlendirme gezisi yapt.54 Bu ve benzeri geziler, Cumhuriyet hkmetlerinin Dou Anadolu ile en st dzeyde ilgilendiini gstermesi bakmndan nemlidir. Gnlk yaanty kolaylatracak olan ve sosyo-ekonomik faydalar beklenen kkl bykl yatrmlar olanaklar lsnde srdrlyordu. Yaplan almalar yalnz bayndrlk alannda deil salk ve eitim bata olmak zere dier konularda da srmekteydi. rnek olarak 1936 ylnda kz sanat okulunun ald Erzurumda55 1938 ylnda 900.000 TL.lik bir imar hareketine giriilerek, ileler dahil 30 ilkokul, sinema ehir elektrii vs. yatrmlar gerekletirilmitir.56 Ayn yl, Erzurumun Ilca nahiyesinde de posta ve telgraf merkezleri faaliyete geirilmi, 14 derslikli ilkokul binas ihale edilmi, gazino ve lokantas olan bir otel de planlamaya alnmt.57 Kltr konusu da ihmal edilmemitir 8 Austos 1938de Dou Kltr Kongresi Erzurumda almt.58 Yreye yalnzca yurdun bir paras olarak deil; Kurtulu Savana corafi balang yeri olmasndan dolay, belki tarihi bir sorumluluk hissi, bir tr nostalji ile de yaklalyordu. nk, dnemin bir gazete makalesinde ifade edildii gibi stiklal Savann balangcnda en mkl dakikada arktan yeni ve umulmaz bir mit yldz domutu.59 Bu romantik saylabilecek yaklam ierisinde yreye yaplan harcamalarn maliyet analizleri genellikle gz ard edilmi ve bu, ounlukla bilinli bir tercih olarak ortaya konmutur. rnein Nisan 1935te Van Gl letme daresinin btesi hakknda Mecliste yaplan grmeler srasnda, ileri

1243

Bakan kr Kaya Cumhuriyet, eyh Sait vakasndan ve onu takip eden hadiselerden sonra icap eden inzibat tedbirlerini tamamyla ald. Onu mteakip de orann mrann gzetti Van Gl letmesi Vapurlar Van Gl sahillerinin ve havalisinin birebir irtibat vastalardr Bu bir amme hizmetidir. Bir irat memba deildir. Ve uzun yllar byle devam edecektir.60 diyordu: Dou Anadoludaki yatrmlar bir irat memba deil, bir amme hizmeti olarak gren bu anlay, gerekten de uzun yllar devam edecektir. Nitekim, 1938de Almanlara ihale edilen Sivas imento fabrikasnn kurulma amac ark vilayetlerimizle Orta Anadoluda daha ucuza imento satn temin etmek olarak kaytlara geecek;61 ayn yln balarnda bizzat Babakann azndan rantabl olmasa dahi mhim bir zarara sokmayacak neticeye gtrrse, arkn msait olan mntkalarnda eker fabrikalar kurmak karar ve azminde olunduu ifade edilecekti.62 Gerekten de lkede kurulacak yeni eker fabrikasndan birinin Balkesir-Bandrma arasnda, dier ikisinin ise dou illerinde kurulmas karar Bayar Hkmetinin numaral ekonomik programnda yer alacakt.63 C. Milli ef nn Dnemindeki abalar Devletilik uygulamas, lke genelinde olduu gibi dou illerinde de zel sermaye birikimi iin bir takm frsatlar salamaktayd. Devlet iletmelerine mal satmak, ihalelere katlmak veya devletin rettii kimi mamulleri girdi olarak kullanp katma deer salamak gibi. Bu trden gelimelerin en fazla yaand yerler Malatya, Elaz, Urfa ve Diyarbakr yreleriydi.64 Mteakip yllarda da genel durumu itibariyle yatrma msait olan Malatya, Diyarbakr, Elaz gibi illerde, bayndrlk ve tarm alanndaki zorunlu kamu harcamalar yannda, bir takm snai kurulular vcuda getirmek eklinde de nemli miktarda bir kamu kayna blgeye akt. rnein Malatyada kurulan Smerbank Dokuma ve Tekel Fabrikalar bu dnemin eseridir.65 Ayrca Urfada tarma, Erzurumda hayvancla ynelik yatrmlarn yaplmas, buralarda belirli bir canlanmaya neden oldu.66 Kltr ve eitim ileri bu dnemde de nemle ele alnan bir konuydu. zellikle okuma-yazma seferberlii yrtlmekteydi. rnein 1939 ylnda yalnzca Gaziantepte 4 dershane alm, ancak bu yetmedii iin 7 tane daha ilave edilmiti. Ayn yl Mardinde en az 1500 yurttan okuma-yazma renmesi hedeflenmiti. Kurslarn btn masraflar ile kitap, defter vs. ara gere Halkevi tarafndan cretsiz karlanyordu. Ayrca her kursiyere haftann iki gn iin cretsiz sinema bileti verilecekti.67 Belediyeler eliyle yrtlen hizmetler de nemli bir yekun tekil ediyordu. rnein Eyll 1939da al gerekletirilen Kilis souk hava deposu ile 75 beygirlik gc 125 beygirlik motorla takviye edilen elektrik santrali belediyenin yapt ilerden ikisiydi. Yrenin imar ve asayiine de, nceki dnemde olduu gibi nem veriliyordu. Diyarbakr-Cizre hattnda douyu batya balayacak nemli bir konumda bulunan Aviski Kprsnn temel atma treni 1939 Temmuzunda yapld.68 Ayn gnlerde, balatlan imar hareketlerinin ilerlemesi ve salanan huzur ortamnn devam iin Tunceli ilinin idaresi hakknda kanunun yrrlk sresinin 31

1244

Aralk 1942ye kadar uzatlmas Mecliste tartlyordu. ileri Bakannn bu grmeler srasnda verdii bilgilere gre, her yl civar illere yaplan tecavzler durdurulmu, ok sayda imar faaliyeti gerekletirilmi ve ksa srede 788 silah Hkmete teslim edilmiti.69 Ayn yl gazeteler, Erzuruma trenin geliiyle ilgili sevinli yazlar yaymlyordu.70 1939 yl sonlarnda deprem, Orta ve Dou Anadoluyu vurdu. lke, gnn koullarnda bir seferberlik havas ierisinde yaralarn sarmaya alyordu.71 yle ki renciler yardm topluyor,72 cezaevlerindeki mahkumlar bile, kendi olanaklar lsnde, aktif katkda bulunuyordu. rnein Mula Cezaevindeki mahkumlar kendi dokuduklar 120 metre bez ile 60 yn fanila ve 100 orab felaketzedelere iletilmek zere Milli Yardm Komitesine teslim etmilerdi.73 Devlet, yredeki her trl ihtiyac karlamaya alyordu. rnein deprem yresine, yalnzca Nisan aynda 2.260 ift kz yollanmt.74 Ayrca Erzincan ili yeniden kurulacaktr. 1940 yl da doal afetlerle balamt. Ocak aynda Bat ve Gney Anadoluda grlen seller Nisan aynda da Dou Anadoluyu vurdu. 13 Nisanda Elazda ana caddede 2 metreyi bulan sular ykselmi, Karsta ise Kars aynn tamas sonucu 14 Nisanda 400den fazla ev ve iyeri sular altnda kalmt. Ayrca Edirne, zmir ve Gaziantepte de sele bal zararlar yaand.75 Devlet gene, eldeki olanaklar lsnde yaralarn sarlmasna alt. Bu arada II. Dnya Savann lke ekonomisine olumsuz etkisi beklenenden fazlayd. Buna karn, hem Dou Anadoluda balatlm bulunan kalknma hamlesinin devam, hem de ulusal savunma stratejisinin bir paras olarak blgeye yaplan kamu harcamalarnn sava yllarnda da nispeten fazlal dikkati ekmektedir. Nitekim 1940 btesine fevkalade tahsisat olarak konulan 110 milyon lirann 73 milyonu savunma harcamalarna, 20 milyonu biraz akn miktar demiryolu inaatna, 5.5 milyonu Sivas-Erzurum hattna, yaklak 3 milyonu Tunceli imar program ile Edirne asfalt yoluna, 5 milyonu Erzincan deprem yresindeki kalknma faaliyetlerine, 4 milyonu Ankara Tp Fakltesi inaatna ayrlmt. Ayrca ayn bte ile arktan balamak zere tedricen yaptrlacak Hkmet Konaklar iin de para ayrlmt.76 Btn gayret ve zene karn, doudaki bir ok ilde yaam standard, istenen dzeyin hl altndayd. Nitekim 1946 ylnda, devlet memurlarna, dou illerinde grev yaptklar takdirde mahrumiyet zamm denmesi kararlatrld. Bir gazete haberinde Dou vilayetlerimizde hizmet eden memurlar iin dnlen mahrumiyet zamm bir zaruretin neticesidir. Tarihi nedenlerin etkisi altnda dou illerimiz Anadolunun dier blgelerine nispetle geri kalmtr denilmekteydi.77 D. Demokrat Parti ktidar Dnemi almalar

1245

DP iktidarnn ilk yllarnda Dou Anadolu Blgesine yaplan toplam kamu harcamalarnda greceli bir gerileme yaand sylenir. CHP szcs Cemal Eybolu 1951 bte grmelerinde ilgili bakanlk btelerinde mevcut deneklere ilaveten, eitli sebeplerden geri kalm olan dou illerimizin bir an evvel kalknmas, bir mahrumiyet blgesi olmaktan kurtarlmas iin, ayr bir denek tefrik edilmemi olmasn znt ile karlyoruz diyerek bu durumu eletirmiti.78 Ancak buna cevap veren hkmet szcs, gemite olduu gibi ayr bir dou tahsisatn uygun bulmadklarn, ama btn gleriyle doudaki mahrumiyetleri ortadan kaldrmaya alacaklarn syleyerek, eitli bakanlklarn Douya ne kadar harcama yapacan saymtr. ktidarn Urfa Milletvekili Necdet Aanal da bir konumasnda memleketi ark-garp diye ayr dnmek zihniyetinin doru olmadn, btenin iinde yer alp da ark tahsisat diye gsterilmeyen pek ok kalemin bulunduunu, arkn bir btn olarak imar edilmekte ve ykseltilmekte olduunu ifade etmekteydi. TBMMnin 2 Haziran 1950 tarihli oturumunda da, DP hkmetinin program zerinde mtalaalar srdrlrken Babakan Adnan Menderes, Sayn muhalefet szcs hkmet programnda dou kalknmasna temas etmediimizi iaret etmektedir. Her cihetten btn tekil eden Trk Vatann Dou ve Bat diye ikiye blmek ve birbirinden farkl ve imtiyazl vaziyetler ihdas etmek politikasnn maddi olduu kadar manevi zararl tesirleri karsnda byle bir ayrmaya nihayet vermek lazm geldii kanaatindeyiz demiti.79 Gerekten de Dou Anadoluda kimi iller nceki hkmetler zamannda olduu gibi DP hkmetleri dneminde de olduka yksek kamu harcamalar almlardr. Dneme ilikin kapsaml bir almamzda konunun ayrntlarn ortaya koymutuk.80 Buna gre Hakkari, Van, Diyarbakr, Elaz, Tunceli ve Bitliste kii bana toplam kamu harcamas hem dou hem de lke ortalamasnn zerinde gereklemitir (Bunlara DPnin son zamanlarnda Gaziantep ilini de eklemek gerekir). Bu illerin, douda birer cazibe merkezi durumuna getirilmeye alld sylenebilir. E. 1960 Sonrasna Genel Bir Bak Planl dnemde ayrntl biimde hazrlanan ve uygulamaya konan Birinci (1963-1967), kinci (1968-1972) ve yeni stratejiye gre hazrlanm nc (1973-1978) Be Yllk Kalknma Planlarnda, blgesel kalknma da deiik biimlerde yer almtr. Birinci Be Yllk Kalknma Plannda %7 byme hedefleniyor ve byme hzna olumsuz etkisi olmad takdirde iktisadi yatrmlar ncelikle geri kalm blgelere yaplacaktr deniyordu.81 Geri kalm blge olarak ncelikle ele alnan yerler ise, Dou Anadoludaki illerdi. Plan, geri kalm blgelere vergi kolaylklar salanacan ngrm, bu dorultuda yaplan yasal dzenlemelerle buralara yaplan yatrmlarda %50ye varan vergi indirimleri getirilmitir.82

1246

Ancak, plann ikinci uygulama ylndan sonra, blgesel nlemler, ulusal plann btnln bozduu gerekesiyle aksakla uratlmtr.83 kinci Be Yllk Kalknma Plannda blgeler arasnda dengeli gelime, toplumsal adalet bakmndan gerekli grlyordu. Buna gre altyap ve sosyal nitelikli yatrmlarda geri kalm blgelere ncelik verilecek, zel giriimi de buralara ynlendirecek nlemler alnacakt.84 Ancak geri kalm blgeler iin blge planlamasna gerek grlmemiti.85 Dier zendirici dzenlemeler devam etmitir. Yeni bir strateji anlay ile hazrlanan nc Be Yllk Kalknma Plannda blgesel planlama konusuna yer verilmemi, ancak plan aralar olarak il planlar da saylmtr. Planda belli yreler iin zel kalknma planlar hazrlama eilimlerine, btnlk ilkesine ters den uygulamalara yol aacandan, kesinlikle son verilecektir deniyordu.86 Be yllk kalknma planlarnn tamamnda blgesel kalknmaya atfta bulunulmu, areler aranmtr.87 zellikle il baznda kalkndrma anlaynn yerlemesinden sonra birinci derecede ncelikli illere arlk verilmitir. Altnc Be Yllk Kalknma Plan (1991-1995) dneminde bir Aksiyon Plan uygulamaya konulmu, 1994 ylnda da Acil Destek Program uygulanmtr.88 Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda (1996-2000) ise Dou Anadolunun baz yerlerinde grlen terr olaylarnn yeni yatrmlar engelledii ve mevcut tesislerin de iletilmesini gletirdiinden yaknlmakta, Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleri ncelikli olmak zere, lkenin greli olarak geri kalm yreleri iin kaynaklar ve gelime potansiyelleri gz nnde bulundurularak blgesel gelime projeleri hazrlanacaktr denilmektedir.89 Nihayet 2001den itibaren yrrlkte bulunan Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan erevesinde hazrlanan 98 zel ihtisas komisyonundan biri de Blgesel Gelime zel htisas Raporu olmutur.90 1. Douda Gelimi ller Yaklam Tablo 1: Dou llerinin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Dzeyleri91 ller Endeks ller Endeks

Gaziantep 82.7 Kars 39.1 Elaz Malatya 79.8 Bitlis 38.7 74.2 Mu 34.8 33.4 33.4

Siirt 73.4 Mardin Erzincan Erzurum

64.6 Tunceli

62.0 Adyaman 32.4

1247

Diyarbakr 59.8 Ar 29.9 Van 43.5 Bingl Urfa 43.2 Hakkari 28.2 26.8

Cumhuriyet hkmetlerinin abalar sonucu gelinen noktay gstermesi bakmndan DPT tarafndan yaplan hesaplamalar nda oluturulmu Tablo 1 genel bir fikir vermek iin yeterlidir. Tablo 1den de anlalaca zere, 1970lerin banda Dou Anadolunun bir blmnde (Gaziantep, Elaz, Malatya, Siirt, Erzincan, Erzurum, Diyarbakr, hatta Van ve Urfada) sosyoekonomik bakmdan grece gelimi bir dzeye ulalmtr. Bununla birlikte dier baz dou illerinde ise bir takm mahrumiyetlerin varl dikkati ekmektedir. DPT tarafndan kalknmada ncelikli yrelerin belirlenebilmesi iin yaplan bir dier almada da, birer gelime merkezi olarak evrelerini etkileyebilecek sosyo-ekonomik dzeye ulaan iller saptanmtr. Bu iller stanbul, zmir, Ankara, Adana, Samsun, Trabzon, Elaz, Erzurum, Gaziantep, Malatya, Erzincan ve Diyarbakrdr.92 Grld zere buradaki son alt il, Dou Anadoluda yer almaktadr. 1975 ncesini ele alan bir baka almada ise, kalknmada ncelikli yreler ierisinde fert bana kamu yatrmlarnn en fazla olduu iller sralamasnda ilk srada Elaz gelmekte ve Diyarbakr, Urfa, Malatya, Erzincan ve Mardin de st sralarda yer almaktayd.93 Bu veriler lkede, birer gelime merkezi olarak farkl illerin ortaya kmas nedeniyle, blgesel az gelimilikten ok, lke genelinde az gelimi yreler gereini ortaya koymaktadr.94 Ayrca Dou Anadolu Blgesinin tarihsel ve corafi koullar nedeniyle kar karya olduu glkleri vardr. Buna karn Trkiye Cumhuriyeti hkmetleri, lke kaynaklarnn elverdii btn olanaklar seferber etmi; i ve d btn olumsuzluklarn stesinden gelerek yrede bugnk gelimilik dzeyine ulalmasn salamtr. 2. zendirici nlemler ve zel Sektrn Tutumu Devletin bir yreye yapaca yatrmlar her zaman nakdi olmayabilir. Bunun haricinde vergi muafiyeti, zel krediler, fiyat indirimleri gibi yntemlerle de baz blgelerde tevik uygulamas yapabilir.95 Bu durumda en geni anlamyla kamu harcamalar, devlete yaplan btn ilerin maliyetini kapsar.96 Cumhuriyet dneminde Dou Anadolu Blgesi, bu ynden de en ncelikli yrelerden birisidir.97 Bakanlar Kurulu Kararlar ile, baz kamu hizmetlerinden dk fiyatta yararlandrma (ucuz elektrik gibi) veya belli ykmllklerin hafifletilmesi (vergi indirimi veya muafiyetleri gibi) yolunu aan Kalknmada ncelikli Yre uygulamasna alnan illerin byk ounluu dou illeridir.98 rnein 31.07.1981 tarihli Bakanlar Kurulu Karar ile bu kapsama alnan 1. derecede ncelikli 20 ilin tamam Dou Anadolu illeridir. 2. derecede ncelikli be il ise ankr, orum, Kastamonu, Sinop ve Yozgattr.99 Kk ve Orta Boy letmelerle lgili 19.02.1999 tarih ve 99/12474

1248

sayl Karar ile Acil Destek kapsamna alnan iller ile benzeri dier teviklerde de Dou Anadolu illeri ba ekmektedir.100 zel sektr blgeye ekebilmek iin getirilen btn bu iyi niyetli teviklere karn, uygulamada istenen sonu alnamamtr. Burada krllk arayna dayanan zel sektr mant balca etkendir. Yrenin corafi koullar, yetimi insan gcndeki skntlar, ulatrma maliyetleri gibi konulardan baka yrede krklenmek istenen toplumsal huzursuzluun boyutlar da bu durumu desteklemitir. Sonuta yrede gerekleen yatrmlarn tamamna yakn devlet eliyle gereklemitir. Bununla birlikte Devletin ald zendirici nlemler az da olsa Dou Anadoluya kamu harici yatrmn gelmesini salamtr. rnein, 1967-1971 dneminde, yreye zel sektrce yaplan 2.5 milyar tutarnda 60 yatrm projesi Devletin ek desteinden yararlanmtr.101 3. Kamu Harcamas-Kamu Geliri Dengesizlii Meselesi Trkiyede zel sektr yatrmlarnn lkedeki dalmna, deien dozlarda da olsa, kamu otoritesi tarafndan srekli mdahaleler yaplm; kamu yatrmlarnda da ou kez ekonomik olmayan nedenler rol oynamtr.102 Bunda, dier bir ok etmenin yan sra, kamu kaynakl yatrmlar birer kamu hizmeti niteliinde grmenin byk rol bulunmaktadr. Sonuta, lke ortalamasnn olduka zerinde maliyetlerle Dou Anadoluda gerekletirilen yatrm faaliyetleri ortaya kmaktadr. Dnemin Cumhurbakan Turgut zal bir konumasnda Bugn gneydouda yaplan yatrm oradan elde edilen imkann belki 20-30 mislidir Elektrik ekmisiniz btn mezralara kylere, eer kw saatinin hakiki fiyatyla satmaya kalksak bu gnk fiyatnn 100 misli olur satamayz. Btn bunlar Trk Devleti yapm, Trk Devleti ayrm yapmadan yapm. Ama bunu anlatmamz lazm. diyordu.103 zal, bir baka konumasnda da bu blgeye yatrm yapmann, blgenin dalk karakterinden dolay zor (ve pahal) olduundan, aradaki maliyet farkn daha iyi, daha fazla retim yaplan blgenin ve genel olarak Trk insannn dediini, bu blgede yatrlan parann batda ve sahil blgelerinde deerlendirilmesi durumunda on mislinin alnabileceini, ama Devletin, bu fark da zerine alarak baka hibir lkede yaplmayan ileri de yaptn sylemektedir.104 Ayrca, Trkiye Cumhuriyeti tarihi boyunca yreden elde edilen kamu gelirinin olduka zerinde kamu harcamasnn yapld, artk bilimsel almalarla aka ortaya konulmu bulunmaktadr.105 Bu durum basn yayn organlarnda da zaman zaman gndeme gelmi, Devlet Doudan 1 Alyor, 3 Veriyor gibi balklarla biraz da eletirel yorumlar getirilmitir.106 Gelir-gider dengesi bakmndan 1986-1990 yllar arasndaki dnemde Gneydou Anadolu blgesinden bteye gelir olarak giren 26.1 trilyon liraya karlk bu blgeye yaplan harcamalarn toplam 78 trilyon liray bulacaktr.107

1249

1980 ylndan sonra da geleneksel politika devam etmi, yreye Devletin olanaklar lsnde olduka ciddi kamu harcamalar yaplmtr. Devlet Planlama Tekilatnn verilerine dayanarak 19831997 dneminde de ayn durumun geerli olduunu syleyebiliriz. Tablo 2: Blgelere Gre Nfus, Kamu Yatrm ve Bte Geliri Paylar108

Akdeniz

12.87 11.8 6.7

Ege 13.44 20.2 11.0 Marmara 25.75 22.2 56.0

Anadolu 16.83 19.5 18.3 Karadeniz 12.48 9.3 Dou Anadolu 4.9

18.68 17.0 3.1

Tablo 2den anlalaca zere 1983-1997 dneminde Dou Anadoluda yaayan nfusun lke nfusu ierisindeki pay %18.68dir. Bu dnemde gerekleen yllk ortalama kamu harcamasndan dou illerinin ald pay ise %17de kalmtr. Arada %1.68lik bir fark bulunmaktadr. Ancak bu sonu bizi, Dou Anadolunun en ihmal edilen yre olduu sonucuna gtrmeye yetmez. nk, ald kamu harcamas nfus ierisindeki paynn altnda kalan blge daha vardr. Bu fark Akdeniz blgesinde %1.07, Karadenizde %3.18 ve Marmarada %3.55 olmutur. Eer nfusa gre harcamadan alnan pay baz alnrsa, Dou Anadoludan iki kat daha fazla ihmal edilen yerler bulunmaktadr. Konunun bir de bte gelirleri ynyle irdelenmesinde yarar vardr. Aslnda bu bakmdan yalnzca Marmara Blgesinin ald kamu yatrm orannn (2.5 kat) zerinde bte gelirine katkda bulunduu, dier yerlerde ise bunun tersine bir durumun sz konusu olduu dikkati ekmektedir. Dier bir ifade ile Marmarada yaplan 100 liralk kamu harcamasna karlk buradan elde edilen bte geliri 252.25 liradr. Dier blgelerde ise durum tersinedir. Bu noktada aradaki farkn byklne bakmak gerekir. Ald 100 liralk kamu yatrm harcamasna karlk bte gelirine katk Anadoluda 93.85, Akdenizde 56.77, Egede 54.45, Karadenizde 52.69, Dou Anadoluda ise yalnzca 18.24 lira dzeyindedir. lke nfusundaki payndan daha fazla bte gelirine katk salayan iki blge vardr. Birincisi ak farkla Marmara ve ikincisi Anadolu. Dier blgeler iin ise durum tersinedir. Nfus payna gre bte gelirine katk Egede %2.44, Akdenizde %6.17, Karadenizde 7.58, Dou Anadoluda ise %15.58 daha azdr. 4. Blgesel Projelere ki rnek: Gneydou Anadolu Projesi (GAP) ve Dou Anadolu

1250

Projesi (DAP) Yalnz Dou Anadolu Blgesinde deil, lke dzeyinde de bugne kadar uygulanan en byk yatrm projelerinin banda Gneydou Anadolu Projesi (GAP) gelmektedir. lke topraklarnn yaklak onda birlik blmn ilgilendiren ve ok sayda alt projeden oluan GAP, Gneydou Anadolu Blgesi iin hazrlanm entegre bir blgesel kalknma projesidir.109 Projenin uygulanmasn salamak zere bir GAP daresi ile Babakanla bal GAP Yksek Kurulu oluturulmutur. Yksek Kurul, Babakan veya grevlendirecei Devlet Bakannn bakanlnda, GAP ile grevli Devlet Bakan, DPTnn bal bulunduu Devlet Bakan ve Bayndrlk ve skan Bakanndan oluur.110 Dier bir ifade ile Cumhuriyetin ilk yllarnda bizzat inceleme, raporlar dzenleme, yatrmlar izleme biiminde bakan ve babakan dzeyinde Dou Anadoluya ilgi gsterildii gibi, bu nemli proje iin de en st dzeyde grevlendirme yaplmtr. Dou Anadolu Projesi (DAP), Gneydou Anadolu Projesi (GAP) benzeri bir proje almasdr. Ancak GAP ile kyaslandnda baz farkllklar vardr. Halen tamamlanmam olan GAP kamu arlkl bir projedir. DAPta ise kamunun oluturaca alt yap zerine zel sektrn getirecei dinamizm ile Dou Anadolu Blgesinin kalkndrlmas hedeflenmektedir. almann amac, Dou Anadolu Blgesi iin ksa ve uzun dnemli entegre blgesel gelime plan hazrlanmas ve bu plan dorultusunda ncelikli sektrlerin ve mmkn olabilecek yatrm projelerinin belirlenmesidir. te taraftan zel sektrden de blgeye ilikin yatrm giriimleri olmu, hatta bu amala holdingler kurulmutur.111 Ancak, lkenin nde gelen iadamlar da sorunun sadece ekonomik yatrmlarla zlemeyeceini aka ifade etmektedir.112 Burada terr rgtleri ile yandalarnn elikili tutumlarna deinmek gerekir. Blgedeki terr rgtleri eylemleriyle devletin buralara gtrd eitim, kltr, salk, bayndrlk, ulam gibi hizmetleri engellemeyi amalam, bylece szde kurtarmay vaat ettii kitleyi daha yoksul ve aresiz bir konuma getirerek elikili bir durum sergilemitir. Blgeyi Devletin hizmetlerinden mahrum brakmay hedefleyen rgt, bir yandan da Devlet bu yrelere yeterince hizmet gtrmyor eklinde lanse etmeye almtr. Bu trl eylemlerin bir rneini baka lkelerde bu biimiyle saptamak olanak ddr.113 IV. Sonu Dou Anadoluda yaayan insanlarmzn ve yrenin ihmal edildii yolundaki iddialarn geersiz olduu yukardaki bilgilerden de aka anlalmaktadr. Esasen bu iddia, eitli evrelerce uzun sre gndemde tutulmaya allm; iyi niyetli, ancak yeterli bilgiden yoksun kimseler de, zaman zaman buna let olabilmitir. Oysaki Cumhuriyet hkmetleri, hibir zaman yurdun eitli yreleri

1251

arasnda ayrmc bir tutum izlememiler, tam tersine Devletin btn olanaklarn yurdun bir btn olarak kalknmas iin seferber etme gayreti ierisinde olmulardr. Elbette bu gayretlerin Dou Anadolu Blgesinde ulaabilecei baar, dier yrelerdeki ortalama baar ile snrldr. Bununla beraber, Dou Anadolu Blgesi, emperyalizmin btn uralarna karn mamur hale getirilmeye allm, kt kaynaklar ou zaman yurdun dier yerlerinin aleyhine olmak zere buraya aktarlmtr. Nitekim 2000li yllarn banda lkenin zellikle Anadolu, Dou Karadeniz ve Dou Akdeniz blgelerinin gelimilik dzeyinin lke ortalamasnn olduka gerisinde kalm olmasn ve bu yrelerdeki pek ok ilde, dou illeri ortalamasnn altnda kamu harcamas gereklemi olmasn ancak byle bir yaklamla aklayabiliriz. Nitekim, btn Cumhuriyet hkmetleri Dou Anadoluya en st dzeyde ilgi gstermiler ve yrenin kalknmasn yakndan takip etmilerdir. Her dnemin olanaklar lsnde, ou zaman dier yrelerin paylarndan da transfer yoluyla, Dou Anadoluya kaynak aktarlmtr. Bu blgede yaplacak hizmet ve harcamalar, en bandan beri bir irat menba deil, bir kamu hizmeti anlay ile erevelenmitir. Bugnk noktaya gelinmesinde, olayn esasnda siyasi boyutlu olduunun grlememi olmasnn veya grmek istenilmeyerek sorunun bir ekonomik kalknmlk problemi olarak alglanmasnn byk rol olduu muhakkaktr. Nitekim PKKnn ba Abdullah calann yakalanp yarglanmas ile yeni bir dnemece giren srete, ulusal ve uluslararas konjonktrdeki gelimeler 2000li yllarn banda konunun siyasal boyutunu daha somut bir biimde gz nne sermektedir.

Bu iller Adyaman, Ar, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep,

Hakkari, Malatya, Kahramanmara, Mardin, Mu, Siirt, Tunceli, anlurfa ve Van ile yakn gemite il stats verilen Ardahan, Idr, rnak, Batman ve Kilistir. 2 H. D. YILDIZ, Anadolunun Trklemesi, Dou Anadolunun Sosyal, Kltrel ve ktisadi

Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985), Ankara 1985, s. 39. 3 4 B. KODAMAN, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987, s. 5 vd. Bkz. B. GEL, Trk Kltr ve Milli Eitim Milli Kltr I/3 (Mart 1977) s. 20. GELe gre

Anadoludaki Trk kltrnn zenginlik ve tazeliini, bugn Orta Asyada yaayan herhangi bir Trk kavminde grebilmenin imkan yoktur. 5 H. D. YILDIZ, a.g.m., s. 41; Bu hususta geni bilgi iin bkz. M. H. YINAN, Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul 1994. 6 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. K. TRKZ, Trkmen lkesi (=Dou Anadolu) Ad ve

Emperyalizmin Etkileri, Ankara 1985.

1252

7 8

Bkz. Bilal MR, Osmanl Ermenileri (nr. . OREL) Ankara 1986, s. 24 vd. Bkz. Tuncer BAYKARA Dou Anadolu: Turkmenia (Trkmen lkesi) Atsz Armaan,

stanbul 1976, s. 61-66; H. Kemal TRKZ, Trkmen lkesi (=Dou Anadolu) Ad ve Emperyalizmin Etkileri, Ankara 1985, s. 7 vd.; Claude CAHEN, Le Problme ethnique en Anatolie, Chaires dHistoire Mondiale, II/2 (Paris 1954), s. 360. 9 Bu husus blc yaynlarn tamamnda srekli tekrarlanmaktadr. Sadece rnek olmas

bakmndan bkz. . TUKU, a.g.e., s. 17. Burada yazar Adyaman, Ar, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Erzincan, Erzurum Gaziantep, Hakkari, Kars, Malatya, Mardin, Mu, Siirt, Tunceli, Urfa, Van ve Kahramanmara olmak zere 19 ilimizi Krt blgesi olarak gstermektedir.; Ayn husus yabanc yaynlarda da tekrarlanr. Bkz. A. SHILOH, Peoples and Cultures of the Middle East, Toronto 1969, s. 70. 10 Bkz. F. ARMAOLU, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara 1997, s. 97 vd; C.

OK, Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara 1980, s. 45 vd. 11 Bkz. B. KODAMAN, ark Meselesi ve Tarihi Geliimi Tarihi Geliimi inde Trkiyenin

Sorunlar Sempozyumu, Dn-Bugn-Yarn, (8-9 Mart 1990), Ankara 1992, s. 59-63; . KAYABALI, C. ARSLANOLU, a.g.e., s. 278 vd. 12 Bu Konuda geni bilgi iin bkz. B. KODAMAN, Avrupa Emperyalizminin Osmanl

mparatorluuna Giri Vastalar (1838-1914), Milli Kltr II/1 (Haziran 1980), s. 23-34. 13 s. 148. 14 Tarihimizde Rumi 1293 ylndan mlhem olmak zere 93 Harbi de denilen bu sava Dahiliye Vekaleti Jan. Um. Kom., Dersim, s. 129a atfla aktaran . YILMAZELK, a.g.m.,

hakknda bkz. E. Z. KARAL, a.g.e., s. 14-80. 15 Bkz. F. ARMAOLU, a.g.e., Ankara 1997, s. 516-531; A. PALMER, Osmanl

mparatorluu, Son Yzyl, Bir kn Yeni Tarihi, stanbul 1994, s. 172. vd. 16 Bkz. A. AY, Her Ynyle Krt Dosyas, stanbul 1994, s. 1-6; M. S. LAZAREV,

Emperyalizm Ve Krt Sorunu (1917-1923) (nr. M. DEMR), s. 22-32. 17 Y. KALAFAT, ark Meselesi nda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D

Olaylar, Ankara, 1992, s. 3; Ayrca Balkanlatrma veya Balkanizasyon tabiri iin bkz. W. M. SLONE, Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, stanbul 1987, s. 45 vd.; O. SANDER, Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), Ankara 1969, s. 4, nu: 7; Ali Emiri Efendi, Osmanl Vilyt- arkiyyesi, (nr. A. YUVALIA. HALAOLU) Kayseri 1992, s. 13 vd.

1253

18

Bu konuda bkz. E. URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987; K.

GRN, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 120-193; A. SSL, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990; H. YILDIRIM, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri (1914-1918), Ankara 1990; Bkz. Ali GLER, Ermeni Terr rgtlerinin Ayrlk Faaliyetleri Karsnda Osmanl Devletinin Ald Tedbirler: 1916 ve 1918 Hukuki Dzenlemeleri. Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I (23-25 Ekim 1995-stanbul), Ankara 1996, s. 144 vd. 19 Bu konuda pek ok yayn bulunmakla beraber, ibretle incelenmesi gereken ynleri

bulunduu iin bkz. Rus General Mayewskinin Dou Anadolu Raporu, Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri statistiki, (nr. H. PEHLVANLI), Van 1997. 20 eyh Sait syan hk. bkz. M. TOKER, eyh Said ve syan, Ankara 1968; Y. KALAFAT,

ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara 1992; B. CEMAL, eyh Said syan, stanbul 1995; R. OLSON, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait syan 1880-1925, (ev. B. BERKER-N. KIRA), Ankara 1995. 21 Bu isyanlarda d glerin ve zellikle de ngilizlerin rol iin bkz. B. N. MR, ngiliz

Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu (1924-1938) eyh Sait, Ar ve Dersim Ayaklanmalar, Ankara 1991; R. HALLI, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, Ankara 1972; A. KABACALI, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, stanbul 1991;. 22 M. Kemal KE, ngilterenin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E. W. C. Noelin

Faaliyetleri (1919), Ankara 1968, s. 6 vd.; H. ARFA, The Kurds, Oxford 1966, s. 26; B. MR, Osmanl Ermenileri, Ankara 1986 s. 385 vd.; V. T. MAYVSRIY, 19. Yzylda Krdistann SosyoKltrel Yaps Krt-Ermeni likileri (nr. Mehmet SADIK-A. VARLI), (Basm yeri yok) 1997, s. 109224. 23 Bu husus Sunu yazsnda ksmen reddedilmekle beraber ihtiva ettii belgelerde aka

grld iin bkz. Ahmet MESUT, ngiliz Belgelerinde Krdistan 1918-1958, stanbul 1992; Ermenilerin yerine Krtlerin sahiplenilii hakknda baz deerlendirmeler iin de bkz. M. S. LAZAREV, a.g.e., s. 81-91; M. KOCAOLU, Uluslararas likiler Inda Orta Dou, Ankara 1995, s. 251-306; Ayrca bkz. R. OLSON, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait syan 1880-1925, (ev. B. BERKER-N. KIRA), Ankara 1995. 24 25 Bkz. Afet NAN, Devletilik lkesi ve Cumhuriyetin Birinci Sanayi Plan, Ankara 1972, s. 1. Ermeni ve Rus zulmleri iin bkz. Aspratons et Agssements Rvolutonneres des

Comites armeniens Avant et Aprs la proclamation De la Consttuton Ottoman, stanbul 1917; Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumuyla likiler Sempozyumu (Erzurum, 8-12 Ekim 1984), (nr. Erzurum Atatrk niversitesi Rektrl), Ankara 1985; A. SSL, Ruslara Gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, Ankara 1987; General Mayevski, Ermenilerin Yaptklar Katliamlar (nr. A. SSL) Ankara 1986; Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi I-II, Ankara 1994; K. GRN,

1254

Ermeni Dosyas, Ankara 1983; H. ELK, Grenlerin Gzyle Vanda Ermeni Mezalimi, Ankara, (basm yl yok); Alper GAZGRAY, Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul 1982; M. HOCAOLU, Ariv Vesikalaryla Trkiyede Ermeni Mezalimi ve 1915 Tehir Olay, Ankara 1990; Belgelerle Ermeni Sorunu (nr. ATASE Bakanl) Ankara 1992. 26 Milli Mcadele srasnda, Fransa ile 20 Ekim 1921de imzalanan bir anlama sonucu

Trkiye snrlar dnda kalan ve bu durumu Lozanla teyit edilen Sancak blgesi nedeniyle uzun sre Fransa ile aramzda sorun olan Suriye snr konusu ancak 1938 tarihinde kesin sonuca kavuabilmitir. (Bu gelimenin ayrntl bir anlatm iin bkz. M. GNLBOL vd. Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), Ankara 1969, s. 137 vd.); Ayrca, Musul Meselesi hakknda bkz. F. ARMAOLU, Siyasi Tarih (1789-1960), Ankara 1964, s. 644 vd.; M. Kemal KE, Belgelerle Trk ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara 1992. 27 Bkz. A. SUAT BLGE, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri (1920 1964),

Ankara 1992, s. 280 vd. 28 29 Bkz. S. YERASMOS, a.g.e., s. 17. 1924 ylnda Hilafetin kaldrlmas, Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas, Yeni Harflerin

Kabul vb. inklplar iin bkz. Reat GEN, Trkiyeyi Laikletiren Yasalar, Ankara 1998. 30 Bkz. H. KOCA, Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Anadolu

Politikalar, Umumi Mfettilikten Olaanst Hal Blge Valiliine I, Konya 1998, s. 319.; Trkiye ve Gneydou, Yeni Yzyl Kitapl, s. 9. 31 32 Bkz. Ayn Tarihi, (Haziran 1945), S. 18, s. 71vd. Bir gnlk gazetede yar alan habere gre kurulan fabrikada uzman olarak alacak Trk

genleri Fransaya staja gnderilmiti. Biri ayn lkede dieri ngilterede incelemelerde bulunan iki Trk mhendisi de drt ay kadar sonra dnerek yabanc uzmanlarla beraber fabrikann ynetimini ele alacaklard. leride iiler uzmanlanca lks cam eyas da retebilecektik. Ama bunun iin bir sre beklememiz gerekecekti Dnyann En Byk Cam Fabrikalarndan Biri balkl haber yazs iin bkz. Cumhuriyet Gazetesi, 20 Mart 1935. 33 Bakann Kurultaya bayndrlk ileri ile ilgili olarak verdii izahat iin bkz. Ayn Tarihi, S. 18

(Haziran 1935), s. 84-90. 34 35 Bkz. Kemal nal Yeni Ekonomik Plan, Ulus Gazetesi, 22 Eyll 1938. Babakan Celal BAYARn bu ekonomik plana ilikin olarak Anadolu Ajansna yapt

aklamann tam metni iin bkz. Ayn Tarihi, S. 58 (Eyll 1938), s. 19-22.

1255

36

Yazl basnda bu yolda kan yazlara rnek olmak zere bkz. Muhittin Birgen, Celal

Bayarn nc Plan, Son Posta Gazetesi, 22 Eyll 1938. Yazar burada Ayn zamanda unu da rendik: Bir memleketin iktisadi istihsal ekli ve bunu idare eden ihtiyalar, mtemadiyen deiebilir eylermi. Dn en mhim mesele sandmz beyazn yan banda bugn onlar kadar ehemmiyet alan bir madde, mesela benzin maddesi vcuda geliyor. Benzinsiz hayat imkansz bir ey oluyor. Biz otuz sene evvel beyaz temin ettiimiz zaman dnyay ve bizzat saadeti fethetmi olacamz zannederdik; halbuki imdi etrafmza baknca, her sene baka bir ey yapmak mecburiyetinde olduumuzu ne gzel anlyoruz diyerek, lkenin yeni bir ekonomik hamle yaptn vurguladktan sonra bu ufuklarda Trk milletine daha ok i, daha ok istihsal, daha ok hareket imkanlar grnyor. Sekiz sene sonra bu memleket tannmayacak hale gelecektir. diyerek, konuyla ilgili pek ok makalede olduu gibi yeni plan heyecan ve takdirle karladn ve kamuoyunun ok ey beklediini ortaya koymu oluyordu. 37 Bkz. Asm US, ifte Plan le craata Giri, Kurun Gazetesi, 20 Eyll 1938; Ayn Tarihi, S.

58 (Eyll 1938), s. 19-22. 38 Cumhuriyetin kurucusu ATATRKn lm her alanda en byk sarsntyd. Bunun

kamuoyundaki yansmalarn en iyi gazete yazlarndan reniyoruz. Bu yazlarda Yas, Matem ve acdan baka Atatrkn Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye iin altn yllar olduu da vurgulanmakta idi. Bu yazlara rnek olmak zere V-N imzal u makaleyi gsterebiliriz: V-N, Mukaddes Atatrkn Altn Devresi, Akam Gazetesi, 11 Kasm 1938. 39 622-741. 40 Ayrntl bilgi iin bkz., K. BORATAV, ktisat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi IV, II. Dnya Sava hakknda bkz. F. ARMAOLU, Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara 1973, s.

ada Trkiye 1908-1980, (nr. S. AKN), stanbul 1995, s. 308. 41 42 120. 43 Bu planlar DPTce yaymlanmtr. Ayrca bu dnemle ilgili saysz kaynak bulunmaktadr. K. BORATAV, a.g.m., s. 311 vd. Bu plann sadece bir belge olduu eklindeki deerlendirme iin bkz. N. SERN, a.g.e., s.

Ancak, deiik bir perspektifle toplu olarak konuyu ele almas bakmndan bkz. T. AVDAR, Trkiyede Liberalizm (1860-1990), Ankara 1992, s. 222 vd. 44 Kalknma gayretlerinin kamuoyundaki yanklarna rnek olmak zere bkz. F. Rfk ATAY,

Cumhuriyet Devri, Ulus Gazetesi, 4 Eyll 1938. Yazar burada Cumhuriyet dneminin btn Anadoluda Osmanl devrinden asayi ve mranla ayrldndan sz ederek, Manisa, Kayseri, Malatya ve Elazda yapt gezideki izlenimlerini anlatmaktadr.

1256

45 46

M. GOLOLU, Devrimler ve Tepkileri, Ankara 1972, s. 101-128. Bkz. . BEK, Dou Anadolunun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller I, Ankara

1992, s. 201 vd.; Nitekim bu tarihten sonra da ayn kii tarafndan okunan plkn yurda sokulmas Bakanlar Kurulunca yasaklanmtr. Bu ynde ileri Bakan kr Kayann nerisi Babakan . nn tarafndan onay verilerek Bakanlar Kuruluna sevk edilmi olup, Cumhurbakan K. Atatrkn bakanlndaki heyetin karar yledir: Sodwa markal ve I-256 no. l eyh Said tarafndan okunmu Krte plkn, zararl szleri tad anlaldndan, Matbuat Kanununun 51. maddesi hkmne gre Trkiyeye sokulmasnn yasak edilmesi; Dahiliye Vekilliinin 26/1937 tarih ve 639 sayl tezkeresi ile yaplan teklifi zerine cra Vekilleri Heyetince 28/I/937de onanmdr. ileri Bakanlnn 659 ve Babakanlk Kararlar Mdrlnn 5939 sayl bu kararlarnn Babakanlk Cumhuriyet Arivinde bulunan belgeleri rnei iin bkz. S. AGIN; Cumhuriyet Dneminde Dou Anadoluya Yaplan Kamu Harcamalar (1946-1960), (Doktora Tezi) s. 280 vd. 47 Bahse konu belge iin bkz. H. KN, Osmanldan Gnmze Trkiyeyi Blme abalar,

Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, (23-25 Ekim 1995-stanbul), Ankara 1996, s. 83. 48 Dou Anadolu Blgesinin corafi yaps hakknda bkz. H. SARAOLU, Dou Anadolu

Blgesi, stanbul 1989. 49 Dou Anadolu corafyas hakknda genel bilgiler iin bkz. Bkz. H. SARAOLU, a.g.e., s.

3; Tevfik TARKAN, Ana izgileriyle Dou Anadolu Blgesi, 50. Yl Armaan (Erzurum ve evresi) I, Erzurum 1974, s. 7-22; Dou Anadolunun bir yksek lke olan karakteri hakknda geni bilgi iin bkz. Srr ERN, Dou Anadolu Corafyas, stanbul 1953, s. 5 vd. 50 Bu rapor bir yaz dizisi olarak yaynlanmtr. Bkz. S. ZTRK, 2 Austos 1935 smet

Paann Krt Raporu, Hrriyet Gazetesi, 7-10 Eyll 1992. 51 52 Bkz. S. ZTRK, a.g.g., 8 Eyll 1992, s. 7. Dou Anadoluda eyh ve aalarn konumu ile ilgili olarak bkz. M. V. BRUINESSEN, Aa,

eyh ve Devlet Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi, Ankara (basm yl yok). 53 54 55 56 57 Bkz. S. AGIN, a.g.e., s. 255 vd. Celal Bayarn Tunceli seyahati hk. bkz. Ayn Tarihi, S. 57 (Austos 1938), s. 36. Bkz. Ayn Tarihi, S. 34 (Eyll 1936), s. 6. Bkz. Ayn Tarihi, S. 56 (Austos 1938), s. 13. Bkz. Ayn Tarihi, S. 55 (Temmuz 1938), s. 4 vd.

1257

58

Vali Refik KORALTAN burada kltrel kalknma hareket ve gereklerini ele ald bir

konuma yapm ve kongre bakanln kltr maviri Reat TARAKIOLU yrtmtr. Bkz. Ayn Tarihi, S. 57, (Austos 1938), s. 3. 59 Buna benzer yaklamlara rnek olmak zere bkz. A. Emin YALMAN, 18 Senelik

Varlmz, Tan Gazetesi, 23 Nisan 1938: Yazar burada Byk bir harpten sonra dnyann en byk iradesine nasl meydan okunur? diye dnen btn zayf yrekliler, btn kozmopolitler, malubiyeti iptidadan kabul etmilerdi. Bu en mkil dakikada arktan yeni ve umulmaz bir mit yldz dodu. Atatrk Samsunda, Erzurumda, Sivasta, Ankarada Trk milletine bir kurtarc olarak grnd demek suretiyle, yalnzca Atatrkn ahsna deil, hareketin fiilen balang yeri olan Dou Anadoluya da tarihi bir bak atfetmektedir. 60 61 62 Bkz. Ayn Tarihi, S. 17 (Mays 1935), s. 20 vd. Bkz. Ayn Tarihi, S. 51 (Mart 1938), s. 5. Babakan Celal BAYARn baz maddelerin gmrk resimleri hakknda hkmete alnan

kararlarn tasdik edilmelerine ilikin kanunun grlmesi srasnda yapt konumasnda eker sanayiini kurarken daha ok ark ve ark havalisini nazar itibara almak istiyoruz. Ve daha ok o sahay tetkik ihtiyac vardr. nk memleketimizin garp ksmlarnda esasen eker sanayiinin muvaffakiyetle kurulabilecei ve

86 87

DPT, Yeni Strateji ve Kalknma Plan-nc Be Yl (1973-1977), Ankara 1963, s. 1072. Trkiyede blge planlamasnn geliimine ilikin olarak bkz. MGK, Trkiyede Blge

Planlamasnn Evreleri, (MGK yayn No. 2) Ankara, 1993. 88 89 90 91 Bkz. DPT, Altnc Be Yllk Kalknma Plan (1991-1995), Ankara 1990. Bkz. DPT, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan (1996-2000), Ankara 1995, s. 174. Bkz. Komisyon, Blgesel Gelime zel htisas Raporu, Ankara 2000. Bkz. B. TOLAN, Trkiyede ller tibariyle Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi (1963-

1970), (nr. DPT), Ankara 1970, s. 30. 92 Bkz. Kalknmada ncelikli Yrelerin Tespiti ve Bu Yrelerdeki Tevik Tedbirleri, (nr.

DPT), Ankara 1973, s. 49 vd. 93 Bkz. Kalknmada ncelikli Yrelerde Kamu Yatrmlar (nr. DPT), Ankara 1976, s. 53 vd.

1258

94

Az Gelimi Blgelerden, Az Gelimi Yrelere biiminde bir deerlendirme iin bkz. M.

ERKAL, a.g.e., s. 222 vd. 95 Devletlerin, blgesel kalknma nlemleri olarak getirebilecei dzenlemelere ilikin bkz. E.

TOKGZ, Sanayilemede Blgesel Dengesizlikler ve Trkiye, Ankara, s. 29-36. 96 vd. 97 A. GKEN, Dou Anadolunun Sanayilemesi Dou Anadolunun (Sosyal, Kltrel ve M. YAA, Amme Masraflar Mikdar ve Strktr Deimelerinin Tahlili, stanbul 1959, s. 2

ktisadi) Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985) Ankara 1985, s. 240 vd. 98 Trkiyede Planl dnemin ilk yllarndan balayarak kalknmada ncelikli yrelere zel bir

nem verilmitir. Kalknmada ncelikli Yreler ilk olarak, 28 ubat 1963 tarih ve 202 sayl Kanun gerei, 1968 ylnda Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerini kapsayan 22 il olarak belirlenmitir. 1968 Yl Program Kararnamesinde; Adyaman, Ar, Artvin, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Gmhane, Hakkari, Kars, Malatya, Kahramanmara, Mardin, Mu, Siirt, Sivas, Tunceli, anlurfa ve Van illerinden oluan 22 il Kalknmada ncelikli Yre olarak belirlenmitir. Bkz. Komisyon, Blgesel Gelime zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara 2000, s. 67 vd. 99 1999. 100 Bu teviklerin ve iller bazndaki ekonomik gstergelerin ayrntlar iin bkz. DPT, Ankara 1997; DPT, ller tibariyle eitli Gstergeler, Ankara 1997; M. ZARSLAN-E. SATILMI, llerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, Ankara 1996. 101 E. TOKGZ, a.g.e., s. 71. 102 Bkz. E. TOKGZ, a.g.e., s. 68. 103 Bkz. T. zal Trkiyede Gerekleen Byk Deiim-kinci Deiim Hedefi 15 leri Bat lkesinin Arasna Katlmak, Cumhurbakan Turgut ZALn Dnyas Vakf Toplantsndaki Konumalar, (stanbul Conrad Otel-2 Ekim 1992), Ankara 1992, s. 44; Ayrca konuyla ilgili olarak bkz. H. DN, Be Yllk Kalknma Plannda ncelikli Yreler Dou Anadolunun (Sosyal, Kltrel ve ktisadi) Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985) Ankara 1985, s. 242 vd.; C. KILITE, Dou Anadoluda Sanayileme Seferberlii Dou Anadolunun (Sosyal, Kltrel ve ktisadi) Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985) Ankara 1985, s. 341;. 104 Bkz. T. ZAL, Gneydou Anadolu Sorunu Nedir, Ne Deildir?, Cumhurbakan Turgut zaln, Dicle niversitesinin 1992-1993 Eitim-retim Ylnn Al Treninde Yaptklar Konumalar, (Diyarbakr-6 Ekim 1992) Ankara 1992, s. 8 vd. Bkz., Devlet Planlama Tekilat, ller ve Blgeler tibariyle eitli Gstergeler, Ankara

1259

105 Bkz. S. AGIN, a.g.e., s. 250-270. 106 Bkz. Devlet Doudan 1 Alyor, 3 Veriyor, Sabah Gazetesi, 23 Temmuz 1993. 107 Bkz. Trkiye Gereinde Krtler ve PKK Terr, (nr. Trk Demokrasi Vakf), Ankara 1996, s. 33. 108 Tablo E. ZTN, Trkiye Gayri Safi Yurtii Haslas (ller tibariyle)-Kaynak ve Yntemler, Devlet statistik Enstits, Ankara Kaynana Dayal olarak Devlet Planlama Tekilat Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdrl YBM, 1999 verilerinden yararlanlarak hazrlanmtr. Ayrca 1990-1993 verileri iin bkz. DPT, ller tibariyle eitli Gstergeler, Ankara 1995. 109 GAP ile ilgili olarak birinci derecede bilgi iin bkz. Maliye Bakanl, 1997 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara 1998, s. 61 vd. 110 Bkz. 27.10.1989 tarih ve 388 sayl Kanun Hkmnde Kararname. 111 Bir grup zel sektr temsilcisi tarafndan Dou Anadolunun kalkndrlmasnda nclk etmesi amacyla kurulan Dou Yatrm Holding A. . buna bir rnektir. Farkl sektrlerden birok ortan oluturduu Dou Yatrm Holding A.. bu blgeye, bata ihtiya duyulan alanlar olmak zere nemli lde yatrm yapmay amalamaktadr. 112 rnein lkenin nde gelen iadamlarndan Sakp SABANCI Terr sorununu zebilmek iin, olan biteni daha iyi anlamaya mecburuz Bu sadece Trkiyenin bana gelmi bir olay deil. Baka lkeler de benzer sorunlarla karlam. Sorunu sadece fabrika kurmakla zmek mmkn deil. demektedir. Bkz. S. SABANCI, Dou Anadolu, Ekonomik ve Sosyal Kalknma Politikalar Raporu, stanbul 1995. 113 Bu konuda bkz. Trkiye ve Terr, (Gvenlik ve Yarg Muhabirleri Dernei Yayn) Ankara 1990, s. 15.

Ali Emiri Efendi, Osmanl Vilyt- arkiyyesi, (nr. A. YUVALI-A. HALAOLU) Kayseri 1992. ARFA, H., The Kurds, Oxford 1966. ARMAOLU, F., 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara 1997. ARMAOLU, F., Siyasi Tarih (1789-1960), Ankara 1964. AGIN, S., Cumhuriyet Dneminde Dou Anadoluya Yaplan Kamu Harcamalar (1946-1960), (Doktora tezi) Ankara 2000. AGIN, S., Dou Anadolu Gerei, Malatya 2000.

1260

ATAY, F. R., Cumhuriyet Devri, Ulus Gazetesi, 4 Eyll 1938. BAYKARA, T., Dou Anadolu: Turkmenia (Trkmen lkesi) Atsz Armaan, stanbul 1976, s. 61-66. Belgelerle Ermeni Sorunu (nr. ATASE Bakanl) Ankara 1992. BEK, ., Dou Anadolunun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller I, Ankara 1992. BLGE, S., G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri (1920 1964), Ankara 1992. Birgen, M., Celal Bayarn nc Plan, Son Posta Gazetesi, 22 Eyll 1938. BORATAV, K., ktisat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi IV, ada Trkiye 1908-1980, (nr. S. AKN), stanbul 1995. BRUINESSEN, M. V., Aa, eyh ve Devlet Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi, Ankara (basm yl yok). CAHEN, C., Le Problme ethnique en Anatolie, Chaires dHistoire Mondiale, II/2 (Paris 1954). CEMAL, B., eyh Said syan, stanbul 1995. AVDAR, T., Trkiyede Liberalizm (1860-1990), Ankara 1992. AY, A., Her Ynyle Krt Dosyas, stanbul 1994. ELK, H., Grenlerin Gzyle Vanda Ermeni Mezalimi, Ankara, (basm yl yok). DN, H., Be Yllk Kalknma Plannda ncelikli Yreler Dou Anadolunun (Sosyal, Kltrel ve ktisadi) Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985) Ankara 1985. DPT, Altnc Be Yllk Kalknma Plan (1991-1995), Ankara 1990. DPT, ller tibariyle eitli Gstergeler, Ankara 1995. DPT, ller tibariyle eitli Gstergeler, Ankara 1997. DPT, ller ve Blgeler tibariyle eitli Gstergeler, Ankara 1999. DPT, Kalknma Plan-kinci Be Yl (1968-1973), Ankara 1967. DPT, Kalknma Plan (Birinci Be Yl), Ankara 1963. DPT, Kalknmada ncelikli Yrelerde Kamu Yatrmlar, Ankara 1976. DPT, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan (1996-2000), Ankara 1995.

1261

DPT, Yeni Strateji ve Kalknma Plan-nc Be Yl (1973-1977), Ankara 1963. ERN, S., Dou Anadolu Corafyas, stanbul 1953. ERTEM, S., Erzurum Kaplarnda Vakit Gazetesi, 12 Eyll 1939. GAZGRAY, A., Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul 1982. GEN, R., Trkiyeyi Laikletiren Yasalar, Ankara 1998. General Mayevski, Ermenilerin Yaptklar Katliamlar (nr. A. SSL) Ankara 1986. GOLOLU, M., Devrimler ve Tepkileri, Ankara 1972. GNLBOL, M., vd. Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), Ankara 1969. GLER, A., Ermeni Terr rgtlerinin Ayrlk Faaliyetleri Karsnda Osmanl Devletinin Ald Tedbirler: 1916 ve 1918 Hukuki Dzenlemeleri. Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I (2325 Ekim 1995-stanbul), Ankara 1996. GRN, K., Ermeni Dosyas, Ankara 1983. HALLI, R., Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, Ankara 1972. HOCAOLU, M., Ariv Vesikalaryla Trkiyede Ermeni Mezalimi ve 1915 Tehir Olay, Ankara 1990. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi I-II, Ankara 1994. NAN, A., Devletilik lkesi ve Cumhuriyetin Birinci Sanayi Plan, Ankara 1972. KABACALI, A., Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, stanbul 1991. KALAFAT, Y., ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara, 1992. DPT, Kalknmada ncelikli Yrelerin Tespiti ve Bu Yrelerdeki Tevik Tedbirleri, Ankara 1973. KILITE, C., Dou Anadoluda Sanayileme Seferberlii Dou Anadolunun (Sosyal, Kltrel ve ktisadi) Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985) Ankara 1985. KOCA, H., Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Anadolu Politikalar, Umumi Mfettilikten Olaanst Hal Blge Valiliine I, Konya 1998. KOCAOLU, M., Uluslararas likiler Inda Orta Dou, Ankara 1995.

1262

KODAMAN, B., Avrupa Emperyalizminin Osmanl mparatorluuna Giri Vastalar (18381914), Milli Kltr II/1 (Haziran 1980), s. 23-34. KODAMAN, B., ark Meselesi ve Tarihi Geliimi Tarihi Geliimi inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, Dn-Bugn-Yarn, (8-9 Mart 1990), Ankara 1992. KODAMAN, B., Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987. DPT, Blgesel Gelime zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara 2000. DPT, Blgesel Gelime zel htisas Raporu, Ankara 2000. KN, H., Osmanldan Gnmze Trkiyeyi Blme abalar, Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, (23-25 Ekim 1995-stanbul), Ankara 1996. Maliye Bakanl, 1997 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara 1998. MAYVSRIY, T., 19. Yzylda Krdistann Sosyo-Kltrel Yaps Krt-Ermeni likileri (nr. Mehmet SADIK-A. VARLI), (Basm yeri yok) 1997. MESUT, A., ngiliz Belgelerinde Krdistan 1918-1958, stanbul 1992. MGK, Trkiyede Blge Planlamasnn Evreleri, (MGK yayn No. 2) Ankara, 1993. OKYAR, O., Dou Kalknmas ve Plan likileri, Dou Anadoluyu Kalkndrma Semineri, Ankara 1967. OLSON, R., Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait syan 1880-1925, (ev. B. BERKERN. KIRA), Ankara 1995. GEL, B., Trk Kltr ve Milli Eitim Milli Kltr I/3 (Mart 1977). KE, M. K., Belgelerle Trk ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara 1992. KE, M. K., ngilterenin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E. W. C. Noelin Faaliyetleri (1919), Ankara 1968. ZAL, T., Trkiyede Gerekleen Byk Deiim-kinci Deiim Hedefi 15 leri Bat lkesinin Arasna Katlmak, Cumhurbakan Turgut zaln Dnyas Vakf Toplantsndaki Konumalar, (stanbul Conrad Otel-2 Ekim 1992), Ankara 1992. ZAL, T., Gneydou Anadolu Sorunu Nedir, Ne Deildir?, Cumhurbakan Turgut zaln, Dicle niversitesinin 1992-1993 Eitim-retim Ylnn Al Treninde Yaptklar Konumalar, (Diyarbakr-6 Ekim 1992) Ankara 1992.

1263

ZARSLAN, M., -SATILMI, E., llerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, Ankara 1996. ZTN, E., Trkiye Gayri Safi Yurtii Haslas (ller tibariyle)-Kaynak ve Yntemler, Ankara 1999. ZTRK, S., 2 Austos 1935 smet Paann Krt Raporu, Hrriyet Gazetesi, 7-10 Eyll 1992. PALMER, A., Osmanl mparatorluu, Son Yzyl, Bir kn Yeni Tarihi, stanbul 1994. PEHLVANLI, H., General Mayewskinin Dou Anadolu Raporu, Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri statistiki, Van 1997. SABANCI, Sakp, Dou Anadolu, Ekonomik ve Sosyal Kalknma Politikalar Raporu, stanbul 1995. SANDER, O., Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), Ankara 1969. SARAOLU, H., Dou Anadolu Blgesi, stanbul 1989. SHILOH, A., Peoples and Cultures of the Middle East, Toronto 1969, s. 70. SLONE, W. M., Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, stanbul 1987. SSL, A., Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990. SSL, A., Ruslara Gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, Ankara 1987. MR, B., Osmanl Ermenileri (nr. . OREL) Ankara 1986. MR, B. N., ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu (1924-1938) eyh Sait, Ar ve Dersim Ayaklanmalar, Ankara 1991. Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumuyla likiler Sempozyumu (Erzurum, 8-12 Ekim 1984), (nr. Erzurum Atatrk niversitesi Rektrl), Ankara 1985. TARKAN, T., Ana izgileriyle Dou Anadolu Blgesi, 50. Yl Armaan (Erzurum ve evresi) I, Erzurum 1974. TOKER, M., eyh Said ve syan, Ankara 1968. TOKGZ, E., Sanayilemede Blgesel Dengesizlikler ve Trkiye, Ankara. 1987. TOLAN, B., Trkiyede ller tibariyle Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi (1963-1970), (nr. DPT), Ankara 1970.

1264

Trkiye Gereinde Krtler ve PKK Terr, (nr. Trk Demokrasi Vakf), Ankara 1996. Trkiye ve Terr, (Gvenlik ve Yarg Muhabirleri Dernei Yayn) Ankara 1990. TRKZ, K., Trkmen lkesi (=Dou Anadolu) Ad ve Emperyalizmin Etkileri, Ankara 1985. URAS, E., Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. US, A., ifte Plan le craata Giri, Kurun Gazetesi, 20 Eyll 1938. US, A., Doudaki Memurlarmza Mahrumiyet Zamm, Vakit Gazetesi, 22 Mart 1946. OK, C., Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara 1980. NAL, K. Yeni Ekonomik Plan, Ulus Gazetesi, 22 Eyll 1938. YALMAN, A. Emin, 18 Senelik Varlmz, Tan Gazetesi, 23 Nisan 1938. YAA, M., Amme Masraflar Mikdar ve Strktr Deimelerinin Tahlili, stanbul 1959. YAV, E., Dou Anadolu ve Erzincan, Ankara 1994. YILDIRIM, H., Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri (1914-1918), Ankara 1990. YILDIZ, H. D., Anadolunun Trklemesi, Dou Anadolunun Sosyal, Kltrel ve ktisadi Meseleleri Sempozyumu Teblileri, (Tunceli 13-15 Mays 1985), Ankara 1985. YINAN, H., Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul 1994.

1265

1923-1938 Dneminde Trkiye'nin Sanayi Politikas / Yrd. Do. Dr. Yaar Semiz [s.710-718]
Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits / Trkiye Giri Ondokuzuncu yzyldan itibaren iktisad alanda bir tarm lkesi grnts veren Osmanl mparatorluu, sanayi alanndaki faaliyetlerini kk lekli messeseleri vastas ile yrtyor ve daha ok el emeine dayanyordu. Bununla beraber 18. yzyla kadar harp sanayi, tersane ileri, madencilik, hal ve dokuma gibi alanlarda Avrupa sanayii ile rekabet edebilmekteydi. Ancak Osmanl Devleti Avrupadaki Sanayi Devrimini izleyemedi. Sanayi Devrimi ile Avrupada retim maliyetlerinin byk lde dmesi sonucu rekabet imknn da kaybeden Osmanl ekonomisi, 1809 ve 1838 ticaret antlamalaryla nce ngiltere, daha sonra da 1878den itibaren Bismark Almanyasnn kontrolne geti. Bu ilikiler sonucunda, ipek, demir ve dericilik gibi yerli zanaatlar kt. Nihayet alt yap yetersizlii yznden yurt iinde yetitirilen rnler bile tketici pazarlarna ulatrlamaz oldu.1 Bunun sonucunda 1839da stanbulda 2752 kuma tezgh ve tezghlarda yaklak 3500 ii almaktayken, 1869da tezgh says 25e kuma says 42ye dt.2 Kt gidii durdurmak ve sanayiyi yeniden canlandrmak isteyen Osmanl Devleti, 1863te slah Sanayi Komisyonunu kurdu. Ancak bu komisyonda alnan kararlarn Kapitlasyonlar sebebi ile uygulanamamasnn zerinden uzun bir sre getikten sonra 1913te Tevik-i Sanayi Kanunu Muvakkatn3 kararak sanayiyi tevik etmeye alt. ttihat ve Terakki Cemiyetinin gayretleri ile ortaya kan kanunun Meclis-i Mebusandaki grmeleri srasnda sunulan Lyihalarla Osmanl halknn yerli mal kullanlmas konusu zerinde de duruldu. Ancak Tevik-i Sanayi Kanununun kabulnden bir yl sonra I. Dnya Savann kmas zerine kanunun istenilen lde uygulanmas mmkn olmad.4 Buna ramen kanunla baz baarlar da elde edildi. 1909-1913 yllar arasnda Osmanl topraklar zerinde 51 anonim irket varken tevikin uyguland 1914-1918 tarihleri arasnda bu say 88e ykseldi.5 Ayn ekilde savatan nce Trklerin ticarete ve sanayiye katlma oranlar %10un altnda tahmin edilirken I. Dnya Sava sonrasnda sermaye sahiplerinin nemli bir ksmnn Trk olduu grlmektedir.6 Osmanl Devletinden, Cumhuriyet Trkiyesine kalan sanayi mirasnn ne olduunu gsteren en iyi kaynak, dnemin Ticaret ve Ziraat Nezareti tarafndan yaptrlan 1913 ve 1915 yllar sanayi saymdr.7 stanbul, zmir, Bursa, zmit, Manisa, Uak, Bandrma ve Karamrsel kentlerini kapsyan saym bize Osmanl sanayii hakknda genel bir izlenim vermektedir. Bu dnemde baz kentlerde kurulan un ve deri fabrikalar ile Adana ve Tarsustaki drt pamuk iplii fabrikas dnda; sanayi saym yaplmayan dier vilayetlerde nemli saylabilecek herhangi bir sanayi kuruluu bulunmamaktadr.8

1266

Saym sonularndan da grlecei zere Osmanl Devletinde yksek frnlar ve metalurji fabrikalar yoktur.9 zmirde bulunan ve montaj nitelii tayan buhar makinas, iten yanmal motorlar, un, sabun, ya ve havlu ile makarna fabrika tesisat imal eden drt fabrika dnda Osmanl Devleti makine yapan sanayiye de sahip deildir.10 Osmanl imalat sanayiinin retim deeri asndan %70.3n gda, %11.9unu dokuma, %8.3n deri, %6.1ini krtasiye, %2.2sini kimya, %0.8ini aa ve %0.3n toprak sanayi oluturmaktadr.11 Mevcut sanayideki toplam kurulularn %75i, alanlarn da %84.8i dokuma, gda ve krtasiye sahasndadr. Bu kurulularn 22si devlete, geri kalanlarn byk ounluu yabanclara ve onlarn himayesindeki yerli gayrimslimlere aitti. Adana ve Tarsusta faaliyette bulunan drt pamuk iplii fabrikas hari olmak zere saym yaplan 264 iletmeden 249u kuvve-i muharrkn (evirici g) kullanmaktayd. Bunlarn toplam 20.977 beygir gcnde evirici gce sahip olduu bilinmektedir.12 Esasen iletme bana den 85 beygir g; Osmanl Devletindeki iletmelerin Avrupadaki adalar ile mukayese edildii zaman kk iletme bile saylamayacan gstermektedir.13 I. Blm Milli Ekonominin Kurulu (1923-1930) ktisad bakmdan Trkiye Cumhuriyetinin ilk on yl (1923-1933) uygulanacak politikann aray yllardr. Esasen Cumhuriyet dneminde uygulanacak politikann araylar Mill Mcadele yllarnda balamtr. Atatrk, I Mart 1922 tarihinde T.B.M.M.yi aarken yapt konumasnda uygulanacak iktisadi politikaya ait u szleri sylemitir: Siyas iktisadyatmzn mhim gayelerinden biri de menafi-i umumiyeyi dorudan doruya alakadar edecek messesat ve teebbsat iktisadiyeyi kudreti maliye ve fenniyemizin musaadesi nisbetinde devletletirilmesidir. Ezcmle topraklarmzn altnda metruk duran maden hazinelerini az zamanda ileterek milletimizin menfaatna kade bulunabilmek de ancak bu usul sayesinde kabildir.14 Bu szler Trkiyenin Cumhuriyetin ilanndan sonra uygulayaca politikaya da k tutmaktadr. 1922 ylnda kurulan Mill Trk Ticaret Birliinin, zmir ktisat Kongresine getirmek iin hazrlad tutanaklarnda da izlenmesi istenen sanayi politikas ile ilgili bilgiler mevcuttur. Tutanaklarda, stanbul tccarlarnn sanayiyi koruyucu bir gmrk politikasn ilke olarak serbest ticarete tercih ettikleri belirtilmekle beraber15 raporun ilerliyen sayfalarnda tccar sermayedarlarn koruyucu bir gmrk sistemini arzulamadklar anlalmaktadr.16 Bu grleri zmir ktisat Kongresinde daha net bir ekilde ortaya kacaktr. 1923 zmir ktisat Kongresinde Sanayileme Fikri Yllarnda Trkiyede Sanayi Politikas

1267

I. Lozan bar grmelerinin kesintiye urad bir dnemde Trkiye Cumhuriyetinin kurulu ylndan itibaren iktisad alanda izleyecei politikasnn belirlenmesi amac ile 17 ubat-04 Mart 1923 tarihleri arasnda zmirde Trkiye ktisat Kongresi topland. Kongreye Trkiyenin tarm, sanayi, ticaret ve ii snflar arasndan seilmi binden fazla (1135) temsilci katld. Kongrenin al konumasn Mustafa Kemal Atatrk yapt. Atatrk, bir taraftan kongreye katlanlara Trkiye ktisat Kongresi tarihte ilk defa ihtiraz- mevki-i blend (yksek mevki) edecek bir kongredir. Ve sizler bu memleketin ihtiyacn, milletin ihtiyacn ve milletin kabiliyetini ve bunun karsnda dnyada mevcut olan ok kuvvetli iktisat tekiltn nazara alarak, alnmas lazm gelen tedbirleri kemal-i vuzuh ile teati ve tesbit etmelisiniz dedi.17 Dier taraftan Lozan grmeleri srasnda bilhassa iktisad sahada Trk milletine yneltilen sulamalara da cevap verdi. Konferanstaki muhataplarmz bizimle -drt senelik deil, yz ve drtyz senelik hesabat ryet (hesap grme) ediyorlar. dedikten sonra Trkiyenin Lozanda yaplan sulamalarn aksine yabanc sermayaye kar olmadn ve kanunlarmza riayet etmek kaydyla yabanc sermayeye lazm gelen teminat vermeye hazr olduumuzu belirtti.18 Al konumalarndan sonra grup almalarna geildi. Alnan kararlar TBMMye ve hkmete takdim edildi. Sanayi Grubu adna hkmete sunulan raporda sanayileme hareketi devletin himaye ve teviki ile, ferdi insiyatifin hamlesi olarak vasflandrld.19 Kongrede Sanayi Grubunun ald kararlar drt ana balk altnda toplanabilir:20 1. Sanayinin Korunmas lke ihtiyalar yurt ii retimle karlanan mallarna yksek gmrk vergileri konarak ithalatna engel olunmas; lkede elde edilebilen hammaddelerin ithalatnn nlenmesi; lkede elde edilemeyen ve sanayinin gelimesi iin gerekli olan hammaddelerin gmrksz ithalatnn salanmas, sanayide kullanlacak makine ve paralarn gmrk vergisinden muaf olmas ve lkede bulunmayan sanayi rnlerinin gmrksz ya da ok dk bir gmrkle ithaline imkn tannmas. 2. Sanayinin zendirilmesi Vergi muafiyetlerinin arttrlmas, hkmet almlarnda yurt ii rnlerin %20 pahal da olsa yabanc rnlere tercihi, sanayi kurulularnn kurulmas ve geniletilmesi iin be dneme kadar arazinin bedelsiz verilmesi, Tevik-i Sanayi Kanunundan yalnzca Trk uyruklularn, Trk sanayi irketlerinden de irket sermayesinin en az %75i Trklerin elinde bulunanlarn yararlandrlmas. 3. Sanayinin Finansman Sanayicilere kredi salayacak bir sanayi bankasnn kurulmas. 4. Sanayicinin Eitimi

1268

Sanayi eitiminin takviyesi21, sanayi mhendislerinin yetitirilmesi ve sanayi odalarnn kurulmas. zmir ktisat Kongresi, Sanayi Grubunun ald kararlardan da anlalaca gibi lkenin iinde bulunduu artlara zm getirmekten uzak bir dilek ve temenniler kongresi niteliindedir.22 Bununla birlikte kongrede zel teebbse nem veren ve devletin ancak zel sermaye ile kurulmas mmkn grlmeyen byk messeseleri kurmak iin ekonomik hayata girmesini kabul eden bir anlay hakim olmu ve bu gr, 1930lara kadar uygulamada kendisini belirgin olarak gstermitir. Bu dnemde devlet politikalarnn da bu gr benimsiyor grnmesinin sebebi zel teebbsn gcne inanmln bir sonucu deil, fakat byle bir milli teebbs snfnn yeterince bulunmaynn, bu snf oluturmak isteinin ve devletin ekonomik kaynaklarnn baz ileri fiilen stlenmeye yetmemesinin sonucudur.23 Nitekim kongrede ngrlen sanayinin etkin ekilde korunmas talebi, kapitlasyonlarn kaldrlmasna ramen,24 bu sistemin artklarnn birden temizlenememesi yznden Lozan antlamasna konan ekli Ticaret szlemesi ile nemli lde engelleniyordu. Ticaret szlemesi ile, aralarnda ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavyann bulunduu lkelere Trkiye, 24.08.1929 tarihine kadar 01.09.1916 tarihli Osmanl gmrk tarifelerinin uygulanmasn kabul etmitir. Ayn szleme ile Trkiye, baz istisnalar dnda yurda mal sokmaya ve yurttan mal karmaya ilikin yasaklar kaldrmay ve bunlar yeniden koymamay taahht etmektedir.25 Bunun yannda Lozanda, Osmanl mparatorluundan kalan d borlarn yaklak te ikisinin devralnmas ve bunlarn denmesine 1929 ylndan itibaren balanacak olmasnn devlet btesine getirdii yk, devletin kamu yatrm harcamalarnn snrl kalmasna26 ve 1929 ylna kadar etkili d ticaret ve sanayileme politikalar takip etmesine engel oldu. Bundan dolay devlet, 1930a kadar dorudan sanayi yatrmlarna girimek yerine sanayilemeyi gerekletirmek iin bte politikas ve devlet giriimini ara olarak kulland. Buna karlk 1920-1930 yllar arasnda kurulan 14 hkmetin programnda, sanayi ve sanayileme sreci ile ilgili herhangi bir maddeye yer verilmedi.27 Dolays ile sanayinin korunmas ile ilgili bir gmrk politikasndan da sz edilmedi.28 Buna ramen devlet, sanayi alannda yatrm yapacak, ya da bu alanda yatrm yapacak kurululara destek verecek olan messeselerin kurulmasna nclk edecekti. Bu amala 1924te Anadolu tccarlar ve baz politikaclarn ortakl ile Bankas kuruldu. Cumhuriyet dneminin ekonomik karar ve seimleri ile sanayileme abalarnda her zaman arln hissettiren bankann amac, tasarruflarn mill bir bankada toplanmas, tevik edilmesi, artrlmas ve yerli sanayinin finansman iin fonlarn oluturulmasdr.

1269

1925 ylnda ise Osmanl dneminden kalan devlet teebbslerini, zel teebbse devredinceye kadar ynetmek, sanayi ve madencilik konularnda zel teebbsle ortaklaa faaliyette bulunmak ve bu alanda alanlara kredi salamak amac ile Sanayii ve Maadin Bankas kuruldu. Dier bir gelime ise, eker sanayii alannda oldu. 5 Nisan 1925 tarihinde karlan bir yasa gereince, gda sanayiinin kurulmasnda ilk hedef olarak, hammaddesi Trkiyede yetien eker sanayii seildi. O tarihe kadar ithal edilen eker, bundan byle -bata Alpullu eker Fabrikas olmak zere- kurulan fabrikalar vastasyla yurt iinde retilmeye baland.29 1926 ylnda eker ithalat devlet tekeline verildi ve baka bir kanunla da eker fabrikasnn rnlerinin devlet tarafndan alnmas mecburi klnd. Bu dnemde sanayi alanndaki en byk atlm 28 Mays 1927de 10545 sayl kanunla karlan Sanayii Tevik Kanunu30 ile gereklemitir. Bu yasa hem devletiliin anlamn ortaya koymas, hem de milli sanayileme politikasnn balatcs olmas nedeniyle ile ok nemlidir. Ayn yl yaplan sanayi saymna gre toplam 65.245 sanayi iletmesinin %43.59u tarm, %22.61i maden sanayi ve makine onarm ve imalat, %14.34 dokuma, %12.10u aa, %4.41i bina inaat, %1.07si kimya ve %1.88i de dier sanayi kollarnda faaliyet gsteriyordu. Mevcut iletmelerin %35.74ne karlk olan 23.316 iletmede yalnzca birer kii bulunmakta, 4.916 iletmede bir kii ve aile bireyleri almakta, 23.332 iletmede ise iki ya da kii almaktayd.31 Bu itibarla Tevik-i Sanayi Kanununun amac hem mevcut i kollarnda faaliyet gsteren zel sermayeyi lke apnda yeterli konuma getirmek hem de sanayi mallar reten sanayinin stratejik sanayiler alannda da faaliyet gstermelerine imkn tanmakt. Ancak bunun yaplabilmesi iin, devletin zendirici hkmler aracl ile zel sermayeye destek vermesi gerekiyordu.32 Tevik-i Sanayi Kanununda bu destek msaade ve muafiyetler bal altnda u ekilde sralanmtr:33 - Sanayi Kurulular iin gerekli arazinin belediye hudutlar iinde kamuya aitse parasz; ahslara ait ise kamulatrlarak salanmas, - Belediye hudutlar dndaki arazinin bedeli on ylda denmek zere verilmesi, - Gerekli zel telgraf ve telefon, enerji nakil hatlarnn kuruluu ve bakm iin kolaylklar salanmas, - Sanayi kurulular ile bunlarn mtemilat ve tesisatlarnn eitli vergi ve rsumdan; hisse senetlerinin damga vergisinden; gerekli maddelerin ithalinde, gmrk ve benzeri resimlerden muaf tutulmas, - Bu kurulular iin gerekli, inaat malzemesi ve makinalar iin demir ve deniz yollarnda %30 indirim yaplmas; gene ilkel ve mamul madde tanmasnda indirimli tarife uygulanmas, - Sanayi kurulularna yllk mamul kymetlerinin %10u kadar prim verilmesi,

1270

- Gerekli baz maddelerin ucuza salamalar iin kolaylklar, - Yerli kurulularn mamullerinin, dardan gelenlerden %10 pahal olsa bile hkmet, zel idareler, belediyeler ve bunlara ait messeselerle imtiyazl irketler ve bu kanundan istifade eden messeseler tarafndan tercihan satn alnmasnn mecburi tutulmas. Tevik-i Sanayi Kanunu ile yerli sermaye yatrma zendirilirken yabanc sermaye de unutulmamtr. Kanunun 20. maddesinde memlekette mevcut olmayan sanayiyi tesis ederek yerli veya dahilde yetitirilemeyen mevaddi iptidaiyeyi imal suretiyle muayyen bir mntkann ihtiyacn mstemirden temin ve tahht edenlere imtiyaz verilebilir. (Ancak) sermaye miktar -500- (beyz) milyondan az olamayaca gibi imtiyaz mddeti de 25 seneyi gemez denmektedir. Grld gibi nemli koruma ve tevik tedbirleri getiren kanun, belirli artlar altnda, yabanc sermayeyi de kapsamna almaktadr. Ancak 1930a kadar lkeye gelen yabanc sermaye arzu edildii gibi, temel sanayi ile ilgili alanlara girerek geri kalm tarmsal yapy deitirmek yerine, da baml bir ekonomik yapnn devamna yol aacak nitelikteki faaliyetlere ynelmitir.34 Btn iyi niyetli destek ve teviklere ramen 1923-1930 dneminde zel teebbs nclndeki sanayileme giriiminden istenilen olumlu neticeler alnamad. Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin35 gayretleri ile 20 Nisan 1930da alan Milli Sanayi Numune Sergisi36 bu durumu aka ortaya koymaktadr. eitli teviklere ramen sergide tehir edilen mallar bir iki istisna dnda Osmanl Devletinden Cumhuriyete intikal eden sanayi kollarnn rnlerinden oluuyordu. Yani sergi 1923ten 1930a kadar Trkiyede baz bankalar tarafndan devlet destei ile kurulan sanayi kurulular dnda hemen hibir ciddi sanayi messesesinin kurulmadn gsteriyordu.37 Bu hakikat, bir yerde devlet destei ile glendirilmeye allan zel sektrn en azndan imdilik lke kalknmasna yeni bir katk salayamayacandan yeni bir kalknma politikasnn tespit edilmesi ihtiyacn ortaya koydu. II. Blm 1929-1932 Yllar Arasnda Sanayileme Gayretleri

Bu dnemde iktisad politika asndan Trkiyenin nnde iki temel sorun vardr. Bunlardan birincisi lkeyi, 1929 Dnya ktisad Buhrannn olumsuz etkilerine kar korumak; ikincisi de daha nceden planlanan sanayileme hamlesini balatmakt. Aslnda, bu sorunlarn ikisi de ayn konunun paralard ve lkenin ekonomik olarak kendi kendisine yetebilmesi gayreti ile ilgilidir. Bu hususta ilk adm 24 Austos 1928de Lozan Antlamasnn gmrk tarifeleri ile ilgili hkmlerinin kalkmas zerine devletin yerli sanayiyi koruyucu bir gmrk politikasn uygulamaya koymas ile atlmt. Ancak 1929 yl iinde demeler dengesinin devaml ak vermesi, Osmanl Devleti borlarnn taksitlerinin denmeye balanacak olmas, gmrk tarifelerinin ykseleceini tahmin eden ithalatlar, fazla mal stok ederek ithalat hacminin ykseltmeleri gibi sebepler Trk parasnn d deerini drmesine sebep oldu.38

1271

imdi, iktisad politika asndan, Trkiyenin nnde iki temel sorun vard. Birincisi, byk buhrann olumsuz etkilerine kar korunmak, ikincisi de daha nceden plnlanan sanayileme hamlesini balatmak. Aslnda bunlarn ikisi de ayn sorunun paralaryd ve kendine yeterli mill bir ekonominin kurulmas, en radikal zm olarak gzkmekteydi. te bu noktada Mill ef ve Devletilik ilkesinin savunucular, devletin korumac nlemlerinin emsiyesi altnda, sanayileme hamlesini balatma karar aldlar.39 Bu gaye ile 1929-1932 dneminde sanayileme yolunda devletin alm olduu kararlar u ekilde zetlemek mmkndr. Lozan Antlamasnn bir gerei olarak yrrlkte braklm olan 1916 tarihli gmrk tarifelerinin sona ermesi zerine 1490 sayl kanunla gmrk resimlerinin %25 orannda arttrlmas. Tarifenin ilkeleri TBMM htisas Encmeni mazbatasnda yle anlatlmaktadr: Memleketimizin sanayisi tamamen inkiaf ve milli sermaye dereceli kifayede teksf eylemedike gmrk siyasetimizin himaye sisteminden baka bir ey olmayaca tabiidir40 Buna ilave olarak daha sonra 2255 sayl kanunla yerli retim ve rnleri ile yeni gelimekte olan baz sanayi kollarn koruyucu hkmler getirilmitir. 10.06.1930 tarihinde 1705 sayl Ticarette Taiin Men ve hracatn Murakabesi ve Korunmas Hakknda Kanun karld. Bununla dahili ve harici ticaret menfaatlerini korumak ve ticaret mallar zerinde tai ve hilelere mani olmak zere tedbirler almaa hkmet yetkili klnm, hkmet tarafndan tesbit olunan vasf ve artlara uygun olmayan mevadin sat ve ihracnn yasaklanmas kabul edilmitir. Ayrca ihracatn ruhsata tabi olmas ve ihracatlarn sk bir denetim altna alnmas ngrlmtr.41 27.07.1931 tarih ve 1837 sayl Ticaret Mukavelesi veya Mods Vivendi akdetmeyen devletlerden Trkiyeye yaplacak memnuniyetler veya tahdit veyahut takyitler Tatbikatna Dair Kanun ile Hkmet memleket iktisdiyatn korumak iin icabnda baz eyann ithalatn ruhsat usulne tabii klmaa veya tahdide veyahut bsbtn men etmeye selhiyetlidir denmektedir.42 Bu dnemde devlet kanuni dzenlemelerin yannda iletmeci ve tekelci olarak da giriimlerde bulunmutur. Bu cmleden olarak daha nce kurulmu olan Sanayi ve Maadin Bankas 1932de tasfiye edilerek, bankaclk grevi 07.07.1932 tarih ve 2064 sayl kanunla Sanayi Kredi Bankasna; iletmecilik grevi de 03.07.1932 tarih ve 2058 sayl kanunla Devlet Sanayi Ofisine verilmitir.43 Ancak bu kurulularn faaliyetleri uzun srmemi ve bu kurulularn yerine 03.06.1933 tarihinde 2262 sayl kanunla Smerbank kurulmutur. Sanayi ve bankaclk ileri ile uramak zere kurulan Smerbankn balca grevlerini u ekilde zetlemek mmkndr.44 - Devlet, Sanayi Ofisinden devralaca fabrikalar iletmek ve zel snai kurulularndaki devlet itiraklerini idare etmek,

1272

- zel yasalara gre kurulacak fabrikalar dndaki devlete ait btn snai kurumlarnn etd ve projelerini hazrlamak, bunlar kurmak ve ynetmek, - Kurulmas ya da genilemesi iin iktisaden yararl snai ilere sermayesinin yettii oranda itirak ve yardm etmek, - Teknik eitimle ilgili etkinlik ve yardmlarda bulunmak, - Snai kurumlarna kredi vermek ve tm banka ilemlerini yapmak, - Mill sanayinin gelimeleri iin aratrmalar yapmak, istendiinde iktisat vekletine gr bildirmektir. Smerbank kanununun ikinci maddesinde yer alan hkmler ise sanayileme konusundaki anlay yanstmaktadr. Buna gre sanayi ile ilgili iler u ekilde bir sraya konulmaktadr. - Ana hammaddeleri memlekette yetien ve istihsali istihlaki karlamayan sanayi, - Ham ihra mallarn mamul ve yar mamul hale sokarak kymetlendiren ve srmn kolaylatran sanayi, - Geni apta istihlak olmad halde, hammaddeleri henz yetimeyen, ancak ilgili sanayi kurulduu taktirde ham maddeleri yurt iinde yetimesi mmkn olan mallar istihsal eden sanayi, - Ham maddeleri yetimedii gibi yetitirilmesi de imknsz olan, ancak istihsali yurda geni faydalar salayacak olan mallar imal eden sanayi. Kanunla da bamlln azaltlmas ve hammadde reticilerinin, yani iftilerin rnlerinin deerlendirilmesi gibi iki temel ilke benimsenmitir. Bu bakmdan dnemin st dzey idarecileri tarafndan nemi srekli gndemde tutulan sanayileme de tarm ksmnn yararlar zedelenmeden gerekletirilmek istenmitir. Temel sanayilerin, zellikle makine sanayinin kurulmas ile tarmda da mekanizasyonun balatlabilecei ve i gc verimliinin arttrlabilecei dnlmtr.45 kinci olarak alt yap yatrmlar ve stratejik sanayilerin kurulmasyla, dier yan ve bamsz sanayi dallarnn da tevik edilmesi ve bylelikle geni bir i pazarn temini dnlmt. rnein demir elik sanayinin kurulmasyla, demir cevheri ve kmr retimi alanlarnda da canllk salanabilecekti. Devlet ayrca en byk tketici olduuna gre, geni bir fabrika ann kurulmasyla, zel sektr tarafndan retilen mallara da talep artacakt. Sonunda tketim mallar sanayisi de mecburi olarak stratejik sanayilerden makine, tehizat ve enerji almak durumunda kalacak ve bu da ar sanayinin kurulma aamasnda bir i pazar problemiyle karlamasn nlenmi olacakt.46

1273

Sanayileme politikasnda, tarma ncelik verilmesi ve kurulacak stratejik sanayilere i pazar salanmas, sadece alnm kararlar olarak kalmamalyd. Bunlarn tam olarak uygulanmas iin, bir de iktisad ynetim modeli gerekiyordu. te bu dncenin nda plnclk anlay ilk kez gelitirilmeye baland. Ancak o dnemde Trkiyede ne planlama yntemlerini bilen bir uzman kadro, ne de rnek alnacak bir planclk tarihi veya gelenei vard.47 Bu yzden Austos 1932de Profesr Orlofun bakanlnda bir Sovyet uzmanlar grubuna sanayi program hazrlattrlm,48 fakat hkmet Sovyet uzmanlarn raporlar ile yetinmeyerek 1933 yl balarnda, Washingtondaki Bykeli Ahmet Muhtar Bey araclyla dnemin nl Amerikan iktisatlarndan Edwin Kemmererin de aralarnda bulunduu bir uzmanlar grubunu Trkiyeye davet etmiti. Uzmanlar, lkenin iktisad artlar, doal donanm, sermaye birikimi, sanayii, ulatrma yaps, d ve i ticareti, maliyesi, para ve banka sistemi, vakflar, alma zellikleri, salk ve eitim hizmetleri ile kamu ynetimi hakknda hazrladklar drt ciltlik almay, Mays 1934te ktisat Vekletine sundular. Hkmetin olumakta olan devlet sanayi yatrm program da bu almada ele alnm ve sz konusu olan projelerin her biri iin olduka ayrntl ve teknik dzeyi yksek maliyet-yarar (cost-benefit) zmlemeleri de yaplmt.49 Sovyet ve Amerikan uzmanlarnn almalarnn da yardmyla sanayi yatrm programna son ekil verildi. ktisat Vekleti Aralk 1933te Snai Tesisat ve letmelerle ilgili raporlar hkmete sundu.50 Bte mzakerelerinden getikten sonra plann uygulanmas 17 Nisan 1934te bir Heyet-i Vekile tezkiresi ile Smerbanka bildirildi. III. Blm Planl Dnem A. Birinci Be Yllk Sanayi Plan Bu dnemde hkmetin uygulamaya alt Devletilik lkesi 17 Nisan 1934te uygulamaya konulan Birinci Be Yllk Sanayi Plan (B.B.Y.S.P.) ile hayata geirilmitir. B.B.Y.S.P. bugnk anlamda geni kapsaml bir kalknma plan olmaktan ok be yllk bir sre iinde hangi alanlarda ne eit yatrm yaplacan ve bu yatrmlarla ilgili eitli ekonomik hesaplamalar kapsayan bir program niteliindedir. nk B.B.Y.S.P. adndan da anlalaca gibi yalnzca sanayi kesimi ile ilgilidir. Tarm ve hizmetler B.B.Y.S.P.nn dnda braklmtr. Ayrca sanayi de bir btn olarak dnlmemi, hammaddesi lkede bulunan rnler ile acil ihtiyac karlayacak kesimler n plana karlmtr. B.B.Y.S.P.nn ilke ve esaslar aadaki gibi zetlenebilir:51 - Programn tertibinden ve kurulacak sanayinin vsatini tayinde memleketimizin kendi

ihtiyalar esas ittihaz edilmitir. Yani be senelik planmzda da sanayi mamulatmzn ihrac gayelerimizin dnda braklmtr. Bakr ve belki kkrt bu hususta istisna tekil ederler.

1274

- Ana hammaddeleri memleketimizde bulunan veya tedarik edilebilecek olan sanayi kollar ele alnmtr. - Kurulmasna karar verilen sanayimiz, istihsal kapasitesi memleket ihtiya ve istihlkyle orantldr. (Kkrt, glya ve sngerden baka) - Ancak bu ana sanayi, hususi teebbs ve sermaye erbabna da ok geni ve faideli endstri imknlar bahedecektir. - 1934-1937 ylar arasnda uygulanan B.B.Y.S.P. Dokuma, Maden, Selloz, Seramik ve Kimya olmak zere be sanayi kolundan olumaktadr. Daha ok devletin sanayi alannda yapaca yatrmlarn bir listesi konumunda olan sanayi kollar ile kurulacaklar yerler de aadaki gibidir.52 Sektrler Kurulacaklar Yer letmelerin Faaliyete Getii Tarih

Dokuma Sanayi a) Kendir Takpr (Kastamonu) 07.11.1946

b) Kamgram (Merinos) Merinos (Bursa) 02.02.1938 c) Sngercilik Bodrum 29.08.1934

d) Dokuma Sanayi 1) 2) 3) 4) 5) Maden Sanayi a) Demirelik b) Bakr c) Kkrt Karabk 09.09.1938 Bakrky Kayseri 13.08.1934 16.09.1935 04.04.1937

Ereli (Konya) Nazilli Malatya

09.10.1937 ?.?: 1940

Ergani

?.05.1939

Keiborlu 25.04.1935

d) Somikok Zonguldak 10.12.1935 Selloz Sanayi

1275

a) Kat ve Selloz b) Suni ipek c) Kaolin Seramik a) Porselen Ktahya b) Cam ve ie

zmit 06.11.1935 01.01.1938

Gemlik

zmit Mart 1941

Beykoz (stanbul)29.11.1935

c) imento Sivas ?.?.1943 Kimya Sanayi a) Klor ve st kostik b) Sper fosfat zmit (Fegen) 15.05.1944 17.08.1945

Karabk

c) Glya Isparta

?.05.1935

d) Hamza Kibrit zmit ? e) Za Ya (Asit slfirik) Karabk 15.05.1944

Yukarda belirtilen be ayr sektrde kurulmas dnlen 20 fabrika iin toplam 43.935.000 TL yatrm yaplmas53 ve bunun 39.978.000 TL. blmnn Smerbank tarafndan gerekletirilmesi ngrlmtr. Ancak bu miktar olduka alarak B.B.Y.S.P. dneminde fiilen yaplan yatrm tutar 100 milyon TLyi amtr.54 lkenin kstl imknlar iinde bu kaynak byk lde deniz ve demiryolu tamacl, posta servisleri ve temel ihtiya mallarn kapsayan devlet tekelleri araclyla salanmtr. Bunlara ilaveten 1934 ylnda Sovyetler Birliinden 20 yl iin ve faizsiz olarak 16 milyon TL., ngiltereden Karabk Demir-elik Fabrikasnn kuruluu iin 2,5 milyon sterlin tutarnda kredi temin edildi.55 Byk lde Smerbank tarafndan yrtlen ancak Bankas ve Etibankn da baz grevleri stlendii B.B.Y.S.P. erevesi iinde kurulmas dnlen messeseler yukardaki tabloda da grld gibi 1938 yl sonuna kadar tamamland. Ancak 1934-1938 yllar arasnda programa baka projeler de ilave edilmiti. Bunlarn en nemlileri 1943 ylnda Sivasta iletmeye alan imento fabrikas ile, 1941-1944 yllar arasnda zmitte iletmeye alan ikinci kt fabrikas ile kaolin fabrikasdr. B. kinci Be Yllk Sanayi Plan

1276

1934 Sanayi Programnn uygulanmaya konulmasndan ksa bir sre sonra plann baarya ulaacann anlalmas zerine 1935 ylnda hkmet harici ticaret muvazenesini yalnz baz ithalat yerine yerli mmasillerini ikamede deil, endstrilemenin bir icab olarak artan ithalatmz karlamak iin ayn zamanda ihracat imknlar da temin etmei aramak lzmuna dayanarak, birinci programdan fark, daha ziyade ihracat maddeleri endstrilerini darpi eden56 .B.Y.S.P.nin hazrlklarn balatt. Bu amala Ocak 1936da Ankarada bir sanayi kongresi yaptrld. Daha ok kamu kurulularnda alan teknik eleman ve yneticilerin katld ve konferansta seilen mteahitlerin verdikleri ett raporlar ktisat Vekleti tarafndan incelenerek Kasm 1936da ktisat Vekili Celal Bey (Bayar) tarafndan .B.Y.S.P.nin projesi baveklete sunuldu. .B.Y.S.P.nin ana noktalar u ekilde zetlenebilir:57 B.B.Y.S.Pye nazaran daha ayrntl mhendislik, maliyet ve piyasa aratrmalarna dayanan .B.Y.S.P., birincisinin aksine tketim mallar retiminin gelitirilmesi zerinde ok az durmakta; buna karlk yaklaan kinci Dnya Sava endiesinden hareketle ekonomik gcn hzla arttrlmas dncesi ne karmaktadr. B.B.Y.S.Pde olduu gibi .B.Y.S.Pde byk sermaye ve teknik gce ihtiya gsteren ve hammaddesi tmyle ieride bulunan ve ekonomik yapmza uygun sanayi kollar ele alnmtr. Plna gre, ieride srm az, buna karlk d lkelerde talebi yksek olan madenlerimiz, gerek ham gerekse yar mamul olarak ithalata elverili hale getirilecektir. Ayrca su rnleri ve hayvanclk gelitirilecek, meyvelerimizin ieride ve darda srmn arttracak etkinliklerde bulunulacaktr. lkenin enerji ihtiyacn giderecek elektrik santrallar, makine sanayine bir balang olmak zere de Karabk Demir-elik Fabrikasnn yar mamullerini ileyecek fabrikalar kurulacaktr. Bunlarn dnda .B.Y.S.P. bir yandan devlet, sanayinin gelimesini ngrrken te yandan zel giriimin ve tarm kesiminin gelimesi zerinde de durmaktadr. Birinci planda ancak yirmi kadar fabrika tesisi teklif edilmiken, ikinci plana gre kurulacak fabrika ve tesisat says yz geecektir. Projede sz konusu edilen yatrmlarn 110 milyon TLye mal olaca, bunun 45 milyon TLlik blmnn dviz harcamas gerektirecei tahmin edilmekteydi. Yatrmlar gerekletirildii taktirde yeni imalat ve madencilik sanayi tesislerinin yllk retim deerinin 100 milyon TL. olaca, bunun te birinin ihra edilebilecei, 35 bin kiiye istihdam salanaca var saylmaktayd. Her iki planda da byk sermaye ve yksek teknie muhta sanayi kollar sahasnda husus teebbs ve sermayeye yer ayrlmamtr. Husus teebbs ve sermayenin plan harici kalan sahalardaki faaliyetleri tamamiyle serbesttir. .B.Y.S.P. Eyll 1938de uygulamaya kondu. Ancak 1939 da kinci Dnya Savann balamas zerine karlalan zorluklar yznden plandaki projelerin byk ounluu ya iptal edildi ya da belirsiz bir tarihe ertelendi. Uygulanmas yrrlkte tutulan projelerin tamamlanmasnda ise kinci Dnya Savann dnyadaki ve Trkiyedeki zel konjnktr sebebiyle byk glklerle karlald. Sonu

1277

Atatrk dnemindeki sanayileme hareketini doru deerlendirebilmek iin bir yknt halindeki Osmanl sanayiinin nemli lde aznlklar ve yabanclar tarafndan kontrol edildiini, milli sanayicinin azl ile dk sermaye birikimini ve bunalm iindeki dnya ekonomisini gzden uzak tutmamak gerekir. Tm bu olumsuzluklara karn Trkiye, bilhassa 1933-39 yllar arasnda-nemli saylabilecek herhangi bir d yardma da ihtiya duymadan baarl bir sanayileme hareketini gerekletirebilmitir. 1923-1938 dneminin iktisad verilerine bakld zaman 1929 ktisad buhranndan dolay dnya ekonomisi, tarihinin byk bunalmlarndan birini yaarken Trkiye B.B.Y.S.P. ile sanayileme sahasnda kmsenemeyecek bir gelime kaydederek sanayi kesiminin 1923-1928 dnemini de %11.3 olan GSMH iindeki payn 1933-1939 dneminde yaklak %14,7ye ulatrmay baard. stelik bu gelime, Trkiyenin Lozan Antlamasndan arta kalan Borlar, Boazlar, Hatay gibi meselelerle urat ve bundan dolay d dnyaya rahata alamad dnemde tamamen kendi imknlar ile gerekletirildi. Bu gelimenin sonucu olarak 1923-1928 dnemindeki ithalatn GSMH iindeki pay %14.9dan 1933-1939 dneminde %6.6ya dm; ayn dnemde ihracat-ithalat arasndaki denge de -49.2 aleyhten +12.4 leyhe gelmi58 ve Trkiye ekonomisinin da bamll belirgin biimde azalmtr. Atatrk Trkiyesi dnemindeki sanayileme hz dnyadaki birok lkenin sanayileme hzndan daha yksek bir dzeyde gereklemitir. Baka bir ifade ile 1929-1939 dneminde, dnya sanayi retimi art hz, Trkiyenin gerekletirdii hzdan ok daha dk olmutur. Trkiyede bu dnemdeki sanayi retimi art oran %96 iken bu oran dnya iin %19dur.59 Atatrk dnemindeki sanayileme hareketine bir mill sanayileme mcadelesi olarak baklmal ve ortaya kan sonularn baarl olarak deerlendirilmesi gerektiini, son sz olarak syleyebiliriz. 1 93. 2 Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, C. 1, stanbul 1922, s. 760; Haldun Derin, R. Robinson, The First Turkish Republic, Harvard Unversity Press. X. Cambridge 1965, s.

Trkiyede Devletilik, stanbul 1940, s. 77. 3 4 5 etmektedir. 6 K. Steinhaus, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, ev: M. Akba, stanbul 1973, s. 75. Bu konuda bak: Dstur, 2. tertip, C. 6, stanbul 1918, s. 108-113. Yaar Semiz, Atatrk Dneminin ktisad Politikas, Konya 1996, s. 12. Ahmet Emin Yalman, Turkey In The World War, New Haven 1930, s. 143; Semiz, (1996),

s. 15; Zafer Toprak, Trkiyede Mill ktisat, Ankara 1982, s. 302-365 de daha fazla irketten sz

1278

Bu saym sonular, Gndz kn tarafndan Osmanl Sanayi 1913-1915 yllar Sanayi

statistikleri ad altnda hazrlanarak A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi tarafndan 1970 ylnda yaynlanmtr. 8 9 10 11 12 kn, (1970), s. 2. kn (1970), s. 209. kn (1970), s. 206. kn (1970), s. 209. Seyfi Cenap, Sanayiimiz ve nkiaf Seyri, T. C. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas

Mecmuas (Ksaltma I.T.S.O.M. ) No: 6, Haziran 1934, s. 218. 13 Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, T. C. Devlet statistik Enstits

yay., Ankara 1973, s. 143-144. 14 Mustafa Kemal Atatrk, Sylev ve Demeler, yeniden yay, Atatrk Aratrma Merkezi,

Ankara 1989, C. 2, s. 241; Kazm ztrk, Atatrkn TBMMnin Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar, C. 2, Ankara 1986, s. 737. 15 16 17 Haz. A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, Ankara, 1968, s. 145. kn, (1968), s. 146-147. Hakimiyet-i Milliye, 19 ubat 1923, s. 1-2; Atatrkn Sylev ve Demeleri (Ksaltma S. D.

), C. 2, s. 103-116. 18 19 20 S. D., C. 2, s. 103-116. Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, stanbul 1940, s. 80. kn (1968), s. 426-429; Akn lkin, Atatrk Dneminde Sanayi Politikas, Atatrk

Dneminde Trkiye Ekonomisi Semineri, 8-9 Haziran 1981, Yap Kredi Bankasnn Atatrk Yl Armaan (Bask yeri ve yl yok), s. 88-109. 21 22 23 Osmanl Devletinde ilk sanayi okulu Mithat Paann gayretleri ile Nite kurulmutur. lkin, a.g.m., s. 94. Uur Kken, 1923-1929 Dneminde Trkiyede malat Sanayi ve Sanayi Politikalar,

Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Gelimesi, A. . S. B. F. Yay. N. 513, Ankara 1982, s. 66.

1279

24 25

Z. Y. Herslag, Turkey, The Challange of Growth, Leiden 1968, s. 19. Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans, Takm 2, C. 2, A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi

Yay., Ankara 1973, s. 79-80. 26 27 28 Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Gerek Yaynevi, Ankara 1974, s. 21. Kazm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ve Programlar, stanbul 1968, s. 13-146. Hkmet programlarnda yer almamakla beraber dnemin Babakan smet nnnn

eitli sylev ve demelerinde zerinde srarla durulan nokta, un deirmenlerinin etkin biimde korunaca hususudur. Ancak l ktisat Meclisi bu yaklama kar kmakta ve deirmen sahiplerinin ok yksek kr elde ettiini syleyerek un gmrnn azaltlmasn istemektedir. Bak, T. C. l ktisat Meclisi Umum Ktiplii, l ktisat Meclisi Raporlar 1928 (ikinci itima devresi), S. A. No 2, Hakimiyeti Milliyet Matbaas 1929, s. 49-58. 29 30 Trkiye Bankasnn Bu Yl, 1924-1934, Ankara 1934, s. 16. Geni bilgi iin bak, Faik ok, Tevik-i Sanayi Kanunu, Ankara 1938; Herslag, (1968), s.

65; . Trk, Cumhuriyet Devrinde Tevik Tedbirleri ve Gelecei, Cumhuriyetin 50nci Yl Sanayileme ve Sorunlar Semineri, A. . S. B. F. yay. No 362, Ankara 1975. 31 Sanayi dallarna gre iletme ve alanlarn dalm ile iletmelerin istihdam edilen ii

saysna gre dalm iin bak, T. C. Devlet statistik Enstits Sanayi Saym 1927, Ankara, s. 9-10. 32 R. W. Kervin, Private Enterprise in Turkish ndrustrial Development, Middle East Journal,

Winter 1951, s. 22-53. 33 121-122. 34 Gndz kun, 1920-1930 Yllar Arasnda Kurulan Trk Anonim irkelerinde Yabanc ok, (1938), s. 55-56.; Derin, (1940), s. 81-82.; Trk, (1975), s. 622; Boratav, (1974), s.

Sermaye, A. . S. B. F. yay. No 324, Ankara 1971den nakleden nol Akaln, Trkiyenin Sanayilemesi ve Sanayi rnleri hracat, hracat Gelitirme Etd Merkezi Tarafndan Cumhuriyetin 50. Yldnm Dolaysyla Dzenlenen ktisad Kalknma ve Sanayi rnleri hracat Semineri Ankara 24-25 Mays 1973, Ayr. Basm, s. 5. 35 Cemiyetin kuruluu ve faaliyetleri iin bak, Yaar Semiz, Atatrk Dnemi ktisadi Politikas,

Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Konya, 1996. 36 Milli Sanayi ve Numune Sergisi Dn Merasimle Ald, Hakimiyeti Milliye, Cumhuriyet,

Vakit, 24. 04. 1930. Ayrca bak. Mill Sanayi Numune Sergisi, Trk Yurdu, c. 4-24, 20. 05. 1930. 37 Semiz, (1996), s. 109.

1280

38

lhan Tekeli-Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisad Politika Araylar, O.

D. T. . yay., Ankara 1977, s. 88. 39 D. E. Webstar, The Turkey of Atatrk, Philadelphie 1936, s. 261 den nakleden Muharrem

Tumay, Atatrk dnemi Ekonomi Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 2, Say 4, Kasm 1985, s. 249. 40 Kenan Akmanlar, Trkiye D Ticareti, ktisad Yry Matbaas ve Neriyat Yurdu,

stanbul 1944, s. 62; Akaln, a.g.m., s. 6. 41 Akmanlar, (1944), s. 42. Kanunun Esbab Mucibesi iin bak, Bilsay Kuru, Belgelerle

Trkiye ktisat Politikas, c. 1, (1929-1932), A. U. S. B. F. yay, No 569, Ankara 1988, s. 374. 42 43 44 Akaln, a.g.m., s. 7; Kuru, (1988), s. 386-387. Kuru, (1988), s. 407-413. Kuru, a.g.e., C. 2, Ankara 1993, s. 66-69 ve s. 454-462; Derin, (1940), s. 92-93; Boratav,

(1974), s. 267-268. 45 Trkiyede Endstrileme Davas, lk, C. 6, Say 36, ubat 1936, s. 36, s. 416-420;

Bavekil Bay Cell Bayarn Yeni Nutku, T. C. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Mecmuas, C. 54, No: 9, Eyll 1938, s. 366-367. 46 47 48 S. M. Rosen, Turkey Labor in Developing Countries, Berkley, 1962, s. 253. Tumay, a.g.m., s. 250. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal, 1922-1938, C. 3, stanbul 1968, s.

377; lhan Tekeli-Selim lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, O. D. T. . yay., Ankara 1982, s. 180 ve rapor metinler ek-5. E91-E299. 49 Geni bilgi iin bak, W. D. Hines ve dierleri, Trkiyenin ktisad Bakmndan Umumi Bir

Tetkiki 1933-1934, C. 1-3, Ky retmeni Basmevi, Ankara 1936; Alnt, Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi (1923-1950), Yurt yay., Ankara 1986, s. 252. 50 s. 9-10. 51 Bak, T. C. Ekonomi Bakanl, Snai Tesisat ve letme ve Veklet Tekilatna laveler Yayna haz. Afet nan A., Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Be Yllk

Sanayi Plan 1933, Ankara 1972, s. 16; Ekonomi Bakanl; (1935), (Afet nan iinde) Raporlar ksm,

Hakknda Raporlar, Birinci Kanun 1933, Ankara 1935. Bu raporlarn tpk basm 1972 ylnda Afet nan tarafndan Devletilik lkesi-Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, adyla Ankara 1972 de yaynland. T. T. K. bs.

1281

52 115-116. 53 54 55

Afet nan (1972), Raporlar, 1. Ksm, s. 5-137; Derin (1940), s. 95-96; Tekeli-lkin (1982)

Tablo 43 ve Tablo 46; Necdet Serin, Trkiyenin Sanayilemesi, A. . S. B. F. Yay., Ankara 1963, s.

Bu rakama 500.000 TLlik renci yetitirme pay dahildir. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, C. 1, stanbul 1973, s. 450; Tezel, (1986), s. 260. Tekeli-lkin (1982), s. 197; Z. Y. Herschlag, Turkey an Ekonomy in Transition, The Hague,

1958, s. 79. 56 Smerbankn 1935 ve Hesap Ylna Ait dare Meclisi Raporu. Ed. Cemal Kutay, Celal

Bayar, C. 1, Konan Bs., stanbul 1939, C. 2-3, 1940. Alnt, C. 3, s. 1164. 57 Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, nsz Afet nan, Trk Tarih Kurumu

yay., Ankara 1973, s. 3-9. plan ksm, s. 25-356. 58 T. Bulutay, Y. S. Tezel, N. Yldrm, Trkiye Milli Geliri (1923-1948), Ankara 1974, Tablo 8.

2. C, 9. 3 ve 9. 5. Ayrca bak. Korkut Boratav, Byk Dnya Bunalm inde Trkiyenin Sanayileme ve Gelime Sorunlar: 1929-1939, Tarihsel Geliim inde Trkiye Sanayi, Makine Mhendisleri Odas Yay., Ankara 1977, s. 16, tablo 1. 59 lkin, a.g.m., s. 109.

1282

Atatrk Devri Harp Sanayii (1920-1938) / Do. Dr. Mehmet Evsile [s.719726]
Ondokuz Mays niversitesi Amasya Eitim Fakltesi / Trkiye Harp Sanayii, harp vastalarnn tamamnn retimi maksadyla, bata ar sanayi olmak zere, dier sanayi kollarnn imkn ve kabiliyetlerini kullanan topyekn bir sanayi organizasyonu olarak tarif edilmektedir.1 Dier bir tanma gre Harp Sanayii (veya Savunma Sanayii), asker anlamda her trl stratejik ve teknik, saldr ve savunmaya ynelik silh sistemleri ve asker donanmlar gelitiren ve reten, zellikle yatrm mallar reten sanayi kollar bata olmak zere, dier btn ekonomik faaliyet alanlar ile ok yakn bir ibirlii ierisinde olan, zel ve kamu kurulularnn mlkiyetindeki firmalar topluluudur.2 Trkiyede harp sanayii kurulmasnn amac, lke btnln, mill varlmz koruyacak ve d politikada mill menfaatlerimiz istikametinde karar alnmasna imkn salayacak sava ara ve gerelerinin retimini gerekletirmek olarak tespit edilmitir.3 lkemizde mill mcadele srasnda harp ara ve gerelerine duyulan byk ihtiya da, bu tesislerin kurulmasn gerektiren en nemli sebeplerdendir. Zira, Osmanl Devletinin mevcut silh, mhimmat ve dier asker fabrikalar, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra, asker amal retimlerini durdurup; ticar amal malzeme ve ziraat makineleri retmeye balamlardr.4 Bu durum karsnda, balangta nemli lde stanbuldaki fabrikalardan karlan tezghlarla Ankara, Eskiehir ve Keskinde ilk atlyeler teekkl ettirilerek ordunun ihtiyac byk lde karlanmaya allmtr. Daha sonra asker imaltn tek elden ve dzenli bir ekilde, ayn zamanda cephelerin ihtiyalar da gz nnde tutularak organize edilmesi dnlmtr. Bu amala, 10 Ocak 1921 tarihinde Mill Savunma Bakanlnca yaynlanan bir tamimle, malt- Harbiye Umum Mdrlnn Ankarada tekiline karar verilmitir.5 Bundan sonra harp sanayii tesisleri, bu tekiltn bnyesinde kurulmutur.6 Kara, Deniz ve Hava Harp Sanayii olarak blm halinde incelenmesi mmkn olan tesisleri, u ekilde sralayabiliriz: A. Kara Harp Sanayii ile lgili Tesisler 1-Ankara Silh Fabrikas: Top ve Tfek letmelerinden meydana gelen bu fabrika, mill mcadele srasnda stanbul Zeytinburnu ve Tophanedeki fabrikalardan getirilen Top letmesi ile ilgili

1283

tezghlarla, yine mill mcadele srasnda Tophane Fabrikasndaki Tfek letmesi tezghlarnn Ankaraya nakli ile 1923 ylnda iletmeye almtr.7 Bu fabrika bugn, Makine Sanayii Messesesi adn tamaktadr.8 2- Krkkale Tfek Fabrikas: Bu tesis iin lzumlu olan 334 adet tezgh, 13 Nisan 1935 tarihli mukavele ile Alman Fritz Werner firmasna sipari verilmi ve tezghlar gelince Krkkalede ina edilmi olan binalara monte edilmitir.9 Fabrika, Aralk 1939 tarihinden itibaren yeni tfek teslimine balamtr.10 Bugn Silh ve Tfek Fabrikas adn tamaktadr.11 3- Krkkale Top Fabrikas: Fabrika, ubat 1937 tarihinde Alman Gutte Hoffmangs HutteRheinmetal firmalar grubuna ihaleye verilmi,12 1939 ylnn sonlarna doru iletmeye almtr.13 Bugn Top ve Otomotiv Sanayii Messesesi adn tamaktadr.14 4- Ankara Fiek Fabrikas: Mill Mcadele srasnda Zeytinburnu Fiek Fabrikasndan karlan tezghlarla Ankarada tesis edilen bu fabrikada,15 1926 ylnda Alman Fritz Werner firmasndan satn alnan tezghlarla modern bir hale getirilerek,16 1928 ylndan itibaren yeni fiek imline balanmtr.17 Bugn Gazi Fiek Fabrikas adn tamaktadr.18 5- Silhtaraa Fiek Fabrikas: Melinit isimli bir Fransz irketi tarafndan Maliye Bakanl adna sivil amalarla kurulmu olan bu fabrika,19 27 Mays 1934 tarih ve 2441 sayl Barut ve Patlayc Maddelerle Av Malzemesi nhisar adl kanunla, Asker Fabrikalar Genel Mdrlne balanm olup;20 1968 ylnda Kaya Kapsl Fabrikas ile birletirilmitir.21 6- Krkkale Topu Mhimmat Fabrikas: Mermi, Tapa ve ml letmelerinden meydana gelen fabrika, 1925 ylnda Alman Nielsen Winther firmasna ihale edilmi ve 26 Nisan 1929 tarihinden itibaren deneme retimine balamtr.22 Bugn Mhimmat Fabrikas adn tamaktadr.23 7- Kaya Kapsl Fabrikas: Fiek ve tapa kapsllerinin lke ierisinde yaplmasn temin etmek iin elde edilen tezghlarla 1 Mart 1930 tarihinde tesis edilmitir.24 Bugn, Kaya Kapsl ve ml Fabrikas adn tamaktadr.25 8- Elmada Barut ve Patlayc Maddeler Fabrikas: Fransz Melinit firmas tarafndan Maliye Bakanl adna tesis edilen fabrika, 27 Mays 1934 tarih ve 2441 sayl kanunla Asker Fabrikalar Genel Mdrlne devredilmitir.26 Bu arada 14 Mart 1934 tarihli bir mukavele ile Budapete Nitro Kimya messesine ihaleye verilen Trotil letmesi,27 1 Austos 1935 tarihinde Alman Ziren firmasna ihaleye verilen Oleum letmesi,28 18 Nisan 1936da Alman Ziren firmasna ihaleye verilen Nitrogliserinli Barut letmesi,29 18 ubat 1935 tarihinde Buing firmasna ihaleye verilen Slfrik Asit ve Nitrik Asit Teksifhaneleri ile Fitil, Karabarut ve Dinamit malthanelerinin ilvesiyle fabrika, geni bir retim kapasitesine kavumutur.30

1284

9- Krkkale Nitrosellozlu Barut Fabrikas: 1 Aralk 1936 tarihinde Mill Savunma Bakanl ile Kln-Ruttweil A.G. firmas arasnda yaplan mukavele ile inasna balanan fabrika, 1 Kasm 1938de retime balamtr. Bugn Krkkale Barut Fabrikas adn tamaktadr.31 10- Ankara Marangoz Fabrikas: Top arabalarnn ahap tekerleklerini ve cephane sandklarn iml etmek amacyle 1921 ylnda Ankarada tesis edilen fabrika32 bugn Aa Sanayii rnleri Fabrikas adn tamaktadr.33 11- Krkkale elik Dkm ve Haddehanesi: 12 Haziran 1926 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile Alman Gutte Hoffnungs Hutte-Demag firmalar grubuna ihaleye verilerek,34 inaatn tamamlanmasndan sonra 29 Mart 1933 tarihinde retime gemitir.35 Bugn elik Fabrikas adn tamaktadr.36 12- Krkkale Pirin Dkm ve Haddehanesi: 12 Temmuz 1926 tarihinde imzalanan bir mukavele ile fabrikann tesisi, sve Landes Krona firmasna ihaleye verilmitir.37 15 Mays 1929 tarihinde faaliyete gemi olup,38 bugn Pirin Fabrikas adn tamaktadr.39 13- Mamak Gazmaske Fabrikas: 22 Temmuz 1933 tarihinde iletmeye almtr,40 AUER firmas tarafndan 1935 ylnda Kzlay adna tesis edilen41 dier bir fabrika da 1944 ylndan itibaren Asker Fabrikalar Genel Mdrlne devredilmitir.42 Bu iki tesis birlikte Mamak Gazmaske Fabrikasn meydana getirmitir. B. Hava Harp Sanayii ile lgili Tesisler 1- Kayseri Uak Fabrikas: 7 Eyll 1925 tarihinde Mill Savunma Bakanl ile Alman Junkers firmas arasnda imzalanan anlama gereince Trkiyede uak, uak motoru ve otomobil retmek zere Kayseride bir fabrika kurulmas kararlatrlm ve fabrika 6 Ekim 1926 tarihinde hizmete girmitir.43 Ancak bu fabrikada ilk uak retimi 1933 ylnda mmkn olabilmitir.44 Bugn bu fabrikada pervaneli asker uaklarla zira mcadele uaklarnn bakm ve onarmlar yaplmaktadr.45 2- Eskiehir Uak Tamir Fabrikas: Kayseride faaliyete geen fabrika ile birlikte Eskiehirde de onarm ve montaj ilerini yrtecek bir nite kurulmasna karar verilerek,46 1925 ylnda tesis edilmitir.47 1932 ylnda uak retimi de gerekletiren bu fabrikada bugn Trk Hava Kuvvetlerine ait jet uaklarnn revizyonu yaplmaktadr.48 3- Etimesgut Uak Fabrikas: Trk Hava Kurumu tarafndan 1939-1941 yllar arasnda tesis edilen bu fabrikada,49 1959 ylna kadar eitli tipte asker eitim, salk ve zira illama amal 318 uak ve plnr retimi gerekletirilmitir.50

1285

4- Orman iftlii Motor Fabrikas: Etimesgut Uak Fabrikasnda retilen uaklara monte edilecek motorlar iml etmek zere Trk Hava Kurumu tarafndan kurulan bu fabrika,51 1948 ylnda hizmete girmitir.52 5- Nuri Demira Uak Fabrikas: Trkiyede zel sektr eliyle kurulan ilk uak fabrikasdr. 1935 ylnda stanbulda almtr.53 Bir mddet almalarn devam ettiren fabrika, rettii uaklara mteri bulamaynca, sahibi Nuri Demiran ifls etmesi zerine 1952 ylnda faaliyetine son vermek zorunda kalmtr.54 C. Deniz Harp Sanayii ile lgili Tesisler Osmanl Devletinden intikal eden Camialt ve Hali Tersaneleri ile Cumhuriyet devrinde tesis edilen Glck Tersanesinde Trk Deniz Kuvvetlerinin ihtiya duyduu eitli deniz sava aralar ile sava gemilerinin ina, bakm ve onarmlar yaplmtr. Yavuz sava gemisinin tamiri, en nemli faaliyetlerden saylmaktadr.55 Grld gibi Trkiyede harp sanayiini tekil eden tesislerin ou, Atatrkn salnda alm ve retime balamtr. Mill mcadele esnasnda Trk ordusunun elinde Osmanl yaps silhlarn yan sra Alman ve Rus silhlar ile bir miktar da ngiliz ve Fransz yaps silhlar bulunmakta idi. Bu silhlarn mermileri ve nemli paralar birbirine uymuyordu. Trkiyedeki silh fabrika ve tamirhanelerinde, bu eitli tip ve aplardaki silhlarn bakm ve onarm tam anlamyla yaplamamakta idi. Bu da haliyle ordunun vurucu gcn azaltyordu. Halbuki Trk ordusunun karsndaki Yunan ordusu, ngiliz yaps tek tip silhlarla mcadele etme imknna sahipti. Trkiyedeki fabrikalarda, uzun yllar mevcut silhlarn tek tipe evrilmesi, bylece cephane asndan birliin salanmas almalarna arlk verildiini grmekteyiz. malt- Harbiye Umum Mdrlnn kuruluunun asl gayesi, ihtiya duyulan silh ve mhimmatn yurt iinde imlini gerekletirebilecek bir mill harp sanayiinin mevcudiyetini salamakt. Bu gayeye ulamak iin Mill Savunma Bakanl ve Genelkurmay Bakanlnn yrtt almalar sonunda, harp sanayii tesislerinin bir btn halinde Kzlrmak kavsi ierisindeki Krkky (Bugnki Krkkale)de tesis edilmeleri kararna varlmtr. Bylece birbirlerinin rnlerini alp deerlendirecek olan fabrikalar arasndaki ulam meselesi kolaylkla halledilecei gibi, enerji ihtiyac da Kzlrmaka kurulacak trbinlerle salanacakt. En nemlisi ise, etrafndaki dalar ve teki engellerle tabii bir ekilde korunmakta olan Krkkale blgesinin, gvenlik asndan elverili bir yer olmas idi. 1921 ylnda mevcut imknlarla kurulan Ankara Marangoz Fabrikas ve Gazi Fiek Fabrikas, harp sanayii sahasnda tesis edilen ilk fabrikalardar. Mill mcadelenin sonunda lkemiz byk lde tahrip olmasna ve milletimiz btn madd imknlarn sonuna kadar harcayarak zayf dmesine

1286

ramen,

Cumhuriyetin

ilnn

takiben

harp

sanayiinin

kuruluu

iin

hibir

fedakrlktan

kanlmamtr. Her biri sahasnda Trkiyede kurulan ilk tesis olma zelliini tayan asker fabrikalarn 1937 ylna kadar kurulular tamamlanm ve 1939 ylndan itibaren son fabrikalar da mevcut imknlar ierisinde retime gemilerdir. Bylece silh, mhimmat, kimyasal maddeler ve asker malzeme sahalarnda retim yapan bir kara harp sanayii byk lde vcuda getirilmitir. O yllarda Trkiyede bu tesisleri kuracak teknoloji olmad iin, ou yabanc firmalara ihaleye verilmek suretiyle kurulmutur. Bunlarn ounluunu Alman firmalar tekil etmi olup, bir Fransz, bir sve ve bir de Macar firmas, baz fabrikalar tesis etmitir. Buradan Birinci Dnya Harbinde Osmanl Devletinin mttefiki olan Almanyann, Trkiye Cumhuriyeti ile de iyi ilikilere sahip olduu anlalmaktadr. Hatt kinci Dnya Harbi srasnda ngilterenin srarna ramen, Trkiyenin bu harbe ngilterenin yannda girmemi olmas gibi bir siyas tercihin de Trkiye ile Almanya arasndaki scak ilikiden kaynakland dnlebilir. Alman firmalarnn Trkiyede harp sanayiini oluturan tesislerin ounun inasn stlenmi olmalar, Trk d politikasnda Almanyann arlkl bir yer almas sonucuna vard sylenebilir. kinci nemli husus, ina edilen tesislerin kalitesi, retim kapasitesi ve teknik donanmnn, yrrlkteki Alman nizamnmelerine uygun olmas keyfiyetidir. Bir firma ile mukavele imzalanrken, bu hususta da maddeler ilve edildii grlmktedir. O zamanki Alman standartlar esas olarak alnp, fabrikalarn her trl donanmnn bu standartlara uygun olmasnn istenmesi, ada teknolojiye sahip olmak asndan nemli bir tasarruf olarak kabul edilmelidir. Dikkatimizi eken dier bir husus, mteahhit firmalarn, tesisleri iletecek mhendis ve iilerin eitimini de stlenmi olmalardr. haleye verilen bir fabrikann inas tamamlanncaya kadar, mteahhit firmalar, o sahada faaliyet gsteren Avrupadaki bir fabrikada Trk personelin eitimini salayarak ii renmelerine yardmc olacaklar gibi, cb ettii zaman Avrupadan yetimi eleman getirmeyi de taahht etmilerdir. Bu husus da, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin meseleyi ne kadar ciddiye aldnn bir ispatdr. Ancak bu iyi niyetli teebbslere ve samimi gayretlere ramen, zellikle alma konumuz ierisinde kalan 1923-1938 yllar arasnda Trkiye, yurt dndan da pek ok silh almn gerekletirmitir. Bunlar arasnda Skoda, Bofors, Rheinmetall gibi ann en modern eitli ap ve menzildeki toplar gibi ar silhlarla, 1928 ylnda Trk ordusuna girdiini bildiimiz tanklardr. Tabii ki, tankn ordu kademelerine girmesine bal olarak tanksavar silhlar da, ilk anda dardan alnmak suretiyle tedarik edilmitir. Yurt dndan silh satn alma olaynn eitli sebepleri vardr. Hereyden nce Trkiyedeki harp sanayii tesisleri, ordunun o gnk ihtiyalarn karlayacak teknolojik seviyede deildi. kincisi, top ve tfek fabrikalarnn temelleri ancak 1937 ylnda atlabilmi ve bu fabrikalar, 1939 ylnda retime balayabilmilerdir. Normal olarak modern top ve tfekler, bu tarihe kadar dardan alnmtr.

1287

Hava harp sanayiinde Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda nemli faaliyetler gerekletirilmitir. 1925 ylnda alan Kayseri Uak Fabrikas ile Eskiehir Uak Tamir Fabrikas, bu sahada faaliyete geen ilk tesislerdir. Versailles Anlamas ile sava ua yapmas yasaklanm olan Almanyann Junkers firmas ile Mill Savunma Bakanl arasnda imzalanan mukavele ile TOMTA isimli irketin kuruluu salanmtr. Bu irket eli ile motor, ini takmlar, gsterge cihazlar gibi teknik donanm yurt dndan temin edilerek ahap gvdeli uaklarn montaj suretiyla imli, bakm ve onarm hizmetlerini vermek maksadyle kurulmu olan bu fabrikalar, tam anlamyla retime gemeye frsat kalmadan, ilgili ksmlarda grdmz sebepler yznden 1928 ylnda faaliyetlerine son vermek mecburiyetinde kalmlardr. Daha sonra Mill Savunma Bakanlnn emrine geen Kayseri Uak Fabrikas tesislerinde 1930 ylndan itibaren lisans alnmak suretiyle ngiliz Curtiss Hawk-III tipi av uaklarndan 40 adet, Curtiss Fledling tipi uaklardan 7 adet iml edilmitir. Bu uaklardan ilk retileni, Atatrk tarafndan rana hediye edilmitir. 1938 ylnda ayn tesislerde Polonyadan satn alnan Panstwone Zaklady Lontmieze lisans ile 20 adet P 24 G av uann iml edildii bilinmektedir. Lisans almak suretiyle yaplan iml faaliyetleri de fazla uzun srmemi, Kayseri ve Eskiehirdeki tesisler, tamir ve bakm merkezi haline getirilerek imalttan vaz geilmitir. Hereye ramen Trkiyede mill kaynaklara dayal bir harp sanayiinin kurulmas dncesi, varln muhafaza etmi ve kinci Dnya Harbinin balad bir srada bu yolda yeni bir teebbse geilmitir. Bu defa Trk Hava Kurumunun nclnde, lkelerinin Alman ordular tarafndan igali zerine Trkiyeye snan Polonyal teknik elemanlarla da ibirlii yaplarak 1939-1941 yllar arasnda Etimesgut Uak Fabrikas kurulmutur. Bu fabrikada 1941-1945 yllar arasnda ngiltere De Havilland lisans ile 120 adet ahap gvdeli Miles Magister okul ua, fabrika elemanlar tarafndan projelendirilen 1 adet THK-1 asker tat plnr, Miles Magister lisans ile 6 adet THK-3 plnr, fabrika mhendisleri tarafndan dizayn edilen 15 adet THK-4 plnr, 2 adet THK-5 ambulans ua (Bir tanesi Danimarkann Falco irketine satlmtr), 5 adet THK-5A turizm ua, 25 adet THK-7 eitim plnr, 10 adet THK-9 eitim plnr, 3 adet THK-10 hafif nakliye ua, 1 adet THK-11 turizm ua, 1 adet THK-13 uankanat plnr olmak zere toplam 143 uak, 57 plnr iml edilmi; THK-12 yolcu ua, THK-15 maden gvdeli eitim ua, THK-16 maden gvdeli jet ua ile THK-14 plnr de proje safhasnda kalm, retime geilememitir. Fabrikann Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Genel Mdrlne devrinden sonra, 19551959 yllar arasnda MKE-4 UUR adl uaktan 57 adet iml edilmitir. Ancak bu fabrika da daha sonra Mineopolis Moline Trk Traktr irketine devredilerek, uak retimine son verilmitir.

1288

zel sektr yatrm olarak stanbulda 1935 ylnda Nuri Demira Uak Fabrikas alm, 12 adet NU.D 36 tipi uak ve ok sayda plnr imli gerekletirilmitir. Daha sonra bu fabrikann rettii uak ve plnrlerin tek mterisi olan Trk Hava Kurumu tarafndan satn alnmamas zerine madd krize giren fabrika, eitli skntlardan sonra 1952 ylnda kapanmtr. Grld gibi altmz dnem zarfnda Trkiyede 1925, 1935 ve 1939 yllarnda defa teebbse geilmesine ramen, kalc bir hava harp sanayii kurulamamtr. Mevcut tesisler, ok defa lisans almak suretiyle retimi hedeflemi, ancak iin banda seilen hedefler, gerekletirilememitir. Elbette bunun eitli ekonomik, ticar ve siyas sebepleri vardr. Bizim almalarmz srasnda grdklerimiz, u ekilde izah edilebilir: Trkiyede bir taraftan uak fabrikalar kurulurken, bunlarn almalar sonuna kadar desteklenmemi, ayn tip uaklar, daha ucuz olduu gerekesiyle, yurt dndan satn alnmtr. kinci bir sebep, gerek kamu ve gerekse zel sektr uak fabrikalarnn tek mterisi olan devlet, bu fabrikalara sipari vererek desteklemekten kand gibi, verdii siparileri de satn almayarak adeta bu fabrikalarn ticar adan iflsna sebep olmutur. Dier nemli bir sebep de, zellikle Amerikan ve ngiliz firmalarnn araya girerek, bu fabrikalarn yurt d ihracaatlarna engel olmalardr. THK-5 ambulans uann bir tanesinin Danimarkaya satld, yine bu lke ve svireden sipari istekleri geldii bir srada, bir ngiliz heyeti Trkiyeye gelerek birtakm grmeler yapm ve uak fabrikasn, traktr fabrikas haline getirmeyi teklif etmilerdir. Zamann letmeler Bakanlnn bu teklifi kabul ederek, fabrika yneticilerine emir verip uak siparilerini kabul ettirmedii bilinmektedir. Trkiyede traktr yapacak heyet bir daha ortalkta grnmemi, daha sonra bu uak sipariini ayn heyetin bir ngiliz firmasna salad renilmitir. Yine bunun gibi, MKE-4 UUR uak fabrikasnn da elindeki 100 uaklk projeyi tamamlamadan Mineopolis Moline Trk Traktr irketine devredildii bilinmektedir. Harp sanayiinin dier bir kolu da, deniz harp sanayii veya gemi ina sanayiidir. altmz dnem ierisinde bu sahada da imknlar nisbetinde faaliyet gsterilmitir. Genel olarak ticar amal gemi ina tesisleri, daha Osmanl devrinden itibaren almalarn srdrm olmakla birlikte, asker amal Camialt ve Hali Tersaneleri grlmektedir. Bu tersaneler, Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulup, eitli devirlerde deiikliklere urad gibi, Trkiye Cumhuriyeti devrinde de an getirdii teknolojilere sahip olmalar iin gerekli almalar yaplmtr. Bunlardan baka, kk 1908 ylna kadar giden ancak Trkiye Cumhuriyeti devrinde 1933 ylnda gerekli kanun dzenlemeler yaplarak kuruluu ve donanm tamamlanan Glck Tersanesi, bugn de deniz harp sanayiinin en byk tesisi olarak bilinmektedir. Atatrk, Cumhuriyetin ilk yllarnda donanmaya byk nem vermi, frsat bulduka Adatepe ve Zafer muhripleri gibi sava gemileri ile seyahat edip, bu gemilerin mrettebat ile yakndan ilgilenerek, gemilerin hatra defterlerine Trkiye Cumhuriyeti donanmas ve personelini ven yazlar yazmtr. Deniz harp sanayii tesislerinin inasna, kara harp sanayii ve hava harp sanayii tesislerinden sonra

1289

balanm olduunu biliyoruz. te bu srada Atatrkn, denizcilere moral vermek zere donanmay ziyaret ettii, sava gemileri ile seyahat ettii, personele yakn alka gsterdii dnlebilir. Birinci Dnya Harbinden intikal eden Yavuz zrhlsnn Glckte havuzlanarak tamirinin yaplp, donanmann emrine verilmi olmas, son derecede byk bir baar olmutur. nk Yavuz zrhls, daha birok devletin sahip olamad ve stn niteliklere sahip bir gemi idi. Glckte bu ekilde balayan almalar devam etmi ve 1934 ylndan itibaren Glck Tersanesi, iml faaliyetlerine balamtr. Atatrkn salnda bu tersanede iml edilen ilk gemiler, denize indirilmitir. Atatrkn lmnden sonra da devam eden almalarla, deniz harp sanayii daha ileri seviyelere getirilmitir. Bu dnemde dardan satn alnan gemilerin de ilvesiyle 5 gemiden teekkl eden bir harp filosu, 4 gemiden teekkl eden bir ihtiyat filo, 3 gemiden teekkl eden bir denizalt filosu, 3 gemiden teekkl eden bir mayn arama ve tarama filotillas, 3 gemiden teekkl eden bir avc botlar filotillas meydana getirilmitir. Gerek iml ve tamir edilen, gerekse satn alnan gemilerle oluturulan Trk Deniz Kuvvetleri, bu dnemde Trk d politikasnda da nemli bir yer almtr. Harp sanayii ve bu sahada alan fabrikalarn en nemli meselesi, rettii mallara alc bulma meselesidir. Bu sahada tek mteri, devlettir. Dolaysyle harp sanayii iletmeleri, ticar kayglarn bir tarafa brakarak devletin getirdii artlar erevesinde satlarn yapmak mecburiyetindedirler. te bu durum, zamanla, harp sanayii iletmelerinin ticar bakmdan ok zor durumlara dmelerine sebep olmaktadr. nk tek mteri olan devlet, baz zamanlarda bu fabrikalara ok az sipari vermekte, bunun sonucunda da fabrikalar bo kalmakta ve ok az bir gelir elde ederek zaman zaman personelinin maalarn bile deyemeyecek duruma dmektedirler. te Trkiyede de zellikle 1932 ylna gelindiinde sipariler ok az bir miktara dt gibi, genel bteden asker fabrikalara ayrlan pay da ok dk bir derecede tahakkuk etmitir. Bylece asker fabrikalar, byk bir mal krize girmilerdir. Bu durumdan kurtulmak iin karlan 2013 sayl kanunla asker fabrikalara dner sermaye verilerek, bu fabrikalarn Mill Savunma Bakanlnn izniyle, dier devlet kurumlarna ve zel sektre imalt yapmas kararlatrlmtr. Bu suretle Asker Fabrikalar Genel Mdrl bnyesinde bir Ticaret ubesi teekkl ettirilerek, ticar faaliyete balanmtr. Bu ereve ierisinde asker fabrikalar tezghlarnda Devlet Demiryollar letmesi iin AnkaraHaydarpaa hattn yenilemek zere 224 km. ray, Posta Telgraf Genel Mdrlne 4700 km. telefon kablosu yaplm; Jandarma Genel Komutanlna 918.733 giyim nal imli ile bu komutanln elindeki ngiliz tfeklerinin 7,9 mm. apna tahvili gerekletirilmitir. Ayrca sivil meneli Silhtaraa Fiek ve Elmada Barut Fabrikas, Asker Fabrikalar Genel Mdrlne balandktan sonra, bu fabrikalar da dner sermaye ile iletilerek iml kapasiteleri nemli lde artrld gibi Ticaret ubesi kanal ile de ordunun ihtiyac olan eitli malzeme retilerek hizmete verilmitir.

1290

Ticar faaliyetleri sonucu belli bir kr elde eden Asker Fabrikalar Genel Mdrl, iinde bulunduu mal skntdan kurtulduu gibi, 1932-1939 yllar arasnda Maliye Bakanlna toplam 1.786.721 TL vergi demek suretiyle de devlet btesine katkda bulunmutur. Burada dikkat eken nokta, ticar adan harp sanayii tesislerinin ilgili yan sanayii kollarn da meydana getirip, devlet imknlarnn yetmedii yerde, yan sanayii kollarndan elde edecei gelirlerle varlklarn srdrmeye almalar meselesidir. Bu, hem fabrikalarn skntlarn, tezghlarnn atl kalmasn nleyecek; hem de lkenin kalknmasna ve ekonomisine katklarda bulunacaktr. Bu katklar, bir taraftan yeni istihdam imknlar salanmas, dier taraftan eitli sahalarda teknoloji transferinin gerekletirilmesi eklinde grlebilir. te, Ticaret ubesi de bu mahiyette bir messesedir. Asker fabrikalara mhendis, teknisyen ve ii yetitirmek zere eitim faaliyetleri de yaplmtr. Bu faaliyetler, okullarda verilen eitimden baka, yurt dna tahsile gnderme, yurt dndan mtehassslar getirme ve bir de fabrikalarn kurulu mukavelelerinde yer alm olan mteahhit firmalarn yerine getirmekle ykml tutulduklar eitim hizmetleri eklinde grlmektedir. Kuruluu eskiye dayanan ve Osmanl Devletinden intikal eden Asker Sanayi Mektebi, uzun yllar fabrikalarn sanatkr ihtiyacn karlamaya almtr. 1932 ylnda stanbuldan Krkkaleye nakledilen bu okul, bir sanat lisesi haline getirilerek Asker Sanayi Lisesi adn almtr. Ancak lise stats verilmesi, okulun Asker Fabrikalar Genel Mdrl bnyesinden alnmasna sebep olmutur. nk lise seviyesindeki asker okullar, Genelkurmay Bakanlna bal olmak mecburiyetinde idi. Bundan dolay Asker Sanayi Lisesi de, 1933 ylnda Asker Liseler Mfettiliine balanarak asker fabrikalara sanatkr yetitiren bu kurum, asker lise mezunu vermeye balamtr. Bylece mezunlarn sanatkr olmamas sebebiyle asker fabrikalarn sanatkr yetitiren kayna kurumutur. Bunun zerine Asker Fabrikalar Genel Mdrl tarafndan Erzurumda 1935 ylnda bir rak Oca alarak rak derecesinde sanatkr ihtiyac karlanmaya allmsa da bu faaliyetler, yeterli olmamtr. Trkiyede renim imkn olmayan branlarda mhendislik tahsili yapmak zere 1924-1933 yllar arasnda Asker Fabrikalar Genel Mdrl tarafndan 61 lise ve Asker Sanayi Mektebi mezunu, Avrupa lkelerine gnderilmilerdir. Bunlardan 56 tanesi Almanyaya, 5 tanesi de Fransaya gitmitir. 32 kii makine, 8 kii elektrik, 5 kii inaat, 6 kii maden sanayii, 6 kii kimya, 2 kii kimyager, 1 kii makine optik, 1 kii de ticaret tahsili yapmak zere yukarda zikredilen lkelerdeki eitli fakltelere kaydolmulardr. Bunlardan 4 tanesi baarsz olduklar iin sonradan geri arlm, 1 tanesi geri dnmeyerek gittii lkede kalmtr. 1 kii tahsil esnasnda kaybolmu; 1 kii masraflarn deyerek iletmeden ayrlmtr. 3 kii mecbur hizmetini doldurduktan sonra istifa etmitir. 5 kii de almay taahht ettii sreyi doldurmadan, iletmeden ayrlmtr. Geriye kalan

1291

personel, eitli fabrikalarda almalarn devam ettirmi, hatt bunlarn iinden genel mdr seviyesine kadar ykselenler olmutur. Bir taraftan yurt dna renci gnderilirken, dier taraftan da fabrikalarn ihtiyac olan eitli branlardaki yetimi elemanlar, eitli Avrupa lkelerinden getirilmitir. 1926-1937 yllar arasnda birer veya ikier yllk mukavelelerle toplam 43 eleman deiik fabrikalarda grevlendirilmilerdir. Bunlardan 24 tanesi Alman, 1 tanesi talyan, 2 tanesi ekoslovak, 8 tanesi Macar, 1 tanesi sve, 1 tanesi Danimarka, 3 tanesi Avusturya, 1 tanesi Norve, 1 tanesi Macar-Alman, 1 tanesi de svire vatandadr. htisas konular da u ekildedir: 1 mtehasss usta, 2 sucu ustas, 2 maden mhendisi, 1 dinamit mtehasss, 1 tezgh ustabas, 1 hadde mhendisi, 1 makine mtehasss, 1 imalt ressam, 2 elektrik montr, 1 dizel mtehasss, 2 drbn ve telemetreci, 1 top mtehasss, 1 arjr mtehasss, 3 fen iletme mdr (bir tanesi muavin), 1 inaat mhendisi, 1 kurun mtehasss, 1 nikel kaplama mtehasss, 1 kapsl mtehasss, 2 iml mtehasss, 1 kovan ustas, 3 tapa mtehasss, 2 dkm mtehasss, 1 elektrik mtehasss, 2 kimyager, 1 nitrogliserinli barut ustabas, 1 inaat mtehasss, 1 montaj mtehasss, 1 avadanlk ustabas, 1 ayaks ocaklar ustabas, 1 kazan mtehasss, 1 poligon mtehasss, 1 fitil mtehasssdr. Bu personelin 1 tanesinin mukavelesi olumsuz salk artlar yznden feshedilmitir. 1 tanesi kaybolmu, 1 tanesinin mukavelesi iletme tarafndan feshedilmi, 1 tanesinin hizmetine son verilmi, 2 tanesi grevde iken lm, 1 tanesi de lkesine giderek geri dnmemitir. kartlan kanunlarla 1932 ylndan sonra asker fabrikalarn yurt dna tahsile renci gndermesi mmkn olmamtr. Bu a kapatmak zere bu tarihten sonra ina edilen fabrikalarn ihalesini alacak olan yabanc firmalarla imzalanan mukavelelere uygun bir madde konularak, ina edilen fabrikay iletecek teknik personelin, benzer bir fabrikada staj grmek suretiyle yetitirilmeleri, mteahhit firmalarn ykmll altna verilmitir. Ancak 1939 ylndan itibaren kinci Dnya Harbinin balamas zerine bu faaliyetler de sona ermitir. 1939dan sonra asker fabrikalar tamamen Trk mhendis, teknisyen ve iileri tarafndan iletilmitir. lkemizde sosyal sigorta, i hukuku, emeklilik, malliyet halleri ile ilgili ortak bir uygulamann olmad yllarda Asker Fabrikalar Genel Mdrl, kendi bnyesinde baz zel kanunlarla bu esaslar dzenlemeye almtr. Bu konuda belli bal iki tane kanun dzenleme yaplmtr. Birincisi 2 Haziran 1926 tarih ve 895 sayl malt- Harbiye Teavn ve Sigorta Sand; ikincisi, 7 ubat 1939 tarih ve 3575 sayl Asker Fabrikalar Tekad ve Muavenet Sand isimli kanundur. lk kanun, sadece kara kuvvetlerine bal fabrikalardaki iileri kapsad halde, ikinci kanun, kara, deniz ve hava kuvvetleri bnyesindeki fabrikalarda alan iileri de kapsamtr.

1292

895 sayl kanun, gayet ksa olup, sandn gelirlerini tespit ederek hastal, kazaya ve hizmete kar sigorta esaslarn dzenlemitir. Bu kanunun yetersiz kalmas zerine kartlan 3575 sayl kanun ise, daha geni kapsamldr. Sandn kuruluu, ksmlar, gelirleri tespit edildikten sonra, hastala kar sigorta, vazifeden doan kazaya kar sigorta, hizmete kar sigorta, sandktan ayrlanlarn durumu, emekli maa, yetim ayl, dul ayl, malliyet ayl ve malliyet dereceleri ile sandn deyecei dier tazminatlar belirli bir esasa balamtr. Ancak gnlk alma saatleri konusunda belli bir standart uygulanmamtr. Baz fabrikalarda bir vardiyalk alma, gnde 8 saat olarak kabul edildii halde, baz fabrikalarda bu sre, 10,5 saat olarak tespit edilmitir. Bu ve benzeri eksikliklerine ramen zellikle 3575 sayl kanun, o gnk artlara gre geni kapsaml ve faydal bir sosyal gvenlik emsiyesi getirmitir. Hatt daha sonra kurulan Trkiye Cumhuriyeti Sosyal Sigortalar Kurumunun temel talarndan birini tekil etmekle, bu konuda nc rol oynad da sylenebilir. Mill mcadelenin sonunda kstl imknlara ramen, Trkiyede mill bir harp sanayii kurulmaya alldn renmi bulunuyoruz. Trkiye, bu teebbsn asker sonularndan baka ekonomik ve siyas sonularn da almtr. Harp sanayii, Trk Silhl Kuvvetlerinin da bamlln nemli lde azaltmtr. Ekonomik adan lkemizde zellikle makine sanayiinin kurulmasnda ve geleneklerinin olumasnda asker fabrikalar, mhim rol oynadklar gibi, eitli yan sanayilerin ortaya kmas ile de deiik teknolojiler yerlemeye balamtr. Buna ilve olarak gerek dorudan doruya harp sanayii tesisleri, gerekse yan sanayii tesisleri geni lde istihdam imkn salamlardr. Harp sanayiine sahip olmann zellikle d politika alannda Trkiyeye baz avantajlar salad sylenebilir. 1932-1939 yllar, Trkiyenin d politika sahasnda ok baarl olduu bir dnem olarak kabul edilmektedir. Bu dnemde, 1932 ylnda Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmak iin davet edilmesi, 1934te Balkan Ententenn; 1937de Sadabad Paktnn imzalanmasnda Trkiyenin nc rol oynamas, 1936 ylnda Montreaux Szlemesi ile boazlar rejiminin Trkiyenin menfaatlerine gre yeniden dzenlenmesinin salanmas ve nihayet Atatrkn bizzat ilgilenerek byk lde zmledii Hatayn 1939 ylnda anavatana katlmas olaylar, baarl d politik gelimeler olarak kabul edilmektedir. Bu olaylarn aknda mutlaka birok sebep vardr. Ancak Trkiyenin belli lde harp sanayiine sahip olmas da, bu sebeplerden biri olarak kabul edilebilir. Bu durum, zellikle komu lkeler arasnda Trkiyeye bir insiyatif salam olmaldr. Nitekim bu husus, baz mnferit olaylarda daha ak ekilde grlmektedir. 1928 ylnda Trkiyeyi ziyaret eden Afganistan Kral Emanullah Han iin donanma tarafndan yaplan trenler, 1933 ylnda Yugoslavya kral ve kraliesinin donanma ile karlanmas ve uurlanmas, 1934 ylnda ran ah Rza Pehlevnin Trkiyeyi ziyaretinde Trabzondan Samsuna kadar donanma ile seyahat ettirilmesi, 1936da ngiltere Kral VIII. Edward ve Yunanistan Babakan General Metaksasn Trkiyeyi ziyaretlerinde donanma tarafndan yaplan trenler ve donanmann eitli yabanc limanlara yapt ziyaretler, zellikle deniz harp sanayii ve donanmann d politik

1293

ilikilerde Atatrk tarafndan gayet aktif bir ekilde kullanldn ve bundan baz avantajlar salandn gstermektedir. Yine 1934 ylnda Kayseri Uak Fabrikasnda iml edilen Curtiss Fledling tipi eitim uaklarndan bir tanesinin Atatrk tarafndan rana hediye edilmi olmas, Atatrkn d politikasnda hava harp sanayiinin de nemli bir yer tuttuunu ifade etmektedir. Bunun gibi 1955 ylnda MKE 4UUR uaklarndan 3 tanesinin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan rdne hediye edilmesi, zerinde durulmas gereken bir noktadr. srailin Arap topraklar zerinde kurulmasndan sonra, bu olaydan en ok etkilenen lkelerden biri de rdn olmutur. Trkiye, bu lkeye uak hediye etmekle, sembolik olarak onlarn yannda olduunu im etmeye alm olmaldr. Sonu olarak Trkiye, Atatrk devrinde imknlar lsnde bir harp sanayii meydana getirmi ve buna sahip olmann salad btn asker, ekonomik ve siyas avantajlar kullanmtr. Bu sonu, ayn zamanda Atatrkn nemle zerinde durduu istikll-i tam anlaynn da bir tezahr saylabilir. 1 Harp Sanayiinin Tanm, Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Dergisi, Say: 17-18,

Ankara, Mart-Haziran 1978, s. 14 (Bundan sonraki dipnotlarnda bu dergi, MKEKD eklinde ksaltlmtr). 2 Muammer imek; Silh retebilme Sreci erisinde nc Dnya lkelerinde ve

Trkiyede Savunma Sanayii, Ankara, 1989, s. 31. 3 Ahmet Klbay; Trkiyenin Ekonomik Yaps ve Mill Harp Sanayii, Trkiyede Mill Harp

Sanayii Semineri, Ankara, 1975, s. 16. 4 Genelkurmay Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi, Klsr: 76,

Dosya: 66, Fihrist: 14. (Bundan sonraki dipnotlarnda bu ariv, Atase Arivi eklinde ksaltlmtr). 5 6 ATASE Arivi, K: 1054, D: 202, F: 15-2. Bu messese, 1930 ylndan itibaren Asker Fabrikalar Genel Mdrl; 1950 ylndan

itibaren de Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Genel Mdrl adn almtr. 7 Cumhuriyet Devrine Ait Silh, Mhimmat ve Malzeme-i Harbiye Fabrikalar ve

mparatorluk Devrine Ait Silh, Mhimmat ve Malzeme-i Harbiye Fabrikalar, Asker Fabrikalar Basmevi, Ankara, 1940, s. 5-9. (Bundan sonraki dipnotlarnda bu eser, SMF, eklinde ksaltlarak verilmitir). 8 17. 9 10 SMF, s. 9. SMF, s. 9-11. Burhan Ersen; Makine Sanayii Messesesi, MKEKD, Say: 17, Ankara, Kasm 1984, s.

1294

11 7. 12

Mehmet Bekirolu; Silh ve Tfek Fabrikalar, MKEKD, Say: 21, Ankara, Mart 1985, s.

Asker Fabrikalar Tarihesi, Fabrikalarn Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyet Devrinde

Geirdii Safahat ve Tekml, Asker Fabrikalar Basmevi, Ankara, 1940, s. 115 (Bundan sonraki dipnotlarnda bu eser, AFT, eklinde ksaltlarak verilmitir). 13 14 AFT, s. 117. Tuncer Hzl; Top ve Otomotiv Sanayii Messesesi, MKEKD, Say: 7, Ankara, Ocak

1984, s. 21. 15 16 SMF, s. 15. Trk Harp Endstrisinin Douu ve Makine ve Kimya Endstrisi Kurumunun Tarihesi,

MKEKD, Say: 21, Ankara, Mart 1979, s. 3. 17 18 19 20 21 s. 11. 22 23 24 25 s. 9. 26 27 28 Kavanin Mecmuas, Dnem: 4, Cilt: 13, s. 289-290. SMF, s. 71. Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Asker Fabrikalar Arivi, Ranza: 11, raf: C, Gz: 2, A. Rza ztrk; Mhimmat Fabrikas, MKEKD, Say: 9, Ankara, Mart 1984, s. 6. A. R. ztrk; a.g.m., MKEKD, Say: 9, s. 6. SMF, s. 23. Yaar Dinekli; Kaya Kapsl ve ml Fabrikas, MKEKD, Say: 22, Ankara, Nisan 1985, SMF, s. 15. M. Keml Akpnar; Gaz Fiek Fabrikas, MKEKD, Say: 13, Ankara, Aralk 1984, s. 4. SMF, s. 77. Trkiye Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas, Dnem: 4, Cilt: 13, s. 289-290. Yaar Dinekli; Kaya Kapsl ve ml Fabrikas, MKEKD, Say: 22, Ankara, Nisan 1985,

Klsr: 95, Dosya: 5. (Bundan sonraki dipnotlarnda As. Fb. Ar. eklinde gsterilmitir). 29 As. Fb. Ar., R: 11, r: C, G: 3, K: 102, D: 9/I.

1295

30 31 32 33 34 35 36 37 38

SMF, s. 72-73. Suat BOYAR; Krkkale Barut Fabrikas, MKEKD, Say: 18, Ankara, Aralk 1984, s. 3-4. SMF, s. 19. Fabrikalarmzn retimleri, MKEKD, Say: 4, Ankara, Ekim 1983, s. 25. As. Fb. Ar., R: 11, r: A, G: 1, K: 3, D: 5. SMF, s. 39. Salim elik; elik Fabrikas, MKEKD, Say: 19, Ankara, Ocak 1985, s. 3. As. Fb. Ar., R: 11, r: A, G: 1, K: 13, D: 37/II. Trk Harp Sanayiinin Douu ve Makine ve Kimya Endstrisi Kurumunun Tarihesi,

MKEKD, Say: 21, Ankara, Mart 1979, s. 8. 39 40 41 42 43 M. K. Seymen; Pirin Fabrikas, MKEKD, Say: 12, Ankara, Ocak 1985, s. 3. As. Fb. Ar., R: 11, r: C, G: 1, K: 76, D: 8. A. Cengiz Trk; Gazmaske Fabrikas, MKEKD, Say: 3, Ankara, Eyll 1983, s. 11. A. C. Trk; a.g.m. MKEKD, Say: 3, s. 11. Ergder Gediz; Trk Havaclk Sanayiinin Tarihesi, Uantrk Dergisi, Ankara, Haziran

1988, s. 29. 44 H. Nadir Bykolu; Trk Havaclk Sanayii, Ankara 1991, s. 13 ve E. Gediz; a.g.m.,

Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 29. 45 46 47 E. Gediz; a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 29-30. E. Gediz; a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 29. Cumhuriyetimizin 50. Ylnda Trk Silhl Kuvvetleri, Genelkurmay Bakanl Yayn,

Ankara, 1973, s. 74. 48 49 50 51 H. N. Bykolu; a.g.e., s. 30. E. Gediz; a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 32. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.: E Gediz a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 32. E Gediz; a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 31.

1296

52

H. N. Bykolu; a.g.e., s. 22 ve kr ER; Trkiyede Motor Fabrikas Denemesi,

Mhendis ve Makine Dergisi, Say: 166, cilt: 14, Ankara, ubat 1971, s. 288. 53 54 55 H. N. Bykolu; a.g.e., s. 14, E. Gediz; a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 30. E. GEDZ; a.g.m., Uantrk Dergisi, Haziran 1988, s. 30. smail Kayabal-Cemender Arslanolu; Trk Kltr Dergisi (Deniz Kuvvetleri Says),

Ankara, Temmuz 1972, s. 217.

Avrupa Birlii'ne Tam yelik Yolunda Gmrk Birlii Sreci / Prof. Dr. S. Rdvan Karluk [s.727-736]
Anadolu niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye I. Atatrkn Batya Bak As rk toplumunda geen yzylda Tanzimat ile balayan Batya alma ve Batllama, Atatrkn izdii ereve iinde yeni Cumhuriyetin de kabul ettii ilkelerden biri olmutur. Cumhuriyeti kuran Atatrk, Trk devletinin, bilimde ve devlet ynetiminde, gzel sanatlarda, ekonomik hayatta, tarmda, ticarette, kara, deniz ve hava ulatrmasnda dnya zerinde en ileri dzeyde bulunan Avrupa uygarlna katlmamasnn, bu uygarln altnda ezilmesine yol aacana dikkat ekmitir. Byk nder, Trkiyenin ada bir toplum yapsna kavumas ve ileri uygarlk dzeyine ulamasnda, btn askerlik hayat boyunca savat Batl lkelerin yaratm olduu uygarln dnda kalmasn hibir zaman arzu etmemitir. 29 Ekim 1923 tarihli konumas ile bu konudaki kesin ve ak tercihini yapmtr: Memleketimizi asriletirmek istiyoruz. Btn almamz Trkiyede asri binaenaleyh Batl bir hkmet vcuda getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de Batya ynelmemi millet hangisidir?.1 Atatrke gre uygarlk yolunda yrmek ve baarya ulamak hayat artdr. Bu yol zerinde duranlar veya bu yol zerinde ileri deil geriye bakmak cahil ve gafletinde bulunanlar, genel uygarln alayan seli altnda boulmaya mahkumdurlar. Uygarln bulular, tekniin harikalar dnyay deimeye uratt bir devirde asrlk khne zihniyetlerle, gemie ballkla varln korumak mmkn deildir. Byk nder, Milletimizin hedefi, milletimizin lks btn cihanda tam manasyla medeni bir toplum olmaktr. Medeni eser vcuda getirmek kabiliyetinden mahrum olan kavimler, hrriyet ve bamszlklarndan ayrlmaya mahkumdurlar. nsanlk tarihi batan baa bu dediimi dorulamaktadr diyerek uygarla verdii nemi vurgulamtr. Gnmzde olduu gibi 1923lerde de ada uygarl Bat temsil etmekteydi. Askeri ve siyasi alanda zafer kazand Batya malup olmamak iin onun maddi gcne ulamak gerekirdi. Ekonomik ve siyasi bamszlk eitler arasnda korunabileceine gre, bir an nce ada uygarlk olarak kabul edilen Bat (gnmzn AB lkeleri) ile olan balarn gelitirilmesinden yana bir liderdi.

1297

Kurmu

olduu

gen

Cumhuriyetin

salam

temeller

zerinde

geliebilmesi

ve

Osmanl

mparatorluunun durumuna dmemesi iin, Bat ile olan ilikilerin arttrlmas Onun temel amalarndan biri olmutur. Bu konuda aynen yle demitir: Osmanl Devletinin sukutu, Garba kar elde ettiimiz muzafferiyetlerden marur olarak, kendisini Avrupa milletlerine balayan rabtalarn kestii gn balamt. Bu bir hata idi. Bunu tekrar etmeyeceiz. Gen Trkiye Cumhuriyeti, Atatrkn dncelerine paralel bir ekilde Onun izinde giderek kendini Avrupa uluslarna balayan ekonomik ve siyasi ilikilerini hibir zaman kesmemi, tarihte yapm olduu bu hatay bir daha tekrar etmemitir.2 II. AETye Ortak yelik Bavurusu ve Ankara Anlamas Kapitalist dnyaya kar verdii savaa zarar getirmeksizin Avrupaya ulamay amalayan bir lider olan Atatrk izleyen Cumhuriyet ynetimlerinden Adnan Menderes Hkmeti, Cumhuriyetin kuruluundan 36 yl, Roma Antlamasnn yrrle girmesinden ise 19 ay sonra, Batnn en nemli ekonomik kuruluu olan AETye Roma Antlamasnn 238. maddesi uyarnca ortak ye (associate member) olmak iin 31 Temmuz 1959da Topluluklar Konseyine bavurmutur. Trkiye, Yunanistandan sonra (15 Mays 1959) AETye ortak ye olmak iin bavuran ikinci lkedir. phesiz bu bavuruda Yunanistann yalnz braklmamas gr, en nemli faktr olmutur. Nitekim zamann Dileri Bakan Fatin Rt Zorlunun, Yunanistan kendisini bo bir havuza atsa bile onu yalnz brakmaya gelmez, tereddt etmeden sizde atlayacaksnz sz,3 Trkiyenin bavurusunun arkasnda yatan temel sebebi aklamaktadr. O zamanki genel gr, Trkiyenin Bat toplumu iindeki yerini almas ve Yunanistan yalnz brakmamas idi. Nitekim Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, 1959 Mart aynda sreci hzlandrmak iin diplomatik atak balatmtr. Zorlu, makamnda grt 6 AET bykelisine, Yunanistanla Trkiyeyi nasl kartrrsnz? Kk bir lkenin potansiyeli ile Trkiyeninki bir mi? diye sorunca, kararllk karln bulmu ve AET, Atina ile Ankara arasnda denge arayna girmitir. Ortak yelik bavurusu sonrasnda Trkiye ile AET arasnda imzalanan Ankara Anlamas, Roma Antlamasnn 238. maddesine dayanan ve Trkiye-Topluluk ortaklnn temel ilkelerini belirleyen bir ereve Anlamasdr. Ortaklk Anlamas olarakta bilinen Ankara Anlamas, 25 Haziran 1963 tarihinde Brkselde parafe edilmi ve 12 Eyll 1963te Ankarada imzalanmtr. Anlama, Millet Meclisinde, bir ekimser, bir muhalif oya karlk 267; Cumhuriyet Senatosunda ise ekimser ve bir muhalif oya karlk 100 oyla kabul edilmitir. Ankara Anlamasnn 4 ubat 1964 tarih ve 397 sayl Yasa ile onaylanmas TBMMce uygun bulunmutur. Anlama, 22 Ekim 1964 tarih ve 6/3820 sayl Bakanlar Kurulu Kararyla onaylanm, 20 Kasm 1964 tarih ve 6/3920 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile de 1 Aralk 1964te yrrle girmesi kararlatrlmtr. Tam ismi Trkiye ile AET Arasnda Bir Ortaklk Yaratan Anlamadr.

1298

Ana ilkeleri ve temelleri bakmndan Roma Antlamasndan esinlenmitir. Anlamada gmrk birliini belirleyen hkmler bulunmad iin, 20 ubat 1964 tarihinde onaylanmak iin sunulduu GATTdan ilk defada gememitir. nk ATleri, gmrk birlii ilkesine yer veren fakat byle bir birlie ulamak iin kesin bir plan ve program tamayan bir anlamann GATTdan geemeyeceini ne srmtr. Buna karlk Trkiye, Nikaragua ile El Salvador arasndaki benzer bir anlamann GATTdan onay aldn belirterek ATnin itirazn ortadan kaldrmtr. Fakat Anlama, GATT Genel Kurulunda byk tartmalara yol amtr. Bunda, Trkiyenin gmrk vergilerini. 20 Mays 1964te aniden ykseltmesinin byk etkisi olmutur. Ankara Anlamas, Topluluk ile imzaland iin Topluluk iinde dorudan uygulanan bir Topluluk Hukuku Belgesidir. Topluluk yesi lkeler ile de ayrca imzalanmas dolaysyla bir Uluslararas Hukuk Belgesidir. Anlamada taraflara bir fesih hakk tannmam, yrrlk sresi de ngrlmemitir. Dolaysyla, Anlamann amalar gerekleene kadar yrrlkte kalmas gerekir. Anlama, Topluluk ile Trkiye arasnda gittike gelien bir gmrk birliinin kurulmasn ngrmektedir. Ankara Anlamasnn amac, Anlamann 2. maddesinde u ekilde belirtilmitir: Anlamann amac Trkiye ekonomisinin hzlandrlm kalknmasn ve Trk halknn alma dzeyinin ve hayat artlarnn ykseltilmesini salama gereini tm ile gznnde bulundurarak taraflar arasndaki ticari ve ekonomik ilikileri aralksz ve dengeli olarak glendirmeyi tevik etmektir. Yukarda fkrada belirtilen amalarn gerekletirilmesi iin 3, 4 ve 5. maddelerde gsterilen artlara ve usullere gre bir gmrk birliinin gititke gelien ekilde kurulmas ngrlmtr. Ortakln; bir hazrlk, bir gei ve bir son dnemi vardr. III. Gmrk Birlii ncesi: Hazrlk Dnemi Ankara Anlamasnn 1 Aralk 1964 tarihinde yrrle girmesi ile balayan ve 1 Ocak 1973 tarihine kadar devam eden bu dnemde, Trkiye ekonomisiyle Topluluk ekonomisi arasndaki fark azaltmak zere Trkiyeye tek tarafl dnler verilmitir. Prensip olarak 5 yl srmesi ngrlm olmasna ramen 9 yla uzamtr. Hazrlk dneminin en nemli taraf, Trkiyeye tek tarafl tarife kotalar almasdr. Tarife kotalarnda, kota miktar limiti iinde tercihli bir tarife (gmrk vergisi) uygulanmakta, kota miktar alnca normal tarifelere geilmektedir. Hazrlk dnemi boyunca ithalat, ihracattan hzl gelimi ve Trkiyenin toplam ithalatnda AETnin pay ykselmitir (1963de %29, 1972de %42). thalatn, ihracattan daha hzl artmas ve Trkiye pazarnda AETnin paynn genilemesi, bu dnemde Trkiyenin Toplulua iyi bir pazar oluturduunu gstermektedir. Hazrlk dneminde; igcnn serbest dolam, yerleme hakk ve hizmet edimi serbestlii konularnda bir gelime salanamamtr.

1299

Ankara Anlamasnn 12-14. maddeleri, iilerin serbest dolamn kadameli olarak gerekletirmek iin Roma Antlamasnn 48-50. maddelerinden esinlenmekte anlatklarn hkme balamtr. Sermayenin serbest dolam konusunda ise (Md. 20), bu dolam kolaylatrmak iin taraflarn karlkl danmalar ngrlmtr. Hazrlk dneminde uygulanan Birinci Mali Protokol ile Trkiyeye 175 milyon ECU tutarnda kredi verilmitir.4 IV. Katma Protokol ve Gmrk Birlii Sreci Trkiye ile AET arasnda imzalanan Geici Protokolun 1. maddesi, Ankara Anlamasnn yrrle girmesinden 4 yl sonra Ortaklk Konseyinin, Trkiyenin ekonomik durumunu gznde bulundurarak gei dneminin gerekleme artlar, usulleri, sra ve takvimleri ile ilgili hkmlerini bir Katma Protokol ile belirleyeceini ngrmtr. 1967 ylnda Trk Hkmeti, bu hkm erevesinde Ankara Anlamasnda ngrlen Hazrlk Dneminin bitmesine 2 yl var iken, 16 Mays 1967 tarihli Ortaklk Konseyi toplantsnda Topluluk tarafna niyetini aklamtr. Topluluk, Ankara, Anlamasna gre grmelerin en erken 1 Aralk 1968de balatlabileceini, Trkiyenin bu dnemdeki yklenimleri kaldrabilecek bir ekonomik yapda olup olmadnn belirlenmesi gerektiini belirtmitir. Bu amala Prof. Baadee bir rapor hazrlattrmtr. 26 Nisan 1968 tarihinde yaynlanan rapor, Trkiyenin ikinci dneme gei iin yeterli yapda olmadn vurgulamtr. Fakat yaplan giriimler sonucunda 9 Aralk 1968 tarihli 9. Ortaklk Konseyi toplantsnda, ikinci dneme gei iin grmelerin balatlmas kabul edilmitir. 6 ubat 1969 tarihinde balayan grmeler, 22 Temmuz 1970e kadar devam etmitir. Gei dnemini dzenleyen Katma Protokoln metni, Ortaklk Konseyinin 19 Kasm 1970 tarihli toplantsnda kabul edilmi ve bu Protokol, Mali Protokol (kinci), AKT Yetki Alanna Giren Maddelerle lgili Anlama ile Son Senet, 23 Kasm 1970de Brkselde imzalanmtr. Katma Protokoln taraflarca onay ilemlerinin gecikecei anlaldndan, Protokoln sadece ticari hkmlerini nceden yrrle koyan Geici Anlama, 21 Temmuz 1971de imzalanm ve 1 Eyll 1971de yrrle girmitir. Bylece gei dnemi fiilen balamtr. Katma Protokol, TBMMnin 5 Haziran 1971 tarihli oturumunda 69 olumsuz oya karlk 149 olumlu oyla kabul edilmi ve 1 Eyll 1971de yasalamtr. 30 Eyll 1971de GATT ve ye lke parlamentolarnda da kabul edildikten sonra, 1 Ocak 1973te yrrle girmitir. Katma Protokol, Ankara Anlamasnda yer alan hkmlerin Trkiyenin ekonomik durumuna uygun bir biimde yrrle konulmasn salayacak bir uygulama anlamasdr. Protokol, sanayi rnlerinde gmrk birlii, tarm iin tavizli rejim, igcnn serbest dolam, yabanc sermaye, yerleme serbestisi ve hizmet edimi, ekonomi politikalarnn koordine edilmesi, rekabet ve devlet yardmlar, ihracatn desteklenmesi ve mali yardmlar gibi temel konularda Trk ekonomisinin gelecei iin ok nemli uygulama hkmleri iermektedir.5

1300

Katma Protokol, istisnalar dnda 12 yl srecek gei dneminin esaslarn belirlemektedir. Buna gre, prensip olarak sanayi maddeleri iin gmrk birlii 12 yldr. Ancak istisnai olarak Protokoln 3 sayl ekindeki listede yer alan sanayi maddeleriyle ilgili gmrk vergilerinin Trkiye tarafndan 22 yllk srede kaldrlmas ngrlmtr. Tarm rnlerine gmrk birliinin gerekletirilmesi ise, 22 yln sonuna braklmtr. Katma Protokol, Ankara Anlamasnn 4. Geici Protokoln 1. maddesine dayanlarak hazrlanm bir n Katlma Anlamasdr (pre-adhesion). V. Gmrk Birlii (Gei) Dnemi Katma Protokoln ticari hkmlerini yrrle koyan Geici Anlamann 31 Aralk 1972 tarihinde uygulamadan kalkmas ile Katma Protokol, 1 Ocak 1973ten itibaren yrrle girmitir. Bylece, Trkiye ile AET arasndaki hazrlk dnemi son bulmu ve gei dnemine girilmitir. Bu dneme geile taraflar, karlkl dn vererek bir gmrk birliini gerekletirmeyi amalamlardr. Hazrlk dneminde Topluluun tek tarafl verdii dnlere karlk bu defa Trkiyede yklenim altna girerek belli bir zaman takvimi iinde Topluluk ile gmrk birliini gerekletirmeyi taahht etmitir.6 Kurulacak gmrk birliinin, Roma Antlamasnda olduu gibi sanayi rnlerini kapsamas ngrlm, tarmsal rnler iin ortak bir tarm politikas izlenmesi kabul edilmitir. Katma Protokol, taraflarn d ticarete gmrk vergileri, e etkili vergi ve resimler koymaktan, Protokoln yrrle giriinde uyguladklar gmrk vergileri ile e etkili vergi ve resimleri arttrmaktan kanmalarn (standstill) ngrmtr. ndirimlerin yaplaca temel vergiler Katma Protokoln imza tarihinde (23 Kasm 1970) geerli olan vergilerdir. Gmrk birliinin esasn oluturan gmrk vergileri ile e etkili vergi resimlerin kaldrlmas, Topluluun OGTye uyum ile miktar kstlamalarnn giderilmesi, Katma Protokoln 7 ile 35. maddelerinde dzenlenmitir. Trkiye, Katma Protokol erevesinde AETye kar taahhtlerini geciktirince, Trk Hkmeti ile Topluluk arasnda 7 Kasm 1988 ve 20-21 Aralk 1988 tarihleri arasnda Ad Hoc Komite toplantlar yaplmtr. Bu toplantlar sonucunda Trkiye, 1995 ylna kadar gmrk indirim takvimini tamamlayarak sanayi rnlerinde gmrk vergilerini sfrlamay aklamtr. Bylece, 1989-1992 dneminde her yl yaplacak %10 indirimler ile, 12 yllk listede %70, 22 yllk listede ise %60 indirim salanmas ngrlmtr. Gmrk birliinin 1992-1995 yllar arasndaki blmnn uygulama artlar ise, o tarihte i pazarn Trk ekonomisi zerindeki etkileri de gz nnde bulundurularak yeniden belirlenecektir. thalattan alnan ve gmrk vergisi niteliinde olan fonlar ise, 1993 ylndan itibaren 5 yllk dnemde kaldrlacaktr. Burada nemli bir noktaya dikkati ekmekte fayda vardr. Trkiyenin 24 Ocak 1980 tarihinden itibaren uygulamaya koyduu da ak byme modeli iinde ithalatn zellikle 1984 ylndan sonra byk lde libere etmesi, Topluluk lkelerinin Trkiye pazarndaki avantajn kaybetmesine yol amtr. Trkiyede hkmetler, yasal oranlar iinde kalmak artyla (yasal oranlar 14.5.1694 tarih ve 474 sayl Yasa ile belirlenmi ve 10.11.1988 tarih ve 3502 sayl Yasada aynen korunmutur) ithalat rejimi kararlar ile vergi oranlarn arttrmaya veya azaltmaya (fiili oranlar) yetkilidir. zlenen liberal d

1301

ticaret politikas sonucunda Trkiyede Bakanlar Kurulu Kararlar ile birok maln fiili vergi oranlar, Katma Protokolde ngrlen indirim takviminin uygulanmas durumunda ulalacak olan vergi oranlarnn altna dmtr. Bunun sonucunda Topluluk lkelerinde de, nc lkeler iin geerli vergiler uygulanmaya balanm ve Topluluun Trk pazarndaki tercih marj byk lde ortadan kalkmtr. Trkiye, daha sonraki yllarda Katma Protokol hkmlerine tamamen aykr bir ekilde Topluluk ile gnll ihracat kstlamas anlamalar imzalayarak yrrle koymutur. lk kstlama anlamas, Pamuk plii Anlamasdr. 30 Temmuz 1982 tarihinde imzalanm ve 21 Austos 1982 gnn yrrle girmitir. Daha sonraki yllarda t-shirt, pantalon, slip, sair pamuklu dokuma, yatak araflar, erkek ve ocuk gmlekleri, havlu ve havlu nevi bukleli mensucat, bluz, rme giyim eyas gibi tekstil ve konfeksiyon rnlerinde Topluluk, lke baznda tek tarafl kararlar ile Trk ihra rnlerine miktar kstlamas getirmitir. Aralk 1985 tarihinden sonra Trk zel sektr temsilcileri ile Topluluk yetkilileri arasnda grmeler yaplmak suretiyle gnll ihra kstlama anlamalar imzalanmtr.7 Btn bu uygulamalar, Topluluun Katma Protokol ile stlenmi olduu yklenimlerine aykr idi. Trkiye, yukarda akland gibi 1988 ylndan sonra AT ile gmrk birlii gerekletirmek zere indirimlerini sratlendirmi ve OGTye uyum konusunda da nemli admlar atmtr. Fakat btn bu uygulamalar, yeterli olmamtr. nk, GATTn 24. maddesiyle belirlenen gmrk birlii, taraflar arasnda nc lkelere kar ayn gmrk vergileri yannda ortak ticaret kurallarnn da uygulanmasn ngrmektedir. Gmrk vergileri indirimleri ve OGT uyumunun yansra stlenilmesi gereken ticaretle ilgili politikalarn iki temel art vardr. Bunlardan ilki, Topluluun Ortak Ticaret Politikas kapsamnda imzalad ve tarife tavizlerini ieren anlamalarn aynen Trkiye tarafndan da (Akdeniz Anlamalar, Lom Anlamalar, EFTA lkeleriyle yaplm Serbest Ticaret Anlamalar) stlenilecektir. Topluluka Genelletirilmi Tercihler Sistemi (GTS) erevesinde gelimekte olan lkelere verilmi tek tarafl tavizler de, gmrk birlii erevesinde Trkiye tarafndan uyulmas gerekecek dier ykmllklerdir.8 VI. Son Dnem Trkiye ile AB arasnda 1 Ocak 1996 tarihinde gerekletirilen Gmrk Birliinin nasl ileyeceine ilikin ilkeler, Trkiye-AB Ortaklk Konseyinin 6 Mart 1995 tarihli toplantsnda belirlenmitir. Bylece, 22 yllk Gei Dnemi Ocak 1996 tarihinde son bulmu ve Ankara Anlamasnda (Md. 2) ngrlen Son Dneme girilmitir. Gmrk Birliinin (GB) tamamlanmas 23 Ekim 1995 tarihinde toplanan Ortaklk Komitesinde kararlatrlmtr. Komite, Trkiyenin gerekli yasal dzenlemeleri yaptn belirlemi ve GBnin iyi bir ekilde ilemesine ilikin teknik artlarn biraraya geldiini kabul etmesini Ortaklk Konseyine tavsiye etmeye karar vermitir. 30 Ekim 1995 tarihinde toplanan 37. Dnem Ortaklk Konseyinde, Komite Raporuna dayanarak GBnin iyi ilemesi iin gerekli artlarn yerine getirildii sonucuna varlmtr. Bu gelimeler zerine

1302

21-22 Kasm tarihlerinde toplanan Avrupa Parlamentosu (AP) D likiler Komisyonu, GB Raportr Carlos, Carnero Gonzalesin Trkiyedeki son gelimeleri ieren raporunu tartm ve Komisyondaki oylamann 11 Aralk 1995 tarihinde yaplmasn kararlatrmtr. Bu toplantda, AP D likiler Komisyonunun Trkiye ile GBnin tamamlanmas ynnde vard olumlu gr, 13 Aralkta Strasbourgda toplanan Avrupa Parlamentosu Genel Kuruluna sevkedilmitir. AP Genel Kurulunda yaplan grmeler sonucunda 149 olumsuz, 36 ekimser oya kar, 343 evet oyu ile AP yeleri Trkiye ile GBni onaylamlardr.9 Trkiye-AB Gmrk Birlii, 30.12.1995 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 95/7603 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile fiilen gereklemitir. Bu Karar ile 12 ve 22 yllk listelerde ertelenen son indirimler yaplm, 12 ve 22 yllk listelerde OGTye uyumlar gerekletirilmitir. 15 Nisan ve 9 Temmuz 1995 tarihlerinde Toplu Konut Fonunda (mali nitelikli gmrk vergisi) %20den toplam olarak %40 orannda yaplan indirimden sonra, ayn BKK ile Toplu Konut Fonu uygulamasna 1.1.1996 tarihi itibariyle son verilmitir. Teknik ifadeyle, Katma Protokoln 16. maddesi gereince 14.8.1981 tarih ve 8/3464 sayl BKK eki mali nitelikli gmrk vergileri listesinde yer alan eyalarn ithalat gmrk vergisi ile e etkili vergi ve resimlerinde %100lk indirim yaplm ve bu eyalardan Trk Gmrk Tarifesi ile Topluluk Ortak Gmrk Tarifesi arasnda %100lk uyum salanmtr. Bylece Trkiye, 1995 yl sonu itibariyle AB ile sanayi rnlerinde gmrk birliini gerekletirmitir. Bunun doal sonucu olarak da AB, Trk tekstil ve konfeksiyon rnlerine uygulad kotalar 1 Ocak 1996dan itibaren kaldrarak Trkiyenin ABnin Kota Kontrol Sistemi (SIGL) dna kartldn aklamtr. Trkiye-AB Gmrk Birliinde sanayi rnleri ile ilenmi tarm rnlerinin serbest dolam, eit artlarda ticaret yaplabilmesi (ortak ticaret politikas) ve serbest rekabet ortamnn salanmasn da (ortak rekabet politikas) gerektirmektedir. Bu anlamda gmrk birlii, ABnin ortak ticaret ve rekabet politikalarnn uygulanmas olmadan Trkiye-AB arasnda gerekleemez. Gmrk birlii, temelde sanayi rnlerini kapsamakla beraber, hassas rnler olarak nitelendirilen baz sanayi rnlerinde OGTye uyum, aamal olarak 1 Ocak 2001 tarihinde salanmtr. ABnin OGTsi, her yl Armonize Sistem Nomenklatrne dayanan Kombine Nomenklatr (CN) baznda, bir Konsey Ynetmelii ekinde yaynlanmaktadr. Bu sebeple AB yesi lkelerin, tarifeleri tek bana deitirmesi mmkn deildir.10 VII. Gmrk Birlii Srecinde Yaplan Tam yelik Bavurusunun Kabul Edilmemesi Ankara Anlamasnn 28. maddesi, Trkiyenin Roma Antlamasndan doan ykmllklerinin tamamn stlenebilecei bir duruma geldiini gstermesi durumunda akit taraflarn, tam yelii grebileceklerini ngrmtr (son dnem). Trkiye, Yunanistann izledii yoldan giderek son

1303

dneme geilmesini beklemeden, 1987 ylnda ortaklk statsnden ayr olarak bir Avrupa Devleti sfatyla Topluluklara tam ye olmak iin bavuruda bulunmu, fakat bu bavuru kabul edilmemitir. Trkiye, 14 Nisan 1987 tarihinde, Ankara Anlamasnda ngrlen dnemlerin

tamamlanmasn beklemeden bir Avrupal devlet olarak; - AKTyi kuran Antlamann 98. maddesine gre AKTye, - AETnu kuran Antlamann 237. maddesine gre AETye, - EURATOMu kuran Antlamann 205. maddesine gre EURATOMa tam yelik bavurusunda bulunmutur.11 Bylece Trkiye, tam yelik bavurusundan nce kendisine hissettirilen, Ankara Anlamasnn 28. maddesinde belirtilen duruma henz ekonomik ynden ulamad savn ortadan kaldrm ve Roma Antlamasnn her Avrupal Devlet Toluluklara katlmay isteyebilir hkmnden yararlanmtr. Trkiye bavuru tarihini zellikle 14 Nisan olarak belirlemitir.12 Bundan ama, AT Bakanlar Konseyinin 27 Nisanda yapaca toplantda bavuruyu grmesini salamaktr. nk, 14 Nisandan sonraki bir bavuruda, araya giren Paskalya Tatili (17 Nisan) sebebiyle konunun ancak Mays ayndaki Konsey toplantsnda grlebilmesi mmkn olacak, bu sre iinde Avrupa Parlamentosundan Trkiye aleyhine bir karar kma olasl belirebilecektir. 14 Nisanda yaplan bavurunun ardndan Alman Delegasyonunun Brkselde taknd olumsuz tutum, ancak Babakan T. zaln Almanya Babakan H. Kohle yazd bir mektup ile krlabilmitir. 27 Nisan 1987de Lksemburgta Dileri Bakanlar dzeyinde toplanan Konsey, Yunanistann usule ilikin bir itiraz dnda, Roma Antlamasna uygun olarak oybirlii ile bavurunun incelenmek zere Komisyona gnderilmesini kararlatrmtr. Komisyon 18 Aralk 1989 tarihinde Trkiyenin bavurusundan tam 2.5 yl sonra (dier tam yelik bavurusunda bulunan lkeler arasnda en uzun sre) Gr Raporunu aklamtr. Rapor, 10 sayfalk bir ana metin ile buna ekli 125 sayfalk bir teknik rapor dan (Trk Ekonomisinin Yaps ve Gelimii Hakknda Rapor) olumutur. Raporda, Trkiyenin ekonomik ve sosyal yaps, geliimi, belli lde Yunanistan, spanya ve Portekiz ile de karlatrlarak incelenmitir. Giri Blmnde Eke atfta bulunarak, Komisyonun bavurusu ile ilgili gr ve deerlendirmelerine yer verilmitir. Komisyon adna Raporu aklayan Komiser Matutes, 1993e kadar Tek Senet hedeflerine ulamadan tam yelik bavurularn ileme koyamayacaklarn, ancak 1992 ylndan sonra Topluluun 15 veya 18 ye ile ileyip ileyemeyeceinin deerlendirilebileceini, dolaysyla Trkiyenin durumunun da bu tarihten sonra ele alnabileceini belirtmitir.13 Rapor, Trkiyede son yllarda ekonomik ynden kaydedilen gelimelerden olumlu olarak sz etmi, fakat buna ramen yine de ortada drt gln bulunduunu aklamtr.

1304

Bunlar; - Tarm alannda olduu kadar sanayi sektrnde de Topluluk ile olan nemli yapsal farkllklar, - Sanayide yksek koruma oranlar, - 1989 ylnda art gsteren makro ekonomik dengesizlikler, - Dk bir sosyal koruma dzeyi ve Trkiye ile Topluluklar arasndaki kalknma dzeyi farknn bykldr. Komisyonun grne gre Trkiyedeki kii bana GSMH Topluluktakinin te birine eittir. Nfusun yarsna yakn tarm kesiminde almaktadr. Bu sektrde verimlilik olduka dktr. sizlik ve enflasyon oranlar Topluluk ortalamasnn ok stndedir. cretlerin dk olmas, Trkiyenin Topluluk sosyal normlarnn yakalanmasn glendirici bir faktrdr. Bu farkllklar mevcut olduu srece Trkiye, ATnin ekonomik ve sosyal politikalarnn gereklerini yerine getirmekte sknt ekecektir. Btn bu sebepler ile tam yelik grmelerinin derhal balamas mmkn grlmemi, fakat Trkiyenin Toplulua katlmaya ehil olduu belirtilmitir. Trkiyenin Toplulua yaknlamas abalarna yardmc olmak, ilikileri glendirmek ve derinletirmek iin gmrk birliinin tamamlanmas, mali ibirliinin yeniden balatlarak younlatrlmas, snai ve teknolojik ibirliinin gelitirilmesi, siyasi ve kltrel balarn glendirilmesi gerektii, Raporda nerilen drt nemli nlemdir. Btn bu konularn Ortaklk Anlamas erevesinde ele alnmas gerektii belirtilmitir. Komisyonun olumsuz gr 5 ubat 1990 tarihinde Konsey tarafndan da benimsenince (Yunanistann yeliinde Komisyonun olumlu olmayan gr, Konseyde deitirilerek grmeler balamtr), Trkiyenin tam yelik bavurusunun deerlendirilmesi, 1992den sonraya kalmtr. Bununla beraber Konsey, Komisyondan Trkiye ile ibirliinin glendirilmesi konusunda somut teklifler sunmasn istemitir. Bunun zerine Komisyon, birlii Prorgam olarak bilinen teklifler paketini (Matutes paketini) 6 Haziran 1990 tarihinde benimsemitir. Programda, yukarda belirtilen alanlar ile ilgili somut ve ayrntl nlemler yer almaktadr. 1989 ylnn sonunda Dou Avrupa lkelerinde ortaya kan liberal gelimeler, iki Almanyann 3 Ekim 1990da birleerek tek bir devlete dnmesi, Avusturya, Malta, Kbrs, sve, Finlandiya, svire ve Norvein tam yelik bavurular, bunlardan Avusturya, sve ve Finlandiyann14 bavurularnn kabul edilmesiyle Birlik ye saysnn 1995 ylnda 15e kmas, Sovyetler Birliinin dalmas ve dnya konjonktrnde meydana gelen hzl gelimeler, Trkiyenin ABye tam yelik olarak katlmasn olduka zorlatrmtr. Bizi bu kanya ynelten dier bir faktr de, Topluluklara ikinci ve nc genilemede katlan 3 lke ile drdnc genilemede ABye giren Avusturya, sve ve Finlandiyann resmi bavuru tarihleri ile Konsey kararlar arasnda Trkiyede olduu gibi ok uzun sre

1305

gememesidir. Bu srenin uzunluu, Topluluklarn Trkiyeye tam yelik asndan olumlu bakmadnn ak bir gstergesidir. VIII. Gmrk Birliine Eletirel Bir Yaklam Trkiyenin Avrupa Birliinin gemiinde grlmemi bir model iinde ABye tam ye olmadan bu Birlie snrl bir biimde 1.1.1996dan itibaren katlmas, sui generis (kendine zg) bir durumdur. Avrupa aslnda Trkiyeyi gmrk birlii ba ile kendine balayp, kendi nfuz alan iinde tutmak istemektedir.15 Avrupann amac yle zetlenebilir: Avrupa Trkiyeyi hem istiyor, hem de istemiyor. stiyor, nk yanbanda hzla byyen 70 milyonluk nemli bir pazardan hem ucuz mal almak ve ucuz igcnden yararlanmak ve hem de bu pazara mal satmak istiyor. stemiyor, nk kendi kltrnden olmayan 70 milyonluk Mslman bir lkenin eit haklarla kendi iinde yer almasn pek arzu etmiyor. Gmrk Birlii, Avrupa iin en uygun bir forml olup, sadece sanayi mallarnn serbest dolamn ngrmesi sebebiyle de Batnn bir tercihidir. Mallar reten el emeinin serbest dolamn kapsamam ise, Trkiyenin aleyhinedir. Trkiye-AB Gmrk Birliini u Trk vecizesi ile zetlemek mmkndr: Mal geer, adam gemez. Bu durumu, dnemin AB Temsilcisi Michael Lakede kabul ederek, kendisine sorulan bir soruyu yle cevaplandrmtr: Szn ettiiniz bu i ie eliki daha da i ie gelip, bizi ABye gtrecek mi? Babakan 2000 ylnda yeyiz diyor. Bu saptamay neye dayandryor bilmiyorum. Somut dayana yok nk. Fakat tabi hikimse Trkiyeye hayr sen ye olamazsn diyecek durumda deil. 1963te yaplan Ortaklk Anlamasndan beri Trkiye yelie ehil lkedir. imdi GB ile aramzda sanayi, enerji, evre, ulam, telekomnikasyon, bilim ve aratrma, tarm ve hatta kltr alannda ok yakn bir ibirlii ortam domu oluyor. Bunlarn yansra, dileri ve gvenlik alanlarndaki politikalarmz da uyumlu hale getirebilmek iin, siyasi ibirlii alan yaratlm oluyor.16 Gmrk Birliinin Trk kamuoyunda yaplan hakl itirazlara ramen benimsenmesinin temel sebebi, tam yelie gtrecek en hzl ara olarak kabul edilmesidir. OKKdeki birok teknik dzenleme, ok gecikmesizin tam yeliin gerekleeceini varsaymasna dayanlarak hazrlanmtr. Trkiyeye tam yelik perspektifinin verilmemesi durumunda Gmrk Birlii, tam yelik iin bir ara olma niteliini yitirecek ve AB ile d ticareti dzenleyen bir nitelik kazanacaktr. Fakat dier taraftan, OKK erevesinde verilen tavizler byk lde konsolide edilmitir. nc lkelerle imzalanan ikili anlamalara dayandrlan teknik hususlar, AB ile karlkl gmrk indirimlerinden vazgeildii takdirde ortaya birok sorun karacaktr. Bu sebeple Gmrk Birlii, ticareti dzenleyen nitelii itibariyle yeniden mzakere edilse bile, bu o kadar kolay olmayacaktr. Dolaysyla Trkiye,

1306

Lksemburg Kararlar ile ABnin genileme sreci dnda brakldna gre, T. zaln ifadesiyle ince uzun bir yolda nn grmeden yrmeye devam edecektir. IX. Trkiye-AB Gmrk Birlii ve Tarihi Bir Hatrlatma: 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas ve Sonular Trkiye, 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararlar erevesinde AB ile Gmrk Birliini, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren gerekletirmitir. Kendine zg yeni bir ekonomik ve hukuki durum olan ABTrkiye Gmrk Birlii sreci ilemeye baladktan sonra ortaya kan sorunlar Trkiye tarafndan kendi lehine zmlenmez ise, bu birliktelik Trkiye aleyhine baz olumsuz etkiler yaratabilir. Bu olumsuz etkilerin en nemli sebebi, yukarda da belirttiimiz gibi Trkiye gibi gelime yolunda olan bir lkenin ekonomisinde yapsal uyumu gerekletirecek yeterli mali yardm almadan ve ABye tam ye olmadan, sadece sanayi mallarnn serbest dolamn ieren bir model iinde AB ile btnlemeye gitmesidir. Benzetme yerinde ise, fil ile fare birlikte yataa girmektedirler. ABnin insan haklar ve demokrasiyi bahane ederek Trkiyeye 1/95 sayl OKK uyarnca yapmas gereken mali yardmlar durdurmas, Gmrk Birliinin Trkiyenin aleyhine ilemeye baladnn ak bir gstergesidir. Nitekim Fransz Liberation Gazetesinin (25.10.1996) Trkiye uzman Jacques Amalric, Trkiyenin urad mali kayplar dengeleyecek mali yardmlar ABnin yrrle koymamasn eletirmektedir. Dileri Bakanl Mstear Onur ymen ise, Avrupann Trkiyeye genel tutumunu olumlu bulmadn belirterek yle demektedir: nsan haklar diyorlar. almalarmz anlattmzda Kbrs zn diyorlar. Kbrsta mzakereden kaan tarafn Rm ve Yunan olduunu anlatyoruz, zm srecini balatmak iin asl onlara bask yapmalar gerektiini sylyoruz. Bu defa da Yunan vetosu var diyorlar. Avrupann iradesi Yunan ipoteinde mi? Bir Avrupa lkesi de kp Yunanistana ben de senin falanca fondan aldn yardm veto ediyorum diyor mu?.17 Bu gelimeler karsnda Osmanl Devletinin 16 Austos 1838 tarihinde ngiltere ile imzalad Ticaret Anlamasnn (bilinen ismiyle Balta Liman Anlamas)18 bir daha hatrlatmakta fayda vardr. 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas veya Szlemesi (Convention of Commerce), geen yzylda tm lkeler sanayileebilmek iin gmrk tarifeleri ile yerli sanayilerini korurlarken, Osmanl Devletini serbest d ticerete en ileri bir biimde amtr.19 Bu durumdan ok memnun olan zamann ngiliz Dileri Bakan Palmerstone 1849 ylnda, ticari ilikilerde Osmanl Devleti, dier devletlerden daha ok serbest izinlerde bulunmaktadr diyerek Osmanl Devletinin d ticaret politikasn vmekte ve 1838 Anlamasn aheser (Capo dOpera) olarak yorumlamaktadr. Palmerstone, Anlamann imzalanmasndan dolay fazlasyla memnun olmu ve bylece ngiliz Dileri Bakannn Trk sanayi muhakkak surette geri braktrlmaldr direktifi,20 Cumhuriyetin ilan ile balayan sanayileme hamlesine kadar geerli olmutur.

1307

1838

Anlamasnn

maddeleri,

1/95

sayl

Ortaklk

Konseyi

Karar

erevesinde

gerekletirilecek Gmrk Birlii ile karlatrma yapabilmek amacyla aada verilmitir. - Herhangi bir devlet ve o devletin uyruklar ve gemileri hakknda Osmanl Devletinin tand ve tanyaca haklar, ngilizler iin de geerli olacaktr.21 - Osmanl Devletinin baz mallar iin koyduu ihracat yasa kaldrlarak ngilizlerin her cins mal satn almalar salanacaktr. - Osmanl Devletinin, bugnk Tekel anlamna gelen Yed-i Vahit hakk kaldrlacaktr.22 - ngiliz tccar, yerli tccarla eit haklara sahip olacaktr. ngiliz tccarlarnn ortaklar iin de, ngiliz tccarlarna tannan btn haklar geerli olacaktr. - Osmanl Devleti, bu Anlamann hkmlerini btn dost devletleri kapsayacak biimde geniletmeyi taahht etmitir. - thalatta %3 ithal resmi denecektir. Ayrca %2 orannda ek vergi alnabilecektir. - thal mallar bu vergilerin dnda lkeye serbest bir ekilde girecek ve tm Osmanl Devleti snrlar iinde bir yerden dier bir yere gtrlse bile yeni vergi alnmayacaktr.23 - Yabanc mallar boazlardan serbeste geecek, Osmanl limanlarnda bir gemiden dierine aktarma yaplabilecek, transit serbest olacak ve ticari ilemlerden vergi ve resim alnmayacaktr. - Anlama Osmanl mparatorluunun tmnde uygulanacak ve sonsuza kadar yrrlkte kalacaktr.24 - Osmanl Devletinin daha nce vermi olduu kapitlasyonlar devam edecek ve bu Anlama ile tannan yeni imtiyazlar eskilerine eklenecektir. - ngiliz tccarlar, ortaklar veya adamlar, Osmanl Devletinin her yerinde her eit mal istisnasz alp satabilecek ve i ticarette en imtiyazl yerli tccardan fazla vergi demeyecektir. - hra mallarndan, ihracatn yaplaca iskeleye kadar hi bir i vergi alnmayacak, iskelede %9 orannda sabit oranl ad valorem vergi alnacaktr. hra aamasnda ise %3 orannda vergi denecektir. - Anlamann ngiliz mallarna ve tebasna tand imtiyaza dokunulmadka, Osmanl Devleti i ilerinin yrtlmesinde iza (rahatsz) edilmeyecektir. Osmanl Devletinin Balta Liman Antlamasn imzalamadan nceki durumunu iyi bilmek gerekir. Fransz ve ngilizler Osmanl Devletinden ilk defa 1535 ylnda lke snrlar iinde ticaret yapma iznini almlardr. 1566 ylnda Sakz Adas alndktan sonra bu Adada bulunan Avrupal

1308

tccarlar devletin vermi olduu izin ile zmire gelip yerlemilerdir. ngilizler, arkasndan Franszlar kendi lkelerinde 50-60 irketi bir araya getirip Levant irketler kurmulardr. Osmanl tccar ve sermayesi bu Levant irketler ile rekabet edememi ve ksa srede eriyip yok olmulardr. 18. yzylda Avrupa hzla sanayileirken Osmanl Devleti bu srecin dnda kalmtr. zetle belirtmek gerekirse, XVI. yzyln sonlarna doru kapitlasyonlar sonucunda Osmanl lkesi, Avrupallardan mamul mal alan ve onlara hammadde satan bir pazar durumuna dm, Osmanl tarm, Avrupa piyasalarnn ihtiyacna uyumlu bir yaplanmaya gitmitir.25 Osmanllar, 19. yzylda Avrupa devletlerinin askeri, siyasi ve ekonomik alanlarda ar basks altndadr. Osmanl Devletinin Dou ve Bat arasndaki kpr durumundaki corafi mevkii, geni topraklar zerinde byk bir pazara sahip olmas, hammadde kaynaklarn iletememesi, Batnn Osmanl lkesi zerindeki itahlarn kabartyordu. Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Reformlarnn yapld zamanlarda bile Osmanl Devleti, Batnn ar bir siyasi ve askeri basks altnda idi. 1827de Navarinde ngiliz, Fransz ve Rus filolar, Osmanl donanmasn yakm, 1929da Ruslar Edirneyi alp stanbula yaklam, Mehmet Ali Paa Ktahyaya kadar ilerleyip stanbulu tehdit etmeye balamtr. Bu gelimeler zerine II. Mahmut, Ruslardan yardm istemi ve 1833 Hnkar skelesi Anlamas ile Osmanllar Rus himayesine girmitir. Bu durumdan telalanan ngiltere, Mehmet Ali ve Rus tehlikelerine kar Osmanllar destekleyip, bu hizmetlerine karlk 1838 Ticaret Anlamasn imzalamtr. Bu Anlama, Osmanlnn kalknma hamlelerine balam olduu bir dnemde, tam anlamyla liberal ekonomi politikas izlemesini gerektirmitir. Zamann Osmanl uzmanlarndan David Urquhart, eski Osmanl rejiminin liberalizm olduunu, bunun Avrupallara bile rnek olmas gerektiini yazmtr. Anlamann gerektirdii liberalizm o sralarda Batnn hibir lkesinde uygulanmyordu. Geri daha nceleri de Batl lkeler kapitlasyonlardan yararlanmakta, ithal mallar iin %3 orannda gmrk resmi demekte, Osmanl lkesi snrlar iinde vergi vermemekte idiler. Bununla beraber, serbest ticarete nemli snrlamalar getirilmi idi. ticaret Osmanl tebas tarafndan yaplyordu. lke iinde uygulanan Yed-i Vahit denilen tekel usulne gre retici, maln ruhsat sahibi tekel kurulularna satmak zorundayd. Oysa 1838 Anlamas ile Osmanl Devleti, kapitlasyonlarn da tesine geerek Batllara son derece liberal haklar tannmtr. Ksacas Anlama, Osmanl Devletini, Batllarn bir ak pazar yapmtr. Trkiye, Anlamadan hemen hemen bir asr sonra (91 yl), 1929 ylnda gmrklerine hakim olabilmitir. 1838 Anlamas, Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik bamszln elde ettii 1929 ylna kadar srmtr. Osmanl mparatorluunun yklmas sonucunda imzalanan Lozan Antlamas, ekonomik bamszln, Antlamann yrrle girdii tarihten be yl sonra balayacan hkme balamtr. 1838 Ticaret Anlamas ile Osmanl Devletinin i pazar nce ngilizler ve daha sonra tm yabanclara aldktan sonra, d ticaret hacmi artm, d ticaret aklar da bymtr. 1838 ylnda Osmanl Devletinin ihracat (FOB) 4.4 milyon ngiliz Sterlini, ithalat ise 6.2 milyon sterlindir. 1830-39

1309

dneminde ortalama ihracat 4.2, ithalat ise 5.1 milyon sterlin olarak gereklemitir. 1840-49da bu rakamlar 6 ve 6.9, 1850-59da 9.8 ve 12.3, 1860-69da 15.4 ve 18.3, 1870-79da 18.6 ve 20.8, 188089da 15.5 ve 16.0, 1890-99da 17.7 ve 18.6, 19.00-09da 23.0 ve 26.0, 1910-13de 27.3 ve 38.6 milyon sterline kmtr. Bu rakamlarda altn ve gm olmayp, deerler cari fiyatlardadr. Avrupada Napolyon Savalarnn sona ermesinden I. Dnya Savana kadar geen yz yllk dnemde, 1830 Anlamasnn etkisiyle de Osmanllar, sanayilemi Bat ve Orta Avrupa lkeleriyle olan ticari balarn glendirmilerdir. Bunun sonucunda Osmanl ekonomisi, gda maddeleri ve hammadeler ihra eden, buna karlk mamul mallar ve gda maddeleri ithal eden bir yapya dnmtr.26 Ksacas Osmanllarn Batllara vermi olduu ticari ayrcalklar (kapitlasyonlar) Lozan Bar Konferansnda uzun grmeler sonunda kaldrlabilmitir.27 Osmanl Devleti, zamannda yaanan tm bu gelimeleri Byk nder Mustafa Kemal Atatrk 1 Mart 1922 tarihinde Millet Meclisinde aynen yle ifade etmitir: Tanzimatn at serbest ticaret devri, Avrupa rekabetine kar kendisini mdafaa edemeyen iktisadmz, bir de iktisadi kapitlasyon zincirine balad. Tekilat ve ferdi kymet nokta-i nazarndan, iktisat sahasnda bizden ok kuvvetli olanlar, memleketimizde bir de fazla olarak, imtiyazl mevkide bulunuyorlard. Temett vergisi vermiyorlard. Gmrklerimizi ellerinde tutuyorlard. stedikleri zaman, istedikleri eyay, istedikleri eriat tahtnda memleketimize sokuyorlard. Btn uebat- iktisadiyemize, bu sayede hakim-i mutlak olmulard. Efendiler, bize kar yaplan rekabet, hakikaten ok gayr-i mer, hakikaten ok kahredici idi. Rakiplerimiz, bu suretle inkiafa msait sanayimizi mahvettiler. Ziraatimizi de rahnedar ettiler. ktisadi ve mali inkiaf ve tekamlmzn nne getiler. Atatrk, I. ktisat Kongresini a konumasnda da fikirlerini u ekilde aklamtr: Tam bamszlk iin u ilke vardr: Milli egemenlik ekonomik egemenlik ile

salamlatrlmaldr Osmanl lkesi yabanclarn smrgesinden baka bir ey deildi Bir devlet ki gmrkleri iin vergilendirme ilemleri dzenlemesi hakknda men edilir, o devlete bamsz denilemez Ben milli egemenlii, milli ekonomik egemenlik olarak anlarm. Byle olmazsa milli egemenlik bir serap olur.28 Gmrk Birliinin tamamlanmasndan bir yl sonra toplanan Lksemburg Zirvesinde Avrupadaki 27 lkenin (15+12 aday lke) btnleme srecine start verilmi ve bylece nmzdeki yzylda Avrupann siyasal corafyasnn temelleri atlmtr. Bu adan Lksemburg Kararlarnn, Viyana Kongresi (1814-1815) ve Yalta Konferans (1945) Kararlar ile ayn sonucu yarattna dikkati ekmekte yarar vardr. nk Viyana ve Yaltadan sonra Avrupann haritas yeniden izilmiti. Lksemburg Zirvesi sonrasnda ABnin genileme dosyasn yeniden amas, ancak 12 aday lkenin AB ile btnlemesinden sonra olabilecektir. Bu ise ancak 2015-2020 yllarndan sonra mmkndr. O zaman da, Trkiye ile AB arasndaki ak o kadar byyecektir ki, tam yelik

1310

imkanszlaacaktr. Lksemburg Zirvesi sonrasnda Trkiye her ne kadar ABye tam ye olmaya ehil bir lke olarak deerlendirilmi ise de, Avrupann genileme sreci dnda braklm ve ABye 21. yzylda katlmas dnlen lkeler arasnda yer almamtr. ki yl sonra toplanan Helsinki Zirvesinde AB hatasn anlam ve Trkiyeye aday lke stats vermitir. Fakat 13 aday lkeden sadece Trkiye ile tam yelik grmelerine balanlmamtr. Eer Trkiyeye AB ifte standart uygulamaktan vazgeer ve Kopenhag Siyasi Kriterlerini objektif uygular ise, Trkiye 2010lu yllarda Gmrk Birlii macerasn olumlu bir ekilde noktalayarak ABye tam ye olabilir ve rahmetli Turgut zaln ifadesiyle nce ve uzun bir yol da hedefe ular.

1 2

29 Ekim 1923, Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. III, s. 68. S. Rdvan Karluk, AET le likilerimizin Atatrk Ekonomik Politika Asndan

Deerlendirilmesi, KV Yaynlar, stanbul, 1982. 3 Rahmetli Fatin Rt Zorlu, 15 Eyll 1960 tarihinde Yassada Mahkemesinin idam cezas

hkmn vermesi zerine 15 Eyll 1960 tarihinde elleri kelepelenmi bir halde hcumbotla Yassadadan mralya nakledilmektedir. Hcumbotta sessizlik hakimdir. Devrik Cumhurbakan Celal Bayar, devrik Dileri Bakan Fatin Rt Zorluya dnp yle der: Fatin Bey, bize u Ortak Pazar anlat htilalden bir yl nce (1959) Ortak Pazara Trkiyenin ilk bavurusunu ileten Fatin Rt Zorlu, hcumbotta elleri kelepeli olarak verdii bu brifingden bir gn sonra idam edilecektir. 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel bu durumu daha sonra yle deerlendirecektir: Onlar idama giderken Ortak Pazar konuuyorlard. O Celal Bey ki, Atatrke olan sadakatinin kimsenin kendisinden alamayaca bir imtiyaz olduunu sylerdi. Cumhuriyetin kurucular bandan itibaren Avrupa kavramna ve fikrine angaje olmulardr.. 4 S. Rdvan Karluk, Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluu ile Olan Ortaklk likileri ve

Trk D Ticareti inde Topluluun Yeri, ETA Basmevi, Eskiehir, 1974. 5 S. Rdvan Karluk, Ekonomik Birlemeler Teorisi Ynnden Trkiyenin AET yelii ve

Sanayileme Sorunu, TA Basmevi, Eskiehir, 1976 ve Gmrk Birlii Dnemecinde Trkiye, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997. 6 Ankara Anlamasndaki gmrk birlii ile Katma Protokolde gmrk birlii tanmlar

farkldr. Katma Protokolde gmrk birlii bal altnda Trkiye ve Topluluk Arasnda Gmrk Vergilerinin Kaldrlmas (Md. 7-16) ve Ortak Gmrk Tarifesinin Trkiye Tarafndan Kabul (Md. 1720) olarak iki alt balk yer alr. Akit Taraflar Arasndaki Miktar Kstlamalarnn Kaldrlmas ise, ayr bir blm (Md. 21-30) olarak dzenlenmitir. Ankara Anlamasnda bu balk, ayn blmdedir.

1311

Trkiye, o tarihte DPTce belirlenen gre gre, tekstil ve konfeksiyon rnleri ihracatna

getirilen miktar kstlama anlamalarna hem Katma Protokol hkmlerinin ihlalini resmen kabul etmi olmamak ve hem de imzalanan anlamalarn kontrolnden sorumlu duruma dmemek iin, kamu kesimi olarak taraf olmamtr. Anlamalar, ilgili sektr temsilcileri ile Topluluk Komisyonu arasnda yaplmtr. 8 Trkiye 2500 rnde ABnin GTSni tamamen stlenmeyi 2001de kararlatrm ve ithalat

rejimi ile taahhtlerini gerekletirmitir. 9 Avrupa Parlamentosunda oylamada siyasi gruplarn oylar yle dalmtr: Evet oylar:

Radikaller: 9, Liberaller: 34, Avrupa in Birlik: 34, Hristiyan, Demokrat: 144, Sosyalistler: 110, Avrupa Milletler Grubu: 2, Bamszlar: 10. Hayr oylar: Radikaller: 4, Liberaller: 6, Ar Sol: 23, Ar Sa: 12, Yeiller: 21, Avrupa in Birlik: 4, Hristiyan Demokratlar: 12, Sosyalistler: 60, Avrupa Milletler Grubu: 7. 10 Gmrk Birlii dnemi ile ilgili olarak tarafmdan yazlan baz makaleler iin bkz. S. Rdvan

Karluk, AB-Trkiye Gmrk Birlii, Yeni Trkiye, Nisan 1995, Yl: 1, Say: 3; Sadece Gmrk Birlii Yeterli mi?, Gmrk Birliinin Trkiye Ekonomisine Muhtemel Etkileri, Gmrk Birlii Srecinde Trkiye, zel Say, stanbul, Eyll 1995; Gmrk Birlii Ne Getirdi? Dnya, 15.1.1997; Trkiye Gmrk Birliinin Sonuna m Geldi, Zaman, 15-16.3.1997; Gmrk Birlii Kime Yarad? Eskiehir Ticaret Odas Dergisi (ETO), ubat 1997; Trkiye Ekonomik Avrupann Neresinde?, Dnya, 2.4.1997; Nihai Hedef Tam yelik, Milliyet, Entelektel Bak, 26.8.1997; AB Trkiyeyi Dlyor mu?, Dnya, 5.11.1997; Genileyen Avrupa ve Trkiye, ETO Dergisi, Austos 1997; Avrupa Birlii Trkiyeyi Dlyor mu? Zaman, 16. 12. 1997; Genileyen Avrupa ve Trkiye, Trkiye Sorunlarna zm Konferans-I, 24-27 Aralk 1997; Aksiyon, 26 Aralk 1997, No 159; Batya Ak Doulu Politika Deil, Douya Ak Batl Politika Asamedya, Ankara Sanayi Odas Dergisi, Aralk 1997. AB ile likilerin Gelecei, Yeni Ufuk, Eskiehir Sanayi Odas Dergisi, ubat 1998; 1997 Trkiye Ekonomisinin Deerlendirilmesi ve 1998 Ylna Bak, Konya Ticaret Odas Dergisi, Ocak 1998, No. 119. 11 Trkiyenin Topluluklara katlmn salamak iin yaplan bavuru, aslnda bir yelik

bavurusudur. nk, ATye tam katlmann baka bir yolu yoktur. Fakat bu bavuru, 31 Temmuz 1959 tarihinde yaplan ortaklk yelik (associate member) bavurusundan ayrdedilmesi bakmndan, doru olmad halde tam yelik eklinde nitelendirilmektedir. Doru terim, yeliktir. 12 Trkiyeyi tutan bir ksm Topluluk yetkilileri, bavurunun mutlaka 10-14 Nisan tarihleri

arasnda yaplmasn ve bylece Belikann dnem bakanl sresi iinde 27 Nisan 1987 tarihinde yaplacak Konsey toplantsnda konunun ele alnabileceini, Dileri Bakan Ali Bozere iletmilerdir. 13 Trkiyenin tam yelik bavurusu red edilmemi, fakat olaylarn geliimine braklmtr.

Bavuru kabul edilmemi bile olsa, tekrar tam yelik bavurusunda bulunma hakk vardr. Bavuru

1312

Konsey tarafndan uygun bulunmu olsayd, Avrupa Parlamentosunun uygun gr alndktan sonra katlma grmeleri balayacak ve 8-10 yl srebilecekti. Ardndan Katlm Anlamas imzalanacak, Anlama ye lke Parlamentolarnca onaylandktan sonra tam yelik gereklemi olacakt. 14 Norve, 27.11.1994 tarihinde yaplan halk oylamasnda %52.2 olumsuz oy kmas

zerine ABye girmekten vazgemitir. 15 S. Rdvan Karluk Gmrk Birlii Yeterli mi? Milliyet, 9 Austos 1995; Sadece Gmrk

Birlii Yeterli mi? Gmrk Birlii Srecinde Trkiye, zel Say, Eyll 1995, s. 305; AB Trkiye Gmrk Birlii, Yeni Trkiye, zel Say, No: 3. Mart-Nisan 1995, s. 190-191. 16 17 18 Milliyet, 22 Aralk 1995. Milliyet, Objektif, 26 Ekim 1996. Mustafa Reit Paann Balta Limanndaki yalsnda eitli Avrupa devletleriyle imzalanan

bir dizi anlamalara Balta Liman Anlamalar denir. Bu Anlamalar, Osmanl Devletinin ekonomik ve ticari gelimesini engellerken, dier devletlerin ekonomik karlarn koruyordu. ngilizlerle imzalanan anlamann benzeri Rusya ile 30 Nisan 1846 tarihinde yine Balta Limannda yaplmtr. ngilizlerin at bu kapdan daha sonra Fransa, Belika, sve, Norve, spanya, Hollanda, Almanya, Danimarka, Portekiz ve Avusturya gemitir. Ticaret Anlamasnn (Szlemesinin) tam ismi yledir: Osmanl Hkmeti Tarafndan Byk Britanyaya Bahedilmi Kapitlasyonlara Ek Olarak ve ki lke Arasndaki Ticaret ve Gemi Seferleri ile lgili Olarak Kapitlasyonlarda Mevcut Bulunan Baz Kayt ve artlar Dzelten ve Deitiren Szleme. Szleme, 8 maddeden olumu olup ayrca 3 ek maddesi vardr. 27 Austos 1838 tarihinde Szlemenin 2. maddesine ilikin olarak Nuri Efendi tarafndan ngiliz Neyeti Bakan Lord Ponsonbyye bir nota verilmitir. Bu nota ile, Szlemeye dayanlarak ngiliz tccarlarna, Osmanl mparatorluu iinde her trl emtiay satn alabilme ve eer uygun grrlerse Szlemede hkme balanan vergisinin dedikten sonra bu emtiay darya gnderebilme veya eer isterlerse emtiay ad geen Szlemenin ticaretle ilgili olarak ngrd sisteme uygun biimde Osmanl mparatorluu iinde tekrar satabilme hakknn verildii onaylanmtr. Szlemenin Ortak Bildirge ile, 1839 ylnn Mart aynn 1. gn yrrle girmesi kabul edilmitir. Balta Liman Anlamasn Osmanl Devleti adna Mustafa Reit Paa, Mustafa Kani ve Mehmet Nuri imzalamlardr. Bkz. DPT, 1838 Ticaret Szlemesi, DPT: 1435, M. 38, Ankara, Haziran 1975. 19 153-155. 20 V. J. Puryear, International Economics and Diplomacy in the Near-East, Starford Fransa, 1808-1860, Almanya ise 1844-1860 yllar arasnda yksek bir tarife sistemine

sahip idi. Bkz. S. Rdvan Karluk, Uluslararas Ekonomi, Beta Yaynclk, 5. Bask, stanbul, 1997, s.

Universty Press, California, 1935, s. 118-124.

1313

21

Bu madde, GATT 1947nin temel ilkesi olan (Md. 1) en ok kayrlan lke (the most

fovoured nation treatment principle) kuraln, GATTn yrrle girmesinden tam 110 yl nce dnya ticari anlama literatrne sokmutur. 22 Osmanl Devletinde ok sayda maln alm ve satm, bir ruhsat bedeli karlnda belli

kiilere verilmi idi. retici maln, ruhsat sahibi bu kiilere satmak zorunda idi. Yed-i Vahit (Tekel) denilen bu ticari uygulama i ve d ticarete konu mallara birlikte uygulanmakta idi. Mesela kahve ithal edenler mallarn bir Yed-i Vahite satmak zorundaydlar. Nitekim Mehmet Ali Paa Msrda bu yolla d ticareti devletletirerek lkeye nemli gelir salam ve bu sayede gl bir ordu kurmay baarmtr. Bu tekel durumu, ngiliz tccarlarn rahatsz ediyoruz. Nitekim Palmerstone, 30 Kasm 1833 tarihinde stanbul sefirine yazd mektupta, Yed-i Vahit usuln kaldrmaya ynelik direktif vermitir. Palmerstona gre retici, rnlerini al fiyatlarn kendileri belirleyen imtiyazl kimselere satmak zorunda brakldka, Trk sanayiinin ileri gitmesi imkanszd. 23 Osmanl tccar, bir mal bir yerden dier bir yere naklederken %12 vergi derken,

yabanc tccar ve ortaklar %5 orannda vergi vereceklerdi. Osmanl Devletinde bir maln bir ehirden dierine gnderilmesi ruhsat tezkeresi gerektirmekte ve bu ilem vergiye tabi idi. 24 Msrn kapitalist gelimesinde stratejik rol oynayan d ticaret tekeli, bu maddeye

dayanlarak ortadan kaldrlmtr. Osmanl Devletini sktran Kavalal Mehmet Ali Paann ekonomik gcn krmak iin Osmanllarn Balta Liman Anlamasn zellikle kabul ettikleri ve bylece Msrn d ticaret gelirlerinden yoksun braklarak Paay zayflatmak istedikleri de ileri srlmtr. Bkz. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Bilgi Yaynevi, Beinci Basm, Mart 1971, Ankara, s. 78. 25 lkay Sunar, State and Society in the Politics of Turkeys Development, A. SBF Yayn,

Ankara, 1974, s. 34. 26 27 evket Pamuk, 19. Yzylda Osmanl D Ticareti, DEYayn, No. 1831, Ankara, 1995. Bkz. Ali Naci Karacan, Lozan, Milliyet Yaynlar, kinci Bask, stanbul, 1971, s. 148-149,

363-379. Kapitlasyonlarn ne olduklar, Karacan tarafndan 18 madde de aklanarak yle zetlenmitir. Ksacas, yabanc para kazanr, vergi vermez, alar, rpar, iflas eder, hatta adam ldrr, fakat hi bir ey lazm gelmezdi. Bu sebeple Lozanda smet Paa kaldrmaya urayor, mttefikler ise kaldrtmamaya alyorlard. Bkz. A.g.e., s. 150. 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozanda imzalanan Antlamann 24 Austos 1923te TBMM tarafndan onaylanmas ile kapitlasyonlar Atatrkn tarihi Nutukta syledii gibi son bulmutur: Kapitlasyonlarn her nevi tamamiyle ve ebediyen lavolunmutur. 28 Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, Ankara, 1968, s. 243-256.

1314

SEKSENYEDNC BLM CUMHURYET DNEMNDE DNCE

Cumhuriyet Dnemi Dnce Hayat / Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay [s.739-785]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri ondros Mtarekesini takiben stanbulun ve Anadolunun Mttefikler tarafndan igali zerine stikll Mcadelesi balad. 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisi toplnd. Bylece Anadoluda Yeni Trk Mill Devleti kurulmu oldu. Bu Meclis, nce ilk Esas Tekilt Kanununu (Anayasay) kabul etti. Yine bu Meclis, Anadoluda kk gruplar halinde balattklar mcadeleyi, mill ordu hline getirerek bir bayrak altnda birletirdi. 12 Mart 1921de Mehmed Akife yazdrlan stikll Mar, Mill Mar olarak Mecliste kabul edildi. Sakarya Meydan Muharebesi ve Dumlupnar Bakomutanlk Meydan Muharebesi kazanld.Yunan ordusu malup edildi. Mill ordu Anadoluyu dmandan temizledi. 1922de saltanat kaldrld. 4 ubat 1923e kadar toplanan Lozan Konferansnda yeni Trk devletinin mill hudutlar tespit edildi. Millet Meclisinin ahsnda yasama, yarg ve icra kuvvetleri toplnd. 29 Ekim 1923te Cumhuriyet idaresi ilan edildi. Gazi Mustafa Kemal, ilk Cumhurbakan seildi. 3 Mart 1924te halifelik de kaldrld. Mustafa Kemal Paa, sava kazanmt. Osmanl idaresini tasfiye etti. Hedef olan muasr medeniyet seviyesine kmak iin yeni ve Avrupa bir toplum yaratmak gerekiyordu. Tanzimattan beri gittike hzlanan modernleme projesinin muhtevasn zenginletirmek ve sreci tamamlamak gerekiyordu. Bundan dolay, Cumhuriyet idaresi nce retim Birlii (Tevhid-i Tedrisat) Kanununu kard. eriye ve Evkaf Nezaretini kaldrd; din tekilt babakanla balayarak slm kamusal alandan ekti. Bunun devam olarak laiklii getirdi. Meden Kanunu kard. Tarikatleri, tekkeleri ve zaviyeleri kapatt. 1926da milletleraras takvimi kabul etti. Trk musiksinin retimini, daha sonra yaymn kaldrd. Sarayburnuna ilk Atatrk heykelini dikti. 1928de stanbulda ilk Trke hutbeyi okuttu. Anayasadan Devletin dini din-i slmdr maddesini kard. Latin harflerini kabul etti. 1931de Trk Tarih Kurumu, 1932de Trk Dil Kurumunu kurdu. Klk-kyafette deiiklik yapt; fesi kaldrp apkay kabul etti. 1932de ezan Trke okuttu. 31 Temmuz 1933te Darlfnunu kapatp niversiteyi at. 1934te Ayasofyay mze haline getirdi. Soyad Kanununu kabul etti (21.6.1934). Devlet Konservatuarn, Devlet Tiyatrolarn kurdu. Tevhid-i Tedrisat Kanununa gre alan mam-Hatip Okullar ve lhiyat Fakltesini kapatt.

1315

Btn bu yenilikler ve kkl deimeler siyas, iktisad, kltrel, toplumsal, hukuk, yapy kkten deitirmek iin yaplyordu. Bundan da nemlisi, dn eklini ve zihniyeti deitirmek hedeflenmiti. Zihniyeti deitirmek iin, eitim sistemini deitirmek gerekti. Dil deiti, terimler Trkeleti. Eitime, pragmatik bir yn verildi. Pragmatizmin tannm filozofu John Dewey, arld. O, Mill Eitim Bakanln yeniden tekiltlandrd. Kamusal alan, zellikle eitim alan din etkilerden temizlendi. Bu srada Durkheimin Ahlk Eitimi adl eseri, Jean Meslierin Akl- Selim gibi eserleri evrildi. Durkheim, ad geen eserde rasyonalizmi, her alan dinin etkilerinden kurtarmak eklinde tanmlyordu. Cumhuriyet dnemi retim ve eitim hayatna tamamen pozitivist dnce hakim oldu. Bu hareket, Tahsin Banguolunun Kendimize Geleceiz kitabnda syledii gibi materyalizme kayd. Bu hzl modernleme ve Batllama gayretleri, Avrupa bir toplum yaratma projesinin pratie dklmesiydi. Btn toplumsal alanlarda byle devrinden deimelere yol almas, zihniyetle birlikte dnce hayatn da etkiledi. II. Merutiyet Dneminde ortaya kan felsef ve siyas akmlar Cumhuriyet dneminde de devam etti. Bunlara yenileri ilve edildi. O dnemde kuvvetli grnenlerin bazlar zayflad, bazlar kuvvetlendi. Cumhuriyet Dneminde Siyas ve Felsef Akmlar 1. Atatrk Dnce A. Genel Olarak Trkiyeyi muasr medeniyet seviyesine kartma ve bunun iin gereken her tedbiri alma idealidir, denebilir. Geri Trk Dil Kurumunun szlnde, 1950li yllardaki basklarnda, Kemalizm, Trk milletinin dinidir diye tarif ediliyordu. Aslnda Atatrk ne bir din kurmak ne de bir peygamber olmak istedi. Kemalizm, topyekn ve tavizsiz bir modernleme ideolojisidir. Bu erevede Kemalist reformlar toplumu laikletirerek modernletirme hareketidir. Laikletirme hareketinin en keskin grlen alanlarndan biri de ailedir. Aile hukuku tam laikletirildi. Din nikh ve ok kadnla evlenme kaldrld. Gkalpin ilke olarak savunduu dayanmaclk (Tesantlk), Cumhuriyet dneminde halkla dnt. Gkalp zaten Halka Doru yazsyla halkln esaslarn ortaya koymutu. Kemalist ideolojide belirleyici bir role sahip olan din, mill kimliin iinden atld ve ferd alana inhisar ettirildi. Trkiyeyi kalkndrmak, Batl lkelerin meden, hr, aklc hayat tarzlarna ulatrmay hedef alan Kemalizmin iki esas vardr; milliyetilik ve medeniyetilik. Kemalizmin laiklik gibi dier ilkeleri de ak tanmlanmamtr. Dolaysyla bu ideoloji zamanla istismara msait hale gelmitir. Kavram kargaas ve fikir bulanklndan dolay, Kemalizm, niyetleri farkl baz kimseler ve gruplarca dinden,

1316

milliyetten, tarihten ve milleti ayakta tutan manev deerlerden koparlmann aleti olarak kullanlmtr, kullanlmaktadr. Batnn smrgeciliine ve istilaclna kar savaan Kemalizmin; medeniyet, kltr ve hayat tarz olarak onu benimsemi olmas, ilk bakta artc grnebilir. Bu, evrensel-mill alann bartrlmas ile gerekletirilmek istenmitir. Bunun da birok temellendiricileri vardr. Atatrk, kendi dnemindeki enternasyonalist hareketlere, mill kltre arlk vererek kar durmaya almtr. Bununla beraber Bat medeniyetinin evrenselciliini kabul etmeyi bir zorunluluk olarak grmtr. Kemalist inklbn yorumcularndan olan ve felsef temellendirmesini yapan Mehmet Saffet (Engin), Kemalizm nklbnn Prensipleri adl eserinde Kemalizmi deiik ynlerden yorumluyor ve Kemalist ilkelerin felsef ve tarih temellendirmesini yapyor. O, Kemalizmin millleen maer imana dayandn sylerken ayn zamanda insanlk tarihinde benzeri grlmemi bir hareket olduunu zellikle vurguluyor. yle diyor: Kemalizm, beeriyet tarihinde emsali grlmemi bir srat, heyecan ve mkemmeliyetle meydana gelmi bir mill kurtulu ve ykseli hareketinin dourduu karakterdir.1 Kemalizmin ve Kemalist inklbn pozitivist felsefeyle sk bir ilikisi olduu bilinmektedir. Hatta onun karakterinin pozitivist olduunu sylemek daha doru olur. Nitekim M. Saffet bu fikri doruluyor; eriatcln iskolatisizmi, Kemalizmin pozitivizmine mncer olmutur.2 Kemalizm sosyal ideal, hakim ve muharrik kuvvet olup,3hayatn her safhasnda cezr (kktenci) ve dinamik bir mill inklptr.4 M. Saffet, yktmz eriatn yerine ne koyduk, diye soranlara Mill uuru, maer vicdan koyduk diye cevap veriyor.5 Buradan Kemalist inklbn veya Kemalizmin dini kamu alan dnda brakan milliyeti karakteri ortaya kmaktadr. Bu mill vicdan nerede ortaya kar, nerede tecessm eder (cisimleir-somutlar)? M. Saffete gre milletin yksek ahsiyetlerinde en hakik ekliyle ortaya kar. Bundan ne gibi sonu kar? nklbn ba mimarnn yanlmaz olduu neticesi kar:Onun her sz ve hareketi her trl hatadan salim, mutlak bir suretle isabetli, iyi ve dorudur; mill dehann ifadeleridir.6 Btn hareketlerinde hibir isabetsizlik bulunmayan Atatrk, Nietzschenin stn insandr (fevklbeer). Nietzschenin dnyev, cokun dionisos ahlknn kurucusu Trkler olduu iin, Atatrkn ahlk, en yksek ekilde bu ahlk temsil eder.7 Kemalist dnce ve Kemalizm, kendisini savunan, koruyan, sistemletiren, felsef ynden temellendirmeye alan eitli dnrler yetitirmitir. Kemalizm, ayn zamanda devletin resm ideolojisi olmutur. Bu ideoloji, okul kitaplar, inklp tarihi dersleri ve Atatrk dnce dernekleri kanalyla yaylmakta ve faaliyet gstermektedir. Atatrk veya Kemalist dnce, alt okta belirtilen ilkeler erevesinde Atatrkn gerekletirdii inklplarn yorumunu yapan ve bu inkilplar eitli ynlerden temellendirmeye alan dnce eklidir. Geri Atatrk dnce, toplumlar ve siyas eilimlere gre farkl yorumlar kazanmakta ise de znde deiiklik yoktur. 1977 senesinde Ankara niversitesinin al treninde ilk dersi veren Prof. Dr. Cokun ok u mealde szlerle balamt:

1317

Cumhuriyetin kuruluundan bu yana elli iki sene gemesine ramen hl Atatrk kanunlarla koruyoruz. Neden? nk, Atatrk ve Atatrkl halka maledemedik. Bu kabahat, aydnlarndr. Trkiyede 27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll Darbeleri hep Atatrklk adna yapld ve iktidarlar Atatrklkten uzaklat iin iktidardan drld sylenmitir. Atatrkl yaymak iin yeni birtakm kurumlar kurulmu, inklp tarihi dersleri niversite ve yksek okullarda mecbur ders olarak daha yaygn bir ekilde konulmutur. Devletin geni destei ve imknlar ile pek ok aratrma yaplyor. Tezler hazrlanyor, kitaplar yaymlanyor, Atatrk dnce geliiyor. Genelkurmay ve Mill Eitim ve Kltr Bakanlklar ile Atatrk Dil, Tarih ve Kltr Yksek Kurumu pek ok kitap karmaktadr. zel yaynevleri de bu konuda deiik kitaplar yaymlamaktadr. Atatrk dncenin deiik zamanlarda farkl yorumlarn yapan dnrlerden belli ballar ana hatlaryla incelenmitir. B. Atatrk Dncenin Temsilcileri 1. Mehmet Saffet Engin: (1857-1979) Atatrk zamannda Mill Eitim Bakanlnda da alan bu zat Kemalizm nklbnn Prensipleri isimli 3 ciltlik eseriyle, Kemalizmi, felsef, sosyolojik, tarih, psikoloji, edeb ve epistemolijik ynlerden en iyi temellendiren kimsedir, denebilir. 2. Mahmut Esat Bozkurt (1892-1943) Atatrk dneminin mehur adliye vekili olan Mahmut Esat Bozkurt 1940ta yaymlad Atatrk htilli adl eserinde, Atatrk ihtillini, Magna Cartadan (15.6.1215) balayan ihtill izgisi iinde incelemektedir. O, ihtillin temelini, Trk tarihinde ve kltrnde aramaktadr. Ona gre, Atatrk ihtilli tarih geliimi iinde hakldr; Kemalizm, dier sistemlerden ayr ve alt ok ile ifade edilen sosyal ve siyas sistemdir. Liklik ve Trk Milliyetilii birbirleri iinde incelenmelidir; slm dini, geriliimizin sebebidir. Bu kitabn en nemli zellii, sonraki ihtilllere ak kap brakmasdr.8 Kitap ayrca Kemalizmin, komnizmden farkllarn da ortaya koymaktadr. 3. Hfz Veldet Velidedeolu (1904-1993) Trkiyede Devir adl eserine; Trkn geri kalmas, Kendisini afyonlayan ve bir kanser uru gibi btn iliklerine yaylan softalarn telkinleridir.9 Bu telkinler onu, bilimden, doal olaylar aratrma yolundan, hr dnceden, akln kudretine inanmaktan alkoymamtr. Buna karlk Atatrk devri, akl ve zek ile dnld devirdir. Trk zekas, her alanda bu devirde parlamtr. Atatrk devrimi srecek ve devaml olacak bir devrimdir. Amac, her ynden Bat seviyesine ulamaktr.

1318

Hfz Veldet Velidedeolu, 1949da stanbul niversite Hukuk Fakltesi Dekan iken o zamanki stanbul Mfts olan mer Nasuh Bilmenin Hukuk- slmiye ve stilht- Fkhiye Kamusu adl alt ciltlik eseri, Hukuk Fakltesinin yaynlar arasnda karm; kitaba slm hukukunu ve eseri ven bir de takdim yazs yazmt. Fakat sonraki yazlarnda slm hukukunun okutulmamasn istemitir. 4. Nadir Nadi Abalolu (1908-1991) Nadir Nadi, bir gazeteci ve gazete bayazar olarak deiik dnemlerde deiik tavrlar sergilemitir. 1940larda devrimler elden gider endiesiyle, ok partili hayata kar kmt. Bilhassa CHPnin devrimlerden dn vermemesi gerektii zerinde srarl durdu. Devrim ilkelerinden zerre kadar taviz vermeden demokrasinin gerekletirilmesini istiyordu. 12 Eyll 1980 askeri hareketinden sonra asker idare yle dnmt: imdiye kadar Atatrk bir nesil yetitirmeye altk. Devletin okullarnda yetien gen nesillerden devlete silh eken gruplar kt. yleyse bir eksiimiz vard. Dinsiz ve maddeci, Atatrk nesil yetitirmek yerine Ata dine de inanan bir nesil yetitirilmesi gerekir. Asker idare, bundan sonra Atatrkn dine, slma dair fikirlerini ne kard ve Anayasaya Din Kltr derslerinin zorunlu olmasn madde olarak koydu. Bu uygulamadan rahatsz olanlardan birisi de Nadir Nadidir. Bu yeni Atatrk anlay protesto etmek iin bir kitap yazd: Ben Atatrk Deilim, (stanbul 1982). 5. Tark Zafer Tunaya (1916-1991) Tark Zafer Tunaya, Atatrk devrimlerini, II. Merutiyet Dnemine ait aratrmalarnn sonucu olarak yaymlad Hrriyetin ln, slmclk gibi bir dizi kitap ile temellendirmektedir. O, Trk devriminin birok uygulamalarnn, II. Merutiyetin getirdii kuramsal temele dayand kanaatindedir ki bu dorudur. O, II. Merutiyet iin Cumhuriyetin siyaset laboratuvar tabirini kullanr. Cell Bayarn iaret ettii bir noktaya, devrimlerin Batya ramen Batllama eklindeki elikisine de iaret ediyor. Tunaya, Atatrkln resm bir ideoloji olarak tek bir yoruma balanmasnn imknsz olacan savunur. Tunayann nsan Derisiyle Kapl Anayasa, st. 1979 ve Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul 1981 adl eserleri vardr. 6. Suat Sinanolu (1918-1998) Suat Sinanolu Trk Hmanizmi adl eserinde M. Saffet (Engin) ve Cell Bayar gibi Atatrk devrimlerinin, gelmi gemi ihtilllerin en by, en radikali (kktenci) olduunu syler. S. Sinanolu, Bat uygarlnn esasn, tam bir hak zgrl olarak belirler.10 O, Atatrkn uygulamasnda aama grr: 1) Asker, siyas ve toplumsal, 2) Ekonomik, 3) Baarlan ilerin, ideolojik bir sistem iine oluturulmas aamas. Atatrk ihtillinin fikr temeli var mdr? Suat Sinanolu olmadn syler: Gl bir zeknn hazrlad devrim, Fransz htillinin tersine fikir dzeyinde hibir kkl hazrla dayanmyordu. Neden dayanmyordu? S. Sinanolu bunun sebebini yle aklar: devrim yalnzca Atatrkn

1319

olaanst kiilii ile grd byk saygnlk sayesinde, bir de Trk ulusunun bir nder etrafnda toplanmaya iten ve Atatrk tarafndan zaman zaman byk ustalkla deerlendirilen olaylar sayesinde gerekleme olanan bulmutur.11 Kendine zg olan bu ideal ihtillin amac, bir dzenden baka bir dzene gemek deil,bir toplumun tmyle bir uygarlktan baka bir uygarla aktarlmasdr.12 Suat Sinanolunun hmanist fikirlerinden ayrca sz edilecektir. 7. Hasan Ali Ycel (1897-1961) Yeni Hayat adl iirinde Tanry gklerden yere indirdik diyerek pozitivist dnceyle Atatrkl ve Batllamay badatran Hasan Ali Ycel, ift ynl bir dnrdr. Kendini Yeni hayatn erenlerinden gren Hasan Aliye gre Atatrk, hrriyetsizlik nizamn ykm olup, devrimler birer basknn kaldrlmas hareketidir. Atatrk, asla tek ahs olmam (S. Sinanolu aksini sylyordu), her istediini de yapamamtr. Yapacaklarn nceden konuup danmtr.13 8. Reat Kaynar (1910-) Reat Kaynar, Nejdet Sakaolu ile yazd Atatrk Dncesi adl eserinde konferanslarn toplam ve eitli sorulara cevaplar vermitir. Kitapta Atatrk dncesinin hedefleri ve inklplar ele alnm ve eitli alt balklarla konu aklanmtr. kinci blmde konferans verilen okullar ve sorulan sorular, nc blmde ise Atatrkn konumalarndan paralar verilmitir. Bu kitabn dierlerinden fark, dine (slma) kitapta ve inklplardan ayr bir yer verilmi olmasdr. Kitapta din duygusunun birey ve toplum hayat asndan gerekli ve dzenleyici bir faktr olduu belirtilmi ve Atatrkn bu konudaki, bilinen baz ifadelerine yer verilmitir. Burada, Cumhuriyetin ilk yllarnda tekrarlanan slmn bizi geri brakt fikrinin terk edildii de grlmektedir. Atatrk dncesinde temel gr udur: slm dini, ilerlemeye, adalamaya engel deildir.14 Atatrklk, inklplar hakknda Peyam Safann, Remzi Ouz Arkn, Nurettin Topunun, Ayhan Tucunn, Erol Gngrn, Mmtaz Turhann ve benzeri dnrlerin farkl yorumlar ve deerlendirmeleri vardr. Bunlara yeri gelince ksaca temas edilecektir. 2. Milliyeti Dnce A. Genel Olarak Osmanl idaresindeki etnik gruplarn, ayrlk aznlk milliyetilik hareketlerini hzlandrmalar ve Balkan Harbinde, Balkanlardan Anadoluya gelen gmenlerin Osmanl idaresinde hakim duruma gemeleri zerine Trklk hareketi de daha gl olarak sahneye kt. Ziya Gkalp ve

1320

arkadalarnn sistemletirdii Trklk, Cumhuriyet dneminde Halk Frkasnn alt ilkesinden biri olan Milliyetilik olarak kendini gstermitir. Milliyetilik nedir? Bu soruya deiik kesimlerden ok farkl cevaplar verilmitir. Hatta milliyeti bilinen ve ayn grupta yer alan kimselerin verdii cevaplar bile ok farkl olabilmitir. Bahis konusu olan Trk milliyetilii olduuna gre; Trkiyenin ve Trklerin maddeten ve manen ykselerek dnyada eski itibarl ve stn mevkiine ulamasn gaye edinerek davranmakt denebilir. Bu ykselme de madd ve manev unsurlarn dengeli bir terkibi ile mmkn olabilir. Milliyeti hareket eitim, sanayi, tarm, dil, tarih ve din kavramlar etrafnda halk ve aydnn kaynat bir akmdr. Bu akm Trk dnyasn, Trk tarihini ve kltrn bir btn olarak grr. Asya, Seluklu ve Osmanl tarihlerinin mirass olarak Trk ve slm dnyasnn manev lideri olarak Byk Trkiyeyi gerekletirmek. Buna Mehmed Kaplan Byk Trkiye Ryas diyor. Ziya Gkalp de Trkn beynelmileliyeti slm dnyasdr diyordu. Milliyetilik, dilde sade ve nesiller aras ve kltrel kopuklua meydan vermeyen, nesilleri attrmayan gzel Trkeyi esas alr. ktisatta zel teebbse arlk veren, devletin dzenleme ve kontrol gcn muhafaza eden bir anlaya itibar eder. Dinde Trk milletinin baland deerlerin, kayna olan slm tam bir ball esas alr. Bu milliyetilik rk deildir; insanlar ve insanl sever; saldrganl kabul etmez, bar olup milletin menfaatlerini, deerlerini ve kltrn korumay n plna alr. Ana hatlaryla ifadeye allan bu milliyetilik anlayna kar, Cumhuriyet idaresinin milliyetilii nasldr? Yeni idare milliyetilik deyince ne anlyor? Bu sorulara yine Kemalizmi bir sistem hlinde ve en ar bir yorumuyla ifadeye alan ve onu felsef temellere kavuturan M. Saffet Enginin ad geen kitabndan nakledeceiz. Bilindii gibi Alman filozofu Fichte (1763-1814), nceki Goethe ile birlikte koyu bir hmanist idiler. Bu yzden Napolyonun Almanyay istilasn insanln kurtuluu diye karladlar. Fakat bunun bir kurtulu olmad anlalnca Fichte koyu bir Alman milliyetisi oldu. te bunun iin M. Saffet Engin Fichte burada mistik nasyonalist, panteist bir vatanperverdir diyor. Milliyetilik ideali hangi felsef esaslardan domutur. sorusunun cevabn Fichtenin felsefesine dayanarak veriyor. Bugnk Germenlik ruhu anlaynn babas saylan Fichte, Trk milliyetiliinin de bir eit babas oluyor. M. Saffet Engin burada bir kolayclk yaparak Kantn nomenal leminin insan iradesi ve akl olduunu sylyor. Bu akl, madd akln zdrap ve esaretinden kurtulmak iin l (diyalektik) mcadeleye girer. Mcadele, varln ve gelimenin (tekamln) esas olduundan, yksek ahsiyetimizin bu derun (isel) mcadelede madd benliimize kar zafer kazanmas lazmdr. M. Saffet Engine gre asl bu milliyetilik ideali bu mcadeleden kar. Tek tek maddi benliklerle mcadele iin onlar yaratan manev ahsiyet, bireysel ve bamsz varla sahip midir? Hayr o, byle

1321

bir varla sahip deildir. u halde o nedir? M. Saffet Engine gre, o fertlerin zerinde mill benlik, maer vicdan olup, uurlu, kudretli ve mstakil bir kaynaktr. Bylece Fichtenin evreni yaratan Evrensel Beni -Almanlk ruhu Trk mill vicdan ve millet haline dnyor. te bu byk varl (milleti) sevmek, onunla kaynamak ve ona hizmet etmek milliyetilik lksdr. M. Saffet Engin, milliyetiliin ilkelerini buradan karr. Hayatta sadece var olmak ve yaamak esas deildir; o halde millet iin feragetle almak, birinci ilkedir. kinci yaratc ilke vazifedar olmaktr, zira sadece varln bir kymeti yoktur. Kainat asl bir zadenin tezahr olduuna gre, hakik realite iyidir, iyi olmaktr. Bylece M. Saffet Engin, naturalizm ile entellektalizmin sentezi olarak milliyetilii dourtuyor; bu bir uzlamadr. Ahlk ve mill bir idealizmdir. deoloumuz, buradan cemiyeti tanr ilan etmeyi de ihmal etmiyor; Allah, insanlardan ve cemiyetlerden ayr mstakil bir varlk telakki eden btn dini mefhumlar esasszdr. M. Saffet, buradan yeni bir din de karyor; Hakik din, ulhiyetin mill vicdanda ve mutlak idealde nefiste tecelli ettiine inanmaktadr.15 Tanr, mill vicdanda tecelli ederek, yeni din de bildirmi oluyor: Milliyetilik. Nitekim M. Saffet Engin, bir baka yerde bunu daha ak ekilde ifade ediyor: Milliyetilik bir manaya gre dindir.16 Bu din, Batda Hristiyanln yerini alm, nsanln ideallerini ve derin duygularn kendi iinde toplamtr.17 Trk milleti ve mill vicdan Atatrkte tecessm etmi (cisimlemi) olup onun hibir hareketinde ve sznde yanlma ve isabetsizlik yoktur, o, Mill dehann ifadeleridir.18 Hatadan mutlak salimi olan, Atatrk, Nietzschenin ifade ettii eski Trakyallarn Dionizos ahlknn tarihte en byk temsilcisidir. Bu szlerden de anlalaca zere nceleri Trk Dil Kurumu szlne Kemalizmin Trkn Dini olarak alnmasnn manas daha iyi ortaya kmaktadr. Atatrkn ahsnda somutlaan bu milliyetiliin bir zellii nasyonal hmanizm ruhuna sahip olmas, dieri de halkl esas almasdr. M. Saffet Enginin milliyetilii, hmanist olduu iin Yunanllar Grek Trkleri saymakta bir beis grmyor. Zaten Trakyallarn babozumu ve arap ayinlerinde tecelli eden Greki, hareketli Dionizos ahlkn yaay tarzn gler yoluyla Trkler, Yunanistana gtrm; bylece eski bir Trk ananesi Rnesansta Avrupada uyanm, yitirdiimiz eski bir hayat tarzn kazanm olduk. Atatrk bu Dionizos ahlkyatnn bizde yaratcs ve yeniden diriltici dehasdr.19 Aslnda bu fikirler ve yorumlar, Atatrkn millet, milliyet ve mill kltr hakkndaki szleriyle eliir olmas gerekir. Cumhuriyet dneminde milliyetiliin turuncu, Anadolucu dindar (slamc), hmanist ve sosyalist temsilcileri kmtr. Ahmed Kabaklya gre, bu yeni milliyetilik Ziya Gkalp-Mehmed Akif-Yahya Kemal izgilerinin birletii bir gende yeni mtefikkerler yetitirmi ve yeni boyutlar kazanmtr.20

1322

Milliyeti dnce, millet ve vatan sevgisinin ona bal olarak eitli manev deerleri benimseyen ve bunlara gre olaylar deerlendiren dncedir. Milliyeti dnce, dnyaya millet penceresinden bakan bir dnya grdr. Milliyeti dncenin temsilcileri arasnda tarihe, corafyaya, edebiyata, felsefeye, psikolojiye, arkeolojiye, sosyolojiye ve dier bilim dallarna ve sanata arlk verenler vardr. Milliyeti dncenin temsilcilerinin bir ksm kendi sahalaryla ilgili derinliine aratrmalar yapmann yannda milliyetiliin kuram (teorisini) gelitirmiler; bir ksm da aratrmalaryla milliyeti yorumlar yapmlardr. B. Milliyeti Dncenin Temsilcileri 1. Mehmed zzet (1891-1930) Mehmed zzet, gen yata olgunlam ve verimli anda erken yata vefat etmitir. Bir filozofumuzdur. Felsef idealizminin Batda eitli kaynaklar vardr. Baty iyi tetkik etmi ve milliyet nazariyelerini eletiren bir kitap yazm ve kendi milliyet anlaynn felsef ve sosyolojik izahn yapmtr. Mehmed zzet bu konudaki grlerini izah ederken Ziya Gkalpn baz grlerini tenkit etmekten geri durmaz. Mehmed zzet, medeniyet ile kltr arasnda sk bir iliki kurar ve bu konu Gkalptan farkl dnr; ona gre medeniyet diye insan hayvandan ayrt eden bu ihtiyalara (ahlki, hukuk) ve onlarn tatmin edilmesine mteallik usllerin mecmuuna denir.21 Bir millette hars iindeki btn insanlarn itirak eyledii manev hayattr.22 Kltr, medeniyet ayrmnn yansmas milliyet ve milletleraras zddiyetini douruyor. Mehmed zzet, bu milliyet internasyonel ztln fert ve cemiyet tezad gibi tbiri grr (s. 148). Mehmed zzet, balangta milliyet mefkresinin, aslnn, unsurlarnn, kymetinin ne olduunu aratracan sylyor (s. 7). Milliyeti bir millete mensup ve bal olmak mnsna alan (s. 11) Mehmed zzet, milleti meydana getiren toprak, dil, iktisat ve rk gibi unsurlarn milliyeti olduu kadar ferdiyeti ve beynelmileliyeti (uluslararas olmay) de tehise yarayabilen vastalar olarak grr (s. 149). Bunlar, vaka (gerekilii) ile mefkreyi telif etmekten acizdirler. Bunlarla esir olabildiimiz gibi, hayatmz da geindirebiliriz. Mehmed zzet buradan u sonucu karr; Toprak lisan, rk birer lettir.23 Bu unsurlar gibi, ruh seciyeler, tarih ananeler de mill mefkreyi meydana getirmekten acizdirler. Mehmed zzet, bunlarn Mill Enemizin (Mill Ego) bir parasn temsil ederler, derken bu unsurlarn hepsinin (bilhassa madd olanlarn) toplanmasndan da bir millet kmayacan ileri srer (s. 15). nk, dert, hayat, ruh ve cemiyet olaylarnda herhangi bir btnn paralar toplamndan ibaret deildir.

1323

Mehmed zzet, milliyet mefkresinin kalpte doduunu syler ve bu konuda Gkalpa katlr. O, milliyet hissi, din bir badr, bir imandr. Fakat her iman mill iman deildir diye dnr.24 Mehmed zzet, smail Gaspralnn Milliyet fikrinin en kuvvetli dayana, dindir fikrine de kar kyor. O, din hissiyet zayflamadka milliyet hissi, kuvvetlenememitir25 diyor. Din ve milliyet birbiriyle uzlayor veya atabiliyor. Dolaysyla din ve milliyet yerine gre, birbirlerini hakimiyette let olarak kullanmlardr. Mill cereyann temelinde ruh rnekleri grerek oradan milliyetin gayesini karr. Onun gayesi, Tabiata binaen, tabiat iinde mefkreyi tecelli ettirmek, beer hrriyeti temin etmektir.26 Topra, rk, dili, seciyeyi mhim birer ictima rabta veya timsal sayan Mehmed zzet, Mill hayat iin unu syler: Mill hayat, elleri yalnz duada kavuturmak iin kullanmyor; kaba letler idare etmek almak, topra srmek ve istikblin tohumlarn ekmek onun nazarnda pek mhim.27 Mehmed zzet, hakik mill hayat Beynelmileldir ve beynelmilel sahada (milletleraras alanda) inkiaf eder iddiasyla mill ve enternasyonalist tavrlarn ztln ortadan kaldrmaya alyor. O, insann tabii hayatn inkr veya yok eden eilimlerin ve inanlarn mill ve evrensel olamayacan, onlarn gayri mill olacan sylyor (s. 161). nk, o insanl mill olmak isteyen insanlk ile zddnn (enternasyonalliin) sentezini yapmak gayretinde gryor. Bunu da insann hrriyetini aramasna balyor. nsan hrriyetine ulamak iin tabiata bir kymet vermeli, tabiat kanunlarna uyarak gerekletirmelidir.28 Mehmed zzet, milliyet hakknda yle bir sonuca varr: Milliyet bir vaka olmaktan ok bir mefkredir (lk) verilmi olmaktan ok ina edilmitir, irade mahsldr.29 yleyse milliyet, siyas sahada demokrasi ile ittifak eder. Mehmed zzet, millet iin toprak, dil, rk, iktisat gibi unsurlar yeterli grmezken mill hayat tamamen ruh ve manev bir birlikte grmektedir. Milliyetin varln din bir iman gibi grrken, onun kuvvetlenmesini din hayatn zayflamasna balamaktr. Mill hayatn evrensel (beynelmilel) bir hayat olduuna kni olan Mehmed zzet, toplum felsefesi asndan hmanist bir milliyetilie kap aralamaktadr. Onun milliyetilii zneden nesneye, uurdan millete ve vatana doru alr. 2. Hseyin Nihal Atsz (1905-1975) Hseyin Nihal Atsz, tannm bir tarihi, air ve Trkologtur. Onun tarihi aratrmalar onu milliyet ve Trk tarihi zerine dnmeye sevk etmitir. Gkalptan sonra, Cumhuriyet dneminde Trkln nderi saylr. Nihal Atsz, saf, katksz bir Trk milleti ister. Bu millet iinde Trk kanndan olmayanlarn, Trklemi olanlarn yeri yoktur. anakkaleye Yry adl kitapkta ingenelerin, Trklemi dier kavimlerin aramzda yeri olmadn, bunlarn Trk milletinin safln bozduu kanaatini beyan eder. Bu bakmdan Trk milletinin esas dil deil, rk ve kan olmalyd, bir zenci Trke rense Trk m olacakt, der. Buna gre Trk topraklarnda yaamak hakk Trkn olmaldr.

1324

Atsz, Trk klcnn knnda paslanmamas gerektiine inand iin sk sk sava yaplmas taraftardr. Ona gre insaniyetperverlik kpekliktir. nsaniyet milliyetilikle asla badamaz.30 Atsz, Trk Tarihinde Meseleler adl kitabnda Trk tarihinin aralksz bir btn olduunu, halbuki Trk tarihinin sralanm bir btn halinde konulmadn, hkmdar sllelerinin zamanlarnn ayr devletlermi gibi ele alndn, Trk milletinin kurduu eitli devletlerin hibirisini yaatamam, istikrara ulaamam durumuna drldn syleyerek btnc tarih grn aklar. Trk tarihine bakmz nasl olmaldr, sorusuna cevap arayan Atsz; Trk tarihinin Fransz, Alman tarihleri gibi basit olmadn, Trk milletinin tarih balad zaman teekkl ettiini iddia eder. Trk milletinin daha mmetlikten kp da millet olamadn veya Cumhuriyet dneminde millet olduunu syleyenlere kar, Atszn bu iddias ok nemlidir. O, Trk tarihini, anayurttaki, yabanc illerdeki Trk tarihi olarak ikiye ayrr (s. 12). Atsz, Yeni bir tarih sistemi bulmak zorunda olduumuzu syler. Milliyeti olarak bu sistem nasl olmaldr? Atsz, yeni tarih sisteminin amacn dileklerimize uygun olmal ve bu sistem bize gemiimizi en parlak ekilde gstermekle kalmamal, ayn zamanda ilerisi iin de yol izmelidir eklinde tespit eder.31 Atsz, Trk tarihinin meselelerini Trk tarihinin balangc, kadrosu, alar, isimlerin imls, devletimizin kuruluu gibi meseleler olarak bildirir. Devaml mcadele fikrinden doan hayat gr, Atsz, topra kutsal saymaya ve hakikatin kayna grmeye sevk etmitir.32 Mazi bizim atamzdr, toprak anamz. Biri bizi yetitirir, biri verir hz Hakikat ne u gklerin derinliinde, Ne sularn airne serinliinde Aristonun mantnda zerresi yoktur, Fisagorda Eflatunda nebzesi yoktur. O ne felsefenin ne de dinin hiinde, O topran asrlardan beri iinde Hakikat bulmak iin onu emeli, Ykselmekten birey kmaz, derinlemeli. Topraktaki gizli hakikat, Atsza gre, mazidir. nk insan insan yapan mazidir. Nitekim o, Kader iirinde Maziye rka, sancaadr iftiharmz diyerek maziye verdii nemi ortaya koyar.

1325

Atsz, Turanc Trk milliyetiliin en byk temsilcisi olarak daima Altay ve Tanr Dalarnn, tken ormanlarnn hayali ile yaamtr. Kader iirinde; Hakanlarn dikilmeli Altayda tular Varsn cihanda olmaya grsn mezarmz beyti de son yazd Sana Doru iirindeki; Herkes bir zleyile yaar Ben de ylece Altaylarn ve Tanrdan evresindeyim beyti bunu ifade etmektedir. Bir lknn mehabetinin zirvesinde olan Atsz, kendisini daima rknn eref tayan efsanesi iinde yaatmtr. Buna bir tken metafizii ve Tanrda mistisizmi demek mmkndr. Zaten millet hayatnda din metafizie yer vermemi ve itibar etmemitir. Onun rka ncelik veren Turanc milliyetilii, metot asndan objektif olandan znel olanna doru ynelir. Bu znel olan da bir tken mistisizmidir. 3. Sadri Maksud Arsal (1880-1957) Sadri Maksud, Kazanl limlerden olup Bat lkelerinde tahsilini tamamladktan sonra, Trkiyeye gelmi, Hukuk Fakltesinde profesr unvanyla dersler vermitir. Bu mnasebetle Trk Tarihi ve Hukuk, Hukuk Felsefesi Tarihi gibi eserleri de yazmtr. Fakat burada ksaca ele alacamz eseri Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslardr. Sadri Maksud, Trkiyede ilk defa bu apta bilimsel ve tarafsz bir anlayla milliyetiliin ilm sosyolojik, psikolojik ve tarih temelleri zerinde aratrmalar yapm; eserini Franszca olarak da yazmsa da yaymlatamamtr. Sadri Maksud, Trkenin sadelemesi konusunda da cidd almalar yapmtr. Ama uydurmacaya kar karak, dilin fakirlemesini nlemeye alm, Trke kurallara uymayan Denizbank gibi kelimeler konusunda Atatrkle anlaamamtr. Sadri Maksud, ad geen kitabndan millet ve milliyet, milliyetilik, rklk, ovenizm, kozmopolitlik milliyet duygusunun menei, sosyolojik kayna nedir, gibi sorulara cevap aramtr. Ayrca milletler nasl yaratlr, nasl pyidar olur, mill ruh, mill seciye nasl teekkl eder, milliyetilik beeriyetcilik arasndaki mnasebet nedir, gibi sorular da sormu, bunlara cevap vermitir. Sadri Maksud, stn rk teorisinin tenkidini yaparak eserine balar. lm ve tarihi ynden bu teoriyi ve ona dayanan siyaseti de yanl bulur (s. 37). Dnrmz, millet varln, bir var olma hakk bir varlk artna balar. Bu bakmdan birey ve millet iin varln devam ettirmeyi, hayatn gelitirmeyi biyolojik bir grev Kuts bir hak olarak kabul eder. Her fert ve milletin Ben de varm, var

1326

olacam demek en tabi hakkdr. Ama byle demeyip de Ancak ben varm diyen kimse veya millet sulu (mcrim) olur; nk bakalarnn varlna ve hrriyetine tecavz etmi olur. Avrupa lkeleri byle deyip byle yapyorlar.33 Sadri Maksud, aileden sonra ilk insan cmia, soydur grn tar. Soy, insann sosyalleme ihtiyacnn ve kabiliyetinin ilk tecellisidir. Soy ahlknn en kutsal esas, soya ballktr. Milletlerin, insan topluluklarnn devamnda ve beksnda en kuvvetli etken, fertlerin mensup olduklar ktleye balldr. te bu zmre uuru ve hissi insanln ilerlemesinin artdr. yleyse, Sadri Maksudye gre, Milliyet duygusunun kayna ve nvesi, ferdin mensup olduu ktleye kar duyduu ballk hissidir. Sadri Maksud, milletlerin var olmak azim ve iradesini milliyetilik olarak kabul ediyor (s. 58). Aslnda o, kavim ve milleti ayn anlamda kullanr ve kavim=millet, der. Millet tarifi uzunca bir tariftir. Fakat milletin yapsnda ortak dil, ortak rf ve detler, ortak din inanlar, ortak mill seciyenin (ahlk) varln benimsiyor; bunlardan dolay milletin uyumlu (mtecanis) ve dayanmal (mtesanit) bir insan ktlesi olduunu bildirir. Sadri Maksud, milleti meydana getiren unsurlar tespit ettikten sonra dini, milletin millet olarak teekklnde ve yaamasnda mhim bir amil olarak niteler. Bugnk Trk milletinin ve milliyetinin meydana gelmesinde de slmiyet mhim bir amil olmutur der.34 Din birliine lzum yoktur diyenlere kar kar (s. 58). Milliyet duygusunu ferd bir ruh hal olarak tarif eden Sadri Maksud, ayn zamanda maeri (kollektif) bir duygu olarak da grr. Bundan dolay onun kaynan biyolojik ve sosyolojik, mahiyetinin de psikolojik olduunu bu duygunun nesilden nesile glenerek getiini ileri srer (s. 69). Milliyetilii, milliyet duygusunu millete ve deerlerine derin bir ballktan ibaret mi grmeliyiz? Sadri Maksud, onun maziye ve oradakilere ballktan ibaret olmad, tecelli ettiini dier bir saha olduunu belirtir. Bu saha, istikbale ynelmi emel, gaye ve dnceler sahasdr.35 O, gelecee ynelik gayeler tayan milliyet hissinin dinamik bir gelime ve ilerleme sebebi olmasn istikbale ynelik dilek ve arzulara balar (s. 74). Milleti meydana getiren Mill Seciyeden ne anlalmaldr? Sadri Maksud, onu yle tarif eder: Mill Seciyeden muradmz btn millet fertlerine mil, umum ve mterek temayllerdir. Bylece ortak eilimlerin mill seciye ve karakteri meydana getirdiini sylerken milletlerin teekklnde taklit kanununun roln de belirtmeden gemez. Gabriel Tardedan etkilenen Sadri Maksud, taklit kanunu sayesinde millet iinde, rf ve adetlerin, ruh eilimlerin, belli bir dilin, mill gayenin yaylmas, genellemesini mmkn grmektedir.36 Milliyet duygusu dinamiklii, yksek kltrn etkisiyle gever mi? Canll kaybolur mu? Hayr. nk o, geveyen bir ruh durum deildir (s. 94). Aksine milliyet duygusu, Sadri Maksud nazarnda, yksek kltrde daha kuvvetli, daha derin, daha salam bir hal alr. u halde ada milliyetilii nasl tanmlayabilir? Sadri

1327

Maksud, ada rasyonel milliyetiliin tarifini yle yapar: Milliyetilik biyolojik ve sosyolojik esaslara dayanan ve rslemi bir duygu olan mill ktleye ballk duygusunun derinlemi, kuds bir prensip mahiyetini iktisab etmi (kazanm) uurlu bir eklidir.37 Sadri Maksud, milliyetilii, mahiyeti ve eilimi itibaryla demokratik ruh bir hadise olarak niteler, Mehmed zzet gibi, demokrasi ile badatrr. Milliyet duygusunu en dinamik manev bir kuvvet olduuna gre, tarihte olduu gibi, bugn de byk rol oynamaktadr. Sadri Maksud, ovenizm ve emperyalizmi milliyet duygusunun gerilemi ekilleri olarak eletirir.38 Bugnk milliyetiliin rasyonel, hrriyeti, liberal, eitliki, demokratik, bar, federalist idealist ve iyimser niteliklere sahip olmas, onun en bariz zelliklerini tekil eder. Sadri Maksudnin temellendirdii ve sistemletirdii milliyetilik, bugnn dnyasnda geerli olan, Birlemi Milletler gibi kurulularn ilke ve amalaryla da atmayan bir anlaytr. Onun milliyetilii insanlk sevgisine srtn dnmeyen bir milliyetiliktir. 4. Remzi Ouz Ark (1900-1954) Remzi Ouz Ark, Anadolucu milliyetiliin en nemli temsilcilerindendir. Kendisi arkeologdur. Alacahyk kazlaryla ilgili nemli eserler yazmtr. Millet dergisini kard ve burada vatan, millet, milliyet ve insanla dair fikirlerini yazd. 1951de yapt radyo konumalarnda Trk inklbnn taklidini ve yorumunu yapt. eitli yazlarn deal ve deoloji, Corafyadan Vatana adl eserlerde toplad. Mzeciliin bugnn ideal topluluu olan millete temel olan yurt gereini yanstan tek modern kurum olduunu yazd. Remzi Ouz, Corafyadan Vatana adl eserinde corafyann ne zaman vatan olabileceini aklad. O, vatan gerei hatralara dayanr, ama hatrlanacak tarih ve hatrlayacak nesiller olmas artyla diyor. nsanlar, topra yurtlara tercih ettikleri, kendisine madd menfaat temin etmedii zaman bile urunda can verilecek bir toprak, vatan haline gelmi demektir. Remzi Ouz, vatan sevgisiyle insanlk idealine ykselmenin mmkn olduuna kanidir. Remzi Ouz, deal ve deoloji adl eserinde btn ideolojilerin stnde millet idealinin bulunduunu, bu idealin insanlkla atmadn syler. deolojilerin kuvveti nereden geliyor, diye soran Remzi Ouz, onlarn realitelerden doup, realitelere dayanmasndan diye sorusunu cevaplar. Milliyetilii en keskin fikir manzumesi, en kudretli ideoloji olarak niteleyen Remzi Ouz, ayn soruyu milliyetilik iin sorar: Milliyetiliin esiz kudreti nereden geliyor? Remzi Ouz bu soruya cevap verirken bir muhteva tahlili yapar: Milliyetilikte demokrasinin, bilimin tenkidin ykt geleneklerin, inanlarn, hislerin, mukaddes ihtisaslarn snd bir yap vardr. Bu i yap milliyetilie Mystique vermektedir. Dolaysyla maddeciliin teselli edemedii ktleler arasnda, kaybolan dinlerin yerini tutmaktadr. Remzi Ouz, milliyetiliin bu zelliinin ayakta kalan tek ahlk olmasn saladn belirtir.

1328

Milliyetilik, demokrasi ve bilimciliin aksine, toplayc mspet bir ahlkla kklemek ihtirasyla ikinci niteliini kazanr. Bu bakmdan onun din bir kudreti vardr. Bylece milliyetilik, grnd her yerde ilerlemeyi, byk hareketleri, geni ve metotlu almalar meydana getirmi olmaktadr.39 Ona din bir g vermek konusunda Remzi Ouz, Mehmed zzet ile birlemektedir. Remzi Ouz, milliyetilikle insan ahsiyeti arasnda sk bir iliki kurar: ahsiyetler nasl millet kuramna gelmi cemiyetlerde trerse, byk millet nasl ahsiyeti bol olan bir cemiyet ise; asl, insanlk ve beynelmilellik de millet haline gelmi topluluklarda mmkn olacaktr. Millet ile insanlk ve evrensellik arasnda bu ba kuran Remzi Ouz, milliyetilii bir topluluu bir cihan lsnde ahsiyet olmaya eritiren yol olarak tarif eder. Buradan ne kabilir? Milliyetiliin tutku halinde gayesi kacaktr. Bu gaye ise Sr cemiyet deil, her biri ahsiyet halinde ykselmi uurlu teklerden doan millettir. Milliyetilik, bireye dnyadaki misyonunu retir, onu menfaatin stne karr, kitlelere dinamizm, hareket, yardmlama hisleri, fedkarlk duygular kazandrr. Ksa mrl cvk tekin (bireyin) hayatn deil, btn bir toplumun hayat ve menfaatini hedef alr. Bu da onun dnyadaki ebediliidir.40 Remzi Ouz, Mehmed zzet gibi milliyetilikte bir mistik bir din yn grr, bu mistiin kaynanda ise Halk bulur. Halka dayanmas bakmndan onu demokrasi ile badatrr. Remzi Ouz, bir baka adan muhteva tahliline girer. Ona gre milliyetilikte statik ve dinamik unsurlar vardr. Toprak, dil, din, tarih ve soy, statik unsurlardr. Deien dnyada milliyetilie istikrar bunlar kazandrr. Dinamik unsurlar ise, milliyetilerin gerekletirmek istedikleri birliklerden (dil birlii, iktisat birlii, gnl birlii) doar. Bu ikinci unsurlar ise milletin ilerlemesini,41 ayrca btn insanlkla temasn salar. Remzi Ouz, milliyetilii felsef ynden de temellendirir. Btn dnyaya ait hakikatlerin zafer kazanmas iin cemiyetler, yerli gereklerin evresinde toplanmay, dnmeyi tevik etmilerdir. Bu, nemli bir tespittir. Zira bugnn kreselci akmlar karsnda toplumlarn kendilerini korumalarnn belki de tek yoludur. te Remzi Ouz, gnmz milliyetiliinde felsef mekanizmann burada olduuna iaret eder. O, akln, phenin, makinenin yakp att bu gibi metafizik inanlarn yerini doldurmay hedeflemektedir. Yklan metafizik inanlarn yerini, toprak, insan, tarih, devlet, iktisat ve kltr gibi realitelerin senteziyle doldurulabileceine inanr. Bu realitelerin sentezi Millettir. Millet ise bnyesinde bir nevi metafizik mistii barndrmaktadr.42 Remzi Ouz, milliyetilii dine benzetmek yanl olmayan bir ideoloji gzyle bakar. Remzi Ouz, kendi milliyetiliinin lik karakterini yle ortaya koyar: Milliyeti, emir ve nehyi maveradan, metafizikten deil,dnyev kanunlardan alr.43 O, milleti kuran unsurlar arasnda dini kabul eder. Dini tek bana kurucu veya batrc unsur olarak

1329

grmenin yanllna iaret eder. Ama burada olduu gibi pozitivist yorumunu da ortaya koymaktan ekinmez. Emir ve nehyi dinden almadna gre onun milliyetilii gnah, sevab, haram, helli de tanmamaktadr. Remzi Ouz, Trk milliyetiliinin hareket noktas olarak sevgiyi ve milletler aras eitlii aldn syler. Bu, onun milliyetilii bir gelime faktr grmeye yol aar. Bundan dolay soyu ve kltr esas olan milliyetilik anlaylarna kar kar. Ona gre soyun menei belli deildir, tesadftr. Kimse anasn, babasn semekte serbest olmamtr. Milleti sadece soya dayamak, o soydan olmayanlara, o milletten olma yasak ve haram etmek demektir. Milleti kltre balayanlar da, soyun vadesi ve emei mahsul olan messeselere balyor demektir. Remzi Ouz, kltr, inanlar, duygular, hkmleri temsil eden ve koruyan, nakleden yanstan messeseler olarak tarif eder. Dolaysyla ayr soydan olanlar bu kltr benimsemekte zorlanmazlar. Bunun cazip taraf olduu gibi tehlikeli taraf da var: Milleti yeni ve yenileen imknlara kavuturmu oluruz. Mill kltre yeni katlanlarn onu benimseyip uymas, etin mcadeleleri gerektirebilir. Bu, hem kltr gelimesini durdurur hem de milletin varl iin tehlike yaratr.44 O halde millet ve milliyet nedir? Remzi Ouzun tarifleri yle: Millet, soy aslna dayanan, kltr birliini benimsemi insan kitlesidir; Milliyetilik ise Milletini sevmek ve onun rnek millet haline ykselmesini istemek, bu yolda elinden gelen btn hizmetleri esirgememektir. Remzi Ouz, Trk milliyetiliinin baz karakterlerini yle sralar: 1) Japon Denizi ile Endls yaylalar arasnda geni bir Trklk lemini kucaklamak istemesi, 2) eriye ve darya kar kendimizi bir savunma cihaz olarak almas, 3) Bir kitap milliyetilii olmas (Aratrmalarla desteklenmi), 4) Trkln sentezi yaplamam formllere dayanmas, 5) Milliyetilik idealinin arlk merkezinin anavatan dnda oluu. Dnce, duygu, gaye merkezi darya kaymakta oluu.45 Denebilir ki, Remzi Ouz 1950lerin artlarna gre, milliyeti anlay, adeta yenilemitir. Bu erevede inklplara da farkl ve orijinal saylabilecek yorumlar yapmtr. Mill hayat bir uur olarak grmesi, vatan deerinin ruhsal bir ideal haline gelmesini gerektirir. 5. Mehmet Fuat Kprl (1890-1966) Ord. Prof. M. Fuat Kprl, XX. yzylda Trk dnyasnn yetitirdii en byk lim ve dnrlerdendir. Gustave Le Bonun baz fikirlerinden esinlenerek Trk Edebiyatnda Usl ve benzerlerini yazd. Bylece, milliyeti grlerden ayrlmadan Batl metotlarn bize nasl kullanlacan, hangi konulara nasl uygulanmas gerektiini gsterdi. 28 yanda iken yazd Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl eseri, Batda da byk takdir ve itibar grd; Batl bir ksm arkyatlarn yanllarn dzeltmesine vesile oldu.

1330

M. Fuat Kprlnn Trk tarihi, Osmanl Devletinin kuruluu, etnik menei, Anadoluda slmiyet, Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri, Trk hukuk tarihi gibi nemli konularda r aan aratrmalar yapmtr. Bu aratrmalarndaki yeni tezleri de hem yeni nesillere k tutmu hem de hatal grleri ve tezleri ykmtr. M. Fuat Kprl, eletirici zeks ve byk terkip (sentez) gc ile ok geni bir sahada almtr. 1918de Osmanllk zerine yazd bir yazda; devleti byk bir ictima daireye benzeterek, merkezdeki daireyi Trklk, sonraki daireyi, ilkin skca bal olan slmlk, daha sonrakini de Hristiyan unsurlarn tekil ettiini syler. O, Osmanl Devletinin nce bir Trk-slm saltanat olduuna kanidir. Merkezi kuvveti ise nce Trklk ve slmlk tekil eder.46 Milliyetiliini, bu anlayla temellendirmeye alan Kprl, Trklerin mill bir vicdana sahip olmalarn ok lzumlu grr. Bu bakmdan o, Trk mtefekkirlerini, bu hakikati anlamaya, Trkln uyanmas iin btn kuvvetleriyle almaya davet ediyor: Osmanlnn devamn da bu almaya balyor.47 M. Fuat Kprl Asrlik ve Milliyetperverlik balkl makalesinde bu iki kavramn hakiki mahiyetinin ve aralarndaki mnasebetlerin iyi anlalmasn art koar; aksi takdirde toplumsal hayat sapmalardan kurtarmak mmkn olmaz. O, Asrlik (yani modernleme) ilkesinin gerek mahiyetini ve gayesini Trk milletini her hususta Avrupann ilerlemi milletleri seviyesine karmak eklinde tespit eder. Ona gre biz, nce dnmek ve almak itibaryla asrleemedik. Aramzda mantk ve zihniyet fark var. Bu, nasl giderilecektir? Cevap: lim sahasnda Avrupal limler gibi dnmeye ve almaya kabiliyetli, onlarla ayn seviyede insanlar yetitirmek gerekir. Bu yaplamazsa dnmek ve almak sahasnda Avrupallaamayz.48 F. Kprl, nce bizi zihniyet ve mantk dnm istedii iin ekl modernleme hareketlerine ve bunlarn istismarna kar grnyor: Ama asrlik perdesi altnda gayr mill akmlar karmaya ve milliyetilie snarak Ortaan khne messeseleri ve yklm itimai ananeleri mdafaa etmek isteyenlere asla msaade etmemeliyiz. Fuat Kprl, Milliyetverlikten, gerek anlamda, tamamen asr ve yeniliki (teceddd-perver) bir kavram olarak bahseder; hatta bu adan muhafazakarlk, milliyetilik ruhuyla hi badatramaz. Fuat Kprl, milliyetilii muhafazakarlarla kabil- telif grmyor, yani eskiye ait her eyin terkini istiyor, ama bir cmle sonra Avrupa milletlerinin kendi mill harslarn nasl bir gurur ile kskanlkla mdafaa ediyorlarsa biz de ayn suretle hareket etmek mecburiyetindeyiz49 diyerek tam bir elikiye dyor. Muhafaza edecek birey yoksa, neyi mdafaa edip onunla gurur duyacaz? O, modernleme (asrlik) ve milliyetiliin ahenkli bir ekilde Cumhuriyet dneminde badatrld grndedir. nk o, bu iki kavram, birbirinin tamamlaycs olarak grr. Fuat Kprl Milliyetilik ve Irklk adl makalesinde ise, milliyeti toplumsal ve manev bir gereklik olarak niteliyor. Ernest Renana dayanarak, millet mefhumunun rk mefhumundan tamamyla

1331

ayr olduunu savunur. Alman rklnn dourduu zararlar anlatr. Sonra da Trk milliyetiliinin meru, insan bir zellie sahip olduunu belirterek, rklk nazariyesine muhalif ve eliken olduunu aklar. Fuat Kprl, Trk milliyetiliinin, yeryzndeki btn milliyetlerin eit haklarn tandn, hibir milletin dierlerine stnln, tahakkm ve tecavzn kabul etmediini beyan eder.50 O, manev birliini ve mill dayanmasn koruyan Trk milletinin dourduu mill birliini sarslmaz mill bir idealizm olarak niteler. M. Fuat Kprl, lim ve Mnakaa balkl makalesinde ilm zihniyetin niin benimsenmesi gerektii, ilm eletiri ve tartmann ancak ilim zihniyetinin yerletii ortamlarda gelitii gibi hususlar zerinde durur. O, madd ilimlerin ve ondan doan, tekniin hayat artlarn tamamen deitirdiini syler. Buna mukabil manev ilimlerinin de insan ykselttiine, insan cemiyetlerine manev benliklerini rettiine inanr. M. Fuat Kprl, mahiyetleri itibaryla madd ve manev ilimler arasnda fark grmez, ama esas fark tatbikatta farkl metotlar kullanmasnda grr. Fuat Kprl, Manev ve Ahlk Kuvvet adl makalesinde ise materyalizme ve idealizme dmeden, toplumlarda ahlk kuvvetlerin varln kabul etmek zarureti bulunduunu, toplumda madd ve teknik kuvvet, manev ve ahlk kuvvetle beraber olduu zaman hakiki stnln kazanlacan ileri srer. 6. Zeki Velid Togan (1890-1970) Ord. Prof. Zeki Velid Togan, Bakrdistandan olup, orada cumhurbakanl yapmtr. Kendisi, Trk bilimini ve tarihiliini dnya apnda temsil etmi bir limdir. Muhtelif eserleri olmakla beraber en nemlileri Umum Trk Tarihine Giri, Tarihte Usl ve Hatralardr. Zeki Velidnin ahsiyetinin ve ilim-fikir hayatnn gelimesinde nce, Trk tresi, byk rol oynamtr. Ondan sonra onu en ok etkileyen mil, slmyettir. Bunlar zaten Hatralarnda belirtilmitir. O, slmn tasavvuf cephesiyle ilgilenmemitir. Kendisine yaplan tavsiye zerine slamyetin, Trk fenalklardan koruyan en nemli kltr ba olduunu ve ona sarlmak gerektiini idrak eder. O, slma pheye yer vermeden inanr, ama slmn ilim alannda savunmasn yapar; slmn sosyal ynyle kiilerin ezilmesine raz olmamas, onu ok etkilemitir. Zeki Velid, ayn zamanda sosyalizmin de tesiri altnda kalmtr. Ama sosyalist yaynlar ve fikirler onu tatmin etmemitir. Sosyalizmin ona etkisi, Trk rfne ve inanlarna uyan taraf erevesinde olmutur.51 Zeki Velid, bir milliyeti olarak nce kendi evresini ve milletini, sonra da baka milletleri ve btn insanlar sevmitir; onlara sayg duymutur. Ona gre, insan ve insanl sevmenin yolu kendi milletinden geer. Zeki Velid, Tarihte Uslde tarih metodolojisi yapm, tarih felsefelerini ele alp onlarn tarih anlaylarn ksaca eletirmitir; kendi tarih anlayn da ortaya koymutur. O, tarih olaylarda en ok

1332

tabi ve iktisad millerin ve bizzat beer hayatnn kendisinin messir (etkili) olduuna knidir. Bununla beraber ruh mlleri (etkenleri) de bamsz neden olarak kabul ediyor. Zeki Velid, tarih tetkiklerinde en iyi yol olarak tam tarafsz kalarak, olaylarn hangilerinde ne gibi millerin etkili olduunu, nyargsz, tespit etmeyi grmektedir.52 Zeki Velid, tarih olaylar incelerken tarihi okullarn, doktrinlerin fikirlerine kaplmamay tavsiye etmeyi unutmaz. Zeki Velidnin tarih aratrmalarnda tabi, iktisad gibi madd millerin yannda insan hayatn ve ruhsal milleri (yani insann iinden gelen motivasyonlar) heseba katmas ve tarih felsefesi iinde, bu bakmdan hmanist tarih anlayn yakn bulmas, onun tarihe nasl baktn ortaya koymaktadr. 7. brahim Kafesolu (1916-1987) Tannm tarihi ve fikir adam brahim Kafesolu, Seluklu tarihi zerinde ihtisas yapmsa da Trk tarihinin ve kltrnn birok meselesi ile ilgilenmi, deerli aratrmalar yapm, yeni aratrclara rehber olmutur. brahim Kafesolu, Bozkr Kltr adl eserinde bozkr kltrnn meneini, sosyal yapsn, hkmranlk ve cihan hakimiyeti lksn, devlet tekiltn din, iktisad hayat, sanat ve edebiyat inceliyor; sonunda da dnce ve ahlak hayata yer veriyor. brahim Kafesolu, bozkr kltrn ortaya koyan Trklerin kendilerine mahsus bir dnce sistemi ve ahlk anlay olduunu savunuyor. brahim Kafesolu, atn ve at kltrnn Trk insasna kazandrd, eyler zerinde duruyor, ona gre, at, Trk insan ruhunu okayan iki beer imkn vermitir: 1) At stnde insann kendisini daha stn hissetmesi yani bireysel stnlk duygusu ki bu ona ayn zamanda usuz bucaksz bozkrlarda hrriyetinin uurunu kazandrr. 2) Atn srati sebebiyle ksa zamanda istenilen yere ulaabilme arzusunun tatmini. Bu iki unsurdan stnlk ve beylik gururu ile geni ufuklara hkmetme arzusu douyor ve geliiyordu. Bunu gerekletirme arac ise demir yani teknolojidir. brahim Kafesolu Beylik duygusu+insan sevgisi+gerekilik eklinde zetledii eski Trk dncesinin, esaslarnn, ahlk ilkeleri haline geldiini bildirir.53 brahim Kafesolu; Trklerin ahlki bir meziyetinin utangalklar olduunu gsterir. nk Trkler, rahat dekte olmaktan, ihtiyarlayp hastalanmaktan, esir ve kle olmaktan, kadnlarn dman eline gemesinden, yalan szden, bbrlenmekten, baarlarndan dolay vnmekten ve vlmekten utanrlard. Utanan ruhsal bir zaaf (zayflk) deil, insana kendisini her zaman kontrol imkn veren psikolojik bir mekanizmadr.54

1333

brahim Kafesoluna gre, Trk dncesi mantk ve bilgi teorilerinden ok ahlk (davran) ve devlet felsefesiyle uramtr. Trk devlet felsefesi de devletin nazariyelerle deil, toplumun eilimlerine uymakla idare edilecei gereine dayanr. Trk dncesi, daha ok, millet sevgisi, Allah korkusu, doruluk ilkelerine bal devlet adam, idareci ve tekilt yetitirmitir. brahim Kafesolu, Trk dncesinin temelde Beer ve pratik olma zelliini karr. Bozkr devleti Trk dncesi, devaml hareketlerle eylem (i) ile birlemi ve buradan ilah vazife hukukuna dayal cihan hakimiyeti fikri domutur. brahim Kafesolu, bu hakimiyet fikrinin Dou-Bat tarznda devlet tekiltna yansdn syler ve kaynaklarda Gnein doduu yerden batt yere kadar eklinde ifade edildiini belirtir. Bunu da dnyay ynetme lks olarak yorumlar. Bu lk, destanlarda, efsanelerde ve yazl eski vesikalarda yer almtr: Ouz Hakann Gnei bayrak, g bayrak iln etmesi Altn yayn doudan batya kadar ulamas Alp Er Tungann Acun Beyi=dnya hkmdar saylmas gibi ifadeler bunun delilleridir. brahim Kafesolu, Trk-slm Sentezi isimli eserinde Bozkr Kltrndeki fikirlerin bir zeti ile slm dnemlerdeki Trk tarihinde Trk-slm sentezinin hangi noktalarda gerekletiini izah eder.55 Bunu da terkibin (sentez) olumas ve tarih geliim balyla verir. 8. Osman Turan (1914-1978) Prof. Osman Turan, Seluklu Devri zerine alm std bir tarihidir; tarih alandaki birikimiyle Trk toplumunun, tarihin ve dnyann eitli meselelerini yorumlam ve onlara zmler getirmi bir dnrdr. Osman Turan, brahim Kafesolunun bahsettii Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresinin iki ciltlik tarihini yazmtr. Osman Turan, Trk milliyetisidir. Milliyetilik limin, Trklerde, tarih boyunca, cihan hakimiyeti fikri halinde grndn o byk aratrmasyla ortaya koymutur. O, milliyetiliin slmiyete aykr olduunu zanneden kimselere kar yle cevap verir: Halbuki, insanlk ideali gibi, slmiyetin cevap vermedii milliyetilik deil, kavm asabiyet, yani bir nevi rklk olduunu izah etmekle bu zmreyi tatmin etmek mmkndr.56 Osman Turan, bugnk ihtiyalara gre mill mefkre otoritelerinin ortaya kmadndan yaknr. Yani milliyeti otorite olarak dnrler yoktur, olmamas toplumdaki bunalm artrmaktadr. Bu da mill bnye ve idealin zayflamasna, dolaysyla zararl ideolojilerin meydan igal etmesine yol amaktadr. Osman Turan daha nceki ele alnan dnrler gibi milliyetiliin insaniyetilie de aykr olmadn syler. Ona gre, aslnda ilim bize mill ve insan duygular arasnda bir zddyetin mevcut olmadn ispat eder. O, milliyetilie aykr bir insanlk fikrini hem imknsz hem de zararl grmektedir. Buna mukabil, insanl inkr eden milliyet ideallerini de dar ve bugnk dnya artlarna mugayir (aykr) bulmaktadr.57

1334

Osman Turann milliyetilik anlay, umull dr (kapsaml). Bu kapsam btn insanl kucaklad gibi Trk dnyasn ve slm lemini de kucaklamaktadr. Trk milliyetisinin d Trklerle alaks, mill uurunun mill kltre dayanmas vakas sebebiyledir. Osman Turan, milletlerin bamszln, milliyet idealinin bir zaferi olarak kabul eder, demokrasinin zaferini de ayn ideale balar. UNESCOda verdii uzun bir teblide milliyet ve insanlk idealinin mahiyetlerini tahlil etmi ve yle bir sonuca ulamtr: Milliyet ideali iin manev kymetler ve aile balar elzem (ok lzumlu) olduu gibi, insanlk ideali iin de beeriyetin kazand mill, din btn hisler, hakikatle onun vcut bulmas iin zarur unsurlardr.58 Osman Turan, slmiyetin Trk tarihinde oynad roln bykln ifade bakmndan dikkat ekici ifadeler kullanyor; Trklerin cihan hakimiyeti kudretini kazanmalarn, azametli bir tarih yaratmalarn slmn manev gcne balyor ve yle diyor: Hatta Trkler Anadoluya Mslman olarak gelmemi olsalard Karadenizin imalindeki bin yl zarfnda hicret eden rktalarnn akbetlerine urayarak yok olur; tarihin istikametini deitiren Seluklu ve Osmanl mparatorluklar, onlarn kurduu dnya nizam ve medeniyet bahis mevzu olamaz bugnk Trkiye de mevcut olamazd.59 Trkiye Cumhuriyetinin varln dahi Trklerin Mslman olmalarna balayan Osman Turan, slm medeniyetini diriltmeyi (ihyay) kendisine dava edinmitir. slm Medeniyetini hya Davas adl makalesi Bat medeniyetinin neden insanl mutlulua ulatramadn ve bu konuda neden yetersiz kaldn aklyor. Sonra da slm medeniyetinin neden ihya edilmesi gerektiinin sebeplerini izah ediyor. O, bu konuda yalnz da deildir. Bata Hilmi Ziya lken olmak zere slm medeniyetinin ihyasnn mmkn olduunu baz yazarlar belirtmitir. Osman Turan, laiklii kabul etmekle birlikte yanl uygulamalarn dourduu rahatszlklara dikkati ekmitir. Hatta o, laiklik anlayn geniletmi ve bu erevede Mslmanlarn, tatilin pazardan, cumaya evrilmesini istemeleri tabiidir, byle bir istei laiklie aykr bulmak doru deildir. Ona gre, laiklik, Trkiyede dinsiz-dindar atmas neticesinde gelimi deildir. Laiklik, hzla Avrupallamak ve bunun karsndaki engelleri kaldrmak iin kabul edilmitir.60 Bundan dolay, devletin mutlak laik olmas zarureti yoktur. Osman Turan, Mill ve din kymetleri feda ederek balayan bir Avrupallama hareketinin milletimize hem kltr ve ahsiyetini kaybettirmekte hem de bizi hakik terakk yolundan uzaklatrd kanaatindedir.61 9. Mmtaz Turhan (1908-1969) Mmtaz Turhan, Cumhuriyet dneminde yetimi en nemli bilim ve fikir adamlarndan biridir. Bilimin yapsyla ilgili dnceler ortaya koyduu gibi, mspet bilimlerin verilerinden hangi problemlerin zmnde ne ekilde faydalanlabileceini rnekleriyle gstermitir. Bilimin gcne inanm bir kimse olarak Batnn bilimlerinin doru olarak alnp doru olarak uygulanmas

1335

neticesinde halledilemeyecek mesele kalmayacaktr. Yalnz nce Batl bilim zihniyetini iyi renmek, benimsemek, memlekete getirmek ve yerletirmek gerekir. Bunun iin 500 kadar birinci snf bilim adam yetitirilmelidir. Nitekim in, memleketin yeralt zenginliklerini tespit etmek ve iyi iletmek zere nce 23 bin jeolog yetitirmitir. Biz de nce Baty iyi bilen orada yetimi, orada neler olup bittiini takip eden gen bilim adamlar yetitirmeliyiz. Mmtaz Turhan, lkenin maarif meselelerini halletmek iin onlar kltr deimeleri erevesinde inceliyor. Kltr Deimeleri (1951) adl eserinde, kltr antropolojisi asndan bu deimelerin tahlilini yapyor. O, toplum hayat ile temasta uzman yetitirilmesini ok nemsemektedir. Kltr deimelerini de zamanmzn sosyal psikolojisinin en nemli problemi olarak sunuyor. Kltrel ve tarih deimelerde esas olann, kalc olanla geici olan; evrensel olanla mahall (blgesel) olan ayrmak olduunu bildiriyor. Mmtaz Turhan, Lle Devrinden beri srp gelen kltr deimelerini baarl grmemektedir. Bunun sebebini brokratik-edeb zihniyette buluyor. Mmtaz Turhan, kltr temasnn deimeyi nasl ve ne kadar meydana getirebileceini tetkik iin Erzurumun baz kylerinde yllarca sren, gzleme dayanan aratrmalar yapt. Kltr antropolojisine dayanarak yapt bu aratrmalarda, kltr karmasnn, unsurlarn nce karlkl alnp verilmesiyle baladn tespit eder. Bu deiimde psikolojik etkenler daha etkilidir. Kabul edilen unsurlarn zmsenmesi de psikolojik etkenlere dayanr. ki toplumun kltr karmasnda eit unsurlar alp vermesi nadir grlen hususlardandr. Birinci snf bilim adamlar teziyle balantl olarak genel eitimin Batllamaya bir katks olmad ileri sren Mmtaz Turhan, Trk halk ile ileri lkelerin insanlar arasnda bir fark olmadn syler. O, esas farkn aydnlar arasnda olduu kanaatindedir. Bundan dolay Batl ve Trk aydnlar karlatrr. Trk aydnlar nitelik ve nicelik asndan yetersizdir.62 Garpllamann biricik vastas olarak mill eitim gren Mmtaz Turhan, Batllamann, bilimden getiinin anlalamadndan okur yazar yetitirmekten ibaret sayldn, bylece halk ile aydnlar arasnda bir kltr ikilii yaratldn ileri srer. Mmtaz Turhan, Batllama ve adalama problemini etraflca derinliine ve ok kapsaml bir ekilde ele alan, belki de, tek bilim ve fikir adammzdr. O, bu erevede Garpllamay en byk dava olarak ortaya koymu, inklplar yeniden deerlendirmi, Batllaamaymzn sebeplerini tahlil etmi, ilim ve tekniin mahiyetini incelemi, Batllamann anlamn ele alm, cidd tenkitler yapm ve en nemlisi gereklie uygun, uygulanabilir areler ve tedbirler teklif etmitir. O, bu konuda, kyn nemini ortaya koymu, kyden ehre akmn nlenmesinin bilimsel ve sanayi asndan arelerini gstermitir.

1336

Mmtaz Turhan, dinin ve zellikle slmn toplumsal ve bireysel ynden nemini belirtmi, toplumun ileriki derecesinde ancak dier kurumlar kadar sorumlu tutulabileceini, toplum dzeni ve birey davranlar asndan en etkili kurumun din olduunu sylemitir. Onun inkr veya ihmal edilmesiyle problemin zlemeyeceinin farknda olan Mmtaz Turhan, dinin ilim zihniyeti ile yetimi ehil ellere verilmesini teklif etmitir. Bunun iin lhiyat Liseleri almasn istemi, kyde din grevlisi (imam), retmen ikiliini kaldrmak iin imamln, retmenliin ve muhtarln ayn ahsta toplnmasn zm yolu olarak teklif etmitir. Bu zm aydn-hal (ky) ikiliini kaldraca gibi kylnn enerjisinin de bir ynde toplnmasn salayacaktr.63 Mmtaz Turhan, kitabnn sonunda unlar syler: Zira dava eer Trkiyenin kalknmas ise, o, ne sadece arafn ne birden ok kadnla evlenmenin ortadan kalkmas, ne ilk tahsil ile mmkndr. nk bunlar, dinden ziyade, muayyen iktisad artlarn, yaay tarzlarnn meydana getirdii, netice mahiyetinde itima hadiselerdir.64 Mmtaz Turhan, halk eitmek isteyen aydnlarn, nce kendisinin bilgisini artrarak safsatadan ve hurafelerden kurtulmas gerektiini, aksi takdirde rehberlik hakkn kaybedeceini syleyerek kitabn bitirmektedir. Mmtaz Turhan, Atatrk lkeleri ve Kalknma adl eserinde, Atatrkln taassup (banazlk) konusu yaplmasna, onun saa sola ekilmesine kar kyor; Atatrk inklplarnn amacnn, millet olmak ve mill kltre kavumaktan ibaret olduunu belirtiyor.65 Trkiyenin ana davasnn bir an evvel millet olma ve mill kltre kavuma olduunu belirten Mmtaz Turhan, milliyetilii, bu ana davann gereklemesinde bir ara grmektedir. Mmtaz Turhan laiklik kavram zerinde de fikir beyan etmitir. Ona gre, laiklik, sadece dinde devlet, dnya ile ahiret ilerinin ayr tutulmas ilkesini iermez; ayn zamanda vicdan hrriyetini baka inanlara saygy ifade eder. O, laiklie baka bir anlam daha ykler ki, bu nokta zerinde bizde pek durulmamtr: Bu kavramn z her eit olay ve vaka karsnda ister tabiatta isterse toplumda olsun, objektif bir tutum taknmak, hibir etki altnda kalmadan, realiteyi olduu gibi idrak edip tarafsz olarak incelemektir.66 10. Ahmet Aaolu (1869-1939) Azerbaycan, Karaba Trklerinden olan Aaolu Ahmet, 1912de Trk Yurdu etrafnda toplanan Trklerdendir. Cumhuriyet dneminde daha etkili olmutur. Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde niversitede hocalk yapmtr. Birok eseri olmakla beraber esas fikirleri Medeniyet, Devlet ve Fert gibi eserlerindedir. Aaolu Ahmet, devlet kavramna arlk veriyor. nk insan ve hrriyetlerin ancak devletin koruyabileceine inanyor. O, millete dayanan devlet grn, ferdin hak ve hrriyetlerini koruyan devlettir, dncesiyle benimsiyor. Medeniyetin nsznde ifade ettiine gre, bu eseri, dnyada yanyana yaayan medeniyetten, Bat medeniyetinin dierlerine galip geldiini, dolaysyla kurtuluumuz iin bu medeniyeti olduu gibi benimsemekten baka olmadn

1337

gstermek iin yazmtr. O, medeniyeti ksaca Hayat Tarz olarak tarif ediyor; hayatn btn tecellileri madd ve manev btn olaylarn bu Hayat kavram iine dahil ediyor.67 Buda-Brahma medeniyeti ile slm medeniyetin yenildiini, yenilmenin de madd ve manev olduunu ifade eden Ahmet Aaolu yenilmeyi tarif ediyor: Bakasnn ahsiyetini kabul ve iradesine tbi olmaktr. Dolaysyla bu iki malup medeniyet, Bat medeniyetini kabul ve iradesine tabi olmak mecburiyetindedirler (s. 10). Ahmet Aaolu medeniyeti blnmez olarak kabul ediyor. Bat medeniyetinin stnln kabul ve itiraf ediyorsak, o galibiyeti yalnz ilim ve fenne, siyas ve itima tekilta balamamamz gerektiini vurgular ve kurtuluumuzu mutlak olarak bu ballkta grr: Yalnz elbiselerimiz ve baz messeselerimizle deil kafamz, kalbimiz gr tarzmz, zihniyetimiz ile de ona uymalyz. Bunun dnda kurtulu yoktur.68 Buradan bir problem kyor: Batnn ahsiyetini kabul edip ona tabi olunca mill ahsiyet ne olacaktr? O, bu soruya cevap verirken bir millette zln ne olduunu aratrr ve u sonuca ular: Genellikle ahsiyet ve zlk denilen mefhum, dille beraber bir milletin varlndan baka bir ey deildir. ahsiyet madd bir ey olduu iin, fertler gibi milletler de birbirlerinden farkl olduklarndan dolay, ayn medeniyet bunlarn farkl ruhlardan geerken trl ekillerde aksetmitir. te bu ekil okluu, u zellik okluu mill ahsiyetin zlk bundan ibarettir. Bu doutandr, mukaddestir, istee bal deildir.69 Ahmet Aaolu, bu deimez doutan zden dolay bakalarndan alnacak hibir eyin, mill ahsiyeti tehlikeye sokmayacan iddia eder. Bu savunma pek makul grnmyor, amzda ve tarihte birtakm rnekler bunun aksini gsteriyor. Ahmet Aaolu, din meselesini de ele alr ve dinin konusunu yalnz inanlarla ibadetlere ait hususlarn tekil ettiini ileri srer ve bunun dnda ne varsa dine tesadf olarak girmi ve bir mecburiyet dolaysyla byle yaplm olduunu iddia eder. O, inan ve ibadetlerin dnda dine bal olmadmz, dnya ilerinde tamamen serbest olduumuzu, Spencer, Durkheim, Bergson ilhammz Ebu Yusuf gibi eski zihniyetlerden alm, diyor.70 Ahmet Aaolu, ferdin daima dinin ve edebiyatn basks ile ailede, okulda ve darda ezildiini, hrriyetini ancak Fransz htillinden sonra kazandn ileri srer ve ferdin serbest rekabet iinde gelieceini savunur. aa uymann yolunu fertlerin gelimesine balar, medeniyet kavramnn arkasndan komak byk bir azim ve iradeye baldr der.71 11. Ali Fuat Bagil (1893-1966) Ali Fuat Bagil, hukuk, edebiyat ve felsefe lisans, hukuk doktoras yapm, dnte memlekette Tekilt- Esasiye (Anayasa) hocas olarak dersler vermitir. Ali Fuat Bagil, hukuk konulardaki dncelerinin yannda, din, milliyet, milliyetilik, laiklik, demokrasi, devlet, hrriyet, felsefe materyalizm, spritualizm, ruh, madde gibi pek ok konuda deiik fikirler beyan etmitir. Ayrca Trkenin fakirletirilmesine kar da mcadele vermi, bu konuda yaadklarn Trkemiz adl risalede anlatmtr.

1338

Ali Fuat Bagil, Din ve Laiklik kitabnda, din ve devlet ilerinin ayr olmasn savunmu, Diyanet leri Bakanlnn Batdaki gibi muhtar bir kurum haline getirilmesini istemi, vakflarn gelirlerinin Diyanete verilerek devlet btesinden para almamasn, siyasetilerin basksndan kurtarlmasn istemitir. O, srarla laikliin Anayasaya tanm olarak girmesi gerektiini savunmu, bylece yanl yorumlamalardan ve yanl uygulamalardan kurtulmann mmkn olacan savunmutur.72 Ali Fuat Bagil, demokrasiyi, hak ve hrriyetlerin kalesi olarak niteler. O, vatandan hrriyeti; hkmetin dzen ve otoriteyi temsil ettiini dnr. Hrriyeti ve vatandan insanlk hakk vatandan madd ve manev varlna ve benliine sahip kmas, ahsnn efendisi, fikir ve kanaatlerinin maliki kalp endiesizce hareket etmesi ve nefes almas hakk olduunu belirtir.73 Onun dncesinde hak ve hrriyetlerin teminat, Anayasasdr. nk Anayasa, bir memleketin hkmet gidiini ve idare usuln tayin ve tesis eden temel kanundur.74 Ali Fuat Bagil, inklplar hakknda da fikirler ileri srmtr. O, inklb bir halden baka bir hale gemek, millet hayatnda bir devri kapayp yeni bir devir amak olarak anlyor. Geiinin geniliine ve derinliine gre inklp ikiye ayrlr: Kadro inklb, strktr inklb. Ona gre, Merutiyet inklb, Cumhuriyet inklplarn hazrlayan bir kadro inklb idi. Cumhuriyet inklb ise Fransz ve Sovyet inklplar gibi, btn varsaym tayan bir strktr inklbdir (yap inklb). Ali Fuat Bagil, sosyal hayatta tarih ve sosyolojik determinizme inanr. Bunun iin, inklaplarn ve ihtilallerin olmasnda pln-programn yannda tarihi ve toplumsal artlar da rol oynar; ortam lazm, heyecan lazm. te o zaman inklp, adeta suyun yamatan akt gibi, mevcut ve hadiselerin srkleyip getirdii bir emperalifin (emrin) bir tarih ve sosyolojik zaruretin cevab olarak zuhur eder.75 nklbn ontolojisini kendinden nceki ve mevcut artlarla izah eden Ali Fuat Bagil, inklplarn Trk milletine yeni ve meden bir hayat yolu at inancndadr. Bu sayede Dn kendinden utanan Trk vatanda, bugn gnlnde Trkln gururunu ve alnnda erefini tamaktadr. Ali Fuat Bagil, milliyetin unsurlar ve milliyetilik hakknda da fikirlerini beyan etmitir. O, bu konuda yle dnr: Milliyetiliin, damarlarnda asl kann tadn ve nimetleriyle beslenip bydn, Trk milletini, onun tarihini dilini, eser ve abidelerini, ecdat mirasn canm gibi severim. Onun civanmertliine, lmezliine, emsalsiz kabiliyetlerine ve yksek seviyesine inanrm. Onun madd ve manev zdraplarn, tpk kendi zdrabmm gibi, iimde duyar, dertlerimi kendime dert edinmeyi bir vazife bilirim. Nazarmda millettan sevmek, milletini sevmektir. Milletini sevmek de insanl sevmektir. nk fert, milletin bir parasdr. Paray sevmeyen, btn sevemez. Milletini menfaat iin sevmek, sevgilerin en sefilidir. Milletine yalnz menfaatyla balanan, vatann da sevemez. Ali Fuat Bagil, milliyetilii bir sevgi, bir uur ii olarak ele alarak milletin oluumunu, ontolojik (varlksal) teekkln de, metot olarak iten da doru, gnlden tarihe doru bir ykselile izah

1339

eder: nk der: Vatan sevgisi millet sevgisidir yleyse vatan nedir? Vatan, millet sevgisidir, vatan mdafaa etmek hakikatta millet btnln mdafaa etmektir. Milletin unsurlar nelerdir? Vatan toprak parasndan ibaret olmad gibi, millet de rk demek deildir. Irk, ferdin iradesi dnda kalan hakiki ve mefruz (varsaylm) biyolojik bir ba deildir. yleyse millet, tarihin yapp yourduu bir gnl badr. Mill birlii kuran ve milleti yaatan kuvvet mterek dildir, dindir, tarihtir, hulsa ecdat yadigrdr.76 Ali Fuat Bagil, maddecilere de tenkit yneltir: Onlar nazarnda milliyetilik gericiliktir. Halbuki milliyetilik en tabi ve en meru bir histir, insiyaktr (igdc). Maddecilik, tembelliin ve egoizmann tpk cilt stnde grlen ban badr Zamanmz maddecisi, ta iliklerine kadar egoist, tembel ve faydacdr.77 Ali Fuat Bagil, kendisinin yalnz bir milliyeti deil, ayn zamanda manevyatym, yani spritualistim diyor. Dolaysyla kendi fikirleri arasnda maddeciliin ve kozmopolitliin yeri olmadn belirtiyor. 12. Yahya Kemal Beyatl (1884-1958) Byk air Yahya Kemal, Anadolucu milliyetilerdendir. Yukarlarda grld gibi, milliyeti dncede bazen dinin yeri hi yok, bazen ok az, bazen eit seviye, bazen de en byk yeri ve rol elde eder. Yahya Kemal, Trkn Anadoluyu vatan tuttuktan, yerletikten sonra byk bir medeniyeti meydana getirdiine inanr. Remzi Ouz metafizik ilhamlarn emir nehiyleri reddederken Yahya Kemal, slma meftundur. Onu Trklkle bir grr. Ona gre slm, Trk milleti ile tevemdir yani ikizdir. Bu din, Allahn birliine dayanan, kitab Kuran, Peygamberi Hz. Muhammed olan, Hrriyet zerine messes-kurulu mminlere yksek sorumluluk ve bununla uygun yksek bir ideal verebilen dindir. Yahya Kemal, bu dinin Trkler zerindeki tesirini yle ifade eder: slm, Trkleri de bu ruh ile coturmu ve asrlarca ktadan ktaya Bedir Muharebesindeki idealin peinden koturmu bir dindir. O, En gzel din olan slmn bozulmam eklini yani ehl-i snnet Mslmanln kabul eder; i Mslmanl Trkln o devirlerde karlat en vahm tehlike olarak grmtr.78 Yahya Kemal, bu anlayla Yavuz Selimi, idealize etmi, Selimnme diye ayr bir iir grubu yazm, onun erken lmne slm ve Osmanlnn ontolojik oluumunu, Ezann (slmn) dnyaya yayln aksatan bir olay olarak hayflanmtr: Sultan Selim-i evveli rm etmeyip ecel Fethetmeliydi cihan Ezan- Muhammed. Yahya Kemal, Trklerin zel bir Trk Mslmanlna sahip olduklarn, trbe, evliya inanlaryla zel bir slm alglama biimi olduunu tespit etmi, stanbulu ve Osmanly bu anlay ve ruhla yorumlamtr. Bu adan yenierilerdeki fetih ruhunu Eb Eyyub Ensr (Eyp Sultan) vastasyla Hz. Peygambere balamakta, onlarn fetih esnasnda ve dier savalarda kendi akl almaz

1340

kahramanlklar yerine Bedir, Uhud gibi gazveleri anlatarak deerlerin kaynan Hz. Muhammed dnemine balamtr. Yahya Kemal, slmn Trk milletinin hayatndaki ve kltrndeki nemini Ezansz Semtlerde, Sleymaniyede Bayram Sabahnda, Atik Valideden nen Sokakta, Aziz stanbulda ve daha birok nesir ve iirinde ifade etmitir. Hatta 1922de Topkap Saraynda ziyaret yaparken Mukaddes Emanetler Odasnda 400 seneden beri bir an bile susmadan Kuran okunduunu renince bir hakikat kefetmi ve 400 senedir stanbuldan neden karlamadmzn sebebini anladm: 400 senedir susmayan Kuran ve Ezan. Yahya Kemal, medreseden memleket sloganyla memleketini manev havasn koklamasn, madd unsurlarnn arkasndaki esas dayanaklarn iyi tespitini istemi, kendisi bunu yapmtr. Yahya Kemal, yeninin kapsn aarken z-Varlka dnerek, hatta ona yabanclasa bile onu inkar etmeden yapabilen kimsedir. O, yurdun soluk benizli, mtevekkil ve orulu insanlar karsnda bu hayata yabanclat iin ezilmekte, fakat zlme duygusunun kendisinde kalmasn, yabanclamaktan kurtulmay bir balang, dolaysyla biz kazan saymtr. Yahya Kemal Anamn ak st dedii gzel Trkeyle, tarihe nasl baklacan, nasl tarih uuru kazanlacan, Trk milletinin iki zamann, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerini Kk Mazide Atiyim diyerek birletiren kimsedir. O, imana gelmi bir topran vatan olduunu syler, bu vatan cihandan ibaret grr ve bu vatanda yaayanlara dnya ve ahirette vatandalarm diyerek vatan ahirete kadar uzandrr. 13. Peyami Safa (1899-1961) Peyami Safa, kendi kendini yetitirmi bir edebiyat fkra yazar (ke yazar) ve bir dnrdr. Ruh tahliline dayanan ilk roman yazar olarak bilinir. Fatih-Harbiye, Cumbadan Rumbaya gibi romanlar Batllamann getirdii atmalar ve skntlar ele alr. 1933-37de Kltr Haftasn kard. Felsefe cemiyetinin fikir faaliyetlerine katld ve ilk teblii verdi. 1938de Trk nklbna Baklar yazarak inklbn muhakemesini yapt ve inklplara Kemalizm asndan bakt. Esas milliyetiliin Atatrkle baladn syledi. 1951de aylk Trk Dncesi dergisini kard. Dncelerinde devaml bir gelime, yenilenme ve deiim mahede edilebilir. Peyami Safa milliyetidir. Fakat rkl ve Turancl kabul etmez. Tarih ve dil rklnn II. Merutiyetle baladn syler.79 Atatrk inklplarnn iki esas temelinin; Milliyetilik ve Medeniyetilik olduunu belirtir. Peyami Safa, inklp olduunu syler. nklp, Deimek, bir eyin yerine baka bir eyin gelmesi demektir. Devrim ise, sadece yklmay ifade eder, yerine gelecek eyi ifade etmez. nklbn gayesi, Peyami Safaya gre, devirmek ve ykmak deil, yktktan sonra daha iyisini yaratmaktr. Ben bu manada inklpym.80 Peyami Safa, mnevver bir aznln mnevver olmayan bir ounlua otorite yoluyla kabul ettirdii bir inklb, hrriyetle badatramaz.81 O, inklb konusunda baz meselelerin hallini

1341

ister. Mesel bir inklb serbest dnce yoluyla deil de otorite yoluyla kabul ettirmek en doru yol mudur? Eer doru yol ise mnevver olmayan halk inklb tamamen kaybetmi midir? Eer etmise, hrriyetini mesel irticai ayaklandrmak gibi tehlikeleri var mdr? Peyami Safa, inklp anlaymzdaki hatalar zerinde de durur ve gsterdii hatal anlaytan, hakiki inklp kendini gsterir. 1) nklp, gelenek dmanl deildir. nklp, kaidelere deil de birbiriyle tarihi balar olan davranlara ve geleneklere dayanr. Geriden ileriye doru tarih bir itie sahiptir; gerisi olmayan ileri yoktur. 2) nklp taklit edilemez, tercme inklp ve kanunlar olmaz. 3) Hibir inklp, tek adamn eseri olamaz. Trk inklp hareketleri ok nce balamtr. Hrriyet inklb daha ncedir (1908). Kadnn resmen i hayatna girii daha ncedir (1905) Latin harfleri ve apka cereyanlar nceden vard. Gerek inklplar, bir adamn deil, tarihin maldr. 4) Laiklik, Bat medeniyetinin art ve esas deildir. lerlemi lkelerin birou laik deildir. Batllar, tarihi sann doumundan balatr. Papa her memlekete eli gnderir. 5) Trkiyede hakimiyet 1908de balar. O zaman, serbest seim yaplarak saltanatn elinden icra yetkisi alnmt. Peyami Safaya gre, nklap bir tekaml hamlesidir, ar deil hamleli bir tekamldr. Tarihsiz tekaml olmaz.82 Peyami Safa, inklp gibi din ve irtica kavramlar zerinde ok durmutur: ly karan inklp hareketleri hasret ve irtica meyillerini artrr. rtica lsz bir muhafazakarlk olup lsz inklp hareketlerinin cevabdr. Mrteci, evvelki hali iade etmek isteyen samim gerilik taraftardr. Yobaz ise samim deildir, bilmez, tek tarafldr. Belli eylere saplnp kalmtr. Din yobaz olduu gibi inklp yobaz ve dierleri de olabilir. Trkiyede irticacnn ilm tarifi yaplmamtr.83 14. Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962) Cumhuriyet dneminde tannm, fikir ve sanat adamlarndan biri olan Ahmet Hamdi Tanpnar, ayn zamanda nemli bir air, bir edebiyat tarihisi ve ilim adam olarak byk bir aratrmacdr. Tanpnarn zellii, eserlerini okuyanlara derinden hitap edebilen bir fikir ve sanat adam olmasdr. O, her meseleyi tarih bir perspektif iinde dnmtr.84 O, daima btnc bir bak asna sahipti. O, iirlerinde insan kaderinin derin meselelerini, kainat ile insan varl arasndaki mnasebeti ak, lm ve sanat konularn ilemitir. Tanpnar, Yahya Kemalin talebesi olarak, Anadolucu bir milliyeti, bir kltr milliyetisidir. nk O, mill varl her cephesiyle yaamaya alan ve dnyaya ak olan bir milliyetidir. Trk tarihini iyi bilir. Onun Be ehir adl aratrma denemesinde Yahya Kemalin metodunu kullanarak, milletin ruhunu, Anadolunun be tarihi ehrinde, meydana getirdii eserlerde tespite alt grlr.

1342

Tanpnar, insana bakarken, insan tariflerinden en ok Dnen Saz tarifini beenir. Bu tarif, insann en kudretli ve en zayf tarafn, kader karsndaki aczini birletirir. O diyor ki; Ruhumuzla, idrakimizle ne kadar byz ve gene bu yzden, kaderi yenemediimiz iin ne kadar bireyiz.85 Tanpnara gre, Kantn aksine, insan dncesi, zaman ve mekann yaratcsdr. Btn kainat idrakimizde yaar. O, her eyi iine attmz halde zamann karsnda ne kadar kk olduumuza hayret eder ve kainatn yannda neyiz? diye sormaktan kendini alamaz. nsan ile toplum arasndaki ilikiye nem veren Tanpnar, fert olarak insann tam olmadn, igdlerinin emrinde olan kimsenin fert olduunu, acy duyuta byklk fikri olmadn, dii aryan insann fert haline geldiini belirtir. Fakat cemiyetin iinde insan, kader trajedisinden ksmen kurtulduunu syler. nk der, cemiyet iin fertte lm yoktur; cemiyette sreklilik vardr. Fert, cemiyette lm dncesini yener. lm, cemiyette, fert iin bir balangtr. Kader ve lm fikriyle yryen Tanpnar, ferdin toplumda ahsiyet ve deer kazandna kanidir. Tarih orada mana kazanr, hatralarla topluluk uuru orada devam eder. Tarih, sanat eserleri, gelenekler, cemiyetin sreklilik uurudur. Tanpnar, biraz da Durkheimci bir anlayla cemiyetin ebedilik boyunca yaayacan syler. Buradan milliyete bir varlk karr; ona da ebedilik verir; kader ve zaman gibi. Tanpnar megul eden, hatta korkutan iki byk g karsnda ancak cemiyet durabilir; bir de onun tarihi varl olan milliyet durur.86 Tanpnar, medeniyeti maziden gelen bir kltr ylmas ve toplanmas olarak gsterir (s. 181). Bu ylmann banda ehir ve mimar eserleri gelir. Her mimar eser, mill hayatn koruyucusudur. Tanpnar milliyeti yle tarif eder: Milliyet dediimiz, bir dil, mill hayat, intikal etmi ekilleriyle bir din ve ahlk, bata mimar olmak zere bir yn sanat eseri ve tarih hatrasdr.87 Tanpnar, kltrn tarihselliine ve btnlne inanr. Fakat Tanzimatta kltrmzdeki ve tarihimizdeki bu btnlk ve devamllk fikrini kaybettiimizi iddia eder. O, medeniyeti de bir btn olarak grr. Fakat medeniyet genel hayat deitike messeseleriyle birlikte deiir. Bazen bunlarn bir ksmn tasfiye eder. Osmanlda insanlar farklyd; ayn zamanda birbirlerinin devamydlar. Fakat medeniyet deitirmeyle balayan dnm, onlarn paralanmam zamanlarn bld. Hal ile mazi birbirine bal olmaktan kt. Bu da cemiyetimizi zihniyete ikiye bld ve daima iimizde ikiye blnm olarak yaadk.88 Tanpnar, i blnmesi olarak ortaya kan bir ikilii toplumumuzun Aklileememesine balar. Aklileince yeni insan ve yeni hayat balayacaktr. Bu hayat ekilleri birbirinin devamdr, ama nceki hayat ekillerinden kopmamas artyla. 15. Mehmet Kaplan (1915-1986) Mehmet Kaplan, Tanpnarn talebesi ve asistan olarak onun yannda yetimi, Yeni Trk Edebiyat profesr, dnr ve kltr adamdr, Anadolucu milliyetilerdendir. Kaplan da, Tanpnar gibi; btn Trk edebiyatnn rnlerini deiik metotlarla incelemi ve kendisinden sonra gelenlere yeni ufuklar amtr. Kaplan, edebiyaty sadece devri ve evresiyle deil, mizac ve karakteri ile de

1343

inceliyor; dolaysyla tarih metodun yannda psikolojik metodu da kullanyordu. O, ayn zamanda metinlere dayanarak, edebiyat ile medeniyet arasnda balant kurmaya alyordu. Bu bakmdan o, Trk edebiyatn balangtan bugne kadar dinamik bir sre iinde gryor ve yeni aratrclara bunu tavsiye ediyordu. nk Kaplan, Trk milletinin tarih boyunca dnd hayal ettii ve zledii her eyin edebi eserlerde gizlendiine inanyordu.89 Kaplan da hocas gibi, Trk kltr ve medeniyetini bir btn olarak ele alp inceliyordu. Bu vesileyle o, en ok devlet-kltr-millet kavramlar zerinde nemle durmutur. Devlet bir organizasyondur ve devletle devamll salayan kltrdr. yleyse, milleti millet yapan esas unsur kltrdr. Kaplan, Trk tarihinin ana dnemine ait metinleri incelemekle, bize has deerleri temsil eden ideal insan tiplerini ortaya karm ve bu alp, gazi, vel tiplerinin deierek devam ettiklerini de tespit etmitir. Kaplan, bilimsel mukayeseli edebiyat almalar yapm ve yaptrmtr. O, bu mukayesenin btn slm kavimlerinin edebiyatlarna da uygulanabileceini dnmtr. Kaplan da, Remzi Ouz gibi, milliyetimizi seemediimizi de dnr. O, buradan milliyetin kaynana ular: Vcudumuz nasl ecdadmzn eseri ise milliyetimiz de corafyamzn, tarihimizin ve rkmzn eseridir.90 Ona gre milliyeti, mensup olduu milleti tanyan, seven ve onu ykseltmee alan bir insandr. Milliyeti, milletinin mesut olmasn ister millet realitesi, ehir, ky, kasabalarla bizi evirir. Milletin tesinde insanlk deil baka milletler vardr. Kaplan, milleti ve milliyeti bir uur olarak kabul eder. Hakiki milliyeti ile Turancy ayrr. Turancy topya peinde grr. Milliyeti realisttir. Vatan ve millet realitesinin iinde yaar, onu grr, deitirir. Milliyetilik, szden ok her gn yaplan, durmadan yaanan bir fikirdir.91 Kaplan, Anadolu corafyasna dayanan milliyetilie Yeni Milliyetilik adn verir. Bunun corafya, tarih ve kltr gibi unsurlar vardr. Bu kltr, Anadoluda Trkler tarafndan vcuda getirilen kltr btnln dourur. Bunlar ilave olarak, bu corafya ve tarih iinde olgunlaan soy birlii, bu milliyetiliin unsurlardr. Bu yeni milliyetilik snrlar ve benlii iine hapsolunmu kapal bir sistem deildir. Kaplan yeni milliyetilii, evrensellie amak iin onu pratik insaniyetilik olarak da tanmlar. Fakat insaniyetiliin yolu, kendi milletini sevmekten geer.92 Grld gibi, Kaplan da uura ncelik veren, milliyeti oluumu (ontolojiyi), milliyeti hareketin meruiyeti iin kullanan, nesnelden znele dnen bir milliyetilik anlay vardr. Kaplan, kltr, T. S. Eliotun etkisiyle herhangi bir toplumun dininin vcut bulmu eklidir diye tarif eder.93 Kltrde btnln bozulmasnn, zlmenin bir sebebi olarak, ihtisaslamay gsterir. nk, ihtisaslama, sosyal tabakalar ve fertleri ortak kltr ve manev deerlerden ayrr. zlmenin nne gemenin bir aresi de Toplumun ortak din ve kltr kaynaklarna dnmek ve onlarla beslenmektir.94

1344

Mehmet Kaplan, bu balamda slmiyet yeni bir kltr kayna olabilir mi? balkl yazsnda sorduu soruya cevap veriyor: Hegel ve Kanttan sonra varoluu filozoflar, dinden hareket etmek suretiyle yeni bir felsefe vcuda getirmilerdir. Batda eski Yunan ve Hristiyan mitolojisine dayanan pek ok yeni sanat eseri vcudu getirilmitir. Bu rneklere bakarak, slmiyetin de yeni bir felsefe, sanat ve kltr kayna olabileceine phe yoktur.95 Mehmet Kaplan, Trkiyenin kurtuluunu tarihimizi inceleyerek kard insan tiplerinden veli tipine balar: Trkiyenin ihtilallerle deil, ky ve kasabalarda etrafnn byk sayg duyduu, szn dinledii, genlerin rnek ald modern veli tipi ile kurtulacan sylyor. Bu tip eski veli tipi gibi ie deil, da dnktr. Tanrya olan sevgisini insanlara hizmet eklinde gsterir ona gre Avrupada bu tipin ahsiyet haline gelmi binlerce rnei vardr. Orada bu tip Hristiyan evrelerden kmtr. O, bizde de bu tipin dini evrelerden, yetieceine inanyor.96 Mehmet Kaplan, yer yer tabiat kanunlar, madde, ruh, yaratc gibi felsef konularda da fikir yrtmtr. Mesel, materyalistlerin her eyi tesadfe balayarak izah etmelerine kar yle diyor: Eer her ey, tesadf ve keyf olsayd, baz masallarda vukua geldii gibi, bir aatan bir insann; bir insandan bir aacn ktn grrdk. Hayr, kainatta her ey bir nizama gre vuku bulur. lmi her yerde muayyeniyet ve kanuniyet kefetmitir. Bunlar, ilmin, tabiatn temelidirnsan, bunlara baknca kainatn Tanr tarafndan bir lim gibi idare olunduuna inanmaktan kendini alamaz.97 16. Erol Gngr (1938-1983) Erol Gngr, Mmtaz Turhann asistan olarak psikoloji ve sosyal psikoloji sahalarndaki aratrmalaryla tannd. O da hocas gibi, arlkl olarak, kltr ve kltr deimeleri ve bunlara bal meseleler zerinde durdu. Trk kltrnn tarih seyri iinde ve bugnk hali iinde muhteva tahlillerini yapt. Ayrca slmn meseleleri ve tasavvufun meseleleriyle ilgili birer kitap yazd. Trk kltrnn yapsn, oluumunu ve unsurlaryla geliimini yanl anlayanlar tenkit etmitir. Bunlarn banda Ziya Gkalp gelir. Erol Gngr Onu, Trk kltrn yanl anlayanlarn en kalitelisi olarak takdir etmitir. O, kltr, kltr deimeleri Batllama, modernleme, laiklik, teknoloji ve deer ilikileri ile milliyetilik hakknda fikirlerini kltr ve milliyetilik kelimelerinin ikisinin isminde yer ald iki ayr kitabnda aklamtr: 1. Trk Kltr ve Milliyetilik, 2. Kltr Deimesi ve Milliyetilik.

1345

Erol Gngr, Atatrkl, ideolojik arlklara engel olmak ve pluralist demokrasinin ayakta kalmasn salamak gayretini gden siyas tedbirlerden ibaret98 diye tanmlar. Atatrklk fikr, siyas, felsef bir sistem veya ekol deildir. Atatrklk, gen cumhuriyetin yaama abasn temsil eder. Erol Gngr, milliyetilerle inklplar ayrr. nklplar, modernleme gayretinde Franszlamaktan Marksistlemeye kadar uzun bir dnm geirmi kimseler olarak niteler. Bunlarn kkenlerinin Osmanllar olduunu belirtir. Erol Gngr, nce milliyetilikle halklk arasnda sk bir iliki kurar. Btn milliyetilik hareketlerinin ortak zelliklerinden birisinin halklk olduunu tespit eder, ama programnda halklk bulunan her siyas hareketin milliyeti olmad uyarsnda bulunur. Bylece milliyetiliin hudutlarn da tespit etmi olur. Erol Gngr, kltr deiik ekillerde tarif eder. Kltr, Bir hayat tarzdr, Bir dnya grdr gibi tariflerin yannda kltr, bir cemiyetin problemlerini zme tarz olarak da tarif eder. O yle der: Kltr, bir cemiyetin kendi problemlerini zmenin bir tarz olarak benimsenmi olup, kulland her trl davran sistemleri ve maddi vastalarn bir terkibidir (sentezi) Bu kltr tanmnda madd vastalar olmakla beraber, kltr madd ve manev olarak ayrlmasna ramen Erol Gngr, kltrn tamamen manev olduunu syler. Her trl davran deyiminin iinde neler var? Bunlarn gerisinde aka grlmeyen inanlar, normlar ve kymetler vardr ki manev kltr dediimiz bu zihn unsurlar kltrn temel yapsn tekil eder.99 Dnrmz, bir baka yerde kltrn manev olduunu daha ak ifade eder: Kltr bir inanlar, bilgiler, his ve heyecanlar btndr; yani madd deildir.100 Manev olan kltr, maddeleir mi? Erol Gngr bu hususu yle izah eder: Bu manev, btn uygulama halinde madd formlara brnr: Mesel din inanlar, cam, namazdaki beden hareketleri din kyafet vs. eklinde grnr. Kltr deimesi ne zaman ortaya kar? Eski zm tarzlarnn veya eski tatmin vastalarnn yeni durumlara uyamad, yeni ihtiyalar karlayamad hallerde yeni yollar benimsenir ve kltr alverii balar. Tabii ki zorlamal kltr deimesi olmazsa. Tarih kltr deimesi seicidir. Kltr alverii, ihtiyaca gre seerek olur. Erol Gngr burada, deimenin ajan olanlarn kendi kltrlerinin problemlerini iyi bilmeleri gerektii hususunda bir uyar da bulunur. Trkiyede kltr deimeleri, genellikle, iten ve dtan, zorlayc mahiyette olduu iin, Erol Gngre gre, baarszlkla neticelenmitir. Sebebi de bu zorlamalardr. Milliyetiliin amac nedir? nce mill kltr meydana getirmek, bunun iin de geni kitlenin iradesine dayanan bamsz bir siyas idare ve bu siyas birlik kurmaktr. Bundan dolay, siyas birlik ve kltr birlii yoluyla modern bir cemiyet haline gelme abas milliyetilerin deimez programn tekil eder (s. 23).

1346

Erol Gngr, halk ve mnevver (aydn) kltrlerini de tahlil eder: Trkiyede halk dindar, mnevver din reformcusudur. Mnevverle halk ayran sadece din inan ve ibadet deildir; o, ayn zamanda, byk lde kaynan dinden alan birok tavr ve davranlardr. Halk kltrnde ahlkn kayna ve meyyideleri esas itibaryla dine dayanr. Aydnn

davranlarnda, materyalist grlerinden dolay, ferd menfaat motifleri hakimdir. Dolaysyla bu iki grupta ztln kaldrlmas gerekir.101 Erol Gngr, milliyetilere iki uyarda bulunur: 1) Halka dn ile geriye dn kartrmamal. 2) Tarihi yanl yorumlamamak. O, zorlamal kltr deimesinde istilc kltrn basks altnda ezilen aydnlarn ift kutuplu bir tavr takndn belirtir. Az gelimi lkelerde, sosyal deimelerde, milliyetilik bir korku ve nefretin ifadesi olarak ortaya kar. Modernleme ise, E. Gngre gre, hayranlk ve acizliin objektif terimlerle maskelenmi bir ifadesi halinde ortaya kar. Erol Gngr, bu noktada milliyetilii, bu balamda tarif eder: Milliyetilik mill kltr, bizzat bir medeniyet kayna haline getirmek ve cemiyeti sonsuz deimelerin ak pazar yeri halinden kurtarmak hareketidir.102 Erol Gngr buradan evrensel bir netice karr: Binaenaleyh milliyetilik, ayn zamanda bir medeniyet davasdr. Milliyetilerin, mill kltr davas, soysuzlamasn nlemek olmaldr. Erol Gngr, milliyetiliin bir heves gibi grlmesinden holanmamaktadr. Hele onun karsna hmanizm ile kmaya bir mana verememektedir. nk insanlar sevmek, nce onlara hizmet etmeyi gerektirir. Bu hizmetin de medeniyeti olan bir milliyetilikten daha baka bir yaplabilecei phelidir.103 Erol Gngr, teknoloji deer yaratr m, sorusuna, yaratmaz, diye cevap verir. Ama kltr deimeleri esnasnda z kaybetmezsek ve baskn kltre yerli kltrle kar durabilecek gte olmak artyla o, teknolojinin sosyal ve kltrel sahada byk tesirler yaptn sylemekle onun kendine has bir sistemi yarattn sylemeyi birbirinden ayrr. Erol Gngrn slm konularda yazd kitaplardaki fikirlerine din dnceden bahsederken temas edilecektir. 17. Cemil Meri (1916-1981) Cemil Meri, nce Marxist, sonra Marxizmi terk etmi bir dnrdr. Cemil Meri, 1970li yllarda parlad ve kendini aa vurdu. Yazlar, kitaplar ve konferanslar ile her kesimden okuyanlar sarst. Cmleleri ve fikirleri, okuyanlarn beynine adeta tokmak gibi indi. Ksa ve dolgun cmleleri, tok ifadeleri ve mant ile sarsmadk zihin brakmad. Edebiyattan, felsefeden, bilimlerden, ahlktan, tarihten, dine kadar girmedik saha brakmad. Kimsenin el atmad, yahut grd halde sylemeye cesaret edemedii gizlilikleri, aratrd, ortaya kard ve cesaretle syledi. arpc ifadeleri ve fikirleri sada ve solda bir mutabakat ve yaknlama noktas temin etti.

1347

Her konuda kuvvetli bir tenkiti olarak grnd. Yakc, ypratc eletiri oklarn yneltmedii sistem ve ahs, adeta brakmad. Onun tenkitlerinden nasibini almayan kalmam gibidir. Ama tenkidin yannda takdir etmesini de bildi ve yerine getirdi. Ona gre Batllamak, ahsiyetsizlik erimek, yok demek, benimsediimiz bir idam hkmdr,104 Kavga eden cemiyet iyimserdir. Kavga canlln ifadesidir.105 Demokrasi demopedidir (Halkn eitimidir). Faizm devrimci bir sadr, nsan baz bahislerde sadr, baz bahislerde soldur. Bu itirazla bu kelimeleri amak lazm. Gndelik hayatta materyalist mukaddesi olmayan, davas olmayan bedbahta verilen ad, Trkiyede mekanik materyalizm, bir nevi kompradorluktur. Hepsi memur aristokrasisine mensuptur. Kitleden kalabalktan koputur, yani saclktr; materyalizm, Batnn istedii insan tipi olmaktr.106 Oryantalizm, kapitalizmin keif koludur. slamyet snf kavgasn

krkleyemez. nk slmiyette snf kavgas yoktur, nk slm, slmn kardeidir. Kuranda bir iktisat sistemi yoktur, fakat sosyal adalete ynelen bir ahlk vardr.107 Bat benim antitezimdir. Tarih insanla madde dnyasnn atmasndan ibarettir. Baha Tevfikin materyalizim insan cemiyetten koparan, Batda oktan gmlm bir materyalizmdir. an Dini: Hmanizm, Liberalizmin hrriyeti, hr bir kmeste hr bir tilki hrriyeti. 3. slamc Dnce A. Genel Olarak Cumhuriyet dneminde, Merutiyet Dnemindeki gibi canl bir slm tartma zemini yoktu. Merutiyet Dneminin slamclarndan Mehmed Akif, Said Halim Paa, sonraki dnemde yoktur. Babanzde Ahmed Naim, Elmall Muhammed Hamdi Yazr, M. emseddin (Gnaltay), M. erafeddin (Yaltkaya), Ahmed Hamdi (Akseki), . Hakk zmirli, Eref Edib (Fergan) var. Bunlarn hepsi fikir slmcl yapmlar, Said Halim Paa ise daha ok siyas slamclk yapmt. Cumhuriyet dneminde din, (slm) kamusal alandan karlnca, slm gibi cemiyet yn ar basan bir dinin faaliyet alan fevklde daraltlmt. slm kanunlarn kaldrlp yerine Batdan yeni kanunlarn alnmas, fkh gibi bir sosyal bilim zerinde alma imkn brakmamt. Cumhuriyet dneminin balarnda Hanef mezhebine uygun bir Tefsir yazdrlmas karar, uygulamaya konulmu ve bu Kuran Tefsiri Hak Dini, Kuran Dili adyla, Elmall Hamdi Yazr tarafndan resm talep zerine yazlmtr. Buharinin hadis kitabndan semelerin yorumlanarak tercme ettirilmesi karar da Ahmed Naime havale edilmek suretiyle gerekletirilmiti. Bunun dnda Ahmed Hamdi Aksekinin yazd slm, slm Dini, Hutbeler, Vecizeler, Askere Din Dersleri gibi kitaplar kitlelerin ihtiyacn karlamaya ynelik kitaplard. mer Nasuh Bilmenin yazd Byk slm lmihli ve .. Hukuk Fakltesi tarafndan baslan Hukuk- slamiye Istlahat- Fkhiye Kamusu (8

1348

cilt) adl eserler hem bir boluu doldurmu hem de slm hukukunun kapsaml ufkunu ortaya koymutu. Eref Edib, zaman zaman Sebilrread karm, stanbulda Ali Kemal Belvicanl ve arkadalar slm ve Ankarada Kemaleddin enocak slm adl dergileri karmlar, ikincisi uzun sre devam edebilmitir. Necip Fazl Ksakrek, 1943te Byk Dou ve Nureddin Topu 1939dan itibaren Hareket dergisini karm ve bunlar da uzun sre aralklarla devam etmi; birer okul haline gelmitir. 1949da Ankara niversitesi lhiyat Fakltesinin ve 1951de mam-Hatip Okullarnn almas memlekette manev bir havann domasna yol am; 1959da alan Yksek slm Enstitleri bu havann kuvvetlenmesine tesir etmitir. 1981den sonra lhiyat Faklteleriyle Yksek slm Enstitleri birletirilerek lhiyat Faklteleri says yirmi e ulat. Bu fakltelerdeki slm aratrmalar yeni ve deiik grlerin ortaya kmasna yol at. te yandan Necip Fazln Byk Dou hareketine bal olarak Yeni slmc Akm ortaya kt. Bunlarn banda Sezai Karako ve kard Dirili dergisi etrafnda halkalanan gen airler ve hikyeciler grubu gelir. Daha sonra yayn hayatna giren Mavera, Edebiyat dergileri etrafnda kmelenen Rasim zdenren, Nuri Pakdil, Cahit Zarifolu, Erdem Beyazt ve arkadalar gelir. Bu akm, edebiyatta, iire, hikyeye mecaza ynelerek, Kurandan, hadislerden, slm kssalardan ve kavramlardan yararlandlar. Bu akmda siyas slm grlmemektedir. Bu yeni akm, mecazlar kullanarak slm fikirlerini ifadeyi tercih ediyor. 1969da Necmeddin Erbakan, Mill Nizam Partisini kurdu. O, kapatlnca ayn siyas izgide Mill Selamet Partisi ve daha sonra srasyla nce Fazilet ve takiben Refah ve Saadet Partisi kuruldu. Bu partilerin siyas slm davas gttkleri kanaat hakimdir. Bu gelimelere paralel olarak slmc bilinen veya denilen baz yazarlar siyas slm n plna kardlar. 1999un sonunda AB Trkiyeye ye adaylar arasna alnca bu baz yazarlar, hemen siyas slm lmtr diye beyanda bulundular (Ali Bula bunlarn banda gelir). Gnmzde slmc akm, baz dergi ve kitap sayfalarnda kendisini korumaa almaktadr. Bilhassa 28 ubattan sonra balayan irtica takibi bu kesimdeki aydnlar zerinde basklarn artmasna sebep olmutur. Cumhuriyet dneminde din dnce var mdr? Felsefe Profesr M. Emin Eriirgilin Neden Filozof Yok? adl eserinde belirttiine gre, Cumhuriyet dneminde din tefekkr olmad iin, filozof da yoktur. Acaba hangisi sebep, hangisi sonu? Aksi doru olsa bile yani filozof olmad iin din dncenin olmad doru kabul edilse bile fazla bir ey deimez. nk Cumhuriyet dneminde, Merutiyet Dnemindeki zengin fikir ortam ve seviyesi yoktur. Merutiyette eit eit siyas, fikr ve felsef din akm vardr. Bunlar aralarnda kyasya tartyorlard. Halbuki Cumhuriyet dnemi de din, kamu alanndan tamamen uzaklatrlmtr. Tek parti ve tek ideoloji vard. Dolaysyla slm aratrmalar gelimemitir. Bununla beraber kimsenin kabuuna ekilip de tefekkrde bulunmasna bir engel yoktu. imdi Cumhuriyet dneminde deien sosyal ve siyas artlara ve kresel

1349

deiikliklerin de tesiriyle din sahada neler dnld? Bunlar tespite ve baz temsilcilerini tehise alalm. B. Din Dncenin (slm Dnce) Temsilcileri 1. Babanzde Ahmed Naim (1872-1934) Ahmed Naimden felsef dnr olarak daha nce bahsedildi. Ancak Ahmed Naimin din dncedeki nemi slm ahlknn felsef ifadelerle aklanmas ve temellendirilmesi konusundadr. Bunun yannda slmda Dv-y Kavmiyet adl risalesinde kavmiyetilie kar kmas sebebiyle eitli tartmalara sebep olmutu. Yahya Kemalin Siyas ve Edeb Portrelerde bildirdiine gre, 1922de Edebiyat Fakltesinde bir Ahmed Naim, Yahya Kemalin Trk halknn slm yaay tarzna ait yazlarna itiraz etmi; Siz slm bozuyorsunuz, yanl anlayp, yanl anlatyorsunuz, biz buna karyz, demi. O da siz kim oluyorsunuz? Ben yaanan slm yazyorum, kitaplardaki slm deil, demi. 1934te bir yaz scanda Yahya Kemale yaklaan Ahmed Naim, sizden zr dilerim, sizinle o mnakaamzdan sonra ben de sizin gibi dnp aratrmaya girdim, siz haklymsnz, deyip uzaklam (bu birka ay nce). Ahmed Naimin bir dier hizmeti, Buharden seilmi hadislerin (Tecrid-i Sarh) TBMM karar ile tercme ve tefsir etmesidir, yorumlamasdr. Ahmed Naim, Tecridin ilk cildini evirmi, fakat mr dierlerine yetmemitir. Tercmenin ba tarafna 500 sayfalk hadis metodolojisine ait yazd giri de ok nemlidir. nk hadis kritiinin nemini felsef ifadelerle kuvvetlendirerek belirtmi, akla itimat edilmesini daima esas alm, akln ilkelerine etmeyen kimsenin akl delillerle bakasn susturmaya almasn gln bulmutur. 108 2. Kamil Miras: (1878-1957) Kamil Miras, milletvekili olarak, Mecliste Kuran tefsiri yazlmas ve Buharden semelerin Trkeye tercme ve erh edilmesi kararn kartan kimsedir. Kendisi, Ahmed Naimin balayp tamamlayamad hadislerin kalan ksmn tercme etmi ve geni yorumlar ve aklamalar yaparak on iki cilt halinde yaymlanmasn salamtr. Kamil Mirasn slm meselelerle ilgili baka almalar da vardr. 3. smail Hakk zmirli (1869-1946) zmirliden daha nce Merutiyet Dnemi spritualistlerinden olarak bahsedilmiti. Onun Yeni lm-i Kelm Usul- Fkh ve benzeri eserleri kelm ve fkh uslnde yenilik yapmak gerektiine inand iin bunlar yazd biliniyor. Cumhuriyet dneminde Kuran tercmesi yaymlam, slma yaplan baz hcumlar iin tartmalara girmi Trk-slm Ansiklopedisi hazrlama giriiminde bulunmu; bir ksm arkadalaryla birinci cildini de yaymlamtr. Ziya Gkalp ile ctima Usul,

1350

Fkh konusunda uzun sre tartmtr. 1928de Darlfnunda hazrlanan dinde reform programna zannedildiinin aksine imza atmamtr. Bu meselede ada Baltacolu ile kartrlmtr. slm felsefesinin Trkiyedeki ilk ve hl en byk staddr. 4. Muhammet Hamdi Yazr (1879-1942) Muhammet Hamdi Yazrn felsef cephesinden daha nce bahsedildi. Onun Cumhuriyet dneminde Hak Dini Kuran Dili adl fikr muhtevas derin ve ykl olan bir tefsir yazm olmas, din tefekkrnn derinliini ortaya koymutur. Paul Janetten tercme ettii felsefe tarihine yazd mehur Dibacesinde slm dncesinin gelime ve canlanma artlarn aratrm, slm dnyasnn gerileme sebepleri zerinde durmu, amzda mtehidin zelliklerinin neler olmas gerektiini belirtmitir. 5. M. erefeddin Yaltkaya (1877-1947) Darlfnun lhiyat Fakltesinde Kelm Tarihi Profesr ve 1942de Diyanet leri Bakan oldu. eitli konularda ilm, fikr ve felsef aratrmalar ve eserleri vardr. Onun din dncede nemi, kelm ilminin yenilenmesi, sosyal kelmn kurulmas hususunda ctima lm-i Kelm balyla yazlar yazm olmasdr. slmc milliyeti grleri itibaryla emsettin Gnaltaya yaknd. Dinde fkh ile tasavvuf arasndadr. Tasavvuf felsefesini tarikatlarn bozulmu tekilt ile kartrmaz. 6. mer Nash Bilmen (1880-1961) Eski dersi mlardan ve stanbul Mfts olan mer Nash Bilmen, Hukuk- slmiye ve stilht- Fkhiye Kamusunu (6 Cilt), Mufassal lm-i Kelam ve Byk slm lmihalini yazd. Birincisi, terimleri aklayan bir szlk, ikincisi eski bilgilerin bir tekrardr. slm lmihali ise, ok itibar grd ve hizmet etti. Sekiz ciltlik tefsiri de eskilerden bir derlemedir. slm ahlkyla ilgili kitab ise bir el kitabdr. 7. Ahmet Hamdi Aksek (1887-1951) Cumhuriyetten nce eitli yaynlar ile tannm olmakla beraber, Cumhuriyet dneminde, Tedrisat Umum Mdrl ve Diyanet leri Bakanl gibi yksek grevlerde bulundu. Onu hretli klan slm Dini, Askere Din Kitab, Kylye Din Dersleri, Yavrularmza Din Dersleri gibi geni kitlelere, ocuklara ve kylye varncaya kadar herkese hitap eden kitaplardr. Bilhassa; slm Dini adl eseri milyonlarca satlmtr. Ahmed Hamdi, daha nceleri felsefe dersleri de verdii iin felsefeyle yakndan ilgilenmitir. Bu alkann bir neticesi olarak Ruh ve Bek-y Ruh adl ruh ve onun lmszln ele alan bir kitap yazmtr. Kitap presokratiklerden balayarak H. Spencere gelinceye kadar filozoflarn grlerini incelemi, arada zel olarak kendi grlerini beyan etmitir. Eseri 1923te Maarif Vekaleti (M.E.B.) 300 liraya satn alm, fakat basmamtr. Ahmed Hamdi Akseki, Bu millet nasl kurtulur? sorusu slm Dini, hakik medeniyetin ruhudur akln nemi, bilginin ve ilmin deeri, vatan sevgisi gibi eitli konular zerinde fikir yrtmtr.

1351

O, slm toplumlarnn ilerlemesini nleyen en byk engel olarak ahs menfaat duygusunun kamu yararnn nne gemesini gsterir. Birtakm slahatn yaplmasn zorunlu grr. Fakat bizde yaplacaklarn Avrupadakinin ayns olamayacan zellikle belirtir. Mslmanlarn ilerlemesinin aresi olarak da din limlerinin uyank olmasn, dinin hedeflerini iyi anlamalar gerektiini, ulemann da matematik ve tabi ilimleri bilmesi lzumunu teklif eder. Ahmed Hamdi Akseki, yirmi kadar ilke tespit ederek slmn evrenselliini ortaya koymaktadr. Akseki Peygamberimizden Vecizeler adl serisinin birinci kitabna Kuvvetli iman, kuvvetli irade baln koymu, setii hadisler ve onlara getirdii yorumlar slmn toplumsal ynn ne karan yorumlardr. evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adamda Ahmed Hamdi Akseki hakknda baz ifadeler kullanyor. Zaten ona gre din, bir hayat ve muaeret kaidesi (grg kurallar) idi. Onun din anlaynda korkunun cehennemin yeri yoktu. O, Allahn sevdiinden tapyordu. Hazret diyordu, slm dini, iyi ahlktan ibarettir. Bu iyi ahlkn arkasnda her ferdin, ailenin, milletin ve btn insanlarn saadeti iin lzm gelen her eyin mevcut olduuna inanrd.109 A. Hamdi Akseki, mezhep kavgalarnn slm toplumlarn zayf drdn grerek mezheplerin birletirilmesi (Telfik-i Mezhip), fikrini benimsemi ve bu konu da bir de kitap evirmitir. O da dier birtakm kimseler gibi itihat kapsnn ak olduunu ve itihat yapabilme artlarn tayanlara itihat yapabileceklerini sylemitir. 8. Necip Fazl Ksakrek (1905-1983) Necip Fazl, Cumhuriyet dneminde yetien en gl airlerden birincisi ve en byk tiyatro yazarlarndan biridir; otuz yana kadar serazd bir hayat yaam ve sonra Nakibendi eyhi Abdlhakim Arvasi ile karlam, slma dnm, yahut slm yeniden kefetmitir. A. Arvas ile tantktan sonra, zihn ve kalb bir bunalma girmi, bu bunalmn dourduu dehetli anlar ile adl iirinde anlatmtr: Bir bardak su gibi alkand dnya; Snd istikamet, ykld boluk *** Aylarca gezindim ykk ve akn, Benliim bir kazan ve aklm kepe,

1352

Deliler kynden bir menzil akn, Her fikir iimde bir ift kelepe *** Akrep nokta nokta ruhumu sokmu, Mevsimden mevsime girdim bylece, Grdm ki, atete, cambazda yokmu, Fikir ilesinden byk ikence. Bu uzun, uykusuz, duraksz zdrap dolu bunalmdan (Angoisse) sonra iindeki deniz duruluyor; dnyaya edindii bilgilerden kafasn temizliyor. Tpk F. Baconun zihni idolden (putlar) temizlemesi gibi. Ama ikisi farkl gayelerle yapyorlar. Bu zihn temizlemenin zorluunu Kustum z azmdan kafatasm msralaryla ifade etmi: Ateten zehrini tattm bu okun Bir anda kl etti can elmasm Sanki burnum, dedi burnuna (yok) Kustum, z azmdan kafatasm. Necip, daha sonra kendi ideolojisini ortaya koydu: Bunu da Byk Dou adyla kard dergide ifade etti. Necip Fazl, nce Trk milleti, sonra btn Dou lemine btn insanln kurtulmas iin, Trk milletine gereken yol, slmiyettir110 diyor. O, Trk milletinin arslann maiyyetindekilerden biri olmak yerine bizzat arslan gibi ya ormanlarn hakimi veya kafeslerin mahkumu olmasn istiyor. nk Trk milleti, tarih boyunca kaderinin devaml ihtar ve ifa edileriyle bir arslan gibi hakim yaamtr. Necip Fazl, Anadolu milliyetilerindendi, ama milliyet kabnn muhtevasn slm ile doldurmak ister. Biz Osmanl Devletinden nce, ruhunu kubbeletirmemi mcerret bir hareket kaynamasndan, helezonvari bir aktan ibaret idik. Belli bir mekana mhl olarak, belli bal zamanmz, birka kk rnek bir tarafa Osmanl mparatorluuyla beraber yaamaya balam olduumuzu ileri srer. Anadolunun Trklemesi ve slmlamasn da yle ifade eder: Orta Asya yaylalarndan inen zamansz ve mekansz bozkurt, Anadolu rmaklarndan birinde su ierken suda ate gzlerinin ateini seyrede ede bir st aacna istihale etti (dnt); topraa, ge ve gnee perinlendi, yepyeni bir ruh ve iman hamlesiyle gerek zaman ve mekan lemine girmi oldu.111

1353

Necip Fazl, deolojya rgsnde, nce davasn ortaya koyuyor; sonra Dou ile Batnn bir hesaplamasn (muhasebesini) yapyor; sonra Trkn muhasebesini ele alyor. Sonra Ana kaynak: slm, nasl bozulduumuzu, beklediimiz inklb, beklediimiz inklbn ynlerini, devlet ve idare mefkresini (lksn) temel prensipleri tahlil ediyor, hal ve manzaray tasvir edip, ilesini ve davasn anlatyor. Necip Fazl, inklb bir dinamite benzetir. Bundan dolay onun klelik ettii davaya ve hakikat kutbuna gre deerlendirildiini syler. Onun istedii inklp, her eyin etrafnda dnecei, olaca, bulaca, sabit ve mutlak mihver (yrnge) olan slmn etrafnda dnmelidir. Ona gre; nklp ve inklplk hak ve mutlak din peygamberinin mukaddes ayak izleriyle alm yolu bulmak demektir.112 Byk Douda, idarenin terimleri de deiiktir: Yceler Kurultay, Bayce ve Kurultay Bayce (Cumhurbakan), Baycelik Hkmeti, yce din dairesi, baycelik akademiyas gibi. Byk Dou ideolojisinin temel prensipleri vardr. Bunda ruhuluk, keyfiyetilik (nitelikilik), ahsiyetilik, ahlklk, milliyetilik, sermaye ve mlkiyette tedbircilik, cemiyetilik, nizamclk ve mdahaleciliktir. Ruhuluk, kainat, ebediyet yolcusu insann etrafnda toplamaktr; maddeci ise kainat topyekn yoklua mahkum olan maddenin yrngesizliinde datr. Ruhuluk, madde ve beden zevklerin stnde olan haz ve elem eitleriyle (manzume) beraber vatan, millet, aile, ak, merhamet, namus, kahramanlk gibi kavramlar, ruhuluk kadrosuna aittir. Ruhuluun ufuk izgisi Allahlktr. Her Allah kendi kendisine ve en mkemmel ruhudur. Necip Fazln anlad ahsiyetilik hakkn en stn kaza ehliyetini temsil edenleri hakim klma davasndan baka bir ey deildir (187). Ahlklktan anlad da udur: Kkmzn kaynamzn, beiimizin, ocamzn ahlk, Mill ahlk mefhumunu, bata din olmak zere o milletin btn iman ve mukaddesat manzumesi iinden szlp gelen bir vaka telakki etmenin ahlk.113 Necip Fazl, milliyetilii bir zarf olarak grr ve onun iini (mazrufunu) doldurmaya nem verir. O yle der: Her tavus kuu bir yumurtadan kar, ama, gaye, tavus yumurtasndan km olmak deil, tavus kuu olmaktr. O milliyetilii ileriye doru, tohum stnde deil, aa stnde karar klan bir anlaya balar.114 Necip Fazl, seme iirlerini toplad ile adl kitabnn sonunda Poetika (iir felsefesi) yapmtr. O, poetikasnda air, iir, iirde usl (metot), iirde gaye, iirin unsurlar, iirde ktk ve nak, iirde ekil ve kalp, iirde i ekil, iir ve cemiyet (toplum), iir ve hayat, iir ve din, iir ve mspet ilimler, iir ve devlet gibi konular ele alm ve kendi dncesi ve ideali asndan bu konular aklamtr. yle sanyoruz ki Cumhuriyet devrinde iir hakknda yazlan en kapsaml, kaliteli ve muhteval poetikadr.

1354

Necip Fazl, slm ve tasavvuf ilikisine dair de ok ey yazmtr. Ona gre slmn d eriat, ii tasavvuftur. Birisi d rejimdir, dieri i rejimdir (tasavvuftur); 115 tasavvufun aleti nedir? Aleti de zevk ve vicdandr; akl deil. Necip Fazl, gerek iirlerinde, gerekse eitli eserlerinde varlk, yokluk, lm, yaratma, ebedilik, zaman, ruh ve madde gibi felsefe mahkemeleri zerinde de fikir beyan etmitir. Mesel zaman iin yle diyor: Zaman, bir varlk ve bir yokluun st ste gelmesi ve birbirini takip etmesi hadisesidir.116 Necip Fazl idealini yle belirtiyor: Biri brnde tamamlanacak iki dnyann terkibi (sentezi) Hakik Dou dnyasn billurlatrmak ve onun cemiyetini gelitirmek ideali.117 Necip Fazl idealini, slmn emir subayl, tek zerresini feda etmeksizin slma yol amann sistemi olarak tarif etmitir. Byk Dou idealinin madd ve coraf bir mekan yoktur. Vatanmzn bugnk ve yarnki snrlaryla evrili bir ruh ve keyfiyet plnnda bu mekan aranmaldr. Bundan dolay ideal, kendisini mekan erevesinde deil, zaman erevesinde gerekletirmek ister. Dolaysyla iimizdeki iklimlere doru, ince ve ruhan bir seferdir.118 Necip Fazl, sonraki nesilleri derinden etkilemitir. 9. Seza Karako (d. 1933) Seza Karako, Byk Dou mektebinde yetimi kuvvetli, sanat ve fikir dolu iirleriyle dncesine kar olan gruplara da varln ve sanatn kabul ettirmitir. 1960ta Rnesans manasnda kulland Dirili kavramnn temele alarak Dirili dergisini karmtr. Necip Fazldan farkl olarak slm bir varoluuluu benimsemi grnmektedir. O, varolu sebebimiz olarak Hz. Peygamberin sancan ve davasn gstermektedir. O, slmn insana doumundan ok nce balayan ve lmden sonra devam eden bir varolu vaadettiinden hareketle, insan hrriyetini ruhun hr olmasna, bunu da ruhun diriliine balamaktadr. nk ruh, ona gre, tam hr deildir. Onu evreleyen eitli disiplin daireleri vardr. Bunlar, insan-stler (melekler), olaylar ve tabiat dairesi, tarih nderler, veliler ve kahramanlar dairesi, peygamberler, kitaplar, takdir (kader) ve ehadiyet (zt) daireleridir. Ruh, bu iie varlk derece ve blgelerinden gelen yardm ve engellerle evrilidir. Bunlardan ruha iyi ve kt tesirler gelir. Ruh, bunlar hr olarak seebilir. Fakat her zaman hr olarak icraya koyamaz.119 Seza Karako, iirinin muhtevasn ve gayesini yle aklamaktadr: Benim iirim ak, hrriyet, aray ve lm gibi, varolmann dinamitlendii noktalarda trajik espiriyi, irrasyonele, absrde bulanm, mutlak zapt etmektir.120 Seza Karako, slm Toplumunun Ekonomik Strktr iir, Yitik Cennet, Kyamet As, Ruhun Dirili-

1355

i, nsanln Dirilii, Stun I-II, Dirili Neslinin Aments gibi eserlerinde ve iirlerinde fikirlerini beyan etmitir. Seza Karako, bir ruhu olarak, ruhun, maddeye olan ztln atmasndan dolay ilerlediini syler ve bu konuda dinin nemini ortaya koyar: nsanolunu en yce duygulara, yaantya gtren dindir. nan ve tapnmadr. nsan tapnrken en samimi duygusunu yaamaktadr. gdlerin stne kmtr. Kendini amtr.121 Ona gre, dnya Allahn nmze at bir kutlu sofradr. Tabiat ve evren, manev bir ba ile mminin avucunda erirler; onunla kaynarlar (s. 72-73). nsann dirilii bir mjdedir. Mslman olmak bir mjdedir. Tabiat bir mjdedir. Saatlerin ak, zamann anlar saklay, tarih, yontulmaya elverili mermer hep birer imkn olarak bize balanan mjdelerdir.122 Ruhun kprleri vardr. Silhlar vardr. Silhlar ruhtan bir paradr, onun uzantlarnn da kar ruhun sertlemi tabakasdr. Nedir bu silhlar? Seza Karako, ruhun ana silhnn tapnma olduunu haber verir. Allaha tapma ise insann ve tabiatn tanrlk iddiasn ykma, onlar plak hakikatleriyle kavramaktr, yaratlan amaktr.123 Tapnma ve inan ruhun diriliini salar. Aslnda toplumumuzda inan, dnce, duygu ve davran dnyalarmz arasnda balar olmas gerekir. Bu balar, nceleri, cami, medrese, tekke, asker oca gibi messeseler salard. Bunlar, toplumun ruhunda devaml bir i ak salard. Bu bir nevi kan dolam gibiydi. Seza Karako, tarihin bizi, kamakla kurtulamadmz, tarih misyona, slm milletleri iindeki liderlie itmektedir (s. 88). Bat medeniyeti bir grnt medeniyetidir. Mslmann medeniyeti, ruhun dirilii medeniyetidir (Peygamberler medeniyeti). Seza Karako, kendi devlet anlayn da aklamtr. Benim devletim, Medine-i Fzla, diye adlandrlan devlet yani erdem devletidir. Bir lke-ideal devletidir. slm ideas veya ideali devletidir.124 Onun devleti, beki-devlet, yahut ekonomik kurulu veya bir rkn, bir snfn hakimiyeti devleti deildir. Onun devletinde, temel idea, erdem (fazilet) dir. Devlet hayatnda samimi eletiri arttr. Bu devlette Ne Dounun mutlak ve mistik itaat prensibi, ne Batnn srekli muhalefet ve bakaldr ruhu vardr. Bu devlet ideal bir devlet olsa da insanlar slm erdeme ererse bu ideal devlete yaklaacaklardr.125 Bu ideal devlet ve slmn dirilii, Vcudunda bir kyamet as tayan, lenin sarsntsn duymam kimselere bir kyamet alayan, kyamet adam olan Mslman sayesinde gerekleecektir.126 Seza Karako, slm idealin gereklemesi iin batc olmak veya Batya kar olmay doru bulmuyor. nk ona gre esas olan Dv, Batc olmak veya Batya kar olmak deil. Dounun, slmn dirilii, gerek dirili, kendimiz olmaktr.127

1356

Seza Karako, Niezsche, Husserl, Sartre ve benzeri birok Batl filozoflara da nemli eletiriler yneltmitir. Dirili hareketi slm hayat ile ruhu diriltme hareketidir. Bu hareketten Edebiyat ve Mavera dergileri evreleri domutur. Bunlarn banda Nuri Pakdil, Rasim zdenren ve Alaeddin zdenren gibi isimler gelir. 10. Mehmet Sat Aydn (d. 1943) slmn modern dnyadaki meseleleri hakknda farkl ve deiik aratrmalar yapp yeni fikirler ileri sren, bunlar, TV kanallarndan halka da ulatran Mehmet Aydn, bir ilhiyatdr. slm felsefesi alannda ngilterede doktora yapmtr. Trkiyede modern manada ilk nemli ve cidd Din Felsefesi kitabn yazmtr. Kitap, pek ok bask yapmtr. Her eilimden insann mracaat kitab olmutur. lhiyat fakltelerinde ders kitab olarak okutulmaktadr. Kendisi Bat ve slm dnyasnda da tannmtr. Mehmet S. Aydn, slm ve felsef konulardaki aratrmalarn eitli kitaplarda toplamtr. Din meseleleri ise ele ald esas iki kitab vardr; 1) e Kritik Bak-Din, Felsefe, Laiklik, 2) slmn Evrensellii. Mehmet S. Aydn, birinci kitapta, genellikle din ve laiklik meselelerini ele almtr. Fakat zerinde arlkla durduu baz meseleler, slm Rasyonalizm, laiklik modernleme karsnda slm, ilim ve slm bilgi, din ve demokrasi gibi meselelerdir. Mehmet S. Aydn, nasl bir rasyonalite, istemektedir? Onun dnd rasyonalite (aklilik) blmeci, indirgemeci deil, btnletirici, birletirici, Tevhit ilkesine gre oluan ve bu ilkeye sadk kalan bir rasyonelliktir. Bu rasyonellik, her trl yeni tecrbeye daima ak, oluum sreci iinde bulunmay muhafaza etmesi gereken bir rasyonelliktir. slm rasyonellik iinde vahiy, sadece ontolojik deil, epistemolojik bir istikrar da oluturur. Bu rasyonellik, bir gelenek iinde geliir, zenginleir, post-modern tutumu da benimsemez.128 Mehmet S. Aydn, slm bir devlet taraftar grnmemektedir. O, Kurann bir devlet yaps, kendine has zellikleri olan bir din devleti zerinde dnmedii kanaatindedir. Ama Kurann buna mukabil, Evrensel (Maruf) nitelikte grd temel ahlk deerlerin gereklik kazanaca bir ahlk dzeni zerinde srar ettiini dnmektedir.129 Mehmet S. Aydn, modern slm dncesini esas alarak yeniden kurmay, kendisine problem edinen, bu erevede eitli, din, ahlk, toplumsal ve felsef problemleri, din felsefesi asndan ele alp etraflca tahlil edebilen ve zm teklifleri getirebilen bir dnrdr. Onun slm akl ve rasyonellik zerinde nemle ve etraflca durmas, Kurann rehberliinde Mslman aydnlarn nasl dnmesi gerektiini gstermek istemesindendir. Bu da ncelikle bir metodoloji sorunudur. 11. Sabri Fehmi lgener (1913-1983)

1357

Aslnda bir iktisat tarihisi olan Sabri lgener baz slm meseleler zerinde derinliine dnm ve kitaplar yazmtr. Sabri lgenerin ok nemli olan balca eserleri unlardr: ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, Zihniyet ve Din, slm Tasavvufu ve zlme Devri Ahlk, Zihniyet, Aydnlar ve zmler ve Darlk Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti. Sabri lgener bu kitaplarda, genellikle zihniyet meseleleri zerinde durmutur. Onun cevap arad balca sorunlar unlardr: Bugnk zihniyetimiz nasl olumutur? Bunun din ve tasavvufla ilgisi var mdr? ktisad zihniyetin dinde ilgisi nedir? Sosyal deerlerin en nemlisi olan din motiflerin ahlk, hukuk ve iktisad deerlerde etkisi yok mudur? Sabri lgener, slm tasavvufunun iktisad zihniyeti ktrmletirdii kanaatindedir. Erol Gngr ise, aksi kanaattedir. Sabri lgener, Max Webere dayanmakla beraber onun slm tenkit etmesine cevap vermektedir. 12. Erol Gngr (1938-1983) Milliyeti dnrler arasnda ele alnan Erol Gngrn slm dnce bakmndan ok nemli iki eseri vardr. slmn Bugnk Meseleleri ve slm Tasavvufunun Meseleleri adl eserleri denebilir ki Cumhuriyet dneminde yazlm bu sahada bilimsel muhtevada derli toplu tek eserdir. Erol Gngr, slmn Bugnk Meseleleri adl kitabnda hem slm dnyasnn hem de Trkiyenin slm meselelerini genel olarak ele almakta ve bunlar zerinde ilm, fikr tahliller yapmaktadr. Erol Gngr nce, Bat medeniyetinin bugnk halinin bir tahlilini yaptktan sonra insanln mevcut durumundan kurtulmas iin slm bir alternatif olarak grmektedir. O, modernizmi ok problemli grmekte ve btn problemlerin kayna olarak gstermektedir. Bu bakmdan, onun nazarnda Mslmann bugnk meseleleri, modernizmin hakim olduu bir dnyada Mslmanca yaamann nndeki engellerle uramaktr. slm, insanln bugnk bunalmndan kurtarlmas iin gereken artlara haizdir. Bir defa tarihte gsterdii btnc hakikat anlay bakmndan bunu yapabilir. Bu hakikatin kavranmas konusunda gsterdii bilgi elde etme vastalarn birbirine indirgemeyen yaklamyla bunu yapabilir. Ayrca getirdii sosyal adalet ilkeleriyle ve uygulamalaryla bu kurtuluu gerekletirebilir. Erol Gngr, slmn evrensel apta kurtarc zelliklerinden birkan belirttikten sonra yaplacak iin ne olduunu sorar. Onun cevab, ksa ve aktr: Yaplacak i, btnc bilgi anlayyla modernizmi gelitirdii indirgemeci ve inkarc bilim anlaynn almasdr. Bu art ar ve zordur; nk Erol Gngr Batnn indirgemeci bilim anlayna kar yeni bir bilim anlay getirmeyi teklif etmektedir. Buna ilaveten o sosyal adalet ilkelerine, yaanlan artlar iinde geerlilik kazandrmann gereine iaret etmektedir. nk der, slmn hakim olduu yerlerde snf kavgalar, rk mcadeleleri klelik ve emperyalizm (smrgecilik) grlmemitir. Camide eit grd bir insan sokakta hayvan sayan bir slm cemaati de grlm deildir.130

1358

Erol Gngr, modernizmin insann aclarna, zdraplarna cevap veremediini, bunlara katlanma salayacak bir ideoloji vermekten aciz olduunu, hayatn bitmez tkenmez aclar ve skntlarnn bir metafizik bunalm haline geldiini belirtir; buna karlk slmn insana mutluluk, i huzuru, aclara dayanma gc saladn nk slmn en kuvvetli tarafnn hayatta bir denge felsefesi getirmi olmasnda yattn vurgular.131 Erol Gngr, teknolojinin deerler yaratp yaratmayaca problemi zerinde de ciddiyetle durmutur. Kltr Deimeleri ve Milliyetilik adl kitabnda bu konunun uzunca bir tahlili vardr. Fakat konuya bu kitapta temas etmektedir. O, modern teknolojiye kar klamayacan, onun deerleri ypratmas karsnda yeni bir ideoloji ile ona cevap verilmesi gerektiini, bunu da slmn teknolojiyi, daha yksek bir deer sisteminin emrine vermekle zleceini ileri srer.132 Erol Gngr, slmn bir deerler sistemi olduunu syler. Bu sistem, tarih artlara intibak gstermitir. Bugn baka bir zaman ve meknda uygulanmas farkl olacaktr. Bu farkllk, Sistemin ilkelerinde deil, madd grnnde olacaktr. Erol Gngr, buradan slmdan kaynaklanan bir medeniyetin canlanmas sz konusu olabilecei neticesine ular. Bu fikrini de sosyal ve kltrel deime ile temellendirir: Bunu kabul etmezsek sosyal deimeyi ve kltr deimesini de inkr etmi oluruz.133 Erol Gngr, slm, medeniyetinin tekrar kurulmasn, her an kendi imknlaryla slma getirecei yeni yorumlarla mmkn grmektedir. O, amzn imknlarn da slm prensiplerine daha geni bir uygulama sahas verecek durumda olmas kanaatiyle bu iddiasn desteklemektedir. Erol Gngr, slm dvsnn siyas bir dv olmad kanaatindedir. Ama o, Mslmanlarn yeni bir medeniyet kurarak varlklarn korumak ve yceltmek mecburiyetinde olduklarn sylemektedir. Acaba slmn siyas hedefleri olmakszn slm medeniyeti nasl kurulabilir? Erol Gngr bu sorulara girmiyor. Ama onun siyas slma kapy kapatmas, slmn siyas emellerle ypratlmasn nlemek iindir. Erol Gngr, kitabnda zihnin ve hayatn dzenini, bu erevede slm hukukunun meselelerini, edebiyat ve din mnasebetlerini, slm, sosyalizm ve milliyetilik ilikilerini okluk iinde birliin nasl salanacan, eski-yeni atmasn ve benzeri birok sorunu incelemektedir. Kitap birtakm tavsiyelerle sona ermektedir. Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri adl eserinde, nce tasavvufun kaynan aratrr; kaynan slm olduu sonucuna ular: Bu haliyle tasavvuf, medeniyetimizin ok kymetli bir parasdrder.134 O, tasavvuf ile slmlama arasnda sk bir ba kurar. Ona gre tasavvuf, byk ktlelerin slma girilerinde balca rol oynamtr. slmlama tasavvufla hz kazanmtr. Dolaysyla tasavvuf, Mslman ktleler arasnda bir eit halk dini haline gelmitir.135 Erol Gngr, ayrca tasavvufun Snn Mslmanlkla uzlatn, bu uzlamann iliin nfuzunu krdn syler. O, tasavvufla siyas knt arasnda da bir iliki kurar: Onun dncesinde

1359

tasavvuf, siyas-iktisad bir kntnn bir neticesi deil, fakat bu kntye kar ortaya kan bir reaksiyondur. Erol Gngr, tasavvufun kntye sebep olduu iddiasn, savunulamayacak kadar rk bulur. Erol Gngr, bu reaksiyonun ortaya k eklini ve slm toplumlarndaki sosyal deimelerle aradaki mnasebeti de inceler ve yle bir sonuca varr: Tasavvuf slam dnyasndaki dini doktrin birliinin iddetle sarsld bir zamanda slm birlii salamak gayretini temsil eder. Tasavvuf, knt zamanlarnda kan bir mitsizlik felsefesi ve tembelliin aklletirilmesi deildir; O zlmeyi deil, manev birlii ifade eder.136 Bu tespit ve tahlillerden sonra Erol Gngr, Sufiliin slm kltr iindeki yerinin ne olduu meselesini ele alr ve tasavvuf aleyhine baz neticelere ular: Ona gre, tasavvuf, slm kltrne olumsuz tesir etmi, en parlak zeklar, kltr hayatnn dna ekmi, slm cemiyetinin meseleleri asndan baarsz bir imtihan vermitir. Buna mukabil insann i hayatna muazzam bir zenginlik kazandrm ve imann tam manasyla yaanmas hususunda bize retmenlik yapmtr.137 Erol Gngr, ayrca tasavvufun gnmzdeki meselelerini konu edinir. O, gnlk hayatn basklarndan bunalm, irada susam genlerin, tasavvufa meylederek enerjilerinin heb edilmesinden endie duyar; dolaysyla tarikata girenlerin toplumsal faaliyetlerden kopmadan hamleci olmalarn savunur.138 Bir tefekkr slm yapan eyin neler olduu hususunda da, slm bilim iin ileri srlen baz ller, ileri srlebilir. Bu dnceyi slm yapan ey, insann iindeki ve dndaki gerekler dnyasn, evresini ve hayat kavramakta ilikileri belirleyen esaslarn slma dayanmasdr. Erol Gngr realite ile vahy esaslar, olanla olmas gereken arasndaki balantnn salam kurulmas taraftardr. O, slm gelenekten gelmemesine ramen kendi gayretiyle Arapa renip slm asl kaynaklardan renmi ve aratrmtr. O bu konularda farkl ve kabule ayan grler ileri srmse, bunun sebebi, asl kaynaklara inebilmesi ve derinlie sahip olmasdr. 13. Hayreddin Karaman (1936) Hayreddin Karaman, Fkh limidir. slm hukukunun gnmzdeki meseleleri zerinde almakta Bat hukuku ile mukayeseler yapmaktadr. Ayrca gnmzde ve helller ve haramlar zerine aydnlatc el kitab hazrlam, slmn Inda Gnn Meselelerini (3 cilt) yazm, Mslmanlarn gnlk yaayta karlatklar birtakm meseleleri zme kavuturmaya almtr. Hayreddin Karaman, Bekir Topalolu, Saim Yeprem ve dier baz arkadalaryla Nesil dergisini karm, Nesillerin Kitab adl beyannameyi yaymlam, burada Mslmanlar iman, ibadet ve ilmin kurtaracan bildirmitir. Vahiy ile teyit edilmi akln ve ilmin yolunu benimseyen Hayreddin Karaman, itihat kaps kapal tutmay slmn ruhuna aykr bulmakta; hayat ve toplum dini olan

1360

slmn, deien hadiseler karsnda dondurulmasna kar kmaktadr. Bundan dolay, tihat zerinde zellikle alm ve bu konuda bir de kitap hazrlamtr. Hayreddin Karaman, slmn reforma ihtiyac olmad, Mslmanlarn bilgi ve yaay bakmndan slah gerektii kanaatindedir. O, irat ve teblii esas almakta, Mslmanlarn, inanlarn gnlk hayatta sisteme ters dmeden yaayabilmesinin yollarn gstermektedir. 14. Hseyin Hatemi (d.1938) Hseyin Hatemi esas olarak hukukudur. Fakat gerek hukuk konularda, gerek sosyal konularda, gerekse din konularda eitli kitaplaryla, makaleleri ve bilhassa televizyon konumalaryla fikirlerini beyan etmitir ve etmektedir. slm konulardaki grlerini her frsatta aklayan Hseyin Hatemi, tabi hukukun ilh hukuk olduunu ileri srer. Hseyin Hateminin, sosyalizm tartmalarnn gndemde olduu dnemde Nureddin Topunun slm sosyalizminden bahsettii sralarda bu konuda slm Asndan Sosyalizm adl kitab yazmtr. Nureddin Topunun nsz ile kan kitapta, maden ve toprak mlkiyeti, zararl servet ylmalarnn nlenmesi, riba (faiz) yasa, ticaret serbestisinin Kuran- Kerimdeki snrlar, servetin nasl kazanld, miras, ba, sadaka, el emei cihat uurunun iktisad sahaya tesiri, slmn emperyalist bir gle uzlaabilir mi, slm emperyalist olabilir mi? Ticar ve iktisad faaliyet ve mnasebetlerinin dzenlenmesi, iki-kumar-isrf, altn ve gm yasa ile itima yardm tekilt slm adan incelenmitir. Hseyin Hatemi, slmn ve slm dncesinin sahip olduu dinamizmi kavram, bu dnceyi sosyalist anlaya ve onun iktisad ve toplumsal sorunlarna uygulamtr. O, ayn zamanda slm cemiyetinin ideal dzenini ortaya koymaya almtr. Yazar, kitabn sonunda yle diyor: slm, Allahn dosdoru ve eksiksiz yoludur. Marxist teori ile marksist tatbikat nasl birbirinden ayryorsanz, slm da slm lkelerindeki uygulamalardan ayrarak dnmemiz gerekir. Bu ayrmay yaparak slm incelerseniz, onda en kk bir kusur bulmanza hibir zaman imkn yoktur. Bu, yalnz imann deil, ayn zamanda gerein ifadesidir.139 15. Smiha Ayverdi (1906-1993) Smiha Ayverdi, bir romanc olarak tannm olmakla beraber tefekkr olan bir yazardr. Kendisi Kenan Rfanin yerine tarikatn bana gemi ve krk seneden fazla Rfa tarikatnn eyhliini yapmtr. Romanlarnn dnda muhtelif kitaplar vardr. Smiha Ayverdinin amac, ada bir slm Trk ruhunun tasavvuf yaayla olgunlam olarak toplumumuza hz verici, yol gsterici ve rneklendirici bir canllk kazanmasdr. Onun kitaplar iinde bizi burada dorudan ilgilendireni Klelikten Efendilie adl kk eseridir. Smiha Ayverdi, yazlarnda ve romanlarnda daima, maddenin stne kmay, onu yenmeyi ve mana ile dirilmeyi esas almaktadr. nsan mana ile dirilmedike bir puttan ibaret kalr.

1361

Hicri 1400. Yla Yaklarken Klelikten Efendilie isimli eser, hicretin 1400. yl mnasebetiyle yazd bu risalenin nsznde Smiha Ayverdi; slm lkelerinin devlet bakanlarna, slm aydnlarna hitap etmektedir: Ey Mslman Emirler, slm Mnevverleri, Devlet Reisleri ve Mslman Kardelerim! Bu hitaptan sonra yazar maksadn anlatmaktadr: Bu risale 1400. senesini idrak etmek zere olan hicr takvimi, btn slm leminin birlikte karlamasn teklif etmek, din kardelerimizle mterek dert ve davalar stnde ksaca dertleip hallemek niyetiyle yazlmtr. Bu risale, slmla ereflenmi her Mslman milletin kitabdr ve il-y kelimetullaha davettir. Smiha Ayverdi kendisini gnlnde slmn ak alev alev yanan, btn slm leminin birlii ve beraberlii temennisindeki ihls ve samimiyetine Allah ahit tutan bir Mslman olarak nitelemektedir (nsz). Smiha Ayverdi, Douyu, Baty Yahudilii ve Hristiyanl tahlil ettikten sonra, kitap ilmi, toplumsal, din, iktisad, ticar teknik ve eitimle ilgili birtakm teklif ve temennilerle kitab bitirmektedir. Ona gre, slmn bugnk en mhim meselesi Mslmanlarn birlik ve yardmlama ruhu iinde yetimelerinin salanmasdr. are ise slm lemini yeniden diriltmek slmn ruhunu, Kuran ahlkn geri getirmek ve slm birliini kurmak gerekliliidir.140 4. Sosyalist Dnce A. Genel Olarak Sosyalizmin pek ok eidi ve rengi olmakla beraber, burada daha ok marksist ve ihlillci sosyalizm kastedilmektedir. Sosyalizm, aslnda, toplumculuk anlamnda, kapitalizmin ezici ve smrgeci tutumuna kar bireyin ve toplumlarn kurtarlmasn, insanlarn hemcinsleri tarafndan smrlmesinin nlenmesini hedef alan bir harekettir. Toplumlarn ve devletlerin siyas ve iktisad bamszln da hedefleyen sosyalizmler, genellikle, bu gayeye ihtill (devrim) yoluyla ulamak isterler. Merutiyet Dnemi sosyalist dncelerde grdmz gibi tiraki Hseyin Hilmi dine, toplumun inanlarna yumuak yaklam ve ondan istifade etmek istemise de, bu dier sosyalistlerce ho karlanmamtr. nk marksist sosyalizm, aslnda materyalist ve ateisttir; dolaysyla dini de zararl ve bilim d grr. ktisad ynden, retilenlerin adaletli olarak dalmn, retim aralarnn toplumun ve devletin eline verilmesini, ekonomik hayatn deitirilmesini hedef alr. Sosyalizmin genel olarak insan ynden, insann smrlmesini ortadan kaldrma fikrine dayanr. Bu bakmndan II. Merutiyetin ilk senelerinde nce anlayla ve hogryle karlanm tirak mecmuasnda melmilerden Abdlaziz Mecd (Tolun) bile iir yazmakta bir beis grmemitir. 1921den sonra Trkiyede, sosyalist hareketler Sovyetler Birliinin ideolojik ynlendirmesi istikametinde faaliyet gstermitir. efik Hsn (Demer), Hikmet Kvlcml, M. Ali Aybar, Vedat

1362

Nedim Tr, Haydar Rfat (Yorulmaz), Kerim Sadi (A. Cerraholu), gibi pek ok temsilcileri yetitirmitir. Sosyalist hareket kendi iinde Kadro, Yn gibi dergilerin etrafnda farkl hareketlere de yol amtr. Daha sonra Marks, Leninci, Stalinci, Maocu, Enver Hocac ve daha pek ok fraksiyonlara blnm, 21-24 Aralk 1991de (Almaata Toplants) Sovyetler Birliinin kmesi zerine SosyalistKomnist ideoloji ve hareketler cazibelerini kaybetmi, Avrupadaki birok komnist partisi ismini deitirmitir. Bu gelimeler erevesinde bizde de baz sosyalistler K. Marxa sadakatlarn bildirmiler, onun yanlmadn beyan etmiler; bazlar da marksist grlerin zaaflarn ortaya koymay tercih etmilerdir. Sovyetler Birliinin madd-manev desteinden mahrum kalan bu ideoloji mensuplar, 1960l yllarda Gardrop nklps diye alay ettikleri Atatrke ve Atatrkle dnme ihtiyacn duymulardr. Eski devrimci, ihtillci komnistlerin bir ksm sermayedr, sanayici olmu, sermaye dmanln bir yana brakm, sermayedarlarn ilerici olduunu ve lkeyi ilerlettiklerini bile aklamak ihtiyacn duymulardr. Bugn sosyalistlerimizin hemen hepsi milliyeti olmu, kreselleme saldrlar karsnda her ynden kresellemeye ve kreselci Bat lkelerine cephe almlardr. 1965-66dan itibaren esas itibaryla bir ynyle Anadolucu, dier ynyle de slmc aydnlar arasnda ve en nde yer alan Hareket Mecmuas sahibi Nureddin Topu slm sosyalizmi fikrini ortaya atm, Hseyin P. Hatemi de slm Asndan Sosyalizm adl bir kitap yazarak konuyu slm asndan tartmtr. Nureddin Topunun marksist sosyalizmin tesirine mni olmak maksadyla slmn iktisad ynnn cemaati veya toplumcu tarafna iaret etmek istedii slm Sosyalizmi lider Mslmanlar arasnda uzun sre tartlm ve aleyhinde konuulmu ise de ise de bugn bu konular gndemden ekilmitir. Cumhuriyetin balarnda ve daha sonralar sosyalist partiler kurulmu ve eitli hareketler ortaya kmtr. Fakat Trk toplumunun stikll Harbinden yeni km olmas, iktisad ve toplumsal hayatn umulduu kadar gelimemi olmas, kyllerin ve ii snfnn bilinlendirilememi olmas sebebiyle hedeflenen sonulara ulalmasn engellemitir. Sosyalist partiler ve hareketler, zaman zaman kanun engeline taklm, bazen kapatlm, yahut durdurulmu olmakla beraber okumular ve bir ksm iiler zerinde etkili olmulardr. Bu hareket ve rgtlerin ou fikir hareketi olmaktan ok komnist propaganda yapan hareketlerdi. Nitekim 1968den sonra, bu hareketlerin mensuplar devlete kar silhl eylemlere giritiler. Bu hareketlerin balcalar yle ifade edilebilir: 1) Kadro Hareketi, 2) Yurt ve Dnya Hareketi, 3) Yn-Devrimci grubu hareketi ve zinde gler teorisi, 4) Ortodoks marksistler, T..P., 5) Mill Demokratik Devrimciler (MDD), 6) Asya Tipi retim Tarz Hareketi, 7) Ortann Solu Hareketi.

1363

Kadro dergisi, 1932-35 arasnda yl boyunca kt. Hedefi savatan yeni kan fakir, sermayesiz Trk toplumu ve devrimleri sosyalist ynde harekete geirmekti. Bu dergiyi karanlar arasnda evket Sreyya (Aydemir), smail Hsrev (Tekin), Vedat Nedim (Tr), Yakup Kadri, Burhan (Belge) ve M. evki (Yazman) vard. Bunlardan ilk eski komnistlerdi. Kadrocular, devrimin bitmediini, srekli olduunu, devrimi devletin yrtmesi gerektiini sylyorlard. Halkla snarak devlet, imtiyazsz snfsz kaynam bir kitle yaratacak, dolaysyla toplumu snf atmasndan koruyacakt. Kadrocular, dnyadaki sermayedr -ii atmasna scak bakmyorlar ve temel eliki smrgeci- sanayi lkeleriyle smrlen lkeler arasndadr. Bu elikiyi de ancak kurtulu savalar zebilir. Kadrocular snf mcadelesine yan izdii iin, snf mcadelesini zorunlu grenlerden ayrlmaktadr. Devletin tam desteini alan kadrocular, kadroyu Mill Kurtulu Hareketinin bir mill inklbn kumanda heyeti olarak niteler.141 Byle olunca o kadro iinde geliigzel vatandalarn yeri yoktur. Bu anlay, elitist bir grtr; bu da bir iktidar elde etme hareketidir ve bir halk hareketi deildir. Yani halka ramen, iktidara yrme hareketidir. Bunun iin kadrocular inklp mnevveri-aydn yetitirmeyi hedefliyorlar. Bu inklp aydnlar, inklp ideolojisini oluturacak, inklb kendi zeminine oturtacaktr. nsan burada ne kadar kadrocu olursa o kadar aydn olacaktr. Kurtulu savalar ihra etmeyi hedefleyen bu hareketten Atatrk ve nn desteklerini ekince hareket de sona erdi. Kadro hareketi, sosyalizmle kapitalizm arasnda nc bir yol bulma teebbsdr. B. Sosyalist Dnce Temsilcileri 1. Hikmet Kvlcml (1902-1971) Hikmet Kvlcml Tarih tezi: Tarih ncesi-tarih-devrim-sosyalizm, stanbul 1976 adl kitabnda tarih ve medeniyet tarihine dair fikirlerini beyan etmitir. O, fikirlerini hem bn Haldunun hem Engelsin etkisiyle gelitirmeye almtr. Ona gre, insanlk tarihi, medeniyetten nceki yazsz tarih dnemi ile yazl tarih dnemlerine ayrlr. Yazl tarih dnemi, Smerler ncesinden Bat Romann yklna kadar antika (kadim) tarih ve modern tarih (kapitalist tarih) dnemlerine ayrlr. Antika tarih dnemi barbar topluluklarn medeniyete gei tarihlerinin tarihidir. Bu gei, barbarlarn medenilere egemenlik kurmalaryla gerekleir. te bu, tarihsel devrimdir. Bu medeniyetlerde snflar mcadelesi vardr. Burada barbar-medeni mcadelesi balar ve yozlaan medeniyet ker. Onun yerine yeni bir medeniyet kar, yahut eski medeniyet barbarlarn etkisiyle Rnesansa kavuur. Barbarlar obangebe durumunda iseler zgn bir medeniyet yaratamazlar. Ama doruluk, yiitlik, eitlik gibi faziletler sayesinde eski medeniyeti diriltirler. Macarlar ve Cermenler, Hristiyanlaarak Roma, Trkler ve Moollar da slmlaarak slm medeniyetlerini dirilttiler. Barbarlar ileri durumda iseler zgn bir medeniyet meydana getirirler. Akad, Elam, Fenike, Msr, Hint, in, Roma ve slm medeniyetleri zgndr. H. Kvlcml, bugnk Trkiyeyi anlamak iin, onun, iinden kt Osmanl tarihine inmek gereini vurgular. Osmanl tarihinin maddesi ise slm medeniyeti Rnesansdr. O da dierleri gibi

1364

kentten km bir Antika (kadim) medeniyetler Kvlcmlya gre hangi ada olursa olsun, insan toplumunu daima retici gler harekete geirmitir. Bunlar ise teknik, corafya, tarih ve insandr. H. Kvlcmlnn dier marksistlerle mcadelesi vardr. Onun da dierleriyle kavgas olmutur. D. Perinek, A. lhan, M. Belli ve dierleri Kvlcmly eletirmilerdir. O da onlar eletirmitir. Kendisinden N. Hikmet de holanmamaktadr. Kvlcml da Nazmizme kardr ve bunlar yznden Nazma yklenmitir. H. Kvlcmly Cemil Meri, Bat ile Dounun muhasebesini yapmaya kalkmak gibi ok byk bir iin iine giren adam olarak gryor ve bu gayretini takdir ediyor.142 2. Mehmet Ali Aybar (1908-1995) Mehmet Ali Aybar, Ortodoks marksistlerin bir araya geldii TP (Trkiye i Partisi) kurucularndan olup partinin genel bakandr. M. Ali Aybar, niversite doentliine kadar ykselmi bir akademisyendir. Siyas parti ile sosyalist devrim mcadelesini devam ettiren M. Ali Aybar, 1968de ekoslovakyada Dubekin ban ektii hrriyeti sosyalizm hareketinin, Brejnevin doktrini gerei Varova Pakt ordularnn ezilmesine kar kt; Gleryzl sosyalizm anlayn savundu. Bu sebeple yoldalar Behice Boran ve Sadun Aren ile yollar ayrld. Daha sonra partiden ilgisini kesti. Ortodoks marksistlerin esas hedefi, sosyalizme ulamakt. Onlar Atatrk devrimlerini de bu adan yorumladlar. Osmanlda feodal bir dzen olduu iddiasyla yorumladlar. Bu feodal yorumu, Bat feodalizmi ile ters dnce yorumlarna Asker, merkezi, dou, despotik feodalizm gibi yeni isimler taktlar. Partinin programn esas itibaryla M. Ali Aybar yapmt. 1961 Anayasasnn sosyalizme ak olduunu savunarak partiye marksist bir hviyet kazandrd. M. Ali Aybar, Trkiyede sosyalist mcadelenin nasl yaplaca konusunda, Trkiyenin zel toplum yapsn ve nemli elikilerin incelenmesi gerektiine inanr. O, Trkiyede brokrat snf ile komprador burjuvazi ve aa snfnn hakim snflar olduunu, ttihat ve Terakk Partisi ile CHPnin brokrat snf temsil ettiklerini sylenirken, ona gre, Trkiyede mill burjuva denecek bir snf yoktu ve dolaysyla mill kurtulu mcadelesinde nc olmas imknszdr. Aybar, kk esnaf ve zanaatkrlarn ahiliin etkisiyle sosyalizme yatkn olduklarn dnyor Trkiyede esas mcadele Amerikanc brokrasi aa, komprador ile emekiler arasnda olacaktr, zira esas eliki bunlar arasndadr. Bunun iin btn emekiler koalisyon halinde yeni mcadeleyi balatmaldr. Sosyalizm, tepeden inme kazanlmaz. stikll Sava, sosyalizme ynelmedii iin, Trkiye tekrar emperyalizmin boyunduruuna girdi. M. Ali Aybarn anlad sosyalizm, demokratiktir; bunda halkn tam katlm olacaktr. Bu sosyalizm ayn zamanda bir ahlk anlaydr, merkezi somut insan olan bir hayat felsefesidir, bu sosyalizm, insan iindir.143 Aybarn sosyalizmi hrriyetidir. Sosyalizm esas gayesi, sonunda yabanclama unsurlarndan kurtarmaktr.144 3. Doan Avcolu (1926-1983) ve

1365

Yn Hareketi Doan Avcolu, Fransada Siyasal Bilgiler ve ktisat okudu. 1961de bir ksm arkadalaryla Yn dergisini kurdu ve bayazarln yapt. 1967de Trkiyenin Dzenini yaymlad. Bu kitap, byk yank uyandrd. 1969-71 aras Devrim dergisini kard. Doan Avcolu da, teki sosyalistler gibi, Atatrk devrimlerinin yarda braktrlm ve hedefinden saptrlm olduu kanaatini tar. Dolaysyla bu yarda kalm devrimi, esas mecrasna aktmak lazmdr. Avcolu, devrimleri de ulusal ve sosyoloji devrimi diye ikiye ayrr. Ona gre, devrim, toplumsal bir savatr. Bu sava, byk arazi sahipleri, tefeciler ve byk burjuvazi, bunlarn destekileri ile dost gler yani devrimci ordu gc arasnda yaplacaktr. Bu dost gler ise devrimci aydnlar, retmenler ve niversite genliidir. Doan Avcolu, CHPnin dzen deiiklii programn kapitalizmi halka yaymaya alan bir program olarak niteler. Doan Avcolu, Anadoluda bir Krt devleti kurulmasna, ABD, in ve Rus uyduluunun getirilmesine de kardr. Yn hareketinin esas teorisyeni Doan Avcolu olduu iin onun fikirleri bu hareketi de temsil eder. Yn hareketinin amac, dzen deiikliini gerekletirmek, ynetimi tutuculardan kurtarmaktr. Bu grup, devletilie, dayal plnl, programl bir ar sanayi gerekletirmeyi de hedefler. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeninde Trk toplum tarihini farkl ekilde yorumlam, Seluklu ve Osmanl Devletlerini alarnn en ileri toplumlar olarak nitelemitir. O, Asya tipi retim tarz (ATT) anlayna ve Osmanly bu adan deerlendirmeye de kardr.145 Doan Avcoluna ve Ynclere gre kapitalist yntemlerle kalknmak mmkn olmadndan milliyeti, devrimci ve devleti, halk bir kalknma yolu takip edilmelidir. Komnist ve Amerikanc kalknma modelleri yerine Mill Devrimci Kalknma modeli uygulanmaldr. Komnist kalknma yolu proletarya egemenliine dayanr. teki ise tutucular koalisyonu denen snflara dayanr. Bu madde proleterya hakimiyeti yok, Amerikanc snflar da yok. Bunlardan geriye kalan kk burjuva evrelerini temsil eden milliyeti aydnlar bu modelde n plnda etkili olacaklardr.146 Bazlarna gre, Ync sosyalizm Trk sosyalizmi iddiasyla, marksist sosyalizmden uzaktr.147 Ync hareketi iddetle eletirenlerin banda D. Hikmet Kvlcml gelir, ona gre Ynizm, snflar st aydn ve zinde kuvvetlerin gdecei bir devletiliktir. Batllama bir lkede, kapitalizmi kurmaktr.148 Ayrca Trkiyenin Dzeni tek sebepli aklamalara dayanmakla eletirilmitir. 4. Mihri Belli (1916) Mihri Belli, Mill Demokratik Devrim (MDD) nderi olarak tannd. Kendisinin uzun bir devrimci mcadele ve hapishane hayat vardr.

1366

MDD grubu Osmanly feodal, Cumhuriyet idaresini de yar feodal ve emperyalizme bal arpk bir kapitalist dzen olarak niteler. Bu grup, sosyalist ve mill demokratik olmak zere iki devrim tr kabul eder. Bunun hedefleri de dierlerinin hedeflerinden farkl deil. MDD grubu, Trkiyenin henz sosyalist devrim aamasna gelmedii kanaatindeler. nk Trkiye mill bamszlna kavumamtr. Dolaysyla nce tam bamsz bir toplumun gereklemesi lazm. Mihri Belliye gre, sosyalizm, bir doyma deil, bir hareket klavuzudur. Sosyalizmde hazr reeteler (domalar) aranmaz, mhim olan onun metodunu benimseyip doru uygulamaktr.149 Mihri Belli, Trkiyenin smrlmekte olan bir tarm lkesi olduunu, toprak mlkiyeti dalmnn adaletsizliini bir proleter devrimci parti bile olmadn ifade eder. O, MDDnin Trkiyede yerli orta olan sermayeye ve onun mttefiki olan tefeci-bezirgan sermayeye kar yaplacan savunur. Bu devrimi gerekletirecek olanlarn banda en devrimci ve bilinli snf olan proleterya gelir. 5. Kemal Tahir Demir (1909-1973) Hikyeci, romanc olarak tannan Kemal Tahir, marksist dnrler iinde, Trkiyede nemli bir yer igal eder. Kemal Tahir, marksist dncede Asya tipi retim tarzn benimseyenlerdendir. Bu ifade Marxn retim tarz ayrmndan biridir. Bu retim tarznda toplumlar, kapal ky ekonomisi halinde yaar. Ky birimi iinde tarm ve kk sanayi ikolu olduka gelimitir. ATT, hem tarihsel hem tarihsiz kabul edilmektedir. Asya toplumlarnn uzak tarihlerinde yaand ve balangcnn ve sonun bilinmedii iin byle nitelenmitir. ATTte toplumlar snfsz deildir. ATT modelini Osmanl toplum yapsna uydurmaya alarak sosyalizme ve soslist duruma kendi tarihimizden bir alt yap ve temele oturtmak isteyenler Sencer Divitiolu, Muzaffer Sencer, dris Kkmer, Kemal Tahir ve Niyazi Berkestir. ATT modeli, Muzaffer Sencer tarafndan Orta Asya Trk toplumlar tarihine uygulanmaya allmtr. Ayrca konunun Moollarla slmiyetle ve Seluklularla da balants kurulmutur. ATT modelini Osmanlya uygularken, Marxn ilkelerine uygun olarak Osmanlnn snfl bir toplum olduu, bunun da devlet-reaya eklinde belirdii sylenmitir. Fakat Osmanlda snflar arasnda Batda olduu gibi almaz duvarlar olmad, sistemin uydurulmas asndan belirtilmitir. Sencer Divitiolu, ATTe uygun olarak Osmanlnn iktisad yaps ile Avrupann feodal yapsn karlatrr ve Osmanlnn asla feodal bir yapya sahip olmadn beyan eder. Asya tipi retim tarz, (ATT) onlara gre, az gelimi toplumlara uygun bir modeldir.150 Asya tipi retim tarzn, Trk toplumunun ve tarihinin gereklerini anlamak iin benimseyen Kemal Tahir, bu modeli bir ara olarak kullanmtr. O, toplumlar zerinde dnrken her konuyu Dou-Bat mcadelelesi tarznda ele almtr. O, Osmanl toplumunu, Devlet Ana gibi romanlarnda

1367

yorumlarken Trk toplumunun ve insannn somut gereklerini, hareket noktas olarak almtr. Onun Osmanl tarihine bak hem kuramsal hem de somut ve pratik adandr. nk o, tarihe btnc bir adan bakmay uygun grmtr. Kemal Tahir bu ikili bak tarznda ve sadece kurama ne de olgu gerekliine balanmt ama bunlarn karlkl etkileimini esas almtr. O, Marksizmin toplumumuzun gereklerine uydurulmasn kuramn deimesini hedefler. Toplumumuzu yarm yamalak bilinen Marksizme uydurulmaya allmasna kar kar. Dolaysyla kuramn, bize has somut gereklikler karsnda yeniden retilmesine taraftardr. Kemal Tahir, Batllama servenine girdiinden beri Trk toplumunun ift gerekli bir toplum haline geldiini syler. O, mill kltrn btnc olarak belirlenmesini Trk gerekliinin kendine has zellikleri ile kavranmas artna balar. Kemal Tahir, Batllamaya kar karken, devletin gerekliini, batl kavramlara gre yeniden retmeye almasn doru bulmamasna dayanr. O, Dou toplumlarnn, bireysel hrriyete, Batdan ok daha nce ve farkl artlarda ulam olduuna inanr. Kemal Tahire gre, Osmanlnn ve Cumhuriyetin en byk yanl Batlalamak istemesidir. O, Osmanl iin Batya benzemek cezann en by idi151 der. Bunu da Kuranda baz toplumlarn Tanr buyruklarna kar geldikleri iin cezalandrlm olmalarn bildiren ifadelere dayandrr. O, Bizi ters evirdikleri zaman Bat, Baty ters evirdikleri zaman biz karz der.152 Kemal Tahir, stikll Savann, antiemperyalist olmadn emperyalizmin lkedeki durumunu merulatrdn iddia eder. Kemalizmi gericilik sayar, z Trkelii vatan hainlii kabul eder. Nfus plnlamasna kar kar. Harf devriminin bizi mazimizden ayrdn ileri srer. Padiahlk kurumunun Dou toplumlarnda d smrye kar ok zel bir gven baraj olduunu syler. Kemal Tahirin fikirlerinin etkisi ok geni olmutur ve bu etki gnmzde de devam etmektedir. 6. dris Kkmer Tanzimattaki yeniliki kadroyu, emperyalizm iin gerekli ortam yaratmakla i ve d blc evrelerle ibirlii yapmakla dolaysyla topluma yabanclaarak imparatorluu batrmakla o, Cumhuriyet dneminde siyaslerin, aydn ve brokratlarn da kltrel yabanclama iinde olduklarn syler. dris Kkmer soruna toplumcu duyarllkla bakarken, tarih deerlendirmeyi tarih materyalizm asndan yani marksist tarih asndan yapyordu. O, yeniliki Batc brokrat kltr politikalar ile halktan uzaklatklarn dolaysyla siyas atmalar snf kavgalarndan, ideolojik kurumlarn belirledii iddiasn tar. Hatta bunlarn retim glerinin daha hzl gelimesini nlediklerini de dile getirir. dris Kkmerin zerinde durduu esas mesele, kitlelerin sesini duyuracak bir ortamn olumamas, bu ortamn olumasnn engellenmi olmasdr. O, sesini duyuramamay yanl bilinlilik olarak niteliyor ve bunun sorumlusu olarak da antilaik brokrasiyi gryor; halkn yanl

1368

istikamete itildiini dolaysyla tarihe gemite olduu gibi yanl yn verildiini ileri srer. Bu yanl ynden dnmek, doru yola ynelmek gerekir ki Trkiyenin problemleri zlsn. dris Kkmerin temel kitab Dzenin Yabanclamas, stanbul 1969 adl eserinin esas konusu, siyas iktidarn yabanclamas problemidir. Nuray Mert, onun, grlerinin sa siyas bak alaryla rttn ve kendisinin sa-sol arasnda bir sarka gibi devaml sallanmakta olduunu syleyerek deerlendirir.153 7. Halikarnas Balks (Cevat akir Kabaaal) (1886-1973) Anadoluculuk akmnn hmanist kolunun ba temsilcisi ve fikir babas olan Halikarnas Balks, kltrn milliyetle ilikisi olmad felsefnden hareket eder. Zaten Cumhuriyet dneminin balarnda Gkalp kltr-medeniyet ayrmnn etkisiyle bir grup, kltr milldir, derken; bir grup hem mill hem evrenseldir; dier bir grup da kltr evrenseldir, diyordu. Burada esas mesele, Trk kltrnn hangi kklerden kaynakland meselesiydi. Buna bal olarak Cumhuriyet idaresini kurmak istedii yeni toplumda mill kltrnn hangi temellere dayandrlaca meselesi en nemli meseleydi. Bu mesele Trk tarihini ilgilendiriyordu. Trk Tarih Kongresinde, btn medeniyetlerin kurulmasnda Orta Asya Trklerinin rol olduu, btn milletlerin Orta Asya Trk kkenli olduu esasna dayanyordu. Burada laik bir toplum yaratmak iin, slamyet kamusal alann dna itilerek, slm ncesi laik toplum ile temellendirilmek istenmiti. Bu sefer de Trklk n plna kmtr. Bundan da rahatsz olanlar Mavi Anadoluculuk akmn ortaya attlar ki bunun banda Halikarnas Balks vard. Onun bu konuda fikirdalar Azra Erhat, Sabahattin Eybolu, Vedat Gnyol ve smet Zeki Eybolu idi. Halikarnas Balksna gre kltrmzn kkenlerini Orta Asyada aramak yanltr. Bunun gibi Bat kltrn benimsemek de yanltr. nk Trk kltr Anadoluda yaam toplumlarn yaratt kltr birikiminin szlm bir sentezidir. Anadolu, hem Yunan kltrnn hem Bat kltrnn kaynayd. Mavi Anadolucu akm, hmanist bir akmdr, arl da lka Anadolu kltrne verir. nk Halikarnas Balksna gre, hmanist dnce Batdan nce Anadoluda domutur. Aslnda hmanizm, modernleme gayreti iinde devletin grnn sistemletirme ve insanmzn zihin yapsn Batya dntrme, ayn zamanda laik toplum anlayn somut corafyaya yerletirme amacn gdyordu. Halikarnas Balks, bu Anadolu tutkunluu ve aratrmalaryla tabiri caizse, bir Anadolu ovenistidir. Halikarnas Balks, Anadoluyu bir medeniyetler deposu, felsef ve akl dncenin Yunandan nceki kayna (yonya) olarak kabul eder. Ona gre Anadoluda maddeci bir felsefe vard. Bu felsefe

1369

Yunan etkiledi orada byk filozoflar kt. Orfizm, Pisagorculuk gibi din akmlar, bu dnemin kapanmasna yol at. Halikarnas Balksna gre slm, ruhban snf kabul etmedii iin, laik bir dindir; fakat mam Hatip Okullar, din dersleri, Kuran kurslar, papazl dine sokmak ve devlete el koymak gayretindedirler. O, Batnn iflas halinde bulunduuna vatan sevgisinin bir erdem olduuna inanr, ama bu sevginin snrlarda durunca ovenlie dnmesinden endie eder. Halikarnas Balks bir taraftan Anadoluculuk anlay gerei, Anadoludan gelip geen btn kavmi ve medeniyetleri benimseyelim, der; bir taraftan da Trk tarihinden ve kahramanlarndan bahsedilmesinden holanmaz; bunu sert bir ember iinde dolamaya benzetir.154 8. Sabahattin Eybolu (1906-1973) Cumhuriyet dneminde baka bir kimlik arayan aydnlardan olup, Mavi Anadoluculuk hareketinin, daha ok, szcln yapmtr. Burada esas fikir, btn tarihiyle Anadolulu olmaktr. Batclk, bu akmda bir itici g idi, ama Sabahattin Eybolu, Bat taklitiliine ve hayranlna da kardr. Yahya Kemal Mektepten memlekete slogannn etkisiyle Anadoluya dnmek gerektiine inand. Sabahattin Eybolu, Anadoluyu fethettiimiz iin bu memleketin bizim olmadn; daha nce de bir sr kavmin buray fethettiklerini, ama sonunda Anadolunun onlarn mal olmayp, onlarn Anadolunun mal haline geldiini ileri srer. Halkmzn tarihinin Anadolunun tarihi olduunu syleyerek Trk tarihinin btnln kabul etmez. O, bizde Yunan sevgisinin ok daha nce balayabileceini; Anadoluda Hristiyanlarn ykt antik eserlerin yannda bizimkilerin hi kaldn, Bizansn ykp kilise yapt antik eserlerin saymakla bitmediini, bizim kiliseleri cami yaparak koruduumuzu syler ve Trkiyenin asl kklerinin Trkiye olduunda srar eder.155 Sabahattin Eybolu, Yunus Emre stne kitabnn nsznde, Yunusu, bu topraklarda yaam Hitit, Pagan, Urartu, Hristiyan, Mslman btn yurttalarmzn szcs gryor. Sabahattin Eybolu, Yunus Emreyi slm btn hviyetinden soymu, onu emeki, devrimci yapmtr. 1972de stanbulda yaplan Milletleraras Yunus Emre Kongresinde Talat Halmanla birlikte, Yunusu, Trk edebiyatnda insan ilk Tanr ilan eden kimse olarak tantm; bu fikrin yanlln ifade iin Mehmet Kaplan ve H. Ziya lken sz almlardr. Sabahattin Eybolunun hmanizminde medeniyet yaratan Trkn ve slmn yeri yoktur. slm Mzrakl lmihalden ibaret gryor. Marx ile mzrakl ilmihali denk tutuyor. Bir taraftan da slm reten resm faaliyetlere kar kyor. Bir taraftan hmanizmi, insan insanla bartrmak, bakalarndan ayrmamak olarak ifade ediyor; bir taraftan da, hmanizmi Marksizme balyor, Marksizmin insancll Marksizmi benimsemeyenleri ayrmaya ve onlarla savamaya dayanyor.

1370

9. Nazm Hikmet Ran (1899-1961) Marksist ideolojiye balananlarn, bilhassa 1990dan sonra, en byk moral kayna, onlarn tek ilh olan Nazm Hikmet, genliinde rk denilebilecek kadar Trk iirler yazm, Aa Camii iirinde, Aa Camiinin Beyolu kirli muhitinde yalnzlna acm, onun bu halini grnce Dertli bir ocuk gibi imanma balandm, Allahmn adn daha ok candan andm demi iirin sonunu da yle bitirmitir: Ey bu camiin ruhu bize mucize gster Mukaddes huzurunda el balanmayan bu yer, Bir gn harap olmazsa Trkn kl knyla Batan baa tutusun gklerin yangnyla Nazm Hikmet, kirli ortamndan, gnahkr yuvalarndan dolay btn bir Beyolunun batan baa yanmasn isterken, komnist ideolojiye sk skya balandktan sonra, bu ideoloji iin hayatn feda etmitir. Sadece hayatn deil, benliini, insanlk uur ve haysiyetini ideolojisi adna makineye teslim etmitir. Nazm Hikmet, Makinalamak isimli iirinde; Trrrarum trrrrum, trarrrum, Trak tiki tak! Makinalamak istiyorum! diyor. Makinelemek istei beyninden, elinden, iskeletinden geliyormu; her dinamoyu altna almak iin ldryormu, tkrkl dili bakr telleri yalyormu, damarlarnda, lokomotifleri kovalyormu. Karnna bir trbin oturtup kuyruuna da ift uskur takt gn Bahtiyar olacakm. Bir insan retim akna da olsa, insanln, insanlk uurunu terk edip bu kadar otomatlaabilir mi? Maddeci felsefe adna, teknie ve teknolojiye teslimiyetini zirve rnei Nazm Hikmettir. Yeni nsan, Yeni Toplumda Erich Fromm, insann emeini putlatrmasn ve ona teslim olmasn gerek putperestlik olarak niteliyor. nsann emeiyle kafasyla yaplm olan bir makine olup, robot gibi takr tukur almak, makineye ve teknie teslim olmaktr, insan emeine kurban etmektir. Descartes, Makine Hayvan diyerek hayvan bir makine gibi gryordu. 18. yzyl materyalistlerinden La Matteri, Descartesin szn bir ileri gtrerek; Makine insan dedi, insann

1371

makine olduunu anlatan ayn adl kitabn yazd. Nazm Hikmetin uskurlu, dinamolu, motorlu bir makine olduunu grseydi yine de hayret ederdi. lkemizde senelerdir teknik deer yaratr m yaratmaz m, diye tartlr. Tekniin nasl bir yarattn bu iir en iyi ekilde ortaya koymuyor mu? Makine ve makinelemek bu kadar yksek bir ideal olabilir mi? Komnist rejimlerde insan makine nizamna uydurulduu iin iradesini kaybetmi olduu iin Nazm Hikmet bu hali mi anlatyor? Aslnda bu anlay, materyalist ve sosyalist grlerin bir din haline getirilmesinin sonucudur. Buna tasavvuf bir tabirle fena fil-makine makinede yok olmak denebilir. Tekniin ve makinenin insan aslna nasl yabanclatrdnn tipik bir rneini tekil eder. Nazm Hikmet Yalnayak adl iirinin bir yerinde memleketin materyalizme ve maddeye hasret ektiini ifade eder: Biz biliriz o memleket neye hasret eker. Bu hasret bir materyalist kafa kadar izgilemitir Bu hasretle madde var madde! Bu iirde birtakm ifadeler kullanyor ki onlar materyalist felsefeyi ve Marksizmi neden benimsediini gsteriyor. Aslnda Nazm Hikmette dier pek ok marksist ve materyalistte olduu gibi, kkl bir felsef kltr ve derinlik yoktur. Nazmn Trkesi gzel, uydurma dil kullanmyor, ama ifadeleri s ve basittir. O sadece, ezberledii baz kavram ve sloganlar tekrar ederek derinliksiz ifadelerle ideolojisinin propagandasn yapyor, sanatn da hep bu istikamette kullanmtr. O sadece Lenin, Marx ve Engelsle yatp kalkyor. 24 saatte 24 saat Lenin, 24 saat Marx, 24 saat Engels Buraya kadar sosyalist dncenin hafif pembesinden kzlna kadar her tonuyla ilgili temsilcilerinden rnekler verdik. 1960-71 aras gndeme tamamen hakim olan sosyalizm ve renkleri, bugn gndemde grlmyor.

1372

5. Felsef Dnce A. Genel Olarak Cumhuriyet dneminde ilk felsefe cemiyeti kurma teebbs, Hilmi Ziya (lken) tarafndan 1926da yapld. Felsefe Cemiyetinin Felsefe ve ctimaiyat dergisi de ilk defa 1927de kt. Cemiyet eitli faaliyetlerde bulundu, ama abuk dald. Daha sonra 1931de tekrar kuruldu. Kuruluunda felsefe ve sosyoloji sorunlarnn okul ve politika dnda serbeste tartlmasn salamay hedeflemiti. Bu arada Hilmi Ziya masraflarn kendisi karlamak zere Felsefe Yll 1 kard. Daha sonra ikinci cildi kard. Fakat sonralar cemiyet yine dald. 1941de Hilmi Ziya tekrar cemiyeti kurma teebbsnde bulunarak geni bir program hazrlad. Fakat bu teebbs gereklemedi. 1949da Felsefe Dernei kuruldu. Bakanlna Macit Gkberk getirildi. Bu dernek de fazla bir varlk gsteremedi. 1974te Trkiye Felsefe Kurumu kuruldu. Bakan o zamandan beri Prof. Dr. oanna Kuuradidir. Bu kurumun kitap yaynlar, sempozyum, panel dzenlemeleri ve bir blteni var. Nihayet 1987de Trk Felsefe Dernei kuruldu. Bu dernein 1989dan beri kard Felsefe Dnyas dergisi vardr. Dergi imdi alt aylk, hakemli ve bilimsel bir dergidir. Bakan Prof. Dr. Necati nerdir. Trk Felsefe Dernei her yl bir niversite ile ibirlii yaparak bir felsefe problemi zerine bir sempozyum tertip etmektedir. Panel ve seminerler de dzenlemektedir. Bu dernee btn akademisyen felsefecilerle eseri olan felsefeciler yedir. Vehbi Hackadirolu 1989dan beri Felsefe Tartmalar adnda alt aylk bir dergi karmaktadr. B. Felsefi Dncenin Temsilcileri Cumhuriyet dneminde felsef dnce alannda yetimi birok felsefeci dnr vardr. Bunlar balca dncelerine ksaca iaret edilecektir. 1. Mehmed zzet: (1891-1930) Mehmed zzetten milliyeti dnceden bahsederken sz edildi. Orada daha ok millet ve milliyet ve milliyetilik zerine ileri srd fikirlerden bahsedildi. O, felsefeye felsefe tarihi ile balad, sosyolojiden felsef idealizme yneldi. Alman idealistlerinin bilhassa Schellingin etkisinde kald. Mehmed zzetin hareket noktas Gkalpn ele ald problemlerdi. Toplumun iinde doup byyen bireyin hayatn toplumdan ayr olarak incelemek mmkn deildir. Bireyler, toplumda yaadna gre, bu manev deerlerin hepsini toplumdan kazanmaktalar. Mehmed zzet, buraya kadar Gkalp ile hemfikirdir. Fakat bundan sonra ondan ayrlyor: Eer bireylerin davranlar bir toplumsal determenizm ile belirlenmi ise, o zaman kiilerin iradeli zgr davranma imkn kalmam oluyor. Bu durumda sorumluluun hibir anlam kalmaz.

1373

Mehmed zzet, ahlk problemini ele alrken ferdin zgrl sorununa yneldi. Eer insan hr ise toplumsal (itima) determinizm yoktur veya determinizm var ise insan hrln bir kenara brakmak lazmdr. Mehmed zzet, birey ve toplumun yahut hrriyet ve zorunluluun eliik olmadn syler. Bunlar birbirinin tamamlaycsdr. Aslnda bu fikir Kantta ve Emile Boutrouxta da var. Dolaysyla hrriyet, zorunluluk olmadan, zorunluluk da hrriyetsiz dnlemez. O, bylece bu ikilemin iinden diyalektik sentezle kmaya almtr. Mehmed zzet, gelecein yaratcsnn imanmz olduunu syler: Hrriyet mefkresini istiyorsak nce, hrriyete olan imanmzn kuvveti nispetinde hr oluruz. Hrriyet ve eitlik ilkelerini kabul edenler, yaadklar toplumun olaylarna bakmadlar; sadece insanlarn hr ve eit olacaklarna iman ettiler.156 Mehmed zzet, bylece insan hrlnn kayna olarak nce kiinin ona olan imann yani psikolojik bir unsuru almaktadr. 2. Mehmed Emin (Eriirgil) (1891-1965) Mehmed Emin, Avni Baman ile birlikte pragmatik felsefeyi bizde temsil eden, yayan ve Mill Eitim Bakanlnda yerletirmeye alan kimsedir. Mehmed Emin, Felsefe tarihine Kanttan balam ve sonra Renouviere gemitir. Kendisi, bir eit Mutlak bildirecek sezginin bir bilgi kayna olabileceine inand iin William Jamesin pragmatik felsefesini benimsediini sylyor. Mehmed Emin, vatanda ruhlarn birbirine balayacak manev birlii salamak iin, stikll Sava, yardmc olabilir, inancndadr. Ona gre, Trkn bu savataki fedakarln duyuracak bir sanat, o hayat izah edecek bir filozof, gerek eiticiler olacaktr. stikll Sava, bize u felsef hakikatleri retmitir: 1) nsanln kudreti iradedir. Fikirlerimiz pratikten doar. Bir fikir, irade gcn ne kadar artrr, hayat glendirirse, o derece dorudur. 2) nsanl ycelten pratik ve iradedir. Zira bir dncenin doruluu bizi tabiat ve toplumda etkili kld zaman anlalr. 3) Yaamann gayesi, onu kuvvetlendirmektir. 4) Kii toplumsallatka iddetli ve zengin bir hayat yaar. 5) Mutluluk iradedir. Dolaysyla mutluluu kuvvetli bir pratik hayatta hareketli yaamakta aramaldr. Mehmed Emin, Neden Filozof Yok? adl eserinde din dnr yetimedii, taklitten, nakilcilikten kurtulamadmz, bilimde, vazife ahlknda ve sanat belli bir seviyeye ulaamadmz iin filozof yetitiremediimizi sylyor. Bunlardan kurtulursak bizde de filozof yetiecektir.157 Mehmed Emin, Trklk Devri, Milliyetilik Devri, nsanlk Devri adl kitabnda Trkl ve milliyetilii birbirinden ayrr. Milliyeti manev ve ahlk ba olarak grr (s. 142). Gkalpn medeniyet ve kltr ayrmna kar kar, medeniyetin blnemediini, kltr hadiselerinin ondan ayrlamayacan savunur. A. Comteun hal kanunu gibi bu devrin birbirini takip eden devirler

1374

olduunu syler. O, nsanlk devrine girmek zere olduumuza inanr. Bugnk kresellemenin bir habercisi gibi M. Emin, sosyal mahiyette bir insaniyetiliin, bundan sonra hakim olacan, bu insanlk dnemine giriin mcadeleli ve kanl olacan, ikinci dnya savayla balayan bu dnemden dolay, 20. asra insanlk asr deneceini bylece torunlarmzn dnyada daha rahat bir hayat yaayacan iddia eder.158 Peki bu geii ve ideali terimler gerekletirecek Mehmed Emine gre, bugnk milliyetlerin torunlar gerekletireceklerdir. 3. Babanzde Ahmed Naim (1872-1934) Ahmed Naim, Galatasaray Lisesi mezunudur. Drlfnunda felsefe dersleri okutmutur. Franszca olan Fonsegrivein felsefe kitabnn ilk ksmn lmn-Nefs adyla evirmitir. Baka tercmeleri de vardr. Felsefe tercmelerini Trke karlklarnn bulunmasnda byk katklar olmutur. Muallim Cevdetin ifadesine gre 1900den fazla terime karlk bulmutur. Onun bulduu terimler bir kitap halinde bu yl yaymlanmtr.159 Ahmed Naim, ad geen tercmelerinin sonuna 100 sayfalk bir felsefe terimleri szl ilave etmitir. Yaymlanan kitapta bu szlk esas alnmtr. Ahmed Naim, Hikmet Dersleri adl hacimli kitabnda eitli felsefe meselelerini ele almtr. O, felsefeyi daha ok metafizik olarak kabul eder. Ahmed Naim, felsefenin bizde derin bir gemii bulunduunu, bundan Baty bilenler haberdar olmadklar gibi, slm ilimler bilenler de haberdar deildir, diyerek, esas meselenin bu felsefeyi kefetmek olduunu ileri srer. Onun, terimlere ynelmesinin bir sebebi de budur. nk yeni felsefe, bir bakma eski felsefenin yeni kavramlara brndrlm eklidir. Ahmed Naime gre, felsefe yapabilmenin ncelikli art felsefe kavramlarnn iyi bilinmesidir. Bu kavramlar iyi belirlemek iin Bat felsefesini iyi bilmek yetmez. nk bizim bni Sinalara uzanan kkl bir felsefe geleneimiz var. Bundan iyi yararlanmalyz. Kavramlarn ve gelenein kefi, bizi hem gemiimize balayacak hem de bize bugn salam deerlendirme frsat verecektir. Bu dnceler onun felsefeyi geleneksel unsurlarla desteklemek istediini gsterir. Ama karlk olarak bulduu terimlerin ou Arapa olduu iin bugn faydalanlma ans iyice azalmtr. Ahmed Naim, slm Ahlk adl kk eserinde slm ahlkn felsef ynden izah eder, temellendirmek ister. Felsef ahlk teorilerinin en tutarls kabul ettii rasyonalist anlaylarn, yaptrmlar olmad iin eletirir. Kant eletirirken evrensel ahlk yasasn tam olarak temellendiremediini syler; Kantta ahlk yasasnn temeli olan kesin buyruun, potansiyel halde kalp eyleme dnmeyen niyetlerimizi grmezden geldiini ileri srer. Ayrca dnrmz, hrriyet ve sorumluluk problemleri zerinde de grlerini aklar.160 4. Elmall Hamdi Yazr (1878-1942) Muhammet Hamdi Yazr, Bat felsefesiyle yakndan ilgilenmi Paul Janetnin Histoire de la Philosophienin metafizik ksmn Metalip ve Mezahip adyla Trkeye evirmiti. eviriye yazd

1375

uzun Dibacede felsefe-din mnasebeti balamnda slm felsefesinin bir eit sorgulamasn yapm, slm felsefenin en tabi sna olarak gstermitir. Muhammet Hamdi Yazr, terakki (ilerlemeyi) mazideki kymetleri deiime uratarak yeni keiflerde bulunmak, gelimi kymetler halinde ortaya koymak, eskilerin servetine yenilerin servetlerini ilave etmek eklinde ifade etmitir. O da gelecei gemile, ada bilim ve dncenin senteziyle kurmak ister. Muhammet Hamdi Yazr, felsefeyi, daha ok bir eletiri eylemi olarak kabul eder. Felsefe, toplumun varoluunda ve salam olarak devamnda byk rol olan din dikkate almaldr. Bu bakmdan Muhammet Hamdi Yazr, felsef dncenin ulat son nokta olarak din felsefesini tespit eder. O, Bat felsefesinin, uzun seyri iinde hep tevhide ulamak gayreti iinde olduunu syleyerek onu bu gayretinde takdir eder. Muhammet Hamdi Yazr, gelenekle gelecei uzlatrarak, Beka iinde yenilenme, yenilenme iinde beka veya zde sabit kalarak devaml deime formln savunmutur. Muhammet Hamdi Yazr, Atatrkn emriyle dokuz ciltlik bir tefsir yazm, bu tefsir 1935te baslmtr. Hak Dini Kuran Dili adl bu tefsirde felsef yorumlar arlk kazanmtr. Birinci ciltte zaman zaman Descartesin etkileri daha ok hissedilir. Kant da yer yer eletirir veya takdir eder. Hamdi Yazra gre, aklc olmaktan, dnmek zelliinden yoksun ruhlar yalnz o gnn sonular ile ilgilenirler; dolaysyla zaman am hkmlerine abuk maruz kalrlar. Muhammet Hamdi Yazrn tercmesini ve yazd dilekeyi bir yazyla deerlendiren o zamanki Edebiyat Fakltesi Felsefe Mderrisi Mehmed Emin, yazara felsef ynden takdirlerini bildirmitir. 5. Mustafa ekip (Tun) (1886-1958) Bergson felsefesinin Trkiyedeki ilk byk temsilcisi olan Mustafa ekip, esas sahas psikoloji olduu iin, felsef izahlarn da psikolojiye arlk vermitir. O, felsefeyi eyler zerine dnmeyi davet eden bir marifet olarak kabul eder. Mustafa ekip, Bergson felsefesinde de yeni bir hayat ve fikir dinamizmi, yeni bir ilim ve felsefe zihniyeti bulduu iin, Bergsonculuu benimsemi, Bergsonun eserlerini evirmi, felsefesinin yorumlarn yaparak yaymtr. Bergson felsefesi, esas itibaryla spiritualist bir felsefe olarak mekanik ve determinist felsefelere kardr. Mustafa ekip de bu bakmdan spiritualist bir felsefecidir. O, bilginin elde edili tarz bakmndan daima sezgisel olduunu, dolaysyla hikmet vasfn tadn ileri srer. O da Bergson gibi, soyut bir felsefe deil, gereklerden kaynan alan, yaanabilen hayali olmayan bir felsefe taraftardr. Bu adan onun farkl bir felsefeyi benimsediini sylemek daha doru olur.

1376

Pragmatik felsefe temsilcilerinin stikll Savan, pragmatik felsefe asndan yorumlamas gibi Bergsoncu felsefenin taraflar da, mekanist ve materyalist dnceye kar olarak baarnn srrnn, rakam, l ve mspet ilimde deil, canllarn hayat mcadelesindeki hayat hamlesinde olduunu sylediler. Bu anlayla Mustafa ekip, Yahya Kemal, Yakup Kadri, Fevzi Ltfi, stikll Savann zaferini nicelie kar niteliin, mekanizme kar yaratc hayat hamlesinin (elan vitale) zaferi olarak yorumlamlard. Bunu, Necip Fazln Maran mdafas ile ilgili bir piyesindeki Ferhatn uzun tiradndan ak bir ekilde bulmak mmkndr. Mustafa ekip, hakiki hrriyetin, kendi hayatmz, btn z ile duymak, yaamak, ac, lm gibi olaylara kar canl ve direnli vaziyette durabilmektir. nk insann hakiki gc ruhsal gcdr. Olu halinde olursak ancak hr oluruz. Canl ve imanl olmazsak madde zerine etkimizi kaybederiz. Mustafa ekipe gre din, sanat ve ahlk gibi, evrenin manev mahiyetinin devamdr ve ruh bilimlerinin anas olup, kkl bir medeniyet yuvasdr. Onun din felsefesi ile ilgili yazlar lmnde sonra ei tarafndan yaymlanmtr.161 6. smail Hakk Baltacolu (1886-1979) smail Hakk Baltacolu, ok ynl bir dnrdr. Pedagoji ve sosyolojiden felsefeye gemitir. Fakat daha ok eitimcilii ve eitime dair grleriyle tannm bir kltr filozofudur, denilebilir. Eserlerinin ou pedagoji ile ilgilidir. Krk yl Yeni Adam dergisini kard. Sanatkr yn de olduu iin sanat pedagojisi, sosyolojisi ve felsefesiyle de megul olmutur. Baltacolu, Durkheim ve Bergsonu okuyunca bu iki zt filozofun bir sentezle uzlatrlabileceini dnmtr. O, bu maksatla Tarih ve Terbiye adndaki kitabn yazd. Baltacolunun tima Mektep adl kitab, en orijinal eseri saylmaktadr. Kitabn nsznde eitimi, nce bir teori olarak deil bir olgu olarak gz nne aldn syler. O, bu olgunun toplumsal ve ruhsal cephelerini inceliyor, bunun iin hem toplumsal hem de ruhsal verilere bavuruyor. Baltacolu, eitim iin, itima bir olgu, objektif bir varlktr, mekan ve zamanda meydana kmas iin insanlarn savunmasna muhta deildir. Eitimin maksad belirli dnme, duyma ve ileme tarzlarnda bir insan meydana getirmektir diyor. Toplumsal hayata elverili konu nedir, sorusuna o, bu, bir adamdr cevabn verir. Eitimin gayesi byle belirli bir objeyi meydana getirmek olduuna gre; bu ahsi obje, siyas, ahlk vb. grevleri yapabilmelidir. Eitimde model, yaayan gerek insandr. Bu insan tipleri nerede yoruluyor? Kiiliklerin kurulduu zmrelerin iinde yoruluyor. Kiilik hayat, btn ve ahenkli bir hayattr. Kiilii olmayan ise evreye intibak edemeyen bir otomattr. Baltacolu, temel toplumsal kurumun ok nemli olduuna inanr: Din, dil, sanat. Bu temel kurum toplumun geleneini meydana getirir. Bu toplum kurumu dier btn sosyal kurumlar kendilerinde birletirir ve kiiliin temelini oluturur. Bu kurum, birbirini tamamlamak zere

1377

toplumsal btn meydana getirmektedir. Ona gre toplumda en nemli gerek gelenektir. O, toplumun belkemiidir. Milliyet, yalnz onunla tarif edilebilir. Dinsiz bir milliyet olamaz. Baltacolu, bir Kuran felsefesi yaplmasn da istemektedir. 7. Ziyeddin Fahri Fndkolu (1901-1974) Anadolucu milliyetiliin en nemli temsilcilerinden olan Ziyeddin Fahri, Strazburgda Ziya Gkalp zerine doktora tezi hazrlad ve tezde Gkalpn fikirlerini yorumlad. Fakat o Gkalp olmaktan ok, Mehmed zzetin tesirindedir. Strazburgdaki hocalar sosyolog Halbwachs, felsefeci Charles Blondel ve psikolog Pradinesin etkileriyle fikirleri deiti. Bylece Fransz sosyolojisini Kant bir yorum ile i veya eylem felsefesine dntrd. Bu tesir ile 1934te adl dergiyi kard. Daha sonra ve Dnce adyla devam ettirdi. Dergi, kendisi vefat edinceye kadar kmaya devam etti. Fndkolu, Anadoluculuk hareketine ilk katlanlardan ve bu konularda aratrma yazlar yazanlardandr. Kendisi folklor aratrmalar yapm bu konuda da eitli eser vermitir. Fndkolu, Gkalpn zamanndaki zihniyeti laikletirmi olduunu dnr. O da Mehmed zzet gibi, sosyal determinizme kar kmaktadr. Ona gre toplumsal determinizm, sadece kurumlarn zelliklerini bir sonu, sosyal yapnn cemaati oluumu da bunun sebebi olarak ele alrsa noksanlk olur. Tam bir determinist gre ulamak iin kurumlarn deiik hviyetlere brndrlmesi sebep, olarak ele almak; sonunda da sosyal yapnn deimesi nasl ferdiyeti bir karakter kazanabileceini dikkate almas gerekir. Bu da ferdin akln ve iradesini mdahalesini gerekli klar. nk her eyin toplum tarafndan belirlendii bir yerde ferdin iradesinden, hrlnden bahsedilemez. Fndkolu, cemiyetin gelimesinde bireyin ve bireysel psikolojinin nemini belirtir. O, fert ve cemiyetin karlkl etki iinde olduunu kabul eder.162 Fndkolu, milliyetilii, evrensel sulhn ve adaletin en nemli art sayar; kltr milliyetiliini esas alr. Kan bana dayanan milliyetilie itibar etmez. O, Trkiye dndaki Trkleri dnmenin, onlar idare eden devletlere tecavz edilecei manasna gelmediini belirtir. Mill kltr farkllklarnn yaantlara ortak devlet terbiyesine ve ortak dnya ahlklna dayanan evrensel bir terbiyenin de yaygnlamas gereini vurgular. 8. Hilmi Ziya lken (1901-1974) mrnn 60 senesini bilime, felsefeye, tefekkre ve sanata veren Hilmi Ziya lken, gen yata (18 yanda) Anadoluculuk akmn balatan kimsedir. 1919da birka arkadayla Anadolu mecmuasn tabasma olarak el yazsyla 12 say karyor. Yine 1919da Anadolunun Vazifeleri adl bir kitap yazyor. Bu kitap baslmam, ama niversite rencileri arasnda byk rabet grmtr. Bu dergide Anadolu kltrn aratran yazlar hazrlatyor ve kendisi de aratryor ve yazyor. O, milliyet anlaynda kltrc Anadoluculuu savunuyor; Anadoluyu doacak kltrn kayna ve hedefi olarak gryor. Bu maksatla 1923te Anadolu dergisini (12 say) bir irket kurarak karyor. Mill destanlar milletin rfne gre inceliyor.

1378

Hilmi Ziya lken, Anadolu rfnn pnar Orta Asya Trkmenlerindedir. Ouz Destan, Trkmenlerin ilk efsanesidir. u kadar ki Ouz, Anadoluya Mslmanlaarak geldi. Hz. Ali Cengleri, Battalgazi, ah smail destanlar oldu diye dnyor.163 O, daha sonra 1933te yazd insan vatanperverlik adl eserinde Fichtenin hmanist ve milliyeti cephelerini birletirirken Vaka ile mefkre arasndaki terkip (sentez) fikrini gelitirir. Bylelikle vaka olarak yaanan Anadolunun bugnk kltr ile bunun Orta Asyaya uzanan tarihi kaynaklarna indi. 1932de Trk Tefekkr Tarihini yazd. Burada Trk dncesini, slm ncesinden bu yana nasl aratrlacann metodunu da getirdi. rnekler verdi. Trk dnce alanlarn tespit etti, kategorilere ayrd. Trk Mistikleri Antolojisi ve Trk Filozoflar Antolojisini yaymlad. Bu dnemde Ak Ahlkn yaymlad. Bu kitapta tabiatla kayan bir ahlk savundu. Fakat yine de ruhu maddenin ocuu saymad. Hatta hakikat ruhta, ruh her yerdedir dedi. Ruhu, maddeye indirgeyenlere Hangi kalbi kararm Karun tekilt yapmtr? Ruh evk demektir; bir eyi istemek, bir ey arkasndan komak demektir. Ruh maddeyi istemektedir. Maddeyi isteyen ruh, onun evld deildir. Maddeye deer veren ruhun ona olan akdr164 dedi. Hilmi Ziya lken, uzun sre sosyoloji dersleri vermi, blm bakanl yapm, sosyoloji derneini kurmu, sosyoloji dergisini karmtr. Fakat esas megul olduu saha felsefedir. 1936da yazd 20. Asr Filozoflar adl eserin nsznde tarih materyalizmden baka kar yol grmediini syler. 1951de Tarih Maddecilie Reddiyeyi yazar. Fakat bu dnemde ideolojiye bulamaz. Hilmi Ziya lken, devaml okuyan, dnen ve kendisini yenileyen bir dnrdr. O, lim Felsefesi, Eitim Felsefesi, slm Felsefesi, slm Dncesi, Felsefeye Giri I-II gibi kitaplar yazmakla beraber onun kafasn yoran esas problem varlk problemidir. Bundan dolay en nemli eseri de Varlk ve Olu, Ank. 1968 adl eseridir. Hilmi Ziya lken, toplumun szlemeden doduu fikrine kar kar, ona gre, szleme cemiyetin bir eseridir. Sosyal yapmn temeli, Yap olaylar deildir ve ekonomiye dayanmaz. O, fert ve toplumu birbirine zt varlklar olarak kabul etmez. Zaten sosyal ilikiler, zmre ile tabiat arasndaki karlkl tesirler zincirinden ibarettir; bu bakmdan kendi bana bir sosyal olay deil, herhangi bir olayn (fizik, ruh) karlkl etkiler silsilesi iinde ald anlam sz konusudur: Yemek yemek, hayati bir olaydr. Fakat filan tarzda yemek, sosyal bnye iinde onun kazand manadr. Dolaysyla fert ve sosyal diye bir ztlk yoktur. Hilmi Ziya lkenin en nemli fikri, varlklar Eflatundan ald dea fikriyle izah etmesidir: lemde varlklar, tabakalar halindedir. Onda suje-obje ztl vardr. Bu ztl lem vastasyla aamayz. nk, sujenin ve objenin btn evreni kuatc zellii olmas gerekir. Halbuki sujede ve objede byle bir zellik yoktur. yleyse obje ve sujeyi kuatan akn bir dea ile bu ztlk alabilir. Akn dea suje ve objeyi, bilme ve dnmeyi aar. Onunla ancak inanma gc ile temasa geebiliriz.165

1379

Hilmi Ziya lken, insan da varlk olarak bir yere yerletirir: nsann, lemde varlk olarak bulunmas, onun tabiattan ve akn varlktan ayrlmayacan gsterir. nsann varl, kendi bana alnamaz. O, lemde varlk olarak alnmaldr. lemde var olmak, lemi (objeyi) atmz gstermez. Zira insan znde sonludur. Ama insan sonlu olduu iin sonsuza aktr. nsan sonlu varlklar, duyular ve alglaryla kontrol ederken, Akn varlk iin byle bir ey yapamaz. Dolaysyla ona inanr, insan nanma ile sonsuz varlkla temasa geer.166 Hilmi Ziya lken, hem evreni, hem insan hem de toplumu ve deerleri akn varlk ile temellendirir; insan, kendi yapt letler ve i sistemi kurarken, bunlarn devamlln temin edecek bir dayanaa muhtatr ki bu akn bir deer olan Tanrdr. nsann objeler dnyas (evreni) bu akn varlk tarafndan epeevre kuatlmtr. Akn varlk, insann uur verilerinden ibaret dnyas olduu iin var deildir. Aksine o, var olduu iin insann dnyas vardr ve onun sayesinde bu dnya devam eder. Hilmi Ziya lkene gre Allaha, insana ve leme iman, bilginin tamln ve btnln salar. Bu imann salad bilgi dengesi dnda mekanizm, kr bir tabiat ve kaos (hercmer) vardr. Dncemizden Allah kaldrrsak, insann bilinci, hrl ve sorumluluu manasz kalr. Tabiatn kr kuvveti, bilinci douramaz. H. Ziya lken, akn varlnn tabiata mdahalesinden, tabiatn stnde bir varlk olan insann meydana geldiini syler; buradan da Allahtan leme ve insana doru aln lemin anlalmasn mmkn klacana kanaat getirir. H. Ziya lken, insan anlayna byk adamla byk insan ayrr. Napolyon gibi adamlar, byk adamlardr, ama Sokrat gibi, Mevln gibi insanl devaml aydnlatanlar insandr. 9. Namdar Rahmi Karatay ve Konya Enerjetizm Felsefe Okulu Felsefe retmeni Namdar Rahmi Karatay (1896-1953) ile arkeolog Naci Fikret Batak (18911948) tarafndan 1925-1929 arasnda karlan Yeni Fikir dergisinde ortaya atlan fikirlerin etrafnda meydana gelen harekete bu isim verilmitir. Naci Fikret, Yeni Fikir dergisinin ilk saysnda bu hareketin amacn aklyor: evrede ilm ve felsef bir r amak. Hareketin ilham kayna, Abdullah Cevdet, Gustave Le Bon, Nietszche gibi kimselerdir. Ama esas kaynak, Alman kimyageri ve dnr Wilhelm Oswaldn (1854-1932) kurduu enerjetizm akmdr. Oswald, XIX. yy.da yaygnlaan maddeci izahlara kar, maddenin enerjiye dnt ve madde diye bir ey kalmadn ileri srmt. Namdar Rahmi ve Naci Fikret, materyalizm kart olarak kullanlan bu tezi, materyalizm lehine evirdiler. Varl, bilgiyi, ahlk, dini, sanat, kltr, uuru, duyguyu, hasl hereyi enerji ile izah ettiler.167 zahlarnn pek ou zorlamal ve elikili idi. Mesel gayeyi kabul etmiyorlard, ama mefkreyi kabul ediyorlard. Sabrla dergiyi drt

1380

sene kardlar, ama umduklar alakay bulamadlar. Hayal krkl iinde derginin yaynna son verdiler. Konya Enerjetizm Felsefe Okulu, Cumhuriyet dneminin Anadoluda orijinal bir sistem kurma iddiasyla ortaya kan bir harekettir. Baarl olmasa da bir rnek tekil eder. Bylesi fikir hareketlerin artmas lazmdr. 10. Orhan Saadettin Berksan (. 25.12.1964) Orhan Saadettin, niversitede felsefe hocas alarak alm, fakat sonradan rahatszland iin, pek verimli olamamtr. Felsefeyle ilgili nemli baz makaleleri ve aratrmalar vardr. Karl Vorlanderin Felsefe Tarihinin ikinci cildini tercme etmitir. Felsefe Tarihi Usul (stanbul 1930) adndaki kk risalesi, felsefe tarihinde yntem problemlerini ele alr. Ona gre felsefe tarihi ile ilgili bir hesaplama, felsefeyi merkeze almak durumundadr. Felsefe tarihi aratrmasnda esas olan felsefedir. Bunun yannda felsefe, felsefe tarihi ile kavranabilen bir faaliyettir. 11. Macit Gkberk (1908-1993) Macit Gkberk, Almanyada doktorasn yapmtr. Doktora tezi Hegelde ve Auguste Comteda Toplum Kavram zerinedir. Doktora danmanlar Eduard Spranger ve Nicolai Hartmanndr. Macit Gkberk 1961de Felsefe Tarihini yaymlad. Eser derli toplu, dzgn, rahat okunabilen ve anlalan bir Trke ile kleme alnmt. Felsefe Tarihi olmasna ramen Hint, in felsefesinden hi bahis yoktu. slm felsefesinden ise birka sayfa iinde bn-i Sina, bn Rd ve bn Meymundan Aristo ile olan mnasebeti dolaysyla bahsedilmitir. Eserin en byk noksan, hibir kaynak gstermemesidir. Ders notlar da olsa, baz fikirlerin nerelerden alnd bildirilmesi lazmdr. Bu bilimselliin, bilimsel bir eserin bilimsel yollarla kontrolnn asgari artdr. Bu yzden, eserin bilimsel deeri, azalmaktadr. Macit Gkberk, felsefe tarihinin varlkta yer alan insann bir bilince varmak isteyen dncesinin servenini anlattn dnr. Felsefenin ne olduunu anlamak, felsefe tarihini iyi bilmekle mmkndr. Felsefe tarihine dayanan bir felsefe renimine taraftar olan Macit Gkberk, bunun gerekesini de aklar: Felsefe hep temele inmek, sonuna kadar gitmek ister. Bu konudaki abalar, tarihsel bir balant iinde yer alr. Felsefenin ne olduu bu ok uzun sreli almalar iyi kavramakla bununla btnc bir bakla dzene sokmakla anlalabilir.168 Macit Gkberkte felsefenin temel grevi, dinin yerini doldurmaktr. Ama felsefe dinilememelidir. Felsefe, hayatn esiridir. Onun arkasnda da, kltr deerleri ve hayat tecrbesiyle rlm olan insan vardr.169 Macit Gkberk, felsef problemler erevesinde dil, batllama, devrimler, laiklik, aydnlanma gibi meselelerde de ilgilenmitir. O, Batllamamzn zorunlu olduunu syler. nk Bat kltr

1381

evresinin insanlk tarihi iinde belli bir grevi vardr. Kendi ilkelerini, btn insanla yaymak onun asli grevidir. Macit Gkberk, Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk adl kk eserinde, aydnlanmay anlattktan sonra Osmanlnn knden sonra Atatrkn yeni bir insan yaratmak iin giritii devrimleri ele alyor. Macit Gkberk, devrimleri yapmaktan Atatrkn bir amacnn da ada bilgilere dnk eitime gemek olduunu belirtir: Bunun iin yeni bir kltr savana girildi, ulusal dile dnld, bu maksatla harf devrimi yapld. Bunlarn neticesinde Atatrk, Yeni bir ulus, yeni bir tarih anlay getirdi, cemaatlktan ulusulua geildi. Macit Gkberk, daha sonra Atatrk ulusuluunun (milliyetiliinin) ve dnya grnn bir zeti olarak alt oku anlatyor.170 Macit Gkberk mukaddesat, mill ananeler gibi deimez denilen deerlerin devrimci ulusulukta devaml deitiini sylyor. nk sanayi uygarlnda her ey deiir. Anlalyor ki Macit Gkberk, tekniin ve teknolojinin deerler yarattna inanyor. M. Gkberk de srekli devrim taraftardr. O, Atatrkn tutarl aydnlanmac bir hmanist olduuna kanidir. Devrimlerin hedefi, onun nazarnda, Ortaan bo inanlarndan kurtulup aydnlanm, onuruna ulam, zgn insan yetitirmektir.171 Macit Gkberk, bu kitabnda hibir cidd tahlile girmemi, bilinenlerin bir ksmn tekrar etmitir. Cell Bayarn kitab bundan ok daha derinlikli, nitelikli ve muhtevaldr. 12. Takiyeddin Mengolu (1908-1984) Takiyeddin Mengolu, Almanyada Nicolai Hartmannn yannda Husserl ve Schellerde Bilinebilirliin Snrlar konulu bir doktora tezi hazrlad. Takiyeddin Mengolu, felsef antropoloji, (insan felsefesi) zerine almalaryla ve Felsefeye Giri kitab ile tannmtr. Felsef almalarnda daha ok Husserl ve N. Hartmannn etkisinde kalmtr. Takiyeddin Mengolu, insann armonik olmayan bir varlk olduundan dolay, hibir insan fenomeninin tek bir alandan gelen belirlemelerle aklanamayacan syler. Dolaysyla o, insann aratrma ve bilme alan olarak felsefe ve bilimler arasnda fark grmez. Takiyeddin Mengolu, Felsefeye Giri kitabnn benzerlerinden farkn ortaya koyarken baz noktalara dikkati eker: Genellikle Felsefe nedir? diye sorulur. Sonra problemlere geilir. Takiyeddin Mengolu byle bir soru sormadan konular gstermi, tahlil ve tasvir etmitir. Bylece felsefenin btn problem sahalarn birletiren ba, temeli gstermeye almtr. Bu, onun benimsedii fenomenolojik metodun gereidir. O, okuyucuya hazr tarifler vermek yerine onun bir fikir edinmesini

1382

tercih etmitir; onun felsefeyi problem tahlilinde tanmasn istemitir. Ayrca Nietzscheden beri devam eden felsefedeki anti-ism eilimini benimsemi ve bunun her sahadaki doruluunu gstermitir. Bugnn insannn leme ve problemlere tek bir pencereden bakmasna kar da tedbirler almtr.172 Takiyeddin Mengolu, var olana gre dnen bir felsefecidir. O, grlerinde zgn olmaya, kendisi kalmaya alr. Her felsef grn arkasnda, o gr tayan insan ve onun kavrayn grr; felsef grlerini tabiat bilimlerinin zellikle biyolojinin verileriyle destekler. Takiyeddin Mengolu, felsefenin konusu olarak btn varlk dnyas ile insann yaptklarn kabul eder. Felsefe bu yerini, fenomenleri tasvir ederek koruyabilir. nsan felsefenin konusu olmazsa, felsefe laf yn olarak kalr. Takiyeddin Mengolunun felsefesi, insan felsefesidir; O, bundan dolay sorunlar temellendirmede hareket noktas olarak, insan felsefesini grr onun yntemi, var olan fenomenlerde kavramaya uraan bir ontolojidir. Kavramlardan hareket etmeyi uygun grmeyen Takiyeddin Mengolu, bunun zorlamalara ve kurgulara gtrlebileceinden endie eder. Kavramlara balanmay gereklik tabanna aykr bulur. Anlam dorudan var olanda ve onunla ilikiler de bulur. Bundan dolay o, hocas N. Hartmanna balanr ve onun fikirlerine nem verir. Bu sebeple doentlik tezini Fenomenoloji ve Nicolai Hartmann zerine hazrlamtr. Bu tezde hocasnn felsefesini zetledi. O, bu bakmdan Hartmannn yeni ontoloji fikrine bal kalmtr; felsef antropolojinin de temsilcisi olmutur. Takiyeddin Mengolu, tarih felsefesi zerine konuurken, Trkiyenin meseleleri zerine de fikir beyan eder. Ona gre, Batllarken tam Batllamak gerekir. Batnn baz messeselerini alp da bazlarn almamak netice vermez. Tarihilik din de dahil gemite olup bitenleri, bir revizyondan geirme demektir: nk dne ait baz kurumlar, bugn sadece yktr. Takiyeddin Mengolu, burada eriat, hacca gitmeyi ve benzerlerini fosillemi kurumlar olarak grr ve terk edilmesini ister. O, gemii deerlendirirken geleneki uzlatrc ve ilerlemeci gr asndan meseleyi ele alr. Bunlardan ilkinin bizi gerilettiini syler. kincisinin tarihsizlikle tarihliliin yanyana bulundurmaya altn, ncsnn bizi ilerleteceini belirten kaynann Atatrk vurgular.173 Takiyeddin Mengolu, yeni nesle etki eden felsefecilerdendir. 13. Halil Vehbi Eralp (1907-1994) Lisansn Sorbonda yapm, Descartes Fiziinin Metafizik Temelleri isimli doktora tezini Trkiyede hazrlamtr. Alfred Weberin el kitab olarak alaka gren Felsefe Tarihini Trkeye evirmitir. H. Vehbi Eralp, felsefe tarihinin, eski Yunanllardan balamas gerektiine kanidir. nk rasyonel bilgi onlarn buluudur ve ondan nce yoktur, der. te mrnn elli senesini in ilmine veren Joseph Nedham, M.. inlilerin Descartesten byk matematikileri ve filozoflar olduunu iddia eder. inklplar olduunu

1383

H. Vehbi Eralp, felsefede herkes tarafndan benimsenebilecek sonular bulunmadn syler. Felsefe retiminde, gnlk hayatn tecrbelerinden, bilimlerin ve sanatlarn sorunlarndan hareket edilmesi, rencilere, filozoflarn metinlerinden bol bol rnek gsterilmesi gerektiini dnr. Dnrmz, insann hr bir varlk olduunu ama hrriyetin bize hazr verilmediini, insann bunu hak ederek mcadele ile elde etmesi icap ettiini vurgular. lem, madd grnyle determenizme bal ise de insan sayesinde, hrriyete evrilmitir. Dolaysyla insan eyleme, pratie ynelmeli madde leminin niteliklerine bir lde uyarak zgrln gerekletirmektir. Halil Vehbi Eralp, Yahya Kemalin yakn dostu ve sohbet ehlidir; bu sebeple Macit Gkberkte ve Takiyeddin Mengolunda grlen Trk tarihine, Trk kltrne kesin ve ou yanl genellemeden ibaret olan yarglara H. Vehbi Eralpa rastlanmaz. 14. Nusret kr Hzr (1901-1981) Nusret Hzr, Almanyada on seneden fazla kalm, matematik, fizik okumu, fakat hibir yeri bitiremeden memlekete dnmtr. yi Almanca bildii iin Hans Reichenbachn yanna tercman ve asistan verilmitir. Reichenbach ona lisans da tamamlatmtr. Kendisi Viyana evresinin fikirlerini benimsemi onu Trkiyede temsil etmitir. Uzun sre D.T.C. Fakltesinde alm ve oradan emekli olmutur. Trkiyede lojistiin tannmasnda da hizmeti olmutur. Vehbi Eralp, onun ok ihmalkr olduunu sylyor.174 Herhalde onun iin olacak mstakil bir kitap yazmamtr. Makaleleri sonradan Felsefe Yazlar175 ve Bilim Inda Felsefe gibi kitaplarda toplnmtr. Fakat, makalelerinde maalesef, hibir kaynak yoktur. Neyin nereden alnd anlamak mmkn deildir. 15. Necati Akder (1901-1987) Necati Akder Almanyada ve Fransada tahsil yapt. D.T.C. Fakltesinde alt ve oradan emekli oldu. Necati Akderin de mstakil bir felsef eseri yoktur. Felsefe problemleriyle ilgili iki makalesi vardr. Dier makaleleri, daha ok Ziya Gkalpn fikirlerinin felsef ynden yorumuna ve milliyetilie, Atatrkln yorumuna ait uzun soluklu makalelerdir. Kendisi Prof. Dr. Mbahat Kyel gibi bir felsefeciyi yetitirmi ve onun Tehaftler zerine eilmesini salamtr. 16. Mehmet Karasan (1907-1974) Mehmet Karasan, felsefe lisansn Fransada yapm, dnte stanbul niversitesine felsefe doenti tayin edilmi, orada rahatsz olunca oradan ayrlm, Ankarada Olivier Lacombe ile alm onun Descartes Felsefesini evirmitir. Ayrca Descartesin btn eserlerini Trkeye kazandrm ve Descartesin hayat hakknda kitap yazan Charles Adame ile Laberthoniernn Descartes Felsefesi adl eserini Trkeye evirmitir. Bunlara ilaveten Durkheimin Meslek Ahlkn ve Bergsonun Ahlk ile Dinin ki Kayna adl eserini tercme etmitir. Bylece temel felsef metinlerden nemli bir ksmn Trkeye kazandrmtr.

1384

17. Hamdi Ragp Atademir (1909-1976) Hamdi Ragp Atademir, felsefe lisansn Fransada yapt. Yurda dnnce bir sre retmenlik yapt. Sonra D.T.C. Fakltesi felsefe blmne girdi. Olivier Lacombeun yannda Aristonun Mantk ve lim Anlay adnda bir doentlik tezi hazrlad. H. Ragp Atademir, daha ok manta arlk vermitir. Bundan dolay Trkiyede doru dnmenin yaygnlamas iin mantkla ilgili baz temel kitaplar tercme etti. Aristonun, Organonlarn, Porphirrosun sagojisini, Victor Brochardn Yanl zerine Deneme, Ank. 1943 adl eseri ile Jules Lachehierin Tme Varmn Temeli Hakknda isimli eserini tercme etti. Ayrca Henri Poincareden de tercme yapt. Bunlardan maksad akln ve akl dncenin hakimiyetini salamaktr. Hamdi Ragp Atademir, bilim anlay itibaryla pozitivist bilim anlayn benimser. Fakat felsef pozitivizmi zihne sansr koyduu gerekesiyle eletirirdi. H. Ragp Atademir, hadise yok, onu anlatan zihindir, zihin tabiat icab bilme durumundadr, der. Olguyu inkr etmedii iin pozitivist olduunu sylerdi. Ona gre hadiseyi dillendiren zihindir. Zihin pasif deil, aksine ok aktiftir. H. Ragp Atademir, metot, zihnin kendisidir diyerek zihni bizatihi bir metot olarak niteler. Metot zerine adl baslmam eserinde bu fikirlerini pekitirdi. Hamdi Ragp Atademir, felsef dncenin yaygnlamas ve felsefe sevgisinin gelimesi iin Filozoflara Gre Felsefe adyla bir kitap yaymlamtr. O, Mehmet Karasan ile birlikte felsef metinler yoluyla felsefe yapma imknn hazrlayanlardandr. Hamdi Ragp Atademir, gnlk problemler zerinde de fikir beyan etmitir. Demokrasi zerine, Konya 1959, lim ve Muhit, Konya, 1959 adl risaleleri bunlardandr. Hamdi Ragp Atademir, ad geen doentlik tezini hazrlaynca eser hakknda bir rapor veren Olivier Lacombe, raporun sonunda u mealde ifadeler kullanmtr: Msy Atademir, Aristo mantnda Prante gibi mantklarn iinden kamad bir ksm problemler zmtr. Msy Atademir, bu bakmdan sadece teorik deil, pratikan bir filozoftur da.176 H. Ragp mutedil bir pozitivist idi. Onun pozitivistlii hocas Louis Rougierden gelir. H. Ragp Atademir, akln bilgi alannda pozitivist idi, ama dier pozitivisitlerden ayrld noktalar vard: 1) Akln bilgi alan ile yetinmeyi, akn bir varla inanrd. Byle bir alanda sezgi metodu zerinde nemle dururdu. 2) Bilgi anlaynda pluralist idi. Metot ve kaynak bakmndan farkl bilgi dallarnn varln kabul eder; bunlar arasnda mukayeseli deerlendirmeler yapmann doru olmadn sylerdi. H. Ragp Atademirin lim ve Muhit adl kk eseri bilimsel zihniyetin yerlemesi ve artlar konusunda nemli fikirler tamaktadr. 18. Niyaz Berkes (1908-1991) Niyazi Berkes, felsefe mezunu olmakla beraber daha ok sosyolojide alm, felsefeyi de ihmal etmemitir. 1940l yllarda D.T.C. Fakltesindeki sosyalist gruba dahil olmakla beraber, o

1385

dnemdeki yapt ve yaymlad aratrmalarnda ideolojik tavr grlmez. Bugn bile lkemizde birtakm kimseler, Marksizim, Kemalizm ve Batclk adna bilimi mutlaklatrrken, herhangi bir bilimsel almann eletirilmesine ideolojileri adna tahamml edemezken, Niyazi Berkes 60 sene evvel yazd yazlarda farkl bir tavr sergilemitir. Mesel Bilim Dnyasndaki Durumumuz konusunda bilimi yz senedir bamsz hale getiremediimizi, bilim gelenei, eitimi ve anlay kuramadmz, taklitilik ve ezberilikten teye gidemediimizi sylyor. nk ona gre Bat bilim hayatnn zn anlayamadk. Bizde moda olan dnce akmlarnn neden moda haline geldiini, bunlarn ortaya ktn kavrayamadk. Ancak bir dnce anarisi iinde hi ilevi ve zorunluluu yokken sadece kopye edilen eyler olduunu gsterince anlayabildik.177 Niyazi Berkes, yaznn devamnda bilimsel anlayn yerlemesi iin gereken artlar belirtir. Niyazi Berkes, aydnlanma, Batllama, laiklik, uygarlk Bat sorunu, Bat dn, adalama, Trk toplumbilimcileri, Trk edebiyatnda toplum sorunu, dil, genlik, eitim, ahlk gibi ok farkl problemler zerinde aratrmalar yapmtr. Bat medeniyeti hakkndaki yanl kavraymz eletiren onun sabit, deimez, mceerret bir medeniyet kabul edilmesinin yanllna iaret etmi, bu deimeyen medeniyete kafa, ruh, ahlk ve zihniyet ykleyerek bunlarn deimez ller olarak kabul edilmi olmasna kar kar. O syler Kimi Batll rkta, kimi kanda, kimi dinde, kimi zihniyette, kimi ahlkta, kimi teknikte ve hatta kimi sporda, hfzsshhada, terbiyede vb. bulmutur.178 Niyazi Berkes, fikir hayatmzdaki ksrl, Bat llerine gre gerilii yalnz Fransz tesirine balamay Bahanecilik ve zrclk olarak grr. Aldmz fikirleri, bugn geri bulmamzn sebeplerini fikirlerini pasaportunda deil, onu seip alanlarda arar. Bu konudaki szlerini yle belirtir: Kendimize kuma seer gibi kendimize kltr beeneceksek aldanmamak iin maln markasna deil, kalitesine bakalm.179 Niyazi Berkes ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz?, Trk Dnnde Bat Sorunu ve Trkiyede adalama gibi eserleriyle Lle Devrinden beri devam eden adalama srecini irdelemi ve sorunlarna zm aramtr. Niyazi Berkes, felsefe deyince, insan, toplum ve evrenle ilgili sorunlar, akl yolu ve lik dnce artlaryla anlama amacndaki fikir abalar olarak anlyor. Felsef dncenin dou artlar olarak da akln geleneksel ve din dn trlerinden kurtulmasn, bilimsel ilerleme aamasna gelinmesini, geleneksel dnce biimlerinin kurulmasn kabul ediyor.180 Niyazi Berkes, Gkalp eitli ynleriyle tarafszca deerlendirirken, onun kurduu felsef dnce geleneini krmak isteyen materyalizmden de sz eder: Ona gre bu maddeci akm, bir felsefe akm olarak yaayamamtr. Bu akmn akademik evrelerde yeri olmad gibi etkili bir dnr veya ardl grlmemitir.181 19. Nurettin Topu (1909-1995)

1386

Nurettin Topu, Cumhuriyet dneminde, yurt dnda ilk felsefe doktoras yapan Trk felsefecisidir. Doktorasn Fransz filozofu Action felsefesinin kurucusu, Maurice Blondelin (18601947) yannda syan Ahlk (Conformisme et Rvolte) konusunda yapt. Dnte doent oldu; fakat hep lise hocas olarak alt; zira niversiteye sz verilmesine ramen alnmad. 1939da Hareket dergisini kurdu. Hareket (action) felsefesini Trk, kltr, fikir ve ahlk hayatna uygulamaya alt. Onu slamletirdi ve millletirdi. Nureddin Topu bir ahlk, ama varlk, kltr, teknik eitim (maarif), tasavvuf, Dou, Bat, medeniyet gibi pek ok mesele zerinde dnm; zm teklifleri getirmitir. Nureddin Topuda ie dnk tenkit nemlidir. O, milliyetiliin mistik bir yorumunu yapmtr. Mesel Yunan kltr, bir Alparslann seciyesini meydana getiremez. Ona, bu seciyeyi kazandran slmn ruhudur. Nureddin Topu, felsefe deyince insann kainat grn anlyor. Felsefe kainata uzanan kollarmzdr, yleyse onda biz varz; o, bir milletin benliinden karak kainatn her tarafna dein uzanan iradesinin, sistem halinde ifadesidir, diyor.182 Nureddin Topu metafizii de felsefeyle ilikili olarak tanmlyor ve aklyor: Metafizik, igdlerimizle yaamamza raz olmayp bizden stn bir akl dileyen disiplindir; O, akln kainata almas, onu btn halinde kavray cehdidir. Nureddin Topu metafiziin ortadan kalkmasn, akln iflas olarak niteler. Metafiziksiz yaamak, akl ortadan kaldrp, yalnz duyularla yaamaya raz olmaktr,183 diye dnr. Metafizik sadece fizik tesini dnmek midir? Yoksa onun medeniyetle bir ilgisi var mdr? Varsa nasl bir ilgisi vardr? Nureddin Topu, her byk medeniyetin metafizikle aldn savunur. Metafizik, insann ruhunun kainata edeer olduunun aratrlmas ise, insann ve milletlerin metafizik meydana getirmeleri gerekir. Bunu yapabilen milletler, medeniyet yaratabilirler. Yapamayan milletler ise sadece takliti olurlar. Takliti ve nakilci milletler ahsiyetlerini kaybetmi fertler, ruhunu, mazisini, tarihini, davalarn, kendilerini ve Allahn inkar ederler. Nureddin Topu, asrdan beri yaplan slahatlarn mill varlmz bunalmdan

kurtaramaynn sebebini, kendimize has bir metafizik ortaya koyamam olmamzla izah eder. Nureddin Topu, ahlk ile metafizik arasnda salam bir ba kurdu ve ahlk insan hareketlerinin metafizii olarak tarif eder. O, hibir ahlkn btnyle deneylerin rn olamaz, diye iddia eder. nk deneyin dndaki ilk prensipler (merhamet, adalet gibi), metafizik inancn rn olan evrensel deerlerdir. Bunlar, deneylerle elde edilen farkl elemanlar birletirmeye yarar; her ahlkn zn tekil ederler.184 Nureddin Topu, hareket adamn da aklar: O, uursuz yalnzlktan kurtulmu, Allahl adamdr; iradesini Allah ile birletirmi, onun iradesini kendi iradesi yapm bahtiyar adamdr. Bu adam, hareketinden nce sahibine teslim olsun. Hareket adam eitli mesleklerde grnr, ama o daima ahlk adamdr, kamil insandr.185

1387

Hareket, M. Blondele gre insanla Allahn bir birleimidir. Nureddin Topu ise hr hareketi Allaha dayanarak yaplan isyan olarak tarif ediyor, o eyay ve kendi kendisini deitirmektir. syan neye kardr? Nefse ve eyaya olan esaretimize kar isyandr. Bizim isyanmz, Allahn insanda isyandr.186 Nureddin Topu isyan deyince dzen ykcl kastetmediini zellikle vurgular. Onun anlad isyan, bizde en mkemmel ahlk nizam yaratmaya yneliktir. te bu isyan, nefsin sefaletlerine, ihtiraslarna ve bunlardan doan zulmlere kar, iimizdeki sonsuzluk iradesinin ayaklanmasdr.187 Nureddin Topu, teknik ve kltr ilikisini de ele alr. O, tekniin, kltrn iaretle dikkatle takip etmesi gereine dikkati eker. Bunu yapamayan teknikten kr ve ykc bir kuvvet doabileceini haber verir. Tekniin, kltre ve insana hakim olduu yerde teknik yle seslenir; Makinelemek istiyorum. Nureddin Topu, Batcl, metafiziksizlikten dolay bir taklitlikten ibaret grr ve aalk duygusuna balar; bizimle ruh yaknl olan Dou milletlerinin dahil olduu bir medeniyet, balanmann gereini vurgular. Nureddin Topu, milleti meydana getiren unsurlar arasnda soy, toprak ve iktisat gibi madd unsurlara ayr bir nem verir; bunlarn canl terkipler yaratabileceini savunur. Soyla toprak ve emei birletiren, nceden hazrlanm bir dil, din veya dilek ball olmadn iddia eder. Dnrmz, corafya ve iktisadn mill tarihi yaatt kanaatindedir. Madde birlii olmadan, ruh birliinin domayacana inanr.188 Nureddin Topu, 1968den sonra slm sosyalizmi kavramn ortaya ve slm bir sosyalizm olur mu, tartmasna yol amtr. Bu konuda kendisi ve dierleri eitli yazlar yazmlardr. Hatta Hseyin Hatemi slm Asndan Sosyalizm adl kitab yazmtr. Nureddin Topunun sosyalizm anlay kaynan Kurandan alan u ilkelere dayanr: 1) Mlkiyet hakk babo braklamaz. 2) Devlet herkese i bulmak, i yaratmakla grevlidir. 3) D ticaret devletletirilmelidir. 4) Devlet iktisad, siyas ve din istismar ortadan kaldrmaldr. 5) Bankalar ve sigortalar devletletirilmelidir. Sonu Cumhuriyet dneminde deimelere ve gelimelere muvazi olarak ortaya kan dnce akmlarn ve onlarn ilk hatra gelen temsilcilerini ve fikirlerini ksaca tantmaya altk. Hi phesiz bunlardan bzlar hakknda mstakil aratrma yapmak gerei de ortadadr. Bu arada yine bu almamza dahil edilememi olan dikkate ve aratrlmaya deer fikir adamlarnn bulunduuna da bu arada iaret etmek gerekir. Bu bakmdan ortaya konan tablonun daha da ikmaline ve ayrntlarna inilmesine ihtiya vardr. Nitekim bu devirde fikirleriyle dikkati ekmi gemiteki ve hlihazrdaki

1388

ahsiyetlerden ezcmle Ahmet Hamdi Baar, evket Rait Hatipolu, Tahsin Banguolu, evket Sreyya Aydemir, Ahmet Kabakl, erif Mardin, lber Ortayl, Mete Tuncay, Taha Akyol, Ahmet Altan, smet zel, Ali Bula, Yaar Nuri ztrk bu meyanda saylmaldr. Bu devirde, hi phesiz, bilhassa 1961 Anayasasnn hazrlad, geni bir fikir hrriyeti iinde hemen her trl fikrin ifade edilebildiini ve ok renkli bir dnce hayatnn ortaya kt sylenebilir. Tanzimat ve bilhassa Merutiyet Devrindeki kadar bir fikir canll ve hareketliliinin bu devirde de olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. Ancak bu fikir bolluunun Trk toplumunun hangi meselelerini hallettiinin veya mahhas semeresinin ne olduunun muhasebesini yapmak baka bir zorlu ve hassas aratrmay gerektirmektedir.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 63, 68. 15 16

M. Saffet Engin, Kemalizm nklbnn Prensipleri, c. I, s. 220, stanbul 1938. M. Saffet Engin, a.g.e., C. I, s. 221. Pozitivizm kelimesini yazar siyah yazmtr. M. Saffet Engin, a.g.e., C. I, s. 3. M. Saffet Engin, a.g.e., C. I, s. 37. M. Saffet Engin, a.g.e., C. I, s. 296. M. Saffet Engin, a.g.e., C. II, s. 81. M. Saffet Engin, a.g.e., C. II, s. 84. Cihan Yamakolu, M. Esat Bozkurt, Kltr Bak. Yay., Ankara 1987, s. 145. Hfz Veldet Velidedeolu, Trkiyede Devir, stanbul 1972, s. 207-208. Suat Sinanolu, Trk Hmanizmi, 2. Bask, T. Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988, s. 10. Suat Sinanolu, a.g.e., s. 47. Suat Sinanolu, a.g.e., s. 66. Hasan Ali Ycel, Hrriyet Gene Hrriyet, II, Ank. 1966, s. 378. Reat Kaynak, Nejdet Sakaolu, Atatrk Dnce, M.E.B. Yay., stanbul 1996, s. 62,

M. Saffet Engin, Kemalizm nklbnn Prensipleri, C. II, s. 52, 1938. M. Saffet Engin, a.g.e., C. II, s. 69.

1389

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

M. Saffet Engin, a.g.e., C. II, s. 70. M. Saffet Engin, a.g.e., C. II, s. 81. M. Saffet Engin, a.g.e., C. II, s. 155. Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, IV., T.E. Vakf Yay., stanbul 1991, s. 10. Mehmed zzet, Milliyet Nazariyeleri ve Mill Hayat, stanbul 1339, s. 138. Mehmed zzet, a.g.e., s. 143-144. Bu tanm Wolftan alnmtr. Mehmed zzet, a.g.e., s. 149. Mehmed zzet, a.g.e., s. 152. Mehmed zzet, a.g.e., s. 154. Mehmed zzet, a.g.e., s. 160. Mehmed zzet, a.g.e., s. 160. Mehmed zzet, a.g.e., s. 164-165. Mehmed zzet, a.g.e., s. 165. H. Nihal Atsz, anakkaleye Yry, stanbul 1933, s. 6, 11, 12, 19, 21. H. Nihal Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, Ankara 1966. Osman F. Sertkaya, Nihal Atsz, Kltr Bak. Yay., Ankara 1987, s. 101-102; Atsz

Armaan, tken Yay., stanbul, 1976, s. CXL-CXLI. 33 34 35 36 37 38 39 Sadri Maksud Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul 1955, s. 37. Sadri Maksud Arsal, a.g.e., s. 46, 53, 58, 65. Sadri Maksud Arsal, a.g.e., s. 76. Sadri Maksud Arsal, a.g.e., s. 92. Sadri Maksud Arsal, a.g.e., s. 95. Sadri Maksud Arsal, a.g.e., s. 155 vd. Remzi Ouz Ark, deal ve deoloji, M.E. Bak. Yay., stanbul 1969, s. 50-51.

1390

40 41 42 43 44 45 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62

Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 52-53. Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 54. Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 58-59. Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 63. Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 106-108. Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 94-95. Remzi Ouz Ark, a.g.e., s. 94-95. Orhan Fuat Kprl, Kprlden Semeler, M.E. Bak. Yay., stanbul 1972, s. 33, 35. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 39. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 73. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 74. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 135. Tuncer Baykara, Zeki Velidi Togan, Kltr Bak. Yay., Ankara 1989, s. 68-70. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 124-125. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 124-125. O. Fuat Kprl, a.g.e., s. 132-133. Tuncer Baykara, a.g.e., s. 68-70. Osman Turan, Trkiyede Manev Buhran, Din ve Laiklik, Ankara 1964, s. 151-152. Osman Turan, a.g.e., s. 153. Osman Turan, a.g.e., s. 169. Osman Turan, a.g.e., s. 36. Osman Turan, a.g.e., s. 57, 60, 61, 78, 95, 96. Osman Turan, a.g.e., s. 67. Mmtaz Turhan, Garbllamann Neresindeyiz?, Trkiye Yay., stanbul 1959, s. 55 vd.

1391

63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 vd. 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85

Mmtaz Turhan, a.g.e., s. 76 vd., s. 18 vd. Mmtaz Turhan, a.g.e., s. 80. Mmtaz Turhan, Atatrk lkeleri ve Kalknma, stanbul 1965; a.g.e., s. 17 vd. Mmtaz Turhan, a.g.e., s. 25. Ahmet Aaolu, Medeniyet, stanbul 1972, s. 3. Ahmet Aaolu, a.g.e., s. 13. Ahmet Aaolu, a.g.e., s. 16-17. Ahmet Aaolu, a.g.e., s. 37, 39, 41. Ahmet Aaolu, a.g.e., s. 88. A. Fuat Bagil, lmin Inda Gnn Meseleleri, Yamur Yay. stanbul 1960, s. 108-140

A. Fuat Bagil, Demokrasi Yolunda, Yamur Yay., stanbul 1961, s. 104. Ali Fuat Bagil, lmin Inda Gnn Meseleleri, s. 52. A.g.e., s. 162-163. A.g.e., s. 171-172. A.g.e., s. 172-173. Yahya Kemal, Aziz stanbul, M.E.B. 1969, s. 72. Peyami Safa, Din nklp, rtica, tken Yay., st. 1978, s. 204 vd. Peyami Safa, Dou-Bat Sentezi, Yamur Yay., stanbul 1963, s. 107-108. Peyami Safa, a.g.e., s. 106. Peyami Safa, a.g.e., s. 54-56. Peyami Safa, a.g.e.; Din, nklap, rtica, 1978, s. 180-181-183. Mehmet Kaplan, Edebiyatmzn inden, Dergh Yay., stanbul 1978, s. 135. A. H. Tanpnar, Yaadm Gibi, stanbul 1970, s. 13.

1392

86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

A. H. Tanpnar, a.g.e., s. 15. A. H. Tanpnar, a.g.e., s. 182. A. H. Tanpnar, a.g.e., s. 26-27. Mehmet Kaplan iin, Z. Kerman, Ankara 1988, s. 9. Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu, Hareket Yay., 2. Bask, stanbul 1970, s. 33. Mehmet Kaplan, a.g.e., s. 34-36. Mehmet Kaplan, a.g.e., s. 35-37-38. Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, Dergh Yay., stanbul 1982, s. 17-18. Mehmet Kaplan, a.g.e., s. 21. Mehmet Kaplan, a.g.e., s. 142. Mehmet Kaplan, a.g.e., s. 34-36. Mehmet Kaplan, a.g.e., s. 217. Erol Gngr, Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul 1975, s. 19. Erol Gngr, a.g.e., s. 31.

100 Erol Gngr, Kltr Deimeleri ve Milliyetilik, Tre-devlet Yay., Ankara 1980, s. 12. 101 Erol Gngr, Trk Kltr ve Milliyetilik, s. 23, 39. 102 Erol Gngr, a.g.e., s. 108. 103 Erol Gngr, a.g.e., s. 111. 104 Cemil Meri, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim, 5. Bask, 1999, s. 270. 105 Cemil Meri, a.g.e., s. 87. 106 Cemil Meri, a.g.e., s. 171, 41-44. 107 Cemil Meri, a.g.e., s. 165. 108 Sahih-i Buhari, Muhtasar Tercemesi, I, 6. Bask, Ankara 1980, s. 280-281. 109 Nakleden, Veli Ertan, Ahmet Hamdi Akseki, Kltr Bak. Yay., Ankara 1988, s. 18.

1393

110 Necip Fazl Ksakrek, deolocya rgs, stanbul, 1976, s. 84. 111 Necip Fazl Ksakrek, a.g.e., s. 64. 112 Necip Fazl Ksakrek, a.g.e., s. 112. 113 Necip Fazl Ksakrek, a.g.e., s. 354. 114 Necip Fazl Ksakrek, a.g.e., s. 355. 115 Necip Fazl Ksakrek, a.g.e., s. 126; Necip Fazl Ksakrek, Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, Byk Dou Yay., stanbul 1982, s. 112 vd. 116 Necip Fazl Ksakrek, Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 178. 117 A.g.e., s. 224. 118 Necip Fazl Ksakrek, deolocya rgs, s. 8-10. 119 Sezai Karako, Dirili Neslinin Aments, Dirili, stanbul, 1976, s. 18-19. 120 Dirili, 1967, Say: 10-11-12; Nakleden, Ebu Bekir Erolu, Sezai Karakoun iiri, stanbul 1981, s. 26. 121 Sezai Karako, Allaha nanma ve nsanlk, Dirili Yay., stanbul 1970, s. 70. 122 Sezai Karako, a.g.e., s. 84, 72, 73. 123 Sezai Karako, iir, Dirili Yay., stanbul 1975, s. 135. 124 Sezai Karako, Dirili Neslinin Aments, s. 44-45. 125 Sezai Karako, a.g.e., s. 46-47. 126 Sezai Karako, Kyamet As, Dirili Yay., stanbul 1968, s. 7. 127 Sezai Karako, iir, s. 145. 128 Mehmet S. Aydn, e Kritik Bak, yi Adam Yay., stanbul 1999, s. 216-217, 220-221. 129 Mehmet S. Aydn, a.g.e., s. 140. 130 Erol Gngr, slamn Bugnk Meseleleri, stanbul 1981, s. 79. 131 Erol Gngr, a.g.e., s. 83. 132 Erol Gngr, a.g.e., s. 81.

1394

133 Erol Gngr, a.g.e., s. 84. 134 Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul 1982, s. 222. 135 Erol Gngr, a.g.e., s. 186. 136 Erol Gngr, a.g.e., s. 196-198. 137 Erol Gngr, a.g.e., s. 206. 138 Erol Gngr, a.g.e., s. 270. 139 Hseyin Hatemi, slam Asndan Sosyalizm, Hareket yay., stanbul 1967, s. 240. 140 Samiha Ayverdi, Klelikten Efendilie, Damla Yay., stanbul, 1978, s. 65. 141 Naci Bostanc, Kadrocular, Kltr Bak. Yay., Ankara 1990, s. 11. 142 Cemil Meri, Dnen Bir Adamd Kvlcml, Jurnal, C. 2, stanbul 1993. 143 M. Ali Aybar, Bamszlk, Demokrasi, Sosyalizm, stanbul, Gerek Yay., 1968, s. 559, 699 vd. Ayrca Bkz. Hac Bayram Kamazolu, 27 Maystan 12 Marta Trkiyede Siyasal Fikir Hareketleri, Birey Yay., stanbul 1995, s. 79-102. 144 Aylin zman, Yeni Sol, Hmanizma, M. Ali Aybar Dncesi, Ortodoks Marksizme Bir Bakaldr, Dou-Bat, Say: 11, 2000, s. 74-87. 145 Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, I-II, Tekin Yay., stanbul 1987, s. 11-12, 16-24. 146 Doan Avcolu, a.g.e., s. 1091-1093. 147 H. Bayram Kamazolu, a.g.e., s. 67. 148 H. Bayram Kamazolu, a.g.e., s. 69. 149 H. Bayram Kamazolu, a.g.e., s. 113. 150 H. Bayram Kamazolu, a.g.e., s. 122-144. 151 Kemal Tahirin Sohbetleri, Haz. smet Bozda, Bilgi Yay., stanbul 1980, s. 64. 152 A.g.e., s. 139. 153 Nuray Mert, dris Kkmer ve Dzenin Yabanclamas, Dou-Bat Say: 11, 2000, s. 63-74. 154 Halikarnas Balks, Dn Yazlar, Ankara Bilgi Yay., 1974, s. 43, 48.

1395

155 Sabahattin Eybolu, Mavi ve Kara, Ata Yay., Ankara 1956, s. 9. 156 Mehmed zzet, Makaleler, Ankara 1989, Haz: C. Deirmenciolu, Kltr Bak. Yay., s. 124. 157 M. Emin Eriirgil, Neden Filozof Yok?, Ankara 1957, s. 49-54. 158 M. Emin Eriirgil, Trklk Devri, Milliyetilik Devri, nsaniyetilik Devri, Ankara 1958, s. 123-148. 159 Bir Felsefe Dili Kurmak, Haz.: smail Kara Dergah Yay., stanbul 2001. 160 Babanzade Ahmed Naim, Haz.: Recep Kl, T. Dil Vakf Yay., Ankara 1995, s. XXII-XXX. 161 M. ekip Tun, Bir Din Felsefesine Doru, Trkiye Yay., stanbul 1959, s. 14, 15, 12, 19. 162 Amiran Kurtkan, Z. Fahri Fndkolu, Kltr Bak. Yay., Ankara 1987, s. 36. 163 H. Z. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul 1966, s. 797. 164 H. Z. lken, Ak Ahlk, 3. Bask, Ankara 1971, s. 13, 23, 24. 165 H. Z. lken, Felsefeye Giri, I, Ankara 1958, s. 51. 166 H. Z. lken, Varlk ve Olu, Ankara 1968, s. 99 vd. 167 Muammer G. Muta, Konya Enerjetizm Felsefe Okulu, Kltr Bak. Yay., Ankara 1990, s. 22. 168 Macit Gkberk, Felsefenin Evrimi, stanbul 1979, s. 1. 169 Macit Gkberk, Kant le Herderin Tarih Anlaylar, stanbul 1948, s. 10. 170 Macit Gkberk, Aydnlanma Felsefesi, Atatrk ve Devrimler, stanbul 1997, s. 93-103. 171 Macit Gkberk, a.g.e., s. 106. 172 Takiyeddin Mengolu, Felsefeye Giri, stanbul 1959, nsz, s. V-VI-VII. 173 Takiyeddin Mengolu, a.g.e., s. 180-200. 174 A. Kaymanda, Felsefecilerle Syleiler, stanbul, Tarihsiz, s. 68. 175 Nusret Hzr, Felsefe Yazlar, ada Yay., stanbul 1976. 176 Hocam, H. R. Atademire bu doentlik tezi yaymlanrken O. Lacombeun raporunun asln kitaba koymay teklif ettiim zaman kabul etmedi. Benim, kendimi bakalarnn vmesine ihtiyacm yoktur, mealinde tevazu gsterdi.

1396

177 Niyazi Berkes, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, Adam Yay., stanbul 1985, s. 241-42. 178 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 171. 179 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 168. 180 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 123. 181 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 131. 182 Nureddin Topu, Kltr ve Medeniyet, Hareket Yay., stanbul 1970, s. 11. 183 Nureddin Topu, a.g.e., s. 46-47. 184 Nureddin Topu, a.g.e., s. 48, 49, 50. 185 Nureddin Topu, a.g.e., s. 86-87. 186 Nureddin Topu, a.g.e., s. 96. 187 Nureddin Topu, a.g.e., s. 43-44. 188 Nureddin Topu, Yarnki Trkiye, Yamur Yay., stanbul 1961, s. 144-147.

A. Hamdi Tanpnar, Yaadm Gibi, stanbul, 1970. A. Kaynarda, Felsefecilerle Syleiler, stanbul, Tarihsiz. Ahmet Aaolu, Medeniyet,stanbul, 1972. Ahmet ideme slmi Hareket, Merutiyet ve Demokrasi, Tezkire Dergisi, Say: I, Kasm 1991. Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat C. IV, T. Edebiyat Vakf Yay., stanbul, 1991. Ali Bayramolu, Trkiyede slmi Hareket, Sosyolojik Bir Bak (1994-2000), Patika Yay., stanbul, 2001. Ali Fuat Bagil, Demokrasi Yolunda, Yamur Yay,. stanbul, 1961. Ali Fuat Bagil, lmin Inda Gnn Meseleleri, Yamur Yay., stanbul, 1960. Amiran Kurtkan, Z. Fahri Fndkolu, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1987

1397

Atsz Armaan, tken Yay,. stanbul, 1976 Aylin zman, Yenisol Hmanizma, M. Ali Aybar Dncesi, Ortadoks Marksizme Bir Bakaldr, Dou-Bat 2000, Say: 41, s. 74-87. Bir Felsefe Dili Kamsu, Haz. smail Kara, Dergah Yay., stanbul, 2001. Bugnk Trkiye Tarihi, C. 4-5, Cem Yay., Haz. Sina Akin ve Arkadalar, 2. bask, stanbul, 1997. Blent Ecevit, Atatrk ve Devrimcilik, stanbul, Tarihsiz. Blent Ecevit, Ortann Solu, stanbul, tarihsiz 4. bask. Cell Bayar, Atatrkn Metodolojisi ve Gnmz, Haz. smet Bozda, Kervan Yay., stanbul, 1978. Cemil Meri, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim Yay., 5. bask, stanbul, 1999. Cihan Yamakolu, Mahmut Esat Bozkurt, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1987. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, I-II, Tekin Yay., stanbul, 1987. E. T. Eliin,Trk nklab Yahut ark ve Garp, stanbul, 1940. Ebli Bekir Erolu, Sezai Karakoun iiri, stanbul, 1921. Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul, 1982. Erol Gngr, slmn Bugnk Meseleleri, stanbul, 1981. Erol Gngr, Kltr Deimeleri ve Milliyetilik,Tre-Devlet Yay., Ankara, 1980. Erol Gngr,Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul, 1975. H. Nihal Atsz, anakkaleye Yry, stanbul, 1933 H. Ziya lken, Ak Ahlk, 3. bask, Ankara, 1971. H. Ziya lken, Felsefeye Giri, I, Ankara, 1958. H. Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, Seluk Yay., stanbul, 1966. H. Ziya lken, Varlk ve Olu,Ankara, 1968. H.Nihal Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, Ankara, 1966

1398

Hac Bayram Kamazolu, 27 Maystan 12 Marta Trkiyede SiyasalFikir Hareketleri, Birey Yay., stanbul, 1995. Halikarnas Balks, Dn Yazlar, Bilgi Yay., Ankara, 1974. Hasan Ali Ycel, Hrriyet Gene Hrriyet, II, Ankara, 1966. Hayri Krbaolu, slam Dncesinde Snnet, 2. Bask, Ankara, 1999. Hfz Veldet Velidedeolu, Trkiyede Devir,stanbul, 1972. Hulki Cevizolu, Yaar Nuri ztrke Soruyorum, Ceviz Kabuu Yay., Ankara, 2001. Hseyin Atay, Kurana Gre man Esaslar, Ankara, Tarihsiz. Hseyin Hatemi, slm Asndan Sosyalizm, Hareket Yay., stanbul, 1967. brahim Kafesolu, Bozkr Kltr, T.K. Arat. Enst. Yay. Ankara, 1987. brahim Kafesolu, Trk-slam Sentezi, Aydnlar Oca Yay., stanbul, 1985. smet zel, Mesele, Dnce Yay., stanbul, 1978. KemalTahirin Sohbetleri, Haz. smet Bozda, Bilgi Yay., stanbul, 1987. M. Ali Aybar, Bamszlk, Demokrasi, Sosyalizm, Gerek Yay., stanbul, 1968. M. Emin Eriingil, Trklk Devri, Milliyetilik Devri, nsaniyetilik Devri, Ankara, 1958. M.Emin Eriingil, Neden Filozof Yok?,Ankara, 1997. Macit Gkberk, Aydnlanma Felsefesi, Atatrk ve Devrimler, stanbul, 1997. Macit Gkberk, Felsefenin Evrimi, stanbul, 1979; Kant ile Henderin Tarih Anlaylar,stanbul, 1948. Mehmet zzet, Makaleler, Haz. C. Deirmenciolu, Kltr Bak., Yay., Ankara, 1989. Mehmet zzet, Milliyet Nazariyeleri ve Milli Hayat, stanbul, 1339. Mehmet Kaplan, Byk Trkiye Ryas, stanbul, 1969. Mehmet Kaplan, Edebiyatmzn inden, Dergah Yay., stanbul, 1978. Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, Dergah Yay., stanbul, 1982. Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu, Hareket Yay., 2. Bask, stanbul 1970.

1399

Mehmet S. Aydn, e Kritik Bak, yi Adam Yay., stanbul, 1999. Mehmet S. Aydn, Risale-i Nurda Ktlk Problemi, Uluslararas Bedizzaman Sempozyumu, 3, stanbul, 1996. Mehmet Saffet Engin, Kemalizm nkilbnn Prensipleri, C. I-II, stanbul, 1938. Muammer C. Muta, Konya Enerjetizm Felsefe Okulu, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1988. Mustafa Coturolu, Sosyal izofreni ve Atatrk,Ankara, 1981. Mustafa ekip Tun, Bir Din Felsefesine Doru, Trkiye Yay., stanbul 1959. Mmtaz Turhan, Atatrk lkeleri ve Kalknma, stanbul, 1965. Mmtaz Turhan, Garbllamann Neresindeyiz?,Trkiye Yay., stanbul, 1959. Naci Bostanc, Kadrocular, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1990. Necip Fazl Ksakrek, Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, Byk Dou Yay., stanbul, 1982. Necip Fazl Ksakrek,deolocya rgs, stanbul, 1976. Niyazi Berkes, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, Adam Yay., stanbul, 1985. Nuray Mert, dris Kkmer ve Dzenin Yabanclamas, Dou-Bat 2000, Say: II, S. 63-74 Nureddin Topu, Kltr ve Medeniyet, Hareket Yay., stanbul, 1970. Nureddin Topu, Yarnki Trkiye, Yamur Yay., stanbul, 1961. Nusret Hzr, Felsefe Yazlar, ada Yay., stanbul, 1976. Orhan F. Kprl, Kprlden Semeler, M.E. Bak. Yay., stanbul, 1972. Osman F. Sertkaya, Nihat Atsz, Kltr Bak. Yay., Ankara 1987. Osman Turan, Trkiyede Manevi Buhran, Din ve Laiklik,Ankara, 1964. Peyami Safa, Din, nklp, rtica, tken Yay., stanbul, 1978. Peyami Safa, Dou-Bat Sentezi, Yamur Yay., stanbul, 1963. RecepKl, Babanzade Ahmet Naim, T.Dil. V. Yay., Ankara, 1995. Remzi Ouz Ark, deal ve deoloji, M.E. Bak. Yay., stanbul, 1969.

1400

Reat Kaynar Nejdet Sakaolu, Atatrk Dnce, M.E.B. Yay., stanbul, 1996. Sabahattin Eybolu, Mavi ve Kara, Ata Yay., Ankara, 1956. Sadk Gksu, Sonradan Grenlerin Anlayamad, nceden Gren, Dev: Dr. Hikmet Kvlcml, Dou-Bat, Say: II, Mays-Haz-Temmuz, 2000, s. 181 vd. Sadri Maksdi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar,stanbul, 1955. Sahih-i Buhar Muhtasar Tercmesi, I, 6. Bask, Ankara, 1980. Smih Ayverdi, Klelikten Efendilie,Damla Yay.,stanbul, 1978. Sezai Karako, Allaha nanma ve nsanlk, Dirili Yay., stanbul, 1970. Sezai Karako, Dirili Neslinin Aments, Dirili Yay., stanbul, 1976. Sezai Karako, Kyamet As, Dirili Yay., stanbul, 1968. Sezai Karako, Sr, Dirili Yay, stanbul, 1975. Suat Sinanolu, Trk Hmanizmi, 2. Bask, T. Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1988. Sleyman Karaglle, slamiyet ve Gnmzn Meseleleri, Kaynak Yay., zmir, 1976. aban Ali Dzgn,Sosyal Teoloji, Aka Yay., Ankara, 1999. erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, letiim Yay., 2. bask, stanbul, 1992. erif Mardin, Kollektif Hafza ve uur, B. Said Nursi Semp. Metinleri, stanbul, 1992. T. Mengolu, Felsefeye Giri, stanbul, 1959. Tuncer Baykara, Zeki Velidi Togan, Kltr Bak. Yay. Ankara, 1989. lke Dergisi, S. 26, Haziran 1997. Veli Ertan, Ahmet Hamdi Akseki, Kltr Bak. Yay, Ankara, 1988. Yahya Kemal, Aziz stanbul, M.E. Bak. Yay., stanbul, 1969. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, .. Edeb. Fak. Yay., 2. Bask, stanbul, 1969. Zeynep Kerman, Mehmet Kaplan in (Kaplan Armaan), Ankara, 1989.

1401

Cumhuriyet / Ord. Prof. Hilmi Ziya lken [s.786-790]

Mondros mtarekesi ve stanbulun dman kuvvetleri tarafndan igali ile balayan vakalar, Osmanl mparatorluunun son gnlerine rastlyordu. 1919da Anadoluda halk arasnda Mdafaai Hukuk tekilt kuruldu. Mustafa Kemal Anadolu umum mfettii sfatyla Samsunda karaya kt. Mustafa Kemalin bakanlnda Erzurum ve Sivasta mill harekt tekiltlandracak kongreler kuruldu. Bu hareketlere kar Sadrazam Damat Ferit stanbulla Anadolunun arasn aan birtakm tedbirler almaya kalkyordu. 28 Ocak 1920de Misak Mill iln edildi. Bu, milletin kurtulu sava iin ant imesi idi. 16 Mart 1920de stanbul igal edildii zaman ehirde birok blnme ve ayrlma arzular, blgesel cemiyetler kuruluyordu. zmiri Yunanllar igal etmiti. Antalyaya talyanlar, Maraa Franszlar girmiti. 5 Nisan 1920de Sevres ahitlemesi Osmanl mparatorluunun paralanmasn ve geri kalan Trkiyenin de sakat bir hale getirilmesini kabul ediyordu. Fakat 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisi topland. Yeni Trkiye mill devleti kuruldu. lk Esas tekilt kanunu yapld. stanbulda dmana kaplarn aan ve mill hareketi isyan diye karlayan padiahlk hkmetine kar mcadeleye balad (5 Nisan 1920). Vakaa stanbul hkmeti Kuvay Milliyeye, mill istikll iin savaan orduya Kuvay Bgiye (si kuvvetler) adn vererek buna kar zmitte bir Kuvay nzibatiye (disiplin kuvvetleri) kurmaya kalkmt. O srada Cemiyeti Salhiye ve Yeil Ordu gibi birtakm gerici teebbsler, halk Halfe bayra etrafnda toplayarak Anadoludaki mill hareketi durdurmaya savamsa da, abuk datld. 12 Mart 1921de Mehmet kif stikll Marn yazd ve Zeki Bey besteledi. 23 Austos 1921de Birinci Sakarya Zaferi oldu. O srada TrkSovyet mnasebetleri lehimize geliiyordu. 26 Austos 1922de Dumlupnarda Bakumandanlk Meydan Muharebesi kati zaferi salad. Ankara ovasna kadar ilerlemi olan Yunan ordusu mahvedildi, zmir alnd. Mudanya Mtarekesiyle igal kuvvetleri stanbulu boaltt. Mill ordu her tarafta igal edilen yerleri kurtard. Bu olaylarn arkasndan son Osmanl padiah Vahidettin ve ailesinin stanbuldan kamalar zerine saltanat kaldrld (1922). 20 Kasm 1922den 4 ubat 1923e kadar Lozan Konferans topland ve yeni Trk devletinin mill hudutlar bu ahitname ile kararlatrld. 1922de hanedann kaldrlmas zerine Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti iln edildi. Millet Meclisinin bnyesinde teri, icra ve kaza kuvvetleri birleti. Bu idare ekli 29 Ekim 1923te Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu iln edilinceye kadar devam etti. Gazi Mustafa Kemal ilk cumhurbakan seildi. Saltanat kaldrlm, halifelik cisman hibir kuvveti olmamak zere braklmt. Abdlmecit Efendi halifeydi. Fakat bir yllk tecrbe bu din grevin siyaset ilerinden uzak kalamadn gsterdi. 3 Mart 1924te halifelik de kaldrld. 1925ten balayarak Gazi Mustafa Kemal Trkiye mill devletinin Batllama yolundaki devrimlerine giriti. 24 Austos 1925te apka Kanunu kt. Daha 20 Ocak 1921de Millet Meclisinden kan Anayasa ile liklik, dinin devletten ayrlmas esas kabul edilmiti. Bu esasa gre

1402

17 ubat 1926da Trk Meden Kanunu karld. Din adamlarnn kyafeti ibadet dnda btn vatandalarn resm kl olacakt. 19 Kasm 1925te tarikatlar kaldrld. 16 Ocak 1926da milletleraras takvim, saat, rakam ve tatil gnleri kabul edildi. Ayn srada medreseler kaldrld. 3 Mart 1924te retimin birletirilmesi (tevhidi tedrisat) kanunu kmt. 1 Kasm 1928de Ltin harfleri kabul edildi. 15 Nisan 1931de Trk Tarih Kurumu kuruldu (ilk nce Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti adnda almalarna balad). 12 Temmuz 1932de Trk Dil Kurumu kuruldu. Yine bu srada Cumhuriyet hkmetinin kyclk siyaseti balad. 1931de iktisad devletilik, inhisar sistemleri kabul edildi. 1930dan sonra tren yollar politikasna giriildi. Btn deiiklikler Trkiyenin yeni bir siyas bnye halinde meydana ktn gstermektedir. Merutiyetten Cumhuriyete Gei Lutfi Fikri (1872-1934) tannm politika ve fikir adamlarndadr. Kosova valisi, Hseyin Fikr Paann oludur. Gmhanede ilk retimini orada yapm. Mlkiyeyi bitirmi, daha sonra Pariste hukuk tahsil etmiti. 1895te merutiyet iin mcadelesinden dolay 14 ay hapse mahkm edildi. Cezaevinden knca baz memurluklarda bulunduktan sonra Parise kat. Oradan Msra giderek avukatlk yapt. Ayn zamanda edeb ve siyas makaleler yazd. 1908 inkilbndan sonra stanbula dnd. lk mebusan meclisinde Dersimden milletvekili seildi. ttihat ve Terakkinin cemiyet halinden siyas parti haline geme karar vermesi zerine bu teebbs tenkit ederek Selnikte bir konferans verdi (1910). Millet Meclisinde ttihat ve Terakkinin inhisarc zihniyetine kar hcumlar ile tannd. Bir ikence hdisesi dolaysyla ilk defa bir Meclis Tahkikat almasn istedi. 1910da Mutedil Hrriyetperver Partisini kurdu. Bir de Tanzimat adl gazete kard. 1922de Cumhuriyetin ilnndan nce gei ekli olarak kabul edilmi olan Byk Millet Meclisi Hkmeti sistemine kar merutiyet ve kuvvetlerin ayrlmas fikrini savundu. stanbulda Refet Paann verdii ve bu mill hkmet bnyesini anlatan konferansa cevap olarak Hkmdarlk karsnda milliyet ve mesuliyet ve tefriki kuv mesaili adl kk kitab kard. Bu yzden stikll Mahkemesine karld. Ayn mahkemede Hseyin Cahit ve Velit Ebzaziya ile birlikte muhakeme edildi ve beraat etti. Son zamanlarn avukatlkla geirdi. Tutulduu kanser hastalnn tedavisi iin Parise gitti ve orada ld. Servetini stanbul niversitesine vakfetti. Selnikte bir konferans adl kitab Bizde siyas partiler, bugnk hli ve gelecei kk baln tayordu. Gerek parti anlayn belirtmesi bakmndan zerinde durulmaya deer: ki yldan beri bizi en ok uratran hususlardan biri siyas partilerin kurulmasdr diyor. Mebusan meclisinde ounluu tekil eden ttihat ve Terakki, bir de Ahrar vard. Ayrca 25 arkadamla birlikte bir frkai mzahire kurmutuk ki, maksadmz iki zt partiden hangisinin fikirlerini memleket menfaatlerine uygun grrsek o taraf kuvvetlendirmekti. 31 Mart Vakasndan sonra yalnz ttihat ve Terakki kald. Ahrar resm olarak grnmyor. Tabi Mzahir parti de dalyor. Fakat mecliste eitli siyas partilerin lzumu herkesin, hatta tihat ve Terakkinin bile gzne arpt. nk baka parti

1403

olmad iin ayn parti yelerinin birbirleriyle tartmalara girdikleri grld. Karlarnda baka parti olsayd tartmalar onlarla olacak ve galip parti fertleri arasnda daha ok birleme olacakt. Mebusann ikinci devresinde yine ounlukta olan ttihat ve Terakkiden baka Ahali, Mutedil Hrriyetperveran adyla iki partinin doduunu gryoruz. Mttefikirn adyla bir baka partinin de gelecek yl domas bekleniyordu. Ben bu bilanodan memnun deilim, adlarn saydm u partilerin birbirlerine kar hudutlar nerededir? Nerede birleip, nerede ayrlyorlar? Programlarna gre bunu anlamada glk ekiyoruz. ttihat ve Terakki Cemiyeti bundan 15-16 yl nce kurulmutur. Merutiyeti elde ettikten sonra cemiyet ne yapacakt? 1) Eer memlekette merutiyetin devam hakknda tam kanaat hasl olmamsa kendisini beki olarak bir kenara ekilecekti. 2) Yahut cemiyet memlekette kurulmas gereken siyas cereyanlardan hangisi daha uygun grnyorsa o tarzda bir siyas parti halini alacakt. Herkes Cemiyet hkmete karyor diyorlard. Fakat ileri brakarak bir hayr cemiyeti haline gelemezdi. O zaman bu cemiyet siyas bir parti halini alacaksa programn tayin etmesi gerekirdi. Bir siyas partinin tekiltnda birtakm usul ve kaideler vardr. Avrupada mevcut siyas partilerden hangisini tetkik ederseniz greceksiniz ki bir memleketin Anayasas gibi onunda bir esas tz vardr. O tzk partinin nasl kurulduunu, kuranlarn grev ve yetkilerini ve bunlarla neler yapacaklarn gsterir. Sonra partinin ruhu olan bir program vardr ki kurucular tarafndan hazrlanr. Bunun deitirilmesi bir memleketin Anayasasnn deitirilmesi kadar nemlidir. Burada yine ttihat ve Terakki Partisi ile Cemiyetini ayrmak zorunda kalacaz. Bu da cemiyetin henz siyas bir parti olmadn gstermek iin yeter. Her memleketin siyas evresi baka olduu iin, iki ayr memlekette muhafazac adnda iki parti kurulursa mahiyetleri birbirinden baka olabilir. Misal olarak Almanya, ngiltere ve talyay vereyim. Gerek Almanya gerek ngilterede muhafazac parti balca byk toprak sahibi asillerden kuruluyor. Bunlar hkmdarlk ve eski kurumlarn taraflsdrlar. i davalarna kardrlar. Halbuki talyada muhafazakr partinin ok mkul bir program vardr. Memleketin trl snflarna mensup sekinler ve bilginlerden biroklar bu partidedir. Nitekim Katolikler Fransada, spanyada muhafazac parti olarak mecliste sa kanad igal ettikleri halde, Alman Reichstangnda bunlar gayet kuvvetli merkez partisini, yani mutedil partiyi tekil ederler. Bu izahlar gsterir ki, memleketimizde grdmz byk siyas cereyana gre kurulmas gereken siyas partinin birine Muhafazac, birine Mutedil, birine Ahrar diyeceksem bu kelimelerin Avrupadaki anlamlar ile bizim partileri anlamak karkla meydan vereceinden onlar bsbtn baka eyler olabilirler. Fransada en nemli siyas ve itima sorular nedir? nce hkmdarlk-cumhuriyet, ikincisi Papaln umum hayatta nfuzu olmasolmamas ncs ii-patron atmas meseleleridir ki bu en nemlisidir. Bu sorularda hkmdarlk, katoliktir ve patronluk tarafls olanlar muhafazac partiler, bunlara kar olanlar sol kanattaki partilerdir. Sa ve sol kanatlar arasnda mutediller de merkezi tekil ederler. Tabiidir ki bu blmlerin her birinde bir ok nuancelar, renk farklar, eitler vardr. Fakat btn partilerin esas bu

1404

saydm meselelerdir. Memleketimize bakacak olursak, bizde bu meseleler Fransadakinin gayrdr. Diyebilir miyiz? imdi ve daha bir sre memleketimize ait nemli itima sorular nelerdir? nce hanedanla milletin mnasebeti, sonra hkim millet olan Trklerle baka unsurlarn mnasebetleri gelir. Buradan bizde doacak partilerin esas anlalr. 1) Eski detlerin tarafls olanlar (Muhafazaclar). 2) Ar derecede bu detleri bozmak isteyenler sol kanad tekil edecek. detlerin ar deimesini kabul edenler ortada bulunacaktr. Olabilir ki bir parti btn hususlarda ok hrriyetsever, ahrar ise de, merkeziyetsizlik fikrine kar vaziyet almtr. Zaten merkeziyetsizlik lehinde olan herkesin mutlaka hrriyeti, merkeziyetsizlie kar olan herkesin mutlaka muhafazac olmas lazm gelmez. Bunu Avusturya-Macar tarihinde gryoruz. Bu memleketin 1860-1867 arasndaki vakalarna bakarsak grrz ki orada merkeziyetsizlik tarafls olanlar tarih haklarn kazanmak, yani asillerin ve kilisenin kuvvetini arttrmak isteyenlerdir; tersine ii snf ve fabrikalarn ileri gittii ehirler halk merkeziyetsizlie kar idiler. Asillere ve rahiplere kar slahat yapacak kuvvetli bir merkez hkmet istiyorlard. te bizim de byle bir dnceden hareketle ttihat ve Terakkiden programl partiler karmamz gerekiyor. Bunda byk fayda gryorum. 1) Bu tasfiyenin nce u faydas olacak ki, ttihat ve Terakki bircinsten (homogne) bir ekil alacak, hakik bir siyas parti olacaktr. u hal devam ettike bu gibi toplantlara istediiniz ad veriniz, fakat herhalde siyas parti diyemezsizin. 2) Asl hizmetin by bu bircinstenliinin baka siyas partiler zerinde tesirinde olacaktr. tihatlarna gre orada kalamayanlar kendilerine gre partilere ayrlacaklar, bu suretle memleketimizde dzenli ve bircinsten siyas partilerin meydana geldiini greceiz. Tasfiye gecikirse bu hayrl netice de gecikmi olacaktr. Memuriyetleri galip partiye hasretmek doru deildir. Eer bir partiye girmede ahsmz iin byk menfaat olduunu, baka partilere girmede hibir ey olmadn grrsek insanlk hali akn akn bu partiye girmek isteyeceiz. Bylece parti kknden zehirlenecektir, tersine, memuriyetlerin verilmesinde yalnz liyakate, namuslulua baklrsa, u veya bu partiye girmek arasnda ahs menfaat bakmndan hibir fark kalmazsa, insanlar siyas itihada rabet edeceklerdir. Onun iin mmkn olduu kadar sectaire olmamay, fikir ve duyguca sizinle bir olmayan kimselere kar mutedil davranmay tavsiye ederim. Fransada Briandn hcumlara kar verdii cevap bizim iin ibret olmaldr. Briand dayand ounlua yle hitap ediyor: ounluk elinizdedir, diye bu memleketi yalnz sizin iin idare ediyorum zannnda bulunuyorsanz yanlyorsunuz. Evet, bana kuvveti veren sizsiniz. Fakat benim sz verdiim hkmet devleri yalnz ounluk partisinde olanlar deil, btn Franszlara kardr. Birok eyler vardr ki aznlk partileri srf aznlk olduklar iin kendilerine ho grebilirler. Fakat siz ki ounluksunuz, memleketin idare sorumluluunu zerinize almsnz, sizin onlar gibi hislere kaplmaya hakknz yoktur. Hereyden nce vatann selmetini dnmeye mecbursunuz. Lutfi Fikri Mesuliyet ve Tefriki Kuva adl kitabnda da ksa devreli Byk Millet Meclisi Hkmetinde teri, icra ve kaza kuvvetlerin bir mecliste toplandn ve bu yzden meclisin hem kanun yapmak, hem onu icra etmek, hem de neticelerine gre hkm vermek haklarn birletirince her trl kontroln kaybolduunu, Fransz htillini hazrlayan ve zamanmz hukuk teorilerinin temeli

1405

olan sparation des pouvoirs fikrinden hibir surette vazgeilemeyeceini sylyor. Hkmetler ya dorudan doruya ya vastal olarak hkmet olur. Mill hkmeti kabul ettiimiz taktirde millet dorudan doruya kendisi toplanp hkmet srer. kinci ekilde bu ii vekillerine grdrr. Halbuki birinci ekil, bir milleti bir ky kadar kk addettiimiz zaman tasavvur edilebilir. Az ok byk milletlerin bu ekilde hkmet srmelerine imkn olamayacandan, ikinci hkmet tarz ileri gitmitir. Bunun iin her yerde olduu gibi Anadolu da kendi adna hkmet srmek iin millet vekillerini seerek gndermi. Fakat hkmet vazifeleri ikidir: 1) Kanun yapmak, 2) Yaplan kanunlar icra etmek, 3) Bir de bu kanunu tatbik etmek kalyor ki o da adliyedir. imdiye kadar bilinen ve uygulanan esas hukuk kurallar gereince bu grev ile uraan heyetlerin hepsi mill hkmetin temsilcisi saylr. Bu hkmet grevinin baka heyetler tarafndan yaplmasndaki zorunluluk gemi tecrbe ile o kadar aklanmtr ki Refet Paann nutuklar olmasayd bunlardan bahsetmek hatrmza gelmezdi. Bu kurallar Montesquieuden beri gereklemi ve dnyaya yaylm prensiplerdir. Prof. Essmen der ki: Eer kanun kuvveti ayn zamanda kanunlar tatbik ve icra etmek hakkna sahip olsayd, hibir kanun mevcut olmazd. nk her gn her yeni vakaya gre fikir deitirebilir, bugn yaptn yarn bozabilirdi (Hukuku Esasiye s. 365). Refet Paann icra heyetini kaldrmak iin balca delili u ki, bir heyete verilen sorumluluktan bir netice kmyor ve sorumluluk gerekleinceye kadar en byk ktlkler yaplm oluyor. Onun iin icra heyetini kaldrmal, her ey millet meclisinin karar ile yaplmaldr. Halbuki byle bir idare ekli ne dorudur, ne de uygulanabilir. O kadar ki bunun hibir yerde, hatta bugnk Rusyada bile emsali yoktur. Dnyann btn ilemleri gven ve sorumluluk zerine kurulmutur. Bir banka sandk eminine binlerce lira gven ve sorumluluk esasna gre veriliyor. nsan doktora cann gven ve sorumluluk esasna gre emniyet ediyor. Aradan gven ve sorumluluu kaldrnz, hibir doktora gidilemez olur. cra heyeti tekil edenler iin de her trl siyas sorumluluk idama kadar gidecek ceza sorumluluk vardr. Onlar uygulanamyor diye icra heyeti nasl kaldrlr? Bu, halkn tabiriyle pire iin yorgan yakmak kabilinden olur diyor. Lutfi Fikri stikll Mahkemesinden beraat ettii gibi, dedikleri de gerekleti ve bir yl sonra kuvvetler ayrlmas temeline dayanan cumhuriyet idaresi kuruldu. Rza Nur da (1879-1943) Lutfi Fikri gibi merutiyetten cumhuriyete gei safhasnda ad geen fikir ve siyaset adamlarndandr. Fakat birincinin vazh fikirlerine kar Rza Nurda iddetle hislerine bal bir karaszlk ve deime hali hakimdir. Sinopludur. Asker tbbiyeden mezun olduktan sonra 1908de birinci mebusan meclisine milletvekili seildi. nce ttihat ve Terakki Partisine mensupken sonra bu partiye muhalif olmu, bir ara Hrriyet ve tilaf Partisine girmitir. Bu yzden birka kere hapse atlm ve srlmtr. Fakat az sonra Hrriyet ve tilaflarla da aras ald. Bu partiden ayrld ve Anadoluya geerek mill zaferden sonra Millet Meclisine mebus seildi. nce Shhiye ve bir aralk Hariciye vekili oldu. 1921de Moskova, 1922de Ukrayna ile Harkov Antlamalar konferanslarnda delegelik etti. Lozan Bar Konferansnda ikinci delege sfatyla bulundu. Lord Curzonun ortaya atmak istedii aznlklar meselesine kar vaziyet alarak, onu g duruma sokarak teklifini geri almaya mecbur etti. 1924ten sonra siyas hayattan ayrld. nce Trkiyede nerine balad umum Trk tarihini, sonra Avrupada tamamlad. Avrupada bulunduu yllarda birok eserler yaymlad. Bunlar

1406

arasnda 12 ciltlik Umum Trk Tarihi,1 Ouznme, Namk Kemal, Dede Korkut, Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i Trk tercmesi vardr. Siyas eserleri arasnda Serveti ahane, Hak Millet, Mebusan Meclisinde Partiler Meselesi, Hr Tbbiyeli, Cemiyeti Hafiye, Hrriyet ve tilaf Nasl Dodu Nasl ldy2 sayabiliriz. Trkiyenin Shh-tima Corafyas adl dikkate deer bir eser karmaya balamt. Pariste bulunduu srada Trk-Bilik adyla bir Trkoloji dergisi karyordu. Tarih yaynlarndan birou ar hkmlerle dolu, ilim bakmndan cidd kontrolden gemeyen ve tannm Trkologlarca makbul saylmayan eserlerdi. Fakat Namk Kemal gibi biyografi ve antoloji bakmndan deerli, ecere-i Trk tercmesi gibi faydal olanlar vardr. 1940tan sonra Trkiyeye dnd. Sinoptaki ktphanesini maarife devretti ve birka yl sonra ld. Atatrk Nutukda Rza Nurdan u ekilde bahsetmektedir: Rza Nur Yanyallarn Trkln pheli gsterecek tarzda beyanatta bulunmutu. Abdlhalik Rza Nurun zehabn u suretle dzeltti: 600 yl nce Yanyaya giren cetlerimizin nesillerini itham ediyor. yle muhterem bir arkadam ki alt yldan beri mutaassp milliyeti olmutur, daha nce deildi. Ben, o Yanyal dedikleri adam Trklk iin silhla muharebe ederken kendilerini Trkln aleyhinde isyana tevik etmitir. Vaka Rza Nurun siyas hayatnda birok mcadelelere katld biliniyordu. Bu katlmalar milliyeti olarak Byk Millet Meclisi devrinde ona hizmet ve faaliyet sahas gsterilmesine mani saylmamt. Fakat Trklerin Rumeliden karlmas gibi her Trkn kalbinde ayr bir hicran yaatan byk felket hdisesinde mfrit milliyeti Rza Nurun Arnavut asileri ile beraber Trkler aleyhinde faaliyette bulunduunu bilmiyorduk. Bunu renince Byk Millet Meclisini hakik bir hayret ve dehet istil etti (Nutuk, sahife 637, 1938 basks). Son zamanlarda doent Cavit O. Ttengil Pariste bulduu Rza Nurun el yazs ile bir vesika neretti. Burada onun Atatrk ve btn devrimlerine kar bir cemiyet kurmak teebbsnde olduu grlyor. Sz konusu siyas hayatnn bir safhasn tekil ettii kadar merutiyetten cumhuriyete gei Trkiyesinin siyas buhrann da gstermesi bakmndan dikkate deen Hrriyet ve tilaf hakkndaki kk kitab olacaktr. Rza Nur partinin kuruluunu yle anlatyor: ttihat ve Terakki iinde Miralay Sadk muhalif bir tavr alm, Abdlaziz Mecdi ve Zeki Beyin gayretleri ile hizip meselesini karm ve subaylar arasnda birok tarafllar bulmutu. O srada ayrca kurduumuz ttihad- Muhalifin Partisine Miralay Sadk ve arkadalarn almay Kemal Mithat teklif etti. Parti programn yazmaya Mahir Saidi, sonradan eski dahiliye nazr Reidi memur ettik. Bamsz mebuslardan baka ou Arap olan Mutedil Hrriyetperveran hocalardan mrekkep Ahali partisi mebuslarn, Rum ve baka gruplar tarafmza evirdik. Rza Nur burada Hseyin Cahitle konumasn anlatyor: inizde mutaasp, hoca, Hristiyan, bilgisiz, bilgin, trl siyas kanaatte olanlar var. Mebusanda partiler kitabnzda bizi ayr cinsten bir amalgame diye vasflandryordunuz? Evet dorudur, fakat sizi devirmek iin ne bulursak toplad. Siz dn, o gn bu partiyi datacaz. Biz tamamen liberal bir program yapmtk. Parlemantarizm ve demokrasi tarzlarn kabul etmitik. Fikirlerimiz memleketin btn unsurlarn bir bayrak altnda toplamakt. Devletin kuruluunda

1407

Trk ve Mslman olmayan unsurlar gz nnde uzak bulundurmak gerekiyordu. Hatta Yunanistann Trkiye ile bir konfederasyon haline girmesine gayret eden bir parti bile vard. Rumlarla uyumak fikrini gdyorduk. Sonradan hissetiimize gre Sadk Bey siyasete dervilii let etmek emelini tutar, Melm tarikatna reva verir, Halvetlie girer, mhim bir ii grmek iin fala baktrrm. Bu sebepten Fatih hocalarnn byk bir ksm ile sk mnasebete girmekte idi. Biz ise srf Hristiyanlar gcendirmemek iin slmiyetten bahsetmiyorduk. Hatta slmiyetin btn din ve mezheplerinin siyasete let edilmesini korkun bir dinamit sayyorduk. Din, siyasetin stnde bulundurmak istiyorduk. Nitekim Trklk meselesini de -unsurlarn mill galeyanna sebep olur diyeamaya cesaret edemiyorduk. Bu fikirlerde hakl olduumuzu vakalar ispat etti. Partiyi kurmaya altmz srada Damat Ferit, Rza Tevfik vastas ile beni ve Lutfi Fikiriyi ard. Bizden ve kendisinden ibaret 3-4 kiilik bir parti kurmamz teklif etti. Fakat Hrriyet ve tilafn kurulmas kararlatrlmt. Tanin birka gn sonra partiyi iddetle tenkit etti. Bunun zerine Damat Ferit partiden istifa etti. Parti faaliyete geince iinden paralanmaya balad. Bir ksm kendilerine Tam Mslmanlar diyen gerici gruptu. Bir ksm onlarn Dinsizler dedii aydnlar grubu idi. Fakat aydnlar aslnda dinsiz deildi. Hatta iimizde sofu olanlar bile vard. teki gruba yobazlar demek de doru deildi, nk aralarnda Gmlcneli smail gibi sarkl olmayanlar da vard. Asl Miralay Sadkn hem Melam hem Halvet olmas bu ayrlara sebep oluyordu. Byle siyas partide din davas amak paralayc ve acnacak bir haldi. Hrriyet ve tilaf Partisinin Rum Merutiyet Kulub ile mnasebeti vard. Sadk Bey partiye bakan olmu ve hereye hkmetmeye balamt. O srada Sabahattin Paristen geldi. Kimsenin aleyhinde bulunmayan bu zat, Sadk Bey iin iyi sylememiti. Sabahattin bunu ispat edecek deliller gstedi.3 Biz bu beyanndan armtk. Sait Paa meclisi feshetmee karar verdi. Fakat son ve zarur are olarak Sadk Bey subaylarla meclise giderek ittihatlar tehdit ederek, feshin nn alacakt. te o zaman Sadk Bey tam aczini gsterdi. Bu srada bir are arayacakken ngiliz bykeliliine snabilmek iin Kmil Paadan tavsiye almaya alyordu. Meclis fesholunmutu ve bu halka pek kt tesir etmiti. Kamu sansn bizim tarafa evirmiti. O srada Tevfik Fikret Doksan bee doruyu yazd. Ben partiden ekilmeye karar verdiim halde arkadalarn zoru ile kaldm. Artk Miralay Sadkla aram tamamen almt. Bir gn Sadk ve adamlar Babliyi basarak vekilleri tevkif etmek ve hkmeti devirmek istediler. Gmlcinelinin kt hareketi zerine teebbsten vazgetiler, parti perian olmaya balad. Kongre yapld. Dervi takm aydnlar takmn kovmak iin kongreden faydalanmak istedi. O zaman ben partide iyi niyetin kaybolduunu syleyerek istifa ettim. Sadk Bey de ve partide hibir midimiz kalmamt. Sinopa srgn olan Yakoval Rza ile grtm. Arnavutlukta hkmeti devirecek bir ayaklanma yapmaya karar verdik. O vaadine gre ayaklanmay hazrlad. Gerek Rza Bey, gerek Arnavut reislerinden birka ile haberleiyordum. Her yerde kamu sans ttihat ve Terakkiye kar idi. Btn bunlar meclisin kanunsuz feshinin neticeleri idi. Biz bu tertiplerle urarken Sadk ve Gmlcineli bizi hkmete ihbar etmeye karar vermiler, fakat baaramamlard. u kadar ki Sadk Bey Gmlcinelinin nfuzu altna girmiti. Bu srada ttihatlar hkmeti devirdiler. Hrriyet ve tilaf Partisini ortadan kaldrdlar.

1408

Rza Nur (Tanrda), Trk Tarihi, resimli ve harital, 12 cilt, stanbul 1924-1926. Matbaai

mire, T. C. Maarif Vek. neriyatndan, say 54. 2 3 Rza Nur, Hrriyet ve tilaf Nasl Dodu, Nasl ld, Akam Matbaas, 1919. Prens Sabahattin ve erif Paadan parti iin para alp bunu haber vermediini yazyor.

1409

Cumhuriyet Devrimleri / Prof. Dr. Niyazi Berkes [s.791-797]

Devrimcilik Nitelii in devleti grne kar ulus devleti grnn zaferi, adalama yolunda belli bir dorultuda birbiri arkasna gelecek bir dizi reformlarn kapsn am oluyordu. Bunlarn balcalar, bu kitapta incelediimiz aamalarn buraya kadar bize gstermi olduu nedenler yznden hukuk, eitim, yaz, dil ve genel olarak yaam ve kltr alanndaki deimeler olmutur. Bunlar yeni perspektif iinde Cumhuriyet Devrimleri olarak tanmlanrlar; nk onlara hl kart olanlar bulunduu halde koullar bu deiikliklere giriilmesini deta kendiliklerinden zorlar ve bir nderin klavuzluunun rotasn izlerler. Bu rotann belirlenmesinin ne denli glkler iinde getiini grdk. Halifeliin kaldrlmasn bildiren kanunla birlikte, biri eriat ve Evkaf Bakanlklarn kaldran; dieri medreselerin, tarikatlarn, zaviye ve tekkelerin kapatlmasn, btn eitimin Eitim Bakanlnn yetki alan iinde birletirilmesini salayan iki kanun da kmt. Bu yoldaki tutum en son 3 Kasm 1928de anayasadan devletle din balln kuran maddenin kaldrlmasyla tamamland. 1928den 1938e kadarki aama bu temel deiiklikleri tamamlayan, teki alanlara genileten, gerek toplum yaamnda gerek kiilerin yaantsnda bu deiiklikleri kkletiren yasamalar, giriimler ve kurulular olmutur. Bunlarn hepsinin ya dn ya da eylemdeki nderi, bundan sonraki sayfalarmzda ad Atatrk olarak geecek olan ayn adam, Kurtulu Savann nderi Mustafa Kemaldir. Trk adalama geliimi ilk kez olarak tutarl ve tuttuunu baaran bir nder bulmutu. Bu blmde Cumhuriyet dneminin, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinden hangi temelli noktalarda ayrldn tartacaz. Bu dnemi tekilerden ayran en nemli zellik, geleneksel slmOsmanl temeli yerine onun kart olarak ulus egemenlii ve bamszlk ilkesine dayanmasdr. Cumhuriyetin kurulu dnemindeki devrimsel deimeler, bu ilkenin bir klie ya da zlem olarak kalmak yerine, bir gerek durumuna dnmesinin yollarn aan eylemlerdir. Cumhuriyet dneminin gelime aamasnda bu eylemlerin savunuculuunu yapan yazarlar, bu deimelerin devrimsel niteliini belirtirken bunlarn baka devrimlerin getirdii rejimlere benzemeyen bir rejim yaratt zerinde ok durdular. Bu eilim Avrupada byk etkileri olan komnizm, faizm, nasyonal sosyalizm gibi ideolojiler zamannda Cumhuriyet devrimini de bunlarla kyaslamak isteinden ileri geliyordu. Kimilerine ok iddial, kimilerine sadece propaganda olarak gzken bu eilim, yapt kyaslamada, bu devrimlerin ancak a dzeyine km, gelecein siyasal-ekonomik ideolojilerinin douunun n-koullarn hazrlayan deimeler getirmesi anlamnda olmak artyla yerindedir. Geen blmmzdeki tartmalar dnrsek, bu deimelerin getiriliinin deta zincirlemesine ve zorunlu imi gibi birbiri arkasna ortaya ktn, belirli bir mant olduunu grrz. Bu, Trk toplumunun ada Bat uygarl yrngesine sokma amacnda toplanr. Bu gerekletikten sonra ba ilke gelenekilik deil, devrimcilik olur. Bu yne dn gerekletikten sonra Batllamak

1410

bir erek olmaktan kar; bir balang noktas olur. Atatrkn salnda toparlanan ilkeler arasnda Batllama ilkesi olarak bir ilke bulunmay ilgin deil midir? Trk toplumunu ada uygarlk yrngesine oturtma gibi byk bir iin iki yan vardr: Birinci yan, bu kitapta bol rneklerini grdmz gelenekilik tutumunu yok etme iidir. kinci yan, onlarn yerine bu yrngeye uygun kurallar, rgtleri yerletirmek; toplumun yeni kuaklarn bu yrngenin gereklerine gre yetitirerek gelenekle a arasndaki gei kprsn kurmaktr. Bu adan Cumhuriyet dnemi devrimlerinin toplam bir yeni yneli devrimidir. Merutiyet Dneminin byk tartmasnda grdmz sorunlar, daha o zamandan, bu iki yanda yaplmas gerekli deimelerin neler olduunu gstermiti. Bu bize Cumhuriyet dneminin devrimsel deiikliklerinin, tarihsel zorunluluklarn bir rn olduunu gsterir. Cumhuriyet dneminde devrimsel deime konusu olanlarn hibiri bu dnemde kma deildir. Daha nceki dnemde bunlarn hepsi zerinde uzun tartmalar olmutur. Fakat asl byk sorun olan Saltanat-Hilfet sisteminin zmnden sonradr ki tekilerin zm yollar kendiliklerinden almtr. Daha nceki dnemi yaayanlar iin bunlar devrimseldir; bugnn kua iin ise bunlar doaldr. Bu deimelere devrimsellik nitelii veren baka bir etken ulusal Kurtulu Sava Dnemine katlan ok kiinin (tarihsel srecin hangi aamasna gelindiini kavrayamamalar yznden) bu deimelere katlamaylarnn bunlarn zorla getirilmi deiiklikler olduu sansn onlarda yaratmasdr. Ulusal Kurtulu Savan srf Osmanl saltanatm ve slm hilfetini kurtarma sava sanarak o bitince yine eskisi gibi Sultanl-Halifeli Merutiyet rejimine, hatta daha gerilere dnerek bir din devleti rejimine dnleceini bekleyenler iin bu deimeler evrim deil, ykm demekti. Bu kiilerin, yukarda grdmz gibi, artk bir tabiat garibesi haline gelmi olan Osmanl devlet rejiminden de daha teye giden baka bir tabiat garibesinin daha doabileceini dnmeleri, szn ettiimiz byk tartmann ardndan Birinci Cihan Sava yllarnda yaygnlaan geni bir dn bunalmnn yaratt hayallerin ykl sonucu olarak kafalarn byk bir anlam karmaas iine dmesinin bir rndr. Bu deimelere devrimsel nitelik vermede rol olan baka bir etken daha bu noktada kendini gsterir. Bu, Atatrkn oynad nderlik roldr. Bu nderliin ba zellii, tarihsel olaylarn zorlad sonularn hangilerinin daha telere gtrlebilecek yol olduunu semesi, toplumu o yol ynnde arkasndan srkleyebilecek byleyici gc, baarlar grlen eylemleriyle, kazanabilmi olmasdr. Bu deimelere devrimsel bir nitelik veren nc bir etken, ilk kapnn alnn devrim koullar altnda olmasdr. Bu, yeni bir siyasal rejim, yeni bir devlet, yeni bir toplum olma zorunluu sorunuydu. Bunun, var olan bir devlet iin sadece bir Kanun- Esas yapmak ya da Osmanl rejiminin din-devlet bileimini modernletirmek sorunu olarak balamadn grdk. Halbuki Merutiyet Dneminde Kanun- Esasde yaplan deitirmelerin hibirinin ana soruna deinemediini grdk. O dnemin katks olan baarlar, ancak bu ana sorundan yan izilerek dolambal yoldan ele alnacak

1411

kadarlk deimeler biiminde olabilmiti. Ulusal Kurtulu Sava iinde ise ba sorunun son zm deilse de ona doru ilk adm, devrimsel bir adm olarak balamtr. Geen blmde grdmz gibi ilk Tekilt- Esasye Kanununa geici bir tzk gibi bakanlar bunun iinde Saltanat ve Hilfet szcklerinin yer almaynn devrimsel bir olay olduunun farkna bile varamadlar. Bundan biricik kukulanan evre olan Muhafaza-y Mukaddesat lar devletin dininin slm dini olduunu koyacak kadarlk geici olduu ortaya kan bir kazan salamlard. Saltanat ve Hilfetin kaldrlmasyla bu madde anlamn yitirince onu kaldrmak da kolaylat. Anayasadan karlan din, siyasal deil toplumsal ve kltrel alana kaydrlnca o da devrimsel deimelere baml sorunlara gre yerini ald. Devrimsel nitelii veren belki en nemli dier bir yan, deimelerin kapsam sorununun vard aamadr. ncelememizin bandan beri geleneksel kurul ve kurallarn kapsamnn genileye genileye XIX. yzyln nc yarsndan sonra bu kapsam sorununun ak bir tartma konusu haline kadar geldiini grmtk. Namk Keml-Ahmet Mithat Efendi kuanda ilk kez olarak bu kapsamn snrn belirleyecek ltn forml de bulunmutu: Deimeler Bat uygarlnn basks yznden olduu iin o uygarln madd yanlar deimeye ak tutulabilecek; manev yanlarna kapal kalacakt. Buna tepki olarak bir uygarln bir btn olduu, Bat uygarl karsnda bu tr formln yrmeyecei dn de domutu. Daha sonra, Ziya Gkalpn ulusuluk erevesi iinde yapt hars ve medeniyet ayrm, madd ve manev ayrmnn farkl bir biimde konusu olarak bir sre yaama gc gsteren bir forml olmutu. Cumhuriyet dnemi deimelerinin devrimsel nitelii, ite bu formldeki snrlar ykmtr. Bunun rneklerini bu blmde vereceiz. Demek ki Cumhuriyet dnemi devrimlerine zelliini veren yan, II. Mahmut zamanndan balayan erilmelerin, arplmalarn, ikiye e blnmelerin ada uygarlk dzeyine uygun olacak yolda btnletirilmesi, tutarllk kazandrlmasdr. Deimelerin kapsam zerine doan devrimci grn nderliini yapan Atatrk, bu gr daha Cumhuriyetin kuruluundan nceki yllarda balatmt. lkedeki dolamalarnda durmadan u gr tekrarlar: Sava sonuland; fakat asl bamszlk sava imdi balamaktadr. Bu sava toptan ada uygarla katlma savadr. 1924 nutuklarnda sk sk geen konu, btnyle ada uygarla katlmaya kar olan gleri yenme zorunluu zerinedir.1 ada dnyada var olabilmek, kendimizi deitirmemize bal bir itir. Toplumsal, ekonomik ve bilimsel alanlarda ilerleyebilmenin yolu bu tutumu almakla alabilir. Bilimsel bulularn yaratt hrikalarn btn dnyann yaama koullarnda byk deiiklikler yaratt bir ada, hibir ulus gemilerin geleneksel ballklaryla varln tutunduramaz. Artk eskinin btn artklarn, kafalarda bunlar zerine yerlemi inanlar skp atmak zorunluu vardr.2 1925teki nutuklarnda geleneksel kurul ve kurallarn an gerektirdii dnyasal bir devlet, ulusal bir kltr gerekleriyle uyumazlklar zerinde durur.3 Atatrkn devrimsel deimeler anlay, tutucularn anlayna tamamen aykr olduu gibi, Cumhuriyet ncesi dnemde, zellikle sava yllar srasnda az ok belirmekle birlikte hem eylemde

1412

hem dnde olumlu bir katks olmayan sosyalizm, solidarizm (meslek temsil) gibi ideolojilerden de farkl olmutur. Bunun nedenlerini Kurtulu Savan tarttmz zaman grmtk. Ulusal kurtulu ve gereklei niteliinde olan bir savata ilk gerekli olan n koul, toplumun btn snflarnn ona katln salama sorunudur. Bu gerekletirilemezse bir ulusal sava bir dalma sava niteliini alr. Byle bir sava koulu altnda gerekli olan, btn olarak ulusu harekete getirebilmektir. Sosyalist anlamda bir devrimi balatacak, yrtecek, sonulandracak snf ya da snflarn yokluu kendini gstermitir. Byle bir devrim grnn, aydnlar dnda, hibir snftan destek bulamay Atatrkn grndeki gerekilik yann gsterir. Yanlma, Trk toplumunun Dou tr toplumlar yrngesinden kopmam olmas yznden Batl toplumlar yrngesindeki devrim anlaynn Trkiyedeki koullara uymadnn grlememesinden ileri gelmektedir. Atatrk, ulusal kurtulu koullar altnda toplumcu bir devrimin olanakszl sonucuna varmakla kalmam; asl dava olan tarih uzaynda Dou yrngesinden Bat yrngesine kayma davasnn dayanak noktas olarak toplum snflarnn birlemesinden doacak bir gten baka ve onun dnda olan bir g olamayaca grne de varmtr. Onun anlad devrim, ancak bu yrnge deitirmesi iinin kendisidir. Atatrkn bu devrimsel deime grnn, onun emperyalizm kartl grnde de yansdn grrz: Bat uygarl dnda geri kalan ve bu geriliklerinde direnen toplumlar stn ekonomi ve teknoloji gleri tarafndan smrlmeye mahkmdular. Bu toplumlar onlarn karsnda g, hak ve eitlik grmek istiyorlarsa, ilk nce ada uygarln dnda brakan balantlardan kendilerini koparmak zorundadrlar. Bu adan baklnca bu gr Bat toplumcu devrim grnden ayrld gibi, Dou tutucu direniciliine de aykr der; nk bu devrim grnn asl kapsad ey onlarn kutsal sayd ve maneviyat olarak nitelendirdii alandr. Atatrk devrim grnn bu adan anlam sonucu toplumsal devrim niteliindeki deimelerin ancak byle bir yrnge deitirici devrimlerden sonra olabilecei kansdr. Emperyalizme kar yaplm ulusal bamszlk savalarndan sonra, o ulusun gemiinden kalan geleneklere kar olan, emperyalist gcn arkasndaki uygarla doru olumlu olan bir tutum alnabilmesi hemen hemen hi grlmez. Tersine, o ulusu uygarlktan ayrc yanlara yeni bir ulusal kutsallk verme eilimi doar. Asya ve Afrikada kinci Cihan Sava sonras ulusal kurtulu savalarndan sonra (rnein Hindistanda, Pakistanda, Endonezyada, Cezayirde, Msrda, hatta Mslman olmayan inde olduu gibi) gemie dayal deerlere dn yeni bir ulusal btnlk kazandracak bir tutum olarak gzkmtr. Cumhuriyet devrimlerinin ynelii bu modelin tersinedir. Trk Ulusal Kurtulu srecinin balarnda grlen buna benzer bir tutum ok ksa sreli olmutur. Bu ksa sre iindeki olaylar, rnein farkl oluunun nedenlerinden birini bize aklar: Gelenein deerlerine dayan ulusal kurtuluun gereklemesine aykr siyasal eilimler yaratyor. Yukarda saydmz rneklerin hibirinde, koloniyalizmin paralad geleneksel deerler, emperyalizmin safnda ve Kurtulu Savana kart olarak gzkmemitir. O deerlerle yeni bir ulus varln gerektiren yeni deerler

1413

arasnda ayn iddette kartlklar domamtr. kinci neden de bununla ilgilidir: Osmanl siyasal rejiminde din kurallar toplumun kltrel kurallar olarak, toplumu paralanmaya kar btnlnde tutunduracak bir dayanma gc olmamtr. Bu kurallar yalnz topluma, deimeye kar direnicilik vermekle kalmam, bu direniciliin siyasal otoritesi olma eilimini de srdrmlerdir. Ulusal Kurtulu Sava bu siyasal otoritenin kendisini ykma zorunluuyla tamamlannca o otoritenin temsil ettii btn kurullardaki kurallar yeni bir ynde kurma zorunluklar ve olanaklar domutur. Bu yzden Ulusal Kurtulu Sava balangta Dou ile Bat aras ya da Hristiyan dnyas ile slm dnyas aras bir sava gibi grlrken, Trk rneinde bunun iki kltr ya da iki uygarlk sistemi aras bir sava olduu gr stnlk kazanmtr. Dou uygarl slm gelenei, Bat uygarl ada uygarlk olarak grlmtr. Biri, hayatn her alanna, ste baa giyilenlerden okullara ve devlet rejimine kadar her eyi din geleneinden gelen kurallara bulayan bir sistemdir. O uygarlk sadece bu yzden ada dnyada yaayamaz bir sistem olmutur. Bat uygarlnn stnl ve gc ise geleneklerle ada zorunluklar birbirinden ayrmaya dayanmasdr. Bat uygarlnn madd yanlar stnlklerini gstermilerse, slm toplumu bu stnl yenememise bu, Bat uygarlnda madd yanlar tesinde de elverili koullar bulunduunu Dnmeye bizi zorlamaz m? Ta Abdlhamit dnemi sonlarna doru grdmz dilci emsettin Saminin ileri srd gibi, uygarlklar madd ve manev btnlerdir. Batnn madd stnlnn altnda yatan manev ya da kltrel stnlk etkenleri vardr. Atatrkn benimsedii bu gr, Ulusal Kurtulu Savanda, iinde dincilik gesi de bulunan Ziya Gkalpn harslk ideolojisine de aykr der. Bundan trdr ki Atatrke, eriatlara, Hilfetilere, Saltanatlara kyasla en yakn gzken Trkler Cumhuriyet devrimleriyle hukuk, eitim, yaz, dil ve genel olarak kltr alanlarndaki devrimsel deimelerle uzlaamamlardr. Cumhuriyet deimelerine devrimci bir nitelik veren yanlarn en sonuncusu harslk grne aykr eylemleri getirmesidir. Bunun rneklerine bu blmde rastlayacaz. Devrimci Hukuk Cumhuriyet dneminde adalama ynndeki en nemli devrimsel deitirmeler hukuk alannda grlenlerdir. Bu alandaki ilk deiikliklerin yapld Tanzimat dneminde balayan kanunlatrma eylemlerini gzden geirdiimiz zaman hukuk deimelerinin adalama srecinin z olduunu sylemitik. Bunun balca nedeninin Osmanl devlet geleneinde slmln bir hukuk olarak yer tutmas olduunu da grmtk. Bu gelenekte din sorunu sadece bir inan sorunu deil, bir hukuk kurallar sorunudur. Bu kurallar ayn zamanda din kurallar sayld zaman toplumun hukuksal ilikileriyle zamann deiikliklerinin zorunluluklar arasnda gittike genileyen bir uurum ortaya kar. Geri Osmanl hukuku, grdmz gibi, tm bir teokrasi hukuku deildir; ancak eriat, slm dininden olan halkn toplumsal hayatnn hemen hemen tmn kapsayan bir hukuktur. zellikle Osmanl

1414

geleneinin siyasal bozulularyla kiiler hukuku olan eriatn bir yandan inan ve onunla ilgili eylemler alanna, te yandan siyasal alana genileme ve o alanlar zerine tm hkmn kurma eilimleri balad. Bylece, hem eski Osmanl sistemi geleneine, hem de zamann gerektirdii koullara uyma gereklerine aykr olan bir gelimenin balayp genilediini yukarda btn aamalaryla grdk. II. Mahmut ve Tanzimat reformlar bu iki eilimi durdurmak yerine, tersine, onlara hayatn geni bir alannda siyasal yetki dayana kazandrmt. Kanun- Esas akmnda eriat btn hukukun temeli yapma abalarnn ne genilikte etkisi olduunu da grdk. Bu kitabn banda sylediimiz gibi, adalama srecinin yan banda gcn gittike artran bir dinsel gelenekselleme sreci yan yana yrmtr. Cumhuriyetin kuruluundan nceki yllarda bile bu akmn tm bir Din Devleti kurma istei aamasna kadar geldiini de grdk. te Cumhuriyet dneminin devrimsel hukuk deiimi bu gidii tmyle tersine eviren bir eylemdir. Bu, eriatlk eiliminin btn hukuk alannn dna karlmasyla sonulanmtr; anayasal kuruluu din kurallarnn dna karan bir din-dnya ayrm ilkesinin uygulannn doal bir sonucudur. Toplumun btn hukuksal ilikilerini tutarl bir hukuk sistemi iinde btnletirmek olana ancak o zaman domutur. Eitimin birletirilmesi ve btnletirilmesine paralel olarak hukukun ulusal devlet yetkisi altnda ulusal btnl bulunan bir sistem oluu bylece gerekletirilmitir. Bunun dinle ilgili sonularna ileride deineceiz. Cumhuriyet dneminin bu hukuksal devriminin, Tanzimat Dneminde Mecellenin yapl dolaysyla grdmz bir gre benzer bir grn ortaya kyla balamas artc gzkr. O zamanki gr Cevdet Paann temsil ettii tutucu hukuk gryd. Bu kez bu gr, Ziya Gkalpn temsil ettii hars gr biiminde ortaya kt ve yukarda deindiimiz gibi hars ve medeniyet (kltr ve uygarlk) ayrm formlyle ilk atma burada balad. Halifeliin kaldrlmas dolaysyla adalet bakan olan Seyyit Beyin yukarda szn ettiimiz sylevi yle bir grle sonulanyordu: Bir lkenin kanunlarnn, onun halknn ulusal gelenekleriyle uyuma halinde olmas gerekir. Hukuk, halk geleneklerinin rndr; ancak bunlarn deimesiyle hukukta deiiklikler olabilir.4 Bu sz, geleneklerin deimelere uramayan yanlarnda hukukun gelenekler zerine deitirici, yeniden kurucu etkisi olamaz, demektir. O halde, geleneklerin din hukukuyla bir tutulduu bir ortamda hukukun yine de dine bal olarak kalmas gerekir. Fakat hukuk, gelenekleri adalatrmada devrimci bir ara olabilir mi? Ziya Gkalpn terimleriyle konuacak olursak, harsn, bir mmet uygarl rn olan Fkh hukukunun etkilerinden syrlarak, bir ulus kltr haline gelmesinde hukukun devrimsel bir rol olamaz m? u halde sorun, kltr ve uygarlk snrlarn hukuk alannda belirlemek nasl olabilir? sorunu oluyor. Bu sorunun belirlenmesinde, halifeliin kaldrlmasndan nce Adalet Bakanlnda yeni bir Aile Kanunu hazrlama giriimi bir deneme hizmetini grmt. Bakanlkta kurulan zel bir komisyonun hazrlad kanun

1415

tasarsn 27 Kasm 1923te TBMMye sunan Seyyit Bey, bu tasarnn yukarda tanmlanan gre gre hazrlandn aklyordu. Bu tasar yalnz evlenmeyle boanmay kapsamyordu. Mslmanlar, Musevler, Hristiyanlar bu ilerde kendi dinlerinin kurallarndan alnan kurallara gre davranacaklard. Mslmanlar iin birok sorunda Hanef hukuk okulunun kurallar yerine afi okulunun, baz sorunlarda Malik, hatta Hanbel okulunun kurallar seilmiti. Mecellenin tutumundan tek ayrlnan nokta bu olmutu. Bunun gerekesi, bunlarda a gereklerine daha uygun kurallar bulunduu iddias idi. rnein, bir kiinin vasisi bulunduu ve akl hastas olan biriyle evlenmesine afi okulu cevaz vermiyordu. Evlenmeye engel koullar arasnda zinann boanma nedeni olmas caiz grlmyordu. Yine afi okuluna gre zorlanm olma, evlenmeyi batl yapan bir kouldu. u halde bu yeni Aile Kanunu Tasarsnda a koullarna daha uygun saylan kurallar koyma dncesi stn gelmekle birlikte, bu gene de ancak slm hukukularnn okullarnn cevaz verdii snrlar iinde kalacakt. Bu yzden teki kimi sorunlarda eriat hukukunun koyduu kurallarn dna gene klamazd. rnein, tasar birden ok eli evlenmeyi (poligami) kaldrmadktan baka, 1917de yaplan kanundaki gibi ilk ein raz olmas kouluna bile balamyordu. 1917 kanunundaki koulun bu tasarda kaldrlmas nedeni olarak gsterilen gereke de uydu: Poligami slmlkta zorunlu olmayp sadece bir msaade olduu iin kanunla, kaldrlabilirse de, komisyon poligaminin fuhu nledii ve nfusun artmasn salad iin kaldrlmasndan kanm, ayn zamanda bunu yapmakla eriatn poligamiyi caiz grmesindeki yararlardan da yoksun kalnmamtr.5 Birinci gre Abdlhamit Dneminde, ikinci gre Cumhuriyet dneminden az nce grdmz poligamiyi zorunlu yapmak isteyenlerin grnde rastlamtk! Bu tasar 1923 ve 1924 yllarnda Mecliste birok tartmalara yol at ve kabul edilmedi. Ulusal gelenek (hars) deerlerine dayandrlan bir kanun olmak iddiasna, bir tek hukuk okulunun yarglarna bal kalmak yerine btn Fkh okullar arasnda seme yapmasna karlk, temelde yine de eriat hukukuna dayanyordu. Gkalp dn dorultusuyla Atatrk dn dorultusunun ilk atmasnn hukuk alanndaki gzkmesi budur. Merutiyet Dneminde Ziya Gkalpn bir toplumbilimi kanunu gibi yaygnlatrd kltruygarlk ayrm grnn ne lye kadar yerinde olduu sorunu bu kanun dolaysyla belirmeye balad. Trk hars olarak saylan gelenekler ne lye kadar ulusal, ne lye kadar dinseldi? Mill olan ile din olan nerelerde birbirlerinden ayrlabilirdi? Sadece bu terimlerin Osmanl Trkesindeki tarihsel evrimine bakarsak grrz ki mill terimi, Merutiyet Dnemine kadar din anlamnda kullanlyordu. Gkalp kavramlar plnnda kltrle uygarlk, mmet ile millet arasnda bir ayrm yapmakla birlikte, gerekte ulusun hukuksal ilikilerini dzenleyen kurallarda bunlar birbirinden ayr duruyorlar myd? Bundan baka, ikinci bir sorun mill olan ile ada olan arasndaki iliki sorunudur. Ziya Gkalpn Trklemek, slmlamak, adalamak arasnda bulduu eitlik gerekte de var myd? Somut hukuk sorunlarna gelinince nden birinde, ya da ikisinde ncnn lehine kkten bir ayrl gerekecekti. slmc grn bu ten hangisini seeceini biliriz. Fakat imdi ulusuluk,

1416

adalama sorunu karsnda kalnca devrimci yana m, geleneki yana m dnecekti? Gkalp grn yaz ve dil sorunlarnda da ayn ikilemle karlatn ve Atatrkn tuttuu devrimci yana kar gelenekilik yanna dtn greceiz. (Irklk ile Dincilik arasnda bugn grdmz yaknln kkeni buradadr). lemlerin hangisinin seileceinin belirlenmi oluu, Mecliste o zamanki tartmalardaki kararszlklarda ve sonunda kanununun geemeyiinde gzkr. Kanunun getirdii sorunlar arasnda en tartmal olan poligami sorunu olmutu. Bu sorun basn ve halk arasnda da tartlyordu. Tasarnn geleceinin olumlu olmaynda rol oynayan etkenlerden biri de nerdii kanunun Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerine zg bir para-kanun olmasdr. Kendisi btn bir meden kanun olmad gibi, teki kanunlarla da btnletirilmi, tutarl bir hukuk sistemi iine konmu deildi. Tartmalar srdke, byk sorunun u ya da bu alan zaman geldike kanun biimine sokma sorunu deil, iki hukuk sistemi arasnda, slm hukuk sistemiyle Bat hukuk sistemi arasnda bir seme yapmak, ona gre btn hukuk sistemini btnletirmek kararlarndan birinin verilmesi sorunu olduu belirmeye balad. Bu iki yoldan hangisine gidileceinin ilk iaretini Atatrk 1 Mart 1924teki bir sylevinde verdi: nemli olan sorun hukuk anlayn, kanunlar, adalet rgtn toplumsal yaayn uymas gereken a koullaryla uyumazlk iinde olan ilkelerden kurtarmak sorunudur. Aile hukukunda, meden hukukta izlenecek yol ancak Bat uygarlnn hukuksal yn olabilir. Yar tedbirlerle, yzyllk inanlara ballkla izlenecek yol uluslarn uyannn karsna kan en vahim engeldir.6 1923-24 yllarnda btn kanunlar ve adalet kurallarn Bat yrngesinde birletirmek ve btnletirmek gr glenmeye balad. Atatrkn 25 Ekim 1925te, yeni bakentte kurulan Hukuk Fakltesinin alnda verdii sylev bu eilimin kesinleniini yanstr: Trk devrimi, szcn ilk anda akla getirdii anlamdan baka ve ondan daha geni bir deiim anlamn tar. Onun gerek anlam, din bana dayanan yzyllk bir siyasal birim yerine baka bir baa, ulusallk bana dayanan bir birim koymaktr. Ulusumuz, bugnk uluslar aras var olma savanda yaayabilmenin tek yolunun ada uygarlkta bulunabileceini deimez bir ilke olarak kabul etmitir. Ulus.. devrimsel deimelerin doal ve zorunlu gerei olarak ihtiyalarn deiip gelimesiyle srekli olarak deiip gelime kuralna dayanan dnyasal bir rejim grn yaamn zorunlu koulu olarak benimsemitir. Artk devrimin hukuk temellerini atmak; devrimimizin dn biimine ve gereklerine uygun hukukular yetitirmek zaman gelmitir.7 Yeni bir meden kanun tasarsnn hazrlanmas iine ite bu grle giriildi. ki yllk almalardan sonra 17 ubat 1926da svire Meden Kanunundan uygulanan kanun tasars TBMMde kabul edildi. svire Meden Kanunu, Tanzimat Dnemi blmnde szn ettiimiz nl hukuk tartmalarndan sonra Almanyada, Mecellenin yapld srede (1874-96 arasnda) meydana

1417

getirilen meden kanundan alnarak 1912de svirede uygulanmaya balayan bir kanundur. svire Meden Kanunu, Trkiyede kabul ediliinden nce Japonyada; Trkiyede kabul ediliinden sonra da inde Meden kanunun temeli olmutur. Avrupada Roma Hukukunun, Cermen Hukukunun ve Tabi Haklar felsefesinin en baarl bir sentezi saylan bir meden hukuk rnei olarak alnmtr. Kanun tasarsnn banda yeni adalet bakan Mahmut Esatn yazd gereke raporunun son satrlar bu kanunun aln zamannn grn ok iyi yanstr: Modern ada uygar uluslara zg olan btn haklarda direnen Trk ulusu bu kanunu almakla o haklarn gerektirdii btn sorumluluklar da yklenmektedir. Bu belgenin (kanunun) yaymland gn Trk ulusu temelsiz inanlardan ve geleneklerden, Tanzimattan beri sregelen sallanmalardan kurtulmu olacaktr. O gn, eski bir uygarln kaplarnn kapand, ada ilerleme uygarlna gidildii gn olacaktr.8 Bakann nemli bir devrim belgesi olan bu raporu, kanunun kabul ediliine kar ileri srlen eletirileri de nceden yle karlar: ada uygarlk ailesine mensup uluslarn ihtiyalar arasnda temelli farklar yoktur. Sreli toplumsal ve ekonomik ilikiler insanln byk bir uygarlk ynn, bir aile haline getirmitir. Trk ulusunun ada uygarl, onun yaayan ilkelerini olduu gibi kabul etme kararn verdiini unutmamak gerekir. ada uygarlkta Trk toplumuna uymayan yanlar varsa bu, Trk ulusunun uygarla kendini uydurma yeteneinden yoksunluunu gstermez; onu anormal bir ekilde saran Ortaa kurullarnn, din kurallarnn rgtlerinden ileri geldiini gsterir. ada uygarla katlma, onu benimseme yolunda kesin kararla yryen Trk ulusu ada uygarl kendine uydurma deil, her ne pahasna olursa olsun o uygarln gereklerine kendini uydurma zorunluundadr. Bu kanunun amac din kurallarn ya da allm gelenekleri tutmak deil btn siyasal, toplumsal, ekonomik ve ulusal eylemleri gvence altna almaktr. Gryoruz ki Meden Kanunun alnnda gdlen ama halkn yurttalk (meden) ilikilerini geleneklere, alkanlklara ve din kurallarna uygun yolda dzenlemek deil; bunun tersine bu ilikileri olmas gerekene gre yeniden dzenlemektir. Kanunun devrimci nitelii buradadr. Cevdet Paa meden hukuku siyasal hukukun temeli sayyordu; imdiyse meden hukuk yeni bir siyasal hukukun gereklerine uymak zorunluuyla kanunlatrlmtr. Kanuna kar olanlarn balca dayana olan kanunun kurallaryla yaamda yryen kurallar aras boluk, hatta baz yerlerde atklk olay, kanunun yapld zaman bilinmeyen bir ey deildi; sonradan km bir sorun da deildir. Fakat onun temeli geleneki hukuk gr deil, devrimci hukuk grdr. Kanun olan deil, olmas gerekeni gerekletirme arac olarak anlalyor. Gerekte, bu kanun Cumhuriyet devrimcilii ilkesini somut toplum yaamna uygulamada en etkili ara olmutur. Bu kanunun etkileri zellikle tek eli evlenme ailesini kurmas, evlenme ve boanma ilikilerini bir dzene sokmas, mlkiyet, szleme ve daha birok alanlarda kiiler aras hukuksal ilikileri ada uygarlk dzeyine eit bir dzeye karmas, din kurallarn yurttalar aras ilikiler alannn dna brakmasdr.

1418

Din adamlar yalnz meden hukuku uygulama yetkisini deil, adaleti uygulama tekelini de yitirmilerdir. Dinlere gre ayn meden haklar uygulanmas gibi karma bir hukuk ve adalet sistemi de kesin olarak braklmtr. 8 Nisan 1924te kan bir kanunla eriat Mahkemeleri kaldrlmt.9 Mslman olmayan din cemaatlerinin kendi dinlerinin kanunlarna bal olma hakkn tanyan Lausanne Antlamasnn 42. maddesi de bylece hkmsz kalmtr. Bu cemaatlar de ayn Meden Kanunun kendilerine uygulanmasn kabul etmilerdir. Meden Kanun bir ulusun siyasal ve toplumsal varlnn tmn kapsayan bir kurallar sistemi olmamakla birlikte, toplumsal hayata yeni bir dzen vermede en byk etkendir. Toplumsal yaamda yeni bir dzene gtrclkteki rolnden baka, toplumun btnln de salamada anayasal hukuktan daha baarl bir dzenleme grevi yapmtr. Yllardan beri tartma konusu olan kadnn toplum yaamndaki yeri sorununa geni zmlenme olanaklar at gibi kii, aile ve i ilikileriyle uygunluk halinde olacak baka kanunlarla da evrelenmitir. Kii ve soyadlar, miras, zel mlkiyet, mukavele ve ticaret kanunlar, borlar, mal sorumluluklar, kanun oturma yeri gibi ada uygarlkta kii yaamnda nem kazanan alanlardaki gelimelerin kaynaklar Meden Kanundadr. Kadn haklar zerine getirdii yenilikler anayasay bile etkilemi; 1934te kadnlara eit yurttalk haklar tannmtr. 1 2 3 Gazi Mustafa Kemal zmir Yollarnda (1923) 22, 79, 103-126. Bu nutkun metni T. Y., (1924). Atatrkn Maarife Ait Direktifleri (1939) 6-10; Atatrkn Sylev ve Demeleri (1945);

Atatrk Dedi ki (1943); Atatrkn Balca Nutuklar (1942); A, Atatrk md. (1950) 719-804; Atatrkten Dnceler 1956). 4 5 6 7 8 9 Seyyid, Hilfetin 60-62. Hukuk- Aile Kanun Lyihas ve Esbab- Mucibe Mazbatas (1923) 3-32. Atatrkn Sylev ve Demeleri I, 317. Bu nutkun tam metni, Ergin, Maarif, V, 1501-4. TBMM Zabt Ceridesi, XXII, 57. oturum (1926) 267 vs. Mahakim Tekiltna Ait Ahkm Muaddil Kanun, md. 8 ve 10.

1419

Trkiye Cumhuriyeti Rejiminde Batllama Olaylar ve Fikirleri / Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya [s.798-811]
I. Batllama Olaylar 1.Trkiyenin Kuruluu odern bir toplum olmak ve modern bir devlet kurmak alannda sarf edilmi olan gayretlerin iki yz yl kapsayan emas, Batllamak meselesinin anahatlarn da ortaya karmaktadr. Daha dorusu bu gelimenin ad Batllamaktr. Baka memleketlerin tarihlerinde olduu gibi, bu abalarn varmak istedikleri gaye, yaanlan zamann artlarna gre, hrriyeti bir nizamn kurulmasyd. Hrriyeti rejim, Batda mutlak iktidarla savaarak kurulmutur. Osmanl mparatorluunda bu tarz bir atmaya hayli ge bir tarihte rastlanmtr. Oysa hrriyeti bir dzenin kuruluu, Batllama probleminin byk mikyasta zm demektir. Birinci Dnya Savandan sonra, mparatorluk Svres Antlamasyla, hukuken ve fiilen lme mahkm edilmiti. Trkler iin yeni, mill bir devlet kurmaktan baka realist bir are kalmamt. Bu devlet bugnk Trkiye Cumhuriyetidir. Ve kuruluunda, emasn izmeye altmz tarih olaylarnn, derinlemesine tesirini grmek mmkndr ve lzmdr da Zira baka bir aklama ile Trkiye Cumhuriyetinin dayand ideolojik prensipleri, hatta Trklerin hangi millerin etkisiyle bu devleti kurduklarn anlamaya imkn yoktur. Bat ile Dou Arasnda Trkiye Cumhuriyetinin temellerini Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti devresinde aramak gerektir.1 1920 ylnda balam olan bu devre, bir geit safhasnn btn zelliklerine sahip olmutur. mparatorluun hkim unsuru olan bir kitle tamamen yalnz, kendi kaderiyle ba baa kalmt. Mutlakiyete kar savan heyecan ve kinci Merutiyetin tecrbeleriyle oldurduu bir kitle, igal basksndan kurtulmann imknlarn aramak deviyle karlamtr. TBMMyi tekil eden mebuslar, nce de belirtildii gibi, srf bu i iin yetitirilmi bir neslin mensuplar deildiler. Merutiyetin siyas olaylar ve fikir hayat iinde yetimilerdi. eitli partilere, fikir cereyanlarna mensuptular. TBMM eitli fikirler ve tezatlar barndran bir Meclis olmutur. Ksaca belirtmek gerekirse, bu Meclis bir inklp organ olarak Dou ile Bat arasnda, eski ile yeni atmasn zmeye savamtr. Dou-Bat arasnda, her iki blokun ideolojik arpmalar iinde, TBMMnin hareket tarz Batllamak problemi bakmndan birinci derecede nemi haizdir. Trkler, mill bir devletin kurulmasn istiyorlard. Balangta ne Dou ne de Bat, bu tip bir devletin kurulmasna taraftardlar. ki hasm bu dnya arasnda TBMM Hkmetinin tutumu konumuzu yakndan ilgilendirir. Baty temsil edenler Birinci Dnya Savann galip devletleriydi. Bat adna hareket ettiklerini daima tekrarlamlardr. Loyd George ve Georges Clmenceau, btn XIX. yzyl kaplam olan Trkler aleyhindeki propaganda bu Bavekillerin imzalarn tayan metinlerde resmlemitir. Lloyd George Trkleri Kzlderililere

1420

benzetmitir, Mttefiklere Osmanl lkesini igal etmek hakkn bu kyaslamaya istinat ettiriyordu. Georges Clmenceaunun iddialar ise Onlar Konseyinin adna Osmanl Delegasyonuna gnderdii bir memorandumda son haddini buluyordu. Ksaca, Trkler mstakil bir Devlet kuracak kabiliyete sahip deildiler. Orta Anadolunun birka vilayetinden ibaret, yar mstemleke halinde idare edilmeye lyktrlar. Resm metinlerin bu ifadeleri yannda geni bir Trk aleyhtar edebiyat alm yrmt: Trkler Avrupadan (Batdan) eski yerleri olan Asyaya kovulmalydlar. Avrupada bulunmalar Batnn ahlkn bozuyordu. Zaten bu fikirlerin gerekletiricisi olarak igal ordular Anadoluya karlmlard. Bat adna hareket edenler, bamsz bir Trkiyenin kurulmas bir tarafa, onlara Devlet kurmak hakkn dahi ok gryorlard. Bat emperyalist bir gaye ile, milliyeti hareketleri ve inklplar desteklemiyordu. Dou, deiik bir gaye ile milliyeti hareketleri destekliyordu. Douyu Sovyet Rusya temsil ediyordu. Gayesi, bilhassa Asyadaki halk kitlelerinin milliyetlerini idrak etmelerini salamakt. Bu merhaleye ulaldktan sonra, milletleen kitleler Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliine ilhak edilecekti. Milliyeti hareketler bu sebeple destekleniyordu. Aslnda byle bir davran mill bir devletin kurulmasn desteklemekten farklyd. Kald ki, Trkiye, Bat ile Dou arasnda tampon durumunda idi. TBMM, bu iki ate arasnda almtr. ki hasm dnya arasnda bamsz bir yol bulmak, kolay olmamtr.2 Trkler ne bir Sovyet peyki olmak istiyordu, ne de bir yar mstemleke olmay. TBMMnin kendi istedii, bamsz bir Trkiyenin kurulmasyd. Yeni Devlet Bat demokrasisi rneinde vcuda getirilmek isteniyor, Bat camiasna katlmak gayesini gdyordu. Tarihin bu safhasnda, Trkler Batl olmak iin Bat ile savamlard. Bu olay, Batllama problemi bakmndan atlm kesin bir admdr. mparatorluun baaramam olduu bir harekettir. Anadolu hareketine inklp vasfn verdiren millerden en kuvvetlisi ideolojik istikll olarak bylece ortaya kmaktadr.3 Yeni Unsurlar TBMM Hkmetinin giritii hareketin geniliini tamamen mdrik olduu da anlalmaktadr. Geri varlacak gaye bakmndan eitli grlerden bahsetmek mmkndr. mparatorluun devamn dnenler muhafazakr, yeni bir Devletin kurulmasn isteyenler inklp idiler. Fakat her iki grubun da mensuplar mazinin olduu gibi devamn asla tervi etmemilerdir. mparatorluun devamn zleyenler bile, onun sularn, sorumluluunu kabul etmilerdir. Bunlarn bir daha yaplmamasn istemilerdir. Meclis mzakereleri bu hususta bir ok rnek vermektedir. Mesel, hangi gruptan olursa olsun, mebuslar mparatorluun gerileme sebeplerinden birisi olarak hkmet edenlerin ehliyetsizliini ileri srmlerdir. kinci Merutiyetin, Hrriyeti ilan etmesine ramen, istibdad nasl geri getirdiini belirtmilerdir. Bu tarz tartmalar mebuslar Batnn hkmet ekillerini anlamaya, aratrmaya, kyaslamaya gtrmtr. Muhafazakrlar, bu ekillerin slm olup olmadn incelemilerdir. Fakat Bat daima gz nnde tutulmutur. Siyas messeselerin Batdan alnmas bir zaruret olarak ortaya kmtr. Bununla beraber, alnacak olanlarn memleketin ruhuna uygun olmas bir art olarak ileri srlmtr. Karahisar ark mebusu, 1921 Tekilt Esasiye

1421

Kanununun mzakereleri srasnda zerinde konuulan bir messesenin Batda kabul edilmemi olduunu syleyen arkadana u szlerle mukabele etmitir: Bu esas memleketin ruhundan domutur. Garpte yok diye reddetmek mnsdr. Evvel biz tatbik ile rnek olalm cihana.4 Memleketin ruhuna uygun kamulatrma faaliyeti TBMM Hkmetinin yeni gayesi, yeni bir Devletin kaidesi olmutur. Ve eriate uygunluk prensibinin yerine gemitir. Belki bu yeni prensip iinde, memleket ruhuna uygun olarak eriatn da yer ald ileri srlebilir. Fakat teokrasinin tam mnsyla hkim olduu mparatorlukta, hibir suretle aktif bir deer verilmemi olan yeni bir unsur devlet hayatnda yer almtr: Halk. eri erifin yzde yz hakim olduu devrelerde, halk (millet) pasif bir unsurdu. Devletin idaresinde hibir rol yoktu. Merutiyete girdii yere ksmen yerlemiti. 1920de ise, asl ev sahibi, hkimiyetin gerek sahibi olacaktr. O kadar ki, halk siyas hayatn sadece bir unsuru olarak kalmyor, her trl iktidarn kayna, sahibi oluyordu. Srf bu esas salamak iin, TBMMnin en gerek bir ekilde, u veya bu messesenin Batda bulunup bulunmamasyla megul olmayarak, bir temsil esasn (seim sistemini) aratrdn grrz. Mahmut Esat (Bozkurt) ntibah Mebusan Kanunun memleketi temsil etmeyen bir seim sistemini tanzim ettiine kni idi ve fikirlerini nl idealist Fransz sosyalisti Saint Simonun Parabolen hatrlatan bir slpla ifade etmitir: Memleket demek siyasiyat, edebiyat, mnevverler demek deildir. Bir memleket iktisadiyatndan teekkl eder. iftilii, mimarisi, demircilii, saral ilh Birtakm meslek erbab o memleketi kurar, yaparlar. Bu meslekler yaplmad gn memleketten eser kalmaz Meclisi Alye bu memleketi asrlardan beri kllaryla, sapanlaryla mdafaa eden iftiler girecektir Bunlara cahil demek btn bir mukaddesat tahkir etmektir5 Mill hkimiyet prensibinin tam bir ekilde kullanlabilmesini salamak iin deil yalnz seim sisteminin deitirilmesi, yar dorudan demokrasi messeselerinin kabul dahi mzakere konusu olmutur (referandum gibi). TBMM Hkmeti vatandan saltanatn Osmanl tahtna tercih ediyordu. Bu alanda fikirler kesindi. Karahisar ark mebusu Mesut Beye gre, Sahte halklk olamazd Kanun yapmak hakkn ahaliye vermek yerinde olurdu.6 Beliren ve genelleen kanaat o idi ki millet hkim olmalyd. Vekilleri deil7 Dersim mebusu Tevfik Beye gre, Kyl Hasan idre istiyordu.8 Balkesir mebusu Vehbi Hoca, biz kylnn irdesiyle buraya gelmiizdir diyordu.9 Halkn veya milletin, her eit iktidarn sahibi olarak ortaya kmas, mill hkimiyet prensibinin ne derece kuvvetle yeni Trk devletinin ideolojik temeli olduunu gstermektedir. Tanzimattan beri hkmetten nefret etmi ve ezilmi olan halkn saltanatyd bu Ve Osmanl sisteminden tamamen farkl, Batl bir demokratik dzenin kurulmas demekti. Bylece, srf mill hkimiyet prensibinin kabul, onu gerekletirecek bir hukuk nizamn ve messeselerinin aratrlmasn gerektirmitir. Bu messeseler ise sadece Batda vard ve oradan alnabilirdi. nk slm hukuku bu alanda boluklara sahipti. Bu olulardan sonra, 1921 Tekilt Esasiyesini iln eden Halklk Beyannamesi (13 Eyll 1920) daha iyi anlalabilir. Trkiyenin kinci anayasas olan 1924 Tekilt Esasiye Kanunun mzakerelerinde de ayn mahiyette fikirlere rastlanacaktr. lk defa olarak, siyas messeselerin slm deerleri hakkndaki tartmalara 27 Mays 1960 hareketinden sonra

1422

kurulmu olan Anayasa Komisyonunda yer verilmemitir. Bu gerek bir yeniliktir. TBMM Hkmetinin bu yolu bulmas Batllama probleminin bir zmn daha kefetmesi demek oluyordu. Eski ile Yeni arpmas Asl ve nemli mesele, Meclis iindeki nklp-Muhafazakr gruplarn dorudan doruya Batllamak konusundaki atmalar olmutur. Durumu canlandrmak iin bavurabileceimiz rnek TBMM Hkmetinin son bulduu, yani Trkiye Cumhuriyetinin kurulu tarihinden birka yl sonraya rastlar. Bylece eski-yeni dvsnn yllarn arlatrd bir heyecanla tartlmasna ahit olunacaktr. Her iki hatip de, TBMM Hkmeti devresinin mebuslardrlar: Erzurum mebusu Ziya Hoca ile stanbul mebusu Hamdullah Suphi (Tanrver).10 Ziya Hoca Osmanl mparatorluundan kalma, dogmatik bir zihniyeti ve muhafazakr bir evreyi, Medreseyle lmiye snfn temsil etmekteydi. Bu zihniyet eski tezlere dayanmay, 1925 ylnda da, ihmal etmemitir. Hamdullah Suphi Bey kar tarafn fikirlerini yle zetlemitir: slm kadnlarn fuha srklyorlar, sarholua himye ediyorlar, ahlk tereddiye uratyorlar, mukaddest diniye ihmal ediliyor Tehlike var, tehlike var. Garp medeniyetini fezahatlari (rezaletleri) levsiyat (murdarlklar) ile beraber alyoruz. Yeni bir neslin, lyik devlet kurucular neslinin mmessili olan stanbul mebusunun bu iddialara vermi olduu cevabn tamamn bu sayfalara almak gerekirdi. Cevap o derece mnldr, yeni bir devri temsil edecek kadar nemlidir. Biz zetlemekle yetineceiz. Karmzdakiler zannediyorlar ki, medeniyet bir ktadan dier bir ktaya geerken gmrklere urar. Ziya Efendi Hazerat ile beraber bir komisyon tekil ederiz. nlerine ktlarn alrlar ve dardan ieriye ne gelirse madde madde grrler. O gelen ne? Lokomotif. Buyursun ieri. Bu gelen ne? Dans. Kabul etmiyoruz, kap dar Medeniyetler bir memlekete girerken gmrklere uramaz. unun bunun mtalasn almaz, tasvibini beklemez. Gelenler eer birtakm ihtiyalarn, birtakm zaruretlerin neticei tabiiyesi ise, mutlaka ieri girer, mni olamayz. Hamdullah Suphi Beye gre, sanayilemek mecburiyetinde olan Trkiyeye fabrikalar getirdiimizi dnelim. Amele-Patron mcadelesi zaruri olarak beraber gelecektir. Hocam byle olmaz. Fabrika girdi mi, sosyalist akideleri de ieri girer. O akideler makinenin bnyesine dahildir. Yerde yatan sarho Trk devriminin getirdii yenilikleri temsil edemez: Dinen memnu olan mskirat, din zuhur ettii gn de mevcut idi. Topran stnde asmalar salkm verdii gnden beri, sarho meydandadr. Hamdullah Suphi Beye gre yenilik, Batl gibi dnmemiz, bu dnce sistemini veren messeselerin varl demektir: Trk topranda, yabanclar yerlemedi. nk, Harbiyeniz var, Tbbiyeniz var sebebi budur. Yenilik mahhas bir tarifle nedir? Askerlii bir buuk seneye indiren kanundur. Arn ilgasdr, uzun bir geceden sonra memleketin ufkunda doan Hkimiyeti Milliyedir. Ve nihayet u sonuca varlabilir: Zulmlere kar isyan eden nesillerdir ki -Ahlkm var- diye barmak hakkn kazanmlardr Yeni nesiller eski nesillerden daha yksek bir ahlka mliktirler. Yeni nesil lmiye snfn da, dayand Medrese zihniyetini de mahkm edecek, Trk Devrimini mparatorluun slahat gelimelelerine balayacaktr. Bir buuk asrlk bir mddetten beri Trkiyenin sahnesinden benimle hemfikir olan kimse yoktu. Ben itima yeni bir rnek olarak ancak seksen seneden beri mevcudum Seksen, nihayet yz seneden beridir ki, zavall Trk milleti

1423

yeni rehberlerinin arkasnda kurtulu mcadelelerini yapyor, Merutiyetini iln ediyor. Cumhuriyetini tesis ediyor. Bunlar yapanlar kimlerdir? Baknz, aralarnda Ziya Efendiler var mdr? O insanlar bizim neslimizdir. Yz seneden beri hrriyeti, tekml, teceddd arayanlar onlardr ve nihayet memleketi muzaffer edenler de onlardr. Hamdullah Suphi Bey, Ziya Hocann fikrinin karikatrn yapmtr: Trk Devletinin nhitat sebepleri, Floryada kadn, erkek beraber suya girmek ve Beyolunda dans etmek. Bu ikisi kalkarsa memleket kurtulacaktr. Bu iftiradr. rticadr. 2. Bat Medeniyetine Gei Karar Kesin Karar 1920den beri aklanan tez, modern (asr) ve meden bir toplum haline gelmektir. Trk inklbnn bir Numaral Adam olarak TBMM Reisi cra Vekilleri Heyetinin tabi Reisi, Bakumandan, CHP Genel Bakan Mustafa Kemal Atatrkn btn siyas tefekkrne hkim ana hat bu olmutur: Meden ve asr bir heyeti itimaiye olmak. Trk inklbnn normal gelime yolu buydu. Atatrke gre, Millet ve memleketin irfan ve medeniyetini salamak, asr ve meden bir idare olmak, medeniyetle mtenasip meden haklarn vcudunu salamak, bir hkmetin normal devleri arasndadr. Trk nklbnn mahiyeti ise Cenkilik ve maceraperestlik deil, insan ve meden mefkreciliktir. Trklerin giritikleri inklp hareketi, dnyann hrriyeti olularndan ve fikir hareketlerinden ayrlamaz: Mill kurtulu hamlelerini dile getiren en byk fikir hareketleri, ahs saltanatlarn ve khnemi messeselerin dmandr. Yeni Trkiye Devleti, cihana hkim o byk ve kadir fikrin Trkiyede tecellisidir, tahakkukudur. Mill hkimiyet prensibi, ada medeniyetin ortaya kard en ulv, en necip fikirlerin ve itiyaklarn bir sonucudur.11 Bu fikirler gelierek tabi sonuca varlmtr: Bat medeniyetini kabul etmek. Baka bir deyile medeniyet alannn deitirilmesi. En ileri medeniyet seviyesi Bat medeniyeti olduuna gre, Trkiyenin gayesi bu seviyeye ulamak olmalyd. Trkiyenin yaama davs bu suretle formle edilmi oluyordu. Bunun dnda, ancak geriliklerle beslenen bir hayat telkkisi kalyordu. Bir Devletin gerek idarecileri olan aydnlar bu dvnn gerekletiricileri olmalydlar. Batl bir hayatn kurulabilmesi iin, evvel siyas hayata hkim olan prensip ve messeselerin deitirilmesi sonra da yeni hayat tarznn yeni bir hukuk dzeniyle korunmas gerekmitir. Osmanl mparatorluundan kalm, onu dahi yaatmakta aciz gstermi statik bir hukuk nizam ile yeni bir Devletin yapsn kurmaya imkn yoktu. Bu safhada Trkiye yepyeni bir yola girmitir. Bu alandaki topyekn deiiklikleri, Devlet Bakan, Meden Kanun projesinin sona erdii srada, Ankara Hukuk Fakltesini aarken aka iln etmitir (5 Kasm 1925): Hukuk deiikliinin temeli lyiklik prensibi olacaktr. Cumhuriyet Trkiyesinde eski hayat kaideleri yerine yeni hayat kaidelerinin, eski hukuk yerine yeni bir hukukun kaim olmas sz gtrmez bir emri vkidir. Bsbtn yeni kanunlar vcuda getirerek eski hukuk esaslarn temelinden ykmak teebbsndedir12

1424

Devlet bakannn bu alandaki fikirleri Meclisin toplant yln a konumalarnda, hkmetin icraatn zetler, gelecek yllarda yaplacak ileri bildirirken daima tekrarlanmtr.13 Fakat 1934 ylnda, Mussolininin Bat Anadoluya kar aklad itihalarna cevap olarak tertiplenen asker manevralar srasnda, Atatrkn not edilen baz fikirleri, Batllamak meselesine dorudan doruya temas etmeleri bakmndan nemlidir: Uysal ve asya itikatlara bal, sinsi ve sindirici hurfeler, kstekleyici yanl itiyatlarla inhisarc kuvvetlerin tesirine srklenebilecek ynlarda iyi inklplar iin plebisit yaplamaz Esasen millet irdesiyle milleti temsil edenler mnevverler olacaktr. Bunlar, yaptmz ve yapacamz kanunlarla inklplarmz kkletirecek ve muasr medeniyet seviyesine ulatrlacaklardr Bugn iki kere sekiz on altdr. Bu on kii byle dese ve yz kii de on diye srar etse yz kiinin dediini mi kabul edeceiz?. Biz artk Garplyz, Eski dnyaya hkim eski medeniyetimizle sadece vnerek deil, btn zincirleri krarak, son asr medeniyetinin gittii yollardan yryerek, bu seviyenin de stne kmaya alacaz Hurfeleri atacaz. limde, irfanda, sanatta, her iyi eyde, nurlu insanlar byk, asil ve uysal milletimizi nurlaryla, bilgileriyle, azimli icra ve iradeleriyle birlikte bu yola gtreceklerdir phesiz ve mutlak olarak hedefe ulaacaz.14 zetlemeye altmz bu fikirler Bat medeniyetinin bir btn olarak kabul edildiini kesin bir karar halinde aklamak bakmndan nemlidir. Daha sonra da grlebilecei gibi, Atatrk bu tezin savunulmasnda yalnz kalmamtr. Bu fikirler, mill ve siyas hayata hkim bir evrenin gerekletirmek istedii sosyal ve siyas bir tez, Trk nklb ad verilmi olan fikir ve hareketler btnnn gelimesini zerine alm bir ekibin program olmak bakmndan ilgi ekicidir. nklp, Halka Kar Bir Gidi Midir? Klsik tarifler, ihtill ve inklb ok defa birbirine kartrmakta, her ikisinin mterek vasf olarak hukuk dnda ortaya kan siyas bir iddet ameliyesi oluunu gstermektedirler.15 Daha sonra, bu hareketlerin eitleri zerinde durulur. Orta Douda cereyan eden olaylar, tarih ve corafyann verdii bir zellik tarlar. Orta Dounun ihtillci hareketlerini, baz bakmlardan dnyann baka yerlerindeki benzer hareketlere balamak mmkndr. Byk dinlerin doduu ve saysz kollara ayrld, byk medeniyetlerin drt yol az bu blgede, ihtill hareketleri ar basklara maruzdurlar. Trkiyenin mill kurtulu hareketinde grld gibi, srf yabanc boyunduruundan kurtulmak iin yaplan hareket tam saylamaz. Kalnt ve harabe halindeki bir medeniyet alanndan, stn bir medeniyet seviyesine gei problemini zmek gerekir. Bu zarur deime, bamsz, mill, Bat rneinde bir demokratik sisteme varmay m gaye edinmitir? Yoksa, mill ihtillin gereklemesi bir gaye deil de, Sovyet blouna katlmak iin bir vasta m saylacaktr? Orta Dou milletleri iki ate arasndan gemek zorundadrlar. Basklarn iddeti bu blgede, her yerden fazla hissedilecektir. Batya kar savaarak, Bat medeniyetini kabul etmek isteyen memleketlerde, durum hayli zorluklarla karlalmasn gerektirmektedir. Bu tarz bir program geni ve muhafazakr kitleye tatbik

1425

edilecektir. Ve bu uygulamay aydnlar, ya da inklplar deruhte edeceklerdir. Rasyonel, ada bir sosyal ve siyas programn uygulanmas, muhakkak ki muhafazakr evreleri memnun etmeyecektir. Trk sistemi, bir medeniyet programnn benimsenmesi iin icabnda geni kitleye kar durulabilecei prensibinden hareket etmitir. Bu suretle, bir mecbur kltr deimesi hareketine giriilmitir. Fakat, Siyaset lmi alannda, halka kar, icabnda zorla giditen maksut olan nedir? Umum efkr mekanizmasnn tahlilinden elde edilen sonu odur ki, bir kitlenin herhangi bir eyi istememesi, o eyin kitleye istetilmemesidir. Bu ameliye, eitli siyas kuvvetlerin umum efkra tesir vastalaryla tekemml eder. Devrimci bir memlekette, inklp yapan bir memlekette, belli bir programn halka ramen yrtlmesi, muhafazakr kuvvetlerin basks altnda bulunan bir kitleyi o kuvvetlerin tesirinden, tahakkmnden kurtulmak anlamn kazanmaktadr. u halde ortaya hamleci ve gerici kuvvetlerin arpmas kmaktadr. Trkiye, ite bu ince ve derin toplum meselelerini devrim hareketleriyle, zmeye almtr. nklp, prensip itibryla geri kuvvetlere kar yaplmtr. Niin geri idiler? Hangi sebeple, bunlara bu sfat verilmitir? Trk inklbnn kurucular, bu hakk tarihin iinden almlardr. Osmanl mparatorluunun gerilemesine mil olanlara baka bir sfat izafe etmeye imkn yoktur. Bunlarn banda aslnda liberal olan bir dini, muklakiyeti merulama vastas yapan, onu statik bir hviyete sokan lmiye snf geliyordu. nklplar bu ak tezlerine dayanarak, muhafazakr evrelerle mcadele hakkn kendilerinde bulmulardr. Bu arpma sadece iddete dayanmamtr. Halkn seviyesini ykseltmee matuf eitim ve retim seferberliine geilmitir. Devrim, halk muayyen bir meden seviyeye karmay gaye edinmitir. Bu merhaleye varlncaya kadar da, Devrim tansiyonu muhafaza edilmitir. Bu noktada, inklp metodunun, demokratik bir sistemin icaplaryla karlat grlmtr. leride bu meseleye temas edilecektir. Mill Rnesans Forml: nc Kuvvet Trkiye Cumhuriyetinin yeni bir devlet olduunu, Osmanl mparatorluunda bulunmayan zellikleriyle delillendirmek gerekir. Trkiye, mill bir devlettir. Onun etik temelini vcuda getirmi olan Mdafaai Hukuk hareketi, ferd haklardan ziyade, Wilson Prensiplerine dayanarak, mill haklarn savunulmasn gaye edinmitir. Yalnz, Trkiyenin mparatorluk ve her trl ahs hkmet eklinin reddine dayanan bir doktrin gereince kurulmas istei, ona Bat dzeninde demokratik bir yapya sahip olmak devini de yklemiti. Bu devlet, teokratik deildir. yle ki, ne devlet, ne de fertler dini temsil eden ve onu yorumladklarn iddia eden organlarn vesyeti altnda deildirler. Bu olay, Trklerin Batllamak uruna dinlerini deitirdikleri anlamna gelmez. Zaten byle bir iddia ilm bakmdan rktr. Fakat, teokrasiyi reddeden bu devlet, yzyllardr, modern bir toplum olmay nleyen engellerle, slmn asla tecviz etmedii ekilde, kendilerini ilm bir stnle sahip gren ve yegne, tabi idareci snf sayan Muhafazakr evreye ve dayand zihniyete kar mcadele edilerek kurulmutur. Osmanl Devleti, teokratik (ayn zamanda siyas, yani monarik) yapsn, vaktiyle bedev bir kavmi dnyann en byk meden topluluklarndan birisi yapm olan slm dininin mazisine ve faziletlerine balamt. Bu uzak ve yapc bir maziydi. Trkiye Cumhuriyetinin kurucular bunu inkr etmemilerdir. Bir rnek olmak zere Halifeliin lgas Kanununun I. maddesi gsterilebilir: Halife

1426

haledilmitir. Hilfet, hkmet ve Cumhuriyet mn ve mefhumunda esasen mndemi olduundan Hilfet makam mlgadr.16 Maddenin z olan tez zerinde muhafazakr evreler tarafndan hayli ey sylenmitir. Fakat yalnz bu rnek, gelimeleri slmc bir yoruma tbi gstermek bakmndan zikre deer. Cumhuriyetiler yeni devletin mazisini tarihin daha da ilerine doru gtrmlerdir. slmn meden bir mazisi olduu muhakkakt. Fakat Trklerin daha eski ve medeniyetin hayli ileri seviyesine km bir mazisi vard. Trkler, slmdan nceki mazileriyle, medeniyetleriyle vnmeliydiler. slm, Trkleri

bedevviyet halinde bulmamt. Trkler, Mslmanl esir bir kavim olarak kabul etmemitiler. Kendi trelerine, devlet ekillerine, teamllerine sahip idareci bir kavim olarak bu dini benimsemilerdi. slmiyete ekil vermiler, slm Devlet sistemini zamann icaplarna gre gelitirmilerdi. slm dnyasn ilerletmilerdi.17 Bu mazi, Trkler iin bir kuvvetti. Bir taraftan, slml bozuk dzen yorumlayan hocalarn karsna, bir taraftan da Bat medeniyetini eski Yunana balayan ve Trklere medeniyetsiz diyen Lloyd George ve Clmenceaularn karsna, bir nc kuvvet olarak karlmalyd. Onu aramak ve anlamak gerekirdi. Bu mazi ayn zamanda bir kurtulutu: Dilde, sanatta, edebiyatta, tarihte, ilimde, yeni bir zihniyetin douunda bir vesyetin reddiyesiydi. Trk nklb olarak adlandrlan gelimelerin k noktasn bu tarih olaynda aramak lzmdr. Bu suretle slmc Rnesans fikrine karlk, Trk (mill) rnesans tezi savunulmutur. Kendi kendini aramann, hibir suretle, statik ve dogmatik bir esasa dayanmamas gerekiyordu. Maziye, Orta Asyay an bir geriye dn saylmamtr. Bu bizim de hem Avrupallar, hem de Araplar gibi eski bir medeniyete sahip olduumuzu delillendirmek iin, daha mill olmann artlar arasnda mtala edilmitir. Cumhuriyet rejimi, Trkn unutulmu ya da unutulmak istenmi hatta inkr edilmi meden hasletlerini ortaya karmak iin bir vastadr. Batl bir vastadr. Trkler, ferd ve mill ahsiyetlerinin kendi kendilerini idre sistemiyle gelieceine inanmlardr. Bu ise, asrlk abalarn mahsul olan demokratik bir sistemin kuruluuydu. Bu kkl zellik, Tanzimat ikilii de ortadan kaldrmtr. Lyiklik prensibinin sonucu olarak, Devletin gayesinde ve messeselerindeki ikilik kalkmtr. Millet-Hanedan, Monari-Teokrasi, Urf-er ayrmlar kaybolmutur. Saray-Ordu-Yenieri genine dayanan kuvvetler aras karlama, halk unsuru iinde erimilerdir. Demokratik rejimlere hs siyas hayat (iktidar etrafnda mcadele) bir tek parti rejiminin son bulmasyla yerlemeye balamtr. Trk halk, seimin kudretine inanmtr. Siyas hayatn kontrol, inklp bir ekibin elinden umum efkrn hkimiyeti altna girmek yolunu tutmutur. Bundan byle, Osmanl mparatorluundaki tarz siyaset (Osmanllk, Trklk, slmlk) forml de varlk sebebini kaybetmitir. Gene lyiklik prensibinin bir sonucu olarak, yeniliklerin eri erife uydurulmasna da lzum kalmamtr. Bu eit bir vesayetten kurtulmu olan bir toplumda ferd hrriyetlerin geni bir ekilde tanzimi demokrasinin asl bir zarureti olarak ortaya kmtr. Mterek Medeniyet Trkiyenin girimi olduu byk tecrbe, ilk defa bir Orta Dou milleti tarafndan yaplmtr. Trkler bu iin altndan kalkabilirler miydi? Bu soru sorulmutur. Bat umum efkr, babo

1427

kpeklerin Hayrszadaya atlmalar dolaysyla, Trklerin medeniyetsizliinden bahsetmitir. Hatta Mr. Ralph Bunch, 1955 ylnda Montereyde henz lise andaki talebelerden mrekkep dinleyicilerine, tarihin byk genocydelerini (tehir suu) hatrlatrken, Hitlerin yanna Trkleri de koymutur. Bu fikirlerin ilm aratrmalar karsndaki deerleri ok zayftr. Son ilm incelemeler tamamyla aksi sonulara varmlardr. Anadolu veya Osmanl Trklerinin vasflar bugn objektif esaslarla ortaya konmutur: Kuvvetli bir milliyet duygusu, byk bir dnya Devleti kuracak siyas ve idar kabiliyet, slmiyeti kabulden nce sahip olduklar meden ve siyas imknlar ve tecrbeler. Anadolu Trkleri, nce btn Trk dnyas, sonra slm dnyas, daha sonra Orta ve Yakn Dou ve Dou Avrupada bu kabiliyetlerini gelitirmilerdir.18 Trkler Ne istediklerini bilen millettir.19 Bu blge Trklerinin mill kurtulu hareketlerini gerekletirdikleri yl gibi ksa bir mddet iinde (1920-1923) yalnz asker deil, fakat siyas alanda elde ettikleri sonular gz nnde bulundurulursa radikal bir inklb baaracaklar da kabul edilebilir. Btn Trk dnyas iinde en fazla Batl olanlar Anadolu Trkleridir. Asl nemli olan mesele, Anadolu Trklerinin Orta Dounun dier milletlerine nazaran haiz olduklar farklardr. Bunlar arasnda Trklerin Batl slhat hareketlerine en evvel balamalar grlmelidir. Merut, parlmenter, demokratik hareketlerin Doudaki ncleri Trklerdir. Eer Orta Dou memleketleri Baty Trkler gibi anlayp hareket etselerdi, dnya tarihi bugn bambaka bir seyir takip edecekti.20 Hemen btn Orta Douda hl Osmanl mparatorluunun eski paralar halinde Osmanl-slm tekilt hkimdir. Bunun tek istisnas Trkiye Cumhuriyetidir.21 Trk inklp hareketlerinin tarihin kaderini deitirecek bir tesire sahip olmalarnn srr buradadr.22 Genel bir kanaate gre, Trkler iyi askerdir. Asker hasletleri yannda, dier meden, idareci kabiliyetlerinden pek az bahsedilmektedir. Trk inklbn idare eden ekibin bilhassa bu iddiay cevaplandrd grlr. Eski bir medeniyeti an ve arayn sebeplerinden birisi de bu olaydr. Trkiye, yirminci yzyla hkim olan medeniyete yeni bir anlam vermeye almtr. Dikkat edilirse, nutuklarnda ve metinlerinde kanunlarn mucip sebeplerine, bilhassa Atatrkn kulland muasr medeniyet, bu asrn medeniyeti, medeniyet lemi terimlerinin yer aldklar grlecektir. Bu medeniyet mterek medeniyettir. nsanln mal saylmaldr, Trk inklbnn hmanist cephesi ile bir kere de bu anlam dolaysyla karlalmaktadr. Batdaki din evreler bu medeniyetin Hristiyanln eseri olduunu savunmulardr. Trkiyedeki muhafazakr evreler de ayn teze taraftarlk gstermilerdir. Dou Hristiyanlarnn Batdakilerin siyas ve sosyal seviyesine eriemedikleri gz nnde tutulduu takdirde, byle bir tezin gereklere uymad derhal belirecektir. Trk devletinin kurucular da bu tezi reddetmilerdir. Bugn geleneki grler hl bu tezin savunuculardr. nklplar ve Demokrasi Trkiye XX. yzyln iinde bulunduumuz safhasnda, dnyann iki ideolojik cepheye ayrld bir devrede, Bat devletleri manzumesi iinde yer alm bulunmaktadr. Hem Batl bir toplum hem de

1428

Batl milletler aras garanti sisteminin faal bir uzvu olmak durumundadr. Trkiyenin Batl bir devlet olmas, demokratik bir sistemin btn icaplarn yerine getirmekle devli olmas demektir. Demokrasi, sadece mill ve bamsz bir devletin kurulmas deildir. stikll, kollektif mill haklarn ifadesi ve salanmas olarak kendi kendini idare etme yolundaki gayretlerin art olabilir. Fakat bu artlardan birisidir. Trk devriminin gayesi, ilk hedefi mill hrriyetlerin elde edilmesi olmutur. Demokrasinin dier temel artlarndan birisi, ferd hrriyetler sisteminin bugnn sosyal artlarn asla ihmal etmeyerek kkl bir ekilde kurulmas, yerlemesidir, teminatlandrlmasdr. stikllini alm insanlara, hrriyet zevkini asla vazgeemeyecekleri bir kuvvetle alamasdr. stikllin salamaya alt mill birlii kollektif dayanma, hr bir iklimde yaama imknlar tamamlar. Trkiye, balangta belirttiimiz gibi bugn bu etin problemin ortaya kard buhranlar zmek devi ile kar karyadr. Trkiye, demokrasinin yerlemesini salayacak sosyal ve ekonomik artlara sahip olmak bakmndan, Orta Dou blgesinde en msait memleket saylmtr. lke ve nfus lleri, iktisad gelimesi, gelirin paylalmas, sanayileme, din ve dil birlii, eitim derecesi, tekiltlandrma kabiliyeti bakmlarndan, Trkiye dier devletlere nispetle avantajl bir durumdadr.23 Fakat Trkiye demokratik bir nizamn kurulmasna iki ynden alabilir. Bizatihi kendi imknlarn kullanarak, i gayretlerle ve d ekonomik yardmlardan faydalanmakla. phe yok ki kendi abalar messir sonular yaratacaktr. ki yz yla yaklaan tarih gelimeleri daima faydalanlacak gelenek, teaml ve denemeleri salamak bakmndan emin bir lboratuvar vazifesi grebilir. Bu alanda memleketin aydnlar, bilhassa btnyle iktidar mekanizmas nde bir rol oynayacaktr. Ve hrriyeti bir hukuk nizamn vcuda getirecektir. Mill imknn ve vastalarla kalknma, ksa vadeli siyas tedbirlerin (seim sistemi, yeni anayasa messeselerinin kuruluu, parti faaliyetlerinin dzenlenmesi gibi) ve uzun vadeli sosyal tedbirlerin (eitim, retim, mtehasss kadrolarn yetitirilmesi, istikrarl bir ekonomi gibi) alnmasn gerektirir. ve d ekonomik tedbirler de (yatrmlar, d yatrmlar, enflasyonu nleyici hareket tarz gibi) demokkratik bir yerlemenin artlar olarak mtala edilmelidir. Mahadeler gstermitir ki iktisad gelime, mesel Japonyada olduu gibi, sratle sanayileme, daha fazla hrriyet ve demokrasi getirmemektedir. Hatt eitim ve sanayileme Nazi Almanyada olduu gibi monolitik bir diktatrl nlemeyebilir.24 u halde, ekonomik tedbirler ve kalknma programlar, hrriyeti ksmadan demokratik messeselerin kuruluu ve ileyiiyle birlikte gelimelidirler. Kalknma programlarnn demokratik ller iinde ayarlanmas mmkndr. Ve zaruridir. u halde, evvel iktisad kalknma, sonra siyas demokrasi forml hrriyeti bir nizama varmak yolunda bir garanti saylamaz. Demokrat Parti liderlerinin dtkleri byk hata, dnya tarihinde bu telkkiyi ispat edecek bir delil olarak yerini almtr. Dier bir mesele de demokrasi=ounluk formlnn etrafnda gelimektedir ve siyas hayatmz daim surette igal etmitir. Demokrasi sadece aritmetik bir ounluk hesab deildir. Yaplan hareketlere, vatandalar ba hesabyla nazara alarak meruiyet vermek ve bunu demokrasinin tek art olarak gstermek yalnz ekl bir zellikle yetinmektir ki, demokrasi ile badaamaz. nk demokrasi bir ideolojidir. Her eyden nce muayyen prensiplerin

1429

gerekletirilmesidir. Demokrasi topya deildir, bir yaama, bir medeniyet eklidir. ounluun iradesi bu prensiplerin messeseletirilmesi ve tatbiki hakknda tezahr ederse demokrasi vardr. Bu nokta da derhal demokrasiyi feda eden, Cumhuriyet mevhumu ile telifi kabil olmayan tek parti rejiminden bahsedilmektedir. Mill iradenin bu rejim iindeki fonksiyonu soruturulmaktadr. Evvel tek parti rejiminin memleketimiz bakmndan haiz olduu mahzurlar zerinde duralm: Blok halindeki Meclis ounluklar karsnda fren vazifesini grebilecek tesirli muhalefet messeseleri olamamtr; Anayasa mekanizmas dondurulmu teamller teesss edememitir; siyas hayat gayet zayf kalmtr. Tek parti memleketin sosyal hayatnn nzm, diktatr olmutur. Meclis hkmeti sistemini kendisine elverili bulan tek parti ounluu Meclis Tzn istedii ekilde ayarlayarak Meclisin de hkimi kalmtr. Fakat tek parti rejiminin u zelliklerini de unutmamak gerekir: Fiil bir karaktere sahip olmutur; faizm veya nasyonal sosyalizmde olduu gibi hukuk nizamlar vcuda getirmemitir. Geici karaktere sahip olmutur, iktidar partisinin seimleri kaybetmesiyle yeni demokratik messeseler kurulmamtr. Bugn hl bu messeselerle yetinilmektedir. Kendisini ve ideolojisini Weltanshaung olarak iln etmemitir. Lyik bir karaktere sahip olmutur; hurafelerden kuvvet alan evrelerle mcadele etmitir. Batda grlen diktatrlklerde ve rtl demokrasilerdeki gibi totaliter olmamtr. Tanzimat telifiliini ortadan kaldran kesin kararlar almtr. Zarur bir devrim hareketinin mahsul olmutur.25 Trkiyedeki tek parti rejiminin zellikleri incelendii zaman grlecektir ki, yukarda kaydettiimiz mahzurlar ok partili rejimlerde de olabilirler. Bir fikrimizi tekrarlayarak syleyelim, meclislere ezici bir ounluun hkim olduu ve ounluklarn hkimiyetini karlayacak kuvvetli umum efkr messeselerinden yoksun her devlet eklinde ve hkmet sisteminde muayyen bir partinin ounluu o memleketin siyas ve sosyal hayatna hkim olmak imknlarn elde edebilmektedir. Bugnk meselelerin ou ayn mahiyetteki olaylardan domaktadr.26 u halde ikayeti olduumuz bu mahzurlarn tek sebebi tek parti rejimi deildir. Baka sebepler de vardr. Tek parti rejiminin liderleri, demokrasiyle beraber demokrasinin zemini olan meden bir iklimin hazrlanmasn program edinmilerdi. Kitleyi bu seviyeye karm olanlar bu yetkilerini inklbn tansiyonundan ve kurtarclk vasflarndan almlardr. Mill seviyeyi muayyen bir medeniyet merhalesine kartmak isteyenlerin demokrasiyle badamayan tedbirleri27 tarihimizde grlen istisna, bir defaya mahsus fonksiyonlarn tamamlam hareketler olarak vasflandrlmtr. 1950den itibaren ise, bu sefer demokrasi nizamn hedef edinmi bir devrenin balam olmasn kabul etmek, Batllama meselesinin tamamen bu adan grmek gerekir. Anayasa dilinde mill hkimiyet, millet, milletin irdesi gibi, Fransz htillinden beri sk sk kullanlan terimlerin anlam zerinde de durmak lzmdr. Bu anlam tektir: Semenler ounluunun, bu yoldan meclis ounluunun radeleri. Demokratik prensiplerin, zihniyetin ve teamllerin bir meclis umum heyet iinde yerlemesi hrriyeti bir hukuk nizamnn kurulmas iin hi olmazsa ksa vadeli tedbirlerin isabetle alnmas bakmndan bir teminat saylabilir. Bu bakmdan demokrasi aydnlar rejimidir. nc Selim devrinden beri mahedeler odur ki, iktidarlar, hrriyeti bir nizamn

1430

kurulmasnda, kendi kendilerini snrlama pahasna mspet roller oynayabilmilerdir. ktidarn geici muayyen artlarla kullanlmak zere verilmi bir emanet olduu, alnmadan verilebilecei kanaatinin yerlemesi Trkiyenin Bat Demokrasisini taklit deil fakat ona kendi yardmn getirebilecei gstermek bakmndan nemlidir. Nitekim dnya tarihinde ilk defa olarak yabanc hukukularn mahedesini hatrlatarak kaydetmek gerekirse Trkiye tek partiden ok partiye geii baaryla salamtr.28 Bat dnyasna, Batl messeselerin kendi toplumunda mspet sonularn vererek gelieceklerini ispat etmitir. DP iktidar on senelik sresi iinde Trkiyede 1945te muvaffak bir ekilde kurulmu olan ok partili rejimi, ald eitli tedbirler sonunda ortadan kaldrma yoluna gitmitir. Bu suretle Trkiyenin sratli bir gelime yolunda elde ettii rnek bir baar yok olma tehlikesi ile karlamtr. ok partili rejimin ortadan kaldrlmasna doru safhal bir ekilde alnm olan tedbirler evvel amme hak ve hrriyetlerinin kstlanmasyla balam ve sonunda her trl siyas ve sosyal faaliyetin yalnz ve kaza yetkilerle de tehiz edilen ve meclisteki DP ounluu iinden tekil edilmi olaanst bir tahkikat komisyonu tarafndan kesin surette durdurulmasna kadar gitmitir. Bu hareketin Trkleri ihtill hakkn kullanmaya sevk etmesi u anlama gelir ki, Trkler kolektif bir hrriyet olan stikll Mcadelesinden sonra ilk defa insan hak ve hrriyetlerinin kazanlmas iin bu apta bir harekete girimilerdir. 27 Mays hareketinin mns budur. Son Grnler Batllama meselesi halen aktel deerini muhafaza etmektedir. eitli yazlara, konferanslara konu olmas yannda gnlk siyas olaylar iinde de ele alnmaktadr. ktidar ve Muhalefet liderleri, 1958 sonbahar gezilerinde sk sk bu konuya temas etmilerdir. Zamann Babakan Adnan Menderes Demokrat Partinin icraatn, bir medeniyet deiimi asndan grmtr. aphanede yapt bir konumada bu fikrini belirtmitir. Bu evk ve mit iinde, Trk milletine devir deitirircesine, terkkinin ehrahnda uarak ilerleyeceiz.29 Partisinin tutumunu anlatan smet nn de CHP stanbul l Kongresinde, ideal sayd bir memleket tarifini vermitir. Trklerin, uluslar arasnda her mnsyla insan haklar iinde yaayan bir cemiyet halinde iktisad ve sosyal dvlarna emeklerini hasretmi bir devlet ve millet olarak grlmesi yakn gnlerin eseri olacaktr.30 27 Mays tarihinde baarlm bulunan devrim hareketinin tutumunu da bilhassa burada belirtmek gerekir. Mill Birlik Komitesi yelerinin birer birer akladklar fikirlere31 ve Mill Birlik Komitesinin amalarn btn halinde aklayan programna32 gre Trk Devrimleri bir btn saylmakta, onlar gelitirmek mill bir vazife olmaktadr. Atatrk Devrimlerinin en nemli prensibi olan lyiklik, din istismarnn kesin olarak reddi ve ceza meyyidelerle karlanmas suretiyle korunmas esas olarak kabul edilmitir.33 Mill Birlik Komitesinin yeni bir iktidar olarak Batllama problemine verdii anlam bu suretle belirmektedir.

1431

Batllama meselesi Trkiyenin sosyal ve siyas hayatnda kkl deiiklikler yapma gayretlerini ifde ettii mddete gnn konusu kalacaktr. Bu terimin asl anlam, yaratc bir ilim zihniyetine dayanarak modern bir toplum, demokratik bir Devlet kurmak olacaktr. 3. Hukuk Dzeninde Batllama Cumhuriyet rejimi modern bir toplum olmak prensibinin gerekletirmesinde hukuk nizamnn roln kabul etmitir. Cumhuriyet Trkiyesi, vcuda getirilecek yeni hukuk nizamn dorudan doruya bu ideolojik esasa dayandrmtr. Gerekten btn devrim kanunlarnda Dou medeniyetinden Bat medeniyetine gei kararnn kesin ifadesi hkim olmutur. Ve gene bu prensibin icabndan olarak Batdan geni bir resepsiyon hareketine geilmitir.34 Bu tutum bir mahedeye de imkn vermitir. nklp kanunlatrma hareketleri yaplrken karlalan engel teokratik tekilt ve zihniyet olmutur. Evvel bu tertip messeseleri kaldrmak gerekmitir.35 Cumhuriyetin ilnyla beraber teokratik kalntlarn tasfiyesine geilmitir, zira bunlar baz messeseler halinde Saltanatn ilgasna ramen mevcuttular. Srasyla nce Hilfet kaldrlmtr (3 Mart 1924). Bunu nemli bir olay takip etmitir: retim ve eitim ve adalet sistemlerinin tanzimat ikiliinden kurtarlmas. Hilfeti ilga eden kanun yannda Tevhidi Tedrisat Kanunu btn medrese ve mektepleri dorudan doruya Maarif Vekletine balamtr. Maarif Vekletinin 1925 yl btesine Medreseler iin tahsisat konmam ve bu messeseler tarihe karmtr.36 8 Nisan 1924 Kanunu da eriye mahkemelerini kaldrmtr. Bu alanda en son hareket 1924 Tekilt Esasiye Kanununun 1928de tadilidir (Lyiklik tadilt).37 Devrim Kanunlarnn Dayand Temel Prensip Srf bu gayeyi gerekletirmek iin yaplm kanunlarda,38 gerekelerinde ve mzakereleri esnasnda ileri srlen fikirler durumun delilleridir. Bu fikirlerin banda cehaletle ve hurafelerle bu yoldan da muhafazakr evrelerle (lmiye snf ile) mcadele gelmektedir. Tekke ve zaviyelerin seddine dair kanunun Teklif sebepleri arasnda muntazam, mstakr, yeni ve asr bir devlet esaslarn vazetmekte olan ve birinci umdesi huzur ve sknu umumiyeyi temin etmekten ibaret bulunan Trkiye Cumhuriyetinde bu halin devam edemeyecei bedihidir. denilmekle, bu eit messeseler hakknda mill disiplinin kurulmas bakmndan tehlikeli saylmtr. Ayn kanun hakknda Adliye ve Dahiliye Encmenlerinin mazbatalarnda ana tezi takip mmkndr. Meden Hayatn icaplar hurafelerle, mcadeleyi gerektirir.39 Trk harflerinin kabul ve tatbiki hakknda kanunun kabul dolaysyla ileri srlm olan tezler de muayyen bir inklp srekliliinin 1928 ylnda da mevcut olduunu gstermektedir. Milleti cehaletten kurtarmak teebbs, okuma ve yazmann kolaylkla halk kitlesine yaylmasn salamak, lisan istikllini aydnlarla halk arasnda uurumu kapatmak iin harekete gei.40 Devrim mevzuatna hkim fikirler daima ana prensipten karlan sonular halinde sunulmutur. Bu ana prensip kanun koyucuya gre Medeniyetin btn icaBatn ve zaruriyatn idrak ve kabul etmek, baka bir deyimle ada medeniyeti btn halinde almaktr. apka giyilmesi hakkndaki kanunun gerekesinde, bilhassa Adliye encmeni mazbatasnda bu durum kesin olarak

1432

belirtilmitir. Trklerle Bat milletleri arasnda bir lmeti farika olan mevcut serpuun deitirilerek yerine meden ve modern toplumlarn mterek serpuu olan apkann giyilmesi gerekir. Medeniyetin btn artlarn kabul etmi olan Trk milletinin apkay da kabul etmesi tabidir. apka bir lzimei medeniyedir.41 Bu ekilde hareket, devrimci kanunlar yapmak prensibi karsnda muarzlarn bulmutur. Olay, apka kanunu dolaysyla kmtr. Bursa Mebusu Nurettin Paa byle bir kanunun Anayasaya aykr olduunu bildirerek reddi teklifinde bulunmutur. Teklif Mecliste asab bir hava yaratm, mill hkimiyet ve hrriyet meselelerinin tartlmasna sebep olmutur. Mahmut Esat Bozkurt, Paaya verdii cevapta u esaslar belirtmitir: Hrriyetin nasibi irtican elinde oyuncak olmak deildir. Memleketin menfaatini istilzam eden eyler hibir vakit Tekilt Esasiye Kanununa muhalif olamaz, olmamakla mukayyettir.42 Hukuk nizamnn kuruluunda grld gibi, mill bir hayat hamlesinin zellikleri vardr: Doudan Batya sert ve kesin bir hareketle ynelmek ve bu davrantan doan bir sarsnt.43 Her hal ve krda Cumhuriyet rejimi, sosyal hayat hamlesinin gerekletiricisi olarak kanun koruyucuya birinci plnda ve yapc bir fonksiyon tanmtr. Hukuk dzeni, Devrimin koruyucusu ve gelitiricisi olmalyd. Bat Kanunlarnn Kabul Hukuk nizamn kurmak hususunda takip edilmi olan metot sadece ana prensipten baz sonular karmak olmamtr. Bu mteferrik sonular yannda daha mull bir gerekletirmeye varlmtr. Yeni bir Devletle badaamayan kanunlarn, hatta hukuk sisteminin terki ve modern kanunlarn Batdan iktibas edilmesi. Bu suretle tarihin en hzl ve en kkl deimelerinden ve slmiyetin kuruluundan beri Yakn Dounun en nemli olaylarndan biri saylan44 bin reception hareketi domutur. Bizzat Batnn tarihi boyunca gelitirdii kanunlar ve sistemleri Trk toplumuna mal etmek eitli yorumlara yol amtr. Fakat Cumhuriyetin ilnndan itibaren Bat kanunlarnn kabul yeni hukuk nizamnn kurulmas iin inklp bir yol olarak seilmi ve eitli kanunlar iktibas edilmitir.45 Bu hareketin en fazla ilgi ekici olan phesiz kapsad sosyal mnasebetlerin genilii ve tesirleri bakmndan Meden Kanunun kabul olmutur. Meden Kanun ihtiyac, nce de belirtilmi olduu gibi Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla duyulmu deildir. ttihat ve Terakki Hkmetleri, 1916dan itibaren, Mecellenin zamann ihtiyalarna yetersizlii dolaysyla, bir hukuk slhatna karar vermilerdi. Bu tarihte kurulmu olan Mecelle Komisyonu radikal bir slhat tezinden hareket edememitir. Teokratik bir devlet kadrosu iinde, lyik bir hukuk sisteminin vcuda getirilmesine imkn grlememitir. Metot, Mecelleyi zamann ihtiyalarna uydurmak olmutur. Profesr Velidedeolunun iaret ettii gibi, XX. yzylda bu metotla giriilmi olan tadil almalar, sarf edilen zaman ve emekle mtenasip, mspet bir netice vermemitir.46 Yalnz bu arada, gene fkhn esaslarndan mlhem olarak vcuda getirilen Hukuku Aile Kararnamesi, ne erkein mutlak boanma hakkn, ne de ok evlilii ilga edebilmitir. O kadar ki, bir hesaplama devresi olarak alan Mtareke yllarnda bu kararname eriata uygun olmamas sebebiyle, yrrlkten kaldrlmtr. 1923 ylnda, Cumhuriyetin ilnyla beraber, bir Meden Kanun

1433

hazrlklarna da geilmitir. Kurulmu olan komisyonlar, telifi, Merutiyetin hatt Tanzimatn devamcs olan bir metotla ie balamlardr: Eski kanunlar, zamann artlarna uydurarak tadil. Bu maksadn husul iin de gerek ahkm fkhiyye ve hukukiyemizden ve gerek mileli sairece kabul ve tatbik edilmi esastan faydalanlacakt. Cumhuriyet rejimi iinde bu komisyonlar, Merutiyet devresi boyunca ortaya km olan engellerle karlamlardr. Bu engeller, Saltanatn ilga edilmi olmasna ramen, teokratik messeselerin ksmen fakat hl mevcut olmalarndan douyordu. Tadil mi, yoksa yeni bir Meden Kanun mu? Yeni bir Medeni Kanun yaplmas tezini, ancak Bat kltr ile yetimi gen hukukular ileri srebilmilerdir. Devrimin kendi hukuk nizamna sahip olmas fikri bu nesle aittir. te yandan, komisyonlar muhafazakrlkta, Merutiyeti geride brakacak derecede ileri gitmilerdir. ok evlilik messesesini dahi kaldrmamlardr. Komisyonlar kmazlar iinde bocalarken, gen hukukular istisnasz btn kanunlarmzn ilm temellerini yalnz ve yalnz Bat hukukunda arama tezinde srar etmilerdir.47 Komisyonlarn ataleti karsnda, sert olmakla beraber radikal fikirlerin hkimiyeti sratle kurulmutur. Devlet reisinin, Ankara Hukuk Fakltesinin al dolaysyla aklad fikirlere uygun olarak, ilk beyan Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) yapmtr: Trk ihtillinin karar, Bat medeniyetini kaytsz artsz kendisine mal etmek, benimsemektir. Bu karar o kadar kesin bir azme dayanmaktadr ki, nne kacaklar demirle, atele yok edilmeye mahkmdurlar. Bu prensip bakmndan kanunlarmz olduklar gibi Batdan almak zorundayz. Bylelikle Trk ulusunun iradesine uygun hareket etmi olacaz48 Adliye Vekili bu szleriyle almalar bir trl semere vermeyen Komisyonlar lvetmitir.49 Derhal zel bir komisyon kurulmutur. Hukuk Profesrlerinden, hkimlerden, avukatlardan ve mebuslardan mrekkep bu komisyon, svire Meden ve Borlar Kanunlarn iktibas ederek bir proje hazrlam, her iki kanun da TBMM tarafndan ksa faslalarla, mzakere ve kabul edilmitir (17 ubat 1926-22 Nisan 1926). Kanunun gerekesinde inklp, hukuk nizamna hkim tez, kesin olarak ifade edilmitir: Hlen mevcut kanunlar dinin statik hkmlerinden domulardr. Ulhiyetle daim temas halindedirler. Bu yoldan Trk milletinin kaderini, XX. yzylda bile Orta aa balamaktadrlar. inde yaadmz a, mill sosyal hayat dzenleyen ve kaynan mill sosyal hayattan alan zamann icaplarna uygun bir meden kanuna sahip olmamz gerektirmektedir. Bu gaye ile hazrlanan Trk Meden Kanunu, bu alandaki en halk, en mkemmel, en yeni vasflara sahip svire Meden Kanunundan iktibas edilmitir. Trk milleti insan aklnn, zamann artlarna gre, bulduu yeniliklere kar durmamtr. Trklerin yenileme hareketleri tarihi, slhat olaylarna sadece menfaatleri sarslan

muhafazakr bir evrenin engel olduunu, bunun da din perdesi altnda yapldn gstermitir. Unutmamak lzmdr ki, Trk milletinin karar muasr medeniyeti bil kayd art tekmil prensipleriyle kabul etmektir. Bunun en bariz canl delili inklbmzn kendisidir. Eer Bat medeniyetinin Trk toplumu ile badamayan noktalar grlyorsa da, bu Trk milletinin kabiliyet ve istidadndaki bir eksiklikten deil, onu bo yere, tufeyl bir ekilde sarm olan din kanunlar ve messeseler yzndendir.50 Adliye vekilinin kaleminden km olan bu gereke, slbundaki sertlik bakmndan kendisine mal edilebilirse de, savunulan tez nklp hareketinin dayand tezdir. Mahmut Esat

1434

Bozkurtun kendisine soyadn veren Bozkurt-Lots dvs esnasnda, Batl hukukularn Trkiyeyi pek vmeyen beyanlar karsnda, mdafaanamesinin son satr olarak belirttii fikir, zetlemeye altmz Meden Kanun gerekesine balanabilecek deerdedir: Siz Grotiusn memleketinde beynelmiel hukuk prensipleri namna karar ittihaz edeceksiniz, kararnz Trkiyece muteber ve makbul olacaktr. Trkiye mukadderatn Avrupa medeniyeti mukadderatndan ayrmak istemez.51 Resepsiyon hareketlerine de hkim olan medeni bir toplum haline gelmek tezini dier kanunlarda da takip etmek mmkndr. Mesel, 1926 tarihli Trk Ceza Kanununun gerekesinde de, ayn tez grlecektir, yle ki: Osmanl Ceza Kanunu, Fransz Ceza Kanunundan iktibas olunmutur ve bilhassa mutlakyet ve saltanat takviye edecek kaideler alnmtr. Oysa, en yeni Ceza teorilerinden mlhem bu yeni kanun, ayn zamanda en demokratik prensiplere gre vcuda getirilmitir ve medeniyet dnyasnn huzurunda en ileri kanunlardan birisi olacaktr. Gereke ideolojik bir ksma da sahiptir: Trkiye Cumhuriyeti idaresi, Trk inklbnn vazettii sistemlerin bir neticesidir. En halk ve lyik prensiplere mstenit bulunmaktadr. Bu esaslarla hi mnasebeti olmayan ve tamamen zdd bir vaziyet ifade eden saltanat ve mutlakyet devrinin ceza mdevvenat ile, phe yoktur ki tatmin edilemez.52 ktibas Hareketinin Deerlendirilmesi Cumhuriyet ilnndan gnmze dein, yeni bir hukuk nizmnn, icabnda geni reception faaliyetine dayanlarak kurulmas, eitli yorumlarn ve tezlerin ortaya kmasn mmkn klmtr. Dank bir ekilde ileri srlm olan bu fikirler, Milletleraras Hukuk limleri Derneinin teebbs ile stanbulda toplanm olan Kolokyum sayesinde karlamak, dzenlemek ve tartlmak imknna kavumulardr. Bu suretle, Trk ve yabanc hukukular, tarihiler, sosyologlar ilgilerini eken bu alanda daha fazla derinlemek kolayln elde etmiler, problemin trl mehullerini zmek yoluna girmilerdir. Sz geen toplantda ileri srlm fikirleri de nazara almak suretiyle, denilebilir ki Trkiye Cumhuriyetinin hukuk nizamn, bilhassa Batllama yolu ile kurmak metodu, leh ve aleyhte iki ana fikir cereyan ortaya karmaktadr. Hareketin Lehinde Olan Fikirlerin Dayandklar Esaslar stanbul Kollokyumuna itirak etmi olan yabanc hukukulara gre53 Trkiye btn halinde bir iktibas hareketine girimitir, fakat bu yeni bir hareket saylamaz. Zira 1839dan beri byle bir iktibas cereyan vard, u farkla ki, bir yabanc basks altnda yaplm deildir. Bamsz bir devletin kendi muhtar iradesiyle isteyerek giriilmi bir resepsiyondur. Ve getirdii lyiklik prensibi bir baar olmutur. Mill bir hareketin semboldr. Trkler iin inklp prensipleri, stikballerinin garantisi saylmaktadr. Trkiye sosyal deimeleri salamak (ki Batya ynelmeyi ifade eder) iin kanun koyucunun toplum zerindeki tesirlerinden zam derecede faydalanmtr. svire Meden

1435

Kanununun bu ekilde iktibas, Trkler iin baka bir milletin hukuk esareti altna girmek demek olamaz. Zira, Profesr Ren Davidin deyimiyle, Trk hukukular hukukun uygulanmasnda ve yorumlanmasnda tamamen muhtardrlar. Aralarndaki bamszlk, Trkiye ile svire arasndaki bamszlk gibidir.54 Bu iktibas olaynn tenkit edilecek taraf, alnacak kanunlarn acele ve tesadf olarak seilmi olmalar noktasnda toplanabilir.55 Grld gibi, yabanc hukukular bu olaya bir mecbur kltr deimesi zelliklerini tanmaktadrlar, tabiatyla hukuk asndan bakarak Trk hukuku ve sosyologlar da, hemen ayn temalar ilemilerdir. Evvel Batllamann bir zaruret olduu, bu zaruretin tarih tarafndan yklendii belirtilmitir. Yoksa, Batllamak Atatrkn Batya hayranl eklinde grlemez.56 u halde bir olu zaten mevcuttu. Bu iktibas Osmanl tarihinin son devrelerinden beri mevcuttur. Bir ihtill, bir srpriz olarak da grlemez. Kald ki, bu tarih gelimenin yannda, Trkiye Cumhuriyetinin hukuk nizmna lyiklik esasn getirmesi btn milletlerin hukuk gelimelerine de uygundur. nk, hukukta lyiklie gidi normal bir giditir.57 Trk Devriminin gayesi, Bat anlamnda bir devlet olmakt. svire Meden Kanununun kabul ise hukuk alanda, Bat medeniyetinin ifadesi olacakt.58 Resepsiyon olay, birtakm zorluklar karacaktr. Normaldir. Zorluklarn ortaya kmas resepsiyonun fenalna hkmettirmez. Bilkis canlln gsterir, genel olarak hukukun ilerlemesine yardmc olur.59 Nihayet, bu harekette kanun koyucunun toplum zerindeki tesirinden zam fayda elde edilmitir. Bir kanun bazen olaylarn gelimesini hzlandrabilir. Henz uurlu bir ekilde duyulmam olan bir ihtiyaca cevap vermek suretiyle60 Hukuk, ahlk ve teaml dourabilir. Trkiye bu olayn dikkate deer rneini vermitir.61 ktibas olay iki sosyologun, resepsiyon olay hakknda yeni aklamalarda bulunmalarn mmkn klmtr. Profesr lkene gre evvel hukuk alanndaki gelime, sadece Trkiyede olmamtr. Btn slm memleketlerinde vardr. Oysa ki, her Mslman memleketinde eriat ayn ekilde tatbik edilmiyordu. Her memleket mill hviyetini muhafaza etmitir. u halde: Meden Kanunun lyikletirilmesi bir iddet hareketi saylamaz. Hem de mtecanis bir slm Kanunundan (nk yoktu) Avrupa hukukuna gei olarak kabul edilemez. Trkiye, kendi gelimesini kendi artlar iinde gerekletirmitir.62 Prof. Fndkolu da dndrc bir mesele zerinde durmutur. slm hukukunun Douda dondurulmu olduu ileri srlmtr. Bu olayn Bat hukuk prensiplerinin de bana gelmemesi gerekir. Yani Douda, bu sefer de Bat prensiplerini dondurmak gerek. Batdan alnan unsurlar, canl ve dinamik bir hukuk muhakemesi ile millletirmek.63 Fikirlerini aklamaya altmz Trk hukuku ve sosyologlar, evvel ittifakla resepsiyon olayn tasvip etmilerdir. u halde hukuk alannda, Batllamay baarl bir hareket olarak kabul etmilerdir. Zorluklar, eskiye dnlmesini asl icap ettirmez. Zamanla gerekli ayarlamalar yaplacaktr.64 Saniyen, iktibas olay Trklerin her trl manev messeselerini terk etmek anlamna gelmez. Bilkis, btn anlamyla Dou-Bat unsurlarndan mrekkep bir sentez yapmak lzmdr. Ve bu suretle Garp hviyetli mill bir hukukun kurulu imknlar ve artlar aratrlacaktr.65 Hukuk alannda Batllamak Trkiyeyi mill ahsiyetinden etmeyecektir. Resepsiyon lehindeki fikirleri

1436

savunmu olan hukukular ve sosyologlar arasnda belirli bir birlik vardr. Genel olarak kabul edilen tez de budur. ktibas Hareketini Yeter Bulmayan Grler Hukuk nizamnda resepsiyon hareketini yeter grmeyenler ve bu sistemi tenkit edenler, fikirlerini hareket lehinde olanlar derecesinde, ilememi ve aklamlardr. Bu alanda ilm grler azdr. Batllamay ksm olarak kabul etmi olanlar ve bilhassa geleneki tezleri iktibas sistemine muhaliftirler. ktibas lehinde olmayanlar, bu ameliyenin sathlii ve yetersizlii, hatta tehlikeleri zerinde durduklarn ileri srmlerdir. Bir memleket mevzuatnn baka bir memleket tarafndan olduu gibi kopya edilii normal bir yol saylamaz. Prof. Ali Fuat Bagil, Meden Kanunu gz nnde tutarak iktibas hareketlerini tenkid bir grle deerlendirmitir. Prof. Bagile gre Meden Kanunun Mill hayatmza, hususiyle aile nizammza indirdii darbeler inkr kabul eder eyler midir? Bu kanunun evlenme ve miras sistemlerinin aile ocan bombalad bir hakikattir. Millet varlmzn temeli olan bu ocak, gzlerimizin nnde her gn biraz daha kmektedir. Komnizmin aile dmanlndan bahsolunuyor. Fakat Trk ailesi iin bu dmanl evvelemirde Meden Kanunda aramak lzmdr. Bu kanunu memleketin tarih realitelerine, itima mtalaalarna, ruh ve rf temayllerine intibak ettirmek zere yeniden gzden geirmek, kanaatimce cil bir mill zarurettir. Fakat sorarm. Bunu grp sylemek irtica mdr?66 Resepsiyon hareketi yine baz tenkitlere uramtr.67 Sosyal antropolog gzyle, Profesr Mmtaz Turhan da baz messeselerin kanun yoluyla ortadan kaldrlmas metodunu baarsz bulmaktadr. Mesel, arafn, ok kadnla evlenmenin kanunla ve zorla kaldrlmas, Trkiyenin kalknmas bakmndan tesirli bir sosyal tedbir olamaz. Bir kere bunlar dinin deil, belli sosyal artlarn vcuda getirmi olduklar olaylardr. Poligaminin kanunla kaldrlmaya allmas fuhun artmasna sebep olmutur. Gerek kalknma arelerine bavurulduu zaman ise bunlarn bir nesil zarfnda, kendiliklerinden kaybolduklar grlmtr.68 u halde, belli ve messir kalknma (Batllama) tedbirleri almadan srf muktebes kanunlarla meseleyi zmeye imkn yoktur.69

Trkiyenin kuruluu bakmndan fevkalde nemli bir devre hakknda bk. Samet Aaolu:

Kuvay Milliye Ruhu (stanbul 1944)-Ayrca u ettlerimize bk. Osmanl mparatorluundan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Rejimine Gei (Ord. Prof. Muammer Rait Sevige Armaandan ayr bas, stanbul 1956)-Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyas Karakteri (stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas, C. XXIII, No. 3-4ten ayr bas)-Tark Z. Tunaya: deolojik stikll

1437

(Cumhuriyet, 10 Kasm 1959)-Bu bahse ait aklamalarda sz geen ettlerimizden faydalandk. Gene bak. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi (Vatan, 23. 4. 1950)-Elaine Diana Smith: Turkey: Origins of the Kemalist Movement and the Government of the Grand National Assembly (1919-1923), (1959)-Tevfik Bykolu: Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuk Stats ve htillci Karakteri (Belleten, C. XX, No: 95, Temmuz 1960dan ayr bas). 2 TBMMnin 11 Mays 1920 timandaki u konuma dikkati ekicidir:. Besim Atalay Bey (Ktahya): Arkadalarm bugn Osmanl lemi, Anadolu, iki mhim eylbenin noktai telkkisinde bulunuyor. Bunun birisi akidelerin, dinlerin doduu arktr. Birisi zulmn, kahrn, tahakkmn tebarz ettii Garptan geliyor. Cell Bey (Bayar) (Saruhan): Medeniyet namyla, (Bravo sedalar). Besim Atalay Bey (Ktahya)-(devamla) Biz zayf kollarmzla, bu yn tekiltmzla bu iki seylbenin iinde sarlp kaldk. Hangisine iltihak edeceiz. Mutlaka bu iki kuvvet arpacak Gladstoneun ahfadnn sngleri altna m gireceksiniz? Yoksa arktan biz ellerini aan kuvvete mi koacaksnz. (arka arka sesleri) TBMM Zabt Ceridesi, Yeni Seri, C. I, s. 258). 3 E. H. Carr: The Bolshevik Revolution (London 1953), s. 476. deolojik stikll terimini bu

tarihinin Ideological Independence karl olarak aldk. Remzi Ouz Ark da ayn fikirdedir bk. Trk nklb ve Milliyetiliimiz (Ankara, 1958, s. 44). 4 5 6 7 8 9 10 TBMM Zabt Ceridesi, C. 6, s. 151, (Yeni Seri, 1943). TBMM Zabt Ceridesi, C. 7, s. 306 (Yeni Seri, 1944). Ayn eser, C. 6, s. 261. Ayn eser, C. 7, s. 264. Ayn eser, C. 6, s. 362. Ayn eser, C. 6, s. 363. Bu konumann tam metni iin bk. Hamdullah Suphi: Teceddt Nedir? (Da Yolu, Birinci

Kitap. Ankara 1928) s. 65-85. 11 314, 315. 12 Ayn Eser, C. II, s. 240 (Ankara 1952). Atatrkn belirtilen fikirleri iin bk. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1919-1938. (Trk

nklp Tarihi Enstits yaynlar: 1, stanbul 1945), C. I, s. 161, 217, 223, 224, 274, 291, 307, 308,

1438

13 338). 14

TBMM kinci ntihap Devresi 4. tima yln a nutku bir rnektir. (Ayn eser, C. I, s. 330-

Bu szler Emekli Korgeneral Baki Vandemir tarafndan tutulmutur,: Atatrke Ait Yeni Bir

Hatra (Cumhuriyet, 31 Temmuz 1952, s. 1, 5)-Sami zerdim: Devrimci Atatrk (Varlk, No. 400 1 Kasm 1953, s. 5). 15 J. Laferrirere: Manuel de Droit Constitutionnel (Paris 1947), s. 302, -Dorothy M. Pickles:

Introduction to Politics (London 1951), s. 84-85. 16 Bu kanun ve dier din ile ilgili kanunlar iin bk. Ltfi Duran: Trk dare Mevzuat (stanbul

1954), s. 281-310. 17 Sadri Maksud Arsal: Trk Tarihi ve Hukuk (stanbul 1947), s. 21-brahim Kafesolu:

Trkler ve Medeniyet (stanbul 1957), s. 75-80. 18 19 20 21 Charles Warren Hostler: Trkism and Soviets (New York 1957), s. 17. Wilfred Cantwell Smith: slam in the modern history (Princeton, 1957), s. 163. Gilbert Hihet: The mind of man (London 1954), s. 132. Bernard Lewis: Turkey: Westernization (Unity and variety in Muslim civilization, edited by

Gustave E. Von Grunebaum, Chicago 1955, Ayr bas). 22 Arnold J. Toynbee: A study of History (D. C. Somervel tarafndan I-VI Ciltlerin ksaltlmas,

1949), s. 169, 175. 23 Charles Issawinin aklamalar bu sona varmaktadr, bk. Economic and Social Foundation

of Democracy In The Middle East (International Affairs, Vol 32, No. I, Ocak 1956). 24 Bertrand Russel: Marxism and Russia (The Observer, 8 Mays 1955)-Eugene Staley:

The Future of Underdevelopped Countries (New York 1954), s. 6-7. 25 Bu aklamalar Prof. Howard A. Reed tarafndan yaymlanacak olan bir mterek esere

yazdmz u etdmzde belirttik Politics and Parties in Turkey (Eser henz baslmaktadr). 26 Bu fikrimizi 1952de belirtmitik: Trkiyede Siyas Partiler, 1. 756-758. Ayrca o tarihten

beri eitli makalelerimizde aklam bulunuyoruz bk. Anayasamz ve ktidar Partisi (Cumhuriyet, 13 Nisan 1956); Meclis almalarnda ounluun Kuvveti (Cumhuriyet, 23 ubat 1956), Millet Meclisinin Yetkileri (Cumhuriyet, 5 ubat 19956), Byk Millet Meclisinde Dahili Nizamnamenin Aksaklklar (Cumhuriyet, 13 ubat 1956), Parti Grubu Hkimiyeti (Cumhuriyet, 21 Ocak 1956), Trkiye Tarihinde ktidarlar (Cumhuriyet, 7 Nisan 1954).

1439

27 28

Bu fikrimiz iin bk. Trkiyede Siyas Partiler, s. 579, 756, 757. C. F. Strong: Modern Political Constitutions (London 1952), s. 250-Maurice Duverger: Les

Partis Politiques (Paris 1952), s. 311-312. 29 30 31 Vatan (23 Ekim 1958, s. 1, 5). 1958de nn (CHP Aratrma Brosu Yayn, Ankara 1950), s. 41. Mill Birlik Komitesi yelerinin ahs fikirlerini aklamak imknn veren bir seri rportaj iin

baknz: Cumhuriyet, 16 Temmuz 1960 ve sonras. Bu rportajlardan Mill Birlik Komitesinin btn zalarnn devrimci, lyk kimseler olduu anlalmaktadr. 32 33 Mill Birlik Komitesinin Hkmete Direktifleri (Cumhuriyet, 11 Eyll 1960). Mill Birlik Komitesinin ad geen programnda u ifadelere rastlanmaktadr: Mill Birlik

hareketinin gayesi Trkiyeyi ve Trk milletini bir btn olarak ele almak. Atatrk nklplarna mstenit tarafsz faziletli bir idare kurmak. Mill Birlikten maksat da, Trk milletinin mill btnlnn, rk, din, dil ve mezhep fark gzetmeyip ancak mill istikll, hrriyet ve inan unsurlarndan olduu grne sadk kalmaktr. (Cumhuriyet, 11 Eyll 1960). Bu konuda Devlet Bakan Orgeneral Cemal Grselin ve Albay Alparslan Trkein fikirleri iin bk. (Cumhuriyet, 16, 17 Temmuz 1960). 34 Resepsiyon (Baka bir memleketin kanunlarn al) terimi ve tarifi hakknda bk. Hfz

Veldet Velidedeolu: De Certains Problmes Provenant de la Rception du Code Civil Suisse en Turquie, (Annales de la Facult de Droit dstanbul. No 6-1956), s. 99-102. 35 Hfz Veldet Velidedeolu: Trk Meden Hukuku, C. I, (Umum Esaslar, stanbul 1956, s.

75)-Ferit Hakk Saymen: Trk Meden Hukuku, C. I, (Umum Prensipler, stanbul 1946), s. 35. 36 37 38 hsan Sungu: Tevhidi Tedrisat (Belleten, 1938, s. 397 ve m.). Ali Fuat Bagil: Trkiye Siyas Rejimi ve Anayasa Prensipleri (stanbul 1957, s. 120-121). Bu kanunlarn byk bir ksm u eserde ve nklp Nizam bal altnda toplanmtr:

Ltfi Duran: Trk dare Mevzuaat (stanbul 1954), C. I, s. 691-702. 39 40 41 42 TBMM Zabt Ceridesi, C. 19, s. 2-3 (30 Kasm 1925). TBMM Zabt Ceridesi, C. 3-1. 2, s. (1 Kasm 1928). TBMM Zabt Ceridesi, D II- 3, C. 19, s. 248, 251, 252. Ayn Eser, s. 249-250.

1440

43

Hseyin Nail Kubal: Hukuki slmiyye ve Islhat Fkhiyye Kamusuna yazd nsz.

(stanbul 1949), C. I, s. 6. 44 45 Kont, Lon Ostrorogun bu fikri iin bk. Hfz Veldet Velidedeolu: Ayn eser, s. 86, not 46. Prof. Velidedeolu 1839 tarihinden itibaren gnmze dein (yani Tanzimattan beri)

giriilmi olan iktibas cereyan neticesi alnan yabanc kanunlarn bir listesini vermitir. 1839-1881 tarihleri arasnda u kanunlar iktibas edilmitir: A- Amme Hukuku alannda: 1274 Ceza Kanununun (1810 tarihli Fransz Usul Kanunundan). B- Husus Hukuk Alannda: 1850 Ticaret Mahkemeleri Kanunu (1807 Fransz Ticaret Kanunundan), 1860 Ticaret Mahkemeleri usul Kararnamesi (Fransz ve baka memleketlerin kanunlarndan), 1864 Deniz Ticareti Kanunu (Kk talyan Devletlerinin, Hollanda, Belika, spanya, Prusya deniz ticaret kanunlarndan), Meden Usul Kanunu 1881 (1807 Fransz Meden Usul Kanunundan alnm, 1927ye kadar devam etmitir.) 1923ten itibaren iktibas edilmi kanunlara gelince. A- Amme Hukuku alannda: 1926 Trk Ceza Kanunu (1889 talyan Ceza Kanunundan alnmtr). 1929 Ceza Usul Kanunu (Alman Ceza Usul Kanunundan alnmtr.) BHususi hukuk alannda: 1926 Meden Kanun ve Borlar Kanunu (svire Meden ve Borlar Kanunlarndan alnmtr), 1926 Ticaret Kanunu (eitli Avrupa memleketlerinin kanunlarndan alnmtr). 1929 Deniz Ticareti Kanunu (Alman Deniz Ticaret Kanunu rnek alnarak yaplmtr), 1927 Meden Usul Kanunu (Neuchtel Kantonunun Meden Usul Kanununa gre yaplmtr). (31 no. lu notta zikredilen makale, s. 103-104). 46 47 48 Hfz Veldet Velidedeolu: Ayn eser, s. 75- Ferit Hakk Saymen: Ayn eser, s. 35. Hfz Veldet Velidedeolu: Ayn eser, s. 75- Ferit Hakk Saymen: Ayn eser, s. 35. Mahmut Esat Bozkurt: Trk Meden Kanunu Nasl Hazrland? (Meden Kanununun XV.

yldnm iin, stanbul 1944), s. 11. 49 50 Hfz Veldet Velidedeolu: Ayn eser, s. 79-80-Ferit Hakk Saymen: Ayn eser, s. 35. Medeni Kanunun Gerekesi iin bk. Ferit Hakk Saymen: Notlu Trk Kanunu Medenisi ve

Borlar Kanunu (stanbul 1946), s. 5-11. 51 52 Tark Z. Tunaya, Birlemi Avrupa Dvas ve Trkiye (Vatan, 9 Eyll 1948). Ceza Kanunu Gerekesi iin bk. Faruk Erem: Gerekeli Trk Ceza Kanunu ve Meriyet

Kanunu, (stanbul 1948), s. IX-X. 53 Kolokyum 1955 ylnn Eyll aynda stanbul niversitesinde toplanmtr. Toplantya

katlan yabanc ve Trk Delegelerinin isimleri iin bk. Annales de la Facult de Droit dstahnbul No. 61956. (Derginin bu says tamamen Kollokyuma tahsis edilmitir). Kolokyumda tespit edilen hususlar Mukayeseli Hukuk Enstits Mdr Prof. Hseyin Nail Kubalnn yazm olduu takdim yazsnda zetlenmitir (s. IX-XI).

1441

54 55 237). 56 57

R. David: Rflexions sur le Colloque dstanbul, (Annales, s. 244-245). K. Lipstein: The Reception of Western Law in Turkey. The purposes and the result of the

meeting of the International of Legal Sciences held in September 1955 (Annales, zikredilmitir. s.

Hfz Timur: The Place of Islamic Law in Turkish Law Reform (Ayn eser, s. 76). H. N. Kubal: Les facteurs dterminants de la rception en Turquie et leur porte

respective (Ayn eser, s. 45). 58 lhan E. Postacolu: Quelques observationb sur la technique de la rception des Codes

trangers la lumire de lexprience turque (Ayn eser, s. 64). 59 60 lhan E. Postacolu: Ayn makale, s. 66. Halil Arslanl: De leffet dune Norme Interprtative du Droit Suisse, Spcialement du C. C.

S. et du C. O. S. sur le Droit Turc (Ayn eser, s. 126). 61 Ziyaeddin Fahri Fndkolu: Special problems of the reception of Law in Turkey (Ayn

eser, s. 156, 162, 163). Ayrca bk. timaiyat, C. II Hukuk Sosyolojisi (stanbul, 1958), s. 268-270. 62 63 64 Hilmi Ziya lken: Le droit Coutumier et le Code Civil (Ayn eser, s. 92). Z. F. Fndkolu: 57 Nolu notta zikredilen makalesi, 156. Prof. Velidedeoluna gre, Meden Kanunun kabulnden nce, bilhassa aile ve miras

hukuku, dinden gelme esaslara dayand iin Batya nazaran bambaka bir mahiyete sahipti. ok evlilik, erkein mutlak boanma hakk gibi, eski hukuk kaidelerini Bat Hukuk sistemi iinde alkoymamza imkn yoktu. Bylece, Meden Kanunun tm deil, yalnz baz noktalara ait kaideleri eski hukuk geleneine uymaktadr. Fakat yeni Trkiye onun uymadn bile bile ve asrn itima, hukuk ve hatta ahlk telkkileriyle telif kabul etmeyen baz eski gelenekleri kknden kaldrmak arzusu ile bu kanunu ald. Meden Kanunun Trk toplumuna modern bir aile tekilt getirdiini sylemi, bu kanunda rtu yapmann Hukuk inklb yarda brakmak olacan belirtmitir. (Gayri Meru Birlemeler Meselesi, , No. 30-31, 1942 s. 85). Profesr 1951de tamamyla aksi kanaattedir. bk. s. 140-141. -Dr. Muammer Aksoy, Meden Kanunun kabuln bir devrim saymtr. bk. Medeni Kanun Devrimini savunmalyz (Forum, C. VII. No. 77, 18 1, 15 Haziran 1957). 65 Prof. Kubal, eitli yazlarnda gelitirdii sentez fikrini bn nsznde yle

tekrarlamtr: Dergimiz, bu yeri ve deeri dikkatle tayine alrken Trk Hukukunun, doktrin ve daha ziyade mevzuat, mahkeme itihatlar ve dier sahalardaki tatbikat bakmndan, bir taraftan Garp hukukunun umum ve mterek prensiplerine, metotlarna ve yeni temayllerine ve hukuk iinde mensup olduu

1442

sisteme, nihayet kendi esaslarna uygunluk derecesini; dier taraftan da mill karakterimize ve cemiyetimizin ititinab imknsz hususiyetlerinde olduu kadar yeni ilerleme ihtiyalarna intibak nispetini ve binnetice memleketimizde tamamen Garp hviyetli bir mill hukukun teekkl imknlarn ve artlarn aratracaktr. (Mukayeseli Hukuk Aratrmalar dergisi. Yl I, No. I, s. 3-4). 66 67 s. 16-20. 68 Mmtaz Turhan: Garpllamann neresindeyiz? (stanbul 1958), s. 38. -Mmtaz Tarhan: Ali Fuat Bagil: rtica Yaygaras (Sava, 16. 3. 1951), s. 3. Ali Said Yksel: Tercme Kanunlar (Trk Dncesi, C. 8, No. 12-45, 15 Kasm 1957),

Teknik deimelerin sosyal tesirleri (stanbul 1958), s. 4-5. 69 stanbul Bilgi niversitesinin nzikne izniyle iktibas edilmitir. (Tark Zafer Tunaya,

Trkiyenin Siyas Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960, s. 100-141).

1443

ktisad Gelime ve Yenilenmemizin Zihniyet Muhasebesi / Prof. Dr. Sabri lgener [s.812-821]
Giri ktisad yaayn, nerede ve hangi asrda olursa olsun, sadece madde ynlarndan ve -eer varsa- onlarn kt zerine dklm proje ve maliyet hesaplarndan ibaret olmad oktan anlalm bir hakikattir. O ynlarn altnda ve gerisinde, fert ve toplum davranlarn takip ve yerine gre tyin eden fikir ve zihniyet cephesi de en aa onlar kadar gerek bir varlktr. Zihniyetin gndelik hayatmzda izlerini sadece i ve alma tutumu, yahut servet telkkisi gibi basit ve ak birka rnekte toplayp geebileceimiz zannedilmemelidir. Bunlarn ilerisinde tamamyla teknik bir hdise gibi grnen mevzular, mesel bir tesisin kurulu yerini tyinden maliyet hesaplarna, istikbale dair plnlarn tertip ve tanzimine ve nihayet icra safhasna kadar btn faaliyetler, onlar dzenleyen ve yrten ahslarn dnce tarzn, bir kelime ile zihniyetini aksettirirler. Zihniyetin bu ynden ehemmiyeti gnmzn iktisad tahlillerinde de tam bir vzuhla anlalm bulunmaktadr. Nitekim ktisad byme ve gelime bahsinde zihniyete geni bir yer ayran eserlerin yldan yla oalmalar, mevzuumuzun ilim dnyasnda artk mnakaa gtrmez bir vatandalk hakkna sahip olduunu belirtmee yeter. Zihniyet meselesi, iktisaden ileri ve olgun memleketlere kyasla az gelimi lkelerde daha da byk bir ehemmiyet tar. Bhusus bu eit lkeler arasnda eskiden beri primitif olanlar deil de gemite byk medeniyet ve imparatorluklarn kalntlar zerine kurulmu ve sonradan trl sebeplerle geri kalm olanlar gz nne alnrsa,1 buralarda muvazeneli bir gelimeyi engelleyen balca kuvvetin mziden devralnm grenek ve itiyatlarda, ksaca zihniyet cephesinde kkletii anlalr. Yerine gre, topraa veya altna balanmaya alm feodal (ve benzeri) servet telkkisi; ince hesaplara gitmeden asrlarca bol yaam veya yle yaayanlara imrenerek bakm bir ktlenin istihlk alkanl veya hevesi; gelecein icaplarna gre plnl ve hesapl davranmaktan ziyde gndelik hayatn n ve spontan ilhamlarna uyan davran tarz Btn bunlar zaman zaman mvazeneli bir gelime nne dikilen ve hzn kesen birer engel haline gelmektedir. ktisad gelimede zihniyetin gemi asrlardan bu yana tesiri ve rol bizi elbette geriye, o zihniyetin birka perde derinliine gtrecektir. Gemiin izlerini grmemezlikten gelmeye imkn yoktur. Bu dnce ile biz de, daha evvel nerettiimiz bir eserde, Ortaa sonlarndan siyas ve iktisad inhitat devrinin eiine ve belki ortalarna kadar iktisat zihniyetimizin umum bir tablosunu izmeye almtk. Bu almalarmzda, mrn doldurmu (arkaik) bir meseleden ziyde, izlerini gndelik hayatmzda eln srp gtren ve o sebeple aktel saylmak lzm gelen bir mevzu zerinde durduumuzu ifade etmek istemitik.

1444

Garpta yeni zamanlar diye adlandrlan ve gerekten de btn hayat sahalarnda yenilenme ve ykselme ile beraber giden devir bizde apak bir gerileme ve kme karakterini tayor: Her eyden evvel parlak bir ticaret devrinin ve ona uygun zihniyetin sonu! Teebbs formlarnda yer yer esnaflama; kymet anlaynda ve llerinde de ayn suretle daralma ve katlama: En kk bir yenilie gz yuman meslek ve sanat taassubu (tradisyonalizm): Nihayet feodal hayatn asrdan asra aktard aalk ve efendilik uuru: Bol istihlkn, hele grn ve gsteriin ekici tesirlerinden hibir zaman uzak kalmamakla beraber, kendini gndelik iktisad kayglarn daima stnde grmek isteyen, istihsali ve umumiyetle kymet yaratmay kendinden bakalarna ykleyen ruh ve zihniyet! Btn bunlar Bat Avrupa memleketlerinde 15., 16. asrdan beri tarihe mal olduu halde bizde birok taraflar rselenmeden Yeni Zamanlara devredilmi Ortaa kymetlerinden baka eyler deildi. Bu kymetler stnde durmak ve dnmek bir bakma kendi i dnyamzn kklerini aa koymak olacandan, bu kabil aratrmalarn tarih deeri kadar aktel kymeti de haiz olaca meydandadr.2 ktisat zihniyeti bu sayfalarda son yzyln altnda ve bilhassa gnmze kadar srp gelen yenilenme ve gelime gayretinin ak iinde tanmaya alacaz. stnde duracamz mesele u olacaktr: Geirmekte olduumuz siyas ve hars deimeler iinde varlmzn zihniyet cephesi ne dereceye kadar deimi ve ne gibi ihtiltlara sahne olmutur. Zihniyetin asrlar iinde kendine gre uzv bir yaay ve d tesirlere kar olduka sert bir direnii vardr. Sosyolog ve tarihilerin stnde bir hayli ekitikleri kltr adaptasyonunu ve o arada manev kltr varlnn madd artlardaki deiiklii nceden nasl hazrladn yahut tersine o deiiklii geriden nasl bir gecikme (lag) ile takip ettiini uzun boylu aratrmaya bu etdn erevesi elverili deildir. Ancak, kltr formlarnn hayatnda asrlar kaplayan bir sreklilikten (continuit) bahsetmek yersiz ve yanl olmayacaksa, bu srkleni ve uzann hibir hayat davrannda zihniyetteki kadar kkl ve kuvvetli olmadn imdiden kabul etmek lzm gelir. Belli bir an dnya grn rgleyen eitli fikirler zamanla st ste ylr ve tabakalanrken altta ve derinde kald sanlanlar alacak bir sebatla vakit vakit st tarafa rengini vermekte gecikmezler; btn bir sistem ylece alacal bir renk ihtilt gsterir. dnyamz yoklarken hakl olarak sorabiliriz: Gemiteki zihniyetin ta kendisi mi? phesiz hayr! Dardan grn ile modern formlarn kalbna uymu yepyeni bir zihniyet mi? Asla! O halde iktisat zihniyetimiz bugn nasl bir gelimenin dnemecinde bulunuyor? Gemiten devralnan dnce unsurlarnn yeniler ile ihtilt bizi nasl bir yol kavana kadar getirmitir? Dnn Panoramas Zihniyeti, sert ve kat emalar iine sdrmak ilk bakta ne kadar zor grnrse grnsn, dnden bugne akn takip edebilmek iin, ak bir tasnife bavurmaktan vazgeemeyeceimiz aikrdr.

1445

ktisad yaay, d kalplarndan zp, i rgs ile gz nne alnca, u vehesi ayr ayr dikkatimizi ekecektir: 1. Saikleri: ktisad faaliyetin yrtc kuvveti olarak kazan hevesinin iddeti ve -belki bundan daha da mhim olmak zere- o hevesini teksf ettii sahalarn cinsi! 2. Zaman ve mekn tercihi: Tatmin vastalarn elde etmeye alrken bir taraftan gelecein uzak veya yakn anslarna ve dier taraftan mekn sathnn dar veya geni kadrolarna -tabiatyla zihnen- temas nispeti ve kesafeti! 3. Sevk ve idare tarzna hakim olan motifler: Grenek veya rasyonellik istikametindeki davranlardan birinin veya dierinin ar basmakta olmas! Bu vehe, sylemeye hacet yok ki, birbirileriyle sk bir btn manzaras gsterir ve ekonomiye her defasnda deiik bir karakter verir. Nitekim bu llerin altnda Bat kapitalizmi: Kr gayretinin, zamanla normal teebbs formalar iine ylp birikerek, dinamik bir kuvvet altnda bugnden ileriye, istikblin kr anslarna yneldii ve organik hcreleri zorlayp yrtarak geni bir piyasa ile deta ili dl hale geldii rasyonel bir iktisat sistemi (piyasa ekonomisi) hviyeti ile karmza kar. Kapitalist olmayan ekonomiler ise: Kr gayretinin teebbs dnyas iinde esasen clz ve elimsiz kalndan, yahut zamanla irrasyonel kazanlara sarkarak istihsal alannda kesafetini kaybetmesinden doan tl bir alma temposu ile ancak yakn gnleri kollayan statik zaman uurunun ve nihayet -btn bunlara muvazi olarak- piyasa ile mmkn olduu kadar az temasa gelen greneki bir davrann el ele verdii durgun bir iktisat sistemi hviyetini tar. Yukarda iaret edilen llere uyarak, siyas ve iktisad inhitat amzn asrdan asra devrettii zihniyeti ksa ve ak izgilerle tanmakta fayda vardr.3 1. Kazan hevesi, mal ve servete iten balan ve onlar zleyiin bir ifadesi olarak yalnz bir an veya muhitin mal olmamtr. Prcapitalist devirleri, modern alardan muhakkak akla kara eklinde ayrt etmek iin, kr ve kazan hevesinden uzak, ancak gndelik maiet kaygsna bal, skin ve iddiasz bir hayat tarz ve telkkisi iinde mnalandrmaya almak gn ve modas gemi bir izah olur. Bu kabil izahlarda ok defa, zamanla gerilemi ve ufalanm olan kk ar esnafnda ve fakir semtlerin mtevazi aile tiplerinde grlen aza kanaat ve kadere raz olmak gibi dnceleri, acele bir umumiletirme ile, btn bir aa ve evreye mal edivermek yolu tutulmutur. Hakikatte aza kanaat ve basit maiet kaygs, iktisad hayat eitli kollar ile temsil eden snf ve zmrelere pek az nasip olmu bir hayat telkkisidir. yle olmasa, esnaf olagelmiin ls iinde hizaya ve itidale getirmek iin ftvvet edebiyatndan lonca yasaklarna kadar harcanan bu gayretlerin mnasn anlamak ok zor olurdu. kacak iki gz krdadr! thmetini ahlk air (Snblzade Vehbi) basit ar esnafna kadar rev grmekte haksz deildi. Kazan hevesi insan ruh ve yaratlnn pek az deimi temel vasflarndan olduuna gre, asrlar boyu, fark olsa olsa u iki noktada grmek mmkndr: Evvel, kazanmann bizzat bir gaye haline gelip gelmedii; ikinci olarak, serveti kazanma ve elde etmede bavurulan yol ve vastalarn mahiyeti! Her iki cihet bize daha ileri tahliller iin faydal ipular verecektir:

1446

a. Prcapitalist cemiyetlerde ve ksmen bugnn az gelimi lkelerinde gerek servet ve gerek onu elde etmek iin harcanan gayretler, bizzat bir gaye olmayp daha stn bir gayenin emrinde ve hizmetindedirler. Meselenin kk bir hayli derinlere iner: Ahlk ve din gz ile mal, ancak hayat idamenin ve o sayede Allaha kulluk etmenin zarur vasta ve aleti mevkiindedir ve yle olmakla gnn acil ve organik ihtiyalar ile snrl bir merutiyete sahiptir. in bu kuru ve doktriner tarafn burada fazla kurcalayacak deiliz. Zaten o kadar geni ktlelerde uur ve idrak dokusu altna nfuz etmi bile saylamaz. Bununla beraber meselenin aslnda bir deiiklik ve bakalk olaca zannedilmemelidir. Servet ve onu kazanma arzusu yine bizzat bir gaye olmayp bsbtn farkl bir sikin, hi de madd ve iktisad olmayan bir gayenin tesir ve diktas altndadr: Kazandktan sonra rahata kavumak ve frsat bulursa kazand ile vnmek! Mala, mal olduu iin deil, fakat hayatn tadn almaya ve gsterie vasta olduu iin kymet biilir. Henz kendi iinde maddelememi bir dnya gr, denebilir ki, kapitalist ekonomiye ayak basmam bir an ve muhitin mterek sfatdr. Kuru bir i ve meslek telkkisinin, insan istese de istemese de beraberinde srkleyip gtrd modern alarn zihniyetinde ok farkl bir hayat gr ve davran karsndayz: alma ve kazanma, ara sra ve o da ancak arkasndan dinlenme ve yerine gre kazand ile vnme iin katlanlacak bir klfet saylmaktadr. Bu telkki, madd temelleri itibar ile, geri memleketlerde toprak iiliinin ve ziraatin mevsime bal inktal istihsal artlarna tpatp uygundur. Basit ziraat tekniinden endstriye gemek kararn veren rejimlerin dahi lzumu kadarn elde ettikten sonra hemen toprana dnmek isteyen ktlelerin bu aral ve inktal alma hevesinden, daha dorusu hevessizliinden uzun yllar mteessir olacaklardr. b. Kazan hevesinin maksada varmak iin, setii vasta ve yollar da dikkate alnmak gereken hususlardandr. Bu cihet gz nnde bulundurulmadka, meseleler tam bir vzuhla zlm saylamaz, bhusus, alma hz ve kesafetindeki yaval kazan hevesinin topyekn geri ve zayf olduu mnasna yormak ok acele ve yanl olur. Pek az istisna edilmek zere, normal istihsal alannda, zaten mhdut imknlara gre, kazanma arzusunun fazla serpilmeye frsat bulamadn sylemek bir dereceye kadar mmkndr. Bununla beraber, normal ve mutat faaliyetlerin stnde ve tesinde bulank ve dolambal yollardan ve hatt havadan servet ve nimete kavumak arzusunda prcapitalist insan dier alardakinden hi de geri deildir ve belki bir oundan ileridir. Esasen kapitalist olan ve olmayan aa ve lkeler arasnda ayrl, kazan hevesinin kesafetinden ziyade setii vasta ve yollarn cinsinde toplanr. Evvelce de sylediimiz gibi kazan hevesi insan yaratlnn ok az deien ve pek zor bask altna alnabilen temel unsurlarndandr. O hevesi ihta etmesi beklenen istihsal merkezlerinin darl veya sonradan daralmalar kazan gayretini, ayn lde ksmaya muvaffak olamayacaklarndan, ister istemez darya, sarmak ve dolak yollara iter ve tarr. stihsal ve teebbs nizamna eki dzen verememi rejimlerde anormal kazanlarn alp yrmesi bu yzdendir. ki medeniyetin fark da bu noktada belirir ve derinleir: Bat dnyas yeni zamanlardan beri trl sik ve millerin yardmyla dank ve savruk kazan gayretini az ok mazbut teebbs formlar iine teksife muvaffak olurken, Dou Akdeniz Osmanl mparatorluu da dahil olmak

1447

zere byle bir enerji teksifine gidememi ve bilhassa ticaret yollarnn kapanmasndan beri normal geim imknlarnn asrdan asra daral kazan hevesini anormal ve irrasyonel yollara tarmtr. Yerine gre: Kaba ve zorlu (taralarda baskn ve yama!), sinsi ve uysal (ehirlerde servet ve ihtiam sahiplerine yanama!), ok defa hile ve hayal mahsul ihtikr, alimi ve define merak ilh. nevinden kazanlar bu tama ve dalmann mahsulleridir;4 ve hepsi de Batnn rantabilite ile tartl rasyonel kr anslarna oktan ayak bast asrlara kadar uzanp gelimilerdir. D ve uzak ticaretten baka i pazarlarn daralmas tccar ve mstahsili gitgide istismar ve ihtikrn daha hain eitlerine, biroklarn da devlet nfuzu ile servet edinme yollarna srklemitir. Politik meneli servet ve kazan, siyas ve iktisad inhitat amzn kolay tasfiye edilemeyen miraslarndan olmal ki, nfuz ticareti, mal beyannamesi gibi szler vakit vakit gnn mevzuu olabilmektedir. Btn bu yollarla mazbut bir teebbs erevesine sdrlmayarak, killi ve meyilli bir toprak zerinde akar gibi aa ve bolua savrulan kazan hevesi, sadece istihsal merkezlerini derin bir enerji boluu iinde brakmakla kalmam, o boluun acsn istismar ve ihtikr ile karmak istercesine hammadde kaynaklarna, ii ve alc ktlelerine yklenen tahripkr bir kuvvet halini almakta gecikmemitir. Ksmen bu tahripkr kuvvetin korkusu ve ksmen de feodal alkanlklarn tesiri ile servet daima gizlenebilen ve her eyden evvel kymeti sabit olan ekillere brnmtr. Yerine gre topraa gmlmek veya toprak mlkiyetine evrilmek, yahut altna tahvil edilmek bizde inhitat a servetinin bir nevi alnyazs haline gelmitir. Her ne suretle olursa olsun, mobilize edilmeye takati olmayan btn bu servetler hakik hviyetiyle i adamnn ve onunla beraber dinamik-hareketli bir ekonomi sisteminin gelime ve serpilmesi nne dikilmi birer engel olmaktan uzun zaman kurtulamayacaklardr. Netice u oluyor: Kazan hevesinde hi de eksik olmayan taknla ramen durgun ve atl bir iktisat dnyas: Bu durgun manzara bize inhitat a zihniyetimizin dier birka kesini daha ak bir ekilde grmek ve tanmak frsatn kazandrm olacaktr: 2. Yukardaki tasnifimizde zaman ve mekn bakmndan tercih llerinde iktisat zihniyetinin tahlile muhta bir cephesi olarak ele almtk.5 Esasen iktisad faaliyet, bir yandan gelecein zaman llerine ve dier yandan iinde yaanlan muhitin dar veya geni kadrolarna deiik nispetlerde yaklamay art koan bir hareket demektir. Byle olduu iin, bu deiik ll temaslarn zihnen deerlendirili tarzn bilmekte fayda vardr. Prcapitalist an ve onunla ayn hviyeti tayan inhitat devri iktisadmzn durgun ve tl karakterini yukarda tandktan sonra zaman ve mekn tercihine hkim olan lleri teyin etmek kolaylam oluyor. Bu durgunluk ve atalet, her iki noktada bir temas boluu veya geveklii halinde karmza kar:

1448

a. Zaman tercihi itibaryla durum aktr. Geri ekonomilerde iftinin, yahut zanaatkrn ancak bir mevsim tesini kollayan zaman uuru dnda, uzak istikbalin hasar veya anslarna gre ayarl bir davran ortada yoktur. Gelecein emniyetsizlii uzun vdeli iddia ve arzular hemen daima boa karldna gre, hlde mevcut olanla yetinmek istikbale gre kuruntular yapmaktan daha akllca bir hareket olmaz m idi: nk muradn vcude gelmez pes mevcudu murad eyle!6 stelik zaman lsn lzumundan ileriye tarmak mal ve servetin hizmetinde olduu stn gayenin (din ve ahlk gz ile ibadet ve kulluun, daha sade ve iddiasz olarak: huzur ve rahatn) hakkn yemek olurdu. Byle olduu iindir ki, zaman uurunun bugnden ileriye olduu kadar, ayn gnn saatleri iinde de hudutlandrlmas lzm gelirdi. bana ge gitmek ve erken dnmek o gn bugn Mslman ar esnafnn alkanlklar arasnda yer almtr. ar ve pazarla bu seyrek temas bizi ikinci noktann izahna getirmi oluyor: b. Mekn ls ile iktisad faaliyet uzun zaman ll ve snrl kalmtr. Esasen istihsal ve transport teknii ehir iktisad erevesini aan bir piyasa ile sk temaslara maddeten imkn vermedii gibi, gnn saatlerini ibadet veya istirahat uruna snrlayan dar ve statik zaman uuru da pazarla temas asgar hadde indirmekte messir olmu millerdir. Esnaf psikolojisine asrlarca hitap eden tenbih ve telkinler hep ayn istikamette yrmlerdir. Halktan yana kapusun balaya haktan yana aa! ister teknik kifayetsizliin, ister bu yoldaki telkinlerin ve isterse geri bir muhitte halkla rastgele temaslarn gerekten hsranl olduunu ac derslerle defalarca tecrbe etmenin tesiri altnda olsun prcapitalist mstahsil (tccar hari!) ok defa en yakn evresi ile yetinerek geni bir pazara kmamakta srar etmitir. Geri bnyeli ekonomilerde pazara mecbur klar bile daha evvel sylediimiz gibi lzumlu kadarn elde etmeye mnhasr kalr ve akabinde sona erer. Sanayilemede i gc meselesinin bu ynden dourduu mkilta yukarda iaret edilmiti. Asrlarca mahsul ve hayvan ile autark istihsal evresinden pazara kmann veya kamamann kymet llerini para birimine ve ifadesine kavumaktan alkoyduunu biraz aada greceiz. Gnlk hayatn olup bitenleri aded ifade ve kalplara dkmek melekesinin gerilii o vakit daha iyi anlalm olacaktr. 3. ktisad faaliyetin icrasna ve bilhassa vasta ve letlerinin seimine hkim olan motifler de deiik cepheler ile mtalaa edilebilir. Yaygn ve umum bir ayrmaya uyarak bu motifleri grenekilik ve rasyonellik istikametinde olmak zere iki zt kutupta toplamak mmkndr. Grenee (belki daha kkl ve zl bir ifade ile: olagelmie) uymaktan ibaret olan tradisyonalist davran gemiin naslsa benimsenmi tecrbe ve intibalarn pasif ekilde tekrarlamakla yetinirken, rasyonalist zihniyet gnn fiil ve kararlarn akl ve mantk altnda devaml olarak tartmak ve yerine gre deitirmek yolunu tutar. lki geri veya az gelimi bir muhitin, ikincisi kapitalizmin hususiyetleri arasnda yer alr. Burada tradisyonalist davrantan bahsederken, yukarda anlattklarmzdan ok farkl bir zihniyet tezahr ile karlaacamz zannedilmemelidir. Grenee (olagelmie) uymak da bir bakma durgun ve tl zihniyetin devamndan yahut neticesinden baka bir ey deildir. Hakikaten,

1449

hareketleri zerinde zek ve mantn iletmektense mevcut hazr olan pasif ekilde tekrarlamak, esasen gevek ve ar tutumlu bir insann seecei tek yol olabilirdi. Bu yolun bizi alkalandracak iki vehesi vardr: a. rade ve spontaneite noksan: 7 ktisad faaliyetin l ve vastalarn adm adm kontrol etmektense, onlarn daha evvel ve hatt o esnada tyin etmi bir kuvvete uymak ve izinden yrmek, phe yok ki, mstakil dnme ve karar alabilme melekesini azaltmtr. stn bir iradeye balan, Ortaa esnafnda olduu gibi, gemite hakik veya mefhum bir ahsa (pire) balanmakla balar ve onu temsil ettii farz edilen bir otoriteye teslim olmaya kadar gider. Bu teslimiyet geri her zaman tam ve eksiksiz olmamtr. Lonca hkmlerinin daima olagelmii tenbih ve ihtar etmeleri, aykr hareketlerin mevcut olduuna ak bir delildir. Fakat bu aykrl, hibir zaman tradisyonalizm yerine zek ve mantk llerinin hkim olduu mnasna yormamak lzmdr. Ara sra esnaf byklerini ileden karan kaamakl ve hileli hareketlere ramen devrin temayl ayndr: Alnacak tedbir veya kullanlacak vastalar eksiklii nispetinde kymet tar ve hele inanlr bir azdan ylece tenbih ve telkin edildikleri iin ayan kabul grrler. arkn din adamlar gibi dnya beleri de geni ktlenin bu yumuak mtevaat ruhundan istifade etmesini pek iyi bilmilerdir. Esasen, bnyesi fazla eitlenmemi olan dar kadrolu topluluklarda kolektivist fikir ve telkinlerin, mterakki cemiyetlere gre ok daha kolay ileyebilecekleri bir vasat bulduklarna phe yoktur. yle olduu iindir ki, kapitalist an endividualist ve demokratik bir inkiafa daha kolay meyillenmesini mukabil, o adan ve zihniyetinden nasibini almam rejimlerde stn bir iradeye balan ve ara sra bakaldran direnmelere ramen, daha kkl ve sebatl olmutur. b. Hesap ve l gerilii: Tutulacak yolu sadece geriye bakarak semek alkanl, ayrca iletmenin muvaffakiyet anslarn adet ve rakam ifadesiyle tartma ve hesaplamay mnasz ve lzumsuz hale getirmi oluyordu. Hesap ve say gerilii esasen ilenecek ve saylacak verileri fazla olmayan geri bir iktisat dzeninin neticesidir. Kapitalist olmayan ekonomilerde defter tutma ve kayt drme, iletmecilii rantabilite ls ile mrakabeden ziyade, ceza korkusu ile hesap verme endiesine dayanr. Hesap gerilii de, buraya kadar anlattklarmz gibi, durgun ve tl hayat anlaynn ifadesinden baka bir ey deildir. u farkla ki: Atalet, daha evvel, muhitin madd eya ve vastalarn bnyece ilemek ve deitirmek noktasnda dikkatimizi ekmiken, burada kymet llerini zihnen yourup ekillendirmeyi engelleyen bir kuvvet olarak karmza kyor. Hakikaten, dnya ve ahiret selmeti iin fertle madde dnyas arasna geni bir mesafe pay koyan statik hayat telkkisi, ayn mesafeyi madd kymet lleri karsnda da muhafaza etmek isteyecekti. Selamet ve huzur arayan insan iin kar yol gtr hesapt. l ve say geriliini, dier bir bakma, zaman ve mekn kadrolarnn daha evvel iaret edilen hududu iinde mtala edebiliriz. Nispeten uzak bir istikbli kr ve zarar ihtimallerinin dikkate alnmay, rasyonel bir hesap zihniyetinin gelimesi yolunda en mhim engellerden biridir. Ticaret

1450

ksmen istisna edilmek zere, istihsalin dar ve organik hcrelerden geni bir pazara kamamas maliyet hesabn lzumsuz hale getirmitir. Piyasa ekonomisinin teekkl edememi olmas ile para lsne dayal hassas bir kymet uurunun eksiklii arasndaki ba daha fazla tafsile hacet grmyoruz. Buraya kadar ancak ana hatlarn verebildiimiz iktisad inhitat amzn zihniyetini, daha evvel neredilmi eserimizde yle bir portre denemesi ile tamamlamaya almtk: Bol, ferah ve gsterili yaamann tattraca hazdan (hi deilse tehassr ve itiyaktan) mstani grnmemekle beraber o uurda i g kaygs ile mr tketmekten holanmayan, yolunu ve ynn tyinde grenek ve otorite kaytlar ile smsk bal ve nihayet iinde ve hesabnda gtr bir insan!8 Asrlarn bu tip insan hangi lde deitirmeye muvaffak olduklarn imdi grmeye alacaz. II. Dnden Bugne... Bir asr mtecaviz Garpllama ve onun peinden gelen iktisad yenilenme gayreti, nesci altnda kendine uygun bir iktisat zihniyetine hangi lde kavuabilmi, yahut o zihniyeti bizzat ne dereceye kadar yourmaya muvaffak olmutur? Ekonomik bnyede mvazeneli bir gelime altl stl inkiaf unsurlarnn bir arada ve bir hzda ilerlemeleri art ile mmkn olacana gre, yz ksur sene zarfnda (bugn de dahil!) karlatmz problemlerin ve belki zorluklarn kaynan yukardaki sualin cevabnda aramak yanl olmayacaktr. Evvel u ciheti bir kere daha tespit edelim: Geirmekte olduumuz bnye deimeleri iinde iktisad varlmzn zihniyet cephesi ayn kalmamakla beraber onun yerine apayr bir dnya grnn yerletiine iaret edecek belirtiler henz ortada yoktur. Her bnye deimesinde olduu gibi, burada da sath stnden gelen tesirlere zihniyetin bir nevi atalet (inertie) zoru ile kar koymasndan dolay, eski ve yeninin bir at altnda toplandna amamak lzmdr. Hviyetini tyinde tarihi ve iktisaty gerekten tereddde gtrecek bu renk alacal iinde fikir ve zihniyet kapsamndan kolaylkla seebileceimiz yenilikler yok deildir: Her eyden evvel, gen nesillere istihsal ve teebbs yolunu tkayan trl engeller (mesel devlet memurluuna atfedilen ar ehemmiyet!) ve o engellerin yan sra her eit yenilenme nne dikilmi grenek kaytlar azar azar ufalanma ve dalma yolundadr. ve ticaret hayat ile uramann tad aalatc renk oktan silinmi ve kaybolmutur. Bu neticenin alnmasnda eitli milleri kark rgsne ve hele manev ve enstitsyonel faktrler arasnda -bir hayli eskimi ve gn gemi olan -ncelik meselesinin mnakaasna girecek deiliz. Ancak mnevver evrelerden balayarak i ahlknn ve felsefesinin youruluunda Garpllama cereyannn ve o uurda harcanan gayretlerin payn azmsamak mmkn deildir. Gerekten Tanzimattan beri fikirlerde dikkate deer

1451

bir kmldanma vardr: Kaza ve kadere inanmann ve tevekkl felsefesinin asrlardr srp gelen klielemi ifade ekillerinin terk edildiini ve onlarn yerine dar bir fikir erevesinde de olsa insan emeini ve bilhassa zaman kymetlendirmek istikametinde dncelerin yol aldn gryoruz.9 Bu dncelere rnek olarak Tanzimat sonu fikir ve kalem sahipleri arasndan Namk Kemal ve Ahmed Mithad Efendiyi zikretmek mmkndr. Birincisi 19. asr ngiliz kapitalizminde insan emeinin ve sermayenin nelere kadir olduunu Londra seyahatinde bizzat grmenin heyecan ile arka arkaya yazd bir sra makalede syin (emein) kutsalln ve grenein zararlarn anlatyordu.10 Zaman sermaye-i maiet, sy menba- hayattr! tarznda puriten ahlk andran szlerle, aydn dimalarda olsun, yanl anlalm bir kaza ve kader telakkisini var kuvvetiyle sarsmaya almtr. an dier temsilcileri arasndan rnek olarak setiimiz Ahmed Mithad Efendi de sy ve amelin faydalarn anlatmakta emslinden geri kalmamtr. Tercman- Hakikatta tefrika edilip mteakiben tekrar baslan Sevda-i sy ve amel, Terik-i mesi taksim-i mesi adl risaleleri ile Ekonomi politik kitab, Bat zihniyetini ve i adam ruhunu alamaya alan fikir ve dncelerle doludur. Esasen, ona gre sy ve amel sevdas Trklerin kalbinde lzumu derecesinde uyanmtr. Kendisi bu uyan biraz daha hzlandrmak ve perinlemek kararndadr. Bu maksatla, mesel ticaretin faydalarn uzun uzun anlattktan sonra bu ii pek beendiniz ya! Bunun suret-i husuln m soruyorsunuz? Suret-i husul evvel bu usul, bu yollar, bu amelleri bilmek; saniyen o yolda emniyet ve itibar kazanmaktadr. Bu ise ne Bab- liye devamla kazanlr ne de Maliye Nezaretine!11 Asrlar boyu gayrimslim aznln harc saylm olan i ve ticaret hayatnn kaplarn gen nesillere amak yolunda giriilmi olan bu fikir sava daha yllarca devam edecek ve muasr medeniyet seviyesine varmay hedef tutan Cumhuriyet nklb ile son yllarn iktisad gelime hareketleri iinde rejim alanna intikal edecektir. Bugnk durum nedir? tiraf edelim ki, hdiselerin tam ortasnda ve iinde olmamz berrak ve ak bir gr olduka zorlatracaktr. Her mevzuda olduu gibi burada da vzuh ve isabet iin biraz uzaa ve geriye ekilerek olup bitenleri topluca grmek lazm gelirdi. Byle bir imkndan mahrumuz. Bununla beraber, son yllara kadar hzn arttrarak srp gelen yenilenme ve cihazlanma gayretinin zihniyet dnyamz zerindeki tesirlerini grmemezlikten gelmeye imkn yoktur. Uzak ve cra kelere kadar uzanan yol ebekesi bata olmak zere ziraat, sanayi ve nakliyatta vcut bulan eserler Ortaan kymet llerini urasndan burasndan zedelemeye balamtr. Tanzimattan beri fikir hareketlerinin mnevver evrelerde balad fakat tam baaramadn, yol, ziraat ve sanayi inklb devralm grnyor. Evet, memleketin sna cihaz ile beraber insan da yorulma ve ekillenme halindedir! Fakat nereye ve hangi snra kadar? ktisad gelimenin kmldatt ller ileriye doru hz alrken Ortaa zihniyetinin sert ve muannit kymetlerine arptka btn btn duraklamasalar bile garip bir renk ihtilt iinde yollarna devam ediyorlar. Aadaki izahlar bu ileriye ve geriye kayan renklerin i ie girmelerinden doan manzaray belirtmeye alacaktr. Ba taraftaki l tasnifimize burada da uymaya gayret ederek u cihetleri tespit edebiliriz: 1. Her eyden evvel kazan hevesi ve zihniyetindeki gelime stnde durmalyz. Bu yndeki deiiklii, kazanma arzusunun iddetinden ziyade ald ekillerde aramak lzm geleceini ba

1452

tarafta sylemitik. Bu nokta da elbette hakl olarak sorulacaktr: Bugnn deilse bile pek yakn bir gemiin basit kyl ve ehirli aileleri kanaatkr bir hayat srmemiler mi idi? Kazanma arzusunun deimeyen iddeti hakknda sylediklerimiz, servet ve gelirin st tabakalar iin tamam ile doru olabilir. Gerideki ktle hakknda ayn mtalaa ufak bir rtua ihtiya gsterecektir. nsan ruhunun temel unsurlarndan olduunu bildiimiz kazanma ve mal edinme hevesi burada u iki tesirden biriyle bask altna alnm ve bir mddet alkonulmu olabilir: Birincisi, d evresi ile irtibat olmayarak kendi kendine yeten bir ky ekonomisinde ihtiyalarn basitlii! kincisi ise, geim artlar belki de sonradan daralm ehirli ailelerin, ancak eldekiyle yetinme zaruretinden doan kanaatkrl stanbulun fakir, fakat gngrm, bulduuna kreden kenar semt halkn Yahya Kemal yle tasvir etmiti: Kuru ekmekle bayat peyniri lezzetle yiyen, emeden her su iite kr Allaha diyen Yayor sade maietlerin en sfnda! Manzara o gn bugn bir hayli deimitir. Sanayi mahallelerinin kuruluundan beri ksmetine raz ve mtevekkil bir ktleyi ehrin kenar semtlerinde grmek ve bulmak pek zor olduu gibi, ancak kendi iin alan ve en zarur ihtiya maddeleri iin piyasaya istihsalde bulunan kapal ve mnzev bir kyl ailesine rastlamak da kolay deildir. ifti, pazara kmann ve para kazanmann tadn almtr. ehir ve pazarn uzanda, coraf ve topografik ifadesiyle kyl yerine hububat ofis ve pazarlarna meslekten balanm ifti (farmer) tipi n plna gemektedir. Bu, i hayatmzda profesyonel ii ve mstahsilin vcut buluunda kmsenmemesi lzm gelen bir admdr. Btn bunlarla beraber gzden karlmamas lzm gelen bir nokta vardr: stndeki bask bir kere kalknca o na kadar gizli ve uyuklar halde kalm olan kazan hevesi, i ve istihsal cephesine bakmaktan ziyade, istihlk ve harcama ynn tutmu grnyor. Kazanma ve almann kendileri iin bir gaye olmayp baka bir sik ve maksadn hizmetinde olmalarndan meydana gelen durum bununla bir kere daha karmza kyor. Kazanmann, devaml bir iletme halinde kymet yaratc bir faaliyet olarak icrasna deil, fakat, sonunda tattraca istihlk ve bilhassa gsteri cephesine ehemmiyet veriliyor. Cebine biraz para giren iftinin istihsaline eki dzen vermeden evvel kalp kyafetini dzmeye alt sk sk grlen veya duyulan hallerdendir. Bu hal, aslna baklrsa, bir tesadf eseridir de denemez. Tarihte saysz defa tekerrr etmi olan bir hadise bugn de gzlerimiz nnde cereyan edip gitmektedir: Paral mbadelenin teekkl ve nakd gelirlerin art, ilk azda istihsali arttrmaktan ziyade, uzun zaman bask altnda tutulmu, ihtiyalarn ve istihlkin an ve nispetsiz lde genilemesine sebep olmaktadr. Devrimiz iktisatlarnn demonstration effect adn verdikleri (aslnda gsteri maksadyla istihlkten pek de farkl olmayan ruh hleti, hdiselerin bu ynden tahliline faydal ipular kazandracaktr. Fikir esas ats ile udur: Ferd istihlk standartlar, mstakil olmayp alttan ste doru birbirlerine sk surette bal bulunurlar. O sebeple: Hayat standard ve istihlk lleri farkl aile veya memleketler birbirileriyle temasa geldikleri zaman, geri ve

1453

dk kademede bulunanlar, sttekilere hemen daima istihlk cihetinden yaklamaya alrlar. Filhakika, zengin snflarn hayat standardn yakndan veya uzaktan tanmak frsatn elde eden, yahut (filmler, gazete rportajlar ile) tandklar zehbna den mstehlik tabakann, ufak bir frsat zuhurunda, o standarda bir an evvel uymaya altklarn ve bunun da istihlk harcamalarn hemen dierlerinin hizasna karmakla mmkn olacana inandklarn biliyoruz. Az gelimi memleketlerin iktisad kalknmas, teknik sahada sarf edilen bunca gayretlere ramen, yksek gelir sahiplerinin tasarruf ve istihsalden ziyade istihlki (gayrimenkuller de dahil) tercih etmeleri ve bunun da daha ziyade gsteri (demonstration effect) istikametinde inkiaf sebebiyle daha ilk admlarda byk zorluklar karsnda kalyor.12 Son yllar iinde olup biten birok hdiseler gerek mnasn ve izahn yukarya geirdiimiz satrlarda bulunur: Eskiden beri allm ucuz eyann birdenbire inferior mallar halinde aa grlmesi ve sratle yksek kalitede pahal mallara geilmesi hep bu yzdendir. Birinci nevi sigara yerine Sipahi Ocann, ark yerine lstik veya izmenin tercihi hemen hatra gelen klsik misllerdir. 2. Zaman ve Mekn llerine gelince: Gnn an ve spontan ilhamlarndan ayrlarak ileriyi ve uza rantabilite anslar ile tartan bir zaman uurunun gelitiini grmek iin daha uzun bir mddet beklememiz lzm gelecektir sanrz. Bu, zihniyetimizin en ar deien taraflarndan biridir. Henz cssesi ve takati itibaryla uzun vadeli yatrmlara ve onlarn rantabilite tahminlerine girecek bir olgunlua varmam olan kk sna ve zira iletmelerden istikbale gre bir plnlama gayretini beklemek elbette zamansz olurdu. Bununla beraber byk yatrm projelerinin icras ve ncs olan devlet sektrnde byle bir plnlama zaruretinin henz idrak ve takdir edilmemi olduunu, bilkis gnn ilham ve iklarna gre hareket edildiini gryoruz. leriyi ve uza etrafl bir pln ve hesap temkini iinde hali hzrn spontan ve an ithamlar nne geirmekteki bu ar davranmz, itiraf etmeliyiz ki, hazz cili birinci plnda tutan eski tertip zihniyetin modern tesisler altnda devamndan baka bir ey deildir. Mekn ls ile hdiseler, temel olarak reel ve fizik bir yapya (bata geni yol ebekesine) dayandklar iin daha sratli bir deime gstermilerdir. Kazan hevesinin inkiafndan bahsederken sylediimiz gibi, ifti piyasaya kmann madd olduu kadar manev engellerini de amak yolundadr. Endstri cephesinden ayn hdise, mevsim iilii yerine devaml profesyonel bir i gcnn meydana k tarznda mtalaa olunabilir. Bununla alma ve kazanmay ancak ara sra ve o da arkasndan dinlenme ve harcama uruna katlanlacak bir klfet sayan telkki yer yer tarihe kavumu olacaktr. 3. ktisad faaliyetin sevk ve icrasnda grenek balarnn gevemekte olduu da bir hakikattir. Mahsul ve hayvan ile pazara kma ve para kazanmann tadn alm olan mstahsil Ortaa yadigr vasta ve usulleri muhafazada srar etmenin mnaszln oktan anlamtr. Toprann yzlm elverili olmad halde traktr edinmeye zenen yzlerce kyl vatandan kara saban terk etmek isterken fazla bir i szs duyduklarn zannetmiyoruz. Kyafette ve ev eyasnda da

1454

vaziyet ayndr: Biraz evvel iaret ettiimiz gibi, aa (inferior) mal telkki edilen arn izmeye tahvili beklendiinden daha kolay olmutur. Ky ve kasabalarmzda eski tertip sedir ve minderlerin yerini ne yazk ki onlar kadar rahat olmayan kanepe ve koltuklarn almakta olduu son birka yl iinde pek sk grlen hdiselerdendir. Kasaba hayatmzda bu deime esasen daha evvel ehirlerin orta halli ailelerinde balam ve hz alm bulunuyordu. Geen asr sonlarnda Ahmed Mithad Efendi, aile yaaymzn i rgs ile bir gebe enisi tadn misalleri ile pek gzel anlatmt: Sanki hemen g ediverecekmiiz gibi yatak denklerinin her sabah kaldrlp istif edilmesi, amarn sandk ve sepetlerde, ekmein zembilde muhafazas, ona gre gemiin tasfiye edilmemi miraslar idi. Hatt ince eleyip sk dokumak sz bile kendi kendine yeten iptida bir ekonominin htrasn yaatyordu.13 Bugn hi deilse byke ehirlerimizde deiik bir manzara ile kar karyayz. Dildeki htralarndan baka saylan misallerin bir ksm silinmi birou da silinme ve kaybolma yoluna girmitir. Gndelik hayatmza kadar anane ve grenek balarnn gevemesi, phesiz mukabil kutupta tamamyla rasyonalist bir zihniyete ayak bastmz ifade etmez. Geveme, iin daha ok negatif tarafnda atlm bir admdr. Bu adm mspet olarak tamamlayacak hatve henz grnrde yoktur. Tradisyondan kurtulma ve ferahlamann bilhassa gsteri cihetinden yaratt heyecana mukabil, fiil ve icraya hkim olmas beklenen l ve hesap uuru belirmemitir. Biraz evvel plnlamadan bahsederken bu uurun noksanna iaret etmitik. Kendini say ve hesap (mali Erbaa) ile mukayyet grmek istemeyen bir tesis gayreti, irili ufakl iletmelerin kurulu fikrini gnn ilhamlarna uyarak tyin etmi ve eln da etmektedir. Say ve rakamn, gsterie yarayacak bol ve kabark yeknlar haricinde cidd bir rantabilite ls olarak kullanldna bugn de pek az ahit oluyoruz. Aksine, byle bir ly mahiyetin drlmesine let olarak kullanmay bsbtn zorlatran kanun ve kararnamelerin yrrlkte olduklar bilinmektedir. Birok hkmler, maliyeti rasyonel yollarla indirilemez deil, bilkis fatura bedeli zerinden dolgun ve ikin gstermenin yolunu bilen ve bulan mkfatlandracak ekildedir. Mstahsile vakit vakit pek kolay alan krediler ve trl primler gibi bu yoldaki hkmlerin de bizde esasen alk olmadmz maliyet muhasebe ve uurunu bir kat daha zorlatrmaktan geri kalmayacaklar muhakkaktr. l ve hesap uurunun gerilii yannda, her eit nfuz ve mdahaleden zade bir teebbs ruhunun serpilmesi yolundaki zorluklara da iaret etmeden gememeliyiz. Zihniyetimizin esasen pek ar ve yava deimesi beklenen bu cephesi de biraz evvel anlattklarmz gibi, mevcut kanun ve nizamlarn basks altnda bir kat daha perinlemi grnmektedir. Filhakika, son yllarda lisans ve tevzi usullerinin, hakik i adam hayrna olmaktan ziyade, meslek hayatyla yakndan ilgisi olmayan kimselerin menfaatine iledii malmdur. Bu hal, gerek teebbs tipini muhta olduu zemin artlarndan mahrum kldktan baka, iktisad inhitt tarihimiz boyunca yabancs olmadmz Politik meneli14 servet ve ona bal zihniyetin, belki de uyuklar vaziyette iken, tekrar sath zerine kmasna vesile olmaktadr. Devlet kapsna intisap hevesi, meslek seme noktasnda eski kuvvetini oktan kaybederken, lisans veya tevzi yoluyla bol istihsal vasta ve kaynaklarna sahip olmak ve o ynden kayrlmak noktasnda iddetini hi de azaltma benzemiyor. Bu durum, devlet ve ihtiam

1455

sahiplerine alttan ste hayranlkla bakma mevkiinde olmadan sadece kendi gayret ve muvaffakiyet anslarna gvenen self made maden nevinden insanlar, arkta asrlardr hasreti ekilen bu ndir yaratn domasn daha bir mddet geciktirecektir sanrz. aret edilen zorluklar ve engeller, sadece birka kanun veya kararname hkmlerinden ibaret kalsa, bunlarn deitirilmesiyle meselelerin halledileceine inanmak mmkn olurdu. Fakat zorluun ve geriletici sebeplerin ou, i adamnn davran ve zihniyetinden ileri gelmektedir. Teebbs sahiplerimiz arasnda i tutumu ve davran ile Batl rneklerine yaklaanlar bir hayli artmakla beraber, itiraf etmeliyiz ki, bu yolda seilecek misaller henz parmakla saylabilecek kadar azdr. ounluk iinde u cihetleri mterek birer vasf olarak tespit etmekle yanlmam olacamz sanyoruz: a. Kararsz, renk deitirici ve hatt kaprisli sermaye, i hayatmzn ve zihniyetinin ilk bakta gze arpan hususiyetidir. Yerine gre, ziraat, nakliyecilik, yahut taahht ilerinden biriken servetin ok defa asln inkr ederek veya onu ikinci plnda tutarak, baka sahalara yayldn grmekteyiz. Bu cihet, dorusu aranrsa, kazanlann bir nesil iinde harcanp tketildii alara gre bir terakki saylmak lzm gelir. Birinci Dnya Harbinin Harp zengini nevinden servet sahipleri bir nesil sonra elle tutulur bir iz brakmadklar halde, kinci Dnya Harbini takip eden servet sahipleri, phe yok ki, bir ite karar klmayan sermayeleriyle dahi bir ilerleme merhalesini tekil ederler. Sermayeyi ekseriya doduu yerde brakmayarak bir iten dierine koturan saik mehulmz deildir: Batnn ileri ekonomilerinde i sahalar az ok normal kr ls etrafnda hizalanrken, az gelimi bir lke olarak memleketimizde trl sebeplerle istihsal ubeleri arasnda krllk cihetinden ehemmiyetli seviye farklarnn belirdii bir hakikattir. ster yeni i ve kazan imknlarnn vcut bulmasndan, ister (daha galip bir ihtimalle!) primli ve koruyucu bir iktisat politikasndan domu olsun, bu farklarn sermayeye belli bir sahada diki tutturamayan, macerac bir servet karakteri alad inkr edilemez. Profesyonel i adamnn belirmesinde nmze dikilen en mhim engellerden birini burada aramak yanl olmayacaktr sanrz. b. Dier bir hususiyet, yukarda anlatlanlarn altnda daha kolay izah edilebilecektir: n ve abuk kr salayacak bir sermaye devri temkinli ve ihtiyatl bir tutumun nnde ve ilerisindedir.15 Biraz evvel iaret edildii gibi, Bat dnyasnda sermaye krll, bir iten dierine sratli kaymalara mahal brakmayacak mutedil ve normal bir l etrafnda karar klarken, bizde sermaye mmknse bir veya birka istihsal devresi iinde tekrar kazanlp baka maceralara girmek ve oralarda da n ve abuk kr elde etmek sevdasndadr.16 Bu zarureti, az gelimi memleketlerde istikbalin hesaba katlamayan artlar ve gvensizlii iinde takdir etmemee imkn yoktur. ster bu, ister dier sebeplere atfedilsin, ni ve sratli kr arzusu, pek az istisnalaryla, i hayatmzn mterek sfatdr. Teebbs erbabnn mmkn olan hallerde monopollemeyi hedef tutmalar da ayn sebepten ileri gelmi olacaktr.

1456

c. Plsman ekiller ve navileri de, faal ve menkul bir i sermayesinin terakmne faydal ve yararl olmayacak bir istikamettedir. Hi deilse yksek gelir ve servet sahiplerinde kuvvetli olmas icap eden tasarruf meyli, gsteri uruna istihklin tazyiki altnda zaman zaman geriledikten baka, kalan ksmyla dahi kat ve donuk bir servet stokuna vcut vermekten hali kalmamaktadr. Bu stokun nnde ve ilerisinde, en emin plsman ekli olarak, toprak mlkiyetinin veya altnn tercih edildiini gryoruz. Banka mevduatnn son yllarda devaml ve hzl artna ramen, bu tercih itiyadnn ortadan kalktna iaret edecek belirtiler henz ortada yoktur. Ortaa insan, topraa ve kymetli madene gml ve onlarla ll servet anlay ile elan iimizde yaar gibidir. leri ve modern bankaclmz dahi, renkli ve cazip duvar afilerinde gayrimenkul ve (yakn tarihe kadar altn!) vadi ile, iimizde yaayan bu insann arkaik fakat o nispette muannit ruh haletine hitap etmesini pek iyi bilmitir. Grnrde yan yana sralanan ileri tesis ve teebbs rnekleri altndaki bu ruhlar, hakik i adam ve hayat iin birinci plnda gelen faal ve menkul (mobil) bir servet telkkisine yararl olamayacan bir kere daha tespit etmeliyiz. Yukardaki tafsilt ile zihniyet dnyamzn, her kesine nfus eden eksiksiz bir tablosunu izdiimizi iddia edecek deiliz. Ancak, hdiselerin asrlk trendini ana hatlaryla olsun belirteceimizi umuyoruz. Bir kere daha anlyoruz ki: leriye doru hzla yryen iktisad ekil ve formlarn zihniyet muhtevas, baz cepheleriyle i hayatnn muhta olduu yrtc kuvveti ve insan yourup ekillendirirken, dier cepheleriyle elan Ortaa kymetlerinin tesiri ve basks altndadr. Tarihin her byk dnemecinde olduu gibi burada da dndrc bir ihtilt karsnda bulunuyoruz: Bat kapitalizminin belki kurulu asrlarn hatrlatacak ekilde madd imknlarn zaman zaman stne ve ilerisine sarkan naif bir kazan hevesi, hesap ve saydan fazla holanmayan kaprisli klaryla, gnmzn mevzuu olmakta devam ediyor. Bir kazan hevesi ki, nne dikilen tradisyon engellerini devirirken, alt ekillere, bilhassa n ve abuk krlarla politik meneli servet eitlerine tamamyla yz evirmi grnmemektedir. Topraa, altna ve bilhassa gsterie ballk cihetinden gemi asrlara gre esasl bir deime karsnda olmadmz da tespit etmi bulunuyoruz. Btn bu art ve ekiller altnda, zahiren ileriye eker grnen kuvvetlerin gerekte geriye ekme ve tepmeleri, iktisat zihniyetimizin kaderini tetkik edenlere ok kere ne kadar deise ayn ey! dedirtecek llere varabilmektedir. Buna ramen, mahsul ve kymet lleriyle organik ve mnzev hcrelerinden darya (piyasa ekonomisine) kmann tadna ve alkanlna varm bir insann, maddece bu cephesiyle de olsa, istikbal iin cesaret verici bir iaret olduunu tekrarlamak yanl olmayacaktr. nmzdeki yllarn ve belki evvel yllarn bu yol kavandaki sarmak ve girift ihtilt nereye kadar gtrecekleri imdiden merakla beklenmeye deer bir noktadr. Zira, iktisad varlmzn kaderi, sath-st cihet ve gayretlerle beraber, uzun vdeli olarak altta ve derindeki gelimenin istikametine bal kalacaktr. 1 Bu hususta tafsilt iin ktisad Gelimenin artlar ve Snrlar adl etdmze baklabilir,

ktisat Fakltesi Mecmuas, XVI. cilt 1-4 sayl nshas, s. 6.

1457

2 3

ktisad nhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri, stanbul1951, s.7. Bu ksm takip eden izahlar, ad geen kitabmzn muhtelif fasllarndaki tafsilttan istifade

edilerek yazlmtr. Ancak lzumlu yerlerde sayfaya iaret edilecektir. 4 5 6 7 Tafsilat, ad geen kitabmzn 154 ve mteakip sayfalarndadr. Zaman ve Mekn lleri hakknda ad geen kitabmza baklabilir; s. 58 ve 59. brahim Hakk (18. yzyl): Marifetnme, s. 347, 1294. rade noksan ile say ve hesap gerilii ad geen kitabmzn 202-208 inci sayfalarnda

gzden geirilmitir. 8 9 Ayn kitapta s. 209. Fikir ve zihniyet tarihi bakmndan son derece mhim noktalardan biri de, muhtelif

dncelerin kendilerini nesilden nesle tamaya hizmet edecek eserlerde objectivasionu ve o ekilde tekrarlanlardr. Bu tekrarlanma bazen -tbir cizse- nefeslenme pay brakmadan fikir dnyasn aralksz dolduracak bir kesrete (frequence) varm olabilir. Bizde tevekkl, kaza ve kader gibi dnceler uzun zaman bu vaziyeti muhafaza etmilerdir. Dnya fni, ahret bki sznn asrlarca tekrarna sinirlenen eyh Galip, bunu duymam bir kulan kalmadn sylemekte haksz deildi. (Olsa ne kadar harap ve mu/Yoktur bunu iitmemi gu! Hsn ak). Tanzimat, Ortaa dncesinin bu yekvcut ktlesine yer yer atlaklar getirmitir. Burada aksine fikirler belirmeye balamtr. Bununla mevcut fikir yaps zerine bir ikinci tabaka ykselirken, bu tabakann alelde bir adaptasyondan ibaret kalmayp syleyen ve dinleyenler tarafndan bizzat benimsenmi olup olmadn ayrca dnmek lzm gelir. Tanzimattan beri bizde zihniyet deiikliinin hzla ilerleyememesinin bir sebebi, yeni fikirlerin daha ok adaptasyon eklinde telkki edilmeleri ve intiar sahalarnn darldr. 10 Namk Kemalin bu mevzu ile yakndan alkal yazlar, Sy, Grenek ve Londra

Mektuplar vs. Ebu Ziya Tevfikin Numnei Edebiyat Osmaniye kitabnda dercedilmitir. 11 12 Teriki Mesi, Taksimi Mesi, (Yeni Ktphane) s. 114, 1296. Bu satrlar ktisad Gelimenin artlar ve Snrlar adl makalemizden alnmtr,

zikredilen yerde!. 13 14 Sevdai Sy ve Amel, s. 16 (Yeni Ktphane) 1295. Metinde gsterilmitir.

1458

15

Bu mevzuda Social Forces in the Middle East (Edited by S. N. Fisher-Cornell University

Press, 1955); s. 132. 16 n ve abuk krlarn ayn zamanda yksek bir istihlk meyline sebebiyet verdiklerini ve o

suretle devaml bir sermaye terakm yolunda dikkate alnmas gereken mnilerden birini bu noktada aramak lzm geleceini, ad geen makalemizde izah etmi bulunuyoruz, s. 14 ve 15.

1459

Neslimizin Tarihi / Do. Dr. Nurettin Topu [s.822-826]

Yeni neslin velisi olacak zihniyet, genlie bir ruh alayacak ahlk kahramanlar yaratabildi mi? Genlikte ilim, ahlk, sanat hareket ve hrsn douracak iman nasl bir iman olacakt? Yksek krslerden gzel eyler syleyen mritlerin, genlikte domasn istedikleri imann mahiyetine dair bugne kadar bir kelime renilmedi. Neslimizin nasipsizlii, aradnn ne olduunu tantacak bir mride rastlamay olmutur. Bu gerek karsnda memleket genliinin, hangi ellerin hats yznden, bir asrdan beri, nasl orak ve kbetsiz yollarda, ne gibi gafletlere brndn gstermeye alacaz. stibdat devrinde balayan itima hareketlere baklnca, trl ekiller altnda hep siyas yapda olduklarn gryoruz. O gnden bugne kadar birka nesil, birbirine en samim miras halinde, siyas hrslar ve siyas kinlerden baka bir ey brakmamtr. Bu nesiller bzen samim idiler. Fakat balandklar fikir ve kanaat, hep siyas iktidarn bir elden baka ele gemesiyle vatann kurtulaca yolunda idi. Bunlarn hibiri rflerin, sanatlarn, iktisat ve hukukun bu vatann hayat iinde ve bir ahlk man ierisinde gelimesiyle ancak hakik inklbn yaplabileceini anlayamamt. Hepsi inklb, hayatn alm olduu geici ve ii bo ekillerin deimesinde arad. Hepsi eski unsurlarla yaptklar yeni putlar alklamakla kendilerini oyaladlar. Deien devirlerde milliyet kavramnn kazand o kadar deiik deerlere dikkat edilirse, bu kavramn her devrin siyas yryne let olan bir deer halinde yaatld anlalr. Elbette milliyet, kkleri olan ferd ruhun samim hareketlerine balanmadka ve bu ferd ruh da bir inancn temelleri zerinde kurulmadka siyaset ve idarenin vastas haline girer, her devrin siyasetine, memleketin idar icaplarna gre deiir ve milliyetin mritleri de siyas otoritenin bekileri haline gelirler. Biz de milliyet hareketlerini incelerken bu meselenin tahlilini yapmay denemitik. Milliyet, bizim duyu ve inan tarzmz zorunlu yapan, madd ve ruh zelliklerin yourduu itima ahsiyetimizdir. Her devirde, milliyet mefkresi gibi kutsal bir dvada idare edicilerin veya halin menfaatna uygun telkinlerin tesiri altnda kalan gen nesiller, ruhlarn kurtaracak olan imann yolundan uzaklatlar. Milliyetiliimiz bir gn baka dinden unsurlar iine alr, sonra karr; halin icabna gre bir gn ifti millet olduumuzu syleriz, sonra sanayiciyiz deriz; bir zamanlar aristokrat olduumuzu biliyorduk, imdi demokrat olduumuzu iddia ediyoruz. Bir gn rkla gnl veririz, baka birinde rkn deerini sfra indirmekten ekinmeyiz. Bir zaman Avrupa medeniyetine balanr, sonra onu inkr eder, arkl oluruz. Batan aa tezat halinde duran bu grlerin peinde koan nesilleri aldatan ey, geici olan siyas menfaatlerdir. Bir gn, yle olmakta menfaat sezilir, baka bir gn bu gr ortadan kaldrmakta menfaat aranr. Bir mterek mefkre halinde yaanmas gereken milliyetin menfaatlerden kurtulup daha derinden, ferd ruhlarn hakikatndan tamas, fertlerin hakikat diye balandklar bir inancn temellerine dayanmas lzmdr. Her gn bir taraftan gelen menfaat endiesi bir zmrenin saltanatn kurmak iin genlii let olarak kullanrken, cemiyetin hayat dmensiz ve

1460

tesadf tezatlar iinde bir karanla doru ilerleyecek ve millet dediimiz u insan toplanndan tek bir ruh karmak kabil olmayacaktr. Evlerimizde iki musiki, kafamzda iki mantk, hayatmzda iki medeniyet, arkla garp uyumu duruyor. Aralarnda bir arpma bile yok. Bunlar kendiliklerinden tadklar mnaya asla sahip deildir. Garp musikisini modernlik adna alklayan bir nesil ark musikisi ile mest olmaktadr. imizde dnk gibi mcerret mantkla hakikat aratranlara hak vermekle beraber, dhiyane belgatlarla her gnk deiikliklere, itima hareketlere dair sz syleyenlerden holanyoruz. Genlie ait ruh buhranlar yaam olanlar onu bilirler, sanatkrn eseriyle ahlknn tlerini uzlatrp kendimize bir hikmet, bir hayat felsefesi karmak iin ne kadar uratk, ne kadar ruh mcadelesi yaptk! Bu bir trl mmkn olmad. Birka nesil, hayata gafletle bakp bir mna karamadan gelip geti. nk ferd hayatmzn mnasna bakmaya vakit bulamadan birbiri ardna vris olduumuz bir iptil ile siyasete atlyoruz. Cemiyete ait menfaat dvalar arasnda yine cemiyetin hayat kuvvetleri eriyip kayboluyor. nsanla ve insanlk iindeki yerimize ve hayatmzn istikbaline ait bir kelime sylenmiyor. Bir asrdan beri yapld sylenen inklplar, Anadolunun ahlkna, iktisadna, sanatlarna ait ve bu cemiyetin yaatc kuvvetlerini tantan ne kadar eser ortaya koyabilmitir? Bize kalrsa yaplmas lzm gelen bu i, hibir zaman yaplmamtr. Her devirde genlii oyalayan, geici olaylar ve devrin menfaatleri oluyor. Btn bu duyularmz oylayc dar grlerde ve hep menfaate dayanan szde mefkrelerden genlii kim kurtaracak? Bu topraklarda yksek bir medeniyet yaratc istikbli kim bize vadedecek? Bu memleket genliinin gznde byk adam tasavvuru, azametli, sert bakl, endie ve zdraptan kurtulmu grnen, yaldzl ve parlak szler syleyen, vakur yryl hem de iyi giyinmi ve servet sahibi hortlaklarn eklinden ne zaman syrlacak? Ne zaman bykleri, bizim gibi alelde yaayanlarn arasndan kyafet ve szleriyle deil, fikir ve kanaatlerle, hareketlerindeki fedakrlkla ve kahramanlklaryla tanyacaz? uurlanm bir genlik karsnda hakik mrit, onun yannda muzdarip yaayan, onunla beraber gzya dkendir. Son devirlerin mritleri, hepsi de yalanc peygamber roln oynadlar. Birisi Krt alfabesi tertipleyip Krtl ihyaya altktan sonra, stanbula gelerek tamamen aykr bir mefkrenin sahibi ve bir devlet siyasetinin esiri oldu. Daha yakn devirlerin mritleri, bzen Anadolunun tarihinden ilhm alarak bizde hakik ve saf milliyeti kurmak istedikleri halde, ahslarnn devlet ve ikbal kaplarndan uzakta senelerce terk edilileri yznden, yeise derek bizzat ele aldklar mefkreye sonradan dman kesildiler ve genlie mitsizlik, hareketsizlik ve uysallk zehirlerini alamaya baladlar. Bzen de en ileri ruhuluk ahlkn, s kisvesi altnda mdafaa yoluyla genliin ve memleketin kurtarlacan umanlar, sonra ferdiyetlerinin her sahada, devlet karsnda ve hayatta uradklar srekli muvaffakiyetsizlikler yznden en koyu maddecilie dtler. Birincilerin hareket sahasnda duyduklar felce uratc korkuyu, bunlar fikir sahasnda ruhlarnn derinliklerinde duydular. Dnce hayatnn genlik devrinde ruhlar iin bir din ararken, bugn din tanmayan, son ve l kuvvetlerine ancak sahip, btnyle mefl bir ruh halinde, hayatta muvaffakiyetle yaayanlarn kuvvetlerine garazkr, man ve mefkrelerine dman oluyorlar.

1461

Yine kendinin dnk ruh eserine dman olan, manna dman olan mritler bu memleket genliini her devirde byle oyaladlar ve aldattlar; genlii bir noktaya kadar srkleyip daima yar yolda yalnz braktlar. Bugnk genliimizi kolaylkla inanmaz, kendini inkr eder hale getiren bu hdisedir. Genlik her devirde aldatlmtr. Aldatlann zamanla ve nesiller arasnda elde ettii mdafaa leti, kurnazlktr. Bugn, genliimiz, hibir samim inanca sahip deilse ve samim man ve mefkrelerden uzakta, onlarla elenen bir tavr taknmsa bunun sebebi, her devirde bir mrit tarafndan aldatlm olmasdr. Sahtekr mrit menfaatle ikble ykselmekten baka ey dnmedii halde, bir zmre genliin msum kalplerini, kendi ikble ykseliinin basamaklar gibi kullanyor. Gnn birinde, evvelce tutmu olduu yolun hatl olduunu ileri srerek arkasndan srkledii genlii yar yolda brakp ayrlyor ve istedii mevkie ulanca, artk yzlerden maskeler dyor, menfaatler meydana kyor. Neslimizi hazrlayan yakn tarihe baknca bu manzaray gryoruz. leri tamamen d yznden gren bz safdiller de neemizi eksik, hayat iptida ve kasvetli buldular. Hl iimizde yaayan, Garp anlayamam bu zavall Garpllar, neemizin afaka ykseldiini grsnler: Zayflar karsnda ellerindeki kuvvetle tam hrriyeti yaatan zmreler hayatn iptidaliini yktlar; eski hayatn yerine lks getirdiler; Batnn medeniyet aralarn ayaklarnn altna serdiler! Her ey tamamdr, evet her nee tamam, yalnz ruh yok. Her tarafta iskelet ve ekil, ruhlarda karanlkla tatminsizlik dolu. Messeseler ve hayat ierisinde yetitirmeye abaladmz gen ocuk, saysz zdraplarn kaynadr. Onu mbette diz kp gzya dkmekten kurtardk diye avunanlar grsnler: imdi o bin bir mbette diz kp gzya dkmektedir. Evinde sevgilisi iin gzya dkyor; mektepte hakikat duygularyla vicdann harekete getirenlerin karsnda gzyalar dkyor; hareket akna tutulan gen kalpler, daha ok sevmek, daha ok muzdarip yaamak iin ilh bir dua vecdi iinde hayatn her sahasnda gzyalaryla ilerliyorlar. Tabiat iinde ve sanat karsnda, ahlk hdiseler dnyasnda, felsefenin hikmetleri arasnda ve insanlk leminin yryne ahit olduumuz anlarda genlik gzyalaryla dnyor. lmin hakikat klaryla ilk karlat anlarda, hayatn saadet mefkresini vicdannda ilk reddettii anda, kadnn iffet ve ak hissini ilk duyduu anda vicdannda maddenin ve hayatn stnde Allaha ykselen kuvvetin kendini ilk tantt ilhm anlarnda gen kalbin ilk eseri, gzyalardr. Bu anlar, ibadet nlardr. Bu anlarda vicdandan ykselen ses, Allahn sesidir. Mbetsiz ehir gibi mbutsuz kalp de ancak ruhun lmyle kazanlr. nsanlk yok olmadka mbetsiz kalmayaca gibi, ruh da lmedike mbutsuz kalamaz. Ruhun lm, onun inkr ediliidir, hayatn mitsiz gidiiyle kazanlm bir maddecilik iinde felce uratldr. Bir nesil kendini, kaybedilen kendi ruhunu aryor. Ruh ise arand her yerdedir. Kinatta ruhsuz hibir ey yoktur. Eya, ekil kazanm fikirlerdir. Allah ise bizim varlkla her temasmzda hissediliyor. Dinsizlik, hakik ve geni mnasnda, eyay sahip olduu ruhtan syrarak nefsimiz urunda bir vasta gibi kullanmaktr. Bizim buhranmz bir din buhrandr. Kendi hakikatn arayan ruhlar, urunda

1462

gzya dktkleri varlklarn bizzat kendilerine tapnmasnlar. Sevgilerimiz bz kere alelde eyaya baland gibi bazen de her kalbin ibadetine deer sandmz konulara balanabiliyor. Lkin aldanmayalm. Menfaatler ve her sahada kuvvetler sevildii gibi aile sevgisi de varlmzn byk ksmn kendine ekebilir. Ancak bunlar, irademizi darlktan kurtarp sonsuzlua yneltici olamazlar. Menfaat, eya ve varlklar, kendileri iin deil de, nefsimiz iin, nefsimizi doyurduklar iin sevmektir. Her menfaat, ferd menfaat gibi itima menfaat de ruhun dmandr. Ne ekilde geni bir hesaba balanrsa balansn, sonunda nasl bir itima hayr yarataca kabul edilirse edilsin, her menfaat tasavvuru ruha kar kurulmu bir tuzaktr. Menfaat, akmzn katilidir. Kuvvet ise, tabiat ve cemiyetin yaratc imknlarnn bizi baarya ulatracak ekilde kullanlmalar demektir. ptida tabiatmzn bize balad madd kuvvetler gibi, cemiyet iinde elde edilen servetlerin ve zek mahretiyle kazanlan stnlklerin hepsi, kinatn Allah tarafndan kurulu dzenle yryne kar gelen zorluklardan ibarettir. Her baarnn art olan kuvvet, ferde eyay kazandrr, ruhu kaybettirir. Hrslar, hasetleri doyurur, gururu ahlandrr. Fakat kuvvetin kullanld yerde manszlk var demektir. man tam olmad yerde yalan ve belgat yaylmaya balar; mann hi kalmad yerde para ve kl kuvveti kullanlr. nanmayan adam, hakikati istemeyen adam kl kuvvetine, para kuvvetine riyakr ikna kuvvetlerine bavuracaktr. nsanlar, hakikate en doru yoldan ulatran mana sahip olmadklar iin hukuk sistemlerini icat ettiler; din yerine mecburiyeti koydular. Hakikat, ruhun kendiliinden ulat zaferle beraberdir. Kuvvet, her zaman hakikatin brakt boluu doldurmak iin kullanlmtr. Kinata bal varlmz daraltan ve hrriyetimizi ksrlatran eylerden biri de, kendi emberi iinde kapal kalan ailedir. Cemiyetin temeli olan aile, kalbimizi bir istismar vastas gibi kullanc olmamaldr; belki onu geniletmek iin bir geit yeri olmaldr. Aile yalnz bencilliimizi iledike, insanln kendi ruhunu bulmasna imkn olmayacaktr. Aile, hibir kalp hareketinin sonuncu gayesi deildir. O, yorulan ruhun dinlenme yeri olabilir; fakat kinatn ruhuna ulamak iin bize bir k gstermez. nk onda insan, ancak ana, baba ve karde olarak alnr, insan olarak alnmaz. nsanlarn aile saadeti dedikleri ey, hayat yorgunluklarndan sonra uzviyetin ve sinirlerin kendilerine zel tatmin ekilleri iinde dinlenmelerinden baka bir ey ifade edemiyor. Aile sevgisi, bizde insan sevgisini artrmaldr. nsanlar seven, kardei karde diye, evldn evlt diye sevmemelidir. Zira insan ruhu birdir. O sadece ne oulda, ne kardete, ne de sevgilide yaayan ruhtur; o btn insanlarda ve btn kinatta hkim tek bir ruhtur. Baba ve kardei insanlarn btnnden ayrmak, kinat daraltmak, bencil duygularla onu paralamak, onun hakikatini tanmamak demektir. Aile, sonsuza doru gidiimizde bir basamak olmaldr. Hakikati ve hakikat sevgisini kurmak iin, bizi idare eden bunca ruh sapknlklarndan, bunca hatlardan syrlmak lzm geliyor. Hakikat mefkrecisi her eyden evvel bizi menfaatini bilici olmaktan kurtarmaldr. yi bir terbiyeci, artk bugne kadar olduu gibi menfaatini bilen adam yetitirmemeli, kuvvet denilen muvaffakiyet cihazndan bizi nefret ettirmelidir; kuvvet vastalarnn hepsinin iren eyler olduuna bizi inandrmaldr. Aileye gelince onun, sonsuza doru yrymzde sadece huzurlu bir yol olduunu unutmamalyz. Yorulduumuz zaman orada

1463

dinlenelim, bir an skn aratralm. nk kuvvetlerimiz mutlak deildir. Lkin ailede ideal ve hakikat aratrmayalm. Bizim hakikatimiz sonsuzdadr. Sonsuzda sakl olan hakikatin birliine ulaabilmek iin pek ok fedakrlklar lzm; servetten, saadetten, devletten ve mitlerin okluundan geebilmeliyiz. Bizi bu gayeye ulatracak eli dmzda aramayalm. Yalnz dnyann sratli yryne bakalm. nsanln kendi zaruretleriyle, kendiliinden nereye doru ilerlediine dikkat edelim. Kuvvetler birbirini yok ediyor, kinatn btn kuvvetleri birbirlerini mahvediyorlar, birbirlerini batryorlar. Hakikati batrmak isteyen kuvvet, kendi kendisini batryor. Menfaatler birbirini yok ediyor, aileler kendi kendilerine kfi gelmiyorlar. nsanlk, geirdii hezeyanl kbusun son devrindedir. Yarnn dnyas, kuvvetle menfaati inkr edecektir. Bu yolda ilerleyebilmek iin etrafmzda izler, ufuklarmzda iaretler aramayacaz. Yalnz kendimizin olan bir hayat ekli seerek btn hayatmz bahse koyan kahramanlkla, Mevlnann tbiriyle kanl bir yola yalnz atlmadka ruhumuzu ve cemiyetimizi kurtaramayacaz. imdiye kadar, herkesin yaaynda zevk aramakla geirilen zamanlar, ruhumuzun katili oldular. Bugnn ocuunu kimsesiz, vre brakan karanlktan ekip kurtarmak iin, ona dardan yardmc bir el uzatmakszn, hakikat yolunda en cesur admlarla yrtecek hikmeti sylemekle yetiniyoruz: Hak bellediin bir yola yalnz gideceksin! Neslimizin tisi phesiz ki gnmzn meseleleri pek ok ve pek elemlidir. Lkin ilerinden bir tanesi var ki o, btn gzlerden kat halde gerekten meselelerin meselesidir. Zira o halledilmedike fenaya yz evirmi duran btn meseleler hsranda kalmaya mahkmdur. Hepsi de yetim, hepsi de aresiz, hepsi de mukadderatmz karartcdr. Btn meselelerin en nemli ve en elemlisi olan bu mesele, neslimizin tisi meselesidir. Mzimize gmlen hdiselerin eseri olan neslimiz, imdi karmzdadr. Onu kendisiyle itham edecek yerde, kendisine hayat veren sebepleriyle izaha alalm. Bunu yaptktan sonra, yarnn temellerini koyacak olan bugnmz anlamak, yani yarnn izahna hazrlanmak iin bugnk neslin ruh tahlili yapld zaman baknz onda neler var? Nasl bir neslin ocuklaryz? Her eyden nce bir nesil iinde iki nesil, belki de ok nesiller yayor. ki millet bir millet iinde yayor dedirtecek kadar aikr ayrlklar, zaman zaman ruhlar arasnda dman siperleri kadar derin ukurlar ayor. Bir zmre brne dman: Almann Fransza olduundan daha fazla, Hintlinin asr tahakkmnn penesinde kvrand ngilize, inlinin asrlarca kahr zlmne aresizlikle boyun edii Avrupalya dman olduu kadar dman. Particilik dmanlk, kulplk dmanlk, tahsil a dmanlk. Krpe nesillerin, durmadan dvmekle geirdikleri o meleklik a yavrularn yumruklar ile canavarlatrlmaktadr. Neden bunlar ehvet tahriki olmadan sevimiyorlar? Neden aralarnda lme kadar gtrc dostluk yerleemiyor? Kalplerin fethi demek olan bu ruh zafer,

1464

Ftihin ve Yavuzun Topkap Sarayndaki kllaryla hazrlanamazd. yle iken Alparslann yce vrisleri, kalpler kazanmakta dnyaya rnek oldular. Ftih tarih Bizansn iktidarna son verirken onun halknn kalbini kazanmt. Yavuz Selimi Sinan Paann ehdetiyle Firavunlar lkesini fethettim, lkin Sinan gibi bir veziri kaybettim diye alatan, dostluktaki, lkelerle saltanatlara deiilmez deerdir. ylesine blk blk, ylesine para para olmu bir nesil ki, kendisinden baka hereye hayran. Yarm asr iinde srasyla Fransz, Alman, ngiliz, Amerikan hayranlndan usanmad, imdi de Hipi hayranlna yanamak istiyor. Sadece kendisini sevmiyor, kendinden nefret ediyor, kendinden kayor. Byle kaan nerede kurtulur? Hakikatte bu bir ahsiyet hastaldr. Ama sebepsiz deil. Yine sebeplere dnmek lzm geliyor. Baknz bir milletin ka trl maarifi var? Evet, bir millet ki onda Fransz, ngiliz, Alman, talyan, Amerikan maarifi kklemitir. Bu milletlerin her birine, onlarn ocuklarn deil, kendilerini misafir eden ev sahibi milletin ocuklarn yetitirmek iin o milletin barna saplanmlardr. Bu ile, bu uursuz kader yetmiyormu gibi biz kendi elimizle, cennet kaps aar gibi yabanc dilde retim yapan mektepler ayoruz. Kendimizden hayr yok, bari yabanc ruhlara snalm dercesine yabanc kltre iltica ettikten sonra millette ebed yaatacak kuvvet mi kalr? Bir nesil ki metafiziini kaybetmi, akln ulat bu hakikatler dnyasnn ismine bile hasret, isminden bile habersiz kalmtr, komnizm neden onun ruhunu hem de ulu mabedinin eiinde ayaklar altnda inemesin? Bir nesil ki, bir mnada dilsizdir. Hangi dilin kendi dili olduunu bilmiyor. Konumasnda yine Alman, Fransz, ngiliz asll kelimelerin tiksindirici salatasn kullanmaktan zevk duyuyor. Korkun bir aalk duygusuyla bu milletlerin dil yaplarna varncaya kadar nnde minnetle eilmi. Kendi ecdat dilinden bir ey anlamyor. Bir nesil ki, sanatn kpkrmz ehvete bulatrm. iirinde, sinemasnda ve musikisinde hayvan itiha srtmaktadr. Bir nesil ki, yars br yarsn dman yerine koymu, ona gayz ve nefretle saldrmaktadr. lm dirim sava yaparcasna saldryor: Mzisine saldryor, imanna saldryor, sevgisine saldryor. Hakkna ve haysna saldryor. Sahne eski Romann Patrisyen-Pleb mcadelesini andrmaktadr. Ama bizim Patrisyenlerimiz vatann asl sahipleri de deil; yabanc vicdanlarn, yabanc ellerin, yabanc tarihlerin ocuklardr. Asl vatan ve tarihin ocuklar, Plebler gibi inleyen mazlumlardr. Bunlarn zafer gn elbet yakndr. yle bir nesil ki, masum kyls gibi tahsil andaki ocuklar bile insann ruh yapsnda byk yaratclklarn kayna olan samimiyeti kurutan, yani insan kendi kendinden alp gtren bir siyaset kavgasna tutulmu, dostluk, ak ve hizmet duygular hep ona fed edilmi; iman kin ile mbadele olunmu; gerek dnyas kalmam; kalbi kurutulmu, mitleri boazlanm; korkusu ok, karanl kat; hayat gayesiz, yuvas emelsiz, iradesi hedefsiz, zaman deersizdir. Nasl kurtulur bu nesil?

1465

ller bizi yaatr ve ller bizi zehirler. Bu yaatan veya zehirleyici olan iksire bir de ilh lutfa evrili duran, ona uzanan irademizi ilve ederseniz btn hayat, btn varl ve btn istikbali elde etmi olursunuz. Neslin hastaln, mzide alan yaralarn iltihaplanmas halinde kabule mecburuz. Byle yapmazsak yanl tehis koymu olacamzdan tedvi de mmkn olmayacaktr. Tedavi yolunda ilenin her eidini ekmemiz lzm geliyor. Zaaflarna minnet, hatalarna hrmet edeceiz. Doktor hastasn byle tedavi eder. Bu yolda, yaradan irenmek, hastaya hastaln hissettirmek bile bir zulmdr. Hatt hastalarmz elele verip de bir gn zerimize yrrler ve bize btn zulm kuvvetleriyle kar koyarlarsa, biz Byk Kurtarcnn rahmetine snarak sabrla tedavimize devam edeceiz, yeni vastalarla, yeni ve daha inceltilmi tedavi usulleriyle Onun bugnk ruh yaps, ehveti aka, isyan itaate, iddeti merhamete, inkr imana tercih eden tehlikeli bir cihaz halindedir. Daha dn, kinci Cihan Harbinde Paris dp de Fransa Alman ordular tarafndan istil edildii zaman matemzede Fransz milletine radyoda hitp eden o zamann devlet reisi muhteem mareal Petainin ilk sz u oldu: Dostlarm! Zevk bizi mahvetti. Bu tek cmle Parisin ve belki btn Fransann yirmi be yllk hayatnn hlsas olmutu. Neslimize pusu kuran komnizm tehlikesi, ruh yaps tamamen rm olanlarn iflsn doktrinletirerek, ruh sahibi insanla kar koyulmu kin ve kan kokan bir beyannmedir. Komnizm insanln gerek gayesine doru ilerleyii esnasnda meydana gelen bir irtica yni gericilik, ahlk dnyasnda bir ykl, hakikat havasnda bir zehirlenmedir. O artk ne sadece bir iktisad doktrin, ne tketim eitlii, ne de bir ii dvasdr. Komnizm kaidesiz yaama plndr. nsan topluluunu cemiyet yapan kaideleri kaldrn, mesuliyeti insan ruhundan karp atnz, komnisti elde edersiniz. Bu mnada komnist, kaidesiz ve mesuliyetsiz insandr. Her yerde, insanln man ve mitler barndrd her vatan topranda komnist, gzlerden drecek kaide arar. Hayvanlar gibi hr yaamann zevkini gen ruhlara alar. Vicdan huzurunda mesuliyetsizlii bir doktrin, bir neve kayna gibi sunmak ister. Mesuliyetlerin barna olan vicdan, herkesin ahs ve ebed hasm hline koyar. nsanlk mcadelesinde yorulan fertlere, Meer elli yl bouna utanmm, utanmamalymm dedirtir. Kullandm kaideler beni esir etmi de, bilmemiim formln uyan forml yapar. Bu esaretten kurtulmann yolu ise artk isyandr. Kanunlara ve kaidelere, mesuliyetlere ve ideallere isyan hazrlar. Birer ideal pln ve kaideler kayna olan din, komnistin ba dmandr. Ancak o unutmasn ki, komnist ile din adam arasnda u fark daima kalacaktr: Komnistin din adam hakknda hibir mesuliyeti yoktur. nk o, mesuliyet tanmaz. Din adam ise, komnistin ruhunu kurtarmaktan mesuldr. Biri, ruhu ezmek isteyen maddenin saldrn, br, maddeyi de kurtarmak ve kendine ykseltmek isteyen rhun zdrabn temsil ediyor. Komnistin btn varln tekil eden madde, bizzat kendi kendinin dmandr. Zira kendisinin ykseltilmesi iin uzanan eli kesmektedir. Komnistin karakterlerini ortaya koyduk: Yaratc evrime inanmay, hrmet yokluu, ideal anlayszl, kaidelerle mesuliyetlerin dmanl. Yaratc evrim, ruh sahibi insan yeryzne getirdi. Hrmet, ahlk dourdu. deal, ferdi sonsuzlua ulatracak. Kaideler ve mesuliyetler, bizi insan olarak yaatmaktadr. Komnist, ite bu deerlerin hepsine birlikte cephe alan kuvvettir. Onun, insanlmzn

1466

dman olduu muhakkak. Ama ona nasl kar koyabiliriz? Dmana ayn silhlarla deil, samim olarak kendimizin olan silhla kar koymalyz. Ona kar ruhumuz, vicdanmz ve imanmz siper yapmalyz. Trk ocuu nasl yetimeli? Genlik anda da haysiyetli, huzurlu bir yaay nasl salayabiliriz? Nasl bir aile kurmalyz? Hangi mesleklerde muvaffakiyet arayalm? Hangi eserleri okuyalm? Zamanmz nasl kullanalm? Dikkat edilirse ideal olan dvalardan hayatn basit teferruatna kadar her hususun cevabn arayan bir neslin kalbinde bir fet gizlidir. O da irad kudretinin noksan oluudur. nk hayat onlar demir rsn stnde dvecek yerde artt, mesuliyetsiz yaatt. Ancak biz inanyoruz ki millet kalbinin sahibi olan bu muzdarip nesil, milletin kalbine uzanmak iin irat ve iaret bekliyor. Onlar bizim beklediimiz yarnki kuvvettir. Bugn kyde parasz hasta muayene gnleri koyan hekim, ellisinden yukar yatakiler deildir, genlerdir. Bugn yukarda anlattmz sfli hayat sahneleri karsnda hicap duyan, rflerimizle mukaddesatmzn tezyif edildii yerde isyan ile rperen, dilimizin hanerlendii yerde alklamayan, dinimizin kurtarld yerde iten sevinen de bu zmredir. Kap kap dolap mrit arayan onlar, dmanlarn kalbini kurtarc bir feragatle affetmesini bilen de yine onlardr. Doacak dnyamzn bu yapclarndan gelecekte bahsedecek hakm, onlardan yle bahsetse yeridir: O nesil hrika idi. Babalar stikll Cihadnda can veren bu neslin yeni bir hayat aray, btn hareketlerinde henz uurlu olmad halde, seziliyordu. Be yz sene sonra Ftih yedi yz yl sonra Mevlna yle anld ve yle anlald ki, bundan bir kltr ve medeniyet sentezinin mjdesi beklenebilirdi. Mbede iltica, evvelki gibi alkanlkla deil, zdrp ile oluyordu. Hakik inklb yapacak olan bu nesil, beklenen kuvvettir.

Nesillerin Ruhu / Prof. Dr. Mehmet Kaplan [s.827-833

Fertlerin nasl birbirinden ayr bir duyma, dnme ve hareket etme tarzlar varsa, nesillerin de kendilerine has, nceki ve sonraki nesillerinkine benzemeyen bir duyma, dnme ve hareket etme tarzlar vardr. Ayn itima, siyas ve iktisad artlar altnda yaayan, ayn eit terbiye messeselerinde yetien, ayn endie ve meselelerle megul olan ve aa yukar ayn yata bulunan insan topluluklar arasnda mterek bir ruhun teekkl etmesi gayet tabi bir hadisedir. Milletlerin tarih hayatnda nesiller, byk fertlerden daha mhim rol oynarlar; zira devirlere ekil ve renk veren esas kitleyi onlar tekil ederler.

1467

Hatta sivrilmi ahsiyetlerin kendi nesillerinden tamamyla ayr varlklar deil, bilkis onlar en iyi surette temsil ve ifade eden kabiliyet ve deh sahibi insanlar olduu iddia olunabilir. Bu mstesna fertleri bize tek ve yksek gsteren ey, onlardaki ifade ve temsil kudreti ile beraber, kendilerine uzak mesafelerden bakmamzdr. Yaknlarna vardmz, ilerinde bulunduklar muhiti tekil ettiimiz zaman, etraflarnda onlara benzer kk apta bir yn insan ve insanck buluruz. Devri anlamak iin, mutlaka nesli toptan gz nnde bulundurmak lzm gelir. Burada Tanzimattan bugne kadar gelmi gemi nesilleri hatrlayarak karakterlerini tespite alacaz. Nesiller umumiyetle tez, antitez, ykselen ve inen dalgalar eklinde geliirler. Byle olu, mukayese yoluyla onlardan her birini vazh surette anlamaa elverilidir. 1860-1876 yllar arasnda faaliyette bulunan Namk Keml-Ziya Paa nesline mensup olanlar, devlet kalemlerinde yetimilerdir. Bundan dolay ok hayat ve siyas bir karakter tarlar. Terbiyeleri yardan ok arkl ve muhafazakrdr. Yabanc dillerini ve kitaplarn mrlerinin yarsndan sonra renirler. Bundan dolay ruhlarnda kuvvetli bir ark-Garp mcadelesi vardr. Dindar ve tarihe bal olduklar iin Garpa kendilerini fazla kaptrmaz ve ezilmezler. Mteakip nesillerde bir hastalk halini alan aalk kompleksi bunlarda hemen hemen yoktur. Byk ideallere sahiptirler ve kahramandrlar. Mterek birka ana fikir etrafnda birleirler. Bunlarn iinde en mhimi Merutiyetin iln, yani Saraya ve Bbliye kar parlamentonun kurulmasdr. Onlar bu dvaya sevk eden mil, bazlarnn zannettii gibi, sadece Fransz ihtillinden, o sralarda Avrupaya yaylm hrriyet fikirlerinden ilham almalar, basit bir taklit arzusu deildir. Cemiyetin iinde bulunduu artlar ve ykselmesi iin lzm gelen messeseleri anlamlardr. Mesele yle hlsa olunabilir: Eskiden Osmanl cemiyetinde mahiyet itibaryla birbirine zt, icabnda birbirini kontrol ve idare eden kuvvetli messese vard. Saray, Yenieri Oca ve Medrese. On altnc asra kadar muvazeneli ve shhatli birer kuvvet merkezi olan bu Orta a messeseleri on yedinci asrdan itibaren bozulmaa balar. lkin, devrine gre byk bir adalet ve bilgi kayna olan medrese yklr, Ordu ile saray kar karya kalr. Muvazene bozulduu iin tahakkm mcadelesi balar. Ordu saraya szn geirmek iin birok isyanlar karr. Saray bundan bizar olur ve Yenieri Ocan kaldrmay dnr. III. Selim kendi emrinde yeni bir ordu kurmaya teebbs ederse de muvaffak olamaz. II. Mahmud bu ii baarr. Yenieri Oca tarihten silinir. Bu suretle Saray memleketin mukadderatna tek bana hkim olur. Artk onu ierden kontrol ve ikaz edecek hibir kuvvet, hibir messese yoktur. Yalnz Avrupa devletleri, Hristiyan reyy korumak maksadyla Saray zerinde bask yaparlar. Bu devir, devletimizde dahil muvazene kuvvetlerinin ortadan kalkmas, Avrupa kontrol ve mdahalesinin balamas devridir, Abdlmecit devrinde, saraya kar ksmen mukavemetli olan, Avrupal fikirlerle mcehhez ve yabanc kuvvetlere srtn dayayan bir Bbli teekkl eder. 1860 nesli ite bu artlar altnda ortaya kar. Saraya ve Bbliye kar bir cephe tekiline alr. Parlmentoyu istemesi de bundan ileri gelir.

1468

Bu neslin yazd btn eserler, hep bu gaye etrafnda dner. nc kuvvetin temeli olmas mit edilen Efkr- umumiyeyi uyandrmak iin gazete ve tiyatroya byk ehemmiyet verilir. Bu nesil iirine varncaya kadar itimadir. On alt sene alma neticesi, 1876da, hadiselerin de msaadesi ile Merutiyet iln edilir. Fakat arkalarnda ordu veya medrese gibi byk bir kuvvet bulunmadndan, Rus harbini bahane eden Abdlhamid, Millet Meclisini kapatr, hrriyet taraftarlarn srgn eder. 1876da ortaya kan nesil, ocukluklarnda Peri-i Hrriyetin yzn hi olmazsa uzaktan grm, szn iitmi, fakat hayata atlr atlmaz istibdatn sert ehresi ile karlamtr. Siyas ve itima davalarla uramak iddetle yasaktr. Bu vaziyet karsnda bu nesil, deta zarur olarak felsefe, ak, seyahat ve macera mevzularna dklr. Eskiden hrriyet fikirlerine bal olanlar, davalarna ihanet etmek suretiyle devre uymaa alrlar, Mithat Paann hilikten alarak ykselttii Ahmet Mithat Efendi, eski arkadalarnn ve parlmentarizmin aleyhinde makaleler yazarak Abdlhamide dalkavukluk eder. Montekristovr romanlar kaleme almak suretiyle edeb hayatn devam ettirir. Bunlarda suya sabuna dokunmayan bir sr faydal malmat vardr. Abdlhak Hmid, felsefe, ak ve tabiat lemlerinde dolar, zevcesini ve validesini terennm eden iirler yazar. Recaizade Ekrem, ocuklarnn lmnden duyduu teessr esas mevzu alr ve estetik yapar. Edebiyat bakmndan phesiz zengin olan bu devrede Namk Keml neslinin kuvvetli erkek sesini hatrlatan hemen hemen hibir ey yoktur. Aciz bir ferdiyetilik ruhlara, yazlara hkim olur. 1895 yllarnda bir nesil daha ortaya kar. Memlekette karanlk ve sefalet artt iin bu nesil bedbahttr. Servet-i Fnun nesli, iirlerinde ve romanlarnda daima hayat bir zdrap kayna ifade eden, iradesiz, bedbin ve melnkolik nesil! Bu nesli en iyi temsil eden Rbb- ikeste mellifi Tevfik Fikret, kendi neslinin ruhunu gzel terih eder: Edebiyatmz salam bir bnyeye malik deil! Edebiyatmz hasta! Tekmil iirlerimizde, hikyelerimizde, tasvirlerimizde bir solgunluk, bir kanszlk, bir eser-i hzal grlyor. der, Mi ve Siyah romannda bu neslin tipik kahraman Ahmed Cemili hatrlaynz Hayattan, hakikatten ve halktan ayrlan bu neslin, Tanzimatn bandan beri sadelemeye balayan yaz dilimizi divannkinden daha sun bir preciositeye gtrdne dikkat ediniz. Nesillerin dil uurlar dier mevzularda aldklar tavrdan ayrlmaz. 1908de yeni bir nesil ortaya kyor. 1923 ylna kadar siyaset ve kltr sahasnda faaliyette bulunan bu nesil, tpk o devir gibi kark bir manzara arz eder. mparatorluun bnyesinde iki asrdan beri devam eden zlme ve dalma hareketi bu devirde son haddini bulmutur. Hrriyet bir anari halini alr. Siyasi partiler, itima teekkller, cemiyetler, gazeteler ve mecmualar Trkiyenin yzn bir panayr yerine benzetirler. Bununla beraber bu karkla hkim olan mterek bir ruh vardr. Hrriyet, istikll ve ykselme itiyaki btn kalpleri doldurur. Bu devirde tesirleri bugne kadar devam eden topiler doar. Eskiden lm arzulayan Tevfik Fikret bile bu devirde canlanr: Halkun Defteri adl iir kitabnda bir cemiyet ve insanlk havrisi kesilir. Halkun Amentsnde fencilik, beynelmilelcilik ve dinsizlik fikirlerini yceltir. Onun karsnda ise muhtelif meseleler zerinde hal tarzlar ileri sren dindar ve byk ir Mehmet Akif vardr. Ziya Gkalp, Malazgirtten nceki Trk tarihini, Asya Trklerini esas alan Turanclk ideolojisini kurar.

1469

Yahya Kemal ise mill varl esas tutar ve corafyaya balanr. Merutiyet devrinin istikrarsz, alkantl, uzaklarn grmek mmkn olmayan havasnda meydana km olan fikirlerden birou, stikll mcadelesini, bizi hu memleketin realitelerine gtren derslerinden sonra deerlerini kaybetmilerdir. stikll mcadelesi Ankaray yaratr. Ankara Anadolu bozkrlarnn ortasndadr. Byk Millet Meclisi Hkmetine bozkr ruhu hkimdir. Karda stanbul vardr ve stanbul, korkun bir zihniyeti, manday, zaaf ve khnelii temsil eder. 1923ten sonra Trk tarihinin mukadderatn yeni bir nesil eline alr. Yaznn banda, nesiller birbirine reaksiyon yaparak faaliyette bulunurlar, demitik. Cumhuriyet neslinde reaksiyon kuvveti, gemi nesillerle kyas kabul etmeyecek kadar iddetlidir. Tanzimattan Cumhuriyet devrine kadar nesillerin her biri yeni bir fikir ortaya atmakla beraber, hepsinde, az ok, yle veya byle, maziye ait kymetlerle bir anlama cehdi vard. Trklkle pek az alkas olan Servet-i Fnun edebiyat bile, baz bakmlardan gemie balanr. Bu neslin kendi slplar ile eyh Galibin slbu arasnda, bir yaknlk bulmaa almalar olmak zere iki ksmda mtalaa etmek yerinde olur. Zira bu iki devir, siyas, itima ve edeb sahalarda ayr manzaralar arz eder. Harpten nceki Trkiye tek parti, tek ef, tek ideoloji esasna dayanr. Harpten sonraki Trkiye ise, ok partili siyasi ve itima kaynamalarla doludur. lk Cumhuriyet nesli iin, zarur sebeplerle ok hiss bir mevzu olan stanbul veya Bbli fikri, btn maziye baklan bir pencere olur. Bugn bunun doru olmadn aka gryoruz. Mtareke devri, rm saray ve muhiti, btn maziyi temsil eder gibi telkki olunuyordu. lmek zere olan bir adama bakarak, bu adam btn hayatnca byle hasta ve bitkindi demek ne kadar yanl ise, imparatorluun kme ann grerek, ite sizin mazi dediiniz budur, demek de o kadar yanl olur. Her millet gibi bizim mazimizin de iyi ve kt taraflar vardr. Her millet gibi, bizim de asrlarca yaanm hayatmzn bir mnas ve deeri olmak icap eder. O ana has tarih artlar, ilk Cumhuriyet neslinin bu basit hakikati grmesine mani oluyordu. Dz ve plak sahada yeni bir yap kurulmak isteniliyordu. Issz bozkrlar ortasnda, kk bir Amerikan ehri gibi ykselen Ankara bu zihniyeti ok gzel temsil eder. Ankara sun bir ehirdir. Deil harap ky ve kyllerden ibaret Anadolu ile, kendi dar tabi muhiti ile bile mnasebeti yoktur. Bu ehir, tarih, coraf ve itima artlarn dnda, bir tasavvurun sembol gibidir. Bunda kahramanca bir ey olduu inkr olunamaz. Tarihe, corafyaya ve itima artlara meydan okumak, onlarn empoze ettii zaruretler dnda bir lem kurmaa almak, eine ancak masallarda rastlanan bir tahayyl ve iradenin ifadesidir. Bu zaman zarfnda Trkiyede yaplan hareketler, derinlik ve genilik bakmndan llrse, hayal edilen ve ettirilmek istenilenin yannda ok dar ve s kalr. Btn hareketleri maziye kar toptan bir reaksiyon olan Cumhuriyet neslinin yaama, dnme ve duyma tarzlarnda derin tezatlar bulunur. lk Cumhuriyet nesli, istibdat ve Merutiyet devrinde

1470

yetimi insanlardan mrekkepti, Maziye ait kymetler, onlarn ahsiyetlerinin temelini tekil ediyordu, imdi onlar inklp yapmak iin bu kymetleri inkr etmek ve ykmak mecburiyetinde idiler. Bu ancak zorla olabilirdi. Fakat zorlamann da bir hududu vardr. Bu hududa gelince, alnan yeni istikametten dnlmek istenilmezse, kendi kendini mahvetmek veya aldatmaktan baka are yoktur. timai hayatta ve bizzat inklp neslin bnyesinde yaayan maziye ait kymetlerle, kurulmak istenilen yeni hayata ait kymetler, zorlama neticesi, gizli veya ak bir atma vcuda getirdi. Bu atmann neticelerini siyaset ve kltr sahasnda sivrilmi ahsiyetlerimizin en kk hareketlerinde dahi grebilirsiniz. Atatrk alaturka musikiyi sever, fakat alafranga musikiyi yerletirmek iin kendini, radyoyu ve mektepleri zorlar. Atatrk, Osmanl tarihini ok iyi bilir, eski kahramanlarmzdan birouna hayrandr; fakat saraya kar nefreti dolaysyla ve yakn tarihin milleti geriye ekeceinden korkarak, Smerler devrine ait ok eski bir mazi hayali yaratr. Eski harflerle dokuz asrlk bir Trk edebiyat vardr; fakat bunlarn hepsi maziye ait kymetleri ihtiva ettii iin, harf inklb ile araya kaln bir perde ekilir. Boalan mill ktphane tercme eserlerle doldurulur. Daha ileriye gidilir: Asrlarn mahsul olan Trke beenilmez, yepyeni bir dil vcuda getirilmek istenilir. Maziye kar bu kadar iddetli ve bu kadar cesaretli bir teebbse baka yerlerde rastlanmaz. Mill hayatmz iin ok mhim olan bu merhale, bu zaman hakknda serbest surette dnmenin zaman gelmitir. Birka yldan beri, 1918den nceki kymet hkmlerinden yava yava ayrldmz kimse inkr edemez. Eer tuttuumuz yeni istikamette esasl admlar atmak istiyorsak, imdiye kadar yaplanlar tarafsz ve dikkatli bir gzle tetkik etmemiz lzmdr. Nesiller arasnda mevcut olduunu sylediimiz reaksiyon prensibi, zarur olarak bizi gn getike nceki nesillere kar bir tavr almaa zorlayacaktr. tiraf edilsin, edilmesin bu hareket imdiden balamtr. Tenkitsiz devirler yaadk. Bunu tenkit devrinin takip etmesi gayet tabidir. Unutmayalm ki, daima bir ideal olarak ne srdmz Bat medeniyeti tenkit sayesinde gelimitir. Descartes En bedih olan eylerden dahi, prensip itibaryla phe etmek ve onlar dikkatle yoklamak lzmdr der. inde yaadmz devrin tezatlarn belirtmek maksad ile, byk Fransz tarihisi ve mtefekkiri Andr Siegfridin Garp medeniyetinin esaslarna dair ortaya koyduu ok vzh dnceleri l olarak ele alacam. Andr Siegfrid, Garp medeniyetini temel zerine istinat ettiriyor: 1- Eski Yunandan intikal eden akl (serbest tenkit), 2- Hristiyanlktan gelen insan ahsna hrmet duygusu (Roma bunu hukukletiriyor; Fransz ihtill siyasi umdeler haline getiriyor), 3- On sekizinci ve on dokuzuncu asrda gelien byk sanayi. Bu prensiplere dayanarak yirmi be senelik Garpllama hareketimize bakarsak, Cumhuriyet nesillerinin Garp asla Garpllarn anlad ekilde anlamadklarn grrz. Fransz mtefekkirinin Garpn temellerinden biri sayd akl, ki serbest tenkidi icap ettirir ve ancak serbest tenkit sayesinde yaar, bu devirde hi de yksek bir deer olarak tannmam ve

1471

sevilmemitir. Bilkis akln inkiafna engel olan kuvvetli bir sansr bu devri karakterize eder, itiraf etmek lzmdr ki, Merutiyet devri, bu bakmdan Cumhuriyet devrine nazaran ok ileridir. Serbest tenkit olmayan yerde akln hkim olduunu kim iddia edebilir? Her eyi yoklayan Sokrat ortadan kaldrn, eski Yunan medeniyetinden deerli olarak ne kalr? Dikkat edilirse, Cumhuriyet devrinde gerekten mtefekkir adn alacak hibir byk ahsiyet yetimemitir. Merutiyet devri hi olmazsa Gkalpi karmt. Andr Siegfridin Hristiyanlktan geldiini syledii insan ahsiyetine hrmet duygusu, eskiden halis slmiyetin hkim olduu alarda, bizim cemiyetimizde de vard. slmiyete gre insan ahsiyetine hrmet duygusunun ne olduunu renmek isteyenler, Yunus Emrenin iirlerini okusunlar. Orada Tanrnn bir paras olarak grlen insann ulviyetini bulacaklardr. Fakat ran ve Bizanstan gelen istibdat ananesi, slmiyetin cevherinde olan bu asil karartm ve bu nur sadece gerekten dindar olan kalplerde kalmtr. Cumhuriyet devrinde, din duygular, yine tarih zaruretler dolaysyla ihmal edildii ve bilhassa Garp taklit ederken bu fikre deer verilmedii iin, insan ahsna hrmet duygusu, ok zaafa uram, itima hayatmzda otoriteler hakik ahsiyetler olmaktan ziyade, hibir ahsiyeti olmayan kle ve dalkavuklar bulmaktan holanmlardr. Bu devirde, korkun bir aydnlar ihaneti ne rastlarz. Kalbini ve kafasn yitiren, etten robotlar etraf sarar. Garp medeniyetinin temellerinden ncs olan byk sanayi meselesi zerinde fazla durmaa lzum grmyoruz. Zira henz kaba yollarn yaptrmam, iptida ziraat tekniinden kurtulmam bir milletin byle bir davaya kalkmas gln olur. Btn bu tezatlarn en feci phesiz, yaptklarmz serbest bir ekilde tenkit etmekten korkarak kendi kendimizi aldatmaya almamzdr. Garpl asla bunu yapmaz. Zira bu bir milleti hayal krklna doru gtren en ksa yoldur. Serbest tenkit olmayan bir memlekette ilerin iyi gittiinden yzde yz phe edebilirsiniz. Bu artlar iinde yetien ilk Cumhuriyet neslinin fikir ve edebiyat mahsullerinin mahiyeti ve deeri nedir? Evvel muhtevay ele alalm ve bu devir edebiyatnn ana temlerinin neler olduunu aratralm. Nesiller arasnda mevcut olduunu sylediimiz diyalektik, duygular sahasnda da cereyan eder. Vkalar bu prensibe gre tefsir edersek, harp ncesi Trk edebiyatnda, Tanzimatn bandan beri muhtelif nesillerde ve ahsiyetlerde kuvvetli ifadelerini bulduumuz esasl temlerin ya tamamen kaybolduunu veya baka bir ekle inklp ettiini grrz. 1- inasi-Namk Keml-Ziya Paa, Hmid-Ekrem neslinin eserlerinde ehemmiyetli bir yer igl eden din duygusu, Servet-i Fnun edebiyatnda ortadan ekildikten sonra 1908i mteakip Mehmet kif, Yahya Kemal, Ziya Gkalp ve daha baka ahsiyetlerde tekrar grnr. Bu nesilde ise metafizik endie, ahlk dram, kudsiyet ve ulviyet duygular mevcut deildir. Bu nesil dine kar kuvvetli bir reaksiyon iinde yetiir. Bu terbiyenin akislerini edebiyatta aka grrz. Eskilerin Allah, Peygamber ve Kuran hakknda kullandklar mukaddes kelimelerin, bu devirde, fan insanlar ve fan iler iin

1472

kullanlmas din duygularn dejenere oluunun bariz bir almetidir. Bu devirde aka din duygular aleyhinde edeb eserler de kaleme alnmtr. Bu devirde yalnz Necip Fazl patetik bir din duyguyu terennm eder. Fakat o bir nesli deil, kendi kendini temsil eden bir ahsiyettir. Cahit Stkda da din duygunun zevalini gsteren gzel paralar vardr. Bu devirde din duygusunun yerini, onun tam zdd olan bir duygu, dnya duygusu alr. Yeni nesil bu duyguyu hayat sevgisi, yaama neesi gibi tabirlerle adlandrr. Andr Gidenin Dnya Nimetleri bu neslin el kitab olur. Kendini ulv prensiplerden koparan insan yer yzne der. Fakat bu dme, onu dier sahalarda da sukt ettirir. 2- Ruh muhtevdan boalma cereyan, cumhuriyetin ilk neslinin dier duygular zerinde de tesirini gstermitir. Mesel bu devirde, Stendhalin ruh bir kristalizasyon olarak tavsif ettii ak duygusu, yerini ehvet ve apknla terk eder. Freudizm ve Libido fikri bu devir roman ve iirinde mhim yer tutar. Bu devirde reel hayatta dahi ak duygusu sukt etmitir. Kadnn hazrlksz ve merhalesiz olarak birdenbire hayata atlmas ruhlar zerinde bir ok tesiri yapt. Bunun neticesinde kadna kar beslenen ulv duygular ortadan kalkar. Artk kadn ruhla dolu, erkein ruhunu ykselten byk bir varlk deil, sadece meslek arkada, ehvet ve ihtiras tatmin eden bir lettir. Bu devirde korkun bir zinaya ait btn eserler tercme olunur. 3- Ak duygusunun bu seviyeye inmesi, kadnn sokaa dklmesi aile hakknda beslenilen fikirleri de deitirir. Genler evlenmeyi, aile yuvas kurmay lzumsuz bulmaya balarlar. Dman piyesinde olduu gibi, evlenme messesesi ile alay eden eserler tercme olunur. Din duygunun zevalini terennm ettiini sylediimiz Cahit Stk, ak ve aile duygularnn skutu demek olan bekrla ait iirler yazar. Bekrlk mterek bir tem haline gelir. Edebiyatta kadnn ruhundan ok vcuduna ait telmih ve tasvirler artar. 4- Bu devir edebiyatnda din, ak ve aile duygular gibi tarih temi de sukt eder. Tanzimat edebiyatnda tarih esasl bir mevzudur. Serveti Fnn neslinde tarih fikri yoktur. Melankoli bu neslin gzlerini maziye ve istikbale kar kapamtr, Fikret, Tarih-i Kadiminde beer tarihine kar lnetler yadrr. kinci Merutiyet nesli tarihi yeniden canlandrr. Mehmed kif, Trk-slm tarihini, Ziya Gkalp, eski Trk tarihini, Yahya Kemal, Seluk ve Osmanl tarihini ilerler. Cumhuriyet devrinde yakn mazi ile alkal, hatralar hlihzra kadar gelen canl tarih fikri yerine milletin hafzasnda hibir izi olmayan sun, uydurma bir tarih tezi ortaya atlr. Bu hareket edeb eserlerde de baz akisler uyandrrsa da tutmaz. Maziye kar kuvvetli bir reaksiyon olduu iin genlikte trih duygusu kalmaz. Genlii rk tarihinden soutmak iin edebiyat kitaplarna mill mefahir deil, en kt sahneler alnr.

1473

5- Din, aile ve tarih fikirleri milliyetiliin en mhim unsurlarn tekil ederler. Bunlarn deerlerini kaybetmesi milliyet duygularn da zaafa uratr. Harpten nceki Cumhuriyet nesli edebiyatnda hakik milliyetilik fikrinin zaafa uradn, edip ve irlerimiz iin esasl bir mevzu tekil etmediini gryoruz. Servet-i Fnun devrinde psikolojizm, milliyetilik fikrini uyuturmutu. Cumhuriyet devrinde genlii saran hedonizm, ihsas felsefesi bu duyguyu krletmitir. Milliyetilik fikrinin zaafa uramas zerine beynelmilel fikirler edebiyatmza nfuz eder. nsaniyetilik, Dnya vatandal kisvesi altnda balayan beynelmilelci neriyat genlii komnizme doru srkler. Bu devirde Rus ihtillini hazrlayan btn edebiyat Trkeye tercme olunur. Bunlarn tesiri altnda zahiren bu memlekete bal gibi grnen, fakat hakikatte komnist dnya ihtilline Trkiyenin de itirakini hazrlayan, kuvvetli Rus edebiyat enisinde bir sefalet edebiyat doar. Nazm Hikmet, Sabahattin Ali gibi ir ve hikyeciler yetiir. Bugnk gen nesil arasnda aka komnist olanlar bulunmasa bile bunun balca sebebi Trkiyede resmen bu ideolojinin yasak edilmi olmasdr. Fakat hiss ve psikolojik bakmdan komnizme mtemayil olanlar oktur. Bu bir hazrln muhassalasdr. Bu gizli ruh ve itimai cereyan Trkiyenin istikbali bakmndan pek mhimdir. Harp ncesi Cumhuriyet devri edebiyat muhteva bakmndan bize byle bir manzara arz eder grnyor. Bu hususiyetler, harpten sonraki Trk edebiyatnda da devam etmektedir. Hrriyet havas, evvelce gizli kalan duygulara resm bir aklk vermitir. Fakat daha baka itima ve fikri temayllerin de ba gsterdii bir vkadr. Trkiyenin hr milletler camiasna balan, siyas ve itima sahada derin akisler yapmaktadr. Bu tesirlerin fikir ve edebiyat sahasna da intikal ederek edebiyatmzn ehresini deitirmesi pek mmkndr. Ayrca dine, tarihe, aileye kar bir dn hareketi de balam bulunmaktadr. Fakat reaksiyon henz korkak ve iptidadir. Zamanla bunun olgunlamas beklenebilir. Bir nceki deneme 1948 ylnda yazlmtr. O tarihten bugne kadar Trkiyede siyas ve itima sahada birok deiiklikler olmu, yeni fikir akmlar ortaya km ve bunlar edebiyata da tesir etmitir. Burada ksaca bunlar anlatmak istiyorum. Bahis konusu yaznn son paragraflarnda, yarna, yani bugne tesir etmesi muhtemel balca vkaya iaret olunuyordu: 1- Trkiyenin hr milletler camiasna girmesi, 2-Komnizmin cesur ve yaygn hale gelmesi, 3Dine ve tarihe dn. Gerekten o tarihten sonra Trkiyede bu hadiseler gelimi, kuvvetli akmlar haline gelmi, siyas ve itima hayata yeni ekiller vermitir. kinci Dnya Savanda mttefiklerle beraber Nazi Almanyasn malup eden Rusya, Balkanlardan Avrupann ortalarna kadar geni bir tahakkm sahas kurdu, ajanlar, mtehassslar

1474

ve iktisad yardmlaryla Afrika ve Asyada istiklllerine kavuan milletleri kendi tarafna ekerek dnyay tehdit eden bir kuvvet haline geldi. Bu durum karsnda Trkiye zarur olarak Avrupa ve Amerika ile asker ve siyas anlamalar yapt. Bu mnasebet, iktisad ve sina sahalara kadar geniledi. Atatrk ve nn devirlerinde kendi iine kapal olan Trkiye, bu suretle btn dnyaya kaplarn at. Bunun kltr hayatnda da byk tesirleri olmutur. 1950den sonra Trkiyeye giren yabanc mtehasss ve yabanc sermayenin Trk ordusu ve Trk halk zerindeki tesiri inkr olunamayacak bir vkadr. Bunun mspet olduu kadar menf taraflar da vardr. Yaay, giyini, hatt dn tarznda sathi de olsa bir Amerikanlama dikkat ekecek derecede bariz hale gelir. Bu yllarda teekkl eden yeni bir zenginler tabakas, kendi dmann, komnizmi gelitirir. Bunda hi phesiz daha Cumhuriyetin bandan beri Trkiyeye sokulan Rus ajanlarnn ve geni hrriyet havasnn da tesiri vardr. Fakat asl sebep ky ile ehir arasndaki tezadn ok kuvvetli bir hale gelmesi, gelien byk ve kk sanayinin ky ve kasaba halkn ehre ekerek sefil bir proleterya yaratmasdr. Son yirmi be yl iinde Trkiyede byk ehirlerin ehresi tamamyla deimi, fakir ile zenginin yan yana yaad tehlikeli evreler teekkl etmitir. Bu durum Trkiyede imdiye kadar cidd bir ekilde bahis konusu olmayan ii meselelerini dourmutur. Trkiyedeki ii hareketlerini sadece komnist propagandasna balamak son derece yanl bir grtr. Byk ehirlerde, gecekondularda yaayan yz binlerce fakir ve cahil halkn Marksizmden haberi yoktur. Fakat cil tedbirler alnmad takdirde onlar sosyal durumlar ve ruh halleriyle mstakbel bir ihtillin kolayca tahrik edebilecei bir kuvvet haline gelmi bulunuyorlar. Bunun yan sra, Anadolu ky ve kasabalarndan yetien on binlerce aydn bir genlik kitlesinin varln da dnmek lzmdr. Bunlardan bir ksm hayatta muvaffak olmular, yksek mevkilere kmlar, refaha kavumulardr. Fakat takip edilen kt maarif siyaseti dolaysyla byk bir ksm gayrimemnundur. lk ve ortaretimde salam bir kltr ve terbiye alamam on binlerce gen, byk ehirlerde gecekondu skinlerinden daha da tehlikeli, sosyal nizam altst etmee hazr bir kuvvet tekil etmektedir. Hayatlarndan memnun olmayan bu genlerin hepsini komnist telkki etmek doru deildir. Fakat onlarn sefalet iinde yaadklar ve kendilerini okulda ve hayatta baarya ulatracak bir fikr terbiye almadklar da ikrdr. Ailelerinden getirdikleri kymetler imdilik onlarn byk bir ksmn komnist olmaktan alkoymaktadr. Fakat byk ehirlerde zamanla bu kymetler anmaktadr. Ac sefaletle korkun ve tehlikeli komnizm arasnda kalan geni bir genlik kitlesi tam bir bunalm iindedir. Bugnk Trkiyede dikkati eken mhim bir hadise de din okullarndan yeni bir dindar genlik zmresinin yetimi olmasdr. Atatrk ve nn devirlerinin yanl anlalan liklik telkkisi, Cahit Stk ve Orhan Velinin eserlerinde grld zere bir boluk hissi dourmutu. Onlar igdlerinden baka bir deer tanmyorlard. Orhan Velinin:

1475

Dnme, Arzu et sade, Bak, Bcekler de yle yapyor. msralar, bu neslin hayat karsnda ald tavr ok gzel ifade eder. 1934-1945 yllar arasnda, kendisini tantan neslin, Said Fik, Bedri Rahmi Eybolu, Cahid Stk ve Orhan Velinin eserlerinde igdler mhim bir yer tutar. Bir nevi nihilizm demek olan bu temayl, daha sonra materyalizm ve Marksizmde felsef ve siyas bir muhtevaya kavuur. Ayni temayl, kendi zddn, din duygular da gelitirir. Bunda, daha nce kuvvetle bask altna alnan din duygularn hrriyet rejimiyle su stne kmasnn da tesiri vardr. Komnizmin nasl entelektel ve halk tabakalarna gre deien muhtelif ekil ve slplar varsa, din temayller de kltrl ve cahil halka gre eitli ekiller alr. 1945 ylndan sonra gittike yaygn hale gelen materyalizm ve Marksizme kar, din ve mill kymetleri mdafaa eden yeni bir nesil yetiir. Bilhassa din ile beraber ada medeniyet kymetlerine de byk ehemmiyet veren milliyeti zmre siyasi ve itimai sahada tesirini iddetle hissettirir. Trk halknn asl temayllerine cevap veren bu zmre, Trkiyedeki demokrasi hareketlerinde ok mhim bir rol oynamtr. Cahit Stk ve Orhan Veli neslinden sonra yetien edebiyat neslin balca hususiyeti, onlara tamamyla zt olarak ideoloji ve felsefeye byk ehemmiyet vermesidir. Sadece i-gdleriyle yaamak bu nesli tatmin etmez, Onlar Batdan gelen yeni dnce akmlaryla fikr ihtiyalarn tatmine alrlar. Cumhuriyetin ilk yllarnda Nzm Hikmet ile Trkiyeye giren Rus Marksizmi bu devirde roman, hikye, tiyatro sahasnda sosyal realizm (toplumsal gerekilik) ad altnda, snf tezadn ileyen eserler ortaya koyar. Bunlar yksek bir estetik kymet tamad gibi ada insann psikolojik meselelerini de ihmal ederler. Bu devir Marksistleri arasnda en deerli eser verenler, estetik kymetleri unutmayanlar, Batnn eitli felsef ve edeb akmlarndan da faydalananlardr. 1950 ylndan sonra insann d artlarndan ziyade derin ruh temayllerini ifade eden Gerek-stclk Trk edebiyatnda da tesirini gsterir. Marksistlerin kaba realizmlerine kar, nesirde bile yeni bir iir duygusu belirir. Derin ve geni ekilde olmasa da, bu devirde egzistansiyalist felsefe akm da baz eserlere renk verir. Batdan gelen bu ideolojik, estetik ve felsef kltrler, kinci Merutiyet devrinde mill edebiyat cereyannda olduu gibi, hem aydn hem halk tabakasn muayyen fikirler ve akmlar etrafnda birletiren geni bir edebiyat hareketi dourmaktan ziyade dar ve kapal edebiyat zmreleri meydana getirmilerdir. Bunda, bu akmlarn kendi mahiyetleriyle beraber, edebiyat neslin mill gelenekleri tanmaynn ve yanl dil anlaynn da rol vardr.

1476

Cahit Stk-Orhan Veli nesli eski yazy bilen ve ksmen de olsa eski kltre ina son nesildir. Onlardan sonra gelenler, bin yllk bir gelenei olan eski Trk kltrne tamamen yabancdrlar. Okullara sokulan sun dil, onlar iin, yeni harflerle aktarlm veya yeni harflerle yazlm fikri ve edeb eserleri de okunmaz ve anlalmaz hale getirir. Uydurma bir dil ile kt bir tercme edas tayan bir slup yeni edebiyatn balca karakteristii olur, Sait Faik, Cahit Stk ve Orhan Velinin eserlerinde grlen berrak Trke ile 1950den sonra fazla orijinal olma iddias tayan genlerin eserlerindeki slp arasnda byk bir fark vardr. Bu sonuncular yalnz gelenekten deil, halktan da ayrlmlardr. Bu devirde Rus ve Amerikan tesirleri, zaten mill kaynaklarla sk balar kalmayan Trk genliini tamamyla kendi kendisine yabanc klmtr. Amerikaya giden ve orada yerleerek memleketlerini unutan genlerin yan sra, Moskovaya gidenler de vardr. Trkiyede kalanlar arasnda yaay fark, hayat gr ve zevki ile bu iki kutba bal olanlarn says az deildir. Bu paralanlar, pek tabi olarak, Trkiyeye ve mill kymetlere bal olan geni halk kitleleriyle milliyeti genlii tedirgin ediyor ve daha da kuvvetlendiriyor. Yukarda da belirtildii gibi, bugn Trkiyede siyas hayata hkim olan nesil, umumiyetle milliyetilerden mrekkeptir. Onlar henz sanat ve edebiyat sahasnda dikkate ayan eserler vcuda getirememilerdir. Bunda din ve milliyetiliin eski ekillerine bal kaln byk tesiri vardr. Fakat gelecek yllarda, II. Merutiyet devrinde olduu ekilde, mill ruhu yeni bir tarz ve slpta ifade edecek olan yeni bir mill edebiyatn domas ok mmkndr. Sosyal artlar bunu zarur kld gibi grlen baz baarl denemeler de imdiden bu vkay mjdeliyor. deolojik bakmdan, Batl manada yeni bir milliyetiliin hangi esslara dayanaca ve hangi yollardan gidecei aa yukar bellidir. Bu yeni milliyetilik anlaynda ada ilim ve teknik ile Batl manada hrriyet ve demokrasi fikri n plnda geliyor. Trkiyede bugn geni halk kitleleri dahi bunun ehemmiyet ve deerini anlamlardr. Keza bu yeni milliyetilik anlay, Trk milletinin smsk bal kald dine de lzm gelen ehemmiyeti veriyor. Yalnz, dinin temellerine hi dokunmamakla beraber, onun fikr ve edeb plnda yeni bir ekil ve slpta ifade edilmesine byk bir ihtiya olduu da ikrdr. II. Merutiyet devrinde Mehmet Akifin dini duygu ve dncelerini nasl yeni bir ekilde ortaya koyduunu biliyoruz. Cumhuriyet, devrinde, Necip Fazl, Asaf Halet elebi, daha yakn zamanlarda Selhattin Batu, gen nesle mensup deerli ve orijinal bir ir olan Sezai Karako basma kalp ekillere dmeden derin mistik temaylleri Batl ve modern bir slpla ifde etmesini bilmilerdir. Tark Bura, hikye, roman ve piyeslerinde insan ruhunun manev kymetlerini gzel bir ekilde anlatmtr. Ankarada Hisar, Konyada ar, stanbulda Hareket ve Dirili dergileri etrafnda toplanan Batl olduu kadar mill kymetlere de deer veren gen ve modern bir edebiyatlar nesli byk mitler vermektedir. Bunlarn Batnn byk eserlerini rnek alarak kabiliyetlerini tiyatro ve roman sahalarnda denemeleri ok iyi olur. Ziya Gkalpin syledii gibi, bir millet ruhunu kaybettii zaman mill istikllini ve vatann da kaybeder. Trkiyeyi bugn ayakta tutan halkn smsk bal bulunduu tarih ve mill kymetlerdir. Her zaman yabanc tesirlere kendilerini fazla kaptran aydnlara doru yolu gsteren de odur. Milliyeti

1477

Trk aydnlarna den vazife, Trk halknn ihtiya ve temayllerini ok iyi anlayarak dnce ve eserleriyle onlar ilemek, yksek, derin ve ebedi ekillere kavuturmaktr. Cumhuriyetin ilk devresinde halk tabakalarnn zerinde diktatr bir idare kuran ve halk olmak iddiasna ramen halka yabanc kalan nesil, son demokrasi hareketleriyle bertaraf edilmi, halkn serbest olarak setii kendi ocuklar i bana gelmitir. Kltr ve edebiyat sahasnda da buna muvazi bir akmn domas ve nesiller boyunca devam etmesi iin onun yksek, sanatkrne bir ekle girmesi lzmdr. Trkiyede bugn buna doru bir temayl vardr. Ve bu sevinilecek bir eydir. Edebiyat neslin gnlk siyasete deil, o siyasete istikamet veren asl temayllere nem vermesi ve bilhassa bu temaylleri estetik bir ekilde ifade etmesi lzmdr. Mill ruh, byk mimar ve msiki eserlerinde grld zere, ancak salam, yksek ve derin ekiller iine sokulduu takdirde o milleti ebedi olarak yaatan bir kaynak haline gelir.

1478

nsanmzn Kayna: Trkiye'de Eitim ve Trk Kltr / Prof. Dr. Erol Gngr [s.834-848]
Trkiyede Eitim ve Trk Kltr ratli bir nfus artnn dourduu problemler bugn sadece Trkiyeyi deil, dnyann ok gelimi lkelerini bile nkleer harp tehlikesinden daha fazla korkutmaktadr. Nfus artndaki anormal hzla birlikte ortaya kan iktisad ve siyas problemler hemen her gn gazete stunlarnda, dergi makalelerinde ve kitaplarda ele alnyor. Fakat bu hdisenin Trkiye bakmndan ok nemli bir taraf var ki, zm tarzlarnn olduu gibi problemlerini de Batdan kopya eden birok mnevverlerimizin gznden kayor. Trkiye iin deta bir lm-kalm meselesi olduu halde dikkat edilmeyen veya zerinde gerektii gibi durulmayan bu hdise nedir? -drt yl kadar var ki, askerlik hizmetimi yaptm srada, o zaman korgeneral rtbesinde bulunan bir zat benden u sualin cevabn istemiti: Benim babam Osmanl ordusunda binba idi, cumhuriyet devrinde de asker lisede bana hocalk yapt. yi Franszca bilirdi, ok gzel resim yapard, ok iyi bir retmendi. Arkadalar da hep kendisi gibi meziyetli insanlard. Ben korgeneral rtbesindeyim. Sanattan anlamam, yabanc dil bilmiyorum, Trkeyi kusursuz bildiimden de pheliyim. Bu nasl oluyor? Bu soruyu soran ve kendinden ikyet eder grnen general hakikatte kendi dengi olan pek ok asker ve sivilden daha bilgili idi ve Trkesi de hayli dzgnd, fakat binba rtbesindeki babas veya babasnn arkadalar ayarnda olmad muhakkakt. General eer bu farkn siviller arasnda daha belirgin olduunu, eski sultan (lise) mezunu ile bugnk niversite mezunu arasnda yenilerin aleyhine byk bir fark bulunduunu bilseydi suali baka trl sorard. Belki de srf nezaketi yznden kendi ahsn rnek gsterdi ve karsndaki yedek astemeni, yani bir sivili mahcup durumda brakmak istemedi. Ne olursa olsun, general yine de kendisinin eski nesle mensup olmasna kretmeliydi. Trkiye gibi hazrlksz bir memlekette sratli nfus artnn getirdii en byk felket cahilliin de ayn sratle yaylmas ve nihayet bizzat eitim messeselerini bile iine alacak derecede genilemesidir.1 Kalknan bir memleket birbiriyle sk skya bal yzlerce problem karsndadr, bunlarn zm ise yetimi insan unsuruna baldr. Halbuki byle bir memlekette oalan nfusu ihtiyalara gre eitli sahalara datacak, onlar yetitirecek eitim messeseleri ya yoktur, yahut alan her yeni messese byk bir ihtimalle mevcut cehleti memleketin geri kalan ksmna da yayacak ekilde alr. Yaygn cehalet Amerikan kapitalistlerinin veya Rus komnistlerinin gizli faaliyetlerinin bir eseri deildir; nfus artndan ileri gelen ehirlemenin ve demokratlamann

1479

Trkiye gibi byk sarsnt geirmi bir memlekette dourduu tabi bir neticedir. imdi bu hdisenin nasl bir olu seyri takip ettiini grelim. Yllarca nce Profesr Mmtaz Turhan eitim meselesine ait yazlarnda hkmetlerin ilkretime (bilhassa kylerde) byk bir bte ayrdklarn, halbuki ilkretim veya okuma yazma seferberliinin kalknmaya hibir nemli yardm yapamayacan anlatmt. Ona gre, bir memlekette herkesin okur yazar olmas, herkesin ilk mektep tahsilinden gemesi kalknmann bir sebebi deil, fakat neticesi idi. Bu fikre bilhassa btn bilgisi okur yazarlktan ibaret olan veya ilkokul her eyin temelidir gibi konu d laflar eden birok kii bu karara kar kt. Hakikatte Profesr Turhann bu fikirleri hibir mugalata ve safsatann ykamayaca kadar kuvvetliydi. Fakat artan nfusu eitim bakmndan kanalize edemeyen ve bu arta paralel bir sna kalknma vcuda getiremeyen hkmet politikalar sonunda eitim dvas bsbtn iinden klmaz bir hale geldi. Trkiyenin bundan otuz, hatt elli yl nce bir ilk tahsil seferberlii yrtecek, hele bunun yannda yksek seviyede ihtisas adam yetitirecek bir kadro tekilt olmad halde, imdi krk milyona yaklaan ve gitgide ehirlere dolmaya balayan nfusu ayn politika ile eitmesine hi imkn kalmam gibidir. Trkiyede sanayileme balar balamaz nce kyly ehre ekecek cazip bir hal veya bir mecburiyet yoktu. Nfusun art srati ve halkn hayat anlay da kyly byk lde kylerde tutmaya yetiyordu. Bu devirde Trk kyls tarla ilerinde kendisine yardmc olmas iin, ocuklarn da altrr, hkmet ise ocuklar yakalayp mektebe koymak iin onlarn peinden koard. lkokulu bitiren, okuma yazma renen kyl ocuklar zaten askerlik ana gelinceye kadar bu rendiklerini tamamen unutuyorlar, orduda yeniden okuma yazma kursuna alnyorlard. O devirde ilkokul tahsilinin kyl iin hemen hibir fonksiyonel nemi yoktu. Baz kyl ocuklar ise daha yukar seviyede tahsil verilecei bahanesiyle Ky Enstits denilen ilkretmen okullarna alnyor, buradan mezun olduktan sonra yine kye gnderiliyorlard. Orta retmen okulunda (Gazi Enstits) tahsil grmek zere imtihanla alnan bir avu delikanl hari, enstit mezunu btn ky ocuklar hayat boyu kyde kalmaya mahkm braklyorlard. Bu vaziyet ancak ok partili devirde byk lde deimitir. Bat memleketlerinde nfus art ve sanayileme genellikle paralel, daha dorusu birbirine sk skya bal iki hareket olarak gelitii halde bizde bunlar ksmen bamsz olarak meydana gelmektedir. Belki de bilhassa bu dengesizlik yzndendir ki, ayn hdiselerin Batda yaratt problemler bizim memleketimizde daha cidd ve vahim bir ekil alyor. Her eyden nce, sanayileme Batda kyden ehre doru sratli bir ge yol at, halbuki bu g bizde mevcut topran artan nfusu besleyemeyiinden ileri gelmektedir. Batdaki teknolojik gelimeler ekilen topraklar son derece verimli klacak (tohum slh, sulama, gbreleme ile) yenilikleri getirmi, bylece ziraatta az bir i gc daha ok nfusu besler hle gelmitir. En gelimi bat lkelerinde ziraattaki i gc topyekn i gcnn yzde be il yedisine kadar dm bulunuyor. Halbuki Trkiyede byle bir teknolojik deime -baz ithal hdiseleri hari- olmamtr. ehirlere gn balca sebebi artan nfusun ilkel bir ziraatla geinemeyiidir. Esasen teknik deimenin hzlanmas halinde yine ehre g olacakt, ama

1480

bu defa ziraat iin artk gerekli olmayan i gcnn sanayi iisi haline gelmesi ynnde. Ziraatn teknolojik seviyesi, nfus art ve sanayileme hz o kadar dengesizdir ki, kyden akn halinde ehirlere gelenler orada da kalamayp yabanc lkelere gitmektedirler. te bu noktada zm deta imknsz bir problemle karlayoruz: Bir taraftan ehirlerdeki fazla nfusun yaratt problemlerle, bir taraftan da memleketin iktisad kalknmas iin uzun vadeli yatrmlarla uramaya Trkiyenin gc msait midir? Kendi kendini besleyecek bir sanayileme yoluna girmemi memleketlerde bu mesele deta bir fasit daire haline gelmektedir: Fakir olduumuz iin kalknamyoruz, kalknamadmz iin fakir kalyoruz. Biz bu fasit dairenin bir noktas zerinde bilhassa durmak istiyoruz: Eitim problemi. imdi Trk hkmetleri hem ehirlerdeki artan nfusun hem de kylerden gelerek buna eklenen nfusun ocuklarn okutmak mecburiyetindedir. Birincisi, kalknan bir memleket her safhada git gide daha fazla insan yetitirmek zorundadr. kincisi, kyl ocuu artk babasna tarlada yardm eden ocuk deildir. Kanunun koyduu ya haddi dolaysyla ocuklar sanayide de alamaz. stelik ilk mektep tahsilinin mecbur oluu, ie alnan herkesten bu diplomann istenmesi, ehirlerde ocuu hkmet kontrolnden uzak tutarak mektebe gndermenin zorluu gibi faktrler ilk tahsilin yaygnlamasn bsbtn arttrmaktadr. Hkmet bu ar yk zerine almak mecburiyetindedir, nk ilk mektep tahsili mecbur olmasa bile, hkmeti bu yola zorlayan yeni bir kuvvet domu bulunuyor: Trkiyenin gitgide demokratlamas, yani halk kitlelerinin hkmet politikasnda gitgide daha fazla sz sahibi olmas. Halk hem ocuklarna mmknse en yksek tahsili yaptrmak hem de hkmetten bu yolda her trl imkn ve tavizi koparmak istiyor. ehirlemeye ile demokratlama arasnda da sk bir karlkl tesir balants vardr. ehirleme ilerledike halkn hkmetten bekledii hizmetler, bylece idare zerindeki dolayl veya dolaysz basks da artyor. Dier taraftan, demokratik ideallerin yaylmas devlet idaresine uzak kalm kitleleri u veya bu ekilde birlemeye ve tekiltl veya toplu halde davranmaya itmektedir. Bu karlkl tesir hareketinin dourduu netice ise hepimizin gzleri nnde: Seksen kiilik orta okul veya lise dershaneleri, bu okullarda ders vermek zere cretle tutulan kasaba eczacs, kaymakam veya ilkokul retmenleri, niversite kaps nnde adr kurup yatan lise mezunlar ve hatsz Trke yazmay dahi renmeden diploma alan niversite mezunlar. Vaktiyle Profesr Turhan da bu meseleleri anlatrken, hatt nceden haber verirken onun sylediklerini anlamayanlar gibi, bizim yazdklarmza da itiraz edenler bulunacaktr: ocuklarmz okutmak bizim hakkmz deil mi? Herkesin tahsil grmesinde ne ktlk var? Herkesin okur yazar olmas iyi bir ey deil midir? Bunlarn hepsi doru, iyi eyler. Nitekim milliyetiliin bir gayesi de milletin fertlerine salam bir eitim yoluyla mill kymetler uuru vermek deil midir? Milliyetilik imkn eitlii istemez mi? Millet anda insanlar edebiyat, dili, tarih uurunu ilh. artk szl ve ahs kaynaklardan deil, fakat gitgide formel tahsil yoluyla ve kitle haberleme vastalaryla renmiyorlar m? Doru, ama millet andaki topluluklarn baka baz hususiyetleri daha var ki, okuma yazma nispetinin yzde yz oluu bunlar

1481

arasnda arka plnda kalan, hatt tek bana alnnca hi manas olmayan bir eydir. sterseniz Efltunun Phaidros adl diyaloundaki u paray hep birlikte okuyarak meseleyi bir de baka adan ele alalm. Hikye ederler ki, Msrda Naukratis yaknnda, bir memleketin eski tanrlarndan biri yaard ad Theuth idi. Sayy, hesab, geometriyi ve astronomiyi, tavla oyununu ve zarlar nihayet -haberin olsun- yazy ilk bulan bu tanrdr. Ayn alarda btn Msra Thamus hakimdi. Theuth bir gn Thamusun yanna gitti, bulduu sanatlar ona gsterdi ve bunlar btn Msrllara tantmak gerektiini syledi Sra yazya gelince Theuth: Ey kral, dedi, ite bir bilgi ki bunun sayesinde Msrllar daha bilgili ve gemii hatrlamaya daha yetkili olacaklar. Bilginin de, hafzann da ilcn kefettim. Kral cevap verdi: Ey marifetli Theuth, bu dnyada kiminin elinden sanatlar gelir, kiminin elinden bu sanatn onu kullanacaklara fayda m, zarar m getireceini kestirmek. Harflerin babas olan sen, kendilerine duyduun sevi dolaysyla, verecekleri neticenin tam aksi bir neticeyi onlardan bekliyorsun. Harfleri renenler artk hafzalarn altrmayacaklar iin unutkan olacaklar. te yazma renmenin sonu. Yazya gvendikleri iin etrafndaki eyleri, ieriden ve kendi kendilerine hatrlayacaklar yerde dardan, kargack-burgack izler sayesinde hatrlamaya alacaklar. O halde sen hafza iin deil, hatrlama iin bir il bulmusun. renme iine gelince, sen rencilerine ancak geree benzer eyleri retirsin, gerein kendisini deil. Bu renciler, senin harflerin sayesinde, retmensiz olarak, grtlaklarna kadar bilgiye gmldler mi, ou zaman hibir eyi doru-drst dnemedikleri halde kendilerini bilgin sanacaklar. Sonra gerekten bilgili adam deil de bilgin bozuntusu olduklar iin, ekilmez bir hale geleceklerdir. Eskiden diktatrlerin halk kolay kolay ezmek iin cahil braktklar, dikta altndaki lkelerde okuma yazma nispetinin ok dk olduu sylenirdi. Dikkat edilirse burada okuma yazma daima cehaletin zdd olarak anlalmaktadr, yani cahil deyince okuryazar olmayanlar akla gelmektedir. Bizim inklp hkmetlerinin -imdikiler dahil- ilk tahsil seferberliinden asl maksatlar da halk aydnla karmakt. Halbuki bugn totaliter hkmetler halk bilhassa okuma yazma renmeye tevik ediyor, eitli vastalarla okur yazar nispetini artrmaya alyorlar. Btn Demirperde lkelerinde bu nispet pek yksektir, kerpi ky evlerinde bile radyo ve televizyon bulunur, gazetelerin tiraj son derece yksektir. Bizim solcu mnevverler de bunu sosyalizmin byk baars diye gstermektedirler. Hakikaten bu baar veya gsteri cehaleti yayma seferberliinde Demirperde lkelerinin bizden daha ileri olduunu gstermee yeter. Acaba bu ilerilik gayretinin sebebi nedir? Her eyden nce, okuma yazmann bir kymet ifade etmesi iin okunacak eylerin serbeste baslp datlmas gerekir. Devrimci lkelerde devlet ideolojisi dndaki fikirlere msaade edilmediine gre, okuma yazma seferberlii bir eit beyin ykama vastas haline gelmektedir. kinci ve en nemli sebep ise, okur yazarlkla kalan bir eitimde dnme kabiliyetinin byk lde ilemez duruma dmesidir. deolojik propagandann en kolay kurban olanlar, okuma yazma bilgisinin bir kymet tadn sanarak dnce kabiliyetini kaybedenlerdir. Yarm bir tahsilin insan muhakemeden ve tenkiti dnceden mahrum brakmas demokrasilerde de pekl grlebilir, fakat demokrasilerde fikir hrriyetine ve muhalif siyas harekete imkn verilmek suretiyle bu mahzur byk lde

1482

giderilebiliyor. Totaliter idarelerde btn fikir ve politikann tek bir kayna -devlet- olduu iin, okuma yazma bilmenin verdii en byk tahribata bu lkelerde rastlanmaktadr. Trkiye Cumhuriyeti 1946dan beri demokrasi ile idare edilmektedir; cumhuriyet rejimi ve bu rejimin kurucusu Atatrkn dnda hemen her ey ve herkes mnakaa konusu olabilir. u halde bizdeki eitim politikasnn arkasnda bir diktatrlk hesab aramak doru olmaz. Tehlike nereden geliyor? Bizim iin tehlike, tahsil messeselerimizin birer okuma yazma mektebi seviyesine dme temayldr. ki yl nce TRTnin at bir imtihana ait neticeleri televizyon seyircileri grdler. ounluu niversite ve bilhassa Siyasal Bilgiler Fakltesi mezunu olan adaylarn yazdklar cmleler Trke bakmndan tamamen yanlt; verdikleri cevaplar arasnda insan kahkahadan atlatacak veya kahrdan ldrecek hatalar vard. Kimi NATO devletleri arasnda Rusyay da sayyor, kimi hilfet ordusunu Mustafa Kemal Paann kurduunu sylyordu. Merak edenler, niversite giri imtihanlarna veya bizzat niversite sralarndaki imtihan ktlarna bakarlarsa bunlara benzer neticeler grrler; nitekim vaktiyle Pedagoji profesr Sadreddin Cell byle bir aratrma yapm ve stanbul Edebiyat Fakltesi Pedagoji dergisinde neretmiti. Buradan misal verecek olursak, drt halifenin kimler olduu sorusuna Peygamberin ve herhangi Osmanl padiahnn ismini yazanlar, Avrupada denize ak olmayan memleketler sorulunca Fransa ve Almanyay yazanlar pek oktur. Demek ki bizim tahsil ocaklarmz gn getike okuma yazma dahil hibir ey retemeyecek duruma gelmektedir. Mhendis, mimar vs. gibi teknisyen yetitiren okullarda durum bundan biraz farkl olabilir, fakat Trkiyede mhendislik ilerini genellikle kalfalarn, politika ilerini de mhendislerin yaptklarn hatrdan karmayalm. Bu genler hibir ey bilmiyorlar m diyeceksiniz? O kadar ok biliyorlar ki Bunlara mesel Trkiyenin nasl kurtulaca sorulsayd, byk bir ksm, gsn gere gere kurtulu reetesi verirdi. NATO devletleri arasnda Rusyay sayan genler, Allah bilir, ka defa Kzlay Meydannda veya herhangi bir yerdeki heykelin etrafnda sol yumruklarn kaldrarak yaasn sosyalizm, NATOya hayr! diye barmlard. Ka defa krmz a boyas ile caddelere, binalara veya hel duvarlarna emperyalizm hakknda, sosyal adalet hakknda yazlar yazmlard. Genlerimizi bu akn ve perian duruma dren harikulde mekanizma nedir? Vaktiyle ktisat Fakltesinde uzun mddet hocalk yapm olan Alman profesrlerden Alexander Rustowun sokakta cvl cvl oyun oynayan ocuklara bakarak yle dedii sylenir: Sizin ne fevkalde eitim sisteminiz var ki, u parlak zeklar on yl iinde ilemez hale getiriyor. Rustowun iaret ettii bu Trk ocuklar, tpk Theuthun okuma yazma rettikleri gibi, kelimelerin esiri olarak dnme kabiliyetini yitiren insanlardr. Cahil denilen, yani okur yazar olmayan insanlarda bu okumularn samalklarna hi rastlyor musunuz? Hayr. Basit bir kyl pekl yanl bilgilere sahip olabilir, ama hayat tecrbesi bunlarn aksini gstermise fikirlerini deitirir. stelik hem dnceleri hem de dncesi ile davran arasnda tutarllk vardr. Filozof S. Hookun dedii gibi, kyl aldanabilir, ama kendi kendini aldatmaz. Baz kuvvetli romanclar kylnn bu gerekliini ve amiyne amprizmini ehirli mnevverin gerekd nazariyeleriyle kuvvetli bir tezat halinde okuyucuya sunarlar. Kylere seim srasnda

1483

propaganda maksadyla giden milletvekili adaylarnn da sk sk karlatklar ve hayretle mahede ettikleri kyl zeks, kyl gerekilii aslnda Trk kylsne mahsus bir ey deildir. Okuma yazma renip kalmak felaketinden kurtulabilmi her normal zekal insanda ayn muhakeme gcne ve gerekilie rastlayabilirsiniz. Eitimin gayesi bu zeklar ilemek, onlar bilgi ile tehiz etmektir; bu da okuma yazma retmekle olmaz. Tekrar edeyim ki, okuma yazma renmenin katiyen aleyhinde olmadm gibi her vatandamn bunu renmesinden son derece memnun olurum. Benim btn itirazm, okuma yazma seferberliinden mucize bekleyen ve bu yolda milletin parasn ve emeini arur edenlere kardr. Bu gidile Trkiyedeki btn tahsil messeseleri birer okuma yazma mektebi haline gelecektir. Hele aralarnda byk bir kalite fark olmadan yetitirilen ilkokul mezunu ile yksek tahsil mezununu birbirinden farkl muameleye tbi tutmakla, aralarnda gerekten byk mesafe olduu vehmini yaratmakla yaptmz hatann farknda myz? sterseniz meseleyi daha siyas bir adan ele alarak u ekilde ifade edebilirsiniz: Memleketin bunca ocuunu yllarca okul sralarnda srndrdkten sonra hem doru dnme kabiliyetini yitirmesine yol amak hem de kafasn batan baa hurafe ve btl itikatlarla doldurmak kimin hakkdr? Grlyor ki, Trkiye eitim meselesi bakmndan deta bir kmaz iindedir: Bir taraftan sratli bir sosyal ve iktisad deime iin gerekli eitim (ilkretim deil) seferberlii yapmak zorundadr; fakat bizzat bu sratli deime, eitim kalknmas iin yaplacak btn teebbslerin karsna byk bir engel olarak kyor. Herkes ocuunu okutmak istiyor, ama iki tarafn bu ortak arzu ve gayretleri memlekette bilgi ve maharet yerine cehaletin yaylmasn sratlendiriyor.2 Eer Trkiyede mektep dndaki hayat, insanlar yetitirmeseydi, iktisad kalknmann yetimi insan unsuruna bal olduu hakkndaki fikri neredeyse yanl sayabilirdik. Fakat memleketimizde her eye ramen sratli bir iktisad kalknma iyi yetimi teebbs sahipleri ve i idarecileri sayesinde gereklemektedir.3 imdi bu noktay izah edebilmek iin Trkiyede entelektel zmrenin cemiyet iindeki yerini ve bu zmrenin eitli blmlerini gzden geirmek gerekiyor. nmzdeki makalede bu konuya gireceiz. Bir Sosyal Tabaka Olarak Trk Mnevverleri Mnevver kelimesi bizde olduu gibi Bat dillerinde de ok defa kymet hkmleriyle kark mulak bir mana tar. Erzurumlu bir gazetecinin bize anlattna gre Trk kyls bile mnevver kelimesini kendine yakn olan okumular iin kullanmakta, yabanc bir tavr veya eda sahibi olanlara ise aydn demektedir. Bu trl kymet hkmlerinden kurtulmak ve daha tarafsz bir terim bulmak isteyen Batl yazarlar Rusadaki intelijensiya kelimesini benimsemi bulunuyorlar. Benim burada Trke okunuuyla yazdm intelijansiya Rusyada yksek tahsil diplomas olan kimseleri ifade ediyordu. Hatt bu tabaka Batl bir eitim grm olduu ve geleneksel cemiyet bnyesi karsnda yabanc kald iin, bir eit zppelik de intelijansiyann vasflar arasndayd. Biz de burada mnevver derken, herhangi bir kalite fark gzetmeksizin, yksek tahsil diplomas alm kiileri

1484

kastediyoruz. Tahsilin ykseklik derecesi, elbette, bir memleketin genel eitim seviyesine paraleldir; bu yzden mesel baz Afrika lkelerinde Avrupa veya Amerikann herhangi bir niversitesine gidip de mezun olmadan gelenler bile en st seviyede tahsilli saylmaktadrlar. Mnevverlerin ayrt edici vasflar onlarn grm olduklar tahsil ise, o takdirde bir mnevver tabakadan, yani ortak vasflar bulunan ve bu vasflar dolaysyla cemiyette belli bir seviye igal eden bir sosyal gruptan bahsedebiliriz. Fakat bu sosyal tabaka terimini ok dikkatle kullanmak gerekiyor. Her eyden nce, mnevver tabaka bir iktisad-sosyal snf deildir; nk grdkleri tahsil bakmndan ortak vasflara sahip olan bu insanlar, deiik sosyal snflara bal olabilirler veya iinden km olduklar snfla olan balarn devam ettirebilirler. Eer bunlar, eski devirlerde baz cemiyetlerde olduu gibi, tek bir snftan karlarsa o zaman zaten ayrca bir mnevver snf bahis konusu olamaz. Dier taraftan intelijansiyann bizim amzda grd eitim o kadar snflar aan bir yeknesaklk-baz istisnalar hari-gstermektedir ve o kadar beynelmileldir ki, bu sayede mnevverlerin snf balantlarndan kolayca kurtulabildiklerini gryoruz. Bu demek deildir ki mnevverler snfsz bir tabaka halinde dolap durmaktadrlar; fakat grdkleri eitim onlara kendi snflarnn dna kabilme veya srf zihn tutumlarna gre bir snf tercih etme imkan veriyor. Bilhassa bu yzden, mnevverlerin sosyal snflara baklar hep mcerred (soyut) ve idealist alar iindedir. Bakalar iin menfaat atmas olan eyler onlar iin daima bir fikir ve ideoloji kavgas haline gelir; bazen kendi tuttuklar, hatt idare ettikleri taraf galip geldii halde mnevverler yine zararl kabilirler. Btnyle cemiyetin olduu kadar sosyal snflarn da vazgeilmez unsurlarndan biri mnevverdir. Avrupada burjuvazi inklb denen hareket sermaye sahipleri ile fikir sahiplerinin i birliinden domutu. Mnevverlerin kimi muhafazakrlar arasndadr, aznlk hareketlerinden doabilecek tehlikeye kar onlar uyank tutmaya alrlar. Kimi iiler arasndadr; bir gvdeye ba olmak ve baz ideallerin gerekletiini grebilmek iin. Kimi sanayi iilerinin imtiyazl durumlarna kar kyly ve kk iftiyi de korumak zere onlara liderlik yapar, kimi de byk sanayi sahipleri ile ii kitlelerinin ihtilaflar arasnda ok defa ihmal edilen mnevver brokrasisini korumaya alr. Mamafih btn bu misaller sosyal tabakalamann nispeten kesin izgiler kazand Bat memleketlerinden alnmtr. Trkiye gibi henz sanayilemenin balang devrinde olan, stelik tehlikeli bir kltr ve rejim buhran iinde bulunan memleketlerde mnevverlerin hem sosyal tabakalar arasndaki dalma durumlar hem de tabakalardan birinden brne gei hzlar olduka farkl bir durum arz etmektedir. Kast ve snf sisteminin hkim olduu cemiyetlerde tahsil ancak belli zmrelerin-mesel ruhban snfnn-imtiyaz idi, bu yzden tahsil sayesinde elde edilen mevkler de bu tabaka mensuplarnca dolduruluyordu. Trk cemiyeti bunun tam tersine bir gelime gsterdi. Osmanl brokrasisi gerek idar hizmetler, gerekse ilmiye mesleinde u vasf esas tutuyordu: Trke bilmek, Mslman olmak, iyi bir tahsil ve terbiyeden gemek. Bazen idareciler arasnda tahsil yerine sadece tecrbeye dayanarak ykselenler bulunuyordu, fakat bunlarn maiyetlerinde kuvvetli tahsil grm kimseler daima

1485

bulunurdu. Dikkat edilirse, bu vasflarn dnda kalan ve baka birok cemiyetlerde byk ayrmlara yol aan hususlar bizde yoktur; rk, asalet, servet, ilh. Liberal mesleklerin bulunmad devirlerde devlet hizmeti dnda kalan veya devletten herhangi bir surette yardm almayan mnevver yok denecek kadar azd. Avrupada tahsilin aa tabakalara da yaylmas ve devlet hizmeti dnda, stelik cemiyetin bata siyas rejim olmak zere pek ok messeselerine aleyhtar bir mnevver zmrenin douu byk sosyal ve siyas deimelere yol at. Oralarda mnevver tabakay -hepsini deil, ounluunu- nce burjuvazi ile birlikte sonra burjuvaziye kar gryoruz. Geri bugn hem Avrupa hem de Amerikada mnevverlerin byk ounluu sadadr, fakat bunlarn ounlukla solda olduklar da grlmtr. Ksacas, mnevver tabaka, kuvvetle birlemek zere, zaman zaman u veya bu taraf tutmutur. Fakat Trkiyede ve Bat dnyas dnda kalan pek ok memleketlerde mnevverin entelektel hak ve hrriyetleri korumaktan da tede bir vazife yklendiini gryoruz: Cemiyetin siyas ve iktisad bnyesini, ok defa deitirmek suretiyle, kuvvetlendirmek. Bat ile aramzdaki bu fark belki de bizde mnevverlerin ok yakn zamanlara kadar hep devlet hizmetlisi statsnde olmalarndan ileri geliyordu, fakat bu nokta ok nemlidir ve her eyden nce Trkiyedeki gelimenin Bat modeline tpatp uymadn gsterir. Baka vesilelerle de belirtmi olduumuz gibi, Trkiyenin modernleme hareketleri Bat memleketlerini rnek alarak onlara benzeme hareketleri halinde gelimiti; bu yzden, sanayi medeniyetinin Avrupaya kazandrd stnlkten bu yana Trkiyedeki mnevver zmrenin gelimesi de byle bir model tatbikatnn gereklerine uyacak ekilde olmutur. Bu gelimede balca iki istikamet grlr: 1) Yeni mnevver zmrenin Batl -veya yle sanlan- bir kymet sistemine gre yetitirilmesi ve bylece halk kitlelerine gitgide yabanc kalan yeni bir zmrenin douu, 2) Modernlemenin daha ok siyas ve asker bir zaruret olarak grnmesi yznden yeni mnevver tabakann bilhassa asker snflar -muharip ve yardmc- halinde yetitirilmesi. Bu iki hdiseye bal olmak zere Trk intelijansiyas dier baz hususiyetler de gstermektedir ki, bunlar yeri geldike ele alacaz. nce yeni Trk mnevverlerinin kymet sistemi zerinde duralm. Bat Avrupann sanayilemesi ve millet bnyesine gemesinden sonra o modele gre modernlemeye alan btn memleketlerde4 mnevver tabakann yabanc kymetleri benimseyerek halktan gitgide ayrld grlmektedir. Mnevverin meden kymetlerden nce ve onlardan ziyade sosyal hayata ait Batl kymetleri almas sadece Trkiyede grlen bir durum deildir. Trkiye gibi mnevver tabakann halk ocuklarna byk lde ak olduu bir cemiyette byle bir kymet deimesi demokrasiye geite de balca glklerden birini tekil etmitir, nk halk ocuklar mnevver tabakaya dahil olduka bu tabaka halka daha ziyade eilecek yerde yeni gelenleri de eritmektedir. lk bakta, kk bir idareci mnevver aznln byk kitleleri eritmesi gibi grnen bu hdise Batc mnevverin seviyesindeki ykseklikten veya evirdii entrikadan deil, fakat onun dayand dnyann gcnden ileri gelmektedir. Yksek tahsil yapm bir gen sadece memleketinin idareci st tabakasna dahil olmakla kalmyor, ayn zamanda btn dnyada medeniyeti ve kudreti temsil eden Bat dnyasnn da bir temsilcisi veya mensubu durumuna giriyordu. Farmasonluk vs. gibi

1486

Bat kaynakl gizli cemiyetler etrafnda doan phelerin byk bir ksm da bu noktann iyi anlalmamasndan ileri gelmektedir. Dikkat edilirse farmasonlar sadece kendi yelerini korumak iin bir araya gelmi olan veya beynelmilel menfaat arklar dndren sermaye sahiplerinden ibaret deildir; bunlar ayn zamanda tamamen Batl kymet sistemlerini benimsemi bulunup bu kymetleri kendi memleketlerinde yaymak -yani reform ve inklp yapmak- isteyen insanlardr. Eski bir mason ve bir ittihat zabit olan Kzm Nami Duru, II. Merutiyet inklbn yapanlarla masonluk arasndaki yaknl yle anlatyor; ttihat ve Terakki Cemiyetinin o vakitki arkadalarndan sa kalanlar, birok olaylarn etkisi altnda birbirlerinden uzak, birbirleriyle ilgisiz kalm iseler de eski itenliklerinden, sevgilerinden pek az ey yitirmilerdir. Bu itenlii, bu kardelik duygusunu bugn de yreklerinin derinliklerinde bulursunuz. lerinde mason olanlar vard, merutiyetten nce de masonluktan bir hayli yararlanmlard. Yalnz mason olanlar birbirlerine lim (anadan), yalnz ittihat olanlar lieb (babadan), hem mason hem ittihat olanlar liebeveyn (ana baba bir) karde derlerdi. Bu itenlii yaratan byk idealdi. Batl Trk mnevverinin mason olmas da art deildir, fakat mutlaka Batl kymetlerin taycs ve yaycs durumunda bulunan bir dernee girmek ister. Byle bir dernek mesel Sosyalist Kltr Dernei de olabilir. Batllama hareketleriyle birlikte Trk mnevver tabakasnda ikinci ve ok nemli bir deime daha olmutur. nceki tarihlerde kl ehli (ordu) ile kalem ehli (ilmiye) iki ayr organize kuvvet halindeydi ve devletin mhim ilerinde, bilhassa hkmet darbelerinde ve iktidar deiikliklerinde bu iki kuvvet i birlii ederdi. Sonralar Batl tipte eitim bilhassa ordu iinde yaygn bir hale gelince -tp ve mhendis mektepleri bile asker personel yetitiriyordu- kl ehli ayn zamanda kalem sahibi olmakla kalmad, git gide eski itibarn yitirmeye balayan medrese karsnda da imtiyazl bir zmre haline geldi. Bazlarna gre memleketimizde btn hayrl ilerin yaplmasna imkn veren bu nemli farkllama bazlarna gre de felaketimizin en nemli sebeplerinden birini tekil etmitir. Fakat uras muhakkak ki Batl kymetlerle yetitirilmi, Bat teknolojisine sahip bir mnevver subay zmresi memlekette Batllama istikametindeki deimelerin daima nnde grlmtr. Bu nclk subay zmresinin memleket idaresinde st tabakay tekil etmesiyle mmkn olmutur. Batl eitim sivil tabakalara da yayld ve Trkiye harpten uzak bir hayat yaad lde eskiden subaylarn oynad rol de git gide sivillere gemektedir. Trkiyede brokratik bnye dnda bir mnevver zmrenin teekkl edemeyii hem Trk mnevver kitlesinin birlik uuru kazanmas hem de bu zmrenin sosyal ve kltrel deimede oynad rol bakmndan ok nemli neticelere yol amtr. Her eyden nce, mnevverlerin ortak vasflarna sahip bir zmre tekil etmesi onlarn aldklar ortak eitimden, yani ortak bir kymet uurundan ileri geliyordu. Batl eitim grm yeni mnevver tabaka da, tpk eskiler gibi, az ok yek vcut bir kitle tekil etmitir. Bunlar arasnda zaman zaman meydana gelen atmalar daha ziyade brokrasinin iine girenlerle dnda kalanlar arasnda nfuz ve menfaat atmas halinde gelimi

1487

yahut bizzat Batda grlen baz ayrlklarn bize de aksetmesi eklinde olmutur. Eskilik-yenilik kavgas bile -hi deilse ksmen- byle bir ekime atmosferi iinde bsbtn alevlenmitir; yle ki mevcut nizamn yan banda yer alan mnevverler ister istemez bu nizamda nfuzlu bir yer igal edemeyen veya dar atlanlar nazarnda gerilii temsil etmekle sulanmlardr. Yeni mnevverin sahip olduu kltr onu yeni ideallere, yeni tip bir ahlk telkkisine gtrmtr. Batc mnevver yeni ve yabanc siyas kanaatler kazanm, bu yzden devlete sadakatle balanacak yerde birtakm muhayyel, ideal nizamlar urunda devletin bana deta yeni bir dert olmutur. II. Mahmuddan beri yaplan btn slhat ve inklp hareketleri, neticeleri bir tarafa, batc bir mnevver aznlnn lehine sarayn kudretini git gide zayflatan birer hareket mahiyetindedir. Bu hareketleri Trkiyede merkeziyeti idarenin zlmesine ve dolaysyla demokrasinin yava yava yerlemesine doru birer adm sayanlar pek oktur; ama bu kanaatte olanlar her nedense merkeziyeti idarenin zlmesini sonraki diktatr ve despot idareler iin birer mazeret saymaktan da hi kanmyorlar. Abdlazizin tahta gemesiyle, II. Mahmud ve Abdlmecit devirlerinin devlet otoritesine verdii zaaf gidermek zere giriilen teebbsleri boa karmak iin atlan her admda bir yabanc parma grenler, hrriyeti (!) Trk mnevverlerinin baz Batl devletlerce kkrtldklarn ve beslendiklerini syleyenler tamamen haksz deillerdir; fakat uras unutulmamaldr ki o zamann Batl Trk mnevveri dardan destek grmeksizin de ayn fikirlere sahipti ve ayn eyleri yapmaya hazrd. Yeni nesillere horoz dvs ve pehlivan diye anlatlan, fakat son derece akll ve gereki bir devlet adam olduu anlalan Sultan Abdlazizi saray otoritesini paylamak veya tamamen kendi ellerine almak isteyen Batl mnevverler devirdiler. Trkiyede o devirde insan artan bir baka hdise de, medreseli mnevverlerin siyas rejim meselesinde Batl mnevverlerle deta ayn paralele girmi olmasdr. lgi ekici bir inceleme konusu tekil edebilecek olan bu nokta, bilhassa II. Abdlhamid devrindeki medreseli mnevverlerde gze arpyor, II. Merutiyetle birlikte de medreselileri artk iyice siyaset sahnesinde gryoruz. Trkiyede yeniliklerin ncln daima saray yapt iin, muhafazakr bir messese olan medresenin buna tepki gstermesi pek mmkndr ve byle haller grlmemi deildir; stelik, sarayn Avrupac bir mnevver tabakasn sz sahibi edii medreselileri bsbtn reaksiyona sevk edilebilirdi. Fakat medreseliler II. Abdlhamidi mstebit olmakla sulamlar, yani Avrupa tipi bir hrriyet anlayna dayanarak ona kar kmlardr. Sadan gelen bu muhalefet belki de hrriyet isteinden ziyade tpk baz Avrupac mnevverlerde grld gibi, iktidarda sz sahibi olma hrsndan ileri geliyordu. Belki de Bat medeniyetinin hrriyet ve merutiyet fikirleri o kadar kuvvetli, niversal birer dnce olarak grlyordu ki, medreseliler bile asr grnmekten kurtulamadlar, hrriyet taraftarln bir eit telafi mekanizmas olarak kullandlar. Bu ikinci ihtimal bize daha kuvvetli grnyor; nk o devir medreselileri Avrupallarn rejim konusundaki fikirlerine esastan itiraz etmemiler, sadece bu fikirlerin slm geleneinde zaten mevcut bulunduunu ve dolaysyla merut bir idarenin ayn zamanda slm olacan ispat etmekle vakit geirmilerdir. Medreseliler medeniyet diye geerli olan eyin dnda

1488

kalmak istemiyorlard; kendilerini artan ve henz kar koymaya hazr bulunmadklar bir kuvvetle uzlamay daha uygun grdler.5 nklp geiren btn memleketlerde mnevverlerin eskiler-yeniler yahut inklplar ve muhafazakrlar diye ikiye ayrlmas pek tabidir. Byle bir ayrlmada inklp hkmetleri elbette yeni mnevver tipini destekleyecek ve onunla i birlii yapacak, eskileri ise mevk ve itibardan mahrum brakmaya alacaktr. II. Merutiyet inklbn yapan ve sonra ttihat-Terakki Frkas halinde tekiltlanan mnevverler bu yeni tipi tekil ediyordu. Bizde inklp hkmetleri tenkit eden mnevverlere yobaz ve mrteci gibi damgalar vurma deti ittihatlardan kalmtr. Kendilerinden nceki idare iin Devr-i sabk tbirini kullanma deti de onlardandr. Fakat bu arada Devr-i sabkta meydana gelen ok mhim baz deiiklikler vardr ki, bunlar yeni Trk mnevver tabakasnn teekkl bakmndan ok byk neticeler dourmutur. Bilindii gibi, Trkiyenin hemen btn eitim messeselerinin temeli II. Abdlhamid devrinde atlm, bylece memlekette daha sonraki yenilikler de bilhassa o devirde balamtr. Her eyden nce, maarifin yaygn bir hale gelmesi yznden mnevverin k (recruitment) sahas da geniledi: ttihatlar ve Cumhuriyetilerin byk ounluu fakir veya orta halli ailelerden gelen mnevverlerdi. Ayrca, bunlarn doum yerleri de hayli yaygn bir dalm sahas tekil etmektedir; pek ou stanbullu olmad halde okumak zere oraya gelmi tarallardr. Yksek okullarn almasnda devletin personel ihtiyac n plnda tutulduu iin, yksek tahsil gren bu halk ocuklar da ekseriyetle subay, doktor ve idareci oluyorlard. II. Merutiyetle birlikte Trklk cereyannn byk kuvvet kazanmasnda belki bu Trk asll mnevverlerin ounluk kazanmas byk rol oynamtr. II. Merutiyet nklbnn yapclar ite bu mekteplerde tahsil gren, bir ksm yabanc memleketlere giderek yabanc dil de renmi bulunan yeni mnevverler olmutu. Sarayn kudreti tamamen inklp liderlerin eline getii gibi, eskiden sarayn liderliinde yrtlmekte olan modernleme hareketleri de btn arlyla bu yeni kadronun zerine kt. stelik bu defa her baarszl padiaha yklemek imkn da yoktu. Bir taraftan memleketin alt st olan siyas ve asker nizam, bir taraftan gerekletirilmesi ok cil olan slahat hareketleri Trk mnevverini tam bir boluk ve aknlk iinde brakyordu. Mesel Ziya Gkalpn Talt Paa iin, Sen canlar birletiren bir ruhsun Vicdann sende grr cemiyet O bir necat teknesidir, sen Nuhsun Sen olmasan ksz kalr bu millet yahut Enver Paa iin, Biz hepimiz phelerin iinde

1489

ken vard sende byk itminan Ermiti sana y ilh bir mjde Verilmiti yahut kuds bir ferman demesi, bu ekip muvaffak olamaynca da gzlerini Mustafa Kemal Paaya evirip, Sen dahsin buna oktan inandm Mefkuresiz rehberlerden pek yandk Garpta arkl yaamaktan usandk Kurtar bizi bu karanlk zindandan diye istida yollamas Ziya Gkalpn ahs bir kusurunu deil, fakat o zamanki Trk mnevverlerinin ruh halini aksettirmektedir. Fakat bu aknlk, perianlk ve boluk iinde Trk mnevverlerinde yeni bir toparlanma hareketi greceiz ki, bu hareketin n plnda gelen smalarndan birisi, belki de en nemlisi Ziya Gkalp olacaktr. Mtareke ile Cumhuriyetin ilk yllar arasnda ksa sren bu uyanma hareketini nmzdeki yazda aklamaya alacaz. Yeni Trkiyede Mnevver Tabaka Trk mnevver zmresinin douunu, gelimesini ve hlen iinde bulunduu durumu aratran bir sosyal ilimci bunu yaparken, ister istemez, Trkiyenin fikir tarihini de anlatm olacaktr. Geen yazmzda da aklamaya almtk ki, Trkiyede mnevver zmre, kinci Dnya Harbine kadar, devlet kadrolarn dolduran bir brokratik elit olarak karmza kmaktadr; bu insanlarn mensup bulunduklar dier zmrelere veya srf kendi ahslarna ait menfaatleri yine bahis konusu olmakla beraber, hepsi de esas itibaryla devletin kuvvetlenmesi ve ayakta kalabilmesi meselesini birinci plnda tutuyorlard. Bu yzden Trkiyedeki siyas ve ideolojik mcadeleyi bir snf mcadelesi eklinde deil, fakat memleketin kurtuluu hakknda -bilhassa grdkleri eitimin farkll yzndendeiik fikirlere sahip bulunan mnevverler arasnda bir kavga olarak grmek daha doru olur. Mnevverlerimiz arasndaki esasl fikir ayrlklar II. Merutiyetle balar, bylece Trk mnevverlerinin eitli cephelere blnmesi de o tarihe kadar kar. Yeni Osmanl ve Gen Trk hareketlerinin siyas bakmdan en nemli ve belki yegne yenilii, saray otoritesinin Batc bir mnevver aznlk tarafndan daha ok paylalmasndan ibaret kalyor. Bu noktay gayet iyi gren Yahya Kemal yle demektedir: Ahmed Rza Beyin ve hepimizin o zamanki fikrimiz, tpk Abdlhamidin fikirleri gibi, mevcut Memalik-i Osmaniyede kendi mill tefevvukumuzu temin etmek hedefine mteveccihti. Ancak Abdlhamid resen Padiah olduu iin bu tefevvukun ancak kaahir bir istibdat ile kaim olduu neticesine varmt. Biz ise muhalif olduumuzdan, bu tefevvukun bir merutiyet ekliyle merutiyet kesbedeceini tevehhm ediyorduk.

1490

II. Merutiyet memlekete birdenbire yeni fikirler getirmedi, sadece mevcut fikirlerin btn serbestliiyle ortaya kp mnakaa edilmesine yol at. Padiahn otoritesi ttihat liderlerin eline getii iin bu ideolojik kavgalarn belli hudutlar iinde tutulmas imkn da kalmam, devlet bizzat bu mcadelenin taraflarndan biri haline gelmiti. ttihatlarn da bir politikas vard ve bu politika Trklemek, slmlamak, Muasrlamak eklinde tecelli ediyordu. ttihatlarn yerine bir baka grup iktidarda bulunsayd herhalde onlar da ayn prensipleri benimsemek zorunda kalrlard. Milliyetilik siyaseti ve milliyeti fikirlerin dnya apnda kuvvet kazanmas dolaysyla, II. Abdlhamidin ilk saltanat yllarndan bir kltr milliyetilii balamt. Avrupallamann daha eski bir tarihi vard; biz reddetsek bile Avrupa devletleri bizi buna zorluyorlard. slmlk siyaseti ise zaten devletin en byk dayana idi, II. Abdlhamid bu sayede ngilizlere kar uzun ve baarl bir mcadele vermiti. ttihatlarn Trklk siyaseti bile ancak slmclk siyaseti ile birlikte bir mana tayordu; Enver Paann Trk memleketlerinden byk itibar grmesi onun Trk veya Trk olmasndan ziyade stanbuldaki slm halifesinin damad ve Erkn Harbiye Nzr oluundan ileri geliyordu. II. Merutiyet Devrinde ite bu zaruretler iinde toparlanmaya alan mparatorlua bir ideoloji peygamberi lzmd, yle ki iktidarn iinde bulunduu artlar iyi kavram olacak ve birletirici bir siyas felsefenin temellerini atacakt. ttihatlar bu yeni peygamberi Ziya Gkalpn ahsnda buldular. Balkan felketinden Mill Mcadelenin sonuna kadar gitgide kuvvet kazanan milliyetilik veya Trklemek siyasetinin banda da bir fikir adam olarak yine o vardr. Zaten Mill Mcadele ad bile bize hemen millet, milliyet, milliyetilik terimlerini hatrlatyor ve burada ilk akla gelen isim de Ziya Gkalp oluyor. Gerekten bize mill hareketin neden ibaret bulunduunu, milliyetiliin ne demek olduunu ilk defa reten Ziya Gkalp olmutur. Onun yetitirdii veya onun temel fikirleri etrafnda yetimi olan nesillerdir ki bizi bamszlmz kaybetme tehlikesinden kurtard.6 Mill Mcadeleyi hazrlayan ve baar ile yrten asker-sivil Trk aydnlarnn byk ounluu o devrin Trk, imdiki adyla milliyeti aydnlaryd. Ziya Gkalp bu durumu 1932de yaymlad Trkln Esaslar adl kitabnda, kendi ahsiyetini hi ne srmeden, yle anlatyor: Diyebiliriz ki, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti hi haberi olmadan Trkln siyas programn tatbik etti Trklkle Halkln nihayet ayn programda birlemeleri ikisinin de ayn maksada ve geree uygun olmasnn bir neticesidir Bu ayniliin bir neticesi de udur ki, btn Trkler hi istisnasz Anadolu Savana katlmlar ve onun en ateli mdafaaclar olmulardr. Trkiyede Allahn klc halklarn -yani Mdafaa-i Hukukularn- penesinde ve Allahn kalemi Trklerin elinde idi. Trk vatan tehlikeye dnce bu kalemle bu kl birleti, ikisinin birlemesinden bir cemiyet dodu ki ad Trk Milletidir. II. Merutiyetle birlikte ortaya kan zengin fikir ve ideoloji hareketlerine bakarsak, Trk aydnlarnn imparatorluu kurtarmak ve gelitirmek zere balca istikamet tutturduklarn grrz: (1) Garplar, yani Bat kltr ve medeniyetini sratle alp Bat dnyas ile btnlememizi isteyenler, (2) slmclar, yani modern teknoloji dnda btn messeselerimizi slam esaslara gre dzeltmemizi ve slm lemi ile btnlememizi isteyenler ve (3) Trkler, yani bir tarafta Bat

1491

medeniyeti ve bir tarafta Trk kltr esasna dayal modern bir cemiyet yaratmak, Trk lemi ile btnlemek dvasnda olanlar. Ziya Gkalp bu nc grupta bulunuyordu. Trklk cereyan onun ahs eseri deildi, fakat bu cereyan ilk defa bir kltr hareketi olarak onun da iinde bulunduu bir gen aydnlar grubu tarafndan balatlm, ksa zamanda yaygnlaan bu cereyann fikir lideri olarak Ziya Gkalp n plna gemiti. Avrupadaki felsefe ve sosyoloji hareketlerini yakndan takip etmesi ona gsterdi ki, sosyal tekmln en ileri merhalesi bir topluluun millet haline gelmesidir; ksa zamanda bu millet bnyesine kavumayan topluluklar o merhaleye ulam olanlara her sahada malp olacaklar, kendi ilerinde de hibir zaman refah ve huzur gremeyeceklerdi. Nitekim o devirde Avrupann karsnda bulunan devletlerin durumu buydu. u halde bizim iin de milliyetilik politikasndan vazgeilemezdi. Gkalp kendi zamanndaki br iki cereyan da tamamen reddetmedi. Trkler Mslman olduklar iin Mslman dnyasna, Gkalpn deyiiyle slm beynelmileliyetine dahildirler. Modern medeniyeti ihmal edemeyeceklerine gre de Batllamak zorunluydu. te bu noktay gz nnde tutarak u forml ortaya att: Trk milletindenim, slm mmetindenim, Garp medeniyetindenim. Fakat bu forml, ayr unsurun geliigzel kartrlmasndan ibaret deildi, burada asl yapc unsur Trk mill kltr idi. Gkalp, bir taraftan da Trk milliyetinin temeli olan Trk kltrnn esaslarn gstermeye alt. Kltr, bir milletin btn hayatnn bir mahsul olduuna gre, nce mill tarihimizi bilmek gerekiyordu. Halbuki eskiden bizim onuncu yzyldan nceki tarihimiz ya hi bilinmez, yahut ilgi grmezdi. Trklerin Anadoluya gelmeden nceki tarihleri gibi, Asyada kalm dier Trk topluluklarnn tarihleri de, Trklk hareketiyle birlikte ilgi konusu oldu. Gkalpn sade iirlerle destan halinde anlatt bu tarihler o devirde ocuklardan ziyade genler tarafndan okunuyordu. Zaten II. Merutiyete iktidar, siyas inklpla birlikte sosyal inklplar da yaparak memleketin ehresini deitirmek isteyen bir gen kitlenin eline gemi bulunuyordu. ktidarda ttihat ve Terakki adl inklp parti vard ve Gkalp bu partinin merkez-i umum yesi idi. Gkalp bu mevkide bulunduu srada politika ve devlet idaresi ile megul olmad, ama fikirlerini hem devlet adamlar hem de genler arasnda serbeste yayd. te bu yeni nesil, memleket iin zledii yeni bir hayatn esaslarn Gkalpn azndan ve kaleminden rendi. Yeni Hayat nasl olacakt? Yeni hayat, ahlkta, hukuk ve iktisatta, edebiyatta, sanatta, ksaca bir cemiyetin btn kymet sahalarnda, milliyet esasna dayanan sosyal bir inklp yapmaktadr. Buradaki milliyet veya mill kltr Gkalpn ilk defa Yeni Hayat adyla ortaya att fikirlerin daha sonra Trklk adn almasna yol amtr. Trklk eski cemiyetin kymet sistemini ve messeselerini kabul etmez, nk imparatorlukta milliyet esasna dayanan bir sosyal yap yoktur. Fransz inklbndan bu yana yaylan milliyet fikirleri Trk olmayan unsurlar bizden ayrd, Trkler de elbette kendi vatanlarnda kendi milliyetlerinin dvasn gdeceklerdi. Bylece Trkiyede milliyeti, halk, Bat medeniyetisi bir devlet kurulacak ve biz onun sayesinde modern milletler seviyesine kacaktk. Milliyeti bir devlet ister

1492

istemez halk olacak, halk olunca da demokratik esaslara dayanacakt. Liklik bu demokrasinin zorunlu neticesiydi. Grlyor ki bu fikirler, bata mill hareketin lideri Mustafa Kemal Paa olmak zere Mill Mcadeleyi hazrlayan ve yrten kadronun balca fikirleridir. Son Osmanl Meclis-i Mebusanndan kan Misak- Mill beyannamesinden balayarak Cumhuriyetin kuruluuna kadar Mill Mcadele hakkaten mill bir karakterdedir ve bu karakter Gkalpn yaratt dnce atmosferi iinde yetimi bulunan asker-sivil Trk aydnlarnn eseri olmutur. Bunlar arasnda Gkalpn Altn Ikn ezbere bilmeyen, Yeni Hayat okumayan veya Trk Ocanda kendisini saatlerce vecd iinde dinlemeyen yok gibidir. Mill Mcadelenin temelinde Ziya Gkalp dncesinin ne kadar derin bir yer igal ettiini, mcadele bittikten sonraki hdiselerden de anlayabiliriz. Bilindii gibi, memleket dmandan kurtulur kurtulmaz, hkmet Gkalp hemen Diyarbakrdan Ankaraya getirtti, Gzi ve arkadalar onunla Yeni Trkiyenin temelleri hakknda istiare ettiler. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinden doan Halk Frkas bir bakma Gkalpn eseridir, nk frkann prensipleri, hatt bunlarn says ve okla gsterilmesi hep Gkalp Milliyetiliinden kmtr. Bat medeniyetinin kaynaklarn retmek zere devletin Bat dillerindeki temel eserleri Trkeye evirtmesi de Gkalpn fikridir, nitekim bu ii kendisi balatmt. Halk Frkasnn halka doru prensibi ve bunun bir neticesi olan halkevleri ve odalar ok nceden Gkalp tarafndan tavsiye edilmiti. Baro, Tabipler Birlii, Mhendisler Odas gibi meslek teekkllerinin, niversitenin muhtariyet kazanmas, yani Gkalpn tabiriyle mme velyetinden kurtulmalar yine onun teklifiyle oldu. Ziya Gkalp, her byk siyas deiiklikte kendi fikirlerinde yapt nemli dzeltmeler dolaysyla, sabit ve istikrarl bir gr sahibi olamad, ama hakikaten II. Merutiyet Devrinde ondan daha birletirici rol oynayan baka bir Trk dnr gsterilemez. ttihat ve Terakki gibi -Enver gibi ferd kabiliyetlerin dnda- hem anssz hem de kalitesiz bir iktidarn sorumluluuna katlmam olsayd belki bu birletirici tesiri daha byk olacakt. mparatorluk paralanp da Cumhuriyet kurulduu zaman Gkalp ve onunla birlikte yeni iktidar sahipleri artk Trk devleti iin yeni bir politika tespit etmek zorundaydlar. Bu devrede Gkalpn eski byk rolnn kalmadn gryoruz. Gen yanda ve Cumhuriyetten bir yl sonra lmemi olsayd fikirlerinde nasl bir deiiklik olurdu, bilmiyoruz. Fakat Trklk hareketi iinde yetimi olan nesil, yeni kurulan merkeziyeti hkmetin politikasyla kolayca uzlaamazd. Gkalp hayatta iken yaz deimesine iddetle kar koymu, takvim iin hicr tarihin esas tutulmasn istemi, dilde tasfiyeciliin aleyhinde bulunmutu. Devlet makamlarnda yava yava radikal bir Avrupac ekibin hkim olduu grlyordu. Dilde tasfiyeciler, hkmetin resm desteiyle, Trk dilinin kaderine hkim oldular, nk merkeziyeti ve tek partili idare Dil Kurumunu devletin bir messesesi sayyor ve orada alnan kararlara gre ocuklara okulda okutulacak dili tayin ediyordu. Mnevver brokrasisi iinde Avrupa zevkleri daha ok hkim olmaya balad. Trklerin milliyetilik anlay ve tarih gr resm kongrelerden tekme ve tokatla kovuldu; Anadoluda kurulan ve bin yldr devam eden Trk devleti bir

1493

tarafa braklarak tarih ncesi alara dnld; Trkln balca almeti olmak zere kafa ls alma usul reva buldu. Bu devirde resm grn dna kmak imkn bulunmad iin, hkmetin yeni politikasyla uzlamayan mnevverlerin says ve kalitesi hakknda kesin bir fikre sahip deiliz. Cumhuriyet brokrasisi imparatorluktan devralnmt, fakat bu brokrasi on yllk bir harpten sonra kolunu kprdatamayacak hale gelmi yorgun ve yoksul bir milletin nfuzlu idarecileri durumuna gemiti. mparatorluk yenildii iin, ona bal olarak grlen her ey de onunla birlikte yenilmi saylyordu; bu yzden Cumhuriyet devrindeki mnevver st tabakann Avrupacl eski devirlerdekinden daha da iddetli oldu. Bu devirde halk tabakalarnn mnevver -ve tabi idareci- st tabakaya eleman verme nispeti artmt. Hkmetin verdii imknlardan faydalanan birok genler yeni Trkiyenin idareci, teknisyen ve akademik kadrolarn doldurmak zere Avrupaya tahsile gittiler; pek ou da -birka zengin ocuu ve kabiliyetsiz hari- muvaffak dndler. Fakat merkeziyeti bir hkmetin karsnda mnevver tabakann durumu ne olacakt? Bu gen ve idealist insanlar, daha nce de grld gibi, idarenin houna gitmeyen fikirlere ve hatt icraata nayak olursa ne yaplacakt? Byle bir tehlikeyi ortadan kaldrmak iin, mevcut brokrasi daha da geniletilerek bu yeni gelenler orada eritilecek miydi, yoksa devlet memuru dnda serbest meslek sahibi mnevver bir tabakann douuna imkn verilecek miydi? II. Merutiyet devrinde ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk mnevverlerini toplayan en byk gayrisiyas tekilt Trk Ocaklaryd. Trk Ocaklar ttihatlar tarafndan destek grm, onlar da ittihatlar desteklemiler ve bylece ttihat ve Terakki Frkas deta-Yahya Kemalin tbiriyle-almet-i frikas Trklk olan bir parti gibi grnmt. Bu tekilt Cumhuriyet devrinde de ayakta durmay baard; fakat ttihat ve Terakki ile eskiden ok yakn ilgisi olduu iin Halk Frkasyla bir arada yryemezdi. Halk Frkas kendi dnda tekiltl bir mnevver kuvvetin varlna imkn vermemek zere Ocaklar kapatt, Ocak ileri gelenleri arasndan da bilhassa Trkiye dndan gelmi olanlar Halk Frkasnn kontrol altnda bulunan eitli yerlere -Dil ve Tarih Kurumu gibi- datt, bazlarna ayn zamanda mebusluk -saylavlk- verdi. Avrupada tahsilini bitirerek gelmi olanlar da eitli yollardan Frka bnyesinde eritiliyordu. Bunlardan bazlarnn siyas vazifeler almalar yznden kendi arkadalar ile de aralar alnca, Halk Frkas karsnda hemen hibir kuvvet kalmad. leride Anadoluculuk cereyannn bir tarihini yazacak olanlar bu konuda bize bir hayli bilgi kazandracaklardr. Tek partili devirde Halk Frkasnn karsnda ikinci byk tekilt olarak Muallimler Birlii bulunuyordu. Muallimler Birlii tek partili idare zamannda en ok ihtiya duyulan ve o nispette de korkulan bir kuvvetti. Her eyden nce, yeni inklp rejiminin muallimler tarafndan benimsenmesi ve onlar vastasyla yaylmas artt. Fakat bu tekilt siyas iktidarla ihtilfa derse Halk Frkas mnevverin desteini byk lde kaybetmi olurdu. Mamafih, muallim zmresi cumhuriyetten nce de Avrupac fikirlerle dolmu bulunuyordu; bu yolda yaplacak reform ve inklplar iin hazr durumdayd. Nitekim Halk Frkas bunlardan inklp hususunda bir reaksiyon grmedi, ama parti dnda bir tekilt olarak devam etmemeleri iin de gerekeni yapt.

1494

Cumhuriyetten sonra Trk mnevverleri arasnda ilk byk siyas ayrlk Terakkperver Frkann kurulmasyla ortaya kt. Bu partinin kurucular da tpk Halk Frkas mensuplarnn ou gibi Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinden geliyorlard. stelik Halk Frkasnda idarenin gitgide merkeziyeti bir karakter kazanmas yznden, ikinci snf adamlar ounlua ve n plna geirilmi olduu halde yeni frka o devirde Trkiyenin asker ve sivil en kaliteli ve hretli adamlarndan meydana gelmiti. Aralarnda Mill Mcadele iinde gsterdikleri varlkla byk hret yapm ve sivrilmi kimseler vard. Bu partinin idarecileri Cumhuriyet rejimine ve Batllamaya taraftar bulunuyorlard, fakat Halklar derecesinde radikal deime taraftar deildiler. kinci muhalefet hareketi olan Serbest Frkaya gelince, bu da memleketin mnevver st tabakas tarafndan kurulan bir parti olmakla beraber bir eit sun muhalefet vazifesi grdrlmek zere iktidar evreleri tarafndan kurdurulmutu, nitekim halk bu hakikatin farknda olmad iin Serbest Frkaya ok byk bir sevgi ve alka gsterince parti idarecileri siyas mcadeleyi terk ettiler, yani Halk Frkas onlara artk sahneden ekilmelerini tenbih etti (Okuyucu, bu siyas muvazaa hakknda geni ve ok dikkat ekici bilgi almak iin Ahmet Aaolunun Serbest Frka Hatralar adl kitabna bavurabilir.) Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ise kuruluunun hemen ardndan bir hdiseye ad kartrlarak kapatlm bulunuyordu. Halk Frkas ile onun karsndakiler arasnda ne gibi fikir ayrlklar bulunduunu kestirmek ok gtr, hatt aralarnda herhangi bir esasl ayrlk olduu ihtimali bile uzak grnyor. imdiye kadar tespit edilebilen uyumazlklar arasnda yegne mhim olan hilfet meselesi ile ilgilidir. Mill Mcadelenin baz nemli ve popler simalar (Rauf Bey, Halide Edip Hanm vb.), stanbul basnnn ileri gelen kalemleri (Hseyin Cahit, Velid Ebzziya vb.), baz niversite hocalar hilfetin kaldrlmasna kar kmlard. Fakat muhalefeti temsil edenlerin hemen hepsi de ayn nesilden olan, ayn tip mekteplerde birbirine benzer eitim grm kimselerdi. Bu zmrenin dnda kalan medreseli mnevverler ise daha kinci Meclisin kurulmasyla birlikte parlamento d braklm, sonra da sistemli bir ekilde sindirilmilerdi. Trk siyas elitinin byk ksm Batl tipte okullarda tahsil grm ve Trkiyeyi Bat rneine gre deitirmeyi emel edinmi kimselerdi. Cumhuriyet Halk Partisinin resm tarihine gre, partili mnevverler arasndaki yegne ayrlk Trkiye Cumhuriyeti messeselerinin hangi Bat memleketinden alnaca noktas zerineydi ve herkes kendi bildii veya benimsedii lkenin rnek alnmasn istiyordu. Bunlardan pek farkl olmayan Terakkiperver ve Serbest Frkalarn idarecileri niin halk hemen kendi etraflarnda toplamlard? Muhaliflerin bu baars, herhalde liderlerin niyet ve ideallerinden ziyade semen kitlesinin mit ve skntlarndan ileri gelmekteydi. Bu liderlerle Halk Frkas mnevverleri arasnda sosyal mene bakmndan da nemli bir fark yoktu. Trkiyenin tek partili cumhuriyet devrinde mnevver tabakann bir araya geldii yerler birka at altna inhisar etmiti: niversite, Dil Kurumu, Tarih Kurumu, Parti, Meclis ve byk ehirlerde ok sayda devlet memuru istihdam eden devlet daireleri. niversitede muhtariyet olmad iin bu messese hkmetin, dolaysyla partinin kontrol altndayd. Tarih ve Dil kurumlar ise partinin hem madd hem de ideolojik kontrol altndayd. Bu devirde mnevverlerin ideolojik bakmdan eitli

1495

istikametlere ayrlmaya balad kinci Dnya Harbiyle birlikte ortaya kan gruplamalardan anlalmaktadr. Fakat mnevver tabaka byk ounluuyla bir brokratik elit olarak devam ediyordu ve bunlarla halk arasnda, ak, hatt kesin farklar bulunduu grlmekteydi. ktisaden geri kalm ve bu yzden vergi gelirlerini bilhassa fakir halktan toplamak zorunda bulunan bir cemiyette maal memurlar bir eit imtiyazl tabaka tekil ediyordu. Mamafih, umum gelir seviyesindeki dklk memuru da tatmin edemeyecek vaziyetteydi; stelik gemi yllarn byk mitleri boa kmt. Cumhuriyetin on beinci ylnda ve kinci Dnya Harbinin banda halkn ve mnevverin gzne arpan balca manzara, stadyumlarda mar syleyen delikanllar ile Anadoluda veremden, stmadan, alk ve sefaletten, idareci terrnden kvranan milyonlardan ibaretti. Trk mnevverlerinin bu manzaraya kar ald eitli tavrlar grebilmek iin kinci Dnya Harbinin balang yllarn bekleyecektik. Tersine Dnen Eitim ark Cumhuriyet devrinin 1924-1946 arasndaki tek partili idare safhasndan sonra en byk dnm noktas 1946da fiilen demokrasiye gei hareketidir. ok partili hayat bize dardan kabul ettirildi, fakat byle olmasn Trk demokrasisi iin mesut bir balang saymak daha doru olur. Cumhuriyet Halk Partisine kar ieride biriken husumet bir asker mdahaleye yol aabilir, yahut kinci Dnya Harbinden sonra hl tek parti idaresiyle yaayan Trkiye, bat himayesinden mahrum kalarak Sovyet blokuna katlabilirdi. Orta Douda Amerika, Sovyetler ve ngiltere tarafndan kurulan statko Trkiyeyi bat blokuna sokmakla kalmad, daha sonraki gelimeler neticesinde bizim demokratik hayat resmen kabul etmemizi de salad. te bu devirden itibaren alan Hrriyet devresi Trk fikir hayatnda balca iki istikametin domasna yol amtr. Mnevverlerimizin ounluu yine Avrupac ve dolaysyla inklp olmakta devam etti. Bu temaylden siyas sahada en ok Cumhuriyet Halk Partisi faydalanyor ve karsndaki btn muhalefet hareketlerini Atatrk ve nklp dmanl ile suluyordu. Denebilir ki, CHPnin Atatrklk devresi iktidar kaybetmeye balad zaman ortaya km ve muhalefette iyice kuvvetlenmitir. Halk Partisinin en az Atatrk olduu devir iktidar zamanna rastlar. Atatrkln bir siyas silh haline gelmesinden hi phesiz, DP Genel Bakan Cell Bayar tarafndan karlan bir kanunun da byk rol olmutur. 1946 seimlerinin esas muhalefet partisi olan Demokrat Parti de tpk Serbest Frka gibi bir muvazaa partisi olarak domu, yani smet nn tarafndan kendi mutemet adam Cell Bayara kurdurulmutur. Fakat byle bir partinin kuruluu, yine Serbest Frka devrinde olduu gibi, btn muhalif gleri kendi etrafnda toplamaya yetmitir; u farkla ki, artk iktidar, eskiden olduu gibi muhalefete bir noktadan sonra ekil diyecek gce ve yetkiye sahip deildi. Demokrat Partinin arkasndaki fikir Halk Partisi inklplna muhalif olan bir milliyetilikti. nn ile anlamal olarak hareket eden Cell Bayar bu trl bir muhalefeti mmkn olduu kadar

1496

susturmaya alt; bu yzden partide birtakm atlamalar oldu. Fakat Demokrat Parti esas itibaryla halk ve milliyeti karakterini uzun zaman devam ettirdi. Trkiyede ok partili hayat, mnevver st tabakann k sahasndaki yaygnlamay da deta son haddine ulatrmtr. Bu devirde artk merkez ve otoriter bir tekiltn uygun grd bir zmre deil, halk tarafndan dorudan doruya seilen ve byk ounluu kendi seim blgesinin yerlisi olan kimseler siyas iktidar elde tutuyordu. Byle halk bir istikametteki gelime Meclise hakim olduktan sonra memleketin btn siyas, idar vs. sahalarna da intikal etti. Ankaradaki Avrupac elite kar tara halk bir varlk olarak ortaya kmt. Trkiye kaplarn bir taraftan kendi halkna, bir taraftan da bat demokrasilerine ayordu. Bylece bir inklp idaresinin doktrinci eitiminden ziyade demokratik eitim prensiplerine gre yetien halk ocuklarnn says sratle artt. Trk siyas eliti zerinde mkemmel ve teferruatl bir aratrma yapm olan Freyin bulduu neticelere gre 1950 sonras Trk siyas eliti ile 1920-23 arasndaki siyas elit birbirine son derece benzemektedir, ok partili devrin parlamenterleri de, tpk stikll Harbini idare eden Birinci Meclis yeleri gibi, halk iinden km kimselerdir. Demokrat Parti halkn reyleriyle ve ezici bir ounlukla iktidar elinde tutuyor, fakat iktidarda kalabilmek iin bu ounluun yetmeyeceini grmyordu. 30 yllk bir idarenin bir iktidar deiikliiyle ksa zamanda tasfiyesi zaten beklenemezdi. Nitekim demokratlar inklp, yani Halk Partili mnevver kadrolarn tasfiye ederek bunlarn yerine demokratik, halk yeni kadrolar getirmeyi baaramad, hatt bunu dnemedi. Mnevver evrelerin rey ounluu bakmndan bir nem tamadn dnen Demokrat Parti, vaktiyle CHPnin iktidardan dmesinde byk rol oynayan niversite ve orduyu da kaybettii zaman sadece kendini deil, Trk demokrasisini de korkun bir uuruma srkledi: Demokratlara u veya bu sebeple hasm olan gruplar Demokrat Partinin mdafaa ettii prensiplere ve kymetlere bile dman oldular. yle ki, ilkokul tahsili grmeyenlerin rey hakkndan mahrum braklmalarn isteyen halkn ancak kam ile idare edilebileceini syleyenler bile kt. Sadece mnevvere rey hakk verildii takdirde demokratlarn kazanamayaca sanlyordu. Halbuki Demokrat Parti mnevverlerinin byk ounluu da aslnda Halk Partililer gibi dnyorlard. 27 Mays 1960ta Birinci Cumhuriyet -yahut 1950de kurulan kinci Cumhuriyet- ykld zaman halk mnevverler byk bir yara aldlar. CHPdeki inklplarn Demokrat Parti idarecilerine muhalefet etmeleri iin -ahs iktidar gayreti dnda- mhim bir sebep yoktu. ki taraf da ayn siyas ekoln yetitirmesi idiler, deta, tesadfen kar karya dmlerdi. Birinin otoriter, dierinin demokratik bir rejim taraftar olmas srf bir iktidara gelme usul farkndan ibaretti. Demokratlarn fazla rey almalar onlarn temel politikalarndaki byk deiiklikten deil, hafzlarda ok kt izler brakm bir Halk Partisi iktidarna kar tek alternatif olularndan ileri geliyordu. Halk Partisi devrinin uursuz saylan adamlar hayatta olmasalar da onlarn yerine yeni bir kadro gelseydi belki bu kadar nefret ekmezlerdi. Nitekim sonralar Trkiyede o ahslardan byk lde arnm bir Halk Partisi ve eski devri bilmeyen yeni bir semen nesli ortaya kt zaman CHPlilerin rey miktarnda ksm bir art olmutur.

1497

Demokrat Parti, daha dorusu ok partili demokrasi devri, Trkiyede sosyal ve iktisad bakmdan da byk hamlelerin yapld bir devirdir. Trkiye demokratlarla birlikte hzl bir deime ve kalknma ana girmi, bu deimeler mnevverin fikr ve siyas temayllerinde de yeni istikametler ortaya karmtr. 1950-60 devresinde hazrlklar grlen ve 1960tan sonra ortaya kan ideolojiksiyas hareketler her eyden nce Trkiyedeki siyas deimenin ve kalknmann birer iaretidir. Bizde daha nce byle hareketler olamazd, olsa bile genie bir kitleye hitap edemezdi. Mamafih, ideoloji atmalarnn kalknma srasnda ortaya k bunlarn mutlaka iyi bir istikbl mjdesi olduunu gstermez. Kalknma hareketinin mesut neticeleri olduu gibi birtakm riskleri ve tehlikeleri de vardr. Hele byle sratli bir deime hdisesi Trkiye gibi mill kltr ile balar kopartlm bir memlekette olursa, kalknmann usl ve istikameti zerinde yaplan kavgalar, bsbtn etin bir ekil alabilir. Trkiye imdi hafzasn kaybetmi bir insan gibidir; kafas bir eit tabula rasa, yani zerinde hi iz bulunmayan bo bir karatahtadan ibarettir. Solcular bu bo yere marksizmi yazmak istiyor, milliyetiler ise Trkiyede mevcut olduu halde fark edilmeyen veya ihmal edilen yerli kltr ortaya kararak onun zerinde yeni bir bina kurmaya alyorlar. Eski devrin inklp tipi bile hayatmzdan ekilmi bulunuyor; imdi devrimci demek marksist demektir. 1950ye kadar Trkiyede eitim denince hep resm okullarda yaplan tahsil akla gelirdi. Demokratik hayatla birlikte basn hayat ve dernek kurma vs. faaliyetlere geni apta hrriyet verilince mektebin tesiri derhal ikinci plana dt. Trkiyede yeni nesiller bilgi ve grglerini artk okulda veya ailede deil, bunlarn dnda ve ok defa mektebe zt bulunan vastalarla almaktadrlar. Bu yeni durum, imdiki ideolojik temayllerin de esas kaynaklarndan birini tekil ediyor. Eskiden mektep, bir inklp rejiminin dogmalarn retmek ve o inklbn ideal sayd insan tipini yetitirmek zere faaliyette bulunurdu; darda baka bir tesir vastasndan uzak tutulan genler ounlukla bu terbiyeyi benimsemi bir ekilde yetiirlerdi. imdi her ferdin dahil olduu ayr bir fikir cemiyeti veya siyas parti vardr; Trkiye dndaki her trl fikir ve siyaset hareketleri sinemalar, tiyatrolar, gazeteler vastasyla bize gelmektedir. Yurt dna tahsil veya gezme, yahut alma maksadyla gidenlerin says gnden gne artyor ve en nemlisi, Trk genleri artk ekmek kavgasnn tesinde birtakm meselelerle uraabilecek bir cemiyette yaamaktadrlar. Bunca yllk gayretlere ve hrriyete ramen Trkiyede fikir hayat son derecede snk kalmtr. Tek partili inklp idaresi zamannda zaten bir fikir hayat olamazd; demokrasi devrinde ise kalknma ile eitim arasndaki mnasebet yine yanl anlald iin, ilim ve fikir adam yetitirecek yerde okuma yazma bilen cahiller yetitirmek zere milyonlarca lira sarf edilmi, yz binlerce Trk ocuu en gzel yllarn bou bouna geirmitir. Trkiye hl btn kyl vatandalara okuma yazma rettiimiz veya liseye gelmi herkesi niversite mezunu ettiimiz takdirde cehaletten kurtulacamz zanneden cahil vatandalarla doludur. Byle bir memlekette fikir mnakaas yerine ideoloji kavgalarnn n plna gemesi elbette tabi karlanmaldr. Fikir mnakaas fikir sahibi kimseler arasnda olur, ideolojik kanatlar arasnda mnakaa bahis konusu deildir; onlar sadece kavga veya harp ederler. te bu yzden Trkiyede demokratik sosyalizm yerine marksizm,

1498

modernleme yerine zppelik ve dejeneresans, dilde gelime yerine uydurmaclk veya rklk, muhafazakrlk yerine devekuu politikas, iktisad kalknma yerine kapal ekonomi hasreti, geni perspektifli ve arbal bir d politika yerine ya korkaklk ya kabadaylk gsterileri hkimdir. Eskiden fakirlerin babas olan devlet imdi fikir fukaras mnevverlerin babasdr. Bo yere harcad genleri ortada brakmamak iin onlar kendi kanatlar altna alr; hibir yerde i bulamayanlar devlete kaplandktan sonra hayatlar garanti altndadr. Rekabetin ve rekabet dolaysyla farkllamann bulunmad yegne geim kaps devlet sektrdr. Orada insanlarn gelirleri arasndaki fark, bunlarn kabiliyet ve almalarna deil, hizmette geirdikleri zaman farkna baldr; ylda bir herkes terfi eder, ya dolunca da emekli olur. Trkiyede en iyi ileyen sektr zel sektrdr. Bu sektre dahil messeselerin Trkiye iktisad bakmndan deerlendirilmesi bizim konu ve ihtisasmzn dnda kalyor, fakat muhakkak ki memleketin en parlak ve en iyi ilenmi zeklar bu sektrde bulunmaktadr. Bataki mteebbisten sekretere kadar herkes azam kapasite ile almak zorundadr, aksi takdirde messese ifls eder ve kapanr. Halbuki, devletin muhasebesi bir i yerinin kr-zarar hesabndan ok farkldr, hatt orada her trl zarar iin amme hizmeti diye bir ad bulunur. Devaml zarar halindeki messeselerin amme hizmetini nasl greceklerini kimse sormaz. stelik, uydurma dilde adna kamu yararna alan kurumlar denerek bunlarn btn kusurlar kapatlmak isteniyor ki, burada deta husus sektrn kamu zararna veya sadece ahs menfaatine alt im edilmektedir. zel sektr eski yabanc karakterini de gnden gne kaybediyor. Bizde sanayici ve tccar, bilhassa ihracat ve ithalatla uraanlar, hemen tamamen gayrimslimlerdi. Bunlar hem Trk unsurunun iktisad bakmdan smrlmesine hem de Trk parasnn yabanc memleketlerde kalmasna sebep oluyorlard. Bugn artk Trkler sanayi ve ticarette byk yer tutmulardr. ahs kr endieleri ne kadar fazla olursa olsun, paralarn dar karp kendileri de kaacak insanlar deillerdir. Trkiyede kr eden mteebbis, bu krn yeni yatrmlara harcamaktadr. Fakat zel sektrn bu iyi yetimi elemanlar ok defa mill kltre yabanc bir eitim grmekte, i hayatnda da hep ticarete uygun bulank havalardan holanmaktadr. Bunlarn ou dil reten yabanc mekteplerde okurlar, yurt dnda ihtisas grrler, Trk halkna yzlerinden ziyade srtlar dnk olur. Bir ksm, ticar mnasebetlerini gelitirmek iin, yabanc kulplere ye olurlar. Btn hal ve artlarda ayakta kalabilmek ve ilerini yrtebilmek iin iktidarla baba-oul, muhalefetle kardetirler. Bir taraftan sermayeyi temsil ederken, dier taraftan sermaye dmanlarn himaye eder, besleyip bytrler. Trkiyede btn ar solcular zel sektrde arpalk sahibidirler. Baz messeseler srf solculara para vermek iin dergi kartrlar, yazmalar tertipleyerek onlara mkfat datrlar. zel sektr liderlerinin bu davranlar, srf siyas havay kontrol altnda tutmak gayretinden ileri gelmiyor. Solcularla zel sektrcler gerek kltr gerekse zevk bakmndan ayn kaynaktan besleniyorlar: Avrupa ve Bat dediimiz yer; iki zmre arasndaki bu kltr akrabal, onlar halka ve mill kltre yabanc klmaktadr.

1499

Trkiyede en parlak zeklarn ve en verimli i gcnn zel sektrde bulunduunu sylerken, burada sadece byk teebbs sahiplerini, i idarecilerini, idare mdrleri ve benzerlerini kastetmiyoruz. Sanayi, ticaret ve ziraat sahasndaki beyin gcnn ortalamas dier sektrlerdeki ortalamadan stndr demek istiyoruz. Bu fark bilhassa akademik mesleklerle yaplan kyaslamalarda btn dehetiyle grebiliriz. Bat lkelerinde, mesel ngilterede, niversiteyi en iyi derece ile bitirenler, niversiteye intisap etmeye hak kazanrlar; ikinci derecede bitirenler devlet memuru olabilirler, nc derece mezunlar ise kendi balarnn aresine bakmak zorundadrlar. Trkiyede insanlar yle eleniyor ki, herhangi bir kast olmakszn, akademik kariyerde bulunanlar genellikle vasat zekl oluyorlar. Trkiye, tesadfn sevkiyle okuduu iin yksek mevki kazanm insanlarla doludur. te zel sektr derken ben btn gayriresm hviyet sahiplerini, yani Galata Kprs zerinde kilot lstii satan veya kapclk, garsonluk yapanlar da dnyorum. Bizim gemiteki baarlarmzla bugnk baarszlklarn kknde yatan en byk sebep herhalde bu ters selection sistemidir. yle bir cemiyet nizam kurmuuz veya iine dmz ki, kabiliyetleri geri kabiliyetsizleri ileri plna atyor. Bizim eski sistemimizde de hi phesiz, birok ferd aksaklklara rastlamak mmknd. Nitekim bugnk durum da dnk de hep istatistik llere, yani ortalamalara dayanmaktadr. Fakat eskiden neden, ortalama olarak, yksek mevkilere gelenler mevcudun en kabiliyetlileri idi de, imdi neden mevcudun en kabiliyetlileri devlet hizmetlerinden uzak kalyorlar veya girmek istemiyorlar? Trkiyede hl devlet hizmetlisi olmann insana itibar temin etmesi gelenei yaamaktadr; fakat artk insanlarmzn pek ou iin bu itibarl hizmete girmek veya para getiren zel sektre gitmek bir tercih meselesinden ziyade bir zaruretin eseri oluyor. Trk ocuklarnn pek byk bir ksm kabiliyetleriyle mtenasip bir tahsil grme imknndan mahrum bulunmaktadrlar. Tahsil grmeyenler bir an nce hayata atlyorlar, tahsil grenlerin ise ancak pek az bir ksm ihtisas eleman olabiliyor. te bu iki uta bulunanlar Trk brokrasisinin dnda kalanlardr. nsanlarmzn byk ekseriyeti kendilerine ancak devlet dairelerinde yer verebilecek lde bir tahsil grmektedirler ki, Trkiyede eitim enflsyonu yznden, bu tahsilin ortalamas yksek tahsil denilen derecedir. Bir kimse okumak iin gerekli mal imkn bulduu takdirde onun yksek tahsil diplomas almas iin sadece senelerin gemesi yeter. Lisede veya niversitede baar gsteremedii iin tahsili brakan ka kiiye rastlayabilirsiniz? Okuyamayan iin btn yollar tkansa bile siyas vastalarla diploma alma yolu aktr. Bilhassa u son koalisyon (CHP-MSP) hkmeti devrinde Trkiyede bu eitim krdmne salam bir ilmik daha atlm bulunuyor. niversiteye giremeyen, yani yksek tahsile girebilmek iin gerekli bilgiye sahip olmayan binlerce ocuk Mill Eitim Bakanlnn elinde bulunan retmen okullarna yerletirilmektedir. Bylece niversitenin kabul etmedii kimseleri hkmet lise retmeni olarak mezun edecek, sonra onlarn okuttuu ocuklar niversite kaplar nnde yine bekleeceklerdir. in daha fenas, niversiteye girerek retmenlik hakkn alm ocuklara Mill Eitim Bakanl vey evlt muamelesi yapmakta, kendi retmen okullarndan mezun olanlara ncelik vermektedir. Bir zamanlar Silhl Kuvvetler bnyesinde de ayn mantkszlk vard, bereket

1500

versin ki abuk kaldrld. Lise mezunu olarak yedek subayla girip tezkere brakanlar, Harbiye mezunlarndan nce subay ktklar iin onlara mir oluyorlard. Bizdeki eitim tekilt deta ifls halindedir. Diyeceksiniz ki devlet messeseleri mme hizmeti yapt iin kr gayesi gtmezler. Yukarda yine yazmtk, bizim maarif sistemimizin yapt amme hizmeti nedir? Bu tekilt Trk halknn dvalarna hl aresi bulmak yolunda imdiye kadar hangi mspet faaliyette bulunmutur ki, harcanan paray hak etmi olsun? Hi kimse Mill Eitim Bakanlndan para bilnosu istemiyor, fakat eitim bakmndan getirdii fayda nedir? Her yl niversitenin bana dert ettii binlerce gen mi, doru Trke yazamayan Edebiyat Fakltesi mezunlar m, raklktan yetimi teknisyenler olmakszn i yapamayan mhendisler mi, hukuk sistemimizin aksaklndan faydalanarak para kazanan avukatlar m, ders kitabndan ve gnlk gazeteden baka bir ey okumayan retmenler mi, kafas ya futbol topu, yahut el bombas halinde yz binlerce talebe mi? Bunlar mdr amme hizmeti diye saylan eyler? Trkiye yine de ayakta duruyor, a kalmyor, hatt yeterli olmasa bile bir kalknma yoluna girmi bulunuyorsa, bunun asl yapcs zel sektr dediimiz faaliyet sahasndaki insanlarn gayretidir, yoksa kadim Halk Frkasndan devralnm olan ve devam ettirilen brokrat takm deil. Ben byle bir gelimeyi Trkiye iin cidd bir talihsizlik sayyorum. nk biz tarih geleneimiz bakmndan btn byk hizmetleri ve dolaysyla en kabiliyetli insanlar devlet kapsnda grmee alm bir milletiz; bu yzden mill varlmzn devam hususunda devlete deta sonsuz itimadmz vardr. Bu itimadn kaybolmas bize bir gn Trkiyeyi kaybettirebilir, nk insanlar arasnda mill birlii temin eden ey, onlar arasndaki menfaat mnasebetleri deil, devlet dediimiz hkm ahsiyette ifadesini bulan manev kymetlerdir.

Cahillik veya cehalet kelimesi burada herhangi bir kymet hkm tamyor. Cehaletten

maksadmz bilgi ve maharet yokluu ve bunlarla birlikte giden bir dnce ktldr. 2 areleri. Trkiyenin Eitim meseleleri hakknda etrafl bilgi ve fikir edinmek isteyenler Prof. Dr.

Mmtaz Turhann bilhassa u eserine mracaat edebilirler: Maarifimizin Ana Dvalar ve Baz Hal

1501

Btn dnyay ii-patron veya iyi-kt grme alkanl iinde yetien sosyalistler, benim

bu szm ters anlayabilirler, fakat akl sahibi kimseler i adamn takdir etmenin iiyi yermek veya inkr etmek manasna gelmediini bileceklerdir. 4 zerinde pek ok mnakaa yaplan, fakat bir trl aydnlatlamayan Japonya misalini

imdilik darda brakyoruz. 5 Bunlardan ikisinin kaderi olduka dikkati ekicidir. II. Abdlhamidin hali fetvasn yazan

Elmall M. Hamdi (Yazr) sonradan cumhuriyet idaresinin slmiyete kar olduunu sylemi, bu yzden (kfir idaresi altndaki Mslmanlara Cuma namaz farz olmad iddiasyla lnceye kadar cuma namazna gitmemitir. Glgesinden korkan bir dlek otuz yl milleti inim inim inletti diyen ir Mehmed kif de Cumhuriyetten sonra mrn Trkiye dnda geirmeyi tercih etmitir. 6 Bu sz mill mcadelenin Trklk cereyanna dayand manasna gelmez. Btn

zaferlerinin hakik kahraman olan Trk askeri yine eskiden olduu gibi din ve devlet iin arpyordu.

1502

II. Merutiyet'ten Cumhuriyet'e Bir Dnce Hareketi: Meslek Temsilcilik / Prof. Dr. smail etili [s.849-856]
Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Her dnce hareketi veya bunun ok daha sistemli bir hli olan felsef eilim, hi phesiz, insan veya toplumlarn iinde yaadklar sosyal artlarla ok yakndan alkaldr. Zira fert ve toplumlarn ihtiya, istek ve idealleriyle bunlarn karlanmasnda ortaya kan engel ve imknszlklar, insan zm araylarna sevk eder. nsan zihninin en nemli fonksiyonlarndan biri olan dnme olgusu da bu aamada harekete geerek gcyle orantl zmler retir. Bu gerekten hareketle, ilk nce Meslek Temsilcilik fikrinin doup gelitii sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel ortam en genel izgileriyle zetlemeye alalm. Bilindii gibi Osmanl mparatorluu, XVIII. yzyln sonu ve -zellikle- XIX. yzyln bandan itibaren kendini var edip ktada asrlarca hkimiyet tesis etmesine imkn veren dinamizmini; bu dinamizme hayat veren temel deerlerini ve sahip olduu gc, kendine gven duygusunu, refah, huzur ve birlik hengini kaybetmenin sanclarn yaamaya balamtr. Sanclarn arz olmadnn anlalmasndan itibaren de aydnmz zm araylar iine girmitir. lk plnda kendi bnye ve deerlerimizle snrl olan bu araylar, zamanla da tamaya balar. Batyla -o gne kadarkinden ok daha farkl artlarda- kar karya geliimiz bu safhada sz konusu olur. Bir yn lyihalar, fermanlar, kanunlar, nizamnmeler birbirini takip eder. Ordudan eitime, maliyeden hukuk sistemine, devletin idar yapsndan klk-kyafete kadar uzanan slahat veya tanzm gayretleri iine girilir. Ancak -ne yazk ki- elle tutulur hemen hibir mspet netice elde edilemeden, hatta her gn biraz daha artan veya zm zorlaan problemlerle 1908lere gelinir. II. Merutiyetin ilnyla yal imparatorluk kaderindeki son dnemece adm atarken, Osmanl aydnnn byk ounluu tazelenmi mitleriyle hrriyetin sarholuunu yaamaktadrlar. Hrriyet, adlet, uhuvvet, msavat temelleri zerine oturttuklar merutiyetin ittihad- ensr idealini yeniden gerekletirip asrlk problemleri bir rpda zvereceklerine inanmlardr. Fakat imparatorluun gerekleri ve buna bal olarak gelien hdiseler, mitleri ksa srede sndrmeye yeter. Avusturyann Bosna ve Herseki ilhak, Bulgaristann bamszln iln etmesi, Giritin Yunanistana balanmas ve hemen bunlarn peisra patlak veren Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dnya Savalar ile i bnyedeki gelimeler, gerek ttihatlar gerekse onlarn dndaki Osmanl aydnlarn, her eyi yeni batan gzden geinme zarureti ile kar karya getirir. Baka bir ifadeyle, o gne kadarki zm araylarna yenilerini ekleme mecburiyetiyle ba baa brakr. Bu safhada belirtilmesi gereken en nemli gelime, meselelere daha ok mill deerler iinde zm arama uurunun belirgin bir ekilde teekkl etmi olmasdr.

1503

Yukarda sz konusu ettiimiz zm araylar, hi phesiz, birtakm fikir hareketleri evresinde ifadelerini bulur veya zm araylar birtakm fikir hareketlerinin zemini olur. Osmanlclk, slmclk, Trklk, Batclk ve Sosyalizm, bu fikir hareketlerinin en nde gelenleri veya en ok bilinenleridir. Byk lde bu be fikir cereyannn belirledii dnemin dnce hayat, bunlarn dnda, ama bunlarla farkl llerde balantlar olan baka fikir hareketlerine de sahiptir. Gcn byk lde iktidar ele geirme ve onu ne pahasna olursa olsun elinde tutma mcadelelerinde harcayan ttihat ve Terakki, ynetimde sz sahibi olmaya balad gnden itibaren gayretlerini iki temel nokta zerinde younlatrmtr; imparatorluun varl ve btnln korumak ve bu hedefe ulamada lzumlu grlen sosyal, ekonomik, siyas ve kltrel yapy -messeseleriyle birlikte- slah etmek veya yeniden ekillendirmek. Cemiyetin sz konusu sahalardaki gayretleri ve bu amala retilen politikalar, balangta daha ok Osmanlclk, slmclk, Batclk, Trklk fikirlerinin herc merci iinde veya -artlara gre- bunlardan birinin arlnda ekillenirken zamanla Trklk fikrinde odaklar. Sz konusu dncenin Cemiyet iindeki motor gc ve ideolou Ziya Gkalptir. Mesel; iktisad sahada ilk nce, -Merutiyetin zerine oturtulduu temel prensipler sonucuLiberal anlay benimsenip uygulanmaya allmtr. Serbesti-i mukavelt, serbesti-i mubadelt, serbesti-i rekabet, serbesti-i ticaret anlaynn hkim olduu bir ortamda Osmanl burjuvazisi yaratlmak istenmitir. Ancak sermaye birikiminin byk lde aznlklarn elinde olmas, yabanc sermayenin tekelci ve smrgeci tavr, eit olmayan rekabet artlar ve pe pee gelen savalar, liberal ekonomi anlaynn imparatorluk artlarnda uygulanmasna imkn vermemi; dourabilecei tehlikeler de grlerek mill iktisat gr benimsenmitir. Bu tavr, muhakkak ki, milletleme arzusunun da tabi bir sonucudur. Mill iktisat anlaynn cemiyet iindeki ilk iaretlerinden biri, 23 ubat 1910 tarihli Esnaf Cemiyetleri Nizamnmesi olarak tezahr eder. Nizamnme ile, yerli ve Mslman-Trk esnafn tekilatlandrlarak glendirilmesini amalanr. Nitekim bu tarihten Birinci Dnya Sava sonuna kadarki dnem iinde sadece stanbulda 51 esnaf cemiyeti kurulmu, 1915te de bunlar Esnaflar Cemiyeti ad altnda bir birlik oluturmulardr.1 te Meslek Temsilcilik, batan beri zetlemeye altmz byle bir sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel ortamda domu; II. Merutiyetin iln ile Cumhuriyetin belli bir fikir zeminine oturtulmasna kadarki dnemde (l908-l925), dnce ve siyas tarihimizde yer alm fikir hareketleri/dnya grlerinden birisidir. Temelde halklk dncesine dayanan Meslek Temsilcilik, sz konusu gei dneminin araylarna kar teklif edilmi sosyal, siyas ve ekonomik bir reete hususiyeti arz eder. Dncenin, l908den sonra byk mitlerle tesis edilmeye allan parlamenter sistemin sosyal bnyede am olduu yaralara; baka bir ifadeyle, parlmenter rejimin bnyesinde barndrd arpklklara tepki olarak doduu sylenebilir. Dncenin fikir babas ve ideolou, gzndeki arzadan dolay Kr lkabyla anlan Ali hsan (lolu) Bey (1870-1940); iinde byd beii ise ttihat ve Terakki Cemiyetidir. Kr Ali hsan Bey, Kara Kemal Bey, Memduh evket (Esendal) Bey, Muhittin (Birgen) Bey, Sadk Vicdani Bey, Nail Bey

1504

gibi ahsiyetler, Meslek Temsilcilik etrafnda teekkl eden grubun belli bal simalardr. Tekilat- Esasiye Kanununun meclisteki mzakereleri srasnda birok mebusun sz konusu dnceye bal olduklar grlr. Bunlar; Yunus Nadi Bey, smail Suphi Bey, Mahmut Esat Bey, Sleyman Srr Bey, Yusuf Ziya Bey, Dr. Abidin Nesimi Bey, Mehmet kr Bey, Feyzi Bey ve Ragp Beylerdir. Burada Mesleki Temsilciliin izahna gemeden nce, onun siyas tarihimiz iindeki seyri ve yeri zerinde durmak istiyoruz. Sz konusu ettiimiz dnce, -biraz nce de belirttiimiz gibi- 1908den sonra ttihat ve Terakki veya Osmanl aydnnn iinde bulunulan problemlerin zmne ynelik araylarnn younlat ortamda doar. ok gemeden de nemli mesafeler kat eder. Nitekim cemiyetin liberal ekonomiden mill ekonomi anlayna ynelip esnaflarn tekilatlandrlmas kararna ulamasnda Meslek Temsilcilik dncesinin byk rol vardr. Cavit Bey ve grubunun liberal ekonomi anlayn savunmasna karlk Meslek Temsilciler, yerli ve mill kaynaklara ynelinmesini; bunun iin de ilk nce esnaflarn tekilatlandrlp glendirilmesini savunurlar. Esnaf Cemiyetleri Nizamnmesinden sonra Kara Kemal stanbul, Esnaf Odalar Mmessilliine getirilen Memduh evket, Anadolu esnafnn tekilatlandrlmasnda aktif rol oynarlar. ttihat ve Terakki iinde gcn her gn biraz daha arttran Meslek Temsilcilik, ilerleyen yllarda toplumun sosyal, ekonomik ve siyas yaplanmasnda gz ard edilemeyecek tekliflerden biri hline gelir. Bunda artlarn her geen gn biraz daha ktye gitmesi, i bandaki ttihat ve Terakki politikalarnn baarszl, meclis ii ve d muhalefetle olan bir hayli sert atmalarn byk rol vardr. Meslek Temsilciler, sz konusu gelimelerden faydalanarak hem yeni dayanaklarla dncelerini glendirir hem de ortaya konan dier zm nerilerine ynelik tenkitlerini arttrrlar. Mesel; frkaclk mcadeleleri ve buna zemin hazrlayan parlmenter sistem, ileride onlarn gerek mevcut sistemi tenkit etme ve gerekse kendi fikirlerinin doruluunu kabul ettirmede temel hareket noktalarndan biri olacaktr. Cemiyet iindeki en gl dncenin ideolou Ziya Gkalpin oluturmaya alt idealist felsefe iinde baz noktalarda Meslek Temsilcilie yaklam olmas; hatta ondan dorudan doruya faydalanmas, dncenin gcn gstermesi asndan nemli bir kriterdir. Gkalp, zellikle snfl atan toplum fikrini reddedip snfsz ve tesant bir toplum yapsna ulamada Meslek Temsilcilikten geni lde faydalanr. Halkl, birbirinin lzm ve melzmu olan meslekler zerine kurar. Bir cemiyetin iinde muhtelif snflar, birbirini istismar yahut imha etmeye alr. () Demek ki bir cemiyetin iindeki snflar aralarnda uzlama imkn bulunmayan dman zmreleri hlindedir. Hlbuki bir cemiyetin muhtelif meslek zmreleri birbirine rakip ve dman olacaklar yerde, bilkis yekdierine son derece muhta ve dostturlar. Bir cemiyette terzi kunduracsz, kundurac terzisiz, frnc kasapsz, kasap frncsz, air filozofsuz, filozof airsiz, doktor avukatsz, avukat doktorsuz kalmay hibir zaman isteyemez. Btn bu itima meslekler birbirinin lzm ve melzmudur. O hlde snflar kalkp da onlarn yerine de

1505

meslek zmreleri kuvvetli bir surette teekkl edince itima darvinizm iflas ederek, cemiyetin iinde dahil sulh hkm srmeye balar. halkln gayesi, tabaka ve snf farklarn kaldrarak, cemiyetin birbirinden farkl zmrelerini, yalnz i blmnn dourduu meslek zmrelerine hasretmektir. Yani halklk, felsefesini bu dsturda icmal eder: Snf yok, meslek var!2 Ancak Gkalpin Meslek Temsilcilie yaklam ile Ali hsan Beyin yaklam arasnda temelde nemli bir farkllk mevcuttur. nk Gkalp idealist ve mistik, Ali hsan Bey ise kaskat bir materyalisttir. Meseleye yaklamlar da buna gre ekillenir.3 Birinci Dnya Savann aleyhimize olacak bir sona doru gidii, ttihatlar telaa drrken politikalarnn da bsbtn iflsn gndeme getirir. Byle bir ortamda alternatif dncelerin glenmesi son derece tabidir. Nitekim Ali hsan Bey ve arkadalar 1917 sonlarnda dncelerini ihtiva eden bir Programla cemiyetin merkez-i umumsi karsna karlar. Fakat bir hayli radikal bulunan programlar reddedilmitir. ok gemeden sava Sevr Antlamas ile noktalanr. Cemiyet kendini fesheder, nde gelen liderleri yurt dna kmak zorunda kalrlar. Ali hsan Bey, stanbulda bulunan ttihatlarla 1919 sonlarnda son bir toplant daha yapar; ardndan da Ankaraya geer. Buradaki en byk gayreti Mustafa Kemalle irtibat kurabilmek ve fikirlerini yeni oluumun esas yapabilmek amacna yneliktir. Birtakm kiilerin aracl ile Mustafa Kemalle irtibat kurar, dncelerini anlatr, ama iltifat grmez. Ali hsan Bey, ayn dnemde gerek yurt d gerekse yurt iinde bulunan dier ttihatlarla da irtibat hlindedir. stanbulun igali ve meclisin datlmasndan sonraki gnlerde insiyatif yava yava Ankara ve Mustafa Kemalin ahsnda Mdafaa-i Hukuk grubunun eline geerken Ankarada yklan bir imparatorluk ve igal edilmi bir vatan zerinde yepyeni bir Trk devleti ina etme mcadelesi balatlmtr. Bir yanda cephede dmanla savalrken te yanda Ankaradaki mecliste yeni devletin temelleri oluturulmaya allmaktadr. Hi phesiz bu temellerle sosyal yap yeni batan ekillendirilecektir. Bu ortamda ttihatlarn sahneden bsbtn ekildikleri veya Mustafa Kemalle tam bir mutabakat iinde olduklarn dnmek yanltr. Onlar da her zeminde kendi varlklarn koruma, ispat etme ve yeni devletin kuruluunda sz sahibi olmaya almaktadrlar. Karakol Cemiyeti, Yeil Ordu, Halk Zmresi, Halk ralar Frkas, ttihatlarn stanbulda, cephede, mecliste ve yurt dnda hl nemli bir g olduklarnn ak ispatdr. Bu balamda zaman zaman Mustafa Kemalle kar karya gelmeleri son derece tabi ve kanlmaz olacaktr. te bunlardan birinde nemli bir nfuz ekimesi yaanm; Meslek Temsilcilik dncesi de bundan byk lde faydalanarak aktel hle gelmitir. ttihatlarla Mustafa Kemali kar karya getiren olay udur: haftalk Dahiliye Vekili Hakk Behi Beyin istifas zerine, Mustafa Kemal, cepheden gnderdii telgrafla vekil seiminin kendinin Ankaraya dnnden sonraya braklmasn ister. 2 Eyll 1920de yaplan seimde Mustafa Kemalin

1506

aday olduu anlalan Refet Bey (Bele) 65, Yeil Ordu Heyet-i Merkeziye yesi ve Halk Zmresi grubuna mensup Nazm Bey 66, yine ayn gruptan Srr Bey ise 31 oy almtr. kinci oylamada Srr Beyin ekilmesi zerine Refet Beyin oylar deimezken Nazm Bey 98 oy alarak Dahiliye Vekili olur. Ancak, Mustafa Kemal, kendini ziyarete gelen yeni Dahiliye Vekilini kabul etmeyerek istifaya mecbur brakr. Yenilenen seimde, bu defa 131 oy alan Refet Bey Dahiliye Vekilliine seilir.4 Sz konusu olay Mustafa Kemali Yeil Ordu ve onun meclisteki uzants olan Halk Zmresi grubunun gcn krma; bunun iin de birtakm kararlar almaya sevk eder. 13 Eyll 1920de Bakanlar Kurulu adna meclise Halklk Programnn sunulmas, 18 Ekimde de resm Trkiye Komnist Frkasnn kurdurulmas, tamamiyle bu kararn sonucudur. Konumuzla ilgisi sebebiyle, bir para Halklk Program zerinde durmamz faydal olacaktr. 18 Eyll 1920de mecliste okunan Halklk Program, 25 Eyllde Muvakkat Encmen-i Mahsusaya gnderilmi, iki aya yakn bir sre encmende kaldktan sonra 18 Kasmdan itibaren Tekilt- Esasiye Kanunu Lyihas adyla mecliste grlmeye balanmtr. Encmen, hkmetin gnderdii programda birtakm deiiklikler yapmtr. Bunlarn en nemlisi 4. maddedeki seimlerle ilgili dzenlemedeki deiikliktir. Hkmet seimlerin nisb temsil esasna gre ve iki dereceli olarak yaplmasn isterken encmen, tek dereceli ve meslek temsil esasna gre yaplmas teklifini getirmitir. Ayn gnlerde Anadoluda Yeni Gn, Hkimiyet-i Milliye ve t gazeteleri, srarla encmenin teklifi olan meslek temsili savunmaktadrlar. Meclisteki sz konusu maddenin bir aylk tartmalarnda birok mebusun [smail Suphi Bey (Burdur), Yunus Nadi Bey (zmir), Ragp Bey (Ktahya), Mahmut Esat Bey (zmir), Dr. Abidin Bey (Lazistan), Mehmet kr Bey (Karahisarsahip), Feyzi Efendi (Malatya), Hulusi Bey (Karahisarisahip), Sleyman Surr Bey (Yozgat), Halil brahim Bey (Antalya), Esat Efendi (Aydn), Yusuf Ziya Bey (Mersin), Vehbi Bey (Karesi) ] maddenin lehinde sz aldklar ve savunduklar grlr. Seimlerin meslek temsile gre yaplmas teklifine kar kanlar, daha ok, sistemi bu safhada uygulamann zorluu zerinde dururlar. Sonunda 20 Ocak 1921de encmenin teklifi reddedilir. Bu sonuta Mustafa Kemalin nemli bir rol oynad kuvvetle muhtemeldir. Bylece hem Meslek Temsil dncesi hem de onun getirdii temel tekliflerden biri durumundaki meslek temsil esas byk bir darbe yemi olur. Yeni Trk devletinin sosyal yaplanmasnda uygulamaya konmann eiinden dnen dnce, bir daha bu noktaya ulaamayacaktr. Meslek Temsilcilik, 1924-1925 yllarnda iki yayn organ tarafndan savunulur. Muhittin Bey (Birgen) ynetimindeki Meslek ve Halk gazeteleri, mevcut ynetime ters dmeme gayreti ile birlikte, btnyle Meslek Temsilcilik dncesi paralelinde yayn yaparlar. Bu dnemde Ali hsan Beyin byk lde geri plnda kalm olduu dikkati eker.

1507

Meslek Temsilcilik fikri, asl byk darbeyi 1925teki zmir suikast zerine yemitir. Mustafa Kemale kar dzenlenen Suikast giriimine ad karanlar arasnda Meslek Temsilciler de vardr. Ali hsan Bey, beraat etmekle birlikte mr boyu politikadan men edilmi ve kendisine bir daha hibir grev verilmemitir. Nail Bey idama mahkm edilirken Kara Kemal intihar etmi, Memduh evket Esendal ise Tahran Bykelilii greviyle yurtdna gnderilmitir. Bylece gcnden ve aktalitesinden ok ey kaybeden Meslek Temsilcilik, bir daha kendini toparlayamaz. Bununla birlikte dncenin zaman zaman deiik kiiler ve farkl platformlarda gndeme getirilip savunulduu olmutur. Mesel; Memduh evket Esendal,5 Serbest Cumhuriyet Frkas hdisesinden sonra Atatrkn byk yurt gezisine mavir olarak katlm ve dncelerini anlatma imkn bulmutur. Ayn kiinin milletvekillii ve CHP Genel Sekreterlii yllarnda da Meslek Temsilcilik dncesini savunduu bilinen bir gerektir. 1961 Anayasasnn hazrlanmas srasnda da, sz konusu dnce gndeme getirilip tartlmtr. Buraya kadar olan blmde Meslek Temsilciliin doduu ortam, siyas tarihimiz iindeki yerini ve temsilcilerini ortaya koymaya altk. imdi de sz konusu dncenin esaslar ve kaynaklarn tahlil etmeye alacaz. ncelikle u hususun bilinmesinde fayda var: Meslek Temsil, Meslek Temsilcilik veya Temsil-i Meslek, zerinde durmaya altmz dnya grnn deil, sadece sz konusu fikir hareketinin benimseyip savunduu seim tarznn addr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi bu konuda u aklamay getirir: Meslek Temsil sz son gnlerde deta bir programn ismi gibi telkkiye urad; hlbuki bu, yalnz bir programn ancak intihab usul, hatta tamamiyle bu usul de deil de yalnz bu usuln bir hususiyetini ifade eden bir tabirdir.6 Ancak dnce bugne kadar hep bu isimle anlagelmitir. Bunda, dncenin en belirgin ve arpc tarafnn, teklif ettii seim tarznda tezahr etmi olmasnn byk rol vardr. Konuyla alkal geni bir aratrma yapm olan lhan Tekeli-Selim lkin ikilisi, Meslek Temsilcilii; 1908-1926 dneminde kk giriimci zlemleri etrafnda ekillenen antibrokratik (antikapitalist, antiemperyalist) bir fikir hareketi olarak deerlendirirler.7 Aratrmaclara gre, dncenin temelinde, kapitalisleme srecine giren Osmanl toplumunda varl tehlikeye dme durumunda olan kk giriimcilerin zlemlerine cevap verme arzusu yatmaktadr. Abidin Nesimi, lonca sosyalizmi veya yeni dnya artlarna intibak ettirilmi bir (ftvvet) nizam olduu kanaatindedir. Hemen unu arz edeyim ki Kr Ali hsan Beyin Meslek Temsilciliini, korparatif devlet dzenini, mal sermayenin rn olan faizme balamak deil, onu prekapitalist dnemin Tier Etatna (nc dnya), komnlerine dayanan bir lonca sosyalizmi olarak nitelemekte isabet olaca kansndaym.8 Yirminci asr artlar iinde ideal cemiyeti, Kr Ali hsan Bey, istihsale bal insan topluluklarnn politik devlet nfuzu dnda, serbeste kendilerini idare etmesinde grrd. Bu nizam yeni dnya artlarna intibak ettirilmi bir (ftvvet) nizam idi.9

1508

Zafer Toprak ise Meslek Temsilcilii, toplumsal snflar yadsyan, yerine meslek zmrelerini koyan, tesant, politik iktidara meslek temsille yanstlm korparatif bir sistem olarak grmektedir.10 Meslek Temsilcilik, eski ftvvet tekilatnn ihyasndan baka bir ey deildi. yorumu, Necmettin Turinaya aittir.11 Meslek gazetesindeki imzasz bir yazda da daha basit bir izah getirilmektedir: meslek temsil, Millet Meclisine intihap olunacak azann birer meslei temsilen intihap olunmas ve dier bir tabir ile memleket ilerini i sahiplerinin dnp halledebilmelerine msait olacak bir meclis tekilinden ibarettir.12 Meslek Temsilcilik; Osmanl mparatorluu veya Trk milletinin iine dt zl ve k sreci mddetince ortaya konmu ve sz konusu sreci durdurup topluma yeniden dinamizm kazandrmay amalayan zm tekliflerinden sadece birisidir. Bu sebepledir ki, Ali hsan Bey ve arkadalar ttihat ve Terakkiye sunduklar, Programda ilk olarak imparatorluun sukut ve inhittna sebep olduuna inandklar faktrleri sralarlar. Bir baka ifadeyle, ie, hastaln tespit ve tehisi ile balarlar. Hastalk ve onu hazrlayan faktrleri de u drt maddede ortaya koyarlar: 1- Vaktiyle hakik tmar sahiplerinin malubiyet ve indiras zerine halkn idare-i memleketten katiyyen uzaklatrlarak hkmetin kap kulu anantna vris ve halkn ihtiyalarn gayr-i mdrik zmreye intikal ve inhisar. 2- Bunun neticesi olarak memur ve bittabi mstehlik snfn btn hsn- niyetine ramen slahta iddetle taraftar olduu zamanlarda bile idarenin tanziminde umr- iktisadiyeye bgane kalmas. 3- Fakr sefalet neticesi akit ve fezil hakkndaki telakkilerin zafa dar olarak din, ahlk dsturlarn mrde ve bmeal ibareler hlinde kalmas. 4- Ecnip tarafndan tahrik edilen baz ansrn Hkim Kavim, addolunan Trk ve Mslman halk ile mcadelesi.13 Grlyor ki, Mesleki Temsilcilere gre imparatorluun k tamamen i problemlerin sonucudur. Drdnc maddedeki aznlklarn dardan tahriki, i yapdaki zaafiyetten kaynaklanmaktadr. yapdaki bir yn problemlere dikkatle bakldnda aslnda her eyin tek noktada topland ve oradan kaynakland grlr. O da, halkn memleket idaresinden uzaklatrlp ynetimin kapkulu gelenei iindeki memur zihniyetine verilmesidir. te koca imparatorluun zlp dalmasna zemin hazrlayan temel problem budur. nk kapkulu zihniyeti halkn dertlerini, ihtiyalarn anlamaktan uzaktr. Islahata taraftar olsa bile, bu zihniyetin mspet zm yollar retmesi beklenemez. Nitekim idarenin tanziminde asl olmas gereken iktisad ilerden ok uzaktr. Fakr sefalet, bu zihniyetin ve onun bganeliinin sonucudur. Bu artlarda inan ve fazilet telakkilerinin ayakta kalmas elbette ki beklenemez. Frsat ganimet bilen d glerin iimizdeki

1509

aznlklar kkrtmalar; onlarn da hkim kavimle mcadeleye girmeleri, yine sz konusu zihniyetin hazrlad zeminin sonucudur. Meslek Temsilcilerin toplum ve devletin yakaland hastaln tespit ve tehislerini grdkten sonra, nasl bir tedavi yntemi teklif edeceklerini tahmin etmek zor deildir. Bir sonraki cmlede bunu ortaya koyarlar: Frkann kanaatine gre suktumuza sebep olan bu milleri ortadan kaldrarak yeni bir Trkiye tesis edebilmek iin yalnz bir are vardr ki, o da idareyi halk idaresi eklinde tebdil ve idarenin tanziminde halkn iktisad ihtiyalarn rehber ittihaz eylemektir.14 Bu cmle, Meslek Temsilcilik dncesinin dayand iki esas temeli ak bir biimde ortaya koymaktadr. Bunlar: 1- Ynetimi halk idaresi eklinde dzenlemek; 2- Bunu gerekletirirken halkn ekonomik ihtiyalarn esas almaktr. Meslek Temsilcilik, temelde halk idaresini esas alan halk bir dnce hareketidir. Ynetimin dorudan doruya ve btnyle halka devredilmesini; idarenin de buna gre dzenlenmesini savunur. Halk idaresi, halk devleti, halk hkmeti kavramlar, bu hususu aka ortaya koyar. Nitekim Programn bir baka yerinde amacn halk hkmeti tesis etmek olduu, bir kere daha vurgulanr. 1920de meclise sunulan Tekilt- Essiye Kanunu Lyihasnn nc maddesinde Trkiye Halk Hkmeti ibaresi yer almaktadr.15 Yunus Nadi, meclisteki konumasnda; Mesele, imdiye kadar car olan hkmetin hkimiyeti zihniyeti yerine, halkn hakimiyeti zihniyetini kaymaktr, diyerek konuya aklk getirir.16 Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki bir yazda ise, Meslek Temsilin gayesi memleketin btn idaresini mnhasran erbb- sye, yani emekiye vermektir denilmektedir.17 Halkn dorudan doruya ynetime gelmesi; bir baka ifadeyle halk idaresi nasl ve hangi esaslara gre gerekletirilecektir? Bu soru bizi, Meslek Temsilcilik dncesinin ikinci temel ayana gtrr. O da halkn ekonomik ihtiyalarn rehber edinmektir. Buradan anlarz ki, Meslek Temsilciler, toplumun sosyal yaplanmasnda ekonomik ihtiyalar baz almaktadrlar. Onlara gre, insanolunu toplum hlinde yaamaya mecbur brakan veya toplumdaki fertlerin birbirleriyle olan ilikilerini dzenleyen temel faktr, ekonomik ihtiyalardr. Bunun iindir ki millet; aralarnda muayyen i blm olan ve birbirine benzedii iin deil, birbirini tamamlad iin tam bir uzviyettir ve btn gcn de ekonomik ihtiyalarn belirledii i blmnden; bunun sonucu durumundaki mesleklerden alr.18 Sz konusu tespite ulaan Mesleki Temsilciler, bu hususun bizim toplumumuzdaki yansma biimi zerine eilirler. Grrler ki, bizde, Bat veya Sovyetlerde olduu gibi ekonomik verilerin belirledii snf olgusu yoktur. Bu sebeple snf esasna dayal bir sosyal yaplanmaya gitmek mmkn deildir. stelik bu ekil bir yaplanma atmay beraberinde getirecektir. Bizde meslekler vardr. Ekonomik ihtiyalarn karlanmas ve toplumdaki i blm, btnyle mesleklere dayanr. O hlde ekonomik ihtiyalarn esas alnd bir halk idaresi, ancak mesleklere dayal bir sosyal yaplanma ile mmkn olabilir. Byle bir yaplanmada atma da sz konusu olmayacaktr. nk meslekler, birbiriyle

1510

atan deil, birbirinin lzm ve melzmu olan sosyo-ekonomik oluumlardr. Bu noktada Meslek Temsilcilerin tamamiyle meslek olgusunun baz alnd bir halkl veya halk idaresini benimsedikleri ortaya km olur. Zafer Toprak, dnemin araylar ile sz konusu ettiimiz dncenin getirdii teklifleriyle ulamaya alt hedefi u ekilde yorumlar: Bu arada yeni bir toplumsal dzenin oluturulmas neriliyor, meslek rgtlerin egemenliine dayal <halklk>ta karar klnyordu. Snfl toplumlar <meslek devri> izleyecekti. <Snf devri>, siyasal halkln, dier bir deyi ile siyasal demokrasinin etkin olduu bir dnemdi. <Meslek devri> ise siyasal halkln yok edemedii <iktisad tabakalar> ortadan kaldrmay amalyordu. Snf ad verilen tabakalar <meslek devri>yle son bulacakt. <Meslek devri>nde toplumsal halklk egemen olacak, toplumda <semiyye, kast, tark, ocak, snf diye birtakm inhisarc yahut imtiyazl zmre ve tabakalar> bulunmayacakt. Dier bir deyile, savan son gnlerinde gndeme gelen haklk, toplumun bireylerini bir dierine balayan meslek zmrelerinin snf ayrmnn yerine gemesi ngrlyor, toplumu bir organizmaya benzeterek, meslek zmrelerini bu organizmann hayat ilevler stlenmi organlar olarak alglyordu.19 Ekonomik ihtiyalarn esas alnd gerek halk idaresini, mesleklere gre ekillenmi bir sosyal yapda mmkn gren Meslek Temsilciler, bu noktadan sonra ilk olarak meslek olgusu ve uurunun glendirilmesi zarureti zerinde dururlar. nk dncelerinin hayata geirilebilmesi, ancak byle bir alt yapyla mmkn olacaktr. Bu sebeple meslekler veya meslek erbbnn nce kendi iinde -en kk kyden ehre ve lke geneline kadar- tekilatlandrlmasn, retim ve tketim kooperatiflerinin kurulmasn ve bunun iin de gerekli kanun ve nizamnmelerin hazrlanmasn isterler. Byle bir yaplanma hi phesiz, gl ve henkli bir sosyo-ekonomik yap getirecektir. Devlet veya hkmet meselesine gelince: Madem ki toplum, sosyo-ekonomik bir deer olan meslek ekseninde henkli bir yap oluturmaktadr, toplumun tekilatlanm hli olan devletin de bu yapya uygun veya uyumlu bir ekilde dzenlenmesi gerekir. Yani gerek devlet nizam ve gerekse bu nizam uygulamaya koyacak olan hkmetin, toplumun sosyo-ekonomik yapsna gre ekillendirilmesi kanlmaz bir zarurettir. Bunun en ksa ve en kestirme yolu, en kk sosyal birimden (ky) en byk sosyal birime (millet) kadarki toplumlarn yneticilerini belirleyecek olan seimlerin meslek temsil esasna gre yaplmasdr. Bir baka ifadeyle, ky ihtiyar meclisi yelerinden milletvekili seimine kadarki her trl seimin, bugne kadar bizde veya batda olduu gibi snflarn, partilerin veya vilayetlerin temsilini esas alan bir seim tarzyla deil, sosyo-ekonomik yapy ekillendiren mesleklerin temsilini esas alan bir seim tarzyla mmkndr. Programda bu konu ikinci maddede u ekilde dzenlenmitir: Meclis-i umum-i mill, cz-i tam- idar livalarda mukim ve atiyyzzikr meslike mnkasem ehlinin rey-i am usulyle intihap edecekleri mebuslardan terekkp eder.20 Tekilt- Esasiye Kanunu Lyihasnda ise drdnc madde olarak karmza kmaktadr. Byk Millet Meclisi vilayetler halknca meslekler erbb temsil edilmek zere dorudan doruya mntehap azadan mrekkeptir.21 Bylece her trl meclis veya bu meclislerin kendi iinden seecekleri yneticiler, filan veya falan snfn, zmrenin,

1511

partinin, vilayetin temsilcisi durumundaki ve politikaclk/yneticilii kendine meslek edinmi insanlardan deil, sosyo-ekonomik yapy belirleyen mesleklerin temsilcisi durumundaki insanlardan teekkl etmi olacaktr. Toplumun sosyo-ekonomik mozaii, kltlm bir rnek hlinde meclislerde ortaya kacaktr. Meslek Temsilcilik, merkeziyeti bir devlet anlayn reddeder. Dnceye gre, merkez idare daha ok d ve genel i hizmetlerin yrtlmesi, livalar (veya vilayetleraras koordinasyonun salanmasn stlenmelidir. Bunun birinci derecedeki sorumlusu, meclis iinden kacak olan hkmet komiserleridir (bakan). Ayrca meclis, yine kendi yeleri arasndan seecei mfettiler vastasyla liva ve daha alt basamaklardaki ynetimlerin almalarn denetleyebilecektir. Bunun dndaki btn iler, yine meslek temsil esasna gre teekkl etmi bulunan liva, kaza, nahiye ve ky meclislerince; bunlarn kendi ilerinden setikleri yneticilerce grlecektir. Mesel; ekonomik durumlarna gre tespit edilecek olan livalarn meclis-i umumleri, kanunlar dahilinde mahall idareleri tanzim, kendi btelerini tertip, harcama yer ve ekillerini tayin, liva snrlar iindeki memurlarn atama ve azillerinde tam yetkilidirler. Meslek Temsilcilik, daha nce vurgulamaya altmz temel prensipleri sonucu parlamenter rejim veya ok partili demokrasiye iddetle kardr. nk sz konusu rejim, politikacl kendine meslek edinmi bir avu aznln -szde millet adna- ynetimi ele geirmesi, kii ve parti ihtiraslarnn tatminine zemin hazrlamas sebebiyle, gerek bir halk idaresi olmaktan ok uzaktr. Dolaysyla halk iradesinin tam ve eit bir biimde ynetime yansmasna imkn vermez. Merkeziyeti olmas sebebiyle de brokratik bir devlet yaps ngrr. Memur devleti zihniyetiyle halktan uzak der. smail Suphi Soysall, memurn ekl-i idare-i hzrasna resmen iln- harp etmi olduklarn sylerken Meslek Temsilcilerin tepkilerini dile getirir.22 Meslek gazetesindeki bir yazda ise, parlmenter sistemin iflas ettii vurgulanrken bnyesinde tad aksaklklar uzun uzun izah edilir. Btn bu szn hulsas udur ki, parlamento krslerini dolduran parlak szler ve yaldzl mefkre edebiyatnn altnda gayet ikr bir frka hkimiyeti yatar: Hkim olan millet deil, siyas frkalardr ve memleketi idare eden kuvvetler, halk kuvvetlerinin idareleri deil, sadece bir politikaclar snfnn siyas oyunlardr.23 Son olarak Mesleki Temsilcilik dncesinin kaynaklar zerinde durmak istiyoruz. Dnce, ou zaman Ali hsan Beyin Trk sosyal hayat zerine yapt tetkikler sonucu ortaya koyduu ilm bir kefi veya muassr lemin en yeni ftht olarak takdim edilmitir. Hatta Muhittin Birgen, Ali hsan Beyi, metot ve ulat sonular itibariyle Karl Marksa benzetir ve onunla mukayese eder. Karl Marks dnya tarihi zerinde ne yapmsa, Ali hsan Bey de Osmanl Tarihi zerinde ayn eyi yapmtr. Denilebilir ki, btn dnya hayatn okurken Marks nasl bir gzlem kullanmsa, Ali hsan Bey de Osmanl Trknn hayatn okurken ayn gzl kullanmtr. Marks tarihi okuyarak istikbli haber vermiti. Ali hsan Bey de, Osmanl tarihini okuyarak, Anadolu istikblini kefe almaktadr.24 Bu sebepledir ki, Ali hsan Bey, Trk Karl Marks olarak anlr. Ancak Ali hsan Bey, tamamiyle dou kltryle yetimi, Baty -en azndan- birinci elden tanma imkn bulamam bir ahsiyettir.

1512

Bununla birlikte ortaya koyduu dncesinde baz kaynaklardan farkl seviyelerde etkilenmi veya beslenmi olduu dikkatlerden kamaz. inde yaanlan sosyal, siyas ekonomik ve kltrel artlar bir kenara brakacak olursak, sz konusu kaynaklarn banda materyalizm; bir adm sonra da marksizm gelir. Dnce, gerek temel hareket noktas ve gerekse bundan sonra ortaya koyduu teklifleri itibariyle, ferdin veya toplumun ekonomik ihtiyalarn esas alr. nsan veya toplumlarn her trl ilikilerini bu perspektiften grr. Sosyal yaplanmay da bunun zerine bina etmek ister. Nitekim Programda Meslek Temsilcilik istikmetinde yaplacak bir inklbn ruh itibariyle, komnizme muvafk; ekil itibariyle (de) Rusya Sovyet idaresine fik olaca belirtilir?25 Anadoluda Yeni Gn ve Hkimiyet-i Milliye gazeteleri program veya dncenin tantmnda u izahlar getirirler: Program, baz tbirttan sarfnazar, esas itibariyle komnist denecek bir program olduu hlde, bunun ihzar esnasnda henz boleviklik domu deildi Demek oluyor ki, Programn en byk meziyeti taklit olmamasdr.26 Meslek Temsil demek, bal bana, yeryznde mevcut olan idare ve hkmet tarzlarndan ayr, yeni bir usul tedris demek deildir; bilakis bu gayesi Trkiyede meslek tekilat sratle vcuda getirmekten ibaret ve belki muvakkat bir tedristir; esas, memleket ilerinde hakik, fiil ve bilhassa slim tarzda say dstrunu hkim klmaktan ibaret olan sosyalizm, yani komnizmdir. () Bunu mdafaa edenler, memleketin ancak sosyalist-komnist bir programla idare edilebileceine knidirler.27 smail Suphi Soysall ise, Tekilt- Esasiye Kanunu Lyihasn sunu konumasnda, meslek temsil esasn ieren drdnc maddenin ilham kayna konusunda unlar syler: Ben diyemem ki hibir taraftan mlhem olmadk. Belki arkta, Rusyada patlayan inklbn zerimizde tesiri olmutur.28 Bununla birlikte Meslek gazetesindeki bir yazda Meslek Temsilcilik veya Meslek Temsilcilerin birok konuda sosyalizm ve komnizmden ayrld iddia edilir. Sosyalizm ve komnizm, tamamiyle snflar aras atma esas zerine kurulmu ve bu atmada da emekiden yana olmutur. Mesleki Temsilciler, snflar aras atmann varln kabul etmekle birlikte, atmadan yana deil, tesnt ve henkten yanadrlar. Ayrca ihtilli benimsemezler.29 Meslek Temsilcilik dncesinin dayand ikinci ana kaynak, Osmanl sosyal yaps veya yaplanmasnda ana unsurlardan biri olan ftvvet nizam, ahlik veya lonca tetkilatdr. ttihat ve Terakki Cemiyeti, esnaflarn tekilatlandrlmasna karar verince bu nizam zerinde durmu, elemanlarna aratrmalar yaptrmtr. Mesel; Memduh evket Esendaln bu konuda geni bir bilgi birikimine sahip olduu sylenir. Dnceyi dikkatte incelediimizde, sz konusu yerli kaynaktan byk lde faydalanlm, hatta onun zerine bina edilmek istenmi olduunu grrz. Meslek teekkllerin kurulu, ileyi ve fonksiyonlar hemen hemen ayndr. Ancak Meslek Temsilciler, esnaf deil mesleki esas almak, meslek teekkllerin fonksiyonlarn en st noktaya karmak ve meseleye sadece ekonomik adan bakmak hususlarnda, lonca sisteminden ayrlrlar. Tesantten bahsetseler de bunun manev temelleri zerinde durmazlar. zmir Mebusu Mahmut Esat Bey (Bozkurt), meclisteki konumasnda Meslek Temsilcilikle eski lonca tekilatn tekrar ihya edebileceimizi syler: Evet bundan

1513

bir asr evveline irca- nazar edecek olursak grrz ki, bizde mkemmel (Loncalar) tekilat vard. Hatta bendeniz btn tarih-i takayytlerine ramen diyebilirim ki: Memleketin hayat meselesi orada, terakkiyat orada, ihtilli orada, saban da orada saklyd. O (Lonca) tekilat, esnaflarn memlekette hkim olmas tekilt ykldktan sonra izmihllimizin tarihi balamtr. (Alklar) O ykld ve ecneb iktisad memlekete nfuz etti. Binaenaleyh memleket iktisadiyatn kaybetti. Kaybetmekle de efendiliini de kaybetti ve mdafaa imkn kalmad. () Bugn yine yapabiliriz.30 Mete Tuncay, Meslek Temsilcilik (veya korparatif devlet) fikrinin Batda, parlamenter sisteme inanmayan G. Sorel evresindeki devrimci sendikalizm hareketi iinde doduunu belirtir. Bugn biz Meslek Temsil deyince Faist talyay hatrlyoruz. Ne var ki, Mussolininin Faizme bir eit Sosyalizmden geldiini unutmamalyz. Meslek Temsil fikri de, gerekten ilk kez (Mussolininin ok etkilendii) G. Sorel evresinde, devrimci sendikalizm akm iinde domutur. Daha dorusu, Sorel klsik blgesel temsil fikrine saldrm, fakat esasen parlamenter dzene inanmad iin, ekonomik gruplarn temsilini, meslek temsili buna alternatif olarak gelitirmemi, yalnzca yolunu hazrlamtr.31 Hulsa: Meslek Temsilcilik; II. Merutiyetin iln ile Cumhuriyetin belli bir sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel fikr-pratik temele oturtulduu dnemde (1908-1925), dnce ve siyas tarihimizde yer alm ikinci sra fikir hareketi/dnya grlerinden birisidir. Dnemin araylarna cevap olmak zere Kr Ali hsan Bey ve arkadalar tarafndan ortaya konan dnce, Trk toplumunu meslek ekseninde yeniden yaplandrp gerek bir halk idaresi tesis etmeyi amalamtr. Meslek Temsilcilik, zellikle ttihat ve Terakki ynetiminin son yllar ile Trkiye Cumhuriyet Devletinin temellendirilmeye alld yllarda olduka gl ve akteldir.

1 2 13-14. 3 4

Zafer Toprak, Trkiyede Mill ktisat (1908-1918), Yurt Yaynevi, Ank., 1982, s. 280. Zafer Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve

Toplumsal Sorunlar, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yay., st., 1977, s.

Meslek Temsilcilik Ne Demektir?, Meslek Gazetesi, S. 1, 15 K. Evvel, 1925, s. 6. Mete Tuncay, Mesa, Halk ralar Frkas Program, Ank. n. Siyasal Bilgiler Fak. Yay.,

Ank., 1972, s. 23-25. 5 Memduh evket Esendal ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. smail etili, Memduh evket

Esendal-nsan ve Eser-, Kardelen Yay., Isparta, 1999. 6 Meslek Temsil, Hkimiyet-i Milliye, 23 T. Ev. (Ekim) l920, s. l.

1514

lhan Tekeli-Selim lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program, Atatrk

Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar, st., l977, s. 344. 8 9 10 A.g.m., s. 343. Abidin Nesimi, Esendaln Fikir Cephesi, Seilmi Hikyeler, C. VI, S. 5, Haz. l952, s. 85. Zafer Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve

Toplumsal Sorunlar, s. 16. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Nevmettin Turinay, Gelenein Dnyas Yeniliin Ufuklar, Birlik Yay., Ank., l983, s. ll8. Meslek Temsil Devleti Nasl Olur?, Meslek, S. 4, 7 K. Sani 1925, s. 6. lhan Tekeli-Selim lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program, s. 345. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 345. TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942. s. 370. TBMM Zabt Ceridesi, C. VI, Ank., 1943. s. 122. Meslek Temsilde ntihap, Hakimiyet-i Milliye, 24 T. Evvel 1920, s. 1. Meslek Temsil, Hakimiyet-i Milliye, 23 T. Evvel 1920, s. 1. Zafet Toprak, Trkiyede Mill ktisat (1908-1918), s. 35. lhan Tekeli-Selim lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program, s. 346

(Programda lke genelindeki meslekler dokuz olarak tespit edilmitir. Bunlar; 1-iftiler, obanlar, 2Sanatkrlar, 3-Tacirler, 4-Memrn ve mstahdemn, 5-Efrd- Askeriye, 6-Gemiciler, 7-Madenciler, 8Serbest Meslek Eshb, 9-ilerdir). 21 22 23 24 25 26 27 TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 370. TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 367. Meslek Temsilcilik Ne Demektir?, Meslek, S. 1, 15 K. Evvel 1925, s. 5. lhan Tekeli-Selim lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program, s. 306. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 352. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 305. Meslek Temsil, Hakimiyet-i Milliye, 23 T. Evvel 1920, s. 1.

1515

28 29 30 31

TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 364. Meslek Nasl Bir Materyalisttir?, Meslek, S. 37, 25 Ank. 1925. TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 390. Mete Tuncay, Mesa Halk ralar Frkas Program, s. 27.

1924 Anayasas'nn Dnce Temelleri zerine / Yrd. Do. Dr. Zht Arslan [s.857-862]
Polis Akademisi / Trkiye Trkiye, yaklak yz elli yldr anayasasn aryor. Bu aray, modernleme ve demokratikleme servenimizle de paralel bir seyir izliyor. Anayasaclk, bu anlamda modernle(tir)menin etkili bir arac olarak dnlmektedir. Bir baka deyile, toplumu anayasa yoluyla ekillendirmek, Osmanldan gnmze devlet sekinlerinin temel politikalarndan birini tekil etmitir. Ancak, bu politikadaki aksaklklar ve yer yer baarszlklar, farkl anayasal modellerin denenmesini de beraberinde getirmitir. Anayasa araymzn en nemli duraklarndan birisi, hi kukusuz, 1924 Tekilat Esasiye Kanunudur. 1924 Anayasasnn nemi, sadece onun (ksa bir dnem iin hazrlanan 1921 Anayasas bir kenara braklrsa) Cumhuriyetin ilk anayasas olmasndan veya hem tek partili hem de ok partili dnemde uygulanm olmasndan kaynaklanmamaktadr. Bu anayasa, kendisinden sonraki anayasa araylarn da nemli lde etkilemitir. Hemen her anayasa krizinde biraz da nostaljik duygularla 1924 Anayasasnn hatrlanmas ve ona medhiyelerin dizilmesi bu etkiyi aka gstermektedir. Bu yaz, Trk anayasaclnda nemli bir yere sahip olan 1924 Anayasasnn dnce temellerini ele almaktadr. ncelikle Rousseaucu genel irade anlaynn, solidarist korporatizmle eklemlenerek, Anayasann ngrd siyasal rejimi ekillendirdii ynndeki argmana yer verilecektir. Daha sonra, 1924 Anayasasnda haklar ve hrriyetler rejimini belirleyen doal haklar dncesi incelenecektir. Sonu olarak da, bir yandan snrsz egemenlik dncesine dayanan, dier yandan da doal haklar anlayn benimseyen anayasann paradoksal durumu vurgulanacaktr. I 1924 Anayasasnn getirdii siyasal rejim, yanlmaz ve mutlak ulusal iradeye dayanmaktadr. Anayasa, egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunu (madde 3) ve bu egemenliin yalnzca Meclis tarafndan kullanlacan belirtmitir (madde 4). Yasama yetkisi ve yrtme gc kendisinde toplanan (madde 5) Meclis, yasama yetkisini dorudan kullanrken (madde 6), yrtme yetkisini her zaman denetleyip drebilecei hkmet eliyle kullanr (madde 7). Parlamanter sistemi artran hkmlerine ramen, anayasann meclis hkmeti sistemini benimsedii grlmektedir. Rousseauda kklerini bulan bu anlay, genellikle ounluku demokrasi olarak adlandrlmaktadr.1 Anayasaya hakim olan demokratik anlay milli demokrasi olarak adlandranlar da olmutur. Milli demokrasi derken pekiik yani milli uurun teekkl ve tebellrile mtecanis hale girmi bir halk

1516

ktlesine dayanan devlet ve idare sistemi anlalmtr.2 u halde, bu anayasann temellerinden biri Rousseaunun genel irade ve organik devlet fikridir. Rousseauda genel irade her zaman hakldr ve kamu yararn gzetir.3 Zira genel irade, bir szlemeyle sivil topluma katlan bireylerin kiisel iradelerini ve moralitelerini iermekte, bylece toplumun yol gsterici ruhu haline gelmektedir.4 Bireyler sahip olduklar btn hak ve yetkilerle, genel iradenin gzetimindeki topluma teslim olmakta ve bylece btnn ayrlmaz bir paras haline gelmektedirler. Burada bireysel haklarn topyekn devri bir fedakarlk anlamna gelmez, nk (a) herkes eit olarak bunu yapmaktadr ve (b) teslimiyet herhangi bir kiiye deil toplumadr.5 Rousseau, bu mutlak teslimiyet sonucunda herkesin eit haklara sahip olacan dnr. Bu bir yanlsamadr. Uygulama aamasnda egemenliin onu kullanacak kii ya da kurumlara devredilmesi kanlmaz olacaktr. Bylece, Benjamin Constantn belirttii gibi, bireyler eit olarak fedakarlkta bulunmu olmayacak, topyekn teslimiyet de btne deil, btn/herkes adna egemenlii kullananlara ynelik olacaktr.6 stelik, bu egemenlik de onu kullananlara snrsz bir g verecektir. Rousseauya gre, nasl ki, doa her insana kendi organlar zerinde mutlak bir g vermise, sosyal szleme de siyasal organa kendi yeleri zerinde bylesine bir mutlak iktidar vermektedir.7 Bu yanlmaz ve mutlak egemenlik dncesi, Rousseaunun teorisini otoriterizmin eiine getirmitir.8 Rousseau, siyasal dnce tarihinin en tartmal isimlerinden biridir. O, kimilerine gre, modern demokrasinin aziz peygamberi9 ya da zgrlk sevdals;10 kimilerine gre de despotizmin en gl destekisi11 ya da modern dnce tarihinin en uursuz ve en etin zgrlk dmandr.12 Rousseau hakkndaki bu atan yarglar, byk lde genel irade teorisinin mulak ve elikili doasndan kaynaklanmaktadr. Gerekten, sosyal szlemenin amac, bireyi ve onun zgrln korumaktr. Dier yandan, sosyal szleme, zgrlklere ynelik en byk tehdidi oluturan gl ve snrsz bir siyasal organ (devlet) yaratmaktadr.13 Rousseau, bu paradoksu amak iin bireyle mutlak egemen olan devleti zdeletirir. Bu zdelik, birok dzlemde hakllatrlmakta ve siyasal toplumun da kurallarn ekillendirmektedir. Rousseau, szgelimi, sosyal szlemeyi ihlal eden bir kiinin asi ve hain ilan edilip, srgn veya idamla cezalandrlmas gerektiini savunur.14 Rousseauya gre, Prens bir kiiye lmen Devlet iin gereklidir dediinde, o kii lmelidir. nk, o ancak bu artla bu zamana kadar devletin kendisine artl bir ltfu olan yaamn gvenlik iinde srdrmtr.15 Bu yaklam, siyasal organn bireylere gvenlik baheden bir kutsalla brnd ve bireyin devlet iinde eridii16 organik devlet anlayn yanstmaktadr. Yanlmaz ve kuatc egemen, genel iradenin kutsal ruhu adna, varln kendisine borlu olan bireylerden her zaman fedakarlk bekleyebilir.17 Bu fedakarln mahiyeti, zamana ve zemine bal olarak farkllk arz edebilir. Byle bir siyasal anlayn, otoriter uygulamalara kolayca geit verebilecei aktr. Devletiliin ncili18 olarak kabul edilen Sosyal Szlemenin yazar, Osmanldan gnmze birey-toplum-devlet ilikilerine hakim olan zihniyeti derinden etkilemitir.

1517

Dier yandan, 1924 Anayasasnn yrrlkte olduu dneme hakim olan ideoloji solidaristkorporatizmdir. Snfsz, atmasz, dayanmac bir toplum modelini ngren bu ideoloji, sadece incelediimiz anayasal dnemi ekillendirmekle kalmam, genel anlamda Trkiyedeki egemen paradigmay da etkilemitir. Korporatist dnceyi Osmanldan Cumhuriyete tayan kii, Rousseau ve Durkheim gibi Fransz dnrlerinden esinlenen Ziya Gkalp olmutur. Bu anlamda, Cumhuriyetin zerine bina edildii dnsel temeller byk lde Jn Tklerden miras kalmtr.19 ttihat ve Terakkinin ideologlarndan olan Gkalp, byk lde gen Cumhuriyetin de ideolojik programn belirlemitir. Dayanmac korporatizm, Gkalpin sosyal ve siyasal dncesinin temel unsurudur.20 Halklk kavramnda ifadesini bulan bu dnce, snf yerine meslek kavramn ne karmaktadr.21 Gkalpe gre: Bir cemiyetin dahilinde birtakm tabakalarn yahut snflarn bulunmas, dahili musavatn bulunmadn gsterir. Binaenaleyh, halkln gayesi, tabaka ve snf farklarn kaldrarak, cemiyetin birbirinden farkl zmrelerini, yalnz iblmnn dourduu meslek zmrelerine hasretmektedir. Yani halklk, felsefesini bu dsturda icmal eder: Snf yok meslek var!22 Snfsz toplum tartmalar, 1924 Anayasasnn hazrlk aamasnda da gndeme gelmitir. Anayasa Komisyonu yesi Ahmet Aaolu Bey, snfsz toplumdan ne anlad sorulduunda u cevab vermitir: Onu ben de anlamadm. Trk milleti bir btndr. Ama iinde snflar vardr. Snfsz bir toplum ancak sosyalist rejimde olur. Oysa biz, sosyalist bir anayasa yapmyoruz. Sosyalist bir cemiyet kurmuyoruz. Bizim hazrladmz tasar zel mlkiyetin korunmas, serbest rekabet, ticaret serbestlii esalarna dayanyor. Bu liberal bir anayasadr. imdiye kadar yazdmz maddeler bu temele dayand. imdi bize devletilikten bahsediyorlar. Snfsz toplumdan sz ayorlar. Devletiliin anayasaya girmesini istiyorlar.23 Snfsz, imtiyazsz ve kaynam bir kitle sylemi, 1924 Anayasasna ilk etapta dorudan yansmam, ancak kuvvetler birlii ilkesinin pekimesine dolayl olarak katkda bulunmutur.24 ktidarn temerkz gr, milli birlik, milletin menfaati, genel kar gibi kavramlarla erevelenen solidarizmin doal bir sonucu olarak alglanmtr. Milletin tamamn temsil eden, onunla btnlemi ve devletle zdelemi bir partinin iktidarn paralamak iin geerli bir neden yoktur. Parti, milletin kendisi olduu iin, milleti milletten korumak gibi anlamsz bir amala iktidarn paralanmas dnlemez. Kuvvetler birliini merulatran, anti-liberal25 solidarist tavr, aslnda bir adm sonra muhalefetsizlii beraberinde getirmektedir. Muhalefet allerjisi, kkleri Osmanlya uzanan bir siyasal gelenein yansmasdr. Szgelimi, genel irade karsnda mutlak itaati savunan Ali Suavide, ne kurumlam bir muhalefete tahammln temellerini ne de gler ayrl fikrinin izlerini bulmak mmkndr.26 Bir yandan solidarist dnce, dier yandan mutlak egemenlik anlay, iktidarn paylamn reddeden kuvvetler birlii ilkesini beslemitir. Dahas kuvvetler

1518

birlii, demokrasinin temel unsurlarndan biri olarak kabul edilmitir.27 Aslnda bu yaklam, II. Dnya Sava ncesinde Avrupada yaygn olan tutumun bir yansmasdr. Mete Tunayn ifadesiyle bir tek parti araclyla ileyen devlet paternalizmini gerek demokrasi diye ne srmek, iki Dnya Sava arasndaki yllarda Avrupada yaygnlaan bir tutumdu.28 Ancak konjonktrel eilimlerin tesinde, kuvvetler birlii ilkesi 1924 Anayasasnn ounluku ynetim anlayyla da uyumaktadr. Bu anlayta, Meclis ounluunu ele geiren partinin hemen btn devlet glerini elinde toplamas, dolaysyla mutlak bir gce sahip olmas sz konusudur. Kuvvetler birlii, 1921 Anayasas dneminde de hakim dnce olmasna karn, Birinci Mecliste muhalefetin zaman zaman iddetli eletirisine maruz kalmaktayd.29 kinci Mecliste ise pratikte kuvvetler ayrl anlamna gelecek nerilerde bulunananlar bile kuvvetler birliine ballklarn aklyordu. Nitekim, Kanunu Esasi Encmeni Mazbata Muharriri (raportr) Celal Nuri Bey, Cumhurbakannn grev sresinin yedi yl olmas, seimleri yenileme ve veto haklarna sahip olmasn ngren Anayasa Komisyonu teklifini savunurken kuvvetler birliini anayasann temel ilkelerinden biri olarak takdim ediyordu. Celal Nuri Beye gre, anayasann hazrlanmasnda Tevhidi kuva nazariyesine son derece itina edilmitir. nk bu heyeti douran, bu cumhuriyeti vcuda getiren tevhidi kuva esasdr.30 Ancak, uzun tartmalar sonunda Meclis, milli hakimiyet konusunda son derece kskan31 davranm, Cumhurbakannn seimleri yenileme, veto ve bakumandanlk gibi yetkilerini kuvvetler birliine aykr grerek reddetmitir. Bylece, Anayasann getirdii siyasal rejimin baat zellii de ekillenmitir. Anayasann siyasal felsefesi, Celal Nuri Beyin Meclisin hukukuna hudut tasavvur etmek kabil olamaz32 cmlesiyle ok iyi zetlenmitir. Snrsz egemenlik fikri (egemenliin tanm bakmndan isel tutarlla sahip olduu dnlse bile) ve bu fikir gerei egemenliin tek bir organda toplanmas, zgrlklerin korunmas nnde en byk tehdidi tekil etmektedir. Snrsz gce sahip olan organn parlamento ya da bir kii olmas nihai analizde ok da nemli deildir. Montesquieunun belirttii gibi, eer bir kii ya da organ, bu ister aristokratlar olsun, ister halk, bu erki yani yasa yapma, uygulama ve yarglama erklerini kendinde toplarsa ite bu her eyin sonu demektir.33 II nsan hr doar, ancak her yerde prangalara baldr. Rousseaunun kitabnn ilk blm bu cmleyle balar.34 1924 Anayasasnn zgrlklerle ilgili beinci blm de Her Trk hr doar, hr yaar cmlesiyle balar. Ayn maddede hrriyet u ekilde tanmlanr: Hrriyet, bakasna muzr olmayacak her trl tasarrufta bulunmaktr. Bu kapsayc tanma karn, hrriyetin mutlak, snrsz olmad kesindir. Hrriyetin snr da, bilinen formlyle, bakalarnn hrriyetidir: Hukuku tabiiyeden olan hrriyetin herkes iin hududu bakalarnn hududu hrriyetidir. Bu hudut ancak kanun marifetiyle tesbit ve tayin edilir (madde 68). Anayasann doal haklar anlayna dayanan hrriyet yaklam, birok adan daha sonraki anayasalardan stn kabul edilebilir. zgrln sadece bakalarnn zgrlnn ihlali durumunda ve ancak kanunla snrlandrlabilmesi, genel ve soyut faydac temellerin snrlama nedeni olamayacan akla getirebilir. Bu anlamda, 1924 Anayasasnn zgrlkler konusunda olduka liberal olduu dnlebilir. Anayasann hemen btn sivil ve siyasal haklar iermesi ve bunlarn nemli bir ksmn Trklerin tabii haklarndan (madde 70)

1519

saymas da bu dnceyi pekitirebilir.35 Nitekim, 1938 ylnda yaynlanan bir Esas Tekilat Hukuku kitabnda bu konuda u ifadelere yer verilmektedir: Liberalizm tekilat esasiyemizin 68. maddesinde gayet gzel bir ekilde anlatlmtr. nk liberalizm fertlere a priori yani cemiyet hayatndan mukaddem bulunan haklar tanmaktan ibarettir Fertlere tannan bu mukaddem haklar onlar iin bir hriyet sahas tekil eyler. Bu saha masumdur; yani bu sahaya tecavz ve taarruz edilemez. Bu saha ancak dierlerine de ayn hriyeti temin iin lazm olan miktardan fazla tahdit edilemez Bu hriyet sahas devleti tahdit eyler ve bylece devlet liberal bir devlet olur. Liberal devletin rol evvela her ferdin hriyet sahasn dier fertlere kar korumaktan, saniyn herkesin hriyetinden istifade edebilmesi iin yaplmas lazm olan tahditleri yapmaktan ve nihayet arzeylediimiz hriyetlerin mdafaas gayesini aacak ve dnda kalacak ekilde ferdi hrriyetlere teaddilerden itinap eylemesinden ibarettir.36 Liberal siyasal teorinin haklara yaklamn ok iyi zetleyen bu cmleler, madalyonun bir yzn gstermektedir. Dier tarafta, zgrlklerin korunmasn zorlatracak unsurlar bulunmaktadr. Bir kere, kii dokunulmazl, dnce ve ifade zgrl gibi baz temel hak ve zgrlklere sahip olmay yurttalk artna balayan Anayasann bu adan liberalizmden ayrld sylenebilir. Ancak, milli demokrasi asndan sorun yoktur. Yavuz Abadann ifadesiyle, hak ve hrriyet demokraside yurtta; liberalizmde insan olmann neticesidir.37 Ayrca, Anayasann haklar ve zgrlkler dzenini deerlendirirken hrriyetin snrlanmasnda kullanlan bakalarnn hrriyeti kavramndan ne anlald da nemlidir. Bakalarnn hrriyetinin hududu ifadesi, devlet/milletin menfaatlerini de kapsayacak ekilde geniletildiinde, zgrlklerin snrlandrlmas kolaylamakta, ou kez de keyfilemektedir. Milli menfaatin uygulamada neyi gerektirdii hemen her zaman tartmaldr. stelik milli menfaat kim(ler) tarafndan tanmlanacaktr? Pozitivist adan bakldnda milli menfaati devlet tanmlayacaktr. Fakat, devletin (daha dorusu devlet gcn kullananlarn) milli menfaatin gerekleri konusundaki dnceleri de dnemsel olup, zamanla deiebilmektedir. Dier yandan, hak ve zgrlklerin hibir l ve snra tabi olmakszn kanunla snrlanabilmesi de ok byk sakncalar tamaktadr.38 Kadir-i mutlak bir Meclis ve ona fiiliyatta hkmeden bir yrtme karsnda haklarn ve zgrlklerin korunmas kolay deildir. Hak ve zgrlkler liberal devleti snrlar elbette, ama bu snrlarn anayasal dzeyde belirlenmesi ve kurumsal yollarla uygulanmas gerekir. Burada, kanunlarn Anayasaya uygun olmas gerektiini belirten 103. maddenin parlamentoyu snrlad akla gelebilir.39 Ancak bu uygunluu denetleyecek bir organ ngrlmemitir. 103. maddenin, mahkemelerin kanunlar uygularken anayasallk denetimi

yapmasna engel olmad, hatta tevik ettii eklindeki yorumlar da mahkemelerden rabet grmemitir.40 Oysa temel hak ve zgrlkleri ihlal eden ve muhalefeti grmezlikten gelen iktidarlarn keyfi uygulamalar karsnda, anayasa yargs nemli bir kontrol mekanizmas olabilirdi. Ne var ki, gerek tek-parti dneminde gerekse ok partili yaama geildikten sonra iktidardaki partiler, iktidarlarn snrlamaya dnk byle bir giriime scak bakmadlar. ktidar iin anayasaya aykr ya da anti-

1520

demokratik yasalar sz konusu olamazd, zira yasalarn arkasnda demokratik yollarla salanan bir ounluk vard.41 Bu nedenle, anayasa yargsna yer verilmemesi, benimsenen ounluku demokrasi anlayyla tutarlyd. Yanlmaz nitelikteki ounluk iradesini temsil eden siyasal iktidarn, aznlkta kalanlarn hak ve zgrlklerini korumak amacyla snrlandrlmas gereksizdi. III 1924 Anayasasyla ilgili temel paradoks udur: Anayasa, bir yandan olduka zgrlk ve demokratik bir anayasa olarak nitelenmi, dier yandan da snrsz ve yanlmaz egemenlik dncesini benimsemitir. Anayasa, grnrde zgrlklere yer vermesine ve demokratik bir ruha sahip olmasna ramen, bu ruhla her zaman badamayan bir dnsel temele dayanmaktayd. Rousseaunun meru ve yanlmaz genel irade anlay, dnemin dnce dnyasna egemen olan solidarist korporatizmin de etkisiyle, hem siyasal rejim bakmndan hem de zgrlklerin korunmas bakmndan 1924 Anayasasna rengini vermitir. Btn iyi niyetine ramen Rousseau, tek boyutlu, tekine kapal, ayn olan kutsayan, fark(l)lar aynlatran ve bireyi millet/devlet iinde eriten bir siyasal anlayn dnsel temellerini ina etmitir. 1924 Anayasasnn dnce temellerini anayasnn hazrland ve uyguland dnemin artlarn dikkate alarak deerlendirmek gerektii dnlebilir. Ancak, dnsel temellerin yalnzca iktidar sahiplerinin geici ya da arasal tercihlerini yansttn dnmek zordur. Siyasal hayattaki baz radikal deiikliklere ramen, Anayasann deitirilmemesi, bir ynyle Rousseaucu ve korporatist dncenin iselletirilmi bir siyasal tercih olduunu gstermektedir. Bu siyasal tercihte, sadece dnemin siyasi zorunluluklar etkili deildir. Bu fikri tercihler, erif Mardinin belirttii gibi, Osmanl-Trk toplumunun sosyo-kltrel yapsyla da uyumaktadr. Gkalpi solidarist dncelerinin ilham kayna olan Durkeima ynelten de bu uygunluk faktrdr. Mardine gre, Osmanl mparatorluundaki communautaire unsur, kapsayc, bireye nem vermeyen ve bu anlamda otoriter bir milli kltr kavram iin zemin hazrlamt.42 Osmanldan miras kalan bu milli kltr, Rousseaucu devlet anlaynn ve solidarizmin benimsenmesini kolaylatrmtr.

E. zbudun, Trk Anayasa Hukuku, 4. Bask, (Ankara: Yetkin Yaynlar, 1995), ss. 11-12

ve B. Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, (1789-1980), 4. Bask, (stanbul: Afa Yaynclk, 1996), s. 252: 1924 Anayasas demokratik bir ruha sahip olmakla birlikte, demokrasinin oulcu (plralist), ve iktidar bltrc seeneinden ok, ounluku ve btnc biimine yatkndr. Kk Rousseauya dayanan bu anlayta, ulusal irade diye adlandrlan ounluk iradesi blnmez, yanlmaz niteliktedir ve kamunun iyiliini dile getirir.

1521

Y. Abadan, Hukuku Gzyle Milliyetilik ve Halklk, Konferanslar, Seri 1, Kitap 2, (Ank.:

Cumhuriyet Halk Partisi Yayn, 1938), s. 7. 3 J. J. Rousseau, Of the Social Contract, trans. C. M. Sherover, (New York: Harper&Row,

1984), s. 26. 4 5 6 Ibid., s. 30. Ibid., s. 14. B. Constant, Political Writings, trans. B. Fontana, (Cambridge: Cambridge University

Press, 1988), ss. 177-178. 7 8 Ibid., ss. 27-28. Rousseauda egemenliin mutlak deil, snrl olduu ynndeki argmanlar iin bkz. C.

M. Sherover, Introduction to Of the Social Contract, s. XXXI ve H. Mc Coubrey, The Development of Naturalist Legal Theory, (London: Croom Helm, 1987), s. 75. 9 10 A. P. DEntreves, Natural Law, 2nd Edition, (London: Hutchinson, 1970), s. 142. A. Rapaczynski, Nature and Politics: Liberalism in the Philosophies of Hobbes, Locke and

Rousseau, (Ithaca&London: Cornell University Press), s. 219. 11 B. Constant, Political Writings, trans. B. Fontana, (Cambridge: Cambridge University

Press, 1988), s. 177. 12 I. Berlin, Freedom and Its Betrayal, Six Lectures, BBC Third Programme, 1952. Aktaran:

DEntreves, Natural Law, s. 142. 13 Rousseau, Of the Social Contract, s. 14, ve 27-28. Genel irade her zaman hakl olduu

iin, genel iradeyi temsil eden siyasal iktidarn hak ve zgrlkleri ihlal etme olasl sz konusu deildir. Bu konuda bkz. Keens-Soper, Jean-Jacques Rouesseau: The Social Contract, A Guide to the Political Classics: Plato to Rousseau, ed. By M. Forsyth&M. Keens-Soper, (Oxford: Oxford University Press, 1988), s. 182. 14 15 16 17 Ibid., s. 32. bid., s. 32. I. Berlin, The Crooked Timber of Humanity, (London: John Murray, 1990), s. 126. Rousseau daha da ileri giderek bir halk yaratma srecinde, devletin insan doasn

deitirmesi ve bireyleri dntrmesi gerektiini dnr. Bu dnmn ynn de gsterir: Kendi iinde mkemmel ve mnferit btn olan bireyi, yaamn ve varln kendisinden alaca daha byk

1522

bir btnn paras haline getirmek. (Rousseau, Of the Social Contract, s. 37.) Bylesine bir dnm, bireyin devlet iinde eri(til)mesini gerektirmektedir. Bu dncenin, sosyal mhendislik giriimlerine nasl bir destek salayacan tahmin etmek g olmasa gerek. 18 A. Cobban, Rousseau and Modern State, 2nd Edition, (London: George Allen&Unwin Ltd.,

1964), s. 64. 19 Bkz. N. Abadan -Unat, Patterns of Political Modernization and Turkish Democracy,

Turkish Yearbook of International Relations, 18 (1979): 1-26, s. 25. ttihat ve Terakki ile CHP arasndaki ideolojik, sosyolojik yaknlk ve kadro balar iin ayrca bkz. S. Akin, 100 Soruda Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, (stanbul: Gerek Yaynevi, 1980), s. 312. 20 Bu konuda bkz. T. Parla, The Social and Political Thought of Ziya Gkalp 1876-1924,

(Leiden: E. J. Brill, 1985). Trkede T. Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, (stanbul: letiim Yaynlar, 1989). Parlann almasyla ilgili bir deerlendirme iin bkz. L. Kker, Kemalizmi Yeniden Dnmek: Solidarizm, Korporatizm ve Demokrasi, Demokrasi zerine Yazlar, (Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 1992), ss. 184-194. 21 Parla, korporatizmin solidarist (dayanmac) ve faist trlerinden bahsetmekte (ss. 44-

45), Gkalpin korporatizminin otoriter olmadn vurgulamaktadr (Sayfa numaralar, kitabn ngilizce aslna aittir). Parlaya gre Gkalpin korporatizmi, ideolojik bir toplumsal model olarak liberalizmi reddetmekle birlikte, hogr ve oulculuk gibi liberal deerlere aktr (s. 67). Ancak, Gkalp sonras siyasal dnemde bu liberal deerlerin giderek buharlat grlmektedir. Bu noktada Gkalp, Rousseauyla ayn kaderi paylamtr. Tpk Rousseaunun genel irade kavram gibi, Gkalpin aktard dayanmaclk da elverili topraklar bulunca kolayca otoriterizme zemin hazrlamtr. Burada, Rousseaunun ya da Gkalpin gerekte otoriter olup olmadklar ikincil nemde bir konudur. nemli olan, dncelerinin (saptrlm da olsa), tek-boyutlu bir toplumsal ve siyasal yapnn kurulmasna katkda bulunmu olmasdr. 22 Z. Gkalp, Milliyetilik ve Beynelmilliyetilik, Yeni Mecmua, Say 35, 14 Mart 1918, s.

162. Aktaran: Z. Toprak, II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk, Toplum ve Bilim, 1 (Bahar 1977), s. 92. 23 24 S. Sertel, Roman Gibi, 2. Bask, (stanbul: Belge Yaynlar, 1987), s. 173. 1937de CHPnin alt okunun anayasallamas, halklk ilkesi zerinden solidarizmin

anayasaya tanmasn beraberinde getirmitir. 25 1924 Anayasas dneminin siyasal ikliminde liberalizm pek rabet grmemitir. Recep

Pekere gre: Bugn liberalizm ya km yahut da. can ekimektedir. Trkiye Devletinin hayat iin liberalizm. ok zararl bir unsurdur. Liberalizm. bir ksm yuttalar dier yurttalara istismar ettirmeye ak bir kap demektir. (Aktaran: . Kkmer, Dzenin Yabanclamas: Batlama, kinci

1523

Bask, (stanbul: Alan yaynclk, 1989), s. 107. Recep Pekerin liberalizmle ilgili grleri iin ayrca bkz. R. Peker, nklap Dersleri, 4. Bask, (stanbul: letiim Yaynlar, 1984), s. 61). Liberalizme ynelik bu tepkiyi, dnemin artlar ierisinde aklamak mmkn elbette. Dnya ekonomik buhran iktisadi liberalizmin, Weimar Almanyasnn k ve Hitlere teslim oluu da siyasal liberalizmin baarszl olarak takdim edilmitir. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, dnemin dnce dnyasna hakim olan anti-liberal solidarist eilim, tarihsel olaylarn izini tamakla birlikte, deiik formlar altnda sreklilik kazanm ve Trk siyasal dncesinin hakim unsurlarndan biri haline gelmitir. Bu konuda bkz. Parla, The Social and Political Thought of Ziya Gkalp, ss. 7-8 ve M. Belge, Egemen deoloji: Korporatizm, Sosyalizm Trkiye ve Gelecek, (stanbul: Birikim Yaynlar, 1989), ss. 127-138. 26 . Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, Trk Modernlemesi, Makaleler 4, (stanbul:

letiim yaynlar, 1991), iinde s. 186. Bu anlamda baka partilere de ihtiya yoktur. Mahmut Esat Bozkurta gre, demokrasilerde aslolan muhtelif partilerin mevcudiyeti deildir. Bozkurt, hatta ok partili sistemin demokrasilere zarar verdiini ispatlamak iin Rousseauyu tank gsterir: Modern demokrasilerin babas saylan Jan Jak Ruso bile partilerin taadddn demokrasi iin hayrl bulmaz. Muhtelif partileri halkn samimi kanaatlarnn ve millet iradesinin tezahrnde tamamiyle bir engel telakki eder. Aktaran: Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu, (stanbul, 1977), s. 29. 27 diyordu: Demokrasi kuvvet birlii ve stnl, liberalizm ise kuvvet ayrl prensibinden hareket eder. Kuvvet birlii esas, hakimiyetin icrasnda milleti en yksek mevkie kararak btn selahiyetleri onun manevi ahsiyetinde toplar. Halbuki liberalizmin kuvvetleri ayrma prensipi, evvela Devlet organlar arasnda bir selahiyet muvazenesi kurmak, sonra da ferdler lehine Devlet faaliyetini tahdid ve kontrol eden kaideler yekunundan ibaret bir engeli Devlet cihaz nne karmak suretile hareket ve faaliyeti gletirir. Bylece birbirine dman ve zd iki uzuvlu bir devlet tekilat vicut bulmu olur. Trk Demokrasisi byle iki cz birbirine yan bakan, ferdlerin haklarile devlet faaliyetini zd kudretler halinde karlatran liberal muvazene ve kontrol kontrksiyonunu kknden ykmtr. Onun yerine rejimimizde halk, parti ve devletten ibaret uzuvlu bir ahenk ve nizam tekilat kaim olmutur. 28 Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi, s. 337. Ancak, Trk demokrasisinin Yavuz Abadan, 1938 ylnda Ankara Halkevinde verdii konferansda kuvvetler birliini

demokrasinin, kuvvetler ayrln ise liberalizmin bir zellii olarak takdim ediyordu. Abadan yle

kuvvetler birlii tutkusu, ok partili siyasal yaama geildikten sonra da devam etmitir. CHPnin 1947 Kurultaynda kabul edilen programnda kuvvetler ayrl akca reddedilmitir. CHP Programnn 1. maddesine gre Trk milletinin idare ekli kuvvetlerin birlii esasna dayanr. T. Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, kinci Bask, (stanbul: Arba Yaynlar, 1995), s. 584.

1524

29

Bu konuda bkz. A. Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, kinci Bask, (stanbul:

letiim Yaynlar, 1995), ss. 233-243; . Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, (Ankara: Birey ve Toplum Yaynclk, 1984), ss. 85. 90. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, 1921 Anayasas kabul edilirken, milli egemenlik gibi kuvvetler birlii ilkesi de tartlmamtr. Bkz. E. zbudun, 1921 Anayasas, (Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1992), s. 24. 30 TBMM Zabt Ceridesi, II. Devre, Cilt 7, s. 225. Ayrca bkz. ibid. ss. 226-227: Celal Nuri B.

(Devamla)-. Tevhidi kuva, bizce pek aziz olan bir umdedir ve bu umdeyi tesbit ettik. Ahkam esasiye faslnn memba, mahezi tevhidi kuvadr. 31 Grmeler srasnda, gerekte milletin bu konuda kskan olduu belirtilmitir. zmir

Mebusu Mahmut Esad Bey, Cumhurbakanna fesih yetkisi verilmesini ngren Kanunu Esasiye Encmeni (Anayasa Komisyonu) tasarsn u szlerle eletirmiti: Efendiler Trk milletinin mukatteratn, bahusus Hakimiyeti Milliye Esas zerine Milli Hakimiyetine ok kskan olan Trk milletinin mukatteratn, can, kan, mal, pahasna, yangn pahasna hakimiyetini kurtaran bir milletin mukadderatn ihtilalin, inklabn balangcndan drt be sene gemeden evvel mutlak idarede bile olmyan bir sisteme terk ve tevdi edemeyiz efendiler. TBMM Zabt Ceridesi, Devre II, Cilt 7, s. 240. kinci Meclisin mebuslar, milli hakimiyeti devretmeme konusundaki kat tutumlarn metafizik boyutlara da tamlardr! Saruhan Mebusu Read Beyin u szleri bu kskanl yanstmaktadr: Kanaati katiyem udur ki farz muhal olarak Allah Reisicumhur olsa, kati arzediyorum, kestiriyorum. (Haa sesleri) Haa. Melaikei Kiram Heyeti Vekile olsa fesih selahiyetini verecek yoktur. (Alklar). TBMM Zabt Ceridesi, Devre II, Cilt 7-1, s. 997. 32 Celal Nuri Bey, Encmen teklifinde (27. madde) saylan meclisin yetkilerinin asla tahdidi

olmadn vurgulamtr. TBMM Zabt Cerideleri, Devre II, Cilt 7, s. 214. 33 Montesquieu, The Spirit of Laws, trans. A. m. Cophler vd., (Cambridge: Cambridge

University Press, 1989), s. 157. Ayrca bkz. M. Erdoan, Anayasal Demokrasi, 3. Bask, (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), ss. 135-139 ve Z. Arslan, Anayasal Devletin Normatif Temelleri: Siyasal Tarafszlk (I), Liberal Dnce, 16 (Gz 1999): 5-19, s. 6. 34 35 Rousseau, Of the Social Contract, s. 4. 1924 Anayasasnda korunan balca hak ve zgrlkleri u ekilde sralayabiliriz: Kii

dokunulmazl, vicdan, dnme, sz, yaym, yolculuk, bat, alma, mlkedinme, maln ve hakkn kullanma, toplanma, dernek kurma, ortaklk kurma haklar ve hrriyetleri (madde 70); yaama hakk, can, mal, rz ve konut emniyeti (madde 71 ve 76); kii gvenlii ve zgrl (madde 72); ikence yasa (madde 73); din ve felsefi inan zgrl (madde 75); basn zgrl (madde 77); seyahat zgrl (madde 78); szleme zgrl (madde 79); retim zgrl (madde 80); haberleme zgrl (madde 82). 1924 Anayasasndaki haklar ve hrriyetler listesi ve bu alandaki

1525

uygulama iin bkz. K. Gzler, Trk Anayasa Hukuku Dersleri, (Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar, 2000), ss. 55-57. 36 289. 37 38 Abadan, Hukuku Gz ile Milliyetilik ve Halklk, s. 9. Anayasac Ali Fuat Bagil, bu sakncalar yle ifade etmektedir: Anayasada V. R. Sevig, Trkiye Cumhuriyeti Esas Tekilat Hukuku, (Ankara: Ulus Basmevi, 1938), s.

vatandalara geni hak ve hrriyetler tannm gibi grnyorsa da, dikkat edenler iin, bu srf grnten ibarettir. Hakikatte Trkiyede ferdin hak ve hrriyetleri kanun vaznn yani Meclisin, Meclisteki ekseriyetin, hatta fiiliyatta, bu ekseriyet eflerinin grne ve telakkilerine baldr. nk, Anayasann vatandalara tand hak ve hrriyetlerden her birinin tarifini ve hududunun tayin ve tesbiti salahiyetini bu kanun, hibir kontrole ve lye tabi tutmakszn, dorudan doruya ve adeta mutlak denecek bir tarzda kanun vazna yani Meclise brakmtr. Trkiye parlamentosu imdiye kadar en mutlak hkmdarlar kadar mutlak bir teri salahiyeti kullanmtr. u halde ve bu vaziyet karsnda Anayasann vatandalara tand hak ve hriyetler, gayet tabii olarak, nazari kalmaa ve bunlar fiili bir kymet ifade etmemee mahkumdur. A. F. Bagil, Vatanda Hak ve Hrriyetlerinin Korunma Meselesi ve Anayasamz, (1956), lmin Inda Gnn Meseleleri, (stanbul: YamurYaynlar, 1960), ss. 59-60. 39 Anayasann stnln vurgulayan 103. madde yleydi: Tekilat Esasiye Kanununun

hibir maddesi, hibir sebep ve bahane ile ihmal veya tatil olunamaz. Hibir kanun Tekilat Esasiye Kanununa mnafi olamaz. 40 Bkz. M. Soysal, Anayasaya Giri, (Ankara: A Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1969),

ss. 174-176. 41 Dahas, o dnemde anayasa yargs fikri, aydnlarn bir ksmna da pek scak

gelmiyordu. rnein, erif Mardin 1 Temmuz 1954 tarihli Forumda unlar yazyordu: Trkiyede bir anayasa mahkemesi tasavvur edemeyiz, zira anayasann tefsirini yapacak olan hakimler insann insan olarak kudsiyetine inanmak ve bu inanlarnda tamamiyle deiik gelenekler iinde yetimi bir Millet Meclisi ile arpmak mecburiyetinde kalacaklardr. Dikkat edilirse burada mevzubahis olan u veya bu parti deil, hangi parti iktidarda olursa olsun Millet Meclisinin kendisidir. Bu bakmdan bugn Trkiyede bir anayasa mahkemesinden bahsetmek mevcut ihtilaflar artrmaya almaktan baka bir ey deildir. . Mardin, Trk Modernlemesi, Makaleler 4, (stanbul: letiim yaynlar, 1991), ss. 317-318. 42 . Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Drdnc Bask, (stanbul: letiim

Yaynlar, 1992), ss. 307-308.

1526

Abadan, Y., Hukuku Gzyle Milliyetilik ve Halklk, Konferanslar, Seri 1, Kitap 2, (Ankara: Cumhuriyet Halk Partisi Yayn, 1938). Abadan -Unat, N., Patterns of Political Modernization and Turkish Democracy, Turkish Yearbook of International Relations, 18 (1979): 1-26. Akin, S., 100 Soruda Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, (stanbul: Gerek Yaynevi, 1980). Arslan, Z., Anayasal Devletin Normatif Temelleri: Siyasal Tarafszlk (I), Liberal Dnce, 16 (Gz 1999): 5-19. Bagil, A. F., Vatanda Hak ve Hrriyetlerinin Korunma Meselesi ve Anayasamz, (1956), lmin Inda Gnn Meseleleri, (stanbul: YamurYaynlar, 1960), ss. 43-85. Belge, M., Egemen deoloji: Korporatizm, Sosyalizm Trkiye ve Gelecek, (stanbul: Birikim Yaynlar, 1989), ss. 127-138. Berlin, I., The Crooked Timber of Humanity, (London: John Murray, 1990). Cobban, A., Rousseau and Modern State, 2nd Edition, (London: George Allen & Unwin Ltd., 1964). Constant, B., Political Writings, trans. B. Fontana, (Cambridge: Cambridge University Press, 1988). DEntreves, A. P., Natural Law, 2nd Edition, (London: Hutchinson, 1970). Demirel, A., Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, kinci Bask, (stanbul: letiim Yaynlar, 1995). Erdoan, M., Anayasal Demokrasi, 3. Bask, (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999). Gzler, K., Trk Anayasa Hukuku Dersleri, (Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar, 2000). Keens-Soper, M., Jean-Jacques Rouesseau: The Social Contract, A Guide to the Political Classics: Plato to Rousseau, ed. By M. Forsyth&M. Keens-Soper, (Oxford: Oxford University Press, 1988). Kker, L., Demokrasi zerine Yazlar, (Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 1992). Mardin, ., Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Drdnc Bask, (stanbul: letiim Yaynlar, 1992). Mardin, ., Trk Modernlemesi, Makaleler 4, (stanbul: letiim yaynlar, 1991).

1527

Mc Coubrey, H., The Development of Naturalist Legal Theory, (London: Croom Helm, 1987). Montesquieu, The Spirit of Laws, trans. A. m. Cophler vd., (Cambridge: Cambridge University Press, 1989). zbudun, E., 1921 Anayasas, (Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1992). zbudun, E., Trk Anayasa Hukuku, 4. Bask, (Ankara: Yetkin Yaynlar, 1995). Parla, T., The Social and Political Thought of Ziya Gkalp 1876-1924, (Leiden: E. J. Brill, 1985). Peker, R., nklap Dersleri, 4. Bask, (stanbul: letiim Yaynlar, 1984). Rapaczynski, A., Nature and Politics: Liberalism in the Philosophies of Hobbes, Locke, and Rousseau, (Ithaca&London: Cornell University Press). Rousseau, J. J., Of the Social Contract, trans. C. M. Sherover, (New York: Harper &Row, 1984). Sertel, S., Roman Gibi, 2. Bask, (stanbul: Belge Yaynlar, 1987). Sevig, V. R., Trkiye Cumhuriyeti Esas Tekilat Hukuku, (Ankara: Ulus Basmevi, 1938). Sezgin, ., Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, (Ankara: Birey ve Toplum Yaynclk, 1984). Soysal, M., Anayasaya Giri, (Ankara: A Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1969). Tanr, B., Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, (1789-1980), 4. Bask, (stanbul: Afa Yaynclk, 1996). TBMM Zabt Cerideleri, Devre II, Cilt 7-8/1. Toprak, Z., Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu, (stanbul, 1977), ss. 13-31. Toprak, Z., II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk, Toplum ve Bilim, 1 (Bahar 1977): 92123. Tunaya, T. Z., Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, kinci Bask, (stanbul: Arba Yaynlar, 1995). Tunay, M., Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetimi nin Kurulmas (1923-1931), nc Basm, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999).

1528

Cumhuriyet Kadn Kimliinin Oluturulmas Aamalar / Yrd. Do. Dr. Leyla Kaplan [s.863-868]
Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Onyedinci ve on dokuzuncu yzyl srelerinde Avrupann sanayi devrimini gerekletirmesi, hzla ilerlemesini salam, smrgecilik ve hzl ilerleme Dou ve Bat arasndaki mesafeyi amt. Bunun sonucunda an medeniyetini temsil eden g bat yani Avrupa olmutur. Devlet ve toplum yapsn glendiren, eitim ve ekonomik refah dzeyini ykselten Avrupada, zgr dnce ve doal hukuk fikirleri yaygnlam ve eitli feodal ve dini kstlamalara kar gelinmeye balanmtr. Meydana gelen gelime ve sanayileme ile birlikte kadn, ev hayatnn dna tam, ucuz igc olarak kullanlmas da onu alma hayatnn nemli bir paras haline getirmiti. Kadnn ekonomik gce erimesi, eitim imkanlarndan yararlanarak sosyal hayatta giderek artan sorumluluklar stlenmesi, Avrupadaki kadnn durumunu deitirmi, ataerkil aile ve toplum yapsn zayflatmtr. XIX. yzylda ortaya kan kadn rgtleri, alma artlarnn dzeltilmesi, eit ie eit cret denmesi, sosyal gvencelerden yararlanlmas, aile kurmada kadna da sz hakk tannmas, ocuklarn velayet hakk, boanmada eitlik, mirastan erkekler gibi yararlanmak, seyahat zgrl isteklerini dile getirerek, kadn da insandr ve zgr olmaya hakk vardr, kadnlar da erkeklerin sahip olduu haklara sahip olmaldr fikirlerini savunmutur. Hukukta eitlik, siyasi haklarn kadnlara da tannmas vb. isteklerin giderek artt, kadn haklarn savunan eylem ve gsterilerin yapld Amerika ve Avrupada verilen mcadele baarya ulam ve baz lkelerde kadnlar lehine yasal dzenlemeler yaplarak kadn-erkek eitliini salamaya ynelik admlar atlmtr. Avrupadaki gelimelerden, Tanzimatn ilanndan sonra giderek artan hzla daha fazla etkilenen Osmanl Devleti, bata askeri alan olmak zere eitli alanlarda slahatlar yapmaya balamt. Tanzimatn ilan sonrasndaki dnemde Osmanl aydnlar geleneksel yapdan kurtulmak gerektiini ileri srerek her alanda slahat fikrini savunmulardr. Baz aydnlar, Mslman kadnlarn zor durumda olduuna dikkat ekerek Mslman kadnn durumunun dzeltilmesini istemektedir. Batl hemcinslerinin sahip olduu haklara Mslman kadnlarn da sahip olmas gerektiini ifade eden Osmanl aydnlar zellikle II. Merutiyet Dneminin eserlerinde, gazete ve dergilerinde, bu dncelerini dile getirmekte, ayrca kurulan dernekler araclyla kadn haklarn savunmaktadrlar.1 Dnya Sava srasnda erkek nfusun ounluunun silah altnda olmas sebebiyle duyulan ihtiya zerine kadnlar, alma hayatna katlmaya tevik edilmi, ofr, ar fabrika iisi, p vb. mesleklerde grev yapan kadnlara gece ve gndz vardiyal alma saati uygulanmtr. Sava gnlerinin devlet politikalarnn, adeta kadn evden uzaklatrp bamszlatran politika olmas dikkat ekicidir. Bu dnemde erkein yerini alan, onun yapt ileri baaran, lkesi ve ailesi iin fedakarca alan kadn tipi simgeletirilmitir. Osmanl Devletinde de II. Merutiyet Dnemi alma hayatna

1529

tevik edilen kadnlarn sava srasnda daha fazla sayda ve eitli mesleklerde almaya balad bir dnemdir. Bu dnemde bizzat devlet, Mslman kadn alma hayatna ynlendirecek almalar yapm, Kadn Amele Taburlar oluturarak kadnlar ok eitli alanlarda istihdam etmitir.2 Osmanl Devletinin son zamanlarnda uranlan yenilgiler, insan ve toprak kayplar, yaplan gler kadnlarn madur olmasnda etkili sebepler arasnda yer almaktadr. I. Dnya Sava yenilgisi sonunda imzalanan Mondros Atekes Antlamasyla igal edilen Anadoluda da Trklere yaplan soykrm, mezalim, kadnlarn urad tecavz ve eziyetler Mslman kadnn daha da zor durumda brakmtr. tilaf devletleri tarafndan igal edilen yerlerde, Ermeni ve Rumlarn da katlmasyla giderek artan zulm lke aydnlarn harekete geirmi ve igallere kar direnme karar alnarak milli mcadele balatlmtr. gallerden kurtulup vatann bamszln gerekletirmek iin verilen mcadeleye katlan Trk kadn, cephede ve cephe gerisinde hizmet etmi, cephane imalathanelerinde, kan kollarnda, yol ve siper kazmada, hastabakclk, terzilik grevlerinde alarak cepheye silah tam, ehit ve kimsesiz ocuklarna bakm ve yardm toplama faaliyetlerine katlmlard. Sava srasnda esiz bir fedakarlkla grev yapan kadnlarmzn gsterdikleri cesaret ve azim, ezilen ve smrlen esir milletlerin kadnlarna rnek olmu, dnya kadn hareketleri asndan nem tayan bir hareket olarak deerlendirilmitir. Anadolunun igaline kar sessiz kalamayan Trk kadn bata stanbul olmak zere Anadolunun birok yerinde igalleri knayan mitinglere katlm ayrca sadece kadnlarn katld mitingler dzenlemitir. Bu mitinglerde halk mcadeleye aran kadn konumaclar adeta mcadelenin birer simgesi haline gelerek milli uurun gelimesini salamlard. Bunun yan sra Milli Mcadeleyi desteklemek amacyla kadn dernekleri kurulmu, bunlar araclyla mcadeleye katkda bulunan kadnlar rgtl kitlesel kadn hareketlerini ynlendirmilerdi.3 Her trl yoklua katlanarak igallere kar direnen Trk milleti, fedakarlnn karln, silahl mcadeleyi bitiren Lozan Bar Antlamasyla kazanarak yeni bir dnem balatmtr. Bu dnemde yklan ve bozulan eski kurumlarn yerine yeni kurumlarn kurulmas gerekletirilirken yeni Trk devletini ada bir hale dntrmeyi amalayan sosyal ve siyasi yenilikler yaplmtr. Milli varlmzn temeli olacak yeni bir yaay tarz, dnya gr topluma benimsetilmeye allm, Memleket behemehal asri, medeni, mteceddit olacaktr. Bizim iin bu, hayat davasdr diyen Atatrkn bu szlerle gsterdii hedefe ksa srede ulalacak bir dizi inklap art arda gerekletirilmitir. slami ve ok uluslu bir imparatorluktan milli bir devlete geilmi, ulus -devletniter model benimsenmitir. Dine dayal hukuk sistemi ve devlet yaps deitirilirken, Tanzimattan sonra giderek yaygnlaan medeniyet ve Batllama kavramlarna aklk getirilerek her ynyle adalama prensibi kabul edilerek gerekli admlar atlmtr. adalamann Trk toplumuna benimsetilmesine zen gsteren Atatrk, slahatlarla ortaya kan tartmal ortam ve kltr ikiliini ortadan kaldrmay amalayarak, Bat medeniyetinin topluma

1530

Trk kltr erevesinde verilmesine zen gstermitir. Medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk aile hayatyla, yaay tarzyla, batan aa d grn ile medeni olduunu fiilen gstermek mecburiyetindedir szyle yalnzca idare eklinin deitirilmekle kalnmayacana, yaant ve aile tarznn da deitirileceini aklamakla medeni bir seviyeye ulalacan, takliti olmayan ve ada medeniyetin temelini oluturan teknolojiyi, her eyden nemlisi bu teknolojiyi oluturan dnce ve dnya grn topluma kazandrmay hedeflemektedir. Dil ve tarih, yaz, kyafet ve hukuk alanlarnda younlatrlan dzenlemeler ve yeniliklerle ayn zamanda Trk milli kltr hakim hale getirilmeye allmtr.4 Cumhuriyetin ilanndan sonra yaplacak i oktur. Gerekletirilmesi arzu edilen yenilikler yeni bir toplum dzeni oluturmay da hedeflemektedir. ncelikle kadnlar aalayan yasa ve geleneklerin ortadan kaldrlmas gereklidir. Kadn-erkek eitliini salamaya giden yolda ilk adm olarak tramvay, tren ve vapurlarda erkek ve kadnlarn ayr ayr seyahat etmeleri iin ayrlan blmler kaldrlmtr. Tevhid-i Tedrisatn (3 Mart 1924) kabul ile eitimde birlik ve eitlik ilkesi kabul edilmi, kz ve erkek ocuklarn ayn ortamda beraberce eitim yapmalar kabul edilmitir. ocuklarn ilkokula gndermeyen ailelere cezai ykmllkler getirilmesi uygulamalar da eitim hakkndan eit yararlanlmasn yaygnlatrmay amalamaktadr. Eitim, kadn bamsz birey haline getirmenin ilk aamas olarak grlmekte, kadn eski geleneksel bir yapdan syrarak yepyeni bir sosyal kimlik kazandrlmas istenmektedir.5 Toplumun ihmal edilmi bir paras olan kadn, toplumla kaynatrp retici bir duruma getirmenin yollar aranarak aile kurma ve meslek edindirme gibi eitli alanlarda deiime hz verilmi, ok eitli alanlarda inklaplar yaplmtr. Dini hukuk sistemi deitirilerek kadn-erkek eitliinin salanmas hedeflenmitir. Aile hukukuna yeni bir dzen ve denge getirmeyi amalayan medeni kanun ile Trkiyede ailede eitlik ve demokrasi anlaynn zemini oluturulmaktadr. 17 ubat 1926 tarihinde Medeni Kanunun kabul ile, tek elilik yani tek kadnla nikahn hukuken meru olduu, dier kadnlarla yaplan evliliklerin ise meru olmad, resmi nikahn e stats iin art olarak belirlendii ve bunun da bir kadnla evlilikte kabul edildii topluma anlatlmaya alld. Yasalar nnde resmi nikahl ein bu evlilikle ilgili haklardan (miras, ein lm halinde maa balanmas, doan ocuklarn nfus katlar yoksa eitim ve dier haklardan yararlanmada zorluk ekecei vb.) yararlanacan ifade eden yaz ve konferanslar yapld. Evlenmede ya 18 olarak belirlendi. ok kk yalardaki kz ocuklarn evlendirilmesini veya evlilik ad altnda para karl satlmasn nlemek iin alnan bu karar 16 ve 17 ya iin aile rzas hkm ile (krsal kesimde yaplan) kk yataki evliliklere kolaylk getirmeyi amalad. Medeni usule uygun nikah srasnda taraflarn kendi rzalarn nikah memuruna ahitler eliinde aklamas, boanma hakknn kadna da tannmas, erkein eri sistemde serbeste kulland boanma hakknn snrlanmas ve boanma iin geerli baz sebeplerin aranmas getirildi. ocuklarn velayet hakk kadna da tannd. Mirasta kz ve erkek ocuklarn eitlii kabul edilirken mahkemelerde erkeklerin ahitliinin stn saylmasndan vazgeilerek kadn ve erkek tanklarn ifadelerinin eitlii kabul edildi.6

1531

Laiklik esas kabul edilerek, aznlk, cemaat, mezhep farkllklarndan doan yasalar kaldrld. Klk kyafette yeni dzenlemelere gidildi. mmet kimlii krlarak Yurtta kimlii n plana karld. zel hayat, ailenin kuruluu, ileyii, sona ermesi, miras ilikileri, kiilerle eyalar, kiilerle kiiler arasndaki ilikiler yeni hukuk kurallarna gre dzenlendi. Kadn-erkek eitliine geilmesini kolaylatran ve aile hukukuna denge getirmeyi amalayan Medeni Kanun ile o gnn Trkiyesinde byk atlmlar gerekletirmektedir. Kadnlarn, Medeni Kanunun kabulnde ve baz deiikliklerin hazrlanmasnda rolleri olmamasna ve hatta fazla istekli davranmamalarna ramen yasann hazrlanmas ve kabul Batllama taraftar ynetici kadrolarn meclisteki geleneki (eriat) muhafazakar kadrolara kar kazand bir zafer olmaktadr. Bunda da Atatrkn rol byktr. Btn kar direnmelere ve kadnlarn ahlaknn ancak ve ancak eriat kurallaryla salanacan, kadnn arafnn ve peesinin onun ahlakn gsteren giyini tarz olduunu ve d grn bakmndan kadnlar eitlediini ileri srenlere, Medeni Kanunu protesto ederek, ayn gn ve saatte drt kadnla dini nikahla evlenerek yaaya gelenlere ramen toplumun byk ounluu ksa srede yeni yasann kurallarn uygulamaya balam, resmi nikahla aile kurma yaygnlamtr. Klk kyafet alannda Batl kyafet tarz benimsenmi, bu alanda yaplan dzenlemeler, kabul edilen kanunlarla (apka kanunu) l Genel Meclislerinin araf ve pee giyilmesini yasaklayan kararlar Cumhuriyet Yurtta kimliini pekitiren yenilikler olmutur. Osmanlda dine ve etnik kkenlere dayal eitlilik gsteren kyafetleri tamamen ortadan kaldrmay hedefleyen giriimler, Avrupai diye nitelenen erkek ve kadn kyafetlerinin kabul edilmesini salamtr. Toplumun giyiniini deitirerek d grnn de Batllatrmay amalayan yenilik hareketleri hzl bir ekilde uygulanarak ortak bir kyafet tarznda toplumda birlik oluturulmaya allmtr. Bu ekilde, kyafetlere baklarak kiinin hangi din, mezhep, cemaat ve etnik gruba ait olduunun anlald ve tarafl davranlar sergilenen bir ortamdan ortak bir kyafet tarznn benimsenildii bir ortama geilerek ayrcalkl ve ayrmc davranlarn ortadan kaldrlmas amalanmtr.7 Trkiyede kadn haklar konusunda dier nemli bir gelime de Atatrkn talimatlaryla balatlan kadnlara siyasi haklar tannmas almalardr. slamiyet ncesi Trk kadnlarnn devlet ilerinde sz sahibi olduunu ve aile ierisinde saygn bir konumda bulunduunu ileri sren grlerde yaygnlat kadnn geri plana itildii ve devlet hayatndan dland iddia edilmitir. Artk kadnlarn yeniden, eskiden sahip bulunduklar saygn konuma getirilmeleri gerektii savunulmaktadr. Devlet ilerinde sorumluluk stlenmeleri iin yeni dzenlemeler yaplmal, siyasi haklar tannmaldr. Herkes kadndan vatan dersi alr da niin o vatann idaresi ve mukadderat sz konusu olduu zaman ihmal edilir, Trabzon Trk Ocanda yapt bir konumada bu szleriyle kadnn lke idaresinde sz sahibi olmasn isteyen Sreyya Hulusi Hanm, kendisi gibi dnen birok aydnn dncelerini dile getirmektedir. 1924 ylnda kurulan Trk Kadn Birliinin, 1927 ylnda ynetmeliinde deiiklik yaparak kadnlara siyasi hak salanmas iin alacan ilave etmektedir.

1532

Fakat, dernein dzenledii toplantlarda ald baz kararlarn tepkilere neden olduu grlmektedir. Gerek halk gerekse meclis ve basn henz bu isteklere hazr deildir.8 Dernek ierisinde baz anlamazlklar, yneticilerin anlayl davranmaylar polis mdahalesine sebep olmu, dernek ksa bir sre kapanma tehlikesiyle karlamtr. Yeniden bakan seimine giden dernek bir sre siyasi isteklerini gndeme getirmemi, eitici faaliyetleri ile yardm almalarnda bulunmutur. eitli sebeplerle basklara urayan Trk Kadn Birliinin bu basklara uramasnn sebebini, sadece siyasi hak istekleriyle badatrmak yanl bir dnce olmaktadr. Bu dernein dier derneklerle ilikileri, yelerinin genel durumlar, btelerde savunma harcamalarnn eletirilmesi ve o gnk artlarda kabul edilemez bulunan grleri sebebiyle kamuoyunca ho karlanmamas ve ortamn bu istekleri gerekletirmeye uygun bulunmamas, dernein zerindeki basklar arttrmt. Dernek 1927den itibaren kamuoyunun kzgnln zerine ekmemek amacyla lml aklamalarla siyasi hak isteklerini gndemde tutarak almalarn srdrmtr. Halkn siyasi haklar konusunda hazrlanmasna dikkat eden Atatrk yaklaan yerel seimlerde kadnlara siyasi haklarn verilmesini istemitir. 20.03.1930 tarihinde Belediye Kanunu grlrken meclise bir tasar verilerek yaplacak belediye seimlerine kadnlarn da katlmas teklif edilecektir. Tasar hakknda ileri Bakan kr Kaya (Mula), Ahmet Aaolu (Kars), Emin Sazak (Eskiehir) milletvekilleri birer konuma yapmlardr. ileri bakan kr Kaya Bey; Bu tasarnn ak zelliklerinden ve inklap hkmlerinden biri de Trk kadnnn erkei ile eit olan erefli hakkn tamamyla belediye ilerinde de tayin etmesidir derken, Ahmet Aaolu da; Kadnlarn belediye ynetimlerinde grev almalarnn belediyeleri temsil bakmndan meclisten daha stn kldn anlatyordu. Emin Sazak ise Batda birok lkenin kadnlara ayn hakk verdiinden bahsederek bu kanunun kabul ile aradaki farkn kaldrlacan savunuyordu.9 Kanunun 198 oyla kabulnden sonra partilere kaydolarak seimlere katlan ve Belediye Meclislerine giren kadnlarmz arasnda Adviye Fenik, Seminur nan, Nezihe Korur, erife Hanm, Berna hanm gibi isimler bulunmaktadr. Trk kadnlarnn belediye seimlerine katlmalar salandktan sonra ikinci aama 28 Ekim 1933 tarihinde Muhtar ve htiyar Heyeti seimlerine katlma, oy verme ve aday olma hakknn tannmas ile salanmtr. Kazan ky muhtar Sat Kadn, muhtar seiminde ncler arasnda yer alm, 4 Aralk 1934 tarihinde de mecliste kadnlarn milletvekili seme ve seilme hakknn kabul ile siyasi haklarda nemli bir engel daha almtr. Babakan smet nnnn a konumasnda, kadnn ss eyas gibi memleket ilerine karmaz bir varlk olarak keye konulmasnn Trk ananelerine uymadn, Trk anlayna ters dtn, byle bir anlayn yerlemesine geirilen felaketlerin sebep olduunu anlatarak: Vatann her taraf istilaya urad zaman, kadnlar ate hattnda erkeklerle beraber omuz omuza alrlar, memleketin geri kalan ksmn korumak ve beslemek iin tarlann kara toprandan yiyecek karmaya alrlar, elbette bu varlklarn vatann her kesinde ve her tabakasnda sz sylemeye haklar vardr diyordu. Trk inklabnn en nemli tarafnn kadnlarn kurtuluunu salamas olduunu syleyen smet nnden sonra Refik

1533

Koraltanda (Konya) yapt konumada, dn bir evin prts gibi grlen kadnn bugn yepyeni bir dnyaya girdiini ifade ederek Trk kadnn dnya tanr, erkekten hibir savata geri kalmam, onunla omuz omuza yrm, onunla tarlada da beraber almtr. Ekin kaldrrken, ineini saarken, yavrusuna ninni sylerken dahi, erkekten ayrlmayan Trk kadn millet ilerinde de varln gstermitir demekteydi. Sadri Maksudi Beyin konumasnda, Trklerde kadnlarn idarede etkili olduklarn anlatyor ve kadnlarn siyasi haklardan yararlanmasnn demokrasinin bir gerei olduunu belirtiyordu. smail Mehmet (Sivas) Bey de, eskiden kadna byle bir hak tannacak olsayd bunu yapanlarn ldrleceini dile getirirken, Refik evket nce (Manisa) ise Trk kadnnn her zaman vatanperverliini gsterdiini, kadnlarnn cumhuriyetin btn ileri atlmlarn gerekletirerek, retmenlikte, hakimlikte, savata erkeklerden geri kalmadn alma snrlarnn evden, tarladan, dairelerden belediyeye buradan da btn Trkiyeye amil olmak zere genilediini anlatarak, Trk kadnlarnn omuzlarna aldklar ykn ok ar olduunu buna ramen onlarn bu siyasi ykn arln kaldracak yetenekte ve fazilette olmalarndan dolay milletin onlardan siyasi sahada da istifade edeceini belirtiyordu.10 258 kabul oyu alan tasar ile 22 yan bitiren kadn -erkek her Trk, milletvekili semek hakkna sahiptir. 30 yan bitiren kadn- erkek her Trk, milletvekili seilebilme hakkn kazanyordu. 05.12.1934 tarih ve 2593 sayl kanun ile bu hak yasalayordu. Kadnlara, siyasi haklarn son aamas saylan milletvekili seme ve seilme hakkn veren 1934 Meclisi, kadnlarmz semen nfusundan bile saymayan 1923 Meclisinden ok farkl bir konumdayd. Alnan bu kararla Trk kadn, batl birok lkenin kadnlarndan daha nce mecliste temsil edilme hakkn kazanmt.11 06.12.1934 tarihinde dzenlenecek bir toplant haberi Dn Trkiye Byk Millet Meclisi Trk kadnln tarihe, dnyaca tannm faziletlerini ulusal fedakarlklarn takdir etti. Onlarn da erkek yurttalar gibi devlet idaresinde sz sahibi olduklarn kanunla kabul etti ifadeleriyle duyurularak kadnlar Ankara Halkevinde toplantya arlyordu. Toplu halde teekkr telgraflarnn Cumhurbakan Atatrke ve Meclise gnderildii, arivlerde ok sayda bulunan telgraf ve mektuplardan anlalmaktadr. 17.02.1934 tarihli Edirneden ekilen bir telgrafta; Trk Ulusuna ocuklarn barnda tayarak yetitiren Trk kadnna imdiye kadar esirgenmi olan siyasal ve sosyal yeri verdiniz. Trk Ulusunun btnln tantan byk kurultayn deerli yasasn duyan Edirne kadnlar kendilerini yaattklar birlie ve ycelie karan Atatrke en derin sevgi ve sayglarn sunarak bayram yapmakta olduklarn bildiririz. Necmiye zdemir, Macide Aknc, Hatice Demir ballk ve kran duygular dile getirilmektedir. Eridirden Asiye Tufan adyla gnderilen telgrafta da Her sosyal deimede Trk Ulusuna dirlik, yurda k saarken, Trk kadnna da ayrcalk vererek yurda faydal bir ye yarattnz. Bu kez Tekilat- Esasiye yasas deiiminde bizlere verdiiniz Saylav seimi ve Saylav seilebilme hakk, yarattnz evrensel tarihin dnm noktasdr. Bu mjdeyi duyan Eridir kadnlar, cokun toplantlarnda sarslmaz duygularnn sonsuz sayglarnn onanmakl iin yarrlar szleriyle duyulan sevin dile getiriliyordu.12

1534

lke idaresinde sz sahibi evlatlar yetitiren kadnlarmz lkenin geleceinde de sz sahibi olmaldr. Zamanmz artk cemiyet iinde kadn ayrln deil kadn-erkek, mterek meselelerin zerinde alma birliini gerektirmektedir szleriyle aklayan ve kadnn eitimli, meslek sahibi bir ekilde medeni hayat ierisinde yer almasn isteyen Atatrk Kadnlarmz erkeklerden daha ok mnevver, daha feyizli, daha bilgili olmaya mecburdurlar. Eer hakikaten milletin anas olmak istiyorlarsa byle olmaldrlar diyerek milli kadn kimliini n plana karan, alkan ocuklarnn eiticisi, anas olduu kadar milletin anas ve erkein yolda olan kadn tipini simgeletiriyordu. Milli Egemenliin temsilinde kadnlarn da yer almas nemli bir ilerlemedir. Birok lkenin kadnlarn eve hapsettii bir dnemde Trk kadn Trkiye Byk Millet Meclisinde 18 gibi bir milletvekili says ile temsil edilmitir (1935). Bununla beraber kadnlarmzn oy kullanma ve milletvekili olma konusunda hevesli olmad bilinen bir gerektir. Byle bir dnemde mecliste grev alan kadnlarmzn ounun byle bir greve kendilerinin talip olmad, dnemin ynetici kadrosu tarafndan bu grev iin uygun grld tespit edilmektedir. Dnemin aydn ailelerine mensup olan bu kadn milletvekilleri, Batllamay benimsemi aile kadnlaryd. Milli mcadeleyi destekleyen aileler arasndan da seilmeye zen gsterilmitir. 1935 Meclisinde grev yapan kadn milletvekillerimiz btn bunlara ramen milli ve ada bir anlaya sahip olduklarndan seildikleri grevi byk bir baaryla srdrerek toplumda nc olduklarn unutmamlardr. Mecliste eitli komisyonlarda grev almlar, yaptklar konumalarla lke meselelerini byk bir dikkatle izlediklerini gstermilerdir. Demokrasi simgesi olarak tannacak ilk kadn milletvekillerimiz arasnda Belediye Meclisi yesi, parti yesi, derneklere ye kadnlar bulunmakta, retmen, doktor, ifti, ev kadn gibi meslekleri yaptklar bilinmektedir. Yerel zellikten ok milli ve ada deerlerin temsilcisi olan milletvekillerimiz politik zellie sahip deillerdir. Tek Parti Dnemi Meclislerinde yer alan kadn milletvekilleri daha ok parti yneticilerine yakn evrelerden seim listelerine alnan ve st sralara konulan adaylar olmaktadr.13 Tek Parti Dneminde parti listelerinde rahatlkla st sralarda yer alarak Meclise giren kadn adaylar, ok partili dnemde inklaplar ve zellikle kadn haklar aleyhindeki propagandalar yznden parti listelerine girememilerdir. Muhafazakar evrelerin oyuna talip olan partilerin izledii kadn milletvekili aleyhtar politika daha ok oy kaygsndan kaynaklanmakta az da olsa listelerinde yer alan kadnlar alt sralara konulmakta ya da hi yer verilmemektedir. Muhafazakar evrelerin, kadn aday olan partiye oy verilmeyecei propagandas, kadn semenin erkekler tarafndan bask altnda tutulmas Cumhuriyet Halk Partisini de etkilemitir. Kadn milletvekillerinin siyasi faaliyetlerde yetersiz kalmalar, kadn semenlere ulaamamas, kadn semenlerin bilinsizce erkee ballklarn srdrerek onun istedii partiye oy vermeye devam etmeleri, partilerde uzun yllar grev alan kadnlarn partililerin i ekimeleri ve entrikalar sonucu listelere alnmamas, aa, airet, derneki ve klp varlkl aile kadnlarnn tercihleri, kadnlarn siyasetle uramasn engellerken, siyasi faaliyetlere ilgi duymamasnn da temel sebebi olmutur.

1535

Ayrca siyasetiler tarafndan izlenen ve partili memur, ii vb. kiileri grevden uzaklatrma veya hak ettii grevlere getirmememe uygulamalar da toplumun eitimli ve meslek sahibi kesimini siyasetten uzaklatrmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda kapitlasyonlarn etkisini silmek ve milli bir ekonomi meydana getirmek amacyla yaplan faaliyetlerde kadnlarmz nemli roller stlenmilerdi. Alan atlyelerde alarak retime katkda bulunan kadnlarmz 1929da dnyaya yaylan ekonomik bunalm Trkiyenin en az zararla atlatabilmesi iin alnan tedbirlere katlmlardr. Dardan alnan mallarn tketimini aza indirip, lkemizde retilen mallar tketmeyi halka alamaya alan faaliyetlere katlan, Trk Bankalarnda tasarruf hesaplar atrarak, yerli mal kullanmay tevik eden kadnlarmz, Vatan iin lmeyi bilen Trk kadn biraz fedakarlk etmeyi bilmez mi? Milli iktisat bizden giyinmemeyi deil, giyinirken dahilde bulunan eyler iin harice para verilmemesini istiyor grlerini destekleyerek lke ekonomisini canlandrma giriimlerine katkda bulunmulard.14 Asri kadnnce sosyal kadn demektir. Asri kadn, diri sosyetenin kadn demektir. Bu diri kurumlar bilim ve endstridir. Asri kadn, bilim kltr ve endstri kltr alm olan kadndr. Kadnn analk grevine gelince, onu her zaman yapmtr, gene de yapmaldr. Atatrk, milli misyon yklenmi kadnlarn lkenin kalknmasnda etkili olmasn istiyordu. Bu amala da kadnlarn aktif olarak alma hayatna atlp, retime katkda bulunmas gerektiini konumalarnda dile getiriyordu. Eskiden kzlarn terbiyesi, onlar ev ilerine altrmakt, fakat bugn kzlardan yksek tahsil de isteniyor. Kadnlarn vazifesi yalnz ocuklarn terbiye etmek deildir. Milleti terbiye etmek, erkekleri doru yola sevk etmek de onlarn vazifesidir. Kadnlarn ev ii rollerinin dnda toplumu ynlendirici grevler yklenmesi gerektiini ve milli grevlerinin ev ii grevlerinden daha nemli olduunu syleyerek Malumdur ki her safhada olduu gibi, heyet-i itimaiyyede dahi taksimi vezaif vardr. Bu umumi taksimi vezaif arasnda kadnlar kendilerine ait olan vezaifi yapacaklar gibi, ayn zamanda heyet-i itimaiyyenin refah, saadeti iin elzem olan mesai-i umumiyeye dahi dahil olacaklardr. Cumhuriyetin ilan ile birlikte eitli faaliyetlere katlan aydn kadnlar, yardm derneklerinde alp, sosyal ve kltrel etkinliklere katldlar. Milli ekonomi oluturma ve kalknma yolunda nemli roller stlendiler. Medeni Kanun ile insan olduklarn hatrladlar, kendilerine tannan haklar kaybetmemek iin direndiler ve hibir engel tanmadlar. Kurulan yeni devletin ve yeni rejimin nde gelen savalar ve savunucular oldular. Nfus artn salamak iin alnan tedbirlerle, salkl ve grbz kuaklar yetitirilmesinde devletin izledii politikaya itirazsz katlan kadnlarmz Atatrk dneminde kadna salanan haklarla, dnyadaki pek ok devletin kadnlarndan nde oldular ve pek ok lke kadnna da rnek oluturdular. Trkiyedeki kadn haklar lehindeki gelimeler, dnya kadnlarna ayn dnemde uygulanan kstlayc uygulamalardan farkllk gstermektedir. I. Dnya Sava sonrasnda cepheden eve dnen erkeklerin i bulma sorunuyla karlamas sava yllarnda kadnlar lehine izlenen devlet politikalarn

1536

deitirmitir. Bu dnem ailesine, evine dnen, alma hayatna katlmak istemeyen, erkein alarak kendisine sunaca artlarda yaamay kabul eden uysal ev ve aile kadn tipi n plana karlm, bamsz yaamay seven, alan ve reten, kadn haklarn savunan kadn tipine adeta sava almtr. Avrupa ve Amerikada kadnlar aleyhine oluan byle bir ortamda kadn haklarna kar tepkiler artm, kadn hareketlerini kstlayan propagandalar yaplmaya balanlmtr. Buna karlk Trkiyede, dnemin diktatrlkle ynetilen Nazist ve Faist lkelerden de kendisini ayran ve kadnlara hukuk, eitim, ekonomi ve siyasi alanda olabildiince st dzeyde kadn zgrletirecek yasalar kabul edilerek, devrimler gerekletirilmitir. Tarihinde ilk defa Mslman Trk kadnna, onun hayat seviyesini ykseltmeyi ve kadn-erkek eitliini salamay amalayan haklar tannm, dnyadaki, kadn aleyhtar ortama kar feminist bir devleti politika izlenmi ve bu politika sonucu Cumhuriyet Kadn Kimlii oluturulmutur. Bugn Trkiye Cumhuriyeti Devletinde eitimli, meslek sahibi, toplumsal statde kendisine saygn bir yer edinmi birok kadn bulunmaktadr. Bunlar, Cumhuriyetin dayand laik ve ada ilkelerin erevesinde yetien kadnlardr. Kadn, artk erkek ii, erkek meslei olarak grlen her trl hizmet alannda baaryla grev yapmakta, en st kademelerde gururla almaktadr.

Bernard Caporal; Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn, Ankara 1982, s.

149; efika Kurnaz; Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn (1839-1923), Ankara 1990, s. 95-104; Leyla Kaplan; Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn (1908-1960), Ankara 1998, s. 37-62. 2 3 4 . Kurnaz; a.g.e., s. 122-124; L. Kaplan; a.g.e., s. 43. L. Kaplan; a.g.e., s. 71-136. Nimet Arsan; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, (Atatrkn Sylev ve

Demeleri), C II, s. 85-86; Trkan Arkan; Atatrkn Trk Kadn Hakkndaki Grlerinden Bir Demet, Ankara 1984, s. 25; B. Caporal; a.g.e., s. 647. 5 6 B. Caporal; a.g.e., s. 240-241; 323. B. Caporal; a.g.e., s. 372-380, Halil Cin; slam ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara

1984, s. 311-313; Bilge zden; Aile Hukuku, Ankara 1979, s. 7; Jale Akipek; Trk Medeni Hukuku, Ankara 1973, s. 53-55. 7 8 B. Caporal; a.g.e., s. 645-647; L. Kaplan; a.g.e., s. 181-187. Tezer Takran; Cumhuriyetin 50 Ylnda Trk Kadn Haklar, Ank. 1973, s. 124; B.

Caporal; a.g.e., s. 690; L. Kaplan; a.g.e., s. 140-150.

1537

TBMM Tutanaklar, 3 Nisan 1930; L. Kaplan; a.g.e., s. 190-191; irin Tekeli; Kadnlar ve

Siyasal Toplumsal Hayat, stanbul 1982, s. 10-30; B. Caporal; a.g.e., s. 125. 10 TBMM Tutanaklar, 4 Aralk 1934; Afet nan; Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve

Grevleri, stanbul 1982, s. 170-181, L. Kaplan; a.g.e., s. 190-191. 11 L. Kaplan; a.g.e., s. 76, L. Kaplan; Atatrkn Trk Kadn Haklarnn Kazanlmasndaki

Rol, Atatrk Haftas Armaan (Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar), Ankara 1994, s. 131-150; L. Kaplan; TBMMde Kadn Milletvekilleri, C. XII, Mart 1996, s. 267-276. 12 13 . Tekeli; a.g.e., s. 10-30, 297-305; L. Kaplan; a.g.e., s. 201-204. L. Kaplan; Smrgecilie Kar Oluan Kadn Hareketleri ve Atatrkn Rol, nc

Uluslararas Atatrk Sempozyumu 3-6 Ekim C. I, Gazi Magosa-Kbrs 1995, s. 495-507. 14 N. Arsan; a.g.e., C. I, s. 329-330, C. II s. 47-86, 149, 265; T. Arkan; a.g.e. s. 20-140

AKPEK, Jale, Trk Medeni Hukuku, Ankara 1973. ARIKAN, Trkan, Atatrkn Trk Kadn Hakkndaki Grlerinden Bir Demet, Ankara 1984. ARSAN, Nimet, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (Atatrkn Sylev ve Demeleri), C. I-V, Ankara 1964. CAPORAL, Bernard, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn, Ankara 1982. CN, Halil, slam ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara 1984. NAN, Afet, Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, stanbul 1982. KAPLAN, Leyla, Atatrkn Trk Kadn Haklarnn Kazanlmasndaki Rol, Atatrk Haftas Armaan (Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar), Ankara 1994. KAPLAN, Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn (1908-1960), Ankara 1998. KAPLAN, Leyla, Smrgecilie Kar Oluan Kadn Hareketleri ve Atatrkn Rol, (nc Uluslar aras Atatrk Sempozyumu 3-6 Ekim) C. I, Gazi Magosa-Kbrs 1995. KAPLAN, Leyla, TBMMde Kadn Milletvekilleri, C. XII, Mart 1996. KURNAZ, efika, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn (1839-1923), Ankara 1990. ZDEN, Bilge, Aile Hukuku, Ankara 1979.

1538

TAKIRAN, Tezer, Cumhuriyetin 50 Ylnda Trk Kadn Haklar, Ankara 1973. TBMM, Tutanaklar, 3 Nisan 1930-4 Aralk 1934. TEKEL, irin, Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, stanbul 1982

1539

SEKSEN SEKZNC BLM CUMHURYET DNEMNDE BLM

Cumhuriyet Dneminde Bilim / Prof. Dr. Esin Kahya - Yrd. Do. Dr. Hseyin Gazi Topdemir [s.871-893]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Ondokuzuncu yzyl, hem Dou hem de Bat iin, zellikle entelektel kltr asndan, dev dnm ve deiimlerin ortaya kt byk bir dnemi simgelemektedir. Bu dnemde bilim ve onun uygulama boyutu olan teknolojide hemen hemen tarihin hibir dneminde grlmedik lde hzl gelimeler ortaya km ve bunun doal bir sonucu olarak, toplum yaamnda da kkl deiimler yaanmaya balanmtr. Batda bu dnemde ortaya kan gelimeler, aslnda 15. yzylda ortaya kan Rnesans ve Reform hareketlerinin ve daha sonra da Aydnlanmann yaratt yeni dnsel, kltrel ve sanatsal anlatm ve yaratcln dominant konuma getii bir ortamn rn olarak ortaya kmtr. Bu dnemin dnsel kavrayna egemen olan etmen bilgi ve daha ok bilgi retmektir. Balangta bunu nasl yapacan tam olarak bilememesine karn, Rnesans aydnnn emin olduu tek bir ey vardr, o da eski olan her eyin deitirilmesi, reddedilmesi ve yenisinin bulunup yerine konulmasdr. Bu balamda, gelenein getirdii ve empoze ettirdii her tr deer yargsna kar kmak Rnesans aydnnn vazgeilmez temel davran modeli olmutur: her ey deimeli ve dnme uratlmaldr. Deiim ve dnm ise bilinlenmeyle olur. Bilinlenme ise bilgiye ve yalnzca doru bilgiye dayanlarak elde edilebilir. nk bilgi g demektir.1 u halde doaya ilikin salam ve gvenilir bilgiler elde etmek yeni iin vazgeilmez n kouldur. Zaten felsefe yani doa bilimi doru nermeler topluluu olmaldr.2 yleyse yeni bilginin arac da deimeli ve yeni bir arala bir Novum Organum ile doaya yaklalmal ve onun salam bilgisi elde edilmelidir. Bat iin yeniden dou dncesinin anlam ksaca budur. Burada dnceye egemen olan baat kavram yenidir. Bu yeniyi arama dncesiyle doann bilgisi elde edilmeye alm, ve bu aba baary da getirmitir. En azndan otorite kabul edilen ve kesinlikle reddedilmesi gereken eskinin geleneki doa anlay, doa olaylarna sade bir bavuru sonucu kolaylkla aabilmitir. Artk sra yeni bilgilerden oluan yeni bir bilim oluturmaktr. Bu anlay Rnesans dncesini Aydnlanmaya doru gittike ivmelendirirken, dier taraftan da bilimi bu yeni anlayla oluturulan bilgi ynlarn kuramsallatrmaya doru sevk etmitir. En sonunda Isaac Newton (1642-1727) bu bak, byk ve sentezci bir kavrayla, antsal yapt olan Doa Felsefesinin Matematik lkelerinde (1687) somutlatrmtr. Ksaca Principia olarak tannan bu kitap aslnda klasik fiziin son noktasdr ve Newtonun burada sergiledii dnceler ve ulat sonular yaklak gelecek iki yz yl boyunca Newton Program olarak Bat bilim ve dnce yaamna egemen olmu,

1540

arkasndan da onsekizinci yzyl bilimsel devrimi gereklemi ve ardndan da ondokuzuncu yzylda bilim ve teknolojideki byk gelimelerin nnn almas salanmtr. Bu gelimeler Batda yalnzca bilimsel ve ona bal olarak teknolojide byk ilerlemelerin ortaya kmasna yol amam, ayn zamanda, eitim sistemlerinin de, bilimde ortaya kan yeniliklerin toplumsal yaam ynlendirecek ekilde, gzden geirilmesine ve yeniden dzenlenmesine de yol amtr. Eitim sistemindeki bu dzenlemeler, bilimin retildii, korunduu ve aktarld bilim kurumlarn da kapsayacak ekilde geniletilmitir. Batda bunlar olup biterken, ne yazk ki, Newtonun Principiasnn yaymland yllarda Viyanay kuatp teslim almaya alan Osmanl Devleti, 1683te Viyana bozgununa uram, bu yenilgiyle artk ynetsel ve askeri alanlarda zayf dtn ac bir ekilde grmtr. Bu bozgunun Osmanl asndan tek olumlu yn ise Bat kltr ve medeniyetine bakn deimesine yol am olmasdr. Onsekizinci yzyldan itibaren, Batda her ey bilgi kuramsal -epistemolojik- bir zeminde ve balamda deerlendirilmeye balanm ve dolaysyla da bilgi aralarna tarihin hibir dneminde karlalmayan bir younlukla (maddi-manevi) gereksinim duyulmasna yol almtr. nk balangta bilgi yalnzca g olarak alglanrken, gittike zaman ierisinde yaam belirleyen bir olguya dnm ve artk ayn zamanda ekonomik bir deer, ksaca para olduu da anlalmtr. Osmanl ise bu durumu gerek anlamda ancak ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda kavram ve savunmaya balamtr. Bu nedenle Osmanl iin aslnda gerek uyan ve zihniyet deiiminin bu tarihten itibaren baladn sylemek doru olacaktr. Bat Dnyas, yukarda gsterildii zere, Rnesans dncesiyle, toplumsal, ekonomik ve kltrel alanlarda, zellikle de bilim ve felsefe alannda, tarihinin hemen hibir dneminde rastlanmayan byk bir atlm gerekletirmi, bunu gerekletirirken, kabul ettii yeni anlay ve yntem bir yandan doaya ilikin yeni ve gvenilir bilgiler retmeyi ok kolaylatrm, dier yandan da, yine bu dnemin bir rn olan matbaann icdyla da, bu bilgilerin doru ve hzl bir biimde geni halk kitlelerine ulatrlmas olanakl hale gelmitir. Bat kltr dnyasnda nemli ve r ac gelimelerin kaydedilebilmi olmas aslnda bu dzenin sonucudur. Batda bunlar olup biterken, bu dnemlerde Osmanl Devletinde henz bu gelimenin farkna varldna ve sonunun nereye varacann kestirilmesine ynelik dnce ve bunun gerekletirilmesine ynelik atlmlarla karlalmamaktadr. Yeniyi bulup karmaya ynelmi, kkl ve devrimsel atlmlarla kendi ayrt edici niteliklerini ortaya koymu olan Rnesans dncesinin ise, ilk bakta, Osmanl Devletindeki yansmalarnn ancak onsekizinci yzylda ortaya kmaya balad izlenimi edinilmektedir. nk yaygn bir kanya gre, bu dnemde, belirgin bir ekilde, zellikle askeri alanlarda geleneksel anlayn deitirilmesinin gerekliliine ynelik dnceler n plana kmaya balam ve bu anlay dier alanlara da yaylmaya allmtr.

1541

Ancak, yaplacak ayrntl bir inceleme aslnda bu belirlemenin de eksik, yapay ve desteksiz olduunu gstermektedir. nk ortaya kan problemlerin nedenlerine ynelik bir kavray bu dnemde ortaya kmaya balam olsa bile, geleneksel bilgi retme yollarna dayanan, otoritelerin sylediklerinin basit tekrarlanmas trndeki almalar henz btn canlln korumaktadr ve daha da nemlisi hl otoritelere gvenerek Bat karsnda varlk gsterilebilecei inanc devam etmektedir. Bunun en gzel rnei, bu yeni dnemi kavrad varsaylan Yirmisekiz Mehmed elebinin yapm olduu ehrezrnin (lm 1298) e-eceretl-lhiyye3 (el-ecer el-lhiyye) adl kitabnn tabiyyt -fizik- blmne ilikin evirisidir. Onsekizinci yzylda Osmanl Devletinin bilim ve kltr dnyasnn Bat karsndaki konumunun anlalmasn salamas bakmndan nemli ip ular tayan bu kitabn hibir orijinal yan yoktur ve btnyle Aristoteles (M.. 384-322) ve bn Snnn (980-1037) aklamalarnn tekrarndan oluturulmutur. Ge bir dnemde olmasna karn, klasik Yunan ve daha sonra slm Dnyasnda verilen bilgilerin derlemesinden oluturulmu yararsz bir almadr. Ayn zamanda, byle bir yaptn, son derece ge bir dnemde evrilmi olmas, Osmanl Devletinin zaman ierisinde kendisini gelien bilim ve teknolojiden ne denli kopardn ve an yakalamakta aciz ierisine dtn ok ak bir biimde gstermektedir. Dnce alannda iine dlm olan bu gerileme, aslnda ve doal olarak, btn kltr katmanlarnn doasn betimleyen bir gstergedir. yle ki, bu gerilemeye kout olarak Devletin de hzla toprak kaybetmeye balad grlmektedir. Btnyle feodal yapya sahip bir devlette uyan tetikleyen en nemli etmen de aslnda bu toprak kayb olmutur. nk sonuta kt gidii durduracak arenin, orduyu ncelikle yeniletirmek ve o gnk koullara ayak uyduracak bir konuma ulatrmak ve daha sonra dier alanlarda yeniletirme abalarna girmek gerektii ancak bylelikle anlalabilmitir. Nitekim bu anlay yalnzca askeri alanlarla snrl kalmam ve sonuta btn toplum kesimlerinin gelitirilmesine ve yeniletirilmesine ynelik almalar bylece balatlmtr. Padiah III. Ahmed ve Sadrazam Damat brahim Paann, kltrel alanda balatlan gelitirme abalarn daha fazla etkin klabilmek iin 30 kiilik komisyondan oluan bir eviri brosu kurmalar bu durumun ak bir gstergesidir ve Osmanl yneticilerinin bu dnemde zihinsel anlamda ciddi dnmlere uradklarna iaret eden deerli bir atlmdr. Ancak doa ve matematik alanlarnda hibir almann evrilmesinin ngrlmemi olmas ise, hem bilginin deerinin yeterince kavranamadn, hem de balatlan ciddi giriimin gerekli yarar salamasn engellediini gstermektedir. evrilmesini ngrdkleri yaptlardan birisi Antikan byk dnr Aristotelesin Fizik kitabdr. Bu eviri iini de dnemin nde gelen aydnlarndan Yanyal Esad Efendi (l. 1730) stlenmitir. Olduka ge bir dnemde Aristotelesin fizik kuramnn Osmanl Devletinin bilim ve kltr ortamna aktarlmasn salam olan bu almann, artk o dnemde btnyle niceliksellemi, temel ilke ve kanunlar konulmu bir mekanik biliminden hibir ekilde sz etmeyii, Osmanlnn gelien Bat bilim ve kltrnden btnyle uzaklatnn ve Bat biliminin de doru kavranamadnn bir gstergesi olmas bakmndan byk deer tamaktadr. Yirmisekiz Mehmed elebinin Paris seyahati srasnda nl astronom Cassininin (1625-1712) zicini stanbula getirdii

1542

halde Trkeye evrilmesinin ancak 50 yl sonra4 yaplmas da dnemin bilimsel dzeyini, bilime ve bilimsel bilgiye olan ilgisini gsteren dier bir kanttr. Btn bunlardan aka anlalan yenileme hareketlerinin banda harp okullarnn alm olmas gelmektedir ve bu durum ayn zamanda Osmanl biliminin gelimesi ve Bat biliminin aktarlmas asndan da en ciddi adm oluturmaktadr. 1773 ylnda stanbulda Avrupay rnek alarak bir denizcilik mhendislii askeri okulunun, Mhendishne-i Bahr-i Hmyn ve daha sonra da 1789 ile 1795 arasndaki srede kara askeri mhendislik okulunun, Mhendishne-i Berr-i Hmyn, birka aamada kurularak faaliyete geirilmi olmas bu durumun bir kantdr. Eitim alannda onsekizinci yzylda balayan bu yenileme hareketleri, ondokuzuncu yzylda Askeri Tp Okulu (1827), Drlfnn, Maden Mektebi (1858) ve Sivil Tp Okulunun kurulmasyla devam etmitir. Bylece bilimsel almalarn yaplabilmesi ve sonularnn toplumun ve lkenin yararna uygulamalara dntrlebilmesi iin, ncelikle kuramsal ve teknik bakmlardan donanmlar yksek, yetimi elemanlara ve bunlar yetitirecek eitim kurumlarna gereksinim olduunu anlayan Osmanl Devleti, bu amala yurt dndan uzmanlar getirtmek suretiyle mevcut eitim kurumlarn yeniden dzenlemi ve bir taraftan da darya seme renciler gndererek, eitim alanndaki an gidermeye almtr. Ancak uygulama birok bakmdan umulan verememi ve baarszlkla sonulanmtr. Bu aslnda doal gzkmektedir. nk ncelikle unu belirtmemiz gerekir ki, bir lkede bilimsel aratrma ortam kolay olumamaktadr ve verimli sonular elde edebilmek iin yllarca abalamak gerekmektedir. Balangta iyi fark edilmeyen bir nemli zorluk, gerekten yetenekli genlerin zamannda bulunup desteklenememesinden kaynaklanmaktadr. Kim ok yetenekli, kim ok hevesli ama az yetenekli, bunlar ayrt edebilmek iin lkede baarl aratrmaclardan meydana gelen yetkili bir evre bulunmas arttr. Byle bir evre yoksa, doal olarak yanl insanlar desteklenebilmekte ve salkl bir bilim ortam da bir trl kurulamamaktadr. Osmanl Devletinin btn iyi niyetine karn baarsz olmasnn temel gerekesi de budur. nk her eyden nce yurt dna gnderilen rencilerin bir ksm baarsz olmu, bir ksm lkeye geri dnmemi, dnenlerin bir ksm devletten yardm salayamad iin rendiklerini uygulayaca ortamlar yaratamam ve byk bir kaynak baarsz bir biimde yok olmutur. Buna karlk ok az bir ksm ise eitimlerini tamamladktan sonra lkeye dnm ve elde ettikleri olanaklarla devletin gelimesine katk yapmaya almlardr. Buradaki en gze arpan yn, Osmanl Devletinin artk bilime ve bilimsel bilgiye dayanmas gerektiinin bilincine varm olmasna karn, maddi olanaklarnn neredeyse yok denecek kadar azalm olmasna bal olarak, darya gnderdii insanlarn lkelerine dndklerinde almalarn salayacak maddi destei verebilecek gce sahip olmamasdr. Bu koullarn yaratt erevede durumu kavramaya altmzda, Osmanl Devletinin byk bir cihan devleti olduu ve her eyden nce bunun gerektirdii en temel davran biimi olan bu bykl korumak ve kollamak amacyla davrandn sylemek yerinde olacaktr. Bunu yapabilmek iin gerekli olan ise bilgiye dayal g deil, sadece fiziksel gtr. Bu gcn yer ald kaynak

1543

ordudur ve her eyden nce ordunun, Devletin malup olmasn engelleyecek bir donanma sahip olmas gerekmektedir. Bu nedenle Osmanl Devleti ncelikle askeri alanda reforma gitmi ve ordusunun gelimi ordularla mcadele edebilmesini salayacak bilgi ve becerileri kazandracak yeni askeri okullar, -Mhendishne-i Berr-i Hmyn ve Mhendishne-i Bahr-i Hmyn-, amtr. Bu okullar kuramsal aratrma birimleri deil, tamamen uygulamal eitimin verildii yerlerdir. Bu nedenle kuramsal fizik deil, mekanik veya tamamen geometri bilgisini gerektiren yansma optii ve ayna incelemeleri gibi dallar n plana karlmtr. Bu yzden 1585 ylndan 1850 ylna kadar geen dnem ierisinde kuramsal fizik almas yaplmamtr. Bu tutum Osmanlnn bilim alannda da Baty doru anlayamadn ve bu alanda da gerekli atlm salamaktan ok uzak kaldn gstermektedir. Bu balamda konuya yaklaldnda, Reform ve yenileme hareketlerinin kayna da doal olarak askeri alanda yaplan atlmlar olmutur. Bylece onyedinci yzyldan itibaren Osmanl toplumunun bir ok alanda nemli deiimler yaad, ancak kltr alanndaki deiimin ise ok yava olduu anlalmaktadr. Bunun temel nedenlerinden birisi, yukarda anlatlanlarn nda aa kt zere, Osmanl Devletinin modernleme (Rnesans ve Reform) dncesinin ana hedefleri arasnda kltrel modernlemenin yer almamas ya da en son srada yer almasdr. Byle bir yap ierisinde ondokuzuncu yzyla giren Osmanl Devleti, sadece bilim ve kltr alannda deil, fakat ayn zamanda, siyasal ve toplumsal alanlarda da yenilikler yapmas gerektiinin bilinciyle, nce Tanzimat (3 Kasm 1839) ve Birinci Merutiyetin (23 Aralk 1876-13 ubat 1878) ilann gerekletirmitir. Bylece, askerlik, adliye, maliye, eitim ve devlet ynetimine ilikin konularda dzenleme ve yeniliklere gidilmeye allmtr. Yaplan uygulamalarn ekonomik, siyasal ve toplumsal istikrarszlklarn giderilmesinde baarszla uramasyla, Birinci Merutiyet ilan edilmek durumunda kalnmtr. Ancak ksa sre ierisinde lke snrlar ierisinde ortaya kan huzursuzluk, baboluk ve zellikle d glerin lke ilerine kolay mdahale etmesiyle ortaya kan kargaa bir kez daha istibdat ynetiminin n plana gemesine yol am ve bu ynetimin yaratt bask ve kat ynetimin yaratt olumsuz koullardan kurtulmak iin de, daha sonra 23 Temmuz 1908 ylnda kinci Merutiyet ilan edilmek durumunda kalnmtr. Daha ok toplumsal ve siyasal amalarla gerekletirilmi reformlar olmalarna karn, her hareketin de, ister istemez bilimsel etkinlik zerinde derin izleri olmutur. Bylece son derece hzl bir toplumsal, siyasal ve entelektel deiim ve oluum ortamnda domu ve yetimi olan Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk, Trkiye Byk Millet Meclisini kurduu 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren, ayn zamanda, bir lkenin sava alanlarnda kazand baary, bilim ve kltr alannda ortaya koyaca baarlarla talandrmad srece, varln uzun yllar korumasnn olanakl olmad gereinden hareketle, bir yandan yeni siyasal yapy biimlemeye alrken, bir taraftan da bilim ve kltr alannda dayanlmas gereken temellerin neler olmas gerektii konusunda da almay ihmal etmemitir. Yukarda betimlendii zere, Batnn gelimiliinin altnda yatan temel motivasyonun bilim ve bilime dayal aktiviteler olduunu ok iyi fark etmi olan Atatrk, bu gereklii tm halka anlatabilmek iin nl Hayatta en hakiki mrid ilimdir, fendir. szn sylemek gereksinimini duymutur. Bu sz

1544

aslnda Cumhuriyetin dayandrlaca esaslar da zetleyen bir belirlemedir. Nitekim Cumhuriyetin kurulmasndan hemen sonra Samsunda stikll Ticaret Mektebinde yapm olduu bir konumada (22 Eyll 1924), unlar belirtmektedir: Dnyada her ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin, muvaffakiyet iin en hakiki yol gsterici ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda klavuz aramak gaflettir, bilgisizliktir, doru yoldan sapmaktr.5 Bylece, bilimin nemine ve bilimsel gelimeleri yakndan izlemenin gereine dikkat ekmi olan Atatrkn, bilim ve teknolojiyi kendisine ve kurduu Cumhuriyete tek yol gsterici olarak kabul ettii aka anlalmaktadr. Trk milletinin kazand askeri zaferlerin ardnda yatan gerein de, yine bilimsel bilginin aklsal bir biimde uygulanm olduunu belirtmektedir: inde bulunulan an ve getirdii yaam biiminin bilimsel bilgiye dayandn ve gerek gcn bu bilgi olduunu her frsatta vurgulayan Atatrk, Trk milletinin yrmekte olduu ilerleme ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale mspet ilimdir6 diyerek Cumhuriyetin ilanndan sonra, bu dncelerini uygulamaya geirecek kurum ve kurulularn hzla kurulmasna ynelmitir. Bilgiyi tayan ve yaygnlatran en nemli ara olan alfabenin yenilenmesi ve buna bal olarak dilin gelimesinin salanmas gerektiini ok iyi anlam olan Atatrk ncelikle Harf Devrimini gerekletirmi ve bununla birlikte bir dizi kkl deiimi Trk insannn yaamna sokmutur. Harf Devrimine ilikin u szleri onun yaratc ve kavrayc dehasn aka gstermektedir: Her eyden evvel her gelimenin ilk yap ta olan meseleye temas etmek isterim. Her vastadan evvel, byk Trk milletine kolay bir okuma yazma anahtar vermek lazmdr. Byk Trk milleti, bilgisizlikten, az emekle ksa yoldan ancak kendi gzel ve asil diline kolay uyan byle bir vasta ile syrlabilir. Bu okuma yazma anahtar ancak Ltin esasndan alnan Trk Alfabesidir. Basit bir tecrbe Ltin esasndan Trk harflerinin, Trk diline ne kadar uygun olduunu, ehirde ve kyde ya ilerlemi Trk ocuklarnn ne kadar kolay okuyup yazdklarn gne gibi meydana karmtr.7 Osmanllar dneminde, askeri gerekelerle ve zellikle Franszlarn yardmyla mhendislik, tp ve harp okullar kurulmutu. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan sonra, Avrupadaki modellere uygun niversite kurma giriimlerinde bulunulmu ve 14 Ocak 1863 tarihinde stanbulda DrlFnn- ahne (mparatorluk niversitesi) adyla ilk niversite kurulmutur. Batl rneklerine uygun bir biimde kurulan ilk Trk niversitesi olarak kabul edilmesine karn, Drl-Fnn da dier eitim kurumlarnda olduu gibi, medrese geleneinin derin izlerini tamaktan kurtulamamtr. Bilimin retildii ve srdrld kurum olan niversitenin, ada uygarlk dzeyini belirleyen uluslarn sahip olduu kurumsal niteliklerle birlikte lkede kurulmas amacyla, Cumhuriyet Dneminde, ncelikle Osmanl Devletinin bir bilim ve kltr kurumu olan Darl-Fnn, yukardaki nitelikleri tayacak ekilde Almanyadan Trkiyeye gelen bilim adamlarnn yardmyla yeniden

1545

yaplandrlarak, 1924 ylnda stanbul niversitesi adyla retime almtr. Bu ilkeler dorultusunda, ayn tarihte Ankarada da Yksek Ziraat Enstits kurulmutur. Trk bilim tarihinde zel bir yeri olmas dolaysyla, stanbul niversitesinden biraz daha ayrntl sz etmek yararl olacaktr. stanbul niversitesi, Drl-Fnn ad altnda drt aama geirmitir. Bunlar srasyla; Birinci Drl-Fnn (1863), Drl-Fnn-u-Osmani (1870), Drl-Fnn-u Sultani (1874) ve Drl-Fnnu ahanedir (1900). Drl-Fnn 1908de baz yeniliklere kavumusa da Bat anlamnda bir niversite dzenine ancak, 1911 ylnda geebilmitir. 1911 ylnda Drl-Fnn ynetmelii yeniden yaplm ve bilimsel zerklik verilmitir. Bu ynetmelikle Drl-Fnn be farkl ubeye ayrlmtr. Bu be ubeden biri, bugnk Fen Fakltesinin, Fnn yani Fenler ubesiydi. Fenler ubesi, imdiki adlaryla Matematik Bilimleri ve Doa Bilimleri ksmlarndan olumaktayd. Matematik, Fizik ve Mekanik dersleri Matematik Bilimleri ders program iindeydi. Doa Bilimleri programnda ise Denel Fizik dersi verilmekteydi. Balangta Matematik Bilimleri ders programndaki baz dersler Salih Zeki tarafndan verilmitir. 1919 ylnda yaplan bir dzenleme ile snf yerine smestre sistemi getirilmi ve Fnun ubesi yerine ;Fen Medresesi ad kullanlmaya balanmtr. Cumhuriyet kurulduktan sonra 1 Nisan 1924de Drl-Fnna tzel kiilik kazandrlm ve 7 Ekim 1925 tarihinde bir ynetmelikle bilimsel ve idari zerklik kazandrlarak, bnyesindeki Medreselere Faklte ad verilmitir. Bu dnemde zellikle Fransadan ok sayda retim eleman Trkiyeye davet edilerek eitli dallarda Trk hocalarla birlikte ders vermeleri salanmtr.8 1933 niversite Reformuyla birlikte, 1 Temmuz 1933de, Drl-Fnn yerine stanbul niversitesi kurulmutur. Gerekletirilen bu reformla birlikte, stanbul niversitesinde yeni bir ynetim yaplanmasna gidilmi, bilim dallar modern esaslara oturtulmu, eitim ve retimde ada atlmlar gerekletirilebilmesinin n almtr. stanbul niversitesinde bu yaplanlar bir balang olarak grd ve 1933 ylnda yrrle koyduu niversite Reformuyla, ada uygarlk dzeyine ulamak ve zerine kmak olan, asl amacn gerekletirmeyi dnd anlalan Atatrkn, bylece, pek ok konuda olduu gibi, modern dnce ve anlay temelinde ykselen niversite ve onun simgeledii ada kltr toplumunun temellendirilmesi hedefini Trk toplumunun nne koyduu ve bu balamda yaplmas gerekenleri de ilk kez gerekletirmi olduu anlalmaktadr. Bu konudaki dncelerini en iyi u szleri aklamaktadr: Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr. Kltr, okumak, anlamak, grebilmek, grebildiinden mana karmak, uyank davranmak, dnmek, zekay terbiye etmektir. imdiye kadar takip olunan retim ve eitim usullerinin milletimizin gerileme tarihinde en mhim bir sebep olduu kanaatindeyim. Bunun iin bir milli terbiye programndan bahsederken, eski devrin uydurma hikayelerinden ve doutan mevcut zelliklerimizle hi de mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden, Doudan ve Batdan gelebilen btn tesirlerden tamamen uzak, milli ve tarihi seciyemizle orantl bir

1546

kltr kastediyorum. nk milli dehamzn tam gelimesi ancak byle bir kltr ile temin olunabilir. Milletimizin dehasnn gelimesi ve bu sayede layk olduu medeniyet seviyesine ulamas phesiz ki yksek meslekler erbabn yetitirmekle ve milli kltrmz ykseltmekle mmkndr.9 Trkiye Cumhuriyetinin temelinin kltr olduunu ve kltrn srekli ykseltilmesi gerektiini ok kesin bir biimde belirleyen Atatrkn, bu balamda gerekletirmi olduu yksek eitim reformunun ne kadar nemli olduu aa kmaktadr. nk kltrn ykselmesini salayacak kurumlar yksek eitim kurumlardr ve bu nedenle niversitenin ada uygarlk dzeyini belirleyen standartlara kavuturulmas bir zorunluluktur. Bu anlamda laik bir bilim zihniyeti, gzlem ve deneye dayanan bir retim ve her trl dogmatik anlaytan kurtulmay amalayan zellikleri n plana karan bir niversite reformunun ngrlm olmas gen cumhuriyetin gelecee gvenle bakabilmesinin salanmasnda byk nem tamaktadr. leriye ynelik son derece doru kararlar verdii ksa sre ierisinde anlalan ve reformun gerekletirildii dnemde Batl pek ok bilim adamn lkeye getirmeyi baaran Atatrk, ok az bir zaman dilimi ierisinde, bilgiye dayal bir toplum yaratma idealine ulamay baarmtr. yle ki, stanbul niversitesinin ardndan, 12 Temmuz 1944 tarihinde stanbul Teknik niversitesi, 13 Haziran 1946 tarihinde Ankara niversitesi, 25 ubat 1953 tarihinde Atatrk niversitesi, 20 Mays 1955 tarihinde Karadeniz Teknik niversitesi ve Ege niversitesi, 15 Kasm 1956 tarihinde Orta Dou Teknik niversitesi ve 1 Ekim 1967 tarihinde Hacettepe niversitesi Trk toplumunu bir bilgi toplumu yapma idealini gerekletirmek amacyla almlardr. 2001 yl itibariyle lkemizdeki niversite says yetmiin zerindedir. Bilginin retilmesinde ve gelitirilmesinde, en az niversiteler kadar nemli grevleri olan baka kurumlara da gereksinim vardr. Bu nedenle gen Cumhuriyetin geliim izgisine kout bir biimde, bilimin yerlemesini, yaygnlamasn ve toplumsallamasn, ayn zamanda bilim ve teknoloji alannda gerekli olan atlmlarn salanmasn yapmakla grevlendirilen bir dizi eitli aratrma ve gelitirme kurumlar da zaman ierisinde kurulmu ve Trk insann yararlanmasna almtr. Bu kurumlardan bazlar unlardr: 1. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (Tbitak) 24.7.1963 tarihinde yrrle giren 278 sayl Kanun ile kurulan TBTAKn amac, Trkiyede pozitif (mspet) bilimlerde aratrma ve gelitirme faaliyetlerini lke kalknmasndaki nceliklerine gre gelitirmek, zendirmek, dzenlemek ve koordine etmek; mevcut bilimsel ve teknik bilgilere erimek ve eriilmesini salamak olarak tanmlanmtr. Bugn kuruma bal alt aratrma gurubu vardr: a) Matematik, fizik ve biyoloji, b) Mhendislik, c) Tp,

1547

d) Veterinerlik ve hayvanclk, e) Tarm ve ormanclk, f) Bilim adam yetitirme. Kurum, 1966 ylndan balayarak bilim ve teknie dnya apnda katklar yapan ve ulusa vlecek eserler veren Trk bilim ve teknik adamlarna her yl Bilim dlleri datmakta, lise ve niversite rencilerinin katld proje yarmalar dzenlemekte ve bilim sevgisini yaygnlatrmak ve geni kitleleri bilimsel ve teknolojik gelimelerden haberdar etmek iin Bilim ve Teknik adyla aylk bir dergi yaynlamaktadr. Bu balamda TBTAKn stlendii grevler unlardr: * niversite, kamu ve zel sektr kurum ve kurulularnca yrtlen aratrma-gelitirme faaliyetlerine destek vermek ve tevik etmek * Kendi bnyesindeki aratrma merkez, enstit ve birimlerinde kalknma hedefleri dorultusunda dorudan aratrma yapmak * Bilim kltrn yaymak, bilim ve teknolojiyle bark bir toplum yaratmak ve bilim insanln, aratrmacl tevik etmek iin yaynlar yapmak, yarmalar dzenlemek ve dller vermek * Aratrmac yetitirilmesine katkda bulunmak, bu amala burs vermek * Enformasyon, dokmantasyon hizmetleri vermek * Faaliyet alanlarna giren konularda yerli ve yabanc kurulularla ibirlii yapmak * Trkiyenin Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikalarn saptamak ve bu konuda karar alc en st organ olan Bilim ve Teknoloji Yksek Kuruluna sekreterya grevi yapmak 2. Refik Saydam Merkez Hfzshha Enstits (RSHM) Bu kurumun ilk temeli Osmanl Devleti zamannda atlm olup, 1888de Telkihhane, iek As stasyonu olarak kurulmutur. Cumhuriyet kurulduktan sonra, 1931 ylnda yeni bir yaplanma ile Refik Saydam Merkez Hifzshhat Enstits olarak grevini srdrmtr. Buraya bal olarak 1936 ylnda Hzshhat Okulu kurulmutur. Refik Saydam Hfzsshha Merkezi, lkemizde Halk Salnn korunmasna ynelik retim, kontrol ve tan ile ilgili temel laboratuar hizmetlerini yrtmek zere, 17 Mays 1928 tarihinde Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna bal olarak kurulmu, bir Ulusal Referans Laboratuardr. Refik Saydam Hfzsshha Merkezi, 14 Aralk 1983 tarihinde gelien gereksinimleri karlayacak yeni bir

1548

yaplanmayla birlikte, Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl adn alm ve sadece Salk Bakanlna bal bir kuruluu haline getirilmitir. Kurulu yllarnda Bakteriyoloji, Kimyasal Analizler, Farmakodinami ve Immnbiyoloji olmak zere 4 blm olarak planlanm olan RSHM, ortaya kan yeni salk sorunlarn zmleyebilmek amacyla eitli dnemlerde grev alanlar deitirilerek gnmze kadar gelmitir. 1931 ylnda, az yoluyla uygulanan BCG As retimine balanlan RSHMde, 1932 ylndan itibaren lke gereksinimini karlayacak dzeyde serum retimini gerekletirmeyi baarmtr. 1933 ylndan balamak zere pek ok a retimini gerekletirmeye balayan Merkez, 1935 ylnda, bnyesinde bir Farmakoloji Blm kurulmasyla da yerli ve yabanc ilalar ile dier hayati maddelerin kontroln de ele almtr. 1936 ylnda, alan Hfzsshha Okulu ile eitim alannda da etkinlik gsteren RSHM, zamanla eklenen yeni birimlerle birlikte aratrma-gelitirme faaliyetlerini younlatrarak, gittike daha fazla uzmanlk isteyen konularda geliimini srdrerek, bugn eitim, aratrma, standardizasyon, danmanlk ve yayn faaliyetlerine devam etmektedir. 3. Maden Teknik Arama Genel Mdrl (MTA) 1935 ylnda zel kanunla kurulmu tzel kiilii olan MTA, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal bir kamu iktisadi teebbsdr. Amac, lkede iletmeye elverili maden ve taoca alanlarn belirlemek ve bunlarn daha verimli bir ekilde iletilmesi iin gerekli aratrmalar yapmak, bunlarla ilgili jeolojik ve jeofizik ettler, arama ileri ile ilgili her trl laboratuar analiz ve fizibilite raporlarn hazrlamak ve ayrca madencilik sektr iin uzman teknik personel ve kalifiye ii yetitirmektir. MTAnn Maden Haberleri Blteni, MTA Haberleri ve MTA Dergisi isimli sreli yaynlar bulunmaktadr. 4. Kandilli Gzlemevi 1911 ylnda Fatin Gkmen (1877-1955) tarafndan stanbulda kurulmu olan bu gzlemevinde astronomi almalar, gerek anlamda, 1947 ylnda balamtr. Gne fizii blm tarafndan gerekletirilen Gne lekeleri ve takre gzlemleri bugn de srmektedir. Gzlemevi gnmzde Boazii niversitesine baldr ve Deprem Aratrma Enstits ile Gk ve Yer Bilimi Aratrma ve Uygulama Merkezinden olumaktadr. Enstitde astrofizik, jeoloji, jeofizik ve deprem mhendislii anabilim dallarnda lisansst ve doktora eitimi yaplmaktadr. lkemizin en eski ve kkl kurulularndan biri olan ve 28.03.1983 tarihinde Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits adyla bir Enstit statsne dntrlen Kandilli Gzlemevinin tarihsel geliiminin nemli dnemi vardr. Bu dnemler 1868-1909, 1911-1982 ve 1982den bugne kadar.

1549

1868 ylnda Rasathane-i Amire adyla kurulmu olan Kandilli Gzlemevi, ilk kurulduu dnemde astronomi almalarnn yrtld bir gzlemevi olarak deil, meteorolojik gzlemlerin yapld bir birim olarak planlanmtr. Ancak daha sonralar astronomi almalarnn da yapld bir merkez haline gelmitir. Nitekim, 1872 ylnda karlan Salname adl bir astronomi takviminde gezegenler, kuyruklu yldzlar, yldz zamannn gne zamanna evrimi, enlem tayini vb. astronomiye ilikin konularn yer almas bu durumu kantlamaktadr. Arivine ilikin incelemelerde, gzlemevinde ayrca zaman tayini, mhendisler ve denizciler iin gerekli olan mknats inesinin deklinasyonu gibi konularn da alld anlalmaktadr. Rasathane-i Amire 12 Nisan 1909 ylnda meydana gelen ihtilal sonucu yamalanm, tm aletleri ile beraber tahrip edilmi ve kullanlamaz hale gelmitir. Gzlemevinin tekrar kurulmas iin Fatin Gkmen grevlendirilmi ve Fatin Gkmen yapt incelemeler sonucunda, bugnk yeri uygun bularak, 1911 ylnda yeniden kurulmutur. Ksa bir srede salanan aletlerle 1 Temmuz 1911den itibaren srekli ve sistemli bir ekilde meteorolojik gzlemler yaplmaya ve kaydedilmeye balanmtr. 1912 ylnda askeri uaklarn hareketini dzenleyecek meteorolojik bilgilerin elde edilmesi amac ile bir Genel Hava Mfettilii kurulmu, daha sonra bu rgt sivil gereksinimleri karlamak zere klim Aratrmalar Mfettilii adn alm ve Rasathane-i Amire ye balamtr. 1936 ylna kadar Rasathane-i Amire adyla anlan gzlemevi, Harf Devrimi ile birlikte Maarif Vekaleti Heyet ve Fiziki Arzi stanbul Rasathanesi adn almtr. 1936dan sonra Kandilli Rasathanesi, 1940 ylndan sonra ise Kandilli Rasathanesi Astronomi ve Jeofizik, adn alan ve 1926 ylnda ilk deprem kayt sistemi kurulan Gzlemevi, 1982 ylnda Boazii niversitesine balanarak Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits adn almtr. lkemizin en kkl bilim kurumlarndan birisi olan Kandilli Gzlemevi, 1982 ylndan itibaren depreme dnk almalar ncelikli hedef haline getirmi, aratrma ve uygulama almalarna hz vermitir. 5. Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu (MKE) 1950 ylnda kurulmu olan, tzel kiilie sahip, faaliyetlerinde zerk ve sorumluluu sermayesiyle snrl bir kamu iktisadi devlet teekkldr. Amac, savunma ve sivil sanayi ihtiyalarn planlamak, ekonomik bir ekilde retmek ve pazarlamak olan MKE, kalknma planlar ve yllk programlar erevesinde, imalat ve sanayi alannda her trl silah ve patlayc maddeler ile daha ok askeri gereksinimleri karlamaya ynelik ara-gere ve makineleri imal etmek veya ettirmekle grevlidir. Bu grevleri yerine getirirken, gerektiinde yurtiinde veya yurtdnda yerli ve yabanc kurulularla ibirlii yapmak ve ortaklklarda da bulunabilen MKEnin bnyesinde birok fabrika bulunmaktadr. MKE Kurumu adl bir de yayn organ bulunmaktadr. 6. Trkiye Atom Enerjisi

1550

Kurumu (TAEK) 1956 ylnda kurulmu, babakanla bal, kamu tzel kiilii olan bir kurumdur. Amac, atom enerjisinin Trkiyede bar amalarla ve lke yararna kullanlmasn salamak, bu ynde temel ilke ve politikalar belirlemek, program ve plan yapmak, nkleer maddelerin kullanlmasna ilikin esaslar koymak ve nkleer konularla ilgili mevzuat hazrlamaktr. Turkish Journal of Nuclear Sciences adl ylda iki kez yaymlanan bir ayn organ bulunmaktadr. 7. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DMGM) 1925 ylnda Babakanla bal bir genel mdrlk olarak kurulmu olan DMGM, meteoroloji istasyonlar amak ve altrmak, hizmetlerin gerektirdii gzlemleri yapmak ve deerlendirmek, eitli sektrler iin hava tahminleri yapmak ve meteorolojik bilgi destei salamak gibi grevleri stlenmitir. Bu grevlerine ek olara, uluslararas anlamalarla sorumluluuna verilmi olan meteorolojik hizmetleri de yrtmekle ykml olan DMGM, ayn zamanda meteoroloji ile ilgili konularda aratrmalar yapmak, Trkiyenin iklim zelliklerini saptamaya ynelik incelemeler gerekletirmek ve sonularn arivlemek, gerektiinde yaymlamakla da grevlidir. DMGM Gnlk Meteoroloji Blteni, Aylk Meteoroloji Blteni ve Meteoroloji Dergisi gibi eitli sreli yaynlar da karmaktadr. 8. TBTAK Ulusal Gzlemevi (TUG) Trkiyede bilimsel astronomi ve astrofizik almalarnn yapld ilk gzlemevi, 1935 ylnda, Alman astronom E.F. Freundlinch tarafndan stanbul niversitesinde almtr. Buradaki almalar, 1944de Ankara niversitesindeki, 1962de Ege ve Ortadou Teknik niversitesindeki ve 1982de ise Boazii niversitesindeki almalar izlemitir. Bu niversitelerdeki gzlemevlerinde ok sayda aratrmac yetimi ve uluslararas dzey yakalanmaya allmtr. Ancak burada kullanlan teleskoplar grece kk apl olmas ve bu gzlemevlerinin kurulduklar yerlerde iklim koullarnn gzleme elverili bulunmamas nedeniyle yeni bir gzlemevine duyulan ihtiya zaman ierisinde artmtr. Bu nedenle, uygun bir yerde bir ulusal gzlemevinin kurulmas ve bu gzlemevinin tm gkbilimcilere hizmet vermesi dncesi 1960larda gndeme gelmi ve bu dncenin hayata geirilmesine ynelik ilk nemli adm TBTAK bnyesinde 1979 ylnda Uzay Bilimleri Aratrma nitesi ad altnda bir birimin kurulmasyla atlmtr. Bu birim, gzlemevi iin en uygun yerin belirlenmesine ynelik uzun aratrmalar yapm ve en sonunda 1992 ylnda TBTAK ve Devlet Planlama Tekilatnn ibirlii sonucu Ulusal Gzlemevinin kurulu almalar resmen balatlmtr. 1993 ylnda 1900 m. ykseklikteki Saklkentten 2550 metre ykseklikteki Bakrltepeye kadar 6.5 kmlik yolun yapmna balanm ve 1994 ylnda elektrik hatt ekilmitir. 1995 ylnda, 40 cmlik

1551

teleskop binasnn yapmna balanm, 4.5 mlik kubbe (Ash-Dome) ve teleskopun montaj Austos 1996da tamamlanarak, ilk k 17/18 Ocak 1997 gecesi alnm ve bu gzlem TUGda ilk gzlem olarak kaytlara gemitir. 5 Eyll 1997 gn, resmen al yaplm olan ve daha byk apl teleskop ve dier gzlem aralarnn da 1998 yl yaz aylarnda yerletirilmesiyle birlikte tamamlanan Tbitak Ulusal Gzlemevi, Temmuz 1999da tamamlanm ve almalarn srdrmeye balamtr. Bugn, TBTAK Bakanlna dorudan bal bir enstit statsnde almalarn srdren gzlemevi, bir yandan ulusal ve uluslararas aratrma projelerine gzlem destei verirken, dier yandan da dzenledii gzlem gnleri ile ilk ve ortaretim kurumlarna ve halka astronomiyi retme ve sevdirme ynnde grev yapmaktadr. 9. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK) Babakanla bal karma bir yksek kurul olan BTYK, bilim ve teknoloji alanlarndaki aratrma ve gelitirme politikalarnn ekonomik kalknma, sosyal gelime ve milli gvenlik hedefleri dorultusunda belirlenmesi, ynlendirilmesi ve egdmnn salanmas amacyla Gebzede kurulmutur. 10. Ulusal Metroloji Enstits (UME) Bir lke iinde yaplan lmlerin uluslararas alanda tannmasn salamak iin her trl uygunluun onaylanmasn ve organize bir belgelendirme sistemini yrtecek bir ulusal lm (metroloji) sistemine gerek duyulmaktadr. Trkiye Ulusal Metroloji Sisteminde ilk adm 1992 ylnda TBTAK bnyesinde Ulusal Metroloji Enstitsnn (UME) kurulmasyla atlmtr. Ulusal Metroloji Enstits lkede yaplan her trl lme referans oluturan en st seviye uzman kurulu olup, 1992-2006 yllar arasn kapsayan kurulu aamalarndaki amalar ise, lke dahilindeki tm lmleri gvence altna almak, mevcut ve yeni lme teknolojilerini gelitirerek Trkiyenin bilimsel ve teknolojik geliimine katkda bulunmak, dolaysyla Trk endstriyel rnlerinin kalitesini artrmak ve uluslararas ticarette karlalan teknik engellerin almasnda Trk Endstrisine yardmc olmaktr. UME, bugn iin uluslararas niteliklere sahip 21 laboratuaryla Trkiye gereksinimlerinin %40n karlamakla birlikte, 2006 ylndan itibaren lkenin kalibrasyon konusundaki gereksinimlerinin tamamna yakn bir ksmn karlar konuma gelecektir.

1552

lkemizdeki metroloji alannda yaplan almalarn byk bir ksmn yrten UME; 400e yakn firmaya kalibrasyon, lme, eitim, endstriyi ynlendirecek yaynlar, danmanlk (laboratuar kurma, kalite sistemi oluturma, pazar aratrmas, yatrm planlamas, ortam artlar, yerinde problem zme), kalibrasyon eitim gereksinimleri, seminerler-teknik komiteler, akreditasyon, cihaz yapm, lme ve test cihazlar ile ilgili bakm ve onarm, laboratuar yeterlilik belgesi verme gibi eitli hizmetler vermektedir. 11. Verem Sava Dernei Halk saln korumak amacyla alan kurumlardan biri olan Verem Sava Dernei, insanlar tarayarak, veremin erken tehisi ve salkl olanlarn korunmas gayesi ile kurulmu bir dernektir. 12. Kzlay Ondokuzuncu yzylda ilk defa Dr. Abdullah Bey tarafndan 33 kii ile birlikte, 1868de kurulmu olan bu cemiyetin, 1869da tz kabul edilmi olmasna ramen faaliyet gsterememitir. Cemiyet 1877 ylnda, Dr. Hac Arif Bey bakanlnda, tekrar Hilal-i Ahmer Cemiyeti ad altnda faaliyete geirilmitir. Bu cemiyet 1911 ylna kadar faaliyetini srdrmtr. Cumhuriyet Dneminde, 1935 ylnda, Kzlay adyla Atatrk tarafndan yeniden biimlenmi ve daha sonra, faaliyeti gelierek devam etmitir. Zaman ierisinde faaliyetleri ve ieyii kontrolden geirilen Kzlay gnmzde sadece Trkiyede deil, ayn zamanda komu lkelerdeki sel felaketi, deprem, yangn vb. gibi acil durumlarda, halkn hizmetine komay grev kabul etmitir. 13. Devlet Demiryollar Teknolojinin byk atlm kaydettii ondokuzuncu yzylda, yeni ulam aralarnn ilerleyen bilim ve tekniin altnda ele alnd bir dnemde, demir yollar da yeni bir ulam arac olarak ortaya kmtr. Bu konuda nemli admlarn atlmas, buharl makinelerin bulunmasyla olanakl olmutur. Buharl makineler ise, 1800-1850 yllar arasnda nemli admlar kaydetmitir. Maden ve dokuma sanayinde de kullanlan buharl makinelerin yer ald bir dier nemli alan da ulamdr. Bunun nemini kavrayan Batllar, ksa sre ierisinde lokomotifi gelitirmi ve demiryolu ulamna gemeye balamlardr. Bu gelimenin salayaca yarar elde edebilmek iin, ngilizler, Hindistana gidebilmek iin en ksa yolun Osmanl Devletinin topraklarndan getiini anlaynca, Osmanl hkmetine demiryolu yapmay nermilerdir. Yenileme dnemine girmi bulunan Osmanl, bu teklife scak bakm ve ilk demiryolu yapmn 1856 ylnda zmir-Aydn hattnda balatmtr. Osmanl Devletinde demiryollarn corafi olarak iki ana grupta toplamak olanakldr: 1) Balkanlardaki demiryollar 2) Anadoludaki demiryollar

1553

Balkan demiryollarnn Krklareline kadar olan ksm 46 km, ve Dedeaaa kadar olan ksm ise 113 kilometredir. Bu demiryollarnn uzunluu 1912de 1600 kilometreyi bulmutur. Anadoludaki ilk demiryolu hatt yukarda da deinildii zere, zmir-Aydn hattdr. Yapmna 1856 ylnda balanlan bu hat, 1866 ylnda iletmeye almtr. 1888 yl itibariyle bu hatlarn toplam uzunluu 516 kilometreyi bulmutur. lk dnem demiryolu yapmn ngilizler ve Franszlar gerekletirmilerdir. Daha sonraki yllar da ise Almanlar da devreye girmilerdir. Almanlarn yapt ilk demiryolu 1893 ylnda Ankaraya ulamtr. Bu demiryolu hatlar tamamen tek hat olarak yaplmlardr.101 Bu ekilde, Cumhuriyet dneminden nce eitli yabanc irketler tarafndan ina edilerek iletilen demiryollarnn 4000 kilometrelik ksm Cumhuriyetin ilan ile izilen milli snrlar ierisinde kalmtr. 24.5.1924 tarihinde karlan 506 Sayl Kanun ile bu hatlar milliletirilmi ve AnadoluBadat Demiryollar Mdriyeti Umumiyeti kurulmutur. Demiryollarnn yapm ve iletmesinin bir arada yrtlmesini ve daha geni alma imkanlar verilmesini salamak amacyla karlan 31.5.1927 tarihli ve 1042 Sayl Kanunla Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi adn almtr. TCDD demiryolu ebekesini, 1930lu yllar boyunca nemli hatlar aarak -1932 ylnda Sivas Hatt, 1937 ylnda Zonguldak Hatt ve 1939 ylnda Erzurum Hatt gibi- gelitirmeyi srdrmtr. Bu nedenle ekici makinelere olan gereksinim artm ve TCDD, ngiltere ve Almanyadan lokomotif siparilerinde bulunmutur. Trkiyede ilk kullanlan lokomotifler de demiryolunu yapan irketlerce getirilmitir. Bu nedenle ilk demiryolunu ngilizler yapt iin, ilk lokomotifte ngiliz yapm bir lokomotiftir. Grld zere, Osmanllar zamannda, eitli zel irketler kendi ekici makinelerini (cer makinesi), irket hissedarlarnn lkelerinden temin emekteydiler ve o zaman iin, ulusal bir makine retimi olmadndan, TCDD ithal makineleri yurt dndan almak durumundayd ve Trk makineleri sk sk Almanya, ngiltere, Fransa ve ABDden getirtilmekteydi. Ancak Cumhuriyet ynetimiyle birlikte hemen her alanda olduu gibi, demiryolu ulamnda da ulusal gelime dinamizmi hayata geirilmi ve ksa srede lke demir alarla rlmeye balanmtr. Bu amala ncelikle, 1939 ylnda, buharl lokomotif ve yk vagonlarnn tamirini yapmak iin Trkiye Demiryolu Makineleri Sanayii A.. Sivas Cer Atlyesi ad altnda kurulmutur. Demiryolu ulamnn gelimesine kout bir biimde, 1953 ylnda yeni yk vagonu yapmna balanmtr. Daha sonra, demiryollarmzn yk ve yolcu vagonlarn tamir amacyla 1948 ylnda inaatna balanan ve 1951de iletmeye alan Adapazar Cer Atlyesi; o tarihlerde 1200 adet yk ve 600 adet yolcu vagonunun bakm ve tamiratn gerekletirecek ekilde devreye sokulmutur. Tamamen yabanc kkenli vagonlarla yaplan demiryolu iletmecilii, lkemizde kurulan bu atlye ile farkl bir konuma ulatrlmtr. Onarm Atlyesi hviyeti 10 yl devam etmi olan bu kurulu, geen sre

1554

ierisinde yabanc vagonlarn tamir edilmesi esnasnda karlalan sorunlarn alabilmesinin yolunun, yerli vagon retiminden getiini anlam ve demiryollarnn gereksinim duyduu vagonlarn da lkemizde retilmesini gndeme getirmitir. Bu dnceyle Adapazar Demiryolu Fabrikasna dntrlen kurulu, 1961 ylnda itibaren yolcu vagonlarnn yerli olarak imalatna balamtr. Bylece vagon ithalatna son verilmitir. 1975 ylnda Adapazar Vagon Sanayii Messesesi ADVAS olan kuruluta uluslararas standartlarda (UIC-RIC) tipi yolcu vagonlarnn retimine geilmi, bundan sonra retilen RIC-X tipi uzun vagonlar yurtii ve yurtd hatlarda altrlmaya balanmtr. Kurulu 1986 ylnda A.. haline getirilerek bugnk statsne kavuturulmu ve TVASA11 Trkiye Vagon Sanayii Anonim irketi adn almtr. 45 yllk bilgi birikimi ve deneyimiyle rayl tat aralarnn tamamn retebilen irket, dnyadaki en son teknik zellikleri ieren ve 2000 ylnn modern vagonlar olan TVS 2000 serisini hizmete vermitir. Saatte 200 kilometreye kadar hz yapabilen hareket aksam (boji), 5 km/h hzda otomatik olarak kilitlenen emniyetli kaplar ve yaz k konforlu bir seyahat imkn salayan iklimlendirme sistemi, ergonomik yapdaki koltuklar, merkezi anons ve ok kanall mzik yayn sistemi ve dier birok stnlkleri ile retilmekte olan bu vagonlar, bu alanda lkemizin ulat dzeyi gstermesi bakmndan byk nem tamaktadr. Aadaki tabloda yer alan bilgiler, demiryolu ulamnn ve teknolojisinin Cumhuriyet dneminde ulat dzeyi ve bykl aka gstermektedir. Bilimlerdeki Gelimeler Cumhuriyet dneminde yaratlan olumlu koullara bal olarak, stn nitelikli, bilimin pek ok dalnda yaptklar almalarla katkda bulunmu ve bu katklarndan dolay, uluslararas bilim dllerine lyk grlm ok sayda Trk bilim adam yetimitir. Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte byk nder Mustafa Kemal Atatrkn kalknma stratejisiyle balayan canllk bir sre sonra kendini bilim alannda da hissettirmeye balamtr. Bu dnemin yaratt ivmelenmeyle, Cahit Arf, Ahmet Cemal Eringen, Ratip Berker, Mustafa nan, Turhan Onat, hsan Ketin, Srr Erin, Feza Grsey, Asm Orhan Barut, Behram Kurunolu, Oktay Sinanolu, Gazi Yaargil gibi dnya bilimine damgasn vuran ok nemli bilim insanlar yetimitir. zellikle kuramsal fizik ve atom-molekl fizii sahalarnda yukarda ad geen Trk fizikileri, dnya fiziinde ok nemli bir yer igal etmiler, yaptklar almalarla byk yanklar uyandrmlardr. zellikle Feza Grsey, Asm Orhan Barut, Cevid Erginsoy ve Oktay Sinanolu fizikte temel problemlerle uraan en nemli bilim adamlar arasna girmilerdir. Bu fizikilerimiz, Trk fiziinin en parlak devrini yaad 1960-1973 dneminde yaptklar kuramsal almalarla adlarnn bilim dnyasna yerlemesini salamlardr. Feza Grsey SU6 Kuram, Asm Orhan Barut Dinamik Simetriler-Dinamik Gruplar Kuram, Cavid Erginsoy kat hal fiziinde Kanallama Kuram, Oktay Sinanolu atom-molekl fizii ve kuantum kimyasnda ok Elektron Kuram ile hakl bir n elde etmilerdir. Kuramsal fizikteki bu baarlarn benzeri ne yazk ki, deneysel fizik sahasnda elde

1555

edilememitir. Bunun yannda, cumhuriyetin ilk kuak fizikilerinin elde ettii bu byk baarlar daha sonraki gen kuak fizikiler tarafndan ayn lde tekrarlanamamtr. Matematik alanndaki gelimeler asndan da durum ayndr ve gerek anlamda atlmn yaplmas iin 1933 niversite Reformunun getirdii olumlu koullar beklemek gerekmitir. Cumhuriyet ncesi dnemde Ba Hoca shak Efendi, Vidinli Tevfik Paa ve Salih Zeki matematik alannda sayabileceimiz en nemli aratrmaclardr. Bunlarn yaptklar almalar da daha ok Batda ortaya konulmu baarlar Trkeye aktarmak ya da gncellemesini salamaktan ibaret kalmtr. Matematik konusunda Cumhuriyet dnemindeki ilk aratrmalar 1928 ylnda, Kerim Erim ve Hsn Hamid (sayman) ve talebesi Ahmet Hamit Dilgan yurtdnda da yaymladklar talyada yaymladklar makaleler ile gerekletirmilerdir. Hsn Hamid makalesinde Osmanl matematik tarihini ele alm, Kerim Erim ise Erlangen niversitesinde 1919 ylnda yapm olduu Doktora tezinin sonularn aklamtr. Bunlar Ratip Berkerin almalar izlemitir. Cengiz Uluay Bieberbach Konjonktr adyla ABDde yapt aratrmada o zamana kadar halledilmemi mhim bir meseleyi zerek matematik leminde mevkiini almtr. Daha sonra Riemann yzeylerinin topolojisi hakknda eitli aratrmalar yapt. Fonksiyonlar Teorisi Riemann Yzeyleri adl eseri ABD Kongre Ktphanesinde katalog numaras alan ilk Trke matematik eseridir. 1935-1945 yllar arasnda stanbul niversitesine arlan yabanc matematikilerin

almalaryla, bu dnemde daha ok akkanlar mekanii, elastisite gibi konular n plana kmtr. Bu arada yetien Orhan Alisbah ve Nazm Terziolunun almalaryla gerel ve kompleks analiz konular, Cahit Arf ile cebir, Kerim Erim, Ltfi Biran, Ferruh emin ve Feyyaz Grsan ile de diferansiyel geometri almalar arlk kazanmtr. stanbul niversitesinin bu atlmnn ardndan, 1946 ylndan itibaren stanbul Teknik niversitesi, 1948 ylnda Ankara niversitesi, 1960tan sonra Ege niversitesi ve 1964ten sonra da Orta Dou Teknik niversitesi devreye girmi ve birer aratrma merkezi olarak Trk Matematik Tarihinin geliimini hzlandrmlardr.12 Cumhuriyet dnemi kimya bilimi asndan da bir atlm dnemi olmutur. lkemizde ilk defa 1918 ylnda stanbul niversitesi ats altnda bir Kimya Enstitsnn kurulmasyla balayan kimya almalar 1933 niversite Reformuna kadar geen sre ierisinde bu konuda etkinlikte bulunmu tek birim olarak kalmtr. Bunun ardndan Ankara niversitesi, Fen Fakltesi (1943), Orta Dou Teknik niversitesi, Fen Fakltesi (1958), Ege niversitesi, Fen Fakltesi (1961), stanbul Teknik niversitesi, Kimya Fakltesi (1963) ve Hacettepe niversitesi, Fen Fakltesi (1964) kimya almalarnn yrtld merkezler olarak devreye girmilerdir.13

1556

Astronomi konusunda yaplan almalarn en fazla ivmelendii dnem, 1933 niversite Reformuna bal olarak stanbul niversitesi, Fen Fakltesi, Astronomi Enstitsnn kurulduu dnem olmutur. Berlin Postdam Gzlemevinde almakta olan E. F. Freundlich bu enstitnn bana getirilmi ve onun abalaryla niversitenin bahesinde bir gzlemevi kurulmutur. Freunlichden sonra Rosenberg ve daha sonra da Gleissberg ve Roydsun Enstit yneticilii yaptklar 1933-1950 yllar arasnda Nzhet Gkdoan, Okyay Kabakolu, Edibe Ball, Metin Hotinli, Adnan Kral, Kamuran Avcolu, Fatma Ylmaz ve Salih Karaali gibi astronomlar yetimitir. 1944 ylnda Ankara niversitesi, Astronomi Enstits, 1962 ylnda Ege niversitesi, Astronomi Blm, Ayn yl Orta Dou Teknik niversitesi, Astrofizik Anabilim Dal, 1987de de nn niversitesi, Astronomi Blm kurulmu ve aratrmalarn yannda pek ok aratrmacnn yetimesine olanak salanmtr.14 On dokuzuncu yzylda nem kazanm olan ve ilk eserlerin Osmanl mparatorluu zamannda kaleme alnd Jeoloji konusunu Cumhuriyet dnemi Trkiyesinde ciddi bir biimde ele alan resmi kurumlar kurulmu -Maden Teknik Arama Enstits gibi- ve bu alanda bir ok bilim adam yetimitir. Jeoloji konusu ile ilgilenen bilim adamlar arasnda evket Ahmed Birand, Ahmed Canokay, Bedri Gneri, Fahriye Atf, Hamid Nafiz Pamirin adlarn saymak mmkndr. Bu arada daha ok morfoloji arlkl olarak da Cemal Alagz ve Srr Erin almlardr. Ayn ekilde, biyoloji ve tp alannda da Cumhuriyetle birlikte nemli admlar atlmtr. Daha nce, ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda tp eitiminde biyoloji programa girmitir. Cumhuriyetten sonra ise dier disiplinler gibi, biyoloji de yeniden ele alnmtr. Bu konuda hizmet verenler arasnda Hikmet Birand, Suavi Yalva, Yusuf Vardar gibi retim yelerinin adlarn sayabiliriz. 1933 ylndaki niversite reformundan biyoloji de etkin olmutur. Bunu takip eden yllarda yurdumuza gelen ve niversitelerimizde hizmet eden Alman bilim adamlar arasnda biyoloji konusunda hizmet verenler nispeten arlk tar. Bunlar arasnda Alfred Heilbronn ve Kosswig rnek olarak verilebilir. Daha sonraki yllarda aratrma arlkl almalar yaplmaya balam, botanikte Trkiye fauna ve floras, zooloji alannda ise Kelaynak kular ve deniz kaplumbaalarna ilikin nemli almalar gerekletirilmitir. Bu alanlarda alan nispeten ge tarihli aratrmaclar arasnda botanikle ilgili olarak Sara Akdik, evket Akaln, Hikmet Birand, zooloji ile ilgili olarak Ahmed Mithad Tolunay, Selahattin Okay, Bekir Alkan, Refik Erdem, Hasan Rt Oytun ve Bekir Alkan sayabiliriz. Bu dnemdeki hayvan aratrmalar zellikle blgesel almalarla zenginlemitir. eitli hayvanlarn farkl blgelerdeki dalm ve onlarn blgesel zellikleri konusunda aratrmalar yaplmtr. Bunlar arasnda eitli bceklerle ilgili almalarla (Tevfik Karaba), baz memeli hayvanlar zerinde (tilkiler gibi) yaplan aratrmalar rnek olarak verilebilir (Bahtiye Mussuolu).

1557

Darwinizmin youn olarak etkisini srdrd bu dnemde zellikle Darwinizm ve filogeni konusunda youn aratrmalara rastlamaktayz. Bu konuda dnrlerimizin aratrmalarnn yan sra, biyolojik almalar da vardr (Nihat ilinin almalar gibi). Ayrca bu konunun antropolojik boyutu ile ilgili almalar da yine bu dnemde yer almtr. Cumhuriyet Dneminde nemli ilerlemelerin kaydedildii bir dier alan olan Veteriner hekimlikle ilgili ilk ciddi teebbsler Osmanllar dneminde balamtr. lk bilimsel veteriner hekimlik renimi 1842 ylnda Askeri Veteriner Hekimlik Okulunun kuruluu ile balamtr. 1914 ylnda bu konuda atlan admlar tekrar gzden geirilerek, Dr. Thiemein gzetiminde yeni bir yaplanmaya gidilmitir. Ancak 1914-1918 yllar arasndaki Birinci Dnya Sava, dier birok bilimsel ve teknik geliimin durmasna sebep olduu gibi, veteriner hekimlik de bu yllar arasndaki olaylarda etkilenmitir. Cumhuriyetin ilan ile yeniden ele alnan veteriner hekimlikle ilgili yaplanma almalar, sava sonrasnn zor artlarna ramen, devletin ve bata Atatrkn bu konuya da dier ulusu ilgilendiren nemli konular kadar nem verdiini gstermektedir. Bata ordu veteriner hekimlik grevleri bata olmak zere, yeniden ele alnan konuyla ilgili ilk atlan admlar arasnda Askeri Tatbikat Mektebi ile Serum A Evinin almas saylabilir.15 Veteriner hekimlik ondokuzuncu yzylda tptan ayr bir dal olarak belirlenmitir. Cumhuriyet dneminde kurulan Yksek Ziraat Okulu iindeki bu okulla birlikte bu alanda sistemli bir eitim ve retimin baladn sylemek mmkndr. Veteriner hekimlik her zaman, ordu iin nemli olmutur. Bundan dolay Cumhuriyet Dneminde kurulan Veteriner Akademisi, 1968 ylnda okula dntrlm ve Hastalklar ve Nal Teknii, Biyokimya, Bulac Hastalklar, Mikrobiyoloji, D Hastalklar, Gda Kontrol ve Teknolojisi, Zootekni, Hastalklar, Patoloji, Radyoloji ve Fizik Tedavi, Veteriner Grevleri belli bal ubeleri olarak belirlenmitir.16 Bu kurum sadece veteriner hekim yetitirerek, lkeye yararl olmam, ayn zamanda kard Trk Askeri Veteriner Hekimleri dergisi ile de yaplan aratrmalar tantmtr. Cumhuriyetin balang ylarndan itibaren veteriner hekimlik konusunda alan birok isim sayabiliriz. K. Beller ve veis Mazkar gibi. Veteriner hekimlik sadece hayvan hastalklaryla ilgili almalar iermez; ayn zamanda, insanlardaki baz hastalklarn ajanlarnn belirlenmesi asndan da hayvan aratrmalar nem tar. Bunlara Batda ve Douda rnekler vermek mmkndr. Dolaysyla birok veteriner hekim, tbba da hizmet etmitir. Bunlardan biri de Behet hastal diye bilinen Hulusi Behettir. (1889-1948). Deri hastalklar konusunda almalar yapm olan bu bilim adammzn kendisi de bu hastala yakalanmaktan kurtulamam ve bu hastalk onun hayatnn son bulmasna sebep olmutur. 1947 ylnda tansn verdii bu hastalk daha sonra onun adyla anlmtr.17

1558

Cumhuriyet ile birlikte nemli gelimelerin kaydedildii bir dier alan da tptr. Tp genellikle, dier disiplinlere oranla daha erken gelimeye konu olmu bir disiplin niteliindedir ve dier bilim dallarna gre daha geni bir aratrmac kitlesini bnyesinde barndrmaktadr. Ayrca tpla ilgilenenlerden bir ksm, sadece tpla deil, disiplinin ve altklar alann gsterdii niteliklere bal olarak, baka disiplinlerle de ilgilenmilerdir. Bunlar arasnda fizik ve kimyann belli dallar nispeten daha nde gelmektedir. Cumhuriyet dneminde dier bilim dallarnda da grld gibi, hemen Cumhuriyetin ilanndan sonra, Osmanl dneminde domu ve Atatrk dneminde grev yapmaya balam birok hekim bulunmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda hizmet veren bu hekimlerimiz arasnda Dr. Behet Bey, Besim mer, Mashar Osman, Akil Muhtar, Saim Dilemre, Haydar smail Gaspral, Fahreddin Kerim Gkay, Muzaffer Dilemre, Reit Galip, Kemal Akay ve Sreyya Tahsin Atademirin adlar saylabilir. Cumhuriyetin ilerleyen yllarnda saylar gittike artan hekimlerimiz arasna, Tevfik Salam, Nurettin Ali Berkol, Muhiddin Dilemre, Kemal Cenap Berksoy, Melahat Terziolu, Sadi Irmak, Saip Ragp Atademir gibi isimler katlmlardr. Bu isimlere ek olarak gnmzde halen hizmet vermeye devam eden doktorlar arasnda ise Ekrem Kadri Unat, Kemal Beyazd (Trkiyede ilk kalp ameliyatn yapan doktor), Aykut Kazancgil, Hsrev Hatemi, Besim Trkan, hsan Gnalp, Ali Rza Aksan, Kazm Arsan, Muammer Bilge, Orhan Andan saymak mmkndr. Cumhuriyetle birlikte sadece tp bilimi deil, ayn zamanda salk kurumlar da nemli gelime gstermitir. Cumhuriyet Dneminde, daha nce Osmanl Dneminde ilerliini srdren birok hastane grevini, eitli yenilenmelerle srdrmtr. 1920de Byk Millet meclisini izleyen dnemde kurulan Salk Bakanl (Shhat ve timai Muavenet Vekaleti) 1930 ylnda yeniden yaplanmtr. Bu yaplanma iinde salk, sal korumak ve tedavi ile ilgili yaplanmalarn hemen tamam ona braklmtr. Mevcut ileyen hastanelerin yan sra, Cumhuriyetten sonra alan salk kurumlar arasnda Haydarpaa Numune Hastanesi, Heybeliada Sanatoryumu, stinye Devlet Hastanesi, Ankara Numune Hastanesi, Yksek htisas Hastanesi, Ankara Hastanesi ve Sosyal Sigortalar balamnda kurulan hastaneler (Sanatoryumlar ve cezaevi hastaneleri vb) bunlara rnek olarak verilebilir. Bunlarn bir ksm, rneklerden de anlalaca gibi, Cumhuriyetten sonra youn ekilde grlen verem tedavisi iin alan prevantoryum ve sanatoryumlar ve son elli ylda gittike younlaan onkoloji hastaneleri bize Trkiyede Cumhuriyet sonras ne gibi hastalklarn spesifik olarak grldn de gstermektedir. Yine bu hastanelerin sayca art, bunlarn Trkiye snrlar iinde yayl ve teknik olarak gstermi olduu geliim de Cumhuriyeti izleyen yllarda konunun ele alnndaki ciddiyeti gstermektedir. Her ne kadar daha pek ok yaplacak i varsa da, zellikle bu kurumlarn Trkiye snrlar iinde farkl ehirlere yaylm olmas salk hizmetlerinin belli merkezlerin dnda verilmesi, ve de mmkn olduunca yurt sathna yaylmaa allmas bu konuda sadece uygulama deil, zihniyet olarak da nemli bir gelime olduunu gstermektedir.

1559

Tp ve salkla yakndan ilikili olan eczaclk alan da gerek anlamda yapsna Cumhuriyet ile birlikte kavumutur. Cumhuriyet ile birlikte yeni bir yaplanma iinde daha nceki yzylda genellikle aznlklar elinde olan eczaclk, ecza ticareti, depoculuk ve ila ve galenik preparat yapmnn Yunanistanla yaplan nfus deiimi ve 1928de uygulanan eczanelerin snrlanmasyla yava yava Trklerin eline gemitir. Bu dnemde Trk eczaclar gayret ve istekle ada eczacln Trkiyede temellerini atmlardr. Bunlar arasnda Hseyin Hsn Arsan, Kemal Atabay, Hasan Derman, Ferit Eczacba, M. Nevzat Pisak, Ethem Ulagay ve smail Yeilyurt nderlik etmilerdir. Bunlarn yan sra baz hekimlerin de bu abay destekledikleri grlr. Bunlar arasnda Dr. Neet mer rdelp, Dr. Akil Muhtar zden ve Dr. Tevfik Salam bata gelmitir. Cumhuriyet dneminde tpta ortaya kan yepyeni konulardan birisi de yirminci yzyl hastal diyebileceimiz kanser aratrmalardr. Her ne kadar tarihin eitli dnemlerinde de bu konuda almalar varsa da, ve kanser ad altnda bu hastalk belirlenmise de, Dnyadaki kanser aratrmalarnn tedavi arlkl olarak gelimesi rntgen aletinin bulunmasndan sonraya rastlar. Trkiyede ise bu 1925 sonlarndan itibaren mmkn olabilmitir. Bu konuyla ilgilenen bilim adamlar arasnda Hamdi Suat (Aknar) Bey, Orhan Remzi Kazancgil, Ahmed Burhaneddin Toker, Mfide Kley Hanm, Eyp Sabri Bey, Rntgenci Selahaddin Mehmed Bey, Perihan ambel, veis Mazkar, Besim Turhan, Sati Eserin adlarn sayabiliriz. Bu isimlerden de anlalabilecei gibi, dnemin doktorlar konuya byk ilgi gstermilerdir. Zaman iinde onkoloji konusunda yaplan almalar ayrnt kazanm ve tehisin yan sra, zellikle erken tehis zerinde durulmu ve tedavi konusu zerinde younlalmtr.18 Bilim Adamlar Burada sadece yukarda ksa tantmlar yaplan bilim dallarnda stn baar salam olan bilim adamlarndan birka ele alnmtr:19 Besim mer Akaln nde gelen hekimlerimizden birisi olan Besim mer Akaln, 1863 ylnda stanbulda domutur. Babas Mardal mer evki Paa, dneminin Meclis-i Mebusanda milletvekili olarak grev yapmtr. lkin Kosova Rdiyesinde eitim gren Besim mer, Askeri Tp Okuluna devam etmi; daha sonra, 1891 ylnda Fransaya giderek, orada ihtisasn tamamlamtr. stanbula dndnde Askeri Tp Okulunda kadn doum uzman sfatyla yardmc hoca unvan ile grev yapmaya balamtr. Besim mer Trkiyedeki ilk kadn doum kliniini amtr (1892). Bu kliniin ilk direktr de kendisidir. Haydarpaa Tp Fakltesi kurulduunda, (1909) Kadrgadaki binalarndaki jinekoloji ve obstetrik kliniine direktr olarak atanmtr. Bu klinik 1928 ylnda Haydarpaaya balanmtr.

1560

Besim mer 1933 ylnda emekli olmutur. Ancak lm olan 1940 ylna kadar muayenehane aarak mesleine devam etmitir. Besim merin uzmanlk alan kadn-doumdur, ancak o dnemin ihtiyalarn gz nnde bulundurarak, sadece kendi ihtisas dalnda deil, halk sal konusunda da birok makale ve kitap kaleme almtr. Onun yazlarnn says 400 olarak belirlenir. Bunlarn bir ksm Franszcadr. Bu eserlerinin yan sra 4 cilt halinde yaynlad Nevsal-i Afiyet adl dneminin tp ve halk sal konusundaki almalarn ve tp tarihi ile bilgiler veren bir eseri de vardr. Resimlerle aklamalarn zenginletirdii bu eserde besin maddeleri, bebek bakm, hamilelik, giysiler, yaygn olarak grlen hastalklarla ilgili hemen herkesin anlayaca dilde yazlm makaleler bulunmaktadr.20 almalarndan bazs unlardr: Nevsal-i Afiyet Shhatnmay Aile (Aile Sal Klavuzu, 1886) Shhatnmay zdiva (Evlilik Sal Klavuzu, 1887) Shhatnmay Tenasl (Cinsel Salk Klavuzu) Tabibi Etfal (ocuk Hekimi, 1898) Hfzshha (Salk Koruma, 1899) ocuk Bytmek, (1925) Fatin Gkmen Cumhuriyet dneminin nemli astronomlarndan olan Mehmet Fatin Gkmen 1877 ylnda Aksekide dodu. Medrese eitimi grm olan Gkmen, Hseyin Hilmi Efendiden geleneksel astronomi bilgilerini edindi ve bir sre Sultan Selim Muvakkithaneside altktan sonra, dnemin nde gelen matematiki ve astronomu olan Salih Zekinin etkisiyle matematik ve ada astronomi konularna ynelmitir. 1901 ylnda Drl-Fnnun matematik blmnde renime balam, 1904te mezun olduktan sonra bir sre Dr-afakada matematik derleri vermitir. 1910 ylna kadar Drl-Fnnda astronomi ve olaslk hesab konularnda dersler veren Gkmen, bu tarihte Rasathane-i Amire mdrlne getirilmitir. Daha sonra Kandilli Gzlemevine dnecek olan bu kurumu ncelikle bir meteoroloji istasyonu olarak tasarlayan Gkmen, Fransz meteorolog Angotnun yardmyla almalarn srdrdkten sonra, 1933 niversite Reformuyla niversitedeki grevinden ayrld, ancak gzlemevindeki grevini mebus seilecei 1943 ylna kadar yrtm ve 1955 ylnda stanbulda lmtr.

1561

Fatin Gkmen zellikle zaman tayini konularnda almtr. Ay takvimi ve Ramazann balangcnn hesaplanmas bata olmak zere, yerel saatlerin hesaplanmas konularnda ada astronominin verilerinden yararlanarak deerli almalar gerekletirmitir. almalarndan bazlar unlardr: Eski Hitay Takvimi (1936) Rubu Tahtas Nazariyesi ve Tatbikat (1936) Trk Takvimi (1936) Eski Trklerde Heyet ve Takvim (1937) 19 Haziran Ksufu Kllisi (1948) brahim Ethem Ulagay Cumhuriyet dneminin bir dier nemli eczacs olan brahim Ethem Ulagay (1880-1943), stanbulda domu, Kafkasl bir aileye mensuptur. 1903 ylnda Tp Okulundan hekim yzba olarak mezun olan brahim Ethem, Ali Rza Beyin yannda staj yapmtr. Daha sonra Dr. G. Deycke Paann yannda kimya asistan olarak alm ve bu arada Dr. Numan Paann teviki ile kk bir biyokimya laboratuar aarak, orada tbbi tahliller yapmaya balamtr (1907). Dr. brahim Ethem eitli hastanelerde (Bahriye, Haseki ve Haydarpaa) kimya uzman olarak grev yapmtr. Tbbye Mektebi Tp Fakltesine dntrld yllarda o da Dr. Akil Muhtarn asistan olarak Fenn-i Tesir-i Edviye derslerini vermeye balamtr. Bu arada Darphanede almaa balam ve orada baslan ve Reat altn diye anlan altna gmn kartrlmasyla elde edilen altnlar onun gzetiminde, onun ayarlamalaryla yaplmtr. Birinci Dnya Savandan sonra, Darphanedeki grevinden ayrlarak, bir laboratuar am ve galenik preparatlar (afyon tetr, ipeka ekstresi gibi) hazrlamaa balamtr. Bu laboratuarn zaman iinde yetersiz kalmasyla 1934de yeni bir laboratuar amtr. Bu laboratuarda enjeksiyon zeltileri (Huile camphre, strogenin, postuitrin gibi) ve tbbi mstahzarlar (pentazol, digilanat gibi) hazrlamtr. Bu laboratuar zellikle kinci Dnya Savanda byk hizmetler vermitir. 1941 ylndan itibaren de vitamin ampulleri ve karacier ekstreleri retmee balamtr. Bu laboratuarn nemli bir zellii, yerli mallara kullanarak son derece kaliteli rnler ortaya koymasdr. brahim Ethem Ulagay 1943 ylnda lmtr, ancak ocuklar kimyager Rasin Ulagay, eczac Nezih Ulagay ve kimyager Suat Ulagay bu laboratuar daha da gelitirmi ve anonim ortaklk haline getirmiledir. zellikle 1935 ylnda stanbul Eczac Mektebinden mezun olan Nezih Ulugay (19111985), babas ile birlikte ila

1562

sanayinin gelimesinde ve yerli mstahzarlarn yabanc mstahzarlarn kalitesine erimesi iin byk emek harcamtr. brahim Ethem, eczacln sadece Trkiyede yerli materyallerle de yaplabileceini ve bunun hemen her konuda uygulanabileceini gsteren baarl bir eczac-kimyager deil, ayn zamanda ilk Trk kodeksini tertipleyen komisyondaki almalaryla da hizmet vermi bir kiidir.21 Tevfik Salam Tbbn kurumlamasnda hizmet vermi hekimlerden biri de Tevfik Salamdr. 1882 ylnda stanbulda doan Tevfik Salam, harp yllarnn kahr iinde mcadeleci bir anlayla yetiip, yine ayn ortam iinde hizmet vermi bir bilim adamdr. 1897 ylnda Askeri Tbbyeye girmi ve 1903de mezun olmutur. Glhane Tp Akademisinde Sleyman Numan Paa ile tanm ve mteakip yllarda onunla ibirliini srdrerek almalarn onun yannda devam ettirmitir. Merutiyetin ilanndan sonra, pe pee gelen sava yllarnda okuldan izin alan Tevfik Salam, savata ordu hekimi olarak grev yapmtr. Birinci Dnya Savann bitiminde stanbula dnen Tevfik Salam, 1915 ylnda Kolordu Salk ilerinin dzenlenmesinde bahekim olmutur. Daha sonra da nc Orduda Shhye Reisi olmutur. 1918de, Osmanl Hkmeti ile Cenubi Kafkas hkmetleri arasndaki bar toplantlarnda mzakerelerde grev almtr. Ayn yl ark Ordular Grubu Mfettiliine tayin edilmitir. Sava sonrasnda Tevfik Salam Glhane Mdr ve Bahekimliine ve ayn zamanda Hastalklar Klinii Profesrlne tayin edilmitir. 1919 ylnda stanbulda kan veba salgnnda Veba Komisyonunda almtr. 1920 ylnda ise Askeri Tbbyeye Shhye muallimliine tayin edilmitir. Milli Mcadele srasnda nebolu yoluyla Ankaraya gelen Tevfik Salam, 1921 ylnda Ankarada Shhye Mfettii Umumiliine getirilmi, ancak bir yl sonra istifa etmi ve Ankara Hastaneleri Dahiliye ve ntaniye efliine getirilmitir. 1923 ylnda Tevfik Salam zmirde hastane hizmeti verirken, Glhane Hastanesinde dahiliye kliniinde profesr olarak grev yapmaa balamtr. Ve 1924 ylnda Glhanede bahekimlik makamna getirilmitir Cumhuriyet yllarnda onun birok komisyonda grev aldn grmekteyiz. Bunlar arasnda Stma Sava komisyonundaki grevi de saylabilir. Salk Bakan olan Refik Saydamla birlikte bu komisyonda almtr. Daha ok idareci olarak hizmet veren Tevfik Salam tp fakltesinin yeniden yaplanmasnda nemli rol oynamtr. 1931de Tp Fakltesi dahiliye mderrisi, 1933de darlfnun lavedildiinde Tp Fakltesi dekan olarak atanmtr. Ayrca Hastalklar Krssn kurma ii ona verilmitir. 1934

1563

ylnda niversitedeki iinden ayrlan Tevfik Salam Haydarpaa Nmune Hastanesinde i hastalklar mtehasss olarak grev yapmtr. Tevfik Salam 1937de Yksek Shhat urasnda grev almtr. 1942 ylnda ise stanbul niversitesinde rektrlk grevini stlenmitir. 1946 ylnda ise niversiteler aras kurulda grev almtr. Tevfik Salam, sadece eitim kurumlarnda hizmet vermemitir, ayn zamanda, bir hekim olarak Verem Sava Derneinin organizasyonunda nemli rol oynamtr. 1952 ylnda ya haddinden niversiteden ayrlan Tevfik Salam, emekliliinden sonra Verem sava derneindeki almalarna devam etmitir. Ayrca UNESCO Milli Komisyonunda da grev yapan Tevfik Salam, bu faaliyetlerine ld 1963 ylna kadar da devam etmitir.22 Sleyman Ferit Eczacba nemli eczaclarmzdan biri olan Sleyman Ferit Eczacba (1887-1973), zmirde domutur. 1903 ylnda Sivil Tp Okulunun eczaclk ksmndan mezun olduktan sonra, zmir Gureba Hastanesinde 3 yl eczac olarak hizmet vermitir. Daha sonra istifa ederek 4 eczac ile birlikte Eczane-i Umumi adl bir eczane amtr. Bunu izleyen yllarda zmir Konakta ifa Eczanesini aan Eczacba, Mstahzarat ve Itriyat Fabrikasn kurmutur. Burada mstahzarat ve preparat ile kozmetik elde etme zere almalarn younlatrmtr. lmnden sonra, idareyi ele alan kimyager olu Nejat Eczacba ve Nevzat Eczacba, Sleyman Ferit Eczacbann almalarn bir adm daha ileri gtrm, gnmzde bilinen Eczacba tesislerini oluturmulardr. Daha sonra torun Blent Eczacba ii devralarak gelitirme ve glendirme faaliyetlerini srdrmtr. Nejat Eczacba sadece eczaclk adna baz mstahzarlar retmemi; porselen sanayi ve kozmetik sanayinde de sz sahibi olmutur. Hamid Nafiz Pamir 1893 ylnda Selanikde domu olan Pamir, Jeolojiye duyduu ilgiyle, 1913 ylnda Ural Dalar zerinde bir aratrma gezisine katlm ve bu aratrmasn da temele alarak 1915 ylnda Pavda Asit Kayalar adl doktora tezi ile bu alanda doktorasn tamamlamtr. Daha sonra stanbul Darlfnuna Walter Penckin yanna muavin olarak giren Pamir niversitedeki almalarn niversite reformundan sonra da srdrmtr. Pamir, Prof. Chaput ve Parjas ile birlikte Trkiyenin jeolojik yapsn incelemitir. Bu almalarnn sonucu olarak Bingl Dalar (1943) ve Ergani Havzasnda Hidrolojik Aratrmalar (1954) adl eserlerini kaleme almtr. Ayrca Pamirin daha erken tarihli olarak kaleme ald ve daha ok el kitab niteliinde olan Umumi Arziyat (1928), Dinamik Jeoloji (1937) gibi eserleri de vardr. Pamir, fosillerin tabakalar yalandrmada ve onlarn tanmlanmasnda ne kadar nemli olduunu ok iyi bilen bir jeolog olarak, fosil almalarna da byk nem vermitir. stanbul ile de

1564

ilgili olan bu almalarnn en gzel rneklerinden birisi, stanbulun Omurgal Fosilleri adl eserinde ifadesini bulmaktadr. Pamir, sadece iyi bir aratrc deil, ayn zamanda Trkiyedeki bilimsel kurumlamada da emei gemi bir bilim adammzdr. 1918 ylnda Jeoloji Enstitsnn kuruluunda etkin bir rol oynam, ancak sava ortamnda bu enstit kapatlm ve 1947 ylnda tekrar onun tarafndan yeniden yaplandrlmtr. Onun jeoloji almalarnn kurumlamas adna bir baka hizmeti de, kurulmasnda da etkin rol oynam olduu MTAdr. almalarndan bazlar unlardr: Umumi Arziyat (1928) Tektonik Stratigrafe (1937) Dinamik Jeoloji (2 Cilt, 1937-1960) Straigrafk Jeoloji (1942) Bingl Dalar (1943) Ergene Havzasnda Hidrojeolojik Aratrmalar (1954) Yerbilim Terimleri Szl (. ztunal ile birlikte, 1971) veis Mazkar Embriyolojinin canlnn geliim izgisinin saptanmas asndan nemli bir aratrma alan haline geldii grlmektedir. Bu alanda nemli adlardan biri veis Maskardr. (1900-1182). Veteriner hekim olan veis Mazkar, stanbul Tp Fakltesinde Histoloji ve embriyoloji krssnde aratrmalarn srdrm ve 1948 ylnda bu krsde profesr olmutur. Eczaclk Okulu Mdrl de yapan veis Mazkar, insanda da embriyolojik geliim srecini incelemitir. Bu almalarn yazd makalelerinin yan sra Embriyoloji adl kitabnda vermitir. Nusret Karasu Cumhuriyetin nemli hekimlerinden biri de Nusret Karasudur. Nusret Karasu, 1902 ylnda Erzurumda dnyaya gelmitir. Temel eitimini tamamladktan sonra, stanbul niversitesi Tp Fakltesinde tp eitimi grmtr. 1927-1929 yllar arasnda askerlik hizmetini tamamladktan sonra, Glhanede Hastalklar Krssne asistan olarak girmitir. Daha sonra 1934-1940 yllar arasnda ise Askeri Mevki Hastanesinde i hastalklar mtehasss olarak almtr. 1940-1943 yllar arasnda Erzurumda Mareal Fevzi akmak Hastanesine grev yapm olan Nusret Karasu 1943 ylnda Glhane Hastanesinde i hastalklar doenti oldu. 1951 ylnda tabib albay olarak

1565

hizmet ederken, Ankara Tp Fakltesinde grev almtr. Daha sonra da ayn kurumda almalarn srdrmtr. Nusret Karasu 1946 ylndan itibaren, Ankara niversitesindeki grevinin yan sra, Verem Sava Derneinde almaa balamtr. 1947de Verem Sava Derneinin ikinci bakan ve 1950den itibaren bakan olarak almalarn srdrmtr. 1952-1954 yllar arasnda Tp Fakltesi Dekan olan Nusret Karasu, ilk olarak Fitizyoloji Krssn kurmutur. Bu arada Tp fakltesinin Cebecideki binalara tanmasn, daha geni ve iyi artlarda faaliyetini srdrmesini salamtr. Buradaki binalarda klinikler gelimitir. 1960 ylndaki ihtilalden sonra bir sre salk bakanl da yapan Nusret Karasu, Kzlayn idarecilerinin Yass Adada olmas dolaysyla, Kayyumlar Heyetini kurarak bu kurumun grevlerini yrtmesini salamtr. 1964 seimlerine kadar da bu kurumun bakanln srdrmtr. Nusret Karasu birok ulusal ve uluslararas dernein yesidir ve UNESCOda Milli Halk Salk Komitesinin bakan olarak grev yapmtr. Birok grevi arasnda en nemli yeri niversitedeki gs hastalklaryla ilgili almalar ve Verem Sava Dernei adna yrtt grevleri almaktadr. Bunlardan niversiteye ilikin almalar arasnda eitli ehirlerde tarama ve alama iini yrten verem dispanserlerinin kurulmas da yer almaktadr. Bunlarn bir ksmnda hastane birimi de bulunmaktadr. niversiteye yapt hizmetler arasnda, Sitoloji Krssn kurmas ve burada hizmet verecek olan elemanlarn yetimesinde nderlik etmesi, alerji konusunda uzman yetimesi konusunda nclk etmesi, bronkoloji dalnn kurulmasn salamas, Trkiyede ilk defa mikrokateter sistemi ile solunum sistemi ve akcierlerin incelenmesinde nderlik etmesi, bu konu ile ilgili zel cerrahi blmnn kurulmasn salamas gibi hizmetleri saylabilir. Ayrca onun halk salna byk nem verdii ve bu konuda da almalar olduu bilinmektedir. Trkiyedeki kurumlama adna yaptklar ise Verem Sava Dernei adna yapt almalar ve bu kurumun mstakil hale gelmesini salamasdr. Ayca Trkiyedeki ilk uluslararas gs hastalklar kongresinin yaplmasnda nclk etmitir. Onun bu youn hizmetlerinin yan sra, gs hastalklar konusunda eitli yazlar vardr. BCG as uygulamasyla czamn da azalaca tezini savunan Nusret Karasu, Trkiyedeki tberklozun yaylmasnn da srekli kontrol ve alama ile azaltlabileceini savunmutur. Bu arada erken tehisin tedavide etkin rol oynadn savunan Nusret Karasunun bu admlarnn daha sonraki almalarda byk nem tad grlmektedir.23 Sara Akdik

1566

Dnemin bir zellii olarak, erkek bilim adamlar kadar, bilim kadnlarnn da faal olmas ve bilim adna nemli almalara imza atmalardr. 1907de Hanyada doan Sara Akdik, bu durumun en gzel rneklerinden biridir. 1924de stanbul niversitesine girmi ve mezuniyetini izleyen yllarda ayn niversitede retim eleman olarak grev yapm olan Akdik, bitkileri incelemeleri konusunda alm ve daha ok, gnmzde gittike popler hale gelen Genetik konusu zerinde almalarn younlatrmtr. Hcre ve ekirdei, gen yaplar ve trler ve eitler arasndaki bant zerinde nemli almalar olan Sara Akdikin ayrca Genel Botanik gibi, ders kitab niteliinde eserleri de vardr. Sara Akdik, Trkiye Cumhuriyetinin yaplanma dneminde yaam olan bilim adam olarak, baz kadnlarla ilgili kurumlarn ve derneklerin kurulmasnda da nclk etmitir. alan Kadnlar Cemiyeti (1924) bunlardan birisidir. Ratip Berker 5 Haziran 1909da stanbulda doan ve yksek renimini Fransada tamamlayan Berker,24 1936da matematik alannda doktorasn tamamlayarak Trkiyeye dnmtr. stanbul niversitesi, Fen Fakltesinde, stanbul Teknik niversitesinde, UNESCOda eitli zamanlarda grev yapan, 1957de ABDdeki Indiana niversitesinde ve daha sonra Avrupada eitli niversitelerde konuk retim yesi olarak alan Berker, 1968 ylnda TUBTAK bilim dlyle dllendirilmitir. Pek ok bilimsel baary gerekletirmi olan Ratip Berker, 17 Ekim 1997de lmtr. Doktora tezinde, sktrlamayan adal bir akkann hareket denklemlerini konu alan Berkerin elde ettii sonular onu bilim dnyasna tantm ve sonradan birok aratrmasna temel olmutur. Adal akkanlara ilikin Navier-Stokes denklemlerini inceleyen Berkerin, bu denklemlerin kesin zmleri konusunda vard zgn sonulardan ilki, Navier-Stokes denklemlerinin bilinen her zmnden yeni bir zm ailesi kartma olana veren bir dnmdr. Son yllarda burga (trblans) kuramyla ilgilenen aratrmaclarn yararland bu dnm, bugn Berkerin adyla anlr. Navier-Stokes denklemlerinin kesin zmnde ulat ikinci nemli sonu ise, zellikle kendisinin birinci tr ve ikinci tr dzlemsel hareketler diye adlandrp inceledii hareketlere ilikindir. Navier-Stokes denklemlerinin zmleri zerine, kendisinin ve baka aratrmaclarn yapt tm almalar derleyerek 1963te Almanyadaki Handbuch der Physikte yaymlayan Berkerin bu almas sktrlmayan adal akkanlar konusunda temel bavuru kayna saylr. Makalesinde bu denklemlerin yaklak ve kesin zmlerini iki ayr blm halinde ele alm olan Berker, 1963 ylndan sonra, ayn zmleri bu kez sktrlabilen ve adal olmayan akkanlarda (gaz) denemeye balar. Bir gazn Badama Denkleminin retilmesi ve zm balkl almasnda, younluk, basn ve entropiyi yok ederek, yalnzca hz kapsayan tek bilinmeyenli hareket denklemleri elde etmeyi baarmtr. Berkerin zgn almalarndan biri de, akkanlar mekaniindeki dAlembert Paradoksu ile ilgilidir. DAlembert akkanlarn hareketini incelerken, sktrlamayan adasz bir akkann dzgn

1567

ak iine yerletirilmi, duraan ya da sabit bir hzla yol alan kat bir cisme akkann uygulad kuvvetlerin bilekesi, kuramsal olarak sfr olacan ngrm, ancak gerek akkanlar iin geerli olmadndan, bu sonu dAlembert Paradoksu olarak adlandrlmtr. Ratip Berker ise, akkann bu tr hareketi iin geerli olan denklemlerden yararlanarak, hz alannn sonsuzdaki deiimini buldu ve bu deiimin ileri srlen varsaym dorulamadn gstermitir. almalarndan bazlar unlardr: Sur Quelques cas dIntegration des quations du Mouvement dun Fluide Visqueux Imcompressible, (Sktrlamayan Adal Bir Akkann Hareket Denklemlerinin Baz ntegre Edilebilme Halleri) 1936. Mekanik Dersleri, 1946. Asal Saylar, 1948. Integration VIII, 2, 1963. Cahit Arf Hem matematik lisans, hem matematik doktoras olan ilk Trk olma zelliini25 tayan ve lkemizde matematiin simgesi haline gelen Cahit ARF (1910-1997), 1932 ylnda Galatasaray Lisesinde matematik retmenliine balam, 1933 ylnda da stanbul niversitesi, Fen Fakltesinde profesr yardmcs (Doent aday) olmutur. Doktorasn 1938 ylnda Almanyada Gttingen niversitesinde tamamladktan sonra, stanbul niversitesine dnen ARF, 1943de profesr, 1955de Ordinaryus Profesr olmu, 1964-1965 yllar arasnda Fransada bulunan Princitondaki Yksek Aratrma Enstitsnde konuk retim yesi olarak grev yapmtr. 1938 ylndan beri cebir, saylar teorisi, elastisite teorisi, analiz, geometri ve mhendislik matematii gibi ok eitli alanlarda yapt almalarla matematie temel katklarda bulunmu, yapsal ve kalc sonular elde etmi olan Cahit Arfn matematik dnyasnda tannmas Hasse-Arf Teoremi ile balar. Sentetik geometri problemlerini, cetvel ve pergelle zlebilir olup olmadklarna gre snflandrmay tasarlayan Arf, Fransz matematiki Galois ve Jordann gruplar kavramndan, zellikle de cebirsel denklemlerin zmnde grup kavramnn uygulanmasna ilikin almalarndan yararlanmtr. Eski Yunandan beri zerinde allan problemden biri olan cetvel ve pergel kullanmak suretiyle bir ann eit paraya blnp blnemeyecei meselesi ile ilgilenmi ve yalnzca ikinci dereceden cebirsel denklemlere indirgenebilen problemlerin cetvel ve pergel yardm ile zlebileceini saptamtr. Bunun iin, zlebilen tm cebirsel denklemlerin bir listesini karmas des quations du Mouvement dun Fluide Visqueux Imcompressible,

(Sktrlamayan Adal Bir Akkann Hareket Denklemlerinin ntegrasyonu) Handbuch der Physik,

1568

gerektiinden, almalarn yalnzca kuramsal matematikle snrlamayp matematik zmlerinin mekanik problemlere uygulanmasnn en iyi rneklerini de vermeyi denemitir. Cahit Arfn cebirsel geometriyle ilgili bir almasnda kullanlan halkalar, aksiyomlatrlarak Arf halkalar olarak adlandrlm, son yllarda bu Arf halkalarndan Arf modllerine geilmitir. Topolojide de uygulama alan bulan bu kavram daha sonra ylesine genelletirilmitir ki, modller iin olan doal genellemeye de Klasik Arf nvariyant denilmitir. Btn Trk matematikilerine dolayl veya dolaysz bir ekilde esin kayna olmu, yapt uyarlar ve verdii fikirlerle evresindeki tm matematikilerin ufuklarn geniletmi ve almalarn yeni bir bak asyla ynlendirmelerini salam olan Cahit ARFn ilk almas, 1939 ylnda Almanyann nl bir matematik dergisi olan Crelle Journal dergisinde yaynlanmtr. ARF zlebilen cebirsel denklemlerin bir listesini yapmak amacyla Gttingende nl matematiki Hassenin yannda doktora rencisi iken, Hassenin nerisiyle zel haller problemini zmeyi baarmtr. Cahit ARF bu almasyla saylar teorisinde ok zel bir yeri olan lokal cisimlerde dallanma teorisine nemli yapsal bir katkda bulunmutur. Burada bulduu sonulardan bir blm dnya matematik literatrne Hasse-Arf Teoremi olarak gemitir.26 Bundan sonra urat problem, matematikte kuadratik formlar olarak bilinen konudadr. Uzayda konisel yzey denklemleri buna basit bir rnek olarak gsterilebilir. Bu konudaki temel problem, kuadratik formlarn bir takm invaryantlar, yani deimezler yardmyla snflandrlmasdr. Bu snflandrma Witt adnda nl bir Alman matematiki tarafndan karakteristii ikiden farkl olan cisimler iin 1937de yaplmtr. Karakteristik iki olunca problem ok daha zorlayor ve Wittin yntemi uygulanamyordu. Cahit ARF bu problemle uram ve karakteristii iki olan cisimler zerindeki kuadratik formlar ok iyi bir biimde snflandrarak, bunlarn invaryantlarn, yani deimezlerini ina etmeyi baarmtr. Bu invaryantlar dnya literatrnde Arf nvaryantlar olarak gemektedir. Bu almas 1944 ylnda yine Crelle Journalda yaynland ve Cahit ARFn dnyaca tannmasna neden olmutur.27 1945lere gelindiinde dzlem bir erinin herhangi bir kolundaki ok kat noktalarn ok katllklarnn yalnz aritmetie ait bir yntem ile nasl hesaplanaca iyi bilinmekteydi. Dzlem halde algoritmann balad saylar eri kolunun parametreli denklemlerinden bilinen bir kanuna gre elde ediliyordu. Genel durumda ise byle bir sonu henz bulunamamt. Bu sralarda stanbulda Patrick Du Val adnda bir ngiliz matematiki bulunuyordu ve Du Val genel halde algoritmann balad saylara karakter adn vermi ve erinin tm geometrik zellikleri bilindii zaman, bu karakterlerin nasl bulunacan gstermiti. Bunun tersi de doruydu. Bu karakter bilinirse, erinin ok katllk dizisi, yani geometrik zellikleri de bulunabiliyordu. Burada ak kalan problem ise bir erinin denklemleri verildiinde karakterlerini bulabilmek idi. Cevap dzlem eriler iin bilinmekte, ama yksek boyutlu uzaylarda bulunan tekil eriler iin bilinmemekte idi. Ayrca, yksek boyutlu bir uzayda tanmlanm bir tekil erinin ok katllk

1569

zelliklerini, yani geometrik zelliklerini bozmadan en dk ka boyutlu uzaya sokulabilecei de bu problemle beraber dnlen bir soru idi. Bu eit sorular matematiksel bak asnn temel problemi olan snflandrma probleminin erilere uygulanmas bakmndan son derece nemli ve zor sorulard. Cahit ARF bu problemi 1945de tamam ile zm ve tek boyutlu tekil cebirsel kollarn snflandrlmas problemini kapatmtr. Bu problemi zerken nemini gzledii ve problemin zmnde en nemli rol oynadn fark ettiini baz halkalara karakteristik halka adn vermi ve daha sonra gelen yabanc aratrmaclar bu halkalara Arf Halkalar ve bunlarn kapanlarna Arf Kapanlar adn vermilerdir. Cahit ARFn bu almas 1949da Proceedings of London Matematical Society dergisinde yaynlanmtr.28 Cahit ARFn 1940l yllarda yapt bu almalarn gnmzde hala kullanlyor olmas, onun kalclnn bir gstergesidir ve almalarndan dolay 1948de nn dl, 1974de TBTAK Bilim dl, 1980de T ve KAT Onur Doktoras, 1981de de ODT Onur Doktorasn kazanm olmas, gen yata Mainz Akademisi Muhabir yeliine seilmesi ve Trkiye Bilimler Akademisi Onur yesi olmas da bunu dorulamaktadr. Yaptlarndan bazlar unlardr: Untersuchungen ber reinverzweigle Erweiterungen diskret bewerteter perfekter Krper (Ayrk Deerlendirilmi Yetkin Cisimlerin Salt Dallanmalar eren Genilemeleri stne Aratrmalar, 1939) Untersuchungen ber quadratische Formen in Krpern der Characteristik 2 (Karakteristii ki Olan Cisimlerin Kuvadratik Formlar stne Aratrmalar, 1941) Sur la dtermination des tats dquilibre dun milieu lastique plan admetton des frantires libres tensions constantes (Sabit Gerilimli Serbest Snrlar Olan Dzlemsel Esnek Bir Ortamn Denge Durumlarnn Belirlenmesi stne, 1947) ber ein Analogon des Riemann-Rocschon Satzes in Zahlkrpern (Saylar Cisminde Riemann-Roch Teoreminin Bir Benzeri stne, 1957) Sait Akpnar ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezinin (NEAM) kurucularndan olan Sait Akpnar,29 ayn zamanda Cumhuriyet Dneminde yaplan deneysel fizik almalarnn da ncsdr. 1913 ylnda stanbulda doan Akpnar, 1934-1937 yllar arasnda Almanyada Frankfurt Goethe niversitesinde fizik, matematik ve kimya okuduktan sonra, 1940 ylnda Gttingen niversitesinde Doktora programn tamamlayarak Trkiyeye dnmtr. lk almalar alkali halojenr tuz kristallerine ilikin olan ve bu kristallerde gzlemlenen gazmas (lminesans) olaylarnn odakland noktay belirleyerek, olayn fotokimyasal mekanizmasn akla kavuturan Akpnar, bu kristallerde daha nceleri bilinmeyen yeni tip bir

1570

elektrogazma olayn saptamay baarmtr. Bu baarsn 1940 ylnda ber den Einbau Chemisch Definierter Zusaetze in Alkalihalogenidkristallen Alkali Halojenr Kristallerde Kimyasal Olarak Tanmlanm Katklarn Yaps stne) Annalen der Physik, adl makalesiyle bilim dnyasna duyurmu olan Akpnar, daha sonra nkleer fizik konularna ynelmi ve 1948-1949 yllarnda yapt almalarla nkleer sayclarn enerji ayrma gcn ve sayc tplerdeki yeni tip bir elektrik boalmasn tanmlamay baarmtr. Akpnarn ncs olduu dier bir alan da radyoaktif izotoplarn tpta uygulanmasna nclk etmi olmasdr. Tiroit bezinin iltihaplanmasndan, az ya da ok salg yapmasndan kaynaklanan hastalklarn tan ve tedavisinde radyoaktif iyot kullanmna ynelik ilk almalar kendisinin denel fizik laboratuarnda balatan Akpnar, ayn zamanda mezon teleskopu ve izomer simlatr gibi nkleer aygtlarn da gelitiricisidir. almalarndan bazs unlardr: ber den Einbau Chemisch Definierter Zusaetze in Alkalihalogenidkristallen Alkali Halojenr kristallerde Kimyasal Olarak Tanmlanm Katklarn Yaps stne) Annalen der Physik, 1940. Srr Erin Jeomorfoloji ve corafya konularnda almalar ile tannan bilim adamlarmz arasnda phesiz nemli bir yer igal eden Srr Erin 1918 ylnda zmitde domutur. Erin, stanbul niversitesinde fiziki corafya konusunda almalar yapmtr. O Cumhuriyet yllarnda daha ok eitime dnk olarak verdii hizmetler ve bu konuyla ilgili olarak yazd ders kitaplarnn yan sra, Trkiyenin jeomorfolojik yaps ile ilgili aratrmalar gerekletirmi ve eserler kaleme almtr. almalarndan bazlar unlardr: Dou Anadolu Corafyas (1953) Tatbiki Klimatoloji ve Trkiyenin klim artlar (1956) Jeomorfoloji (2 Cilt, 1958) Trkiye Atlas (A. Tanolu ve E. Tmertekin ile birlikte, 1961) Klimatoloji ve Metodlar (1962) Vejetasyon Corafyas (1967) Elli Ylda Corafya (1973) Ege Denizi, Trkiye ile Komu Ege Adalar (T. Ycel ile birlikte, 1977) Ahmet Cemal Eringen

1571

Srekli ortamlar mekaniine ilikin deneysel ve kuramsal almalarn nclerinden olan Ahmet Cemal Eringen (1921), 1960dan sonra btn almalarn srekli ortamlar mekanii zerinde younlatrarak bu bilim dalnn ncln yapt. 1962de yaynlad bir eseri ile bu alana temel bir yapt kazandrmtr. Eringenin 1974 ylnda Boazii niversitesinde verdii bir dizi konferansla bu yllarda gelitirdii polar ve yerel olmayan srekli ortam teorileri ve gncel uygulamalar, rnein sv kristaller, trblans vb. gibi, konularn Trk bilim topluluklarna aklamtr. Bu aklamalar daha sonra Polar and Nonlocal Theories of Continua and Applications, adyla bir kitapta toplanmtr. Yaptlarndan bazs unlardr: Nonlinear Theory of Continius Media (Srekli Ortamlarn Dorusal Olmayan Kuram, 1962) Mechanics of Continua (Srekli Ortam Mekanii, 1967) Foundation of Micropolar Thermoelasticitiy (Mikropolar Termoelastikliin Temelleri, E. uhubi ile birlikte, 1970) Elastodynamics (Elastodinamik, 2 Cilt, 1974-1975) Feza Grsey 1921 ylnda stanbulda doan Feza Grsey, 1940 ylnda Galatasaray Lisesini, 1944te de stanbul niversitesi, Fen Fakltesi Fizik-Matematik blmnden mezun olduktan sonra, stanbul Teknik niversitesinde fizik asistanl srasnda, 1950 ylnda Milli Eitim Bakanlnn at bir snav kazanarak doktora yapmak zere ngilteredeki Londra Imperial Collegea gnderilmitir. Kuaterniyonlarn alan teorisine uygulanmalar konusunda yapt ve 1950de tamamlad almas, bilim dnyasnda uyandrd yanklarn yan sra, onun iin de yaam boyu srecek bir aratrma ilgisinin odak noktas olmutur. Feza Grsey 1950-51 yllar arasnda Cambridge niversitesinde doktora sonras almalar yaptktan sonra 1951de stanbul niversitesine fizik asistan olarak tayin edilmi, 1953te ise stanbul niversitesinden doentlik unvann almtr. Feza Grsey, bu niversitede 1954-61 yllar arasnda sren retim yelii sresince Trk bilim tarihinin ilk ve son Teorik Fizik Krssnn temelini oluturan iki retim yesinden biri olarak krsnn geleceini hazrlamtr. Bu arada 1957-61 yllar arasnda Brookhaven Ulusal Laboratuvarnda, Princetonda leri Aratrma Enstitsnde ve Columbia niversitesinde aratrmalar yapm olan Feza Grseyin bu dnemi bilimsel adan en verimli dnemlerinden biri olmutur. 1961-1974 yllar arasnda ODTde retim yelii grevini srdrrken, 1968 ylnda Yale niversitesinden Profesrlk unvann alm ve 1974ten 1992 ylndaki lmne dek Yale niversitesinde Fizik Profesr olarak almtr.

1572

zellikle kuramsal fizik alanndaki almalar ile tannm olan Feza Grsey, aratrmalarn atom ekirdeini oluturan paracklar arasndaki temel etkileimlerin ve bu paracklarn i yapsnn incelenmesi zerinde younlatrmtr. Ntron, proton ve mezon gibi paracklarn davranlarndaki zellikleri niceliksel yntemlerle ele alm ve bunlarn grup kuramna uygun olarak dzenlenmesine gre, btn temel paracklarn ilkece ayn ynde olmas gerekirken, bu kusursuz simetri zaman zaman bozulabilmektedir. Bu durumdaki paracklar ise zel simetri gruplar oluturmu olurlar. Bu gruplarn belirlenmesinde paracklarn i asal moment deerleri rol oynamaktadr. asal momentumlar 1/2 olan ntron ve proton birbirinden izospin olarak ayrlr. Bu esasa dayal olarak ikili simetriyi inceleyen Feza Grsey, simetri grubunun linear olmayan gsterimlerini fizie kazandrmtr. Bu almas Linear Olmayan Sigma Modelleri ad verilmitir. 1960 ylnda bu baary elde eden Grsey, talyan fiziki Radicati ile spin ve izospinin yan sra, baak bir simetri grubu zerinde alm ve simetrinin nasl bozulacan, paracklar arasndaki ktle farkllklarnn hangi oranda olaca gibi konulara aklk getirmi, bu almalar hadronlarn i yapsn oluturan kuarklarn 3 deiik serbestlik derecesinde bulunabileceini ortaya karmtr. 1974-1976 yllar arasnda ayrcalkl gruplarda yer alan simetri konusunu inceleyen Feza Grsey, elektron, ntron gibi lemptonlar bir araya toplayan E6 grubunun ierdii oktonyon cebrinin renk dinamii ile ilgisini ortaya karmtr. Bu almasnn, ktle ekim yasasn da kapsayan super grave (ekim) varsaymyla ilgisi kurularak, ayrcalkl gruplarn da genelde Einsteinn Bileik Alan Kuramna uygunluk gsterdii kantlanmtr. Yaptlarndan bazlar unlardr: Group Theoretical Concepts and Methods in Elementary Particle Physics (Temel Parack Fziinde Grup Kuram Kavramlar ve Yntemleri) Behram Kurunolu 1959 ylnda iki deiik ntrinonun varln kefeden Kurunolu (1922), modern kuantum teorisi ile ilgili almalar yapm ve elementer paracklar iin i ve d simetriyi teklif etmi nemli bilim adamlarmzdandr. Genelletirilmi zafiyet Teorisi adn verdii ok geni kapsaml bir teori zerinde de uzun yllar boyunca almtr. Hseyin Cavid Erginsoy Kat Hal ya da Youn Madde fiziine nemli katklar olan Hseyin Cavid Erginsoy (1924-1967) Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra, yksek eitimini ve doktorasn 1952 ylnda ngilterede Queen Mary Collegeda tamamlamtr. O dnemde daha yeni farkna varlan yar-iletkenler ilgisi ekince bu konular aratrmaya ynelmitir.

1573

imdilerde endstrinin ve teknolojinin hemen her dalnda devrim yaratan transistorler ve tmleik devrelerin temelini oluturan yar-iletkenlerdeki elektronlarn ntr katk atomlar tarafndan salmasnn kuramsal olarak inceleyen Erginsoy, zellikle dk scaklklarda etkin olan bu salma olay, yar-iletkenlerde temel salma olaylarndan biridir ve elde etmi olduu bant Erginsoy Forml olarak bilinmektedir. Bu formln en nemli sonucu, salma olaynn elektron hzndan bamsz olmasdr. Bu salma olay birok aratrmac tarafndan o yllarda ve daha sonralar yaplan almalarda hza baml olarak elde edilmi olmakla birlikte, deneysel sonular ile yeterince uyumlu olmamas nedeniyle, bilim dnyasnda kabul grmemitir. Cavid Erginsoyun 1950 ylnda Physical Review dergisinde yaymlad makalesinde yer alan sonular bugn de geerliliini ve nemini srdrmektedir. Daha sonra ABDdeki Brookhaven Ulusal Laboratuarlarnda alma frsat elde eden Erginsoy, kristallerde ntron veya X-nlar bombardmanndan kaynaklanan radyasyon hasar konusunda yapt incelemeler sonucunda, baz ykl kk paracklarn kristal rgler iindeki geii srasnda dorultuya bal deiiklikler gsterdii, yani birtakm dorultularda, daha uzaa gidebildii aa kt ve bu durumu aklayabilen en iyi kuram oluturduu iin Cavid Erginsoyun kuram kabul grd. Daha sonra kanallama adn alan bu almasnn sonularn Physics Todayde yaymlayan Erginsoy, bylece nkleer enerji ve reaktr fizii konularna ynelmitir. ekmece Nkleer Aratrma Merkezinin kuruluunda nemli grevler stlenerek, Trkiyede sanayilemenin gereklemesini salayacak uygulama konularn ne karmaya almtr.30 almalarndan bazlar unlardr: Yar iletkenlerde Yksz Yabanc Maddelerden Salma, 1950 Ykl Enerjili Paracklarn Monokristallerden Geiinde Yne Bal zellikler (Kanallama Olay, 1964-1965) Orhan Asm Barut Orhan Asm Barut (1926-1994), 1949 ylnda Lisansn, 1952 ylnda da svire, Zrihdeki Eidgenossiche Technische Hochschuleda Doktora programn tamamlamtr. 1953-1954 yllarnda Chicago niversitesinde doktora sonras almalarda bulunmu ve 1954-1955 yllarnda Reed Collegeda, 1956-1961 yllar arasnda da Syracuse niversitesinde grev yaptktan sonra, 32 yl boyunca alaca Colarado niversitesine gemitir. 1962 ylnda ABD vatandalna gemi olan Barut 68 yanda Colarado, Denverda lmtr. Matematiksel ve kuramsal fizik alanlarna katklar bulunan ve zellikle yksek enerji fizii ve parack fizii alanlarndaki almalaryla tannm olan Barut, dnemin en nemli bilim adamlarndan biridir. Bir ou alannda klasiklemi 500den fazla makale ve 6 kitap yazmtr. Colarado niversitesinde 1970-1972 yllar arasnda Teorik Fizik Enstits yneticiliini de yapm olan Barutun zellikle kuantum mekaniinin grup gsterimlerini dinamik problemlerine, salma matrisi

1574

kuramn da paracklarn elektromanyetik ve zayf etkileimlerine uygulam olmas dikkat ekicidir. Elektrondan daha karmak sistemlerin, rnein protonun greli anlatm iin sonsuz bileenli spiral grup denklemlerini gelitiren Barut, maddenin yapsn, tam kararl iki parack olan elektron ve ntrinolar arasndaki elektromanyetik etkileimlere balayan basit bir madde modeli nermitir. Yaptlarndan bazlar unlardr: Quantum Systems, (Feranchuk, I. D. & Shnir, Yu M., ile ortak), 1995, World Scientific Publishing Company, Incorporated. Polarization Dynamics in Nuclear & Particle Physics, (Paver, N.; Penzo, A.; Raczka, R., ile ortak), 1993, World Scientific Publishing Company. Selected Scientific Papers of E. U. Condon, 1991, Springer-Verlag New York. Selected Popular Writings of E. U. Condon, 1991, Springer-Verlag New York. Spin & Polarization Dynamics in Nuclear & Particle Physics, 1990, World Scientific Publishing Company. New Frontiers in Quantum Electrodynamics & Quantum Optics, 1990, Plenum Publishing Corporation. Geometry & Physics, 1989, American Institute of Physics (A I P Press). Dynamical Groups & Spectrum Generating Algebra, (Bohm, A.; NeEman, Yuval, ile ortak), 1988, World Scientific Publishing Company. Selected Scientific Papers of Alfred Lande, (ed.), 1987, Kluwer Academic Publishers. Conformal Groups & Related Symmetries-Physical Results & Mathematical Background, (ed.), 1986, Springer-Verlag New York. Quantum Space & Time-The Quest Continues, (ed.), 1984, Cambridge University Press. Quantum Electrodynamics & Quantum Optics, (ed.), 1984, Plenum Publishing Corporation. Quantum Theory, Groups, Fields & Particles, (ed.), 1983, Kluwer Academic Publishers. Electrodynamics & Classical Theory of Fields & Particles, 1980, Dover Publications, Incorporated. Foundations of Radiation Theory & Quantum Electrodynamics, (ed.), 1980, Plenum Publishing Corporation.

1575

Group Theory in Non-Linear Problems, NATO Advanced Study Institute, (ed.), 1974, Kluwer Academic Publishers. Studies in Mathematical Physics, NATO Advanced Study Institute, (ed.), 1973, Kluwer Academic Publishers. Lectures in Theoretical Physics., (ed.), 1973, University Press of Colorado. Scattering Theory, 1969, Gordon & Breach Publishing Group. Boulder Lecture Notes in Theoretical Physics, (ed.), 1967, Gordon & Breach Publishing Group. Electronenoptische und Statistisches Verhalten der Gittervervielfacher (Ik oaltclarn Elektrooptik ve statiksel Davran, 1951) Electrodynamics and Classical Theory of Felds and Particles (Alanlarn ve Paracklarn Elektrodinamik ve Klasik Kuram, 1964) The Theory of the Scattering Matrix (Salma Matrisleri Kuram, 1967) Dynamical Groups (Dinamik Gruplar, 1972) Representations of Noncompact Groups and Application (Tkz Olmayan Grup Gsterimleri ve Gnderim, 1977) Gazi Yaargil Gazi Yaargil, yabanc meslektalarnn yazd gibi, sinir cerrahisini, zgn bir yntemle son derece gvenilir bir dzeye karm ve Yzyln Cerrah olmay hak etmi, bir doktor ve bilim adamdr. Gnmz dnyasnda onun saylan ve alklanan hizmetleri tp alannda, insanla byk katklar salamtr. Bilgilerimiz oalrken, bilmediklerimizin de arttn belirtecek kadar felsefi derinlii de olan Yaargil, Amerikan beyin cerrahlar topluluunun 1999 ylnda, Bostonda yaplan toplantsnda, Yzyln Beyin Cerrah olarak takdim edilmitir. Bu trenin ardndan, Topluluun yayn organ olan Neurosurgery dergisinin Kasm saysnda, Gazi Yaargilin ve alma arkadalarnn bilime katklar yaymlanmtr. Yaptlarndan bazlar unlardr: Avm of the Brain, Clinical Considerations, General and Special Operative Techniques, Surgical Results, Nonoperated Cases, Cavernous and Venus Angiom (1988) Clinical Considerations, Surgery of the Intracranial Aneurysyms and Results

(Microneurosurgery) (1984)

1576

Central Nervous System Tumors: Surgical Anatomy, Neuropathology, Neuroradiology, Neurophysiology, Clinical Considerations, Operability, Treatment Options (Microneurosu) (1994) Microneurosurgery (1987) Oktay Sinanolu Oktay Sinanolu, 1935, Bari-talya doumlu, iki kez deiik lkelerden Nobel dlne aday gsterilmi, 28 yanda Yale niversitesinde profesr unvan alan en gen kii olmutur. Bilim dnyasna daha ok kimya alannda katklarda bulunmu, gnmz nde gelen bilim adamlarndan biridir. Bilim iin en uygun dilin Trke olduunu, Trkenin ana dil, yabanc dilin ise yardmc olmas gerektii vurgulayarak, Trkenin yaygn seviyede ve dzgn bir biimde kullanlmasyla, lkemizin bilim ve kltr alannda daha hzl ve arzu edilen dzeyde bir gelimeyi salamasnn olanakl olacan savunan Sinanolu, kuramsal kimya konusunda, Atom ve Molekllerin ok Elektronlu Kuram adyla tannm olan kuram gelitirmitir. Son zamanlarda, kendi matematiksel teorilerini trettii ve SMP (Sinanoglu Made Simple) ad verilen yeni bir aratrma yntemine dikkatini yneltmi olan Sinanolunun bu yntemi, kimyaclara laboratuarda kimyasal bileimlere ilikin n kestirmede bulunabilmelerine ve zebilmelerine olanak tanmaktadr. Yaynlarndan bazlar unlardr: Viscosity of polar Vapor Mixtures, (Master Tezi), MIT, 1957. Intermolecular Forces and Stastical Mechanics, (Doktora Tezi), California niversitesi, Berkeley, 1960. Relation of Perturbation Theory of Variation Method, J. Chem. Phys., 34, 137, 1961. Bonds and ntramolecular Forces, J. Chem. Phys., 37, 191, 1962. On the Theories of Hypochromism in Polynucleotides, Rad. Res., 20, No. 1, 1963. Effects of Denser Media on Intermolecular Forces, Discussions Faraday Soc., 40, 266, 1965. Intermoleculer Forces in Liquids, Advances Chem. Phys., 12, 283, 1968. Oxygen Auroral Lines: New Theory and Experiment on Forbidden Transition Probabilities, Comm. At. Molec. Phys., II/3, 79, 1970. Three Approaches to Electron Correlation in Atoms, Yale Pres, 1970. Kimyasal Tepkimeler rt kuram, Kimya ve Sanayi, 1974.

1577

Fiziksel Kimya Terimleri Szl, TDK, Ankara, 1978. What Size Cluster is Like a Surface, Chem. Phys. Lett., 81, 188, 1981. A New Principle for Reaction Mixtures: Mechanism/Pathway-Steps-Species Rules, Chem. Phys. Lett., 1985. Dyad Algebra and Multiplication of Graphs, I. Directed Graphs, Journal of Mathematical Chemistry, 14, 185-194, 1993. Dyad Algebra and Multiplication of Graphs, II. Undirected Graphs, Journal of Mathematical Chemistry, 14, 195-205, 1993. Aklamal Fizik, Kimya, Matematik Ana Terimleri Szl, stanbul, 2000. Kimyasal Tepkimelerin Olabilirliini Maddelerin kararlln Dorudan Molekl Yaplarndan Veren Yeni Temel Yntem ve Organik, Anorganik Bileiklere Uygulamalar. Yldz Teknik niversitesi Fen Dergisi, 2001.

1 2 3

Francis Bacon, New Organon, Ed. Fulton H. Anderson, New York 1960, s. 8. Ren Descartes, Metot zerine Konuma, eviren: K. Sahir Sel, stanbul 1984, s. 9-10. Bu eviriyle ilgili bilgi iin bkz. Bekir Karla, Yirmisekiz Mehmed elebinin Yeni Bulunan

Bir Fizik Kitab Tercmesi ve Onsekizinci Yzyln Banda Osmanl Dncesi, Bilim, Felsefe, Tarih, stanbul 1991, 314-324. 4 s. 200. 5 6 7 8 Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1984, s. 116-117. Kocatrk, s. 117. Kocatrk, s. 121-122. Bu dnemde rnein, Fizik derslerini Fleury, Fizikokimyay Hovass, Elektromekanii Aykut Kazancgil, Lale Devrinde Bilim Hayat, stanbul Armaan, Cilt 4, stanbul 2000,

Duscio, Mderris Tevfik, Mderris Sait ve Mderris Ferid ile birlikte vermilerdir. Daha sonra bu gruba Marcel Cau, Fahir Yeniay, ve Marcel Fouche de katlmtr. 9 Kocatrk, s. 112-113.

1578

10 11

Esin Kahya, Trkiyede lk Demiryollar, Belleten, Cilt 52, Say: 202, Ankara 1988. Demir yollarnn geliimiyle ilgili daha ayrntl bilgi almak iin yukarda ad geen

kurulularn Internet ortamndaki adreslerine ba vurulabilir. 12 afak Alpay, Cumhuriyet ve Matematik, Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Bilim, (Bilim

ve Teknik zel Eki I), 1993, s. 9-12. 13 Olgun Gven, Cumhuriyetimizin 70. Ylnda Kimya Biliminin Bir deerlendirilmesi,

Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Bilim, (Bilim ve Teknik zel Eki I), 1993, s. 19-21. 14 Osman Demircan, Trkiyede Astronomi almalar, Cumhuriyetin 70. Ylnda

Trkiyede Bilim II, (Bilim ve Teknik zel Eki), 1993, s. 100-107. 15 Ferruh Diner, Trkiyede Veteriner Hekimlik Tarihi zerine Aratrmalar, II, A. .

Veteriner Fakltesi Dergisi, Cilt: 27, Say: 1-2 (1980), s. 269. 16 17 Ayn eser, s. 320. S. Tekeli, E. Kahya, M. Dosay, R. Demir, H. G. Topdemir, Y. Unat, Bilim Tarihine Giri,

Ankara 1998, s. 422-423. 18 15-16. 19 20 Bilim adamlar doum tarihlerine gre sralanmlardr. E. Kahya ve A. D. Erdemir, Bilimsel almalar nda Osmanldan Cumhuriyete Tp ve Sleyman Arsoy, Kanserle Sava, Trk Kanser Haberleri, Yl 6, Haziran 1959, say 48, s.

Salk Kurumlar, Ankara 1999, s. 304-305. 21 22 IX-XVII. 23 24 25 26 E. Kahya ve A. D. Erdemir, s. 341-344. Bilgi iin bkz. Trk ve Dnya nlleri, 2 Cilt, stanbul 1983, s. 846-847. Cemal Ko, Arf, Cahit Arf Ansna, Bilim ve Teknik, 363, (zel Ek) 1998, s. 20. Mehpare Bilhan, Cahit Arfn almalarnn Ksa Bir Tantm, Cahit Arf Ansna, (Bilim Turhan Baytop, Trk Eczaclk Tarihi, stanbul 1985, s. 441-442. H. Hatemi ve A. Kazancgil, Ord. Prof. Dr. Tevfik Salam, Nasl Okudum, stanbul 1981, s.

ve Teknik 363, zel Ek), s. 8-9. 27 Bilhan, s. 9.

1579

28 29 30

Bilhan, s. 9. Bilgi iin bkz. Trk ve Dnya nlleri, 2 Cilt, stanbul 1983, s. 179. Murat Dirican, Yaama bakyla rnek Bir Bilim Adam Cavid Erginsoy, Bilim ve Teknik,

362, 1998, s. 82-89.

Alpay, afak, Cumhuriyet ve Matematik, Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Bilim I, (Bilim ve Teknik zel Eki), 1993. Arsoy, Sleyman, Kanserle Sava, Trk Kanser Haberleri, Yl 6, Say: 48, Haziran 1959. Bacon, Francis, New Organon, Ed. Fulton H. Anderson, New York 1960. Baytop, Turhan, Trk Eczaclk Tarihi, stanbul 1985. Bilhan, Mehpare, Cahit Arfn almalarnn Ksa Bir Tantm, Cahit Arf Ansna, (Bilim ve Teknik, Say: 363, zel Ek). aykara, Emine, Trk Ayntayn, stanbul 2001. Demircan, Osman, Trkiyede Astronomi almalar, Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Bilim II, (Bilim ve Teknik zel Eki), 1993. Descartes, Ren, Metot zerine Konuma, eviren: K. Sahir Sel, stanbul 1984. Diner, Ferruh, Trkiyede Veteriner Hekimlik Tarihi zerine Aratrmalar, II, A. . Veteriner Fakltesi Dergisi, Cilt: 27, Say: 1-2, 1980. Dirican, Murat, Yaama Bakyla rnek Bir Bilim Adam Cavid Erginsoy, Bilim ve Teknik, 362, 1998. Gven, Olgun, Cumhuriyetimizin 70. Ylnda Kimya Biliminin Bir deerlendirilmesi, Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Bilim I, (Bilim ve Teknik zel Eki), 1993. Hatemi, H. ve A. Kazancgil, Ord. Prof. Dr. Tevfik Salam, Nasl Okudum, stanbul 1981. Kahya, E. ve A. D. Erdemir, Bilimsel almalar nda Osmanldan Cumhuriyete Tp ve Salk Kurumlar, Ankara 1999. Kahya, Esin, Trkiyede lk Demiryollar, Belleten, Cilt 52, Say: 202, Ankara 1988. Karla, Bekir, Yirmisekiz Mehmed elebinin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitab Tercmesi ve Onsekizinci Yzyln Banda Osmanl Dncesi, Bilim, Felsefe, Tarih, stanbul, 1991.

1580

Kazancgil, Aykut, Lale Devrinde Bilim Hayat, stanbul Armaan, Cilt 4, stanbul 2000. Kocatrk, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1984. Ko, Cemal, Arf, Cahit Arf Ansna, Bilim ve Teknik, Say: 363, (zel Ek) 1998. Sertz, Sinan, Bir Efsanenin Ardndan, Bilim ve Teknik, Say: 364, 1998. Tekeli, S. E. Kahya, M. Dosay, R. Demir, H. G. Topdemir, Y. Unat, Bilim Tarihine Giri, Ankara 1998. Trk ve Dnya nlleri, 2 Cilt, stanbul 1983.

1581

Cumhuriyet Dneminde Sosyal Bilimler / Do. Dr. Mehmet z [s.894-900]

Hacettepe niversitesi edebiyat Fakltesi / Trkiye Sosyal bilimlerin, modernliin bir rn olarak, Batda evrensel doa yasalarn bulmay amalayan bilimsel gelime srecinde, devletin toplumu ilgilendiren kararlarn dayandrabilecei nispeten kesin bilgilere duyduu ihtiyacn karlanmas kaygsyla ortaya kt kabul edilir. Bu erevede, sosyal bilimlerin deiik disiplinleri, XIX. yzylda gereklik hakknda ampirik bulgulara dayal nesnel bilgi elde edilmesini salamak zere harcanan abalarn bir paras olarak yaratlmtr. XX. yzyl balarnda sosyal bilimler olarak zerinde uzlalan belli bal disiplinler tarih, iktisat, sosyoloji, siyaset bilimi ve antropoloji idi. Psikoloji, corafya ve hukuk ise eitli sebeplerden dolay sosyal bilimler arasnda mtalaa edilmiyordu. yzyln ikinci yarsnda ise bu temel disiplinlere birtakm alt dallar da eklenecektir.1 Bu ksa deerlendirmede, sosyal bilimlerin kapsam zerinde bir tartmaya girmeyecek ve sosyal bilimler alannda Cumhuriyet dnemindeki bilimsel gelimeleri zetle tahlil etmeye alacaz. Bunu yaparken, yukarda belirtilen be temel alann-ve bunlarn alt alanlarnn-yannda, psikoloji ve sosyal psikoloji, gibi disiplinlere de yer vereceiz.2 almamzda btn bu alanlarda ortaya konulan almalar ve bunlar ortaya koyan bilim adamlar tek tek ele alnmayacak, daha ziyade nc ahsiyetler zerinde durulacaktr. Tarih Trkiyede modern sosyal bilimlerin geliimine baktmzda bunun XIX. yzyldaki

batllama/modernleme abalaryla ortaya ktn grrz. Sosyal bilimlerin temeli olan tarih alannda geleneksel tarih yazclndan modern tarih yazclna gei bakmndan en nemli ahsiyet M. Fuad Kprl olmakla birlikte, anlay deiikliinin izleri daha geriye gitmektedir. Bu balamda zellikle 19. yzyl Fransz dncesine, pozitivizme ve dayanmac toplum anlayna dikkati ekmek gerekiyor. II. Merutiyet devrinde ise Trk Dernei, Trk Yurdu Mecmuas ve Trk Oca nclnde Trklk uurunu ve mill tarihi n plana karan almalar yapld. Ayn dnemde kurulan Trih-i Osman Encmeni Mecmuas (Cumhuriyet devrinde Trk Tarihi Encmeni Mecmuas) ilm tarihiliin gelimesinde nemli rol oynad.3 Cumhuriyet dnemine gelindiinde artk hanedan-merkezli bir tarih anlay dnda Batda gelien modern tarihiliin yntem ve yaklamlarna aina bir anlayn kklemeye baladn ancak siyas-asker tarihe arlk veren tarihiliin hl arln yitirmediini grmekteyiz. Bu noktada en dikkat ekici deime, genelde slm tarihini ve zelde de Osmanl tarihini merkeze alan yaklamn yerini, slm-ncesi dnemlerden balayarak Trk tarihini ne karan milliyeti bir tarihiliin almasdr. Zamanla bu milliyetilik anlaynda Anadolunun eski tarihine zel bir yer

1582

verildii ve Hititlerin Trkl gibi bilimsel olarak yanl bir takm tezlerin ortaya atld bilinmektedir. Burada asl nemli olan udur: Bata Mustafa Kemal Atatrk olmak zere Cumhuriyetin kurucular mill devlet ina srecinde tarihin temel bir rol oymadna inanmaktaydlar ve tarih almalarn bu bakmdan tevik etmilerdir. Kurumlama asndan bakldnda, Tarih-i Osman Encmeni, Trk Tarihi Encmeni olarak yeniden dzenlenmi (1927) ve baz gelimelerin sonrasnda 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmutur (1935te Trk Tarih Kurumu adn almtr). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Trk ktisat Tarihi Enstits, Trkiyat Enstits gibi kurumlara zamanla yeni kurulan niversitelerdeki blm ve enstitler, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi, IRCICA, Toplumsal Tarih Vakf, Trk Bilim Tarihi Kurumu vb. eklenmi ve Kltr Bakanl ile Vakflar Genel Mdrl de bu alandaki almalar desteklemitir. Fuad Kprl gibi, ada tarihiliin lkemizde yerlemesinde nc rol oynam bir ahsiyet ile onun yetitirdii tarihi ve edebiyat tarihilerinin almalaryla slm-ncesi ve slm dnem Trk tarihinin bir btn olarak ele alnmas ve tarih olay ve olgularn ok-sebepli bir nedensellik erevesinde ele alnmas gerektii dncesi kklemitir. Fuad Kprlnn fikr yapsnda Trklk biricik faktr deildi. H. Berktayn isabetle belirttii gibi onun fikir yapsnda,alt yzyllk mparatorluu tmyle reddetmek yerine, zellikle kltr alannda o birikimle devamllklar arayan laik ama lml bir Osmanl tavr da nemli rol oynamtr.4 Dneminde Batda ve zellikle de Fransada ortaya kan yeni tarih anlayn yakndan izleyen Kprl mill tarihin salkl bir biimde ancak genel tarih iinde incelenebileceini vurgulamtr. Kprlden sonraki neslin yeleri, belki de uzmanlamann gereklerinden tr, onun btnc yaklamndan uzaklap belirli dnemler zerinde younlamlardr: Orta Asya Trk tarihinde Bahaeedin gel, Seluklu tarihinde Osman Turan ve Mehmet Altay Kymen, brahim Kafesolu, Osmanl tarihinde smail Hakk Uzunarl, mer Ltfi Barkan, Halil nalck ve Mustafa Akda gibi. Fuad Kprl, . L. Barkan ve Halil nalck gibi tarihiler ve takipileri Fransz Annales Okulunun siyas tarihten ok sosyo-ekonomik tarihe ve uzun dneme ehemmiyet veren yaklamndan etkilenmilerdir. Ziya Gkalp ve Fuad Kprlyle balayan ilm Trklk hattnda Barkann yansra Nihal Atsz, Osman Turan, Abdlbaki Glpnarl, Abdlkadir nan ve Orhan aik Gkyay akademik almalarnda kendi alanlarnda uzmanlatlar. Bu nesilden O. Turan, Seluklu tarihi ile ilgili zgn almalarnn yannda, hocas Kprlnn de etkisiyle, Trk tarihini btnc bir perspektifle ve Trkslm sentezi erevesinde yorumlayan genel mahiyetteki almalaryla hem milliyeti-akademik tarihilik hem de daha genelde milliyeti tefekkr zerinde byk etkileri olan bir ahsiyet olarak dikkati eker.5 Ayn dorultuda . Kafesolunun Trk Mill Kltr gibi almalarnn da nemli bir rol oynad zikredilmelidir. Tarih d bir alandan gelmekle birlikte niversite reformu srasnda Trk nklp Enstits doentliine atanan Barkan ktisat Tarihi alanndaki almalaryla Trk tarihiliine ok nemli katklarda bulundu. Onun tarihilik anlaynn ekillenmesinde Fransz tarihilerinin ve zellikle Marc

1583

Bloch, Lucien Febvre ve Fernand Braudelin de byk etkisi olmutur. Salam ilm almalarn ancak enstitler vastasyla yaplabileceine inanan Barkan Trk ktisat Tarihi Enstitsn kurmutur. ktisat tarihi, sosyal tarih ve tarih demografi alanlarndaki aratrmalaryla gerekten de byk bir nc ahsiyettir.6 Osmanl sosyal ve ekonomik tarihiliinin bir baka kurucu babas ve bu alann uluslararas lekte en nde gelen temsilcisi Halil nalcktr. DTCFnin ilk mezunlarndan olan ve Tanzimat ve Bulgar Meselesi adn tayan doktora teziyle (1940) adn duyuran nalck daha sonraki aratrmalarnda Annales Okulunun da etkileriyle, Osmanl tarihini Dnya tarihi iinde btn boyutlaryla yerletirmeye ynelik bir abann iinde bulunmutur. O, zer Ergenin yerinde tespitiyle, bir moda akm gibi yaylan ve mntesiplerinin tartmasz beenisini kazanm olan dnce kalplarn hibir zaman eletiri szgecinden geirmeden benimsememi ve meslek edindii alana almalaryla zgn bilgi retimiyle katkda bulunan, daha nemlisi tarih denen bilgi alannn yntemlerinin gelimesinde ok nemli rol olan bir bilim adamdr.7 Tarihiliinin geleneksellii ve Osmanl kurumlarn duraan bir mahiyette deerlendirmesi gibi eletiriye ak ynlerine ramen Osmanl siyas, asker, mal, kurumsal tarihi hakknda, birincil kaynaklara dayal bir dizi kitap ve makaleleriyle smail Hakk Uzunarl ile sosyo-ekonomik tarihilik alanndaki katklaryla Mustafa Akdan modern Trk tarihiliindeki katklarn teslim etmek bir ilm ve ahlak gerekliliktir. stanbul ve Ankarada bylece temelleri atlan akademik gelenek iinde ehabettin Tekinda, Mnir Aktepe, Cengiz Orhonlu, Ercmend Kuran, erafettin Turan, Bekir Ktkolu, Mbahat Ktkolu, lber Ortayl gibi tarihiler Osmanl tarihinin eitli konular hakknda son derecede zgn almalar ortaya koymulardr. Yukarda baz temsilcilerinden bahsedilen bu nc nesilden sonra lkemizde 1970lerden itibaren tarih aratrmalar nicelik bakmndan byk bir gelime gstermi, ama zellikle 1980lerde tam bir moda halini alan Osmanl sosyo-ekonomik tarihi almalarnn kalite asndan sorgulanmaya ak bir patlama yaad dikkati ekmitir.8 Bu srete niversite ve dolaysyla akademik personel saysnn art da etkili olmutur. Zaman ierisinde siyas ve kltrel tarihin ihmalinin btnc bir tarih anlay ile badamadnn farkna varlmasyla, Batdaki gelimelerin de etkisiyle lkemizde de bu alanlar yeniden akademik almalarda nem kazanmtr. Genel olarak bakldnda tarihiliimizin en nemli eksii, Trk ve Trkiye -merkezli oluudur. Hatta son dnemlerde Osmanl- ncesi Trk tarihinin bile ihmal edildii izlenimi yaygndr. Bu ise hl, gelimi lkelerdeki gibi, komu lkelerden balayarak btn dnya kltrlerini tanmaya ynelik bir aratrma faaliyetinin ok uzanda olduumuzu gsteriyor. Sosyoloji Pozitivist bilim anlaynn bir sonucu olarak ortaya kan sosyoloji de lkemize, adem-i merkeziyeti ve Le Play ekoln temsil eden Prens Sabahaddin ile devleti ve Durkheim ekoln

1584

benimseyen Ziya Gkalp gibi nc ahsiyetler eliyle Cumhuriyet ncesinde girmitir. Bireysel teebbs ycelten ve adem-i merkeziyeti bir anlay savunan Prens Sabahaddin izgisi (ilm-i itima ekol) karsnda merkezci, dayanmac ve itima mefkrecilii esas alan Gkalp izgisi (itimaiyat ekol) bir mill devlet oluum srecine daha uygun zellikler tamas hasebiyle daha etkili olmutur. Gerek ttihad ve Terakki dneminde, gerekse Cumhuriyetin kurulu yllarndaki derin etkileriyle Ziya Gkalp hem bir bilim adam, hem de ideolog ve mtefekkir olarak modern Trk dncesine damgasn vurmutur.9 Sosyolojinin geliimine baktmzda Prens Sabahaddin ve Ziya Gkalpin kuruculuuyla Darlfnunda ve sonra da stanbul niversitesinde gelien iki temel izgide, Hilmi Ziya lken, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Nurettin azi Ksemihal gibi nemli ahsiyetlerin yetitii, daha sonra ise Ankara nivesitesi DTCFnde sosyalist eilimli bir izginin (Niyazi Berkes, Behice Boran) boy verdiini, 1960lar ve 1970lerde somut aratrmalarn yannda kuram ve yntem ilikileri zerinde durulduu ve zamanla eitli alt alanlarn gelitii gzlenmektedir.10 Ziya Gkalpin tilmizlerinden Mehmed zzetin sosyolojik dnce ile felsefeyi bir araya getirmeye alt, Necmeddin Sadk Sadakn ise siyas sosyolojiye arlk verdii gzlemlenmektedir.11 1933-36 arasnda tarih maddecilikle ilgili yaynlarda bir art grlmse de niversitede esas itibariyle Comte-Durkheim sosyolojisi okutuluyordu. niversite reformu ile birlikte Alman Sosyoloji Okulu olarak anlan biimci sosyoloji de bir etki alan bulmutur.12 1940larda saha aratrmalar ve zellikle ky incelemeleri yeni bir aamay simgeler. Bir sosyal psikolog olan Muzaffer erifin (Baolu) daha nceden balatt almalar zellikle nem tar. 1950lerde bir durgunluk dnemi yaayan sosyoloji almalar 1960lardan itibaren canlanm ve eitlenmeye balamtr. Bu balamda toplumsal deimeye ilikin almalar (Mbeccel Krayn Ereli ve brahim Yasann Hasanolan hakkndaki aratrmalar gibi) dikkati eker. Yine erif Mardinin Osmanl-Trk toplumsal yaps, yakn dnem Trk dnce tarihi, din ve ideoloji gibi konularda merkez-evre kavramlarna dayal olarak gelitirdii tahlillerle, tarihsel bir bak asyla, sosyolojik dnceye yeni ufuklar at belirtilmelidir.13 Mardin, Trk tarihi ve toplumu zerinde yapt almalarla uluslararas bilim platformunda hakl bir yer edinen nadir sosyal bilimcilerimizden birisidir. Neticede, zaman ierisinde kendi tarih ve sosyal evrimimizi dikkate alarak sosyoloji yapmak gerei anlalmsa da, baz istisnalar hari, bu idrakle mtenasip verimlerin yeterince ortaya ktn sylemek zor grnyor. Gnmzde sosyolojik aratrmalar aile, kyden kente g ve gecekondulama, su ve su trleri, siyaset kurumu, evre, turizmin etkileri, spor ve bo zamanlar, kitle iletiim teknolojileri, sanayileme, modernizm, post-modernizm ve kreselleme, Trkiye dndaki Trk sosyo-kltrel yaps, rk, etnisite ve aznlklarla ilgili problemler gibi alanlarda younlamaktadr.14 Psikoloji ve Sosyal Psikoloji

1585

Modern anlamda psikoloji bilimi lkemize 19. yzyldaki yenileme hareketleri erevesinde girmi, Darlfnunda 1915te bir psikoloji krss kurulmutu. Drt yl sonra umum psikoloji krssn kuran Mustafa ekip (Tun) pragmatist ve Bergsoncu grlerle ortaya kan Dergh dergisi evresi iinden km ve bu daln gelimesinde nemli rol oynam, 1937de kurulan tecrb psikoloji krssnde ise daha sonra Mmtaz Turhan aratrmalarn yrtmtr. DTCFde ise psikoloji renimi Felsefe Blm iinde verilmeye devam etmi, ayr bir blm olarak ancak 1982de ortaya kmtr. Hacettepe (1964), ODT (1980), Ege (1980) ve Boazii (1982) niversitelerini yeni niversiteler izleyecektir.15 Psikoloji ve sosyal psikolojide Mmtaz Turhan gerekten de nemli bir ahsiyet olarak dikkat eker. 1951de yaynlanan Kltr Deimeleri adl sosyal psikolojik aratrmasnda Erzurumda kendi ky cemaatindeki deimelerin yannda Osmanl yenileme dnemindeki kltr deimelerinin de ilgi ekici bir tahlilini ihtiva eder. Bilime ve bilim zihniyetine ve lkenin adalamasnn ancak bu temelde gerekleeceine inanm bir lim olarak sosyoloji ve sosyal antropoloji dallarn gelimesinde de mhim katklar olmutur.16 lkemizdeki eitli gelimelerin ve bilhassa 1960larda da krdan kente g olgusunun yol at sosyo-kltrel deimeler sosyal psikoloji alannda almalarda da yanksn bulacaktr. G eden kesimlerin yeni evrelerindeki hayat tarzlar, tutum ve deerlerdeki deimelerin yannda ayn srecin aile ve kadn zerindeki etkileri de incelemeye konu olmutur.17 Mmtaz Turhann yetitirdii byk lim ve mtefekkir merhum Erol Gngr de tecrb psikoloji, sosyal psikoloji ve deerler psikolojisi alanlarndaki ilm faaliyetleri ile gerek kendi alanyla gerekse genel olarak bilimsel dnce ile ilgili evirilerinin yannda, salam ilm formasyonu ve Trk kltrne vukufu sayesinde Trk tarihi ve kltrnn eitli meselelerini tahlil eden ve gnmzn problemlerine yeni bak alar getiren pek ok kitap ve makaleye imzasn atmtr. Hocas M. Turhan kanalyla Gkalp izgisine balanan Erol Gngr, Ziya Gkalpin kltr-medeniyet ilikisi, Osmanl kltr vb. konulardaki grlerini tenkid bir yaklamla deerlendirmi ve Trk dncesine yeni ufuklar amtr.18 Sosyal Antropoloji Trkiyede nceleri Avrupa etkisiyle Antropoloji, Etnoloji ve Arkeoloji bamsz disiplinler olarak grlyordu ama zaman ierisinde etnoloji, halkbilim ve antropoloji alanlarnn snrlar ve ilikileri tartmal hale geldi.19 Bu tartmalar henz tam olarak giderilememekle birlikte antropoloji disiplini iinde, fizik ve sosyal-kltrel antropoloji olarak iki alt alan genel kabul grme benziyor. Trkiyede antropolojiye duyulan ilginin kkenlerini 20. yzyl balarndaki kltr milliyetiliine balamak mmkn grnyor. Bu balamda Z. Gkalpin etnografya ve folklora verdii neme iaret edilmelidir. Cumhuriyet dneminin balarnda fizik antropoloji alannda evket Aziz Kansuyu nc bir ahsiyet olarak grmekteyiz. stanbulda kurduu enstit btn malzemesi ve kadrosuyla 1935te

1586

kurulan DTCFye transfer olmutur. stanbulda ise 1933 niversite reformu sonrasnda nceleri fizik antropoloji, daha sonra da etnografik aratrmalar ve bunlar gerekletiren enstitler dikkati eker.20 Bu alandaki gelimelerin Trk tarih tezi ve ulus-devlet ina sreci ile yakndan balantl olduu izah gereksiz bir gerektir.21 Trkiyeye gerek anlamda sosyal antropolojinin girii aslen bir sosyal psikolog olan Mmtaz Turhann almalaryla gereklemi, stanbul niversitesi Sosyal Antropoloji krss onun giriimiyle kurulmutur.22 Ankara niversitesinde etnorafyac gelenek uzun sre etkilerini srdrm, DTCFde, Trkiyede etnoloji doentliine ykseltilen ilk kadn akademisyen olan ve 1944ten itibaren bu kurumdaki Antropoloji ve Etnoloji Krssnde alann gelimesi iin gayret sarf eden Nermin Erdentuun abalaryla sosyal antropoloji 1960lardan itibaren nem kazanmaya balam ve uygulamal antropoloji hviyetini kazanmtr.23 Hacettepe niversitesinde ise Bozkurt Gvenin modern karlatrmal ve ieriden antropolojiyi tantan ve poplerletiren almalar sosyal ve kltrel antropolojinin gelimesinde etkili oldu.24 Genel bir deerlendirme yapldnda antropoloji lkemizde Batdakine benzer bir gelime izgisini izlemitir: nce toplumbilimine egemen tarih-sosyoloji-felsefe alannda kk bir kpr-ba; daha sonra insanbilimin bu yeni alanda kendine meru bir yer-yurt edinmeye (tutunmaya) almas gibi.25 Bu erevede, sosyal antropoloji alannda yaplan almalar younluk srasna gre kolda gelimitir: Ky hayat, kent hayat (gecekondular) ve gerler. Mikro dzeyde ise aile yaplar, aile ii rollerde veya cinsiyet rollerinde deiim gibi konular ilenmitir.26 ktisat Trkiyeye Tanzimat Dneminde liberal iktisat okulunun tannmasyla gelen ilm-i iktisat 1936da stanbul niversitesi ktisat Fakltesinin kurulmasna kadar bir yan disiplin olarak kald. Cumhuriyet dnemi asndan 1923te yaplan zmir ktisat Kongresi bir balang noktas olarak alnabilir. 192350 dneminde ve zellikle de bu dnemin ilk yarsnda iktisat ilminin adeta fetiletirildii ve byk beklentilerin kayna olduu grlr. Bu beklentilerin karlanamad ve ktisat Fakltesinin kurulmas ve Nazi Almanyasndan kaan bilginlerin geliiyle nemli bir srama yaand.27 Fritz Neumark, Gerhard Kessler, Alexander Rustow, Wilheim Rpke gibi retim yeleri hem retim, hem ilm almalar hem de mevzuata ynelik almalaryla etkin bir rol oynadlar. Fakltede, her biri kendi alannda otorite haline gelen Sabri lgener, mer Ltfi Barkan, Refi kr Suvla, kr Baban, Feridun Ergin, Orhan Tuna, Sabahattin Zaim, Fazl Pelin, Z. Fahri Fndkolu, Orhan Dikmen, Mehmet Olu, Ahmed Ali zeken, mer Celal Sar gibi deerler grev yapmtr.28 Bu isimlerin bazlarnn tarih, sosyoloji ve siyaset bilimi ile ilikileri dnldnde Fakltede disiplinler-aras almalar iin elverili bir ortamn bulunduu aka grlr ve bu gelenek gnmze kadar srmtr. II. Dnya Sava sonuna kadar Kta Avrupas iktisatlarnn etkisinde kalan akademik faaliyet daha sonra ABD kaynakl ders kitaplar ve ABDde eitim gren akademisyenler yoluyla, matematik-

1587

istatistik yntemleri kullanan Amerikan iktisat anlaynn etkisine girdi. Zaman iinde yeni niversitelerde de iktisat blmleri kuruldu ve daha nce yan dal olarak retilen iletme gibi disiplinler bamsz hale geldi. 1960lardan balayarak resm ve zel bir takm kurulularla vakflarn almalarna ramen iktisat bilimi soyut bir bilim olarak bir aratrma alan oluturmann uzandadr. Kazgana gre, gnmzdeki grnmyle lkemizde iktisat bilimi, henz aktarma evresinden bilime katk aamasna geememitir.29 ktisat ile ilgili bu ksa deerlendirmeyi bitirirken yukarda ktisat Fakltesinde 1940larda bulunduunu belirttiimiz ortamn iinde yetiip akademik kariyer yapan Sabri lgenerin zellikle iktisad zihniyetle ilgili aratrmalar hakknda birka cmle eklemeden geilmemelidir. Onun iktisad zihniyet tarihimizle ilgili muhteem almas, ktisad nhitat Tarihimizin Ahlk ve Zihniyet Meseleleri (1951) hak ettii ilgiyi pek grememi, ancak 1980lerin banda yeniden baslmasyla yeniden gndeme gelmitir. Gerekten de lkemizdeki sa-sol kutuplamasnn hazin bir sonucu olarak Batdaki Weberyen gelenein lkemizdeki bu nemli temsilcisi hak ettii ilgiyi -maalesef- ancak bir depolitizasyon srecinde, 1980lerin balarnda grebilmitir. Bir iktisat ve iktisat tarihisi olarak lgener, Osmanl kltrne hakimiyet ve vukufu sayesinde, eserlerinde iktisad zihniyetin hangi faktr ve srelerin etkisiyle oluup deitiini tahlil etmeye almtr.30 Siyaset Bilimi Siyas Bilimler, Karlatrmal Siyaset, Uluslararas likiler, Siyasal Dnceler Tarihi, Kamu Ynetimi vb. alt alanlara ayrlarak incelenmekte ve baz alt alanlarn (Siyaset Sosyolojisi gibi) hangi bilim dalna ait olduuna dair farkl grler bulunmaktadr. Siyasal Bilimlerde tmevarmc bir mantn egemen olduu ve tmdengelimci mantn daha snrl olarak kullanld grlmektedir. Trkiyede Fransz modelinden esinlenilerek kurulan Mlkiye Mektebi ile dier benzer kurumlar, akademik bir amala deil, devletin ihtiya duyduu kadrolar yetitirmek zere almlardr. Bununla birlikte Cumhuriyete intikal ederek Siyasal Bilimler Yksek Okulu ve sonra da Siyasal Bilgiler Fakltesi adn alan Mekteb-i Mlkiyenin Siyasal Bilimler alannn akademik anlamda gelimesinde nc rol oynad ve onu dier niversitelerde 1960lardan balayarak kurulan krs ve blmlerin takip ettii grlmektedir. Kurumsal adan eitli vakf ve dernekler de Siyasal Bilimler alanndaki aratrma faaliyetlerini desteklemektedir.31 ok partili hayata geile birlikte siyaset bilimi muhteval almalarn nem kazanmas kanlmazd. Anayasa Hukuku ve Kamu Hukuku alanlarnda Yavuz Abadan ve Bahri Savc, Siyasal Davran alannda Nermin Abadan-Unat, Siyasi Dnce Tarihi alannda erif Mardin, Trk Siyasi hayat zerine Tark Zafer Tunaya gibi bilim adamlarnn gerekten de nemli katklar yaptn vurgulamak gerekir.32 lkemizde bu alandaki aratrmalarn sayca ve konuca zenginlemesine ramen metodolojik adan baz sorunlar devam etmektedir. Bunlarn en nemlisi, aratrclarn daha iin bandayken kafalarnda olumu kanaatleri pekitirmeye ynelik bir aratrma faaliyetini

1588

srdrmeleridir. Dnyada yaygn olan kantitatif aratrmalar ise, maliyet ykseklii yznden pek yaplamamaktadr.33 Sonu Trkiyede sosyal bilim aratrmalarnn geirdii evrim ve gelinen nokta bakmndan 1985te yaplan bir sempozyumda u noktalar tebarz ettirilmiti: Uluslar aras iblmnde merkezde oluturulan teori ve paradigmalara veri temin eden evre konumundan kp kavram, paradigma ve teori reten bir konuma gelebilmek gerei;34 Trkiye-dndaki dnyayla ilgilenme gerei, disiplinler aras yaklam ihtiyac ve niversite hocal dnda yaygn ve eitlenmi bir kurumsal ereveden yoksunluk.35 On alt yl dile getirilen bu temel meseleler asndan bakldnda, TBAnn kurulmu ve etkin bir faaliyete balam olmas dnda, bu eletirilerin odandaki hususlarda kkl bir deime olduunu sylemek zor grnyor. Sosyal bilimler alannda yetien gen neslin bir kesimi gerek yntem gerekse konular bakmndan gemii fazla sorgulamadan icra-y zenaat etmekte ama yine de yeni yaklam ve metotlarn nemini kavram, disiplinler-aras almann nemine inanm ve yeni bir fetiizme kaplmamak kaydyla, ada teknolojinin aabilecei yeni ufuklar grebilmi bir kesimin de etkisini gstermeye balad eklenmelidir. lkemizde gerek sosyal ve beer bilimler alannda gerekse dnce hayatnda olumsuz rol oynam bir etken olarak dil meselesini mutlaka belirtmek gerekir. Dil devrimi ile dou ile balar kesip bat ile btnlemek hedefleniyordu ama dilin hayatn tepeden inme bir darbe ile deitirmeye almann dncenin yaratclna kat ve anlalmaz snrlar koymak36 anlamna geldii hesaba katlmamt. te yandan, lkemizde sosyal bilimlerin toplum hayatnn btn boyutlarn ilgilendiren neminin pek de hakkyla takdir edilemedii -aslnda bu dnyann pek ok yerinde de maalesef byledir- ve sosyal bilimler alanndaki aratrma ve eitim-retim faaliyetlerine son derecede yetersiz kaynak ayrldn da vurgulamak gerekir.37 Sonuta, sayca az da olsa uluslararas dzeyde rn vermi, zgn aratrmalara imza atm sosyal bilimcilerimizin bulunduunu ve onlarn aslnda pek de tevik edici olmayan bir ortamda bu faaliyeti srdrdn teslim etmek gerekir.

Bu konuda bkz. Glbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri An, ev. irin Tekeli, Metis

Yaynlar, stanbul 1999, ss. 11-38. 2 Bu yazy hazrlarken lkemizde sosyal bilimlerin gelimesi konusunda hazrlanm baz

yaynlar esas alnmtr. Trkiye Bilimler Akademisinin hazrlatt bir derlemede (Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Bilim-Sosyal Bilimler, 2 Cilt, Ankara 1997-98 (Bundan sonra TBA Sosyal Bilimler olarak ksaltlacak) dilbilim, sosyoloji, iktisat tarihi, felsefe, corafya, arkeoloji, insanbilim (antropoloji), iktisat, sanat tarihi, hukuk, eitim bilimleri, siyasal bilimler, psikoloji, demografi, iletiim,

1589

yneylem, ynetim bilimi, sosyal psikiyatri, iletme ynetimi, kent planlamas ve kent aratrmalar, devrim tarihi, beeri corafya, bilim politikas ve ilahiyat konular yer almtr. Bunlardan bazlarnn (yneylem, bilim politikas, ilahiyat gibi) ne derecede sosyal bilim saylabilecei tartmaya aksa da, kanmzca mspet bilimler dndaki btn disiplinler bu balk altnda toplanm olmaldr. te yandan, yneylem aratrmalar konusunu yazan H. Dorusz bu alann hem mspet hem de bal gibi sosyal bilim olduu kanaatindedir (c. II, s. 11). Bu listede tarihin yer almaynn sebebi ise, makalenin zamannda yazlp teslim edilmemesi olduu nszden anlalyor. Daha erken tarihli bir yaynda ise, psikoloji, sosyal psikoloji, siyaset bilimi (siyaset sosyolojisi, siyasal iletiim, uluslararas ilikiler gibi alt dallarla birlikte), ynetim bilimleri, sosyoloji, kent aratrmalar, nfusbilim (demografi) ve tarih alanlar irdelenmitir: Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, derleyen Sevil Atauz, Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ankara 1986 Bundan sonra, T. S. B. A. G.). Bu eserde antropoloji ve ekonominin yer almay, kapsam asndan balca eksiklik olarak dikkati ekiyor. Bu almada ayrca Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits tarafndan dzenlenen bir sempozyumun sosyal bilimlerle ilgili ksmlarndan da yararlanlmtr: Atatrkn lmnn 62. Ylnda Cumhuriyet Trkiyesinde Bilimsel Gelimeler Sempozyumu (8-10 Kasm 2000)-Bildiriler ve Tartmalar, ed. B. Yediyldz, Ankara 2001 (Bundan sonra C. T. B. G. S. olarak ksaltlacaktr). Bu almada, genel gelimelerin yannda, sempozyumu dzenleyen niversitenin blmlerindeki faaliyetler biraz daha vurgulanmtr. te yandan 1998 ylnda dzenlenen bir sempozyumun bildirilerinden oluan bir kitapta (Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek-Yeni Bir Kavraya Doru, Defter ve Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu, Metis Yaynlar, stanbul 1998) sosyal bilimlerin eitli problemleri, sosyal bilimlerin kenarnda yer alan baz alanlarla ilgili yaklamlar, disiplinler aras almalar vb. yannda felsefe, sosyoloji ve tarihin Trkiyedeki geliimi zerinde ilgi ekici bildiriler yer almtr. 3 4 Mehmet z, Cumhuriyet Dneminde Tarih Aratrmalar, C. T. B. G. S., 17-26. Tarih almalar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, (bundan sonra C. D. T. A.

olarak ksaltlacak), C. IX, s. 2466. Tarih ile ilgili deerlendirmede Berktayn bu almasnn yansra 2 numaral nottaki eserlerden yararlanld. 5 1998. 6 Darlfnun Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm mezunu olan Barkan, Strasbourg Osman Turann tarihilii ve Trk siyas ve fikir hayatndaki tesirleri iin bkz. Prof. Dr.

Osman Turann Eserinde Tarih ve Tarihi likileri, haz. B. Yediyldz-F. Unan-Y. Hacalolu, Ankara

niversitesinden genel felsefe, sosyoloji ve psikoloji sertifikalar ile ktisad limler Yksek Diplomas almtr. Hayat ve ilm faaliyetlerinin zl bir deerlendirmesi iin bkz. Cokun akr, Devletin Tarihinden Toplumun Tarihine Yeni Bir Tarih Paradigmas ve mer Ltfi Barkan, Dou-Bat, say 12, 2000, 35-63. Trkiyede iktisat tarihi alanndaki almalarn genel bir deerlendirmesi iin bkz. Murat izaka-evket Pamuk, ktisat Tarihi, C. D. T. B., ss. 19-34.

1590

7 8

. Ergen, Halil nalck Neden Byk?, Dou-Bat, say 12, 2000, 121-141. Daha ziyade klasik dnem Osmanl sosyo-ekonomik tarihi zerinde uzmanlaan

1980lerin tarihi neslinin tarih anlaynn eletirel bir deerlendirmesi iin bkz. O. zel, Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratii Olarak Trkiyede Osmanl Tarihilii, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, ss. 147-160. 9 Gkalp hakknda saysz makale ve kitap yazlmtr. Cumhuriyet dnemi Trk

sosyolojisine etkileri iin bkz. Doan Ergun, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Sosyoloji ve Gelimesi, C. D. T. A., C. VIII, ss. 2160-2163; Aynur lyasolu, Trkiyede Sosyolojinin Gelimesi ve Sosyoloji Aratrmalar, C. D. T. A., C. VIII, 2164-2174. H. nalckn doyurucu bir deerlendirmesi iin bkz.: Ziya Gkalp: yzyla Damgasn Vuran Dnr, Dou-Bat, III/12 (2000), ss. 9-33. 10 B. Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve

eitlenmeye, T. S. B. A. G., s. 197. Akit bu yazsnda, sosyoloji kuram ve yntemleri, toplumsal dnce tarihi; sosyo-ekonomik yap deimeleri, modernleme, gelime ve azgelimilik sosyolojisi; din, laiklik, ideoloji ve kltr sosyolojisi; toplumsal tabakalama ve siyaset sosyolojisi, ky sosyolojisi, kasaba ve kent sosyolojisi, iktisat sosyolojisi ve sanayi sosyolojisi, rgt ve brokrasi sosyolojisi, sapma ve su sosyolojisi, kitle haberleme sosyolojisi, aile ve kadn sosyolojisi, eitim sosyolojisi, demografi ve tp sosyolojisi ve baka lkeler sosyolojisi olarak on be alt alana ayrarak Trkiyedeki sosyoloji almalarn deerlendirmitir. 11 12 13 14 15 lyasolu, a.g.m., 2171. Ergun, a.g.m., 2161. lyasolu, 2174. Akit, Sosyolji, C. D. T. B, ss. 7-18; M. Cihat znder, Sosyoloji, C. T. B. G. S., 33-38. Nuri Bilgin, Trkiyede Yaplan Psikoloji Aratrmalar zerine Bir nceleme, T. S. B. A.

G, 41-51. Sirel Karaka-Emine D. akmak, Psikoloji Bilimi: lkemiz, niversitemiz, Dnyadaki Durum, C. T. B. G. S., 41-60; Nail ahin, Psikoloji, C. D. T. B., 203-226. 16 Bilimsel ahsiyeti ve dnce yaps ile ilgili olarak bkz. Y. zakpnar, Kltr ve Medeniyet

zerine Denemeler, stanbul 1998, ss. 12-38. 17 Glden Acar-Deniz ahin, Trkiyede Sosyal Deime Odanda Sosyal Psikolojinin

Geliimine Bir Bak, T. S. B. a.g., 21-39. 18 Trk Kltr ve Milliyetilik, Kltr Deimesi ve Milliyetilik, slmn Bugnk Meseleleri,

slm Tasavvufunun Meseleleri vb. eserlerinin Trk dnce tarihine damgasn vuran eserler olduu muhakkaktr.

1591

19

T. Atay, etnoloji (tarihi inac), sosyal antropoloji (tarihi dlayc), kltrel antropoloji (tarih

zgc) ve folklor (tarihi ihyac) kavramlarnn Batdaki gelimelerini tahlil eden makalesinde bu adlandrmann sz konusu gelimelerin eitli evrelerine iaret ettiini vurguluyor: Ksacas, sosyal antropoloji, kltrel antropoloji ve etnoloji ayn bilimsel alma etkinliine farkl corafyalarda, o corafyalarn zgl tarihsel, toplumsal ve kltrel dinamiklerine bal olarak verilmi adlardr. Folklor ise balang itibaryla modern Batnn kendi gemiine ilikin kltrel muhtevay kayda geirmek ve deerlendirmek amacyla ortaya km bir etkinliktir. : Kavramlar kargaas Bilimdallar atmasDnyada ve Trkiyede Sosyal erikli Antropolojiyi Adlandrma Sorunu, Folklor/Edebiyat, VI/22 (2000), 135-161. 20 A. Erdentu-P. J. Magnarella, Trkiyedeki niversitelerde Sosyal Antropolojinin Dn

ve Bugn: Biyo-Bibliyografik Bir Deerlendirme, Folklor/Edebiyat, VI/22 (2000), 47-49. 21 A. Erdentu, . Aziz Kansunun kuruluuyla grevlendirildii Antropoloji Enstits ile buna

bal olarak, bu alanda bilim adam yetitirecek Antropoloji Krssnn (DTCF) amacnn, Kemalistlerin ulus yaratma politikas erevesinde, Trklerin biyo-kltrel kkenlerini aratrmak olduunu kaydeder: Trkiyede Etnoloji ve Sosyal Antropolojinin nclerinden Prof. Dr. Nermin Erdentuun Hayat Hikyesi ve almalar (25. 12. 1917-26. 06. 2000), Trk Yurdu, XXI/166 (2001), s. 21. 22 23 24 B. Gven, nsanbilim, C. D. T. B., s. 81. A. Erdentu, Prof. Dr. Nermin Erdentu, 19 vd. Suavi Aydn, Arkeoloji ve Sosyolojinin Kskacnda Trkiyede Antropolojinin Geri

Kalml, Folklor/Edebiyat, VI/22 (2000), s. 39. 25 26 27 28 29 30 157-190. 31 lter Turan, Siyasal Bilimler, C. D. T. B., 183-201. Gven, s. 83. Erdentu-Magnarella, a.g.m., s. 91-92. Celal Kker, Bilim, ktisat ve Trkiye zerine, C. T. B. G. S., 272-274. G. Kazgan, ktisat, C. D. T. B., s. 101-102. G. Kazgan, s. 103. S. lgener iin bkz. A. G. Sayar, Sabri F. lgener-Bir ktisatnn Entelektel Portresi,

stanbul 1998; D. Ayan, Sabri F. lgenerin Trk Dnce Kltrndeki Yeri, Dou-Bat, 12 (2000),

1592

32

N. Abadan-Unat ve A. Yaar Sarbay, Siyaset Sosyolojisi: Gemii, Kapsam ve

Trkiyedeki Geliim izgisi ve lgi Alanlarna Bir Bak, T. S. B. A. G., 61-95. 33 Turan, 197-98. Turan ek olarak, notlarda, siyasal bilimlerin alt alanlarnda yaplm nemli

almalardan rnekler vermitir. 34 35 Aye nc, Sosyoloji Aratrmalar Oturumu zerine Yorum, T. S. B. A. G., ss. 233-238. Mehmet Gen, Tarih Aratrmalar Oturumu zerine Yorum, T. S. B. A. G., 439-446.

Yukarda belirtildii gibi, Kazgann iktisatla ilgili deerlendirmesi de ayn paraleldedir. 36 75. 37 Son yllarda TBAnn Yurt-ii ve Yurt-d Btnletirilmii Doktora program sayesinde Zeynep Direk, Trkiyede Felsefenin Kuruluu, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, s.

sosyal alanlardaki blmlere de kurumsal destek temini asndan nemli bir kap almtr.

1593

Cumhuriyet Dneminde Trkiye'de Astronomi almalar / Yrd. Do. Dr. Yavuz Unat [s.901-910]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Osmanl mparatorluu, 1912 Balkan Sava ve ardndan da 1914-1918 yllar arasndaki Birinci Dnya Sava sonucunda adeta tkenmiti. Byle bir dnemde eitim, retim ve bilimsel etkinliklerin aksamas doaldr. Ancak bu aksaklk, 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilannda sonra Atatrkn abalaryla giderilmi ve ada uygarlklar seviyesine getirilmitir. Atatrk, lkeye bir yol gsterici olarak bilimi kabul etmi ve bunu da Hayatta en hakiki mrit ilimdir sz ile belirtmitir. Atatrke gre, memleketin korunmas iin alnacak en nemli nlem, ve hatta bir lkenin zgr ve bamsz olmas iin gerekenler bilim ve irfandr. Cumhuriyetin ilanndan sonra da Atatrk, bu dncesini hzla uygulamaya geirmek istemi ve bu dncesine dayal olarak 1924 ylnda stanbul Darlfnnu stanbul niversitesi olarak yeniden ekillenmitir. Atatrk burada srarla niversite ve alt birimler olarak faklte adnn kullanlmasn istemitir. Bylece 1933 ylnda niversite reformuyla niversitelerde yeni bir yaplanma olmu ve bu reformun gerekletii yllarda yurt dndan bilim adamlar getirilerek zellikle stanbul niversitesinde grev almlardr. niversitede balatlan yenilik hareketinin bir devam olarak, daha sonraki yllarda nce Ankara niversitesi, daha sonra Hacettepe niversitesi, zmirde Ege niversitesi ve Erzurumda Atatrk niversitesi ve yine Ankarada Orta Dou Teknik niversitesi kurulmutur. Bu niversitelerde alan elemanlar hemen her alanda verimli almalar yapmlardr.1 Trkiyede astronomi aratrmalar 1933 niversite reformuyla, ilk nce stanbul niversitesinde yabanc bilim adamlar tarafndan balatlmtr. Yabanc uyruklu bilim adamlar, almalarna ve katklarna 1967 ylna kadar devam etmilerdir. Trk astronomlar ise, ilkin tez almalaryla bu alanda almaya balamlar ve ilk yurt d bilimsel makale 1935 ylnda yaymlanmtr. Astronomi almalar, gnmzde birka niversite ve bu niversitelere bal olarak devam etmektedir. 1933 ylnda .. Fen Fakltesi bnyesinde Astronomi Enstits ve 1936 ylnda da bu enstit iin niversite bahesine kk bir gzlemevi kurulmutur. 1944 ylnda Okyay Kabakolunun gayretleriyle Ankara niversitesinde Astronomi Enstits alm ve 1963 ylnda da bu enstitye bal Ahlatlbel Gzlemevi hizmete girmitir. Ege niversitesi Astronomi Blm ise 1962 ylnda kurulmu, Ege niversitesi Gzlemevi de Abdullah Kzlrmak tarafndan 1965 ylnda tamamlanmtr. Yine 1962 ylnda Bedri Ser tarafndan Orta Dou Teknik niversitesinde astronomi dersleri verilmeye balanm ve sonraki yllarda Dilhan Eryurt ve Hakk gelmann abalaryla Fizik Blm ierisinde Astrofizik Anabilim Dal kurulmutur. 1987de nn niversitesine Zeki Aslann atanmasyla burada astronomi dersleri verilmeye balanm ve kk bir de gzlem istasyonu kurulmutur.2

1594

1. stanbul niversitesi Fen Fakltesi Astronomi Enstits Cumhuriyet dneminde ilk byk atlm, stanbul niversitesi, Fen Fakltesi Astronomi Enstitsnn kurulmasyla balamtr. Bugn Beyaztta stanbul niversitesinde yer alan Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm, 1933 ylnda .. Fen Fakltesi bnyesinde Astronomi Enstits adyla Berlin Postdam Gzlemevinde alm olan Ord. Prof. Dr. Erwin Finlay Freundlich tarafndan kurulmutur. Enstitde, 1 Ocak 1934te Ord. Prof. Dr. W. Gleissberg greve balam, 24 Eyll 1934 ylnda Nzhet Toydemir (Gkdoan), 1935 ylnda Dr. Tevfik Okyay Kabakolu ve Paris Pimi almalara katlmlardr. 1 Eyll 1938de de fotometri konusunda dnyaca nl Ord. Prof. Dr. H. Rosenberg greve balam ancak ksa sre sonra vefat etmitir. Enstit, 1933-1935 yllar arasn, Zeynep Hanm Konanda almalarn srdrm, 19361937 ders ylndan itibaren de .. merkez bahesinde yer alan ve Prof. Dr. Arif Hikmet Holtan tarafndan plan izilip, Y. Mh. Ekrem Hakk Ayverdi tarafndan yaptrlan bugnk binalarna tanmtr. 1958 ylnda Prof. Nzhet Gkdoan blm bakan olduunda blmn ikinci binas bitirilmitir. 1948den nce yaplan kuramsal almalar, Uzay Absorbsiyonu ve Yldzlarn Yaps konularnda srdrlrken, bu tarihten sonra kk gezegen gzlemlerine balanm ve zellikle Gne evrimi zerine almalara arlk verilmitir. 1952 ylnda satn alnan Lyot Filtresi yardmyla gnlk leke izimlerinin yan sra, Gnein kromosfer tabakas da incelenerek gzlemlerin kapsam geniletilmi, gzlem verilerinin eitli uluslararas merkezlere gnderilmesine balanmtr. Daha sonra, bilimsel almalar Astrofizik alannda younlamaya balam, bu amala yurt dndaki birok gzlemeviyle balant kurulmutur.1958den sonraki yllarda Astronomi Enstits Blm haline gelmi ve YKn fakltelerdeki blmler zerinde yapt dzenlemeler sonucu 1982de Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm adn almtr. .. Astronomi ve Uzay Bilimleri Blmnn Blm Bakanlklarn u kiiler yapmlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Ord. Prof. Dr. E. F. Freundlich (1933-1937) Ord. Prof. Dr. W. Gleissberg (1937-1938) Ord. Prof. Dr. H. Rosenberg (1938-1940) Ord. Prof. Dr. W. Gleissberg (1940-1942) Ord. Prof. Dr. T. Royds (1942-1947) Ord. Prof. Dr. W. Gleissberg (1948-1958) Prof. Dr. Nzhet Gkdoan (1958-1980)

1595

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Prof. Dr. Edibe Ball (1980-1982) Prof. Dr. Metin Hotinli (1982-1987) Prof. Dr. Kamuran Avcolu (1987-1990) Prof. Dr. H. Gkmen Tektunal (1990-1992) Prof. Dr. Salih Karaali (1992-1995) Prof. Dr. Dursun Koer (1995-2001) Prof. Dr. Adnan kten (2001)

stanbul niversitesi Fen Fakltesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Blmnn aratrma alanlar unlardr; 1. Gne Fizii: Gne atmosferlerinin eitli tabakalarnda meydana gelen surge, spray, aktif prominens gibi aktif olaylar ve ayrca kromosfer dinamii, spektrel izgi asimetresi ve gne leke evrimi istatistii zerine de almalar yaplmaktadr. 2. Yldz Astrofizii: eitli tipten normal ve zel yldzlarn atmosfer analizleri ve modellemeleri, yrnge analizleri, Kataklismik deien yldzlarn (Nova ve Cce Novalar) spektrel, fotometrik, CCD, Uydu gzlemlerinin analizleri yaplmaktadr. 3. Samanyolu Galaksisi ve Galaksi D Astronomi: Galaksimizin eitli dorultulardaki yldz alanlarna ait uzay younluklar ve metal bolluklar tayin edilmekte, galaksi modelleri ile karlatrlarak galaksimizin yaps zerine allmakta; galaksilerin ve galaksi kmelerinin incelenmesi yoluyla evrenin geni-lekteki yapsnn oluum artlar ve olas evrim sreleri aratrlmaktadr. 2. Ankara niversitesi Fen Fakltesi Astronomi Enstits 1944 ylnda Okyay Kabakolunun abalaryla Astronomi Krss adyla kurulmutur. 1958 ylnda Ahlatlbel ky yaknlarnda gzlemevi kurma almalar balam ve 1963 ylnda, Prof. Dr. E. A. Kreikenin giriimleriyle Ahlatlbel Gzlemevi hizmete almtr. Bilimsel Aratrma Alanlar 1. Yldzlarn fotometresi ve gzlemlerin indirgenmesi 2. Gne atmosferindeki manyetik aktiviteler 3. Mortesi uydu tayf gzlemlerinin analizi

1596

4. Souk yldzlarn atmosferleri 5. ift yldzlarn yrnge analizleri 6. RS CVn, W UMa, Algol ve W Ser tr gibi ift yldzlarn fiziksel zellikleri 7. Kuyrukluyldz ve asteroidlerin yrnge hesaplar 8. Gne ve Ay tutulmalarnn hesaplanmas Ankara niversitesi Fen Fakltesi Astronomi Enstitsnn Blm Bakanlklarn u kiiler yapmlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Prof. Dr. Oktay Kabakolu (1944-1952) Prof. Dr. E. Adrian Kreiken (1953-1964) Prof. Dr. Saffet Gray (1964-1965) Prof. Dr. W. Gleissberg (1965-1966) Prof. Dr. Nihat Eksiolu (1966-1967) Prof. Dr. Numan Zengin (1967-1968) Prof. Dr. Saffet Gray (1968-1970) Prof. Dr. Nadir Doan (1970-1974) Prof. Dr. Zeki Tfekiolu (1974-1977) Prof. Dr. Nadir Doan (1977-1979) Prof. Dr. Zeki Tfekiolu (1979-1982) Prof. Dr. Nadir Doan (1982-1985) Prof. Dr. Cemal Aydn (1985-1992) Prof. Dr. Semanur Engin (1992-1996) Prof. Dr. Cemal Aydn (1996-1999) Prof. Dr. Semanur Engin (1999)

3. zmir Ege niversitesi Astronomi Blm

1597

1955-1956 retim ylnda iki fakltesi ile (Tp ve Ziraat) kurulan Ege niversitesinin nc fakltesi 1961-1962 retim ylnda kurulmu olan Fen Fakltesi, ve bu fakltenin Astronomi Krss, 1962-1963 retim ylnda Matematik Krssnn ynetiminde kurulmu ve retim faaliyetine gemitir. Balangta dier niversite retim elemanlar burada ders vermiler, 15 Ekim 1962-11 Ocak 1963 tarihleri arasnda Dr. Flecktenstein, yabanc uzman olarak krsde almaya balamtr. 8 Ocak 1963 tarihinde Astronomi Krssne Do. Dr. Abdullah Kzlrmak ve As. Dr. Rmeysa Kzlrmak atanmlar ve bylece Astronomi Krss bamsz eklini almtr. 1 Kasm 1965de de Bat Almanya uyruklu Prof. Dr. Hans Kienle, krsdeki grevine balam ve 1969-1970 retim yllarnda Amerikal Prof. Dr. T. L. Swihart, 1971-1972 ve 1972-1973 retim yllarnda ise Prof. Dr. R. H. Wilson, szlemeli retim yesi olarak bu krsde grev almlardr. Blm Bakanlar: 1. Do. Dr. Abdullah Kzlrmak (1963-1965) 2. Ord. Prof. Dr. Hans Kienle (1965-1967) 3. Prof. Dr. Abdullah Kzlrmak (1967-1981) 4. Do. Dr. Esat Hamzaolu (1981-1982) 5. Prof. Dr. Sezai Hazer (1982-1984) 6. Prof. Dr. smet Erta (1984-1985) 7. Prof. Dr. lhami Yavuz (1985-1994) 8. Prof. Dr. kr Bozkurt (1994-1996) 9. Prof. Dr. Cafer banolu (1996) 4. Ortadou Teknik niversitesi Astrofizik Anabilim Dal 1962 ylnda, Bedri Ser tarafndan ODTde astronomi dersleri verilmeye balanm ve daha sonra bu niversitede 1968 ylnda, Dilhan Eryurt ve Hakk gelmann gayretleriyle Fizik Blm ierisinde Astrofizik Anabilim Dal kurulmutur. 5. nn niversitesi Gkbilimleri Aratrma ve Uygulama Merkezi 1989 ylnda, Zeki Aslan tarafndan kurulmutur. Merkezde biri astrofizik, dieri astrometri olmak zere iki istasyon vardr. 1992 ylnda ise Paris Gzlemevi ile yaplan bir anlama erevesinde, Gne, yldz ve gezegen gzlemlerinin yapld Danjon Astrolab stasyonu kurulmutur. Bu istasyon 1998de sklm ve Antalyaya tanmtr

1598

6. Boazii niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Fizik Blm Astrofizik Anabilim Dal 1992 ylnda Nihal Ercan tarafndan kurulmutur. 7. TBTAK-MAM Uzay Bilimi ve Teknolojileri Blm Ubitek DPTnin istei ile, TBTAKn bnyesinde Ankarada 1990 ylnda kurulmutur. 1991 ylnda Gebzeye tanm ve bir Uzay Bilimleri Blm kurulmutur. Gzlemevleri Bir kurum olarak gzlemevleri ilk defa slm dnyasnda ortaya kmtr. Astronomi tarihinde olduka nemli olan bu gelime sayesinde gzlem yapmann nemi anlalm ve bu amala hkmdarlarn desteiyle byk gzlemevleri kurulmutur. Hkmdarlarn abalaryla kurulan bu gzlemevlerinin tanesi ise Trk hkmdarlar tarafndan kurulmutur: sfahan Gzlemevi: Seluklu hkmdar tarafndan 1075 ylnda sfahanda kurulmutur. Gzlemevinin kuruluu ile Melikah iin yaplan Cell Takvimi arasnda bir iliki olduu sylenebilir; nk kaynaklar bu gzlemevinin kuruluunun Cell Takviminin tespiti ile aa yukar ayn tarihe rastladn gstermekte ve her ikisini birlikte zikretmektedir. Semerkand Gzlemevi: Bu gzlemevi bir tepe zerinde, 23 metre apnda, 30 metre yksekliinde silindir biiminde bir bina idi. Gzlemevi, kullanlan gzlem aralar asndan o zamana kadar grlmemi bir bilim kurumu olarak karmza kmaktadr. Burada kullanlan en nemli aralardan biri Gnein meridyen geilerinin lld meridyen kadrandr. Eldeki bilgilere gre bu ara 50 metre yksekliindeydi ve gzlemevinin bir paras gibi yaplmt. Kadrann 60 derecelik ksm toprak zerinde ve 30 derecelik ksm ise toprak altndayd. Bu kadrann bir ksm, 1908 ylnda yaplan bir kazda ortaya karlmtr. Gzlemevinde yaplm olan gzlemler ve almalar Ulu Bey Zici adl eserde toplanmtr. Bu zic, 17. yzyla kadar yazlm olan astronomi kataloglarnn en mkemmelidir ve bu yzyla kadar konumsal astronominin temel kitab olarak kullanlmtr. stanbul Gzlemevi: III. Murat dneminde stanbulda Tophane srtlarnda 1575 ylnda Takyddn tarafndan stanbulda kurulmutur. Bu gzlemevinde 16. yzyln en mkemmel gzlem aralar ina edilmitir. Yaplan aratrmalar bu gzlemevinde ina edilen gzlem aralar ile Tycho

1599

Brahenin Danimarka Kral Frederic IInin himayesinde Hvende 1576 ylnda inasna balanan gzlemevindeki gzlem aralar arasnda tam bir paralelizm olduunu gstermitir. bu gzlemevinde olduka baarl almalar yaplm, ancak Osmanllarda bir r aamamtr. nk, gzlemevinin kurulmasna hizmeti gemi olan hkmdarn hocas Saadettin Efendinin, Padiahn yannda neminin artmasn ekemeyenler gzlemevini ona kar kullanmak istemilerdir. 1577 ylnda bir kuyruklu yldz grlmesini ve 1578de de veba salgn balamasn frsat bilenler, bir gzlemevinin kurulduu her yerde felketlerin birbirini kovaladn, Ulu Beyin lmn de rnek gstererek kantlamaya almlar, Padiah da bu basklar sonucunda gzlemevinin yklmasn emretmitir. 1580 ylnda da Kaptan- Derya Kl Ali Paa btn gzlem aralaryla birlikte bir gecede gzlemevini yerle bir etmitir. Bu olay Osmanllarda genellikle bilimsel almalar, zellikle astronomi almalarn olumsuz ynde etkilemitir. Oysa ayn dnemde Kepler, Batda Brahenin gzlemlerini kullanarak byk bir baar salam, astronomiye yepyeni ufuklar amtr. Trkiye Cumhuriyetinde bilimsel astronomi ve astrofizik almalarnn yapld ilk gzlemevi, 1935 ylnda, Alman astronom E. F. Freundlinch tarafndan stanbul niversitesinde almtr. Buradaki almalar, 1963te Ankara niversitesi Gzlemevindeki, 1965de Ege niversitesi Gzlemevindeki, 1982de Boazii niversitesi Kandilli Gzlemevindeki ve 1991 ylnda ise Ortadou Teknik niversitesi Gzlemevindeki almalar izlemitir. 1997 ylnda da zel Eybolu Eitim Kurumlar Gzlemevi hizmete girmitir. Bu niversitelerdeki gzlemevlerinde ok sayda aratrmac yetimi ve uluslararas dzey yakalanmaya allmtr. Ancak burada kullanlan teleskoplarn grece kk apl olmas ve bu gzlemevlerinin kurulduklar yerlerde iklim koullarnn gzleme elverili bulunmamas nedeniyle yeni bir gzlemevine duyulan ihtiya zaman ierisinde artmtr. Bu nedenle, uygun bir yerde ulusal bir gzlemevinin kurulmas dncesi gndeme gelmi ve 1965ten bu yana bu dnce astronomlar tarafndan gelitirilmitir. Bu ama dorultusunda, Antalyann Saklkent ilesinde bulunan, Bakrltepede ulusal gzlemevinin inasna balanm ve 5 Eyll 1997de TBTAK Ulusal Gzlemevi ad ile hizmete almtr. Bugn bu gzlemevlerinin faaliyetleri dnda, nn niversitesi Astrolab stasyonu (IUAs), Erciyes niversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm, ukurova niversitesi Uzay Bilimleri ve Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezindeki almalarn da eklemek gerekir. 1. Rasadhne-i mire Takyddnin stanbulda kurmu olduu stanbul Gzlemevinden yaklak 300 sene sonra, 1867 ylnda, stanbul Beyolunda Parmakkapdaki bir handa, Fransadan demiryolu yapm iin gelen Fransz mhendisi Coumbarynin giriimleriyle bir gzlemevi kuruldu ve mdrlne Coumbary getirildi; bugnk Kandilli Gzlemevinin temelini oluturan ve Rasadhne-i mire adyla tannan bu gzlemevi, 1873te Viyanada toplanan Uluslararas Meteoroloji ve Astronomi Kongresine Osmanl delegesi olarak Coumbaryyi gnderdi ve burada alnan kararlar uyarnca Avrupa

1600

gzlemevleri ile resm balantlar kuruldu; her yl hava tahmin zetleri ile Osmanl topraklarndaki depremlere ve etkilerine ilikin raporlar yaymland ve 1887 ylnda 20 senelik meteorolojik gzlem sonularn derleyen Dersaadet Rasadhne-i miresinin Cevv-i Havaya Dir 20 Senelik Tarassudt Neticesi (1868-1887) adl bir kitap karld.3 Dier taraftan, bu gzlemevi, namaz vakitlerinin belirlenmesi ve duyurulmas, Ay ve Gne tutulmas vakitlerinin saptanmas, Tophne ve Dolmabahedeki kulelerin saatlerinin ayarlanmas, her sabah, stanbulun hava durumunun Paris, Roma, Petersburg, Viyana, Odesa, Atina, Sofya ve Belgrad gzlemevlerine duyurulmas ve oralardan gnderilen bilgilerin ilenerek deerlendirilmesi grevlerini de yrtt. Coumbaryden sonra gzlemevinin mdrlne, tahminen 1896da Slih Zeki Bey getirildi; takriben 10 sene sonra, yani 1906 yl sonlarna doru Slih Zeki Bey, bu grevi brakarak DrlFnn mdrlne geti.4 Rasadhne-i mire, II. Merutiyetin ilanndan sonra (1908) Maka Klasnn karsna tand. 1909 ylna kadar aralksz olarak zellikle meteorolojik gzlemlere ynelik etkinliklerini yrten Rasadhne-i mire, bu tarihte patlak veren 31 Mart Olaylar esnasnda binas ve letleri tahrip edildii iin almalarn ksa bir sre durdurmak zorunda kald. 1910 ylnda gzlemevinin yeniden kurulmas ve iletilmesi grevi dnemin nde gelen bilginlerinden Mehmed Fatin Gkmene verdi. Gkmen, Cumhuriyet dnemine kadar uzanan etkinlikleri sonucunda, Rasadhne-i mireyi gelitirdi ve 1935 ylnda monte ettirdii teleskop araclyla astronomik gzlemlerin de dzenli bir biimde yaplmas srecini balatt. Bu gzlemevi sonradan Kandilli Gzlemevi adyla etkinliklerini gnmze kadar srdrd.5 2. Boazii niversitesi Kandilli Gzlemevi (Bukoer) Mehmed Fatin Gkmen (1877-1955) tarafndan kurulmutur. 1910da dnemin Maarif Nzr Emrullah Efendi tarafndan 1868den beri grev yapmakta olan ve 31 Mart Olaylar (1909) srasnda binas ve letleri tahrip edilen Rasadhne-i mirenin mdrlne atanan Fatin Gkmen, yeniden kurulmas istenen gzlemevinin yeri iin incelemeler yapm ve bugnk cadiye Tepesinde, Fransz Meteoroloji Birlii araclyla getirtilen ve birinci snf bir meteoroloji istasyonunda kullanlan letlerle 1 Temmuz 1911 tarihinden itibren srekli ve dzenli bir biimde meteorolojik unsurlarn lm ve kaytlarn balatmtr.6 Fatin Gkmen, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnn ardndan (1923), hkmete verdii bir neride, gzlemevinden ayr bir meteoroloji tekilt oluturulmasnn gerekli olduuna deinmi ve gzlemevinin Belikadaki Uccle Kraliyet Gzlemevi gibi bir astronomi ve jeofizik gzlemevi olmas iin gerekli binalar yaptrm ve letleri satn aldrmtr; bylece bugn de faaliyet hlinde bulunan Kandilli Gzlemevinin temelleri atlmtr.7

1601

Fatin Gkmenin on be yllk bir abayla Almanyadan getirterek 1935 ylnda monte ettirdii 20 milimetrelik Zeiss marka teleskop ile mr boyunca toplad matematik ve astronomi ile ilgili yazma ve basma eserlerden oluan kitaplk, bugn de byk bir nem tamakta ve aratrmaclar tarafndan kullanlmaktadr.8 1982 ylnda Kandilli Rasathanesi, Boazii niversitesine balanm ve ismi Boazii niversitesi Kandilli Gzlemevi olmutur. 3. stanbul niversitesi Gzlemevi (Iuo, 1935) 1935 ylnda, Alman astronom E. F. Freundlinch tarafndan stanbul niversitesinde almtr. Gzlem Cihazlar stanbul niversitesi Gzlemevi, 1936 tarihinde Almanyadan getirilen teleskop sistemi ile almalarna balamtr. Gzlem artlarnn uygun olduu gnlerde gne gzlemi dzenli bir ekilde yaplmaktadr. Baz cihazlar unlardr: 1. Astrograf: Bu drbnle, eitli byklkte cam plklar kullanmak suretiyle yldzlarn, gezegenlerin, kuyruklu yldzlarn ve kk gezegenlerin (asteroidlerin) resimleri ekilmektedir. 2. Gne Drbn: 1945 ylndan bu gnne kadar gne leke izimleri iin kullanlmaktadr. 3. Kromosfer Drbn: 1956 ylndan beri Gnein kromosfer tabakasnda meydana gelen aktif olaylar gzlenmekte ve fotoraflar ekilmektedir. * Portatif Teleskoplar. * Newton tipi ayakl, takip mekanizmasz teleskop. * Schmidt Cassegrain. 4. Saatler * Clemens Rietler, Nesselwang yapm, sarkal saat. * Zenith yapm sarkal saat. * Gemici saatleri snfndan olan saatler. * Oscillokuartz: svire yapm, kuartz osilatrl ok hassas alabilen, saysal gstergeli saat. * Takip Saati: Teleskobun gk cisimlerine takip edebilmesi iin gerekli bir mekanik saat. 4. Ankara niversitesi Gzlemevi (Ahlatlbel, 1963)

1602

Ankara niversitesi Gzlemevi, Prof. E. A. Kreiken tarafndan 1963 ylnda kurulmu ve 26 Austos 1963te NATO ve ARGE tarafndan dzenlenen Yldz Sistemlerinin Yaps adl uluslararas bir sempozyumla hizmete almtr. Gzlemevi 1964te bamsz bir aratrma enstits olmutur. Ankaraya 18 km uzaklkta bulunan Ahlatlbel tepesinde kurulan gzlemevinde, iki adet 30 cm apnda Casegrain teleskopu, 15 cm apl Coude teleskopu, bir radyo teleskop, bir mikrometre ve iris fotometresi kullanlmaktadr. Gzlemevinde, genellikle 30 cmlik teleskop kullanlarak ift yldz sistemlerinin fotoelektrik gzlemleri yaplmaktadr. Teleskoplarn grsel parlaklk snr 11 kadir civarndadr. Gzlemevinde u gzlemler yaplmaktadr: 1. Deen ve demeyen yakn ift yldzlar 2. Algol ve RS CVn tr ift yldzlar 3. OB-tr byk ktleli ift yldzlar 4. Eliptik deienler 5. Atmosferik tutulma gsteren ift yldz sistemleri 6. WR (Wolf-Rayet) ve WD (Beyaz Cce) bileenli ift yldz sistemleri 5. Ege niversitesi Gzlemevi (1965) Ege niversitesi Astronomi Krss kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarn yapmak, astronomi eitimine yardmc olmak, gkbilimcilere yetime olanaklarn salamak, bilimsel aratrmalar yapmak, ulusal ve uluslararas gzlemevleriyle bilimsel ibirlii kurmak, halkn astronomiye merakn giderecek faaliyetlerde bulunmak amalarn gerekletirmek iin bir gzlemevi kurma abalarna girilmi ve balangta kk bir gzlemevi kurulmutur. Gzlemevi iin blgenin seimi, Do. Dr. Abdullah Kzlrmak, Do. Dr. Recep Egemen ve yabanc uzman Dr. Fleckensteindan kurulu bir komisyonca yaplm ve en uygun yer olarak Bornovann gney dousuna rastlayan Kemalpaa dalarnn eteinde Kuruda Tepesi seilmitir. Gzlemevinde ilk gzlem, Do. Dr. Abdullah Kzlrmak, Dr. Rmeysa Kzlrmak, Sezai Hazer, nal Akyol ve kr Bozkurtun 22 Haziran 1965 gecesi deien yldz gzlemi olmu ve Gzlemevi, 1967 ylnda Fen Fakltesine bal Ege niversitesi Rasathanesi adyla tzel kiilik kazanmtr. Gzlemevimizin ilk mdrlne Prof. Dr. Abdullah Kzlrmak atanm, ynetim kurulu yeliklerine de Prof. Celal Sara ve Ord. Prof. Dr. Hans Kienle seilmilerdir. 1982 ylnda ise

1603

gzlemevi, Fen Fakltesine bal Ege niversitesi Gkbilimleri Aratrma ve Uygulama Merkezi ekline dntrlmtr. Aratrma Konular 1. Souk Yldzlarda Manyetik Etkinlik, Uzun Dnemli Deiimler, Fakular Yap Aratrmalar 2. Kromosferik Aktif Tek ve ift Yldzlarn Ik ve Renk Deiimlerinin Aratrlmas, Fotometrik zelliklerinin Belirlenmesi 3. Yakn ift Yldzlarn Fotoelektrik Iklm ve Analizi 4. RS CVn Yldzlarnn Uzun Dnemli Ik Deiimleri, Ik Erisi Analizleri 5. kili ve oklu Yldz Sistemlerinin Dnem Analizi 6. Algol Tr rten iftlerde Ylma Disklerinin Oluumu ve Yaps 7. rten ift Yldzlarda Eksen Dnmesi 8. Gnee Ait Radyo Parlamalar, Koronal Isnma, Flare Mekanizmalar 9. Gne Modelleri 10. Yldzlarn Yaps 11. Gnein ve Gezegenlerin Oluumu, lkel Gezegenimsi Sistemler, Dier Yldzlarda Gezegen Aratrmalar 12. Yldz Sismolojisi 13. Gamma Doradus Deien Yldzlarnn Fotometrik Deiimleri 14. Wolf-Rayet Yldzlar 15. Genel Relativite ve Kozmoloji 16. Sarmal Gkadalarn Tayfsal Analizi Gzlemevinde Bulunan Aletler 1. teodolit 2. Kuvars saati, Sarkal saatler, Telefunken ksadalga araycs 3. Gstergeli fotoelektrik kler

1604

4. Fucoult sarkac 5. ris kler 6. 15 cm apl mercekli teleskop. Unitron marka. Paralel drbn var. Ana drbn: D=153 mm=F/16 Gdc: D=102 mm=F/15 Foto Drbn: D=76 mm=F/15 7. 64 mm apl Zeiss marka teleskop 8. 30 cm apl Meade marka teleskop 9. 48 cm apl (F/13) aynal Cassegrain tr teleskop. En iyi bytme 600X, ayrma gc=0.25, odakta 1 mm=33. Teleskoba bal SSP-5 fotometre (10 szgeli) ve 286 ilemcili bir bilgisayar. 10. 15 cm apl Newtonian tr aynal teleskop 11. 6 cm apl Rus mal bir teleskop 12. Gsteri Odasnda: Tepegz, Projektor, Slayt ve Fotoraf Makinas, Video, Televizyon, El Kameras, Pentium 200 ilemcili multimedya bilgisayar, 486 ilemcili 3 bilgisayar, mzik seti. Gzlemevi Mdrleri 1. Prof. Dr. Abdullah Kzlrmak (1968-1977) 2. Prof. Dr. Raymond H. Wilson (1977-1980) 3. Do. Dr. mr Glmen (1980-1981) 4. Prof. Dr. Sezai Hazer (1981-1984) 5. Do. Dr. mr Glmen (1984-1985) 6. Prof. Dr. lhami Yavuz (1985-1994) 7. Prof. Dr. kr Bozkurt (1994-1996) 8. Prof. Dr. Serdar Evren (1996) 6. Eybolu Eitim Kurumlar Gzlemevi (1997)

1605

lk Eybolu Gzlemevi, 1-2 Kasm 1997 tarihinde yaplan Orta retimde Temel Bilimler Sempozyumu ile hizmete girmi ve rencilerin fen ve matematik bilimlerine yeni bir bak as kazanmalarn salamtr. kinci Eybolu Gzlemevi ise 1999-2000 retim ylnda amlca lkretim Okulunda hizmete girmitir. Gzlemevinde bulunan MEADE LX200 Schmidt-Cassegrain teleskopu, hafzasnda 9 milyon gk cismi bulundurmaktadr. Teleskopa balanan CCD kamera yardmyla yakn ve uzak gk cisimlerinin fotoraflarnn alnmas ve CCD video kamera ile grntlerin projeksiyon aleti veya TV ekranna yanstlmas mmkndr. Gzlemevinde yaplan gzlemler unlardr: 1. Ekim ayndaki Ay Tutulmas, 2. Vensn fazlar, 3. Ay, Mars, Jpiter ve uydular, 4. Satrn ve uydular 7. Tbitak Ulusal Gzlemevi (TUG) Trkiyede bir ulusal gzlemevinin kurulmas dncesi 1960larda olumu ve ilk nemli adm TBTAK bnyesinde 1979 ylnda Uzay Bilimleri Aratrma nitesi ad altnda bir birimin kurulmasyla atlmtr. 1983 ylnda bu birim, Ulusal Gzlemevi Yer Seimi Gdml Projesine dnm ve bylece uzun sreli bir alma balamtr. Proje erevesinde ilk aamada on yedi da belirlenmi, bunlardan drdnde e zamanl olarak eitli astronomi gzlemleri yaplm ve 1992 ylnda TBTAK ve DPTnin ibirlii ile Ulusal Gzlemevinin kurulu almalar resmen balamtr. 1993 ylnda 1900 metre ykseklikteki Saklkentten 2550 metre ykseklikteki Bakrltepeye kadar 6.5 kmlik yol ile merkez binas ve 1995 ylnda da 40 santimetrelik teleskop binasnn yapmna balanmtr. Teleskopun montaj Austos 1996da tamamlanm ve ilk gzlem 17/18 Ocak 1997 gecesi yaplmtr. 1998 yl sonlarnda teleskopun kalan mekanik ve optik paralarnn montaj da tamamlanm ve bunu ince optik ayarlar izlemitir. TUG, TBTAK Bakanlna dorudan bal bir enstit statsnde almalarn

srdrmektedir ve ynetim merkezi, Akdeniz niversitesi yerlekesindedir. Trkiyedeki Astronomi Topluluklar

1606

1. Trk Astronomi Dernei: 1954 ylnda kurulmutur. 2. ASART, Ankara niversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm Astronomi Aratrma Topluluu. 3. METU Astrofizik Grubu. 4. EAT, Ege niversitesi Astronomi Topluluu: 1992 ylnda, niversitenin Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm akademik alanlar ve rencileri tarafndan kurulmutur. 5. AMAD, Amatr Astronomi Topluluu. 6. AAT, ODT Amatr Astronomi Topluluu: ODT Amatr Astronomi Topluluu 1986 ylnda kurulmu ve bugne kadar gkbilim alannda bir ok alma yapmtr. Esas amac, gkbilim seven insanlar bir araya getirmek, onlara gzlem yapma frsat vermek amatr olarak gkbilim zerine gzlemsel almalar yapmaktr. 7. Bilkent niversitesi Astronomi Topluluu. 8. AKAT, Ali Kuu Amatr Astronomi Topluluu: Ali Kuu Astronomi Topluluu (AKAT), 1997de stanbulda, birka astronomi meraklsnn bir araya gelmesiyle olumutur. Bir amatr astronomi topluluu olan AKAT, stanbulda ve Trkiye apnda amatr astronomiye ilgi duyan insanlar bir araya getirmek, aba ve almalarnda kendilerini gelitirebilecekleri ve yardmlaabilecekleri bir platform sunmaktr. Toplulukun ye says 30un zerindedir. Baz nemli Astronomlarmz Fatin Gkmen Kandilli Gzlemevinin kurucusu ve ilk mdr olarak tannan Mehmed Fatin Gkmen (18771955), Sultan Selim Cmii Muvakkithnesinde dnemin bamneccimi Hseyin Hilmi Efendinin yannda alrken Slih Zeki Beyin dikkatini ekmi ve onun tevikiyle 1901 ylnda yeni alan Riyziyyt Medresesine (Matematiksel Bilimler Fakltesi) girmitir. 1904 ylnda buradan birincilikle mezun olan Fatin Gkmen, daha sonra ayn medresede astronomi ve olaslk hesab dersleri vermitir. Onun rencilerinden biri Hsn Hamid Dilgandr. Fatin Gkmen, 1909da Rasadhne-i mirenin mdrlne atanm, 1 Temmuz 1911 tarihinden itibren meteorolojik unsurlarn lm ve kaytlarn balatmtr ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnn ardndan (1923), bugn de faaliyet hlinde bulunan Kandilli Gzlemevinin temellerini atmtr.9 Baz Eserleri10 1. Meteoroloji Blteni 1911-1912: Kandilli Rasathanesinde yaynlanan ilk bltendir.

1607

2. lm-i Heyet-i Riyziyyede Haty Nazriyyesi, 1927. 3. Trk Takvimi, stanbul 1936. 4. Eski Hitay Takvimi, stanbul 1936. 5. Eski Trklerde Heyet ve Takvim, stanbul 1937. 6. 1943 Ylnda Ayn Dou ve Batn Gsterir Cetvel, 1943. 7. Rubu Tahtas, Nazariyt ve Tersimi, stanbul 1948. 8. 19 Haziran 1936 Ksf- Kllsi, 1948. 9. Sterneck Pandl Nazriyesi 10. Teodolit letleri Nazriyesi 11. Sismograf Nazriyesi 12. Uak Hz Tespit etme Metodu 13. Vaziyyt ve Vaziyyta id Mesil-i Ummiyye 14. Arz 15. nkisr- Heyi 16. Ecrm- Semviyyenin Hareketi 17. Evkt- Seriyye 18. kinci Derece Yzeyleri zerine Basite Tersimi Tark Gkmen Trk Astronomi Dernei (1954) kurucularndan Tark Gkmen (1918-1985) Kandilli

Rasathanesinin kurucusu Mehmet Fatin Gkmenin oludur. 1940ta stanbul niversitesi Fen Fakltesine girmi ve 1951de Astronomi-Matematik Blmnden mezun olmutur. 1952de Kandilli Rasathanesine asistan olarak greve balayan Tark Gkmen, 1954te doktorasn tamamlam ve 1956da svireye giderek Neuchtel Gzlemevinde zaman astronomisi konusunda almalar yapmtr.

1608

Trkiyeye dndkten sonra, Kandilli Rasathanesinde Zaman Blmn kuran Tark Gkmen (1956-57), 1964te stanbul niversitesi Fen Fakltesi Astronomi Krssnde retim grevlisi olarak ders vermeye balam ve ayn sene iinde doent olmutur. 1974de Kandilli Rasathanesinden ayrlan Tark Gkmen, ayn yl stanbul niversitesi Fen Fakltesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Blmne retim yesi olarak atanmtr. Paris Pimi 1911 ylnda stanbul-Ortakyde doan Paris Pimi, Fatin Hocadan (Fatin Gkmen) klasik astronomi dersleri almtr. Olgun anlamna gelen Pimi soyad Maliye Bakan olan dedesine zamann Padiah tarafndan verilmitir. 1930-31 ders ylnda Darlfnun Fen Fakltesinin Riyaziye ubesine kayt olmu ve matematik blmnden 1933de mezun olmutur. Riyaziye ubesinin verdii ilk kadn mezun Paris Pimitir. Hitler Almanyasndan kaan bu profesrlerden matematik profesr Erwin Finlay Freundlichten astronomi dersleri almtr. Freundlich kendisine Galaksinin Kinematii ve Dinamii adl bir tez konusu vermi ve bu tezle 1937de doktorasn bitirmitir. Yine Freundlich, kendisine dnyann en nemli astronomi merkezlerinden Harvard

Rasathanesinde bir yllk bir burs bulmutur. Pimi, Harvardda yldzlarn deikenlii ve dnemlerini belirlemek amacyla yaplan uzun vadeli bir projede almtr (1938). Burada Pimi, J. H. Oort, E. Frendlich, van de Kamp gibi nemli astronomlarla tanma frsatn da bulmutur. Onun Harvardda alt konulardan biri de, ift yldzlardr. Bu almasnda, bunlarn birbirine yakn olduunu, fiziki olarak balantl olduunu bulmutur. Paris Pimi, 1942de Harvardda modern astronomi ve astrofizik rencisi olan Flix Recillas ile evlenmi ve birka ay sonra da Meksikaya gitmitir. Pueblodaki Ulusal Astrofizik Gzlemevinin kurulu almalarna da katlm olan Pimi, burada galaksinin dnmesine dair bir alma yapm ve 1948 ylnda Guggenheim bursuyla yeniden Birleik Devletlere gitmitir. 1965lerde Pimiin ksaltlm olan PIS adyla bilinen yeni yldz kmeleri kefetmitir. Tevfik Okyay Kabakolu ber die mehrfachen Kommensurabilitten im System Planetoid-Jupiter-Saturn isimli tezi ile Astronomi bilim dalnda doktora yapan ilk Trk bilim adam olan Tevfik Okyay (1910-1971) ilk renimini Uakta, lise renimini zmir Atatrk Lisesinde yaparak 1929 ylnda bu liseden mezun olmutur. Ayn yl, Milli Eitim Bakanlnca Almanyaya gnderilen Kabakolu, yksek renimini Maximilian niversitesi ile Mnih Technische Hochschulesinde yapm ve 1934 ylnda doktora

1609

snavn vererek 1934de Mnih-Ludwig-Maximilian niversitesinden mezun olmutur. Daha sonra Berlin niversitesi Potsdam Gzlemevinde astronomi staj yapm ve 1935 ylnda Trkiyeye dnmtr. 1935de stanbul niversitesi Fen Fakltesi Astronomi Enstitsne asistan olarak giren Tevfik Okyay Kabakolu, ayn zamanda Yksek retmen Okuluna retmen olarak atanmtr. 1941 ylnda da Fen Fakltesine astronomi doenti olarak atanmtr. 1971de T Senato yeliine ve Temel Bilimler Fakltesi Nmerik ve Fonksiyonel Analiz Krssne profesr seilmitir. Baz Eserleri 1. H. Rosenberg, Astrofizik Dersleri, eviren: Okyay Kabakolu, stanbul 1946. 2. Mangold-Knopp, Yksek Matematie Giri, evirenler: A. Nazmi lker, T. Okyay Kabakolu, Berki Yurtsever, Ankara niversitesi Fen Fakltesi, stanbul 1962-1973. Abdullah Kzlrmak Abdullah Kzlrmak (1925-1983) Ege niversitesi Astronomi Blm ve Ege niversitesi Gzlemevinin kurucusudur. 1947de Ankara niversitesi Fen Fakltesinde matematik ve astronomi diplomas alm ve 1952de bu niversitede asistan olarak greve balamtr. 1954-1956 yllarnda Almanyada Heidelberg Gzlemevinde fotoraf ve tayf ile yldzlarn parlaklklarnn belirlenmesi konusunda aratrmalar yapmtr. 1960 ylnda doent olan Kzlrmak, Ahlatlbel Gzlemevinin kurulu almalarna da katlm ve 1963 ylnda zmire giderek Ege niversitesi Astronomi Blmn kurmutur. 1964te Edinburg Gzlemevinde, 1966da Virginia niversitesinde ve 1973te Bamberg Gzlemevinde aratrmalar yapan Kzlrmakn gktalar, zel yldzlarn zellikleri, Samanyolu Gkadasnn dnmesinin diferansiyel formlleri konularnda nemli aratrmalar vardr. Baz Eserleri 1. Gk Drbnleri ve Genel zellikleri, Gkyz, I, 1960, s. 24-29. 2. Radyal Dorultudaki Diferansiyel Galaktik Rotasyon Tesirlerinin Sratli Tekaml Hakknda Tablolar, Comm. Fac. Scie. Uni. Ankara, 12, 1962, s. 23-28. 3. Gk Atlas, zmir 1963. 4. A-Yldzlar ve Cepheidlerde V2 Bileenleri, zmir 1963. 5. zmirde Evrene Alan Pencere, Ege niversitesi Astronomi Rasathanesi, zmir 1963.

1610

6. Gne Civarndaki Dasorpsiyonun Tayinine Ait Bir Metodun Kullanlmas Hakknda, zmir 1964. 7. Astronomi Dersleri, 3 Cilt, zmir 1964-1970. I. Cilt: Kresel Astronomi ve Gk Mekanii, zmir 1964; II. Cilt: Gne Sistemi, zmir 1966; III. Cilt: Astrofizie Giri, zmir 1970. 8. Renk Fotometrisi ve Getirdii Yenilikler, zmir 1965. 9. Amerikann Rasathaneleri, Fen Dergisi, 4, 1968, s. 13-17 10. Gezegenler Dizgesi, Fen Dergisi, 4, 1968, s. 357-361. 11. Gk Atlas zerine, Fen Dergisi, 5, 1969, s. 335-336. 12. Gkbilim Terimleri Szl, Ankara 1969. 13. Fotoelektrik Gzlem Teknii ve Zenit ndirgenmesi, Mehmet Kuruta ile birlikte, zmir 1969. 14. Kayakent Demirli Gkta, zmir 1969. 15. On ki Bur, Fen Dergisi, 5, 1969, s. 33-36. 16. Bir Kuyruklu Yldz Geliyor, Fen Dergisi, 6, 1970, s. 3-5. 17. Analysis of Periods of Some Eclipsing Variables, zmir 1971. 18. Gkbilim Dersleri, zmir 1971. Nzhet Toydemir Gkdoan 1910da stanbulda doan Nzhet Gkdoan, 1928 ylnda bir devlet bursu kazanarak Matematik-Fizik lisans yapmak zere Fransaya gnderilmitir. 1932 ylnda Lyon niversitesinde matematik lisansn tamamlam 1933-1934 ders ylnda da Paris niversitesinde Diplme Dtudes Suprieures sertifikasn alarak ve Paris Gzlemevinde staj grmtr. Nzhet Gkdoan, 1933 niversite Reformu ile birlikte 1934 tarihinde, stanbul niversitesi Fen Fakltesinde kurulan Astronomi Enstitsnde ilk Trk doenti olarak tayin edilmi ve 1937 ylnda krs profesr Ord. Prof. Dr. F. Freundlichin yannda doktora tezini hazrlayarak Fen Doktoru nvann almtr. 1936-1946 yllar arasnda ise stanbul Teknik niversitesinde Matematik Doenti olarak ek grev yapmtr. Prof. Dr. N. Gkdoan Trkiyede, niversitelerimizde ilk kadn senatr ve ilk kadn dekan olmak erefine de ulam ve senatrlk grevini uzun yllar srdrmtr. 1958 ylnda Astronomi Krssn ynetmeye balayan Prof. Dr. Nzhet Gkdoan 22 yl krs ve blm bakanl

1611

grevini yrtmtr. Ayrca, 1954 ylnda kurulan Trk Astronomi Derneinin kurucularndan olan Prof. Dr. N. Gkdoan 20 yl kadar bu dernein bakanlk grevini de yrtmtr. Baz Eserleri 1. Astronomi, stanbul 1940. 2. Smart, William Marshall, Krev Astronomi, Ders kitab, eviren: Nzhet Gkdoan, 1940. 3. Aubert, P. ve G. Papelier, Liseler in Cebir Temrinleri, eviren: Nzhet Gkdoan, 1943. 4. Mosnat, E., Analitik Geometri Problemleri, eviren: Nzhet Gkdoan, 1944. 5. W. Gleisberg, Astronomi Ders Kitab, eviren: Nzhet Gkdoan, stanbul 1951. 6. Astronominin nkiaf, Gkyz, 2, 1961, s. 1-15. 7. Spektroskopiye Giri, stanbul 1978. Edibe Ball Edibe Ball (1916-1995), 1936 ylnda stanbul niversitesi Fen Fakltesi Matematik-Astronomi Blmne Yksek retmen Okulu rencisi olarak kaydolmu ve 1940 ylnda Faklteden mezun olmutur. lk grevi Samsun Lisesi matematik stajyerlii olan Edibe Ball 1941 ylnda Prof. Gleissbergin istei ile Faklteye asistan olarak alnm ve 1949da doktorasn, 1951de doentliini tamamlayarak 1952de Eylemli Doentlie tayin edilmitir. Ball, 1955te talyada Floransa ve Capri Gzlemevlerinde Gne ile ilgili aratrmalarda bulunmu ve 1963 tarihinde de profesr olmutur. Baz Eserleri 1. 1959 Gne Leke Rasatlar, stanbul 1961. 2. Neptnn Kefi, Gkyz, 2, 1961, s. 27-31. 3. 1961 Gne Leke Rasatlar, stanbul niversitesi Fen Fakltesi Mecmuas, 28, 1963, s. 5361. 4. Observations des Taches Solaries en 1963, stanbul niversitesi Fen Fakltesi Mecmuas, 29, 1964, s. 115-120. 5. Gne Leke Rasatlar, stanbul niversitesi Fen Fakltesi Mecmuas, 32, 1967, s. 65-75. 6. Observation et Statistique des Taches Solaries en 1968, stanbul niversitesi Fen Fakltesi Mecmuas, 35, 1970, s. 119-137.

1612

7. Observation et Statistique des Taches Solaries en 1970, stanbul niversitesi Fen Fakltesi Mecmuas, 42-43, 1977, s. 191-209. 8. Genel astronomi: zml problemler, Edibe Ball, Salih Karaali, stanbul: stanbul nv. Fen Fak., 1982.

Esin Khya, Cumhuriyetin Yetmibeinci Ylnda Bilimin Getirdikleri, Felsefe Dnyas,

Say: 28, Aralk 1998-2, Ankara 1998, s. 23-25. 2 Osman Demircan, Trkiyede Astronomi almalar, Cumhuriyetin 70. Ylnda

Trkiyede Bilim, II, Bilim ve Teknik, Ankara 1993, s. 102-104. 3 Muammer Dizer, Osmanlda Rasathaneler, Fatihten Gnmze Astronomi, Prof. Dr.

Nzhet Gkdoan Sempozyumu, 7 Ekim 1993, stanbul 1994, s. 44-45. 4 5 6 7 8 9 10 Dizer, 1994, s. 46, s. 335. Dizer, 1994, s. 27-68. OALT, s. 720-721. OALT, s. 721. OALT, s. 721-722. OALT, s. 720-721. OALT, s. 720-725.

Advar, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1982. Demircan, Osman, Trkiyede Astronomi almalar, Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Bilim, II, Bilim ve Teknik, Ankara 1993, s. 100-107. Dizer, Muammer, Osmanlda Rasathaneler, Fatihten Gnmze Astronomi, Prof. Dr. Nzhet Gkdoan Sempozyumu, 7 Ekim 1993, stanbul 1994. Erzurumlu brahim Hakk, Mrifetnme, stanbul 1330/1912. Hoca shak Efendi, Mecma-i Ulm-i Riyaziye, stanbul 1261.

1613

hsanolu, Ekmeleddin, Byk Cihaddan Frenk Fodulluuna, stanbul 1996. hsanolu, Ekmeleddin, Ramazan een, Cevat zgi, Cemil Akpnar, hsan Fazlolu, Osmanl Astronomi Literatr Tarihi (OALT), 2 Cilt, stanbul 1997. hsanolu, Ekmeleddin, Ramazan een, M. Serdar Bekar, Glcan Gndz, A. Hamdi Furat, Osmanl Corafya Literatr Tarihi (OCLT), 2 Cilt, stanbul 2000. Khya, Esin, Cumhuriyetin Yetmibeinci Ylnda Bilimin Getirdikleri, Felsefe Dnyas, Say: 28, Aralk 1998-2, Ankara 1998, s. 23-32. Koer, Dursun, Cumhuriyet Trkiyesinde Astronomi Biliminin 75 Yl ve Yeni Ufuklar, Trkiyede Bilim, Teknoloji ve Tp Tarihi almalar (1973-1998), Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluunun 75. Yl Mnasebetiyle Dzenlenen Trkiyede Bilim, Teknoloji ve Tp Tarihi almalar (1973-1998): Son 25 Yln Deerlendirilmesi ve Yeni Ufuklar Sempozyumunun (stanbul, 19-20 Ekim 1998) Yeni Yaynlar ile Gncelletirilmi Bildiri Kitab, Editr: Feza Gnergun, Ankara 2000, s. 165184. Seyyid Ali Paa, Mirtl-lem, stanbul 1239/1843. Seyyid Ali Paa, Miratl-Alem (Evrenin Aynas), Ali Kuunun Fethiyye Adl Eserinin evirisi, Hazrlayan: Yavuz Unat, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. Tekeli, Sevim, Osmanllarn Astronomi Tarihindeki En nemli Yzyl, Fatihten Gnmze Astronomi, Prof. Dr. Nzhet Gkdoan Sempozyumu, 7 Ekim 1993, stanbul 1994, s. 69-85. Tekeli, Sevim, Esin Khya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Aydn Ko, Bilim Tarihine Giri, Nobel, Ankara 2001. Unat, Yavuz, Osmanl Astronomisine Genel Bir Bak, Osmanl, Cilt 8, Yeni Trkiye Yaynlar, Editr: Gler Eren, Ankara 1999, s. 411-420. Unat, Yavuz, lkalardan Gnmze Astronomi Tarihi, Nobel, Ankara 2001.

1614

Cumhuriyet Dnemi Trk Tbbna ve Tp Eitimine Ksa Bir Bak / Prof. Dr. Arslan Terziolu [s.911-927]
stanbul niversitesi stanbul Tp Fakltesi / Trkiye I. Giri On dokuzuncu yzyln bandan itibaren Trk tbbnn ve salk tekilat ile genelde btn eitim ve devlet tekilatnn batllamaya balatlmasna, hatta 1876 da I. Merutiyetin ilanndan sonra 1908de II. Merutiyetin ilan ile demokratikleme ve a atlama yolunda da byk admlar atlmasna ramen, arka arkaya gelen 1913 Balkan Sava, I. Dnya Sava (1914-1918) ve onu takip eden Kurtulu Sava neticesi koca Osmanl mparatorluu kmt. Lozan Antlamas ile Misak- Milli snrlar iinde o zamanki Kuvay-i Milliye ruhu ile bu harabenin klleri zerine Trkiye Cumhuriyeti byk Atatrk ve ona inanan dava arkadalar tarafndan tesis edilmiti. Atatrk dneminde Cumhuriyetin kuruluunda Trk tababeti iin gerekletirilen en nemli reformlarn biri de Lozan Antlamas ile kapitlasyonlarn bir parasn tekil eden Karantina Messesesinin (Meclis-i Umuru Shhiye) kaldrlmas ile Trkiyede tababet icras hakknn yalnz Trk uyruklu tabiplere tannmas ve eskiden beri hekimlik yapan yabanc uyruklu tabiplerle, lkemizde yabanc devletler tarafndan tesis edilen hastanelerin alanlarnn bu hkmden mstesna tutulmasdr.1 O dnemde yaplan reformlardan biri de Trk kadnna tp eitimi yapma hakknn verilmesidir. lk defa 1922 Eyllnde o zamanlar Darlfnn Emini bulunan ve stanbulun mehur bir doum ve kadn hastalklar mtehasss olan Dr. Besim mer Paann da teebbsyle Haydarpaa Tp Fakltesine 7 kz talebe kaydedilmitir. Trkiyede ilk defa 1927de Haydarpaa Tp Fakltesinden kz talebe mezun olmutur. Bunlar mezuniyeti mteakip, bir yl devam eden kanun pratik yllarn da tamamladktan sonra tp diplomalarn aldlar (1928).2 Cumhuriyetin kuruluunun hemen akabinde zmir ktisat Kongresinde Trkiyenin iktisadi kalknma plan ele alnm ve her alanda yaplacak kalknma hamlesinin hangi yntemlerle gerekletirilmesi lzm geldii tespit edilmiti. Yeni bir milenyuma girdiimiz bu yllarda, Cumhuriyetin kuruluundan bugne kadar geen 75 yldan fazla bir dnemde Trk tbbnn gelimesini u iki evrede incelemek mmkndr: 1- Cumhuriyetin ilk on ylnda (1923-1933) Trk tbbnn gelimesi 2- Atatrkn 1933te gerekletirdii niversite Reformundan sonra Trk tbbnn gelimesi.

1615

Bu dnemi de u iki alt balkta deerlendirmenin daha doru olaca kansndayz: a) 1933 niversite Reformundan, 1981de Atatrkn doumunun 100. yldnmnde yeni Yksek retim Yasas ile YKn tesisine kadar, b) 1981de YKn tesisinden sonra Trk tbbnn gelimesi. II. Cumhuriyetin lk On Ylnda (1923-1933) Trk Tbbnn Gelimesi Cumhuriyetin kuruluunu takip eden 15 ylda, Atatrkn ve o dnemin ilk Shhat Vekili (Salk Bakan) Dr. Refik Saydamn gerekletirdii reformlar bir kitap halinde, Trkiye Cumhuriyetinde Tb ve Hfzshha Hareketleri 1923-1938 bal altnda ksa ve z bir ekilde yazarak 1938de yaynlyan Dr. Feridun Frik, bu eserinin nsznde Cumhuriyetin ilan yllarndaki hkmetin kar karya kald durumu ksaca yle zetliyor: 29 Ekim 1923, Trk tarihinde en byk dnm noktasdr. Bu tarih, Trk tbbnn da en verimli devresinin balangcdr. Byk ef Atatrk, bu tarihte Cumhuriyeti kurmu ve byk Trk inkilbn, ok enerjik bir programla baarmtr. Bu gn aradan 15 yl, saadet dolu bir zaman gemi bulunuyor. Byk Trk Devleti, hayatnda pek ksa bir devre olan bu 15 yl iinde, ulusal kalknmann yannda, Trk tbbnn erefli hadiselerini adm adm takip etmi olmaktan doan sevinle derlemek suretile hisseme den borcu demek istedim En zecr ve en modern programlarla ie balayan hkmet tekilt, 1920 de tesis ettii Shhat Vekleti ile salk ilerine de esasl alma pln izmitir. Bu plnn tanzim, tertip ve tatbiki erefi, hemen srekli denebilecek kadar uzun shhat vekillii etmi olan deerli Dr. Refik Saydam ve onun alma arkadalarnndr Shhat Vekleti tekil edildii zaman memleket birok vazifeler altnda idi. Byk dnya harbinin uzun sefalet ve buhran senelerinin byk bir istidat husule getirdii birok korkun hastalklar, harp saflarndaki boluklara yeni lm namzetleri hazrlamt. Bakmszlk ve bilgisizliin halk nfusunda yapt tahripler, sszlaan Anadoluda, artan ileri yklenecek adam buhran ile memleketi tehdit ediyordu. Harap kyler, domadan len ocuklar, kltr bakmndan mall vatanda, stma, verem, frengi, trahom gibi cemiyeti yprandran hastalklar, tifo, kzl, difteri, menenjit, tifs gibi salgnlarn pusu kurduu kyler, evine, suyuna kadar her eyi ve hepsini Shhat Vekletinden bekliyordu. hmal, byk felketler dourabilirdi, rejim prestijini feda edemezdi. Bu vaziyet karsnda, iin bykln ve

1616

gln takdir eden Veklet, esasl ve ilm bir programla faaliyete geti. nce bunlar baaracak ve i blmn kolaylatacak organizasyonu kurdu, sonra kanunlar sz ve yaz halinden i haline soktu.3 5. defa Shhat ve tima Muavenet Vekili olarak 1925te nn Kabinesinde 4 Mart 1925te ie baladnda Dr. Refik Saydamn izdii alma programnn esaslarn unlar tekil ediyordu: Devletin Salk Tekiltn islh etmek, fazla sayda doktor yetitirmek, numune hastaneleri amak, ebe ve ky salk memurlar yetitirmek, doum ve ocuk bakmevleri ile verem sanatoryumlar amak, stma, trahom, frengi ve dier hastalklarla mcadele, salk tekiltn kylere kadar gtrmek ve salk ve sosyal yardmla ilgili kanunlar yapmak. Dr. Refik Saydamn bu program dorultusunda 1937 ylna kadar Shhat ve tima Muavenet Vekili olarak yapt byk hizmetlerin en byk delili onun zamannda tesis edilen, Emraz- Sriye Mcadele Tekilt, Hfzsshha Enstits, Emraz- Sriye Hastaneleri, Verem Mcadele Dispanserleri, Heybeliada Verem Sanatoryumu, Doum ve ocuk Bakmevleri, yurdun eitli yrelerinde alan Kuduz Messeseleri, stanbuldan baka yerlerde alan Akl Hastaneleri, salk ve sosyal yardmla ilgili onun devrinde karlm 51 kanun, 18 nizamname ve nihayet stanbul Tp Fakltesinin reformu ile Ankara Tp Fakltesinin tesis projeleri gelir.4 1925te balanmak zere Ankaradaki yksek okullar gelitirilip ve sonra yenileri kurulup faklteler haline getirilmitir. Yksek retim Kurumlarnn Ankarada Kurulu ve Faklte Haline Getirili Tarihleri: Kurulu Faklte 14/6/1935 1935 1940

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Hukuk (Mektebi) Fakltesi Fen Fakltesi

5/9/1925

11/9/1943 1943 1945

Tp Fakltesi (kanunu) 9/6/1937 Ziraat Fakltesi 23/5/1933 1948 Veteriner Fakltesi

23/5/1933 1948

Atatrk, Dou Anadoluda Van Gl sahillerinde bir niversite kurulmas fikrini 1937de ortaya atmt.5 Uygulanmas dnlen programn 15 yl ierisinde ne derecede byk baar ile gerekletirildii Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan 1938 ylnda yaynlanan On Beinci Yl Kitabndaki Shhat ve timi Muavenet Vekleti blmnden anlamak mmkn. Orada verilen,

1617

1923 ve 1937 yllarndaki T. C. Shhat Tekilatnda alan ve 15 ylda doktor, eczac, shhat memuru, ebe, hemire saysnn nerede ise 3 misline katlandn gsteren u istatistikten anlamak mmkn: Shhat Yl Doktor Eczac dare Ebe Hemire Memuru Yekn

Memuru

1923 554 69

560 136 4

332 1655

1937 1391 137 1497 486 356 777 46446 Trkiyenin Salk Tekiltn istenilen bir ekilde islh etmenin mevcut hekim saysn oaltmak suretiyle gerekletirebileceini dnen Dr. Refik Saydam, ilk i olarak stanbulda Leyl Tp Talebe Yurdu aarak buraya zorunlu hizmet yapmay stlenecek olan tp ve eczac rencilerini ald. stanbul Tp Fakltesinde renimini yapan bu sivil renciler, Dr. Refik Saydamn tesis ettii bu yurtta bir disiplin altnda ve her trl giderleri devlet tarafndan temin edilerek yetiiyorlar ve doktor knca da Salk Bakanlnn gsterdii yerlerde hekim veya hkmet tabibi olarak alyorlard. Bylece Dou Anadolu il ve ilelerindeki hkmet tabiblikleri iin lzumlu hekimin birou temin edildii gibi salk kurulularna da uzman hekim temini mmkn olabilmiti.7 Hem Trk tababeti ile ilminin gelimesini salamak, hem de lkenin bilim adam ve kaliteli hekim an kapayabilmek iin Atatrkn 1933te gerekletirdii niversite Reformunda stanbul Tp Fakltesinin yeniden Avrupadakiler seviyesinde modernlemesinde Dr.Refik Saydamn oynad mhim rol zerinde durmadan nce, Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl mparatorluundan devrald askeri ve sivil hekim ile eczac yetitiren messeselerin 20. yzyln bandaki durumuna ksaca gz atmakta yarar vardr. Zira bylece 1933te Atatrkn bir niversite reformuna neden ihtiya duyduunu da anlamak daha kolay olur. 17 ubat 1839da Viyanadaki Josefinum Askeri Tp Fakltesi rnek alnarak stanbulda Galatasarayda tesis edilen Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye-i ahane, 1867de alan sivil tbbiye Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye ile,8 Glhanenin bana getirilen Prof. R. Rieder Paann nerilerine gre Haydarpaada ina edilen binada, Darlfnun-u Osman Tp Fakltesi ad altnda 1909da birletirilinceye kadar9 tedrisatna devam ederek Trk tbbnn Batllamasnda byk bir rol oynamtr. 6 Kasm 1903te II. Abdrlhamidin doum gn trenle alan Haydarpaadaki bu enteresan binann planlanmasnda talyan mimarlar Valauri ve DAranco kadar Rieder Paann rol byktr. Pavyon sisteminde inas dnlen bu askeri tbbiyenin, hasta pavyonlarnn Hamburgtaki Eppindorf Hastanesindeki Curschmann tipi pavyon eklinde, byk dershanenin Leipzigteki cerrahi kliniinin Auditoriumu tarznda planlanmas Rieder Paann tavsiyesi ile olmutur.10

1618

Osmanl mparatorluunda Merutiyetin ilan edildii 23 Temmuz 1908 (10 Temmuz 1324) gn Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye-i ahanenin yani askeri tbbiyenin muallimleri toplanarak bu messesenin slah iin Harbiye Nezaretine yaz yazmlar, bunun zerine Harbiye Nezareti, mektebin slah iini, mektebe braktn bildirmiti. Bununla ilgili olarak yaplan ilk toplantda, stanbuldaki Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye-i ahane ve Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye gibi iki okulun birletirilerek bir at altnda toplanmas iin karar alnmt. O gnlerde Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiyedeki Cemil, Ziya Nuri ve Sleyman Numan Paalar toplanarak, bu reformun Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiyede daha kolay gerekletirilebilecei dncesiyle, Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiyeyi Faklteye evirme ve yeni bir kadro yapma dorultusunda karar almlardr. Bu karar Maarif Nezareti de uygun grm, gerek Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye gerekse am Mekteb-i Tbbiyesi Maarif Nezaretine balanmtr. Faklte durumuna gelmi olan bu yeni kuruluun balang tarihi 1 Ternisan 1324 (14 Kasm 1908) olarak kabul edilmi olup11 Darlfnun-u Osmannin bir ubesi olan Mekteb-i Tbbiye, Tp Fakltesi ismiyle adlandrlm ve oybirlii ile Seririyat- Hariciye (Cerrahi Klinii) Muallimi Mir Cemil Paa Tp Fakltesi Riyasetine (yani Dekanlna) seilmitir.12 Kadrgadaki bu Tp Fakltesinin Muallimler Meclisi son defa 16 Haziran 1325 (29 Haziran 1909) tarihinde toplanm ve 1 Eyll 1325 tarihine kadar tatil karar almtr.13 Kadrgadaki kuruluun Tp Fakltesi ismini almasn Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye hocalar kabul etmemilerdir. Maliye Nazr Cavit Bey, Mekteb-i Tbbiye-i Askeriyenin tahsisatn, 1325 (1909) yl bte mzakerelerinde belli etmeden Tp Fakltesininkine geiriverince,14 Askeri Tbbiye Mektebi, mli bakmdan ortadan kalkarak Tp Fakltesine katlmtr. Kadro meseleleri halledilmemesine ramen 23 Austos 1325te (5 Eyll 1909) komisyon, karsndaki kliniklerle birlikte Haydarpaadaki mektep binasnn Darulfnun-u Osman Tp Fakltesine verilmesini, bunlarn iindeki ara ve gerecin Maarif Nezaretine devredilmesini, askeri tp talebesinin mektep iinde kendilerine ayrlan blmde kalmalarn karara balamtr. lk toplantsn 15 Eyll 1909da Maarif-i Ummiye Nezaretinde yapan, bu Fakltenin ilan edilen kadrodaki Muallimler Heyeti, Cerrahi Klinii Muallimi Cemil Beyi oybirlii ile Faklte Reisliine (yani dekanla) semitir.15 Bylece tesis edilen Haydarpaadaki Darlfnun-u Osman Tp Fakltesi, Fransadaki Lyon Tp Fakltesinin Nizamnamesine gre organize edilerek 1933te Atatrkn gerekletirdii niversite Reformuna kadar ksa bir sre Trk tbbna hizmet etmitir. I. Dnya Sava ile hemen hemen btn retim kadrosu askere alnan Faklte alamam, 1500 yatakl Asker htiyat Hastanesine dntrlm, 1916 ylnda retime balayarak ksa devrelerle ordunun hekim ihtiyacn karlamaya almtr. Baz gerekelerle geici olarak 1917de Caalolundaki eski Trk Tabibler Birlii Binasna tanan okulun son snf rencileri 1925 ylndan itibaren stanbul hastanelerinde staj yapmaya balamlardr.

1619

1922 ylndan sonra balayan yenilikler arasnda Cumhuriyetin ilnndan hemen nce Tp Fakltesine kz rencilerin kabul edilmesi vardr. 1924-1925 renim ylnda F. K. B. snf almtr.16 Gerek Mekteb-i Tbbiye-i ahane ile onun Askeri Tatbikat Okulu niteliindeki Glhaneden, gerekse Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye gibi sivil tbbiyeden yetien ve cumhuriyet dneminde de bu yukarda zikredilen messeselerde hocalk etmi hekimler arasnda tbbi bulu yapm olanlar da vard. Prof. Dr. Ernst von Dringin 1902de Almanyaya dnnden sonra Mekteb-i Tbbiye-i ahanede Cildiye ve Efrenciye Kliniinin bana getirilen Dr. Cell Muhtar (zden), Pariste Tp Fakltesinin nl dermatoloji limlerinden Prof. Dr. Fournier yannda alrken 1890da avu ii ve ayak altnda grlen Palmoplanter Trikofisiyi kefetmi, 1892de Pariste Franszca yapt yaynlar ile dnya tp literatrne gemitir.17 1908 ylnda Tbbiye-i ahane ile Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye Haydarpaada Darlfnunu Osman Tp Fakltesinde birletirildikten sonra Dr. Cell Muhtar burdaki Cildiye ve Efrenciye Krssn 1923te kendi arzusu ile ayrlmaya kadar ynetmitir. Dr. Cell Muhtarn yannda Dr. Hasan Read (Sndm) poliklinik yapp yetimitir. Dr. Hasan Reat Sndm monositer lsemi bulgusu adn dnya tp literatrne geirmi ok kymetli bir dermatoloji hocamz olup, bu buluunu 1913te Hamburg St.Georg Hastanesinde Victor Schelling ile birlikte alrken yapm ve ayn yl Mnchner Medizinische Wochenschriftte yaynlamtr.18 1916 ylnda stanbulda Tp Fakltesinde Deri Hastalklar dersleri vermeye balayarak 1933 ylnda Darlfnunun lavna kadar krsde hocalk etmitir. 1932te Kbilde kurulan Afganistann ilk modern Tp Fakltesinin Dekanln kabul etmi ve ilk mezunlara diplomalarn verdikten sonra yurda dnmtr.19 Glhanede Prof. Dr. Deyckenin yannda yetien ve onunla birlikte lepraya kar Nastin denilen bir ila gelitiren Dr. Read Rza,20 Prof. Dr. Sheyl nvere gre lekeli humma mili Rickettsiay ilk defa kefetmi olmasna ramen bu buluunu hemen yaynlamad iin, bu buluu 1916da bakasna mal edilmitir. Dr. Read Rza ayrca lekeli hummaya kar ilk defa bir a kefetmi olup, Romanya harbi balamadan nce Almanlar Read Rzann bu asn tetkik ettikten sonra tatbik etmilerdir.21 Glhaneden, Wieting Paa dneminde, yannda cerrahi yardmcs M. Kemal (ke), mdr muavini ve cildiye muallimi Talat Atf, yardmcs Hulusi Behet, asabiye muallimi Mazhar Osman (Uzman), Nazm akir, gz muallimi Niyazi smet, KBB muallimi Bahri smet, roloji muallimi Fuad Kamilin (Berksan) yan sra Tevfik Salim (Salam), Abdlkadir Ltfi (Noyan), Neet Osman ve hsan Ali gibi deerli Trk tp hocalar alm, bunlar daha sonralar Trk tbbnn bat dzeyine ulamasnda byk rol oynamlar, bunlardan bazlar Atatrkn 1933 niversite reformu ile tesis edilen stanbul niversitesi Tp Fakltesinde hoca, hatta dekan, rektr gibi ynetici olarak bizzat grev almlard.22

1620

Byk Atatrkn gerekletirdii reformlarn en nemlilerinden biri de hi phesiz 1933teki niversite Reformudur. Zira, Cumhuriyetin ilannn 10. ylnda gerekletirilen bu niversite reformu ile, bu Cumhuriyet iin gerekli, gelecein bilim adamlar ve devleti ynetecek dirayetli ahsiyetleri yetitirmek, Trk bilimini ada uygarlk seviyesine ulatrmak hedef olarak seilmiti. Byk Atatrkn kyafet reformundan, laiklie kadar bir ok reformlarnn tartld u gnlerde, onu ve en byk reformlarndan biri olan niversite Reformunu gen kuaklara tantmak her zamankinden ok gerektii kansndayz. III. Atatrkn 1933teki

niversite Reformu ve Trk Tbbnn Avrupa Dzeyine Erimesi I. Dnya Savandan sonra, anakkale kahraman Mustafa Kemal Paann nderliinde Kurtulu Sava kazanlp Trkiye Cumhuriyeti kurulunca, artk sra her alanda yaplmas gerekli reformlara gelmiti. Harf inklbndan sonra Atatrk, stanbul Darlfnununda da bir reforma gidilmesini gerekli grmekteydi. Atatrk, kurduu modern Trkiye Cumhuriyeti iin gerekli, gelecein ilim adamlar ve yneticilerini, o devrin en modern metodlar ile yetitirmeyi hedef alarak, Darlfnunun yerini alacak stanbul niversitesinde Avrupann dnyaca nl bilim adamlarn toplamay dnyordu. 1929da gen yata Maarif Vekili olan Dr. Reit Galip, Atatrkn arzu ettii bu niversite Reformunu gerekletirmek iin 1931de, svirede Cenevre niversitesi eski Rektrlerinden Pedagoji Profesr Albert Malchei stanbul niversitesi Reformu iin rapor hazrlamakla grevlendirdi. Malche, raporu ile ilgili incelemeler iin 1932de Trkiyeye geldi. Raporunu tamamlayarak 29 Mays 1932de Trk Hkmetine sundu ve svireye dnd. Malchein tavsiyesine gre, yeni tesis edilecek stanbul niversitesinde hemen hemen btn Bat Avrupa niversitelerinden gelecek retim yelerinin grevlendirilmesi ngrlmekte idi ki, bu da zlmesi olduka zor bir problemdi. Milli Eitim Bakan Dr. Reit Galipin gayretleri ile 31 Mays 1933te karlan 2252 sayl kanunla niversite Reformu hukuken gerekleme safhasna girmesine ramen, o srada, Avrupa niversitelerinden hi bir profesrn stanbul niversitesine arlmas ii gereklememiti.23 Bu zor durumda, Prof. Malche, svireye Rusyadan g eden dostu Prof. Tschulokla temaslar sonunda, Hitlerin iktidara gelmesi ile Frankfurt niversitesi Patoloji Krss retim yeliinden ayrlarak, svireye snan ve damad olan Prof. Dr. Ph. Schwartz ile Almanyay

1621

terkeden profesrlerin Trkiyeye arlmas iini halletmek zere irtibata geti.24 Zrichte teekkl eden Yabanc lkelerdeki Alman Bilim Adamlarnn htiya Birliinin (=Notgemeinschaft deutscher Wissenschaftler im Ausland) bir temsilcisi olarak patoloji profesr Dr. Schwartz 1933 yl Temmuz aynn 5inde stanbula geldi ve matematik profesr Kerim Erim tarafndan karland. Oradan Ankaraya giderek Maarif Vekili Dr. Reit Galiple yaplan toplantda stanbul niversitesinde retim yelikleri iin Almanyay terkeden nl Alman profesrlerini teklif etti. 6 Temmuz 1933teki bu toplantda 30 Alman profesrn stanbul niversitesine retim yesi olarak arlmas, hatta verilecek aylklar kararlatrld ve buna dair protokol imzalanrken, Prof. Dr. Schwartzn hatratnda belirttiine gre, Maarif Vekili Dr. Reit Galip u konumay yapt: Bu gn emsalsiz bir iin yapld ok nemli bir gndr. 500 yl nce stanbul fethedildiinde, Bizans bilim adamlar stanbulu terketmilerdi. Buna mani olunamamt. Bunlarn ou talyaya gittiler. Bunun sonucu Rnesans dodu. Bugn bunun tam tersi olarak, Avrupadan ilim adamlarnn stanbula gelmesinin hazrln yaptk. Bunun lkemize katkda bulunacana ve bir yenilik getireceini mit ediyoruz. Siz Avrupal ilim adamlar, bize ilminizi, metodlarnz getirin, genliimize ilerlemenin yollarn gsterin. Size teekkrlerimizi ve sayglarmz sunuyoruz.25 Bu toplant ge saatte bitmesine ramen, Prof. Schwartz grmelerin beklenenden de daha iyi netice vererek daha fazla Alman profesre alma imkn saladn Zriche ektii telgrafta u ekilde ifde etti: Nicht drei sondern dreissig ( deil otuz). Ertesi gn, yani 7 Temmuz 1933te Prof.Schwartz tekrar kabul eden Dr. Reit Galip, ona, Atatrkn bu neticeden ok memnun kaldklarn bildirdi. Yeni niversitenin alnn 1 Austosta yaplmas dnldnden Schwartztan bu mukavele yaplmas dnlen Alman hocalarn muvafakatlarn alarak kendisiyle grmek iin tekrar en ksa zamanda Trkiyeye gelmesini rica etti. Ayn gn, Schwartz, ilerde kurulacak Ankara Tp Fakltesinin ekirdeini tekil edecek, ina halindeki Nmune Hastanesi ile Hfzsshha Enstitsne tayin edilecek Alman hocalarn durumunu grmek zere Salk Bakan Dr. Refik Saydamla bulutu ve stanbul zerinden svireye dnd. Zrichte hemen anlamadaki listede yer alan ve Frankfurt, Berlin, Londra, Pariste bulunan Alman profesrlerle irtibata geildi. Hatta Almanyada hapiste olan Kantorowicz, Dessauer ve Kessler gibi profesrlerin de muvafakat alnd. Bu ilem tamamlannca Prof. Schwartz, Prof. Nissen ile birlikte 25 Temmuzda Trkiyeye gelerek bu defa Dr. Rait Galip tarafndan stanbulda kabul edildi. Yeni stanbul niversitesi krslerine tayin edilecek Alman profesrlere ait Schwartz ve Nissenin Zrichten getirdikleri listeyi kabul eden Maarif Vekili Dr. Reit Galip, her ikisini, Tp Fakltesinin Haydarpaadan tanmas ve Bayezttaki niversite Merkez Binas olacak eski Harbiye Nezareti Binasnn yeni yaplarla takviyesi gibi sorunlar hakknda tavsiyelerini hazrlamakla grevlendirdi.26 Schwartzn tavsiyesi zerine Fen Fakltesinin yeniden tanzimi hakknda fikirlerinden istifade edilmek zere Gttingen niversitesinin eski nl profesrlerinden matematiki R. Courant ve fiziki Max Born ile James Franck davet edildiler. Bunlar stanbulda birka hafta kaldlar. Arkalarnda ok iyi bir tesir brakarak gittiler.

1622

Bu srada yani 1933 Austosunun ilk haftasnda Prof. Nissenin hocas nl cerrah Prof. Sauerbruch stanbula geldi. Schwartz vastasyla Prof. Sauerbruch stanbulda Dr. Reit Galip ve Prof. Malche ile grt. Ankaraya urayp Bavekil smet Paa ile de gren Prof. Sauerbruch, stanbuldaki Alman Bakonsolosluu ile Almanyadan kaan profesrlerden oluan Yabanc lkelerdeki Alman Bilim Adamlarnn htiya Birliinin (=Notgemein-schaft deutscher Wissenschaftler im Ausland) temsilcileri Schwartz ve Nissen arasnda uzlatrc bir giriimde bulundu. Bunun neticesi o zamanki Alman Bakonsolosu Fabricius, Schwartz ve Nisseni Alman Eliliinin Tarabyadaki yazlk Rezidenzindeki bir yaz partisine davet etti. Bir hafta sonra Trkiyeyi terkeden Sauerbruchun Trk niversite Reformundaki rolnn mahiyeti pek belirgin deildir.27 Austos ortalarnda, Fenerbahe aklarnda ailesi ve ocuklar ile birlikte byk bir kaza atlatan Dr. Reit Galipin 13 Austos 1933te Maarif Vekilliinden istifa etmesi, hl stanbulda bulunan Schwartz ve Nissen zerinde bir ok tesiri yapt. Ama Maarif Vekletine geici olarak bakan, Salk Vekili Refik Saydamn Prof. Schwartza evvelce, Dr. Reit Galip zamannda varlan anlamalarn tmnn geerli olduunu belirtmesi zerine Schwartz, Zriche geri dnd. Hemen akabinde Cenevrede Trkiyenin Bykelisi Hseyin Cemal Bey ve Prof. Malchein nezdinde Alman profesrlerle ilgili mukaveleleri imzaland. Schwartzn ve Neumarkn hatralarnda belirttikleri gibi, btn bu mukavele imzalayan Alman profesrler aileleri ve asistanlar ile birlikte aa yukar 150 kiilik bir grup olarak 1933 Ekim ay iinde stanbula gelerek, Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras tarafndan Dolmabahe Saraynda verilen ve Cumhuriyetin 10. yldnmne rastlayan baloya davet edildiler.28 27 Ekim 1933te, Prof. Schwartzn gemiyle stanbula geldii gn, Dr. Reit Galipin yerine yeni Maarif Vekili olan Prof. Hikmet Bayur ve Rektr Prof. Neet mer 18 Kasm 1933 Cumartesi gn yeni stanbul niversitesinin ve retim ylnn alnda birer konuma yaptlar. 19 Kasm 1933 Pazar gn tedrisata balayan stanbul niversitesi Tp Fakltesinin ilk dekan Prof. Dr. Tevfik Salim Paa idi.29 Bylece 1909dan beri Haydarpaada Prof. Dr. Rieder Paann tavsiyeleri gereince yaptrlan binalarda faaliyette olan Tp Fakltesi, Avrupa yakasnda Haseki, Gureba, Cerrahpaa, ili ocuk ve Bakrky Akl Hastanelerine, teorik tp krsleri de Beyazttaki Merkez Binaya tand. 1933teki bu niversite Reformu ile ayrlan eski Darlfnun hocalarnn yerine Nazi Almanyasndan kaan 42 kadar Alman profesr tayin edilmilerdi.30 Bu ilerin gerekletirilmesinde evvelce de zikredildii zere svireli Pedagoji Profesr Malche ile Alman patoloji profesr Schwartz byk rol oynadlar. Sadece stanbul Tp Fakltesinde 1933 ile 1945 yllar arasnda 16 Alman tp profesr klinik ve enstit direktrleri olarak grev almlard.31 stanbul Tp Fakltesinde retim yelii yapan bu Alman tp profesrleri, Rudolf Nissen (1896-1981), Erich Frank (1884-1957), Wilhelm Liepmann (1878-1939), Josef Igersheimer (1879-1965), Friedrich Dessauer (1881-1963), Alfred Kantorowicz (1880-1962), Philipp Schwartz (1894-1977), Siegfried Oberndorfer (1876-1944), Hans Winterstein (1879-1963), Julius Hirsch (1892-1963), Hugo Braun (1881-1962), Werner Lipschitz (1892-1946) gibi kendi sahalarnda dnya apnda birer otorite idiler.

1623

Bunlara Hulsi Behet, kil Muhtar zden, Mazhar Osman gibi deerli Trk hocalar eklenince stanbul Tp Fakltesi 1933ten sonra Avrupann en nemli Tp Fakltelerinden biri haline geldi. Bugnk tp hocalarnn ou da o devirde ya onlarn asistan yahut talebesi idiler ve hl stanbul Tp Fakltesinde, 1933te byk Atatrkn gerekletirdii niversite Reformu ile ulalan yksek bilimsel dzeyi devam ettirmeye azimle almaktadrlar. Hemen burada unu da belirtmek lazm ki Almanya bata olmak zere, svire, Avusturya, ekoslovakya, Macaristan ve Fransa gibi eitli lkelerden gelen nl bilim adamlar ile 1933 yl 19 Kasmnda tedrisata balayan stanbul niversitesinde, gerek bu yabanc hocalarn Trkiyeye uyum salama, gerekse yerli Trk hocalarla olan ilikileri ile yeni tanlan binalardaki eitli inaat faaliyetlerinin zamannda bitirilememesi ve bilhassa stanbul Tp Fakltesindeki gerekli laboratuvar malzemeleri, ara, gere teminindeki glkler kt, Prof. Dr. Ph. Schwartzn bir sre nce yaynlanan hatratnda yer almaktadr. Bu hatratnda belirtildii gibi, stanbulda Dr. Gunzbergin evinde 1934 ubat sonunda rastlad Atatrkn silah arkada ve dostu General Ali Fuat (Cebesoya) bu aksaklklar anlatan Prof. Dr. Ph. Schwartz, bunun biraz da niversite ynetiminin tutumundan kaynaklandn belirterek, T.C. Hkmetinin buna bir are bulmasn ister.32 Hemen 1934 yl k smestri bitimi ile yaz smestri balangc arasnda stanbul niversitesi Rektr ve Dekan deitirilerek, Ankaradan iyi bir ynetici olarak bilinen Cemil (Bilsel) Rektr, stanbul Tp Fakltesine de, anatomi profesr Prof. Dr. Nurettin Ali (Berkol) Dekan olarak atandktan sonra, alnan yeni nlemlerle her ey yerli yerine oturmaya balar. Rektr Cemil Bilselin bizzat, Tp Fakltesinde yabanc hocalarn derslerine gelerek onlar dinleyip, rencilerle de grtkten sonra, yabanc hocalara olan gveni artar. Prof. Schwartzn anlarnda altn izerek belirttii gibi, Tp Fakltesinde, Fransz

niversitelerinde kk gruplar halinde rencilere pratik yaptrma, Alman niversitelerinde uygulanan anfi dersleri verme sistemlerinin bir sentezi mahiyetinde olan yeni retim ynetmeliini kabul ederek eitim reformuna gidildi. Gerekli alet ve aralarn alnmas salanp, morfoloji binas ve dier enstit inaatlarndaki aksaklklar da giderildikten sonra 1934 yaz smestrinde niversite Reformunun tam baarl bir duruma gelmesi mmkn olabildi.33 lk zamanlarda bilhassa stanbul Tp Fakltesinde yerli hocalarn, yabanc hocalara kar olan mesafeli ve pheli davranlarnn almasnda, Prof. Nissen, Prof. W. Liepmann ve Prof. Igersheimer gibi cerrahi, jinekoloji, gz hekimlii alanndaki bu nl cerrahlarn hastalar iyi etmede gsterdikleri stn baarlar neticesi onlara gelen hastalarn bir sel halinde bymesi yan sra fizyolog Prof. Wintersteinn 1934 k smestrinde niversitenin en byk anfisinde her iki haftada bir, niversite hocalar ve rencilere ak olan bilimsel ierikli niversite Konferanslar tertipleyerek Trk hocalar ile yabanc hocalar arasnda kaynamay salamasnn byk rol oynad Prof. Schwartzn anlarnda yer almaktadr.34

1624

Prof. Schwartz, 1934 Martnda Dr. Gunzbergin stanbuldaki evinde, o dnemin ktisat Vekili (Bakan) Celal (Bayar) Beyle grtnde, Trk ekonomisinin gelimesi iin tesis edilecek bir Brain trust kurulunda grev alacak 3 uzmann Notgemeinschaft vastas ile temini hususunda yardm rica ediyor. Prof. Schwartz da Notgemeinschaftn bakan Dr. Demuth vastasyla Dr. von der Portens (ynetici ef), Dr. Baades ve Dr. Weigertsin bu ama iin Trkiyede grev alabileceklerini Celal Bayara bildiriyor ve 7 Aralk 1934te bunlarn greve balamas ile bu projenin sonulandn belirtiyor.35 1934-35 gz yarylnda stanbul niversitesini ziyaret eden Salk Bakan Dr. Refik Saydam rektrlkte Prof. Schwartzla grerek, Ankaradaki Hastaneler ve Hijyen Enstitsnde grev alabilecek tp doktoru ve profesrlerin temininde yardmc olmasn istiyor. niversite Reformunun rayna oturmasnda ve ktisat Vekili Celal Bayarn istedii Brain trust denilen ktisadi Planlama Komitesinin tekiline yardmc olduktan sonra, stanbuldaki Gzel Sanatlar Akademisi ile Ankarada tesis edilecek Konservatuara retim yesi temini iin kendisinin hkmet danman tayin edildiinden bahseden Schwartz, bu grevini de Notgemeinschaftn yardm ile tamamladn belirtiyor. Bu ekilde stanbuldaki Gzel Sanatlar Akademisinin Mimarlk blm bakanlna tayini dnlen Prof. Hans Poelzigin aniden vefat ile onun yerine Prof. Bruno Tautn, Konservatuar iin de Carl Ebert, Paul Hindemith ve Zuckmeyerin teklif edildiini belirtiyor.36 Bylece Schwartzn Atatrkn 1933te gerekletirdii niversite Reformunda byk katklarnn yan sra, bu reformlarn devamnda da byk rol oynad anlalyor. Burada hemen u hususu belirtmek gerek; 1933 niversite Reformu ile stanbul niversitesinde nl Alman profesrlerden baka dier yabanc profesrler de tayin edilmilerdi. Avusturya, ekoslovakya ve Macaristandan kamak mecburiyetinde kalan bir ok bilim ve sanat adam arasnda ok sayda tp profesr de Trkiyeye g ederek stanbul niversitesinde ve Ankarada Refik Saydam Hijyen Enstits ile Numune Hastanesinde grev almlardr. Viyana niversitesinden Kulak-Burun-Boaz Hastalklar Profesr Dr. Erich Ruttin ile Radyoloji Profesr Dr. Max Sgalitzer bu dnemde stanbul Tp Fakltesinde kendi sahalarndaki kliniklerin direktr ve ordinarius olarak almlardr. Pragdaki Alman niversitesinden biyokimya Profesr Dr. Felix Haurowitz de 1948de Indiana niversitesinde biyokimya profesr olarak greve balayncaya kadar uzun sre stanbul Tp Fakltesi Biyokimya Krss Bakan olarak grev alarak bu krsnn tekmlnde byk rol oynamtr. Bunlar arasnda tek svireli, zooloji profesr Andr Naville idi ve 1937de gen yata vefat etti. Yerine ayn yl Alman Prof. Dr. Curt Kosswig geldi. Fransz asll olanlar ise cerrah olup anatomi hocal yapan Prof. Dr. Aim Mouchet, hukuku Prof. Charles Crozet, fiziki Prof. Marcel Fouch, eczac Prof. P. Duqunoistan ibaret olup Almanlardan sonra en kalabalk yabanc profesr grubunu oluturuyordu. Daha sonralar pek az sayda ngiliz, Fransz, svireli ve talyan profesrler de stanbul niversitesinde grev aldlar. Ama 1933te ve ondan sonra stanbul niversitesinde ve Tp Fakltesinde grev alan Alman profesrler dier yabanclara nazaran byk bir ekseriyeti tekil etmekte idiler. Atatrk devrinde, 1933te gerekletirilen niversite Reformu Avrupada byk akisler yapt. Franszlar yeni niversitede grev alan Alman profesrlerin, Franszlara nazaran ok daha byk sayda olmasndan tedirgin olduklarn belirttiler. Ama Maarif Vekleti bunu niversite, Alman veya Fransz ilmine deil sadece ilme hizmet iindir aklamas ile

1625

cevaplandrd. O zaman, Almanyada tbb dergilerde, Trkiyedeki niversite Reformunu ven yazlara rastlanr. Bu ii gerekletiren Atatrkn sevdii Maarif Vekili Dr. Reit Galip Beyin 38 ya ile Dr. Goebbels ve General Balbo gibi Avrupann en gen bakanlarndan biri olduu vurgulanr. Almanya ve svireden dnyaca nl profesrlerin yeni stanbul niversitesine tayini vlerek, Profesr Sauerbruch ile Prof. Einsteinin ylda iki defa misafir olarak ders vermelerinin de kararlatrld belirtilir. Hatta bu yeni stanbul niversitesinin Enstitleri, Krsleri ve yeni ecnebi profesrleri ile Avrupann en modern bir niversitesi olaca hakikatine iaret edilerek bu niversitede, aralarnda, Msrl, ranl, Azerbaycanl ve Bulgar talebelerin de bulunduu ok sayda yabanc rencilerin de retim grd belirtilmektedir.37 Buna benzer haberlerin Birleik Amerika basnnda da38 yer almas Atatrk devrinde gerekletirilen niversite Reformunun, hretli Alman ve dier profesrlerin stanbul niversitesinde grev almalarnn, o zaman Avrupa ve Amerikada pek nemli bir olay olarak karlandn gstermektedir. Trk kltr tarihi asndan nemli olan, o dnemde, Hitler Almanyasnn da Trkiyeye snan bu profesrlerle ilgili durumu deerlendirmek iin 1 Mays 1934te tesis edilen Reichsministerium fr Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung yani mparatorluk Bilim ve Milli Eitim Bakanlnn yksek dzeyde bir brokrat, Oberregierungsrat Dr. Herbert Scurlay nce 1937de yani Atatrkn yaad dnemde, ayrca Atatrkn lmnden sonra 11 ila 25 Mays 1939da Ankara ve stanbula gndererek Trkiyede grev yapan Alman asll Profesrler hakknda geni bilgi ieren rapor hazrlanmasn salamasdr. Dr. Scurlann 1937deki Trkiyeye seyahati ile ilgili raporu imdiye kadar arivlerde bulunamamasna ramen, 11-25 Mays 1939 tarihlerindeki Trkiyeye yapt seyahati sonucu Hitler dnemi mparatorluk Bilim ve Milli Eitim Bakanlna verdii raporu bir tesadf neticesi Atatrkle ilgili bir serginin hazrlanmas ile ilgili aratrmalar esnasnda Ankaradaki Alman Elilii evrak arasnda kefedilerek Prof. Dr. Klaus-Detlev Grothusen tarafndan 1987de Der Scurla-Bericht. Bericht des Oberregierungsrates Dr. rer.pol.Herbert Scurla von der Auslandsabteilung des Reichserziehungsministeriums in Berlin ber seine Dienstreise nach Ankara und stanbul vom 11.-25. Mai 1939; Die Ttigkeit deutscher Hochschullehrer an trkischen wissenschaftlichen Hochschulen bal altnda yaynlanmtr. Bu Dr. Scurla-Raporundan anlaldna gre Hitler Almanyasnn kltr politikas neticesi, Dr. Scurlann bu seyahatinin, Yahudi asll Alman profesrlerin Nazi-Almanyas hakkndaki menfi propagandasn nlemek amac gtt, len veya USAya giden Alman hocalarn yerine Yahudi asll deil de Alman asll profesrlerin Trkiyeye gnderilmesine ynelik olduu anlalmaktadr. Mesela stanbul Tp Fakltesindeki Radyoloji Krssn kuran Prof. Dr. F. Dessauerin sal nedeni ile svireye gitmesi zerine bu krsye Alman hkmetinin ao. Prof. Dr. Rissenin tayinini istemesine ramen, stanbul niversitesi Rektrl 1937de nce Viyana niversitesinden Prof. von Wiener ile bu hususta grmeler yapm ve 9 Eyll 1938de Alman Hkmeti Berlindeki Trk Bykelilii

1626

vastas ile bu krsye Prof. Dr. Rissenin tayini iin teklifte bulundu ise de 19 Eyll 1938de Viyanal Yahudi asll Prof. Sgalitzerin stanbuldaki bu radyoloji krssne tayini gereklemi, hatta 1938 Ocak aynda bu hususta Nazi gizli polis tekilat uyarlm olmasna ramen, Prof. Dr. Sgalitzerin stanbula seyahatinin nlenemedii Dr. Scurla-Raporunda yer almaktadr.39 Bu hususlar Atatrkn 1933te gerekletirdii niversite reformu ile yaratlan niversite sisteminin zerk olmad eklindeki mnakaalara gzel bir cevap verecek nitelikte olup, stanbul niversitesinin, Alman Hkmetinin ve Ankaradaki Milli Eitim Bakanlnn basklarna ramen kendi retim yelerini belirledii ve uygun grd profesr tayin ettirebildii yani zerk bir niversite olduunu kantlamas asndan da ok gzel bir misaldir. Hemen burada belirtilmesi gereken bir husus da, Dr. Scurla Raporundaki bu hadiselere benzer bir durumun Prof. Schwartzn anlarnda yer almasdr. Salk Bakan Dr. Refik Saydam, 1934-35 k smestrinde stanbul niversitesi Rektrlnde Prof. Schwartztan Ankaradaki Hastane ve Enstitler iin gerekli tp uzmanlarnn temini ricasnda bulunmas zerine, Notgemeinschaft vastas ile temin edilerek Prof. Schwartz tarafndan sunulan listedeki Prof. Engel ve Prof. Ellingerin Trkiyeye gelmesi iin Trkiyenin Almanya Hkmetine bavurusu, araya Prof. Dr. Sauerbruchun tavassutu da girmesine ramen komnist olmalar nedeni ile sakncal olduklar belirtilerek Alman Hkmeti tarafndan bunlar yerine Yahudi olmayan ri yani saf Alman asll iki gen bilim adam teklif edildiini40 anlarnda belirtmesinden de anlalmaktadr. Bylece grlyor ki svireden davet edilen Prof. Malchen hazrlad rapor gz nnde tutularak 31 Mays 1933te karlan bir kanunla, byk nder Atatrkn gerekletirdii niversite reformu, Trkiyenin ada uygarlk dnyasnn zerine karlmas hedefine ynelik bir reformdu. Deerli Trk hocalarn yan sra Almanya, Avusturya, ekoslovakya, svire ve Fransadan gelen Avrupal profesrlerle takviye edilerek gerekletirilen bu niversite reformu ile Avrupa niversiteleri seviyesine karlan Trk niversitelerinin 13.6.1946da karlan 4936 sayl daha zerk bir niversite yasas ile Avrupa Rektrler Konseyine kabul Prof. Dr. E. Hirsch tarafndan salanmtr. IV. 1933 niversite Reformunun Trk Tbbna Katklar Ne yazk ki Atatrkn niversite Reformu Trk kltr tarihi asndan imdiye kadar yeterince deerlendirilememitir. Atatrk hakknda yabanc dillerde yazlm eserler arasnda en nde gelen bir eser yazan Lord Kinross bile, onu, askeri dehas ve devlet adaml ynyle skender, Sezar, Napolyon ve Cromwell ile mukayese etmekte, bilhassa, Atatrk, Julius Sezarn De Bello Gallicosu gibi bir eseri yani Nutuku yazd iin Julius Sezara benzetmekte,41 ksa bir srede gerekletirdii

1627

harf inklbn vmekte ise de,42 Atatrkn en byk eserlerinden biri olan niversite Reformu ile kurduu yeni stanbul niversitesinden hemen hemen hi bahsetmemektedir. Bu da Atatrkn Trk kltr ve ilmi bakmndan ok byk bir eseri olan niversite Reformunun tarihi adan, kltr tarihi asndan daha yeteri kadar deerlendirilmediini gstermektedir. uras muhakkak ki, Nissen, Frank, Igersheimer, Liepmann, Kantorowicz gibi klinisyen Alman hocalar 1933te stanbul Tp Fakltesinde hemen greve balar balamaz gerek kibarlklar gerekse hekimlikteki yksek baarlar ile gnlleri feth etmilerdi. Neumarkn hatralarnda yer ald zere, hekimliinin ve kibarlnn tesiri altnda kalan birok hastalar yeni doan ocuklarna Nissenin ismini ad olarak veriyorlard.43 Atatrk de muhakkak, kendi eseri olan bu niversite Reformu ve bunun sonucu stanbul ve Ankarada grev alan Alman tp profesrleri ile gurur duyuyordu. O sralarda Trkiyeyi ziyaret eden ran ah Rza Pevleviye, Atatrk hemen stanbuldaki Alman hocalar tavsiye etmitir. Prof. Igersheimer, ahn gz hastal ile ilgilenerek, lzumlu gzl vermi, Prof. Kantorowicz de aha yeni di protezi yaparak, ahn takdirini kazanmt.44 Alman hocalar da Atatrke byk bir minnettarlk, gven ve iten bir sevgi ile bal idiler. Atatrkn hastalnda Ankarada Prof. Marchionini ve Prof. Dr. Max Meyer konsltasyona arlmlard. Prof. Dr. Kantorowicz Atatrkn di rahatszl nedeniyle,45 Prof. Dr. Frank da Atatrkn son hastalnda konsltasyon iin arlmlard. Atatrkn 1938deki son hastalnda konsltasyon iin ayrca Almanyadan Prof. Dr. Gustav von Bergmann ile Viyanadan Prof. Dr. Hans Eppinger de stanbula davet edilmilerdi.46 Atatrkn ebediyete intikalinden sonra Prof. Dr. Nissen, Prof. Dr. Lipschitz, Prof. Dr.

Igersheimer gibi hastalklarn tedavi ettirmek veya dier nedenlerle Trkiyeden ayrlarak Amerikaya yerleen Alman hocalara mukabil Prof. Dr. Felix Haurowitz, Prof. Dr. Tibor Pterfi, Prof. Dr. Zdenko Stary, Prof. Dr. Max Clara gibi dier deerli Alman ve Avusturyal hocalar stanbul Tp Fakltesinde grev almlardr. Atatrk devrinde ve onu izleyen dnemde 1933 ile 1957 yllar arasnda Trkiyede grev alan Alman hocalarn bir ksm Trk vatandalna gemi, hatta Frank (1957), Liepmann (1939), Oberndorfer (1944) gibi ok deerli hocalar ikinci vatanlar olan stanbulda vefat etmilerdir. Prof. Dr. E. Frank, Amerikan niversitelerinlden ok cazip teklifler almasna ramen bunlar reddetmi ve bunun sebebini soranlara Yurdumdan atlm olmann ac aknlna uradm gnlerde bana yalnz ve yalnz Trkiye kollarn aarak barna bast, buras benim vatanmdr, ayrlp nimetlerine kfranda bulunamam demiti.47 Prof. Dr. Curt Kosswigin lmnden biraz nce 1981de Atatrkn doumunun 100. yl ansna dzenlediimiz Atatrk Dneminde Trk-Alman Tbb likileri Simpozyumuna verdii o

1628

dneme ait hatralarn ieren tebliinde tpla ilgili Alman hocalarn bilimsel faaliyetleri hakknda verdii u bilgi olduka ilgintir: stanbul niversitesinde grev alan Alman hocalarn herbirinin kendi mizalarna gre belli bir yaay ekli vard. Bazlar evlerine ekilerek temaslardan uzak kaldlar, dierleri ise srekli bir ekilde birbirlerinin evlerinde toplantlar dzenleyerek biri tarafndan hazrlanan ilmi bir mevzuyu konuarak tarttlar. zellikle (Fizyoloji hocas) Prof. Wintersteinin abalar sonucu, Trk meslektalar ile temas salamak amacyla, Trk Fizik ve Tabii limler Sosyetesini kurdular. Bu sosyeteye Trk meslektalarmzdan Sayn kil Muhtar, Sayn Reat Garan dzenli olarak; Sayn Mazhar Osman ve bakalar da bazen gelirdi. Bir hayli tartma olduu gibi Sosyetenin yayn organ sayesinde (sava srasnda nternasyonal yayn kesintiye uramasna ramen) yeni bulularmzla ilgili donelerimizi yaynlayabiliyorduk. Bu gibi toplantlardan pek holanmayanlar arasnda Philipp Schwartz, Erich Frank ve Siegfried Oberndorfer bulunuyordu.48 1943-1944 yllarnda, deerli hocalar Ord. Prof. Dr. Tevfik Salam ve Ord. Prof. Dr. Ekrem erif Egeli klinik aratrmann deneysel ynn kabul ettirmiler ve stanbul Tp Fakltesi apa blmnde kliniklerle ibirlii halinde almay amalayan bir tecrbi aratrma enstitsnn kurulmas fikrini gerekletirmilerdir. Bu enstit kuruculuunu Dr. W. Laqueur yklenmitir. Bu mtevazi enstit ksa zamanda almas ve yaynlar ile kendisini kabul ettirmitir. Dr. W. Laqueurn ayrlmasndan sonra enstit ynetimini yklenen Prof. Dr. F. Reimann enstit faaliyetini emekliliine kadar baar ile srdrmtr.49 Bu gn de bu enstit DETAM ad altnda aratrma faaliyetlerine devam etmektedir. Atatrkn niversite Reformu ile vazife alan ok deerli yerli ve yabanc profesrlerle stanbul niversitesi ve stanbul Tp Fakltesi Avrupada n plana gemiti. kil Muhtar, Mazhar Osman ve Hulusi Behet gibi hocalarn yan sra W. C. Rntgenin X-Inlarn kefinden sonra rntgen teknii ve radyolojiye dair bulularyla en byk gelimeyi salayan Friedrich Dessauer, Essentielle Hypertonienin ve diabetes tedavisinde Syntalinin kifi, dahiliyeci Erich Frank ve gs cerrahisine, hocas Sauerbruch kadar yn veren Rudolf Nissen gibi bir cerrahn ve dier deerli pek ok hocann stanbul Tp Fakltesinde almas bu fakltenin o zamanlar Avrupada tp alannda ilim mealesini en nde tayan bir faklte gzyle baklmasna sebep olmutur. Buna en byk delil de Erich Frankn stanbul Tp Fakltesinde yaynlad New Istanbul Contributions to Clinical Science mecmuasnn II. Dnya Savandan sonra 1950li yllarda bile her yeni saynn iinde daha ne gibi tbbi bir yenilik yeralacak dncesiyle Avrupada, sabrszlkla beklenen bir dergi olmas gsterilebilir. Dermatoloji hocas Hulusi Behetin bugn de kendi adyla tbb literatrde anlan Hulusi BehetSyndromunu kefi, kil Muhtarn kendi alanndaki Avrupada tbb literatre geen bulular, Mazhar Osmann psikiyatride kendi ekoln kurmas, Sheyl nverin Trk tp tarihi alannda Avrupada ilgiyle takip edilen aratrmalar, Atatrkn niversite Reformu ile stanbul Tp Fakltesinde Trkiyede tbbi alanda bir rnesansn douunun en byk delilleridir. Atatrkn gerekletirdii niversite Reformu tarihte benzerine az rastlanacak apta byk bir reformdu. yle ki, Ankaraya ve stanbul niversitesine Avrupadan arlan profesr, doent ve

1629

asistanlarn says 144 olup, stanbul niversitesinde 27 Trk ordinarius profesre karn 38 yabanc ordinarius profesr vard. stanbul Tp Fakltesinde 12 Enstitden 8inin bandaki ordinarius profesr yabanc Avrupal profesrd. Ayrca 325 niversite retim elemanlarndan 85i yabanc, Avrupal idi. Bu durumda, bugn Atatrkn niversite Reformunu aratran Widmann50 ve Helge Peukert51 gibi Avrupal ve Alman bilim adamlar bu durumu, o zaman stanbul niversitesinin Avrupann en iyi Alman niversitesi olduu eklinde deerlendirmektedirler. Bylece byk Atatrkn, niversite Reformu ile daha o zaman, Trkiye Avrupa Birliine girmi gibi, stanbul niversitesinde Avrupann en iyi niversitesini yaratmas ve niversite eitiminde Orta Avrupa niversite eitiminin en ileri eklinin uygulanmas, bugn Avrupa Birliine girme aamasnda olan Trkiyemize yol gsterici niteliktedir. Atatrkn niversite Reformunu bu ynyle ele alarak, onun nda eitim sistemimizi Avrupa niversite sistemine adapte etmemiz gerekiti aikrdr. Btn bu analizler neticesinde Atatrkn niversite Reformu ile, ne kadar ileriyi gren byk bir dhi olduunu kabul etmemek mmkn deildir. V. stanbul Tp Fakltesinin

1933 niversite Reformu Sonras lk Kuak Mezunlar ve Trk Tbbna Katklar 1933ten bu yana binlerce hekim, uzman yetitiren stanbul Tp Fakltesi, deerli bilim adamlarn da yetitirmitir. Fakltede gittirke artan aratrma faaliyetinin sonular eitli dergi ve kitaplarda yaynlanmtr. Bugn klinik inaatlarnn byk bir ksm tamamlanm, apa kampsnde faaliyetini srdren stanbul Tp Fakltesi, 6 Kasm 1981de yrrle giren 2547 sayl Yksek retim Kanununa (YK) gre Blmler, Anabilim ve Bilim dallar halinde yeniden organize olmu, bylece 1933teki Atatrkn niversite Reformu ile getirilen Orta Avrupa niversite sisteminden tamamen ayrlnmsa da, gnmzde says artarak yurt sathna dalan tp fakltelerindeki hocalarn rektr ve dekanlarnn rencileri olmas, Atatrkn niversite Reformunun ve onun neticesi yeniden doan stanbul Tp Fakltesinin bugnk salk hizmetlerinin ve tbbmzn ada medeniyet seviyesine ulamadaki byk roln gstermeye kafidir. Bunun en byk kant da 1933 niversite Reformu sonras stanbul Tp Fakltesinin ilk kuak mezunlarn 1999 ylnn Aralk aynda, hekimlik mesleklerinin 60. yldnm ansna .. stanbul Tp Fakltesi tarafndan Onur Belgesi, stanbul Tabip Odas tarafndan da birer plaket verilmi olmasdr. Bu deerli hekimlerimiz kendi uzmanlk alanlarnda yurtii ve uluslararas ne sahip olup, Prof. Dr. hsan Doramac gibi Rektr, hatta Yksek retim Kurumu Bakan, Prof. Dr. Muharrem Kksal gibi

1630

Rektr Vekili, Prof. Dr. Safa Karatay gibi stanbul Tp Fakltesi Dekanl gibi yksek idari grevi stlenenler de vardr. Prof. Dr. Bedrettin Pars, Prof. Dr. Stk Velicangil, Prof. Dr. Haydar Aksgr, Prof. Dr. Emine Atabek, Prof. Dr. Safi Eser, Do. Dr. Arsen Zarfyan gibi Patoloji, Halk Sal, Tp Tarihi ve Deontolojiden Anatomiye kadar kendi dallarnda retim yesi olanlarn yansra, psikiyatri ve nroloji hocas Mazhar Osman Uzmann yolundan giderek Bakrky Akl ve Ruh Sal Hastanesi Bahekimlii yapan Dr. Faruk Baylkem veya bir kasaba tabipliinden balayarak orum, Samsun Hastaneleri Cerrahi efliinden Ankarada Yksek htisas Hastanesinin bahekim yardmclna kadar her kademede alan Opr. Dr. Ziya Eren gibi veya Dr. Mustafa Stk Alpan, Dr. Avni Domani, Dr. Niyazi Tren, Dr. Nezih Canren, Dr. Hamet Kprl, Dr. Recep Ataman, Dr. Jak Eskenazi, Dr. Abdurrahman Somay, Dr. Sacit Me, Dr. Muammer Kala, Dr. Secaattin Gnen, Dr. Bedri Ruhsalman, Dr. Ltfi otuk, Dr. Ziya Cokun, Dr. Latif Erolu gibi deerli hekimlerimiz vardr.52 Son dnem Trk Yksek retimine damgasn vuran Sayn Prof. Dr. hsan Doramac 1933 niversite Reformu sonras stanbul Tp Fakltesinin ilk kuak mezunlarndandr. ocuk hastalklar uzman olduktan sonra Avrupa ve USAda uzun sre kalm, yurda dnnde, Ankarada tesis ettii Hacettepe ve Bilkent niversiteleri ile son dnem Trk Eitim Tarihinde kalc izler brakmtr. 1981de 2547 sayl yasa ile Yksek retim Kurumunun hayata geirilmesinde byk rol oynayan ve ilk YK Bakan olan Prof. Dr. hsan Doramac, niversitelerimizde reform niteliinde yeni bir yaplanmaya gidilmesinden dolay, 1933 niversite Reformunun izlerinin kaldrld iddias ile ok tenkit edilmitir. Bu ynde en byk tenkit, hukuku Prof. Dr. E.Hirsch tarafndan 1982 ylnda F. Almanyada bir hukuk dergisinde Das neue trkische Hochschulgesetz bal altnda yaynlanmtr.53 Sayn Prof. Dr. hsan Doramac btn bu eletirilere cevap niteliinde 1991de Trk yksek retiminde 10 yl (1981-1991), 1981 Reformu ve Sonular bal altnda 33 sayfalk bir kitapk yaynlamtr.54 Hl tartlan bu konu hakknda en doru karar ilerde tarih verecektir. Yalnz biz burada tarafsz bir bilim ve tp tarihisi olarak, Sayn Prof. Dr. hsan Doramacnn gerek ocuk hastalklar dalnda, Trk tbbna katklarn, gerekse kurduu Hacettepe ve Bilkent niversiteleri ile Trk Eitim Tarihinde kalc izler brakan hizmetlerini inkar etmenin mmkn olmad kansndayz. Kendisini bu hizmetleri asndan 1925-1928 yllar arasnda A.B.D.de Tp Eitimi Dairesi Bakan olan Abraham Flexner ile mukayese etmek mmkndr. Abraham Flexnerin 1925te yaynlanan ve o dnemdeki Avrupa ve USAdaki Tp Eitim Modellerini ok gzel bir ekilde mukayese ederek deerlendiren Medical educaction a comparative study isimli eseri ok ilgintir. John Hopkins, Harvard ve Berlin niversitelerinde tahsil etmi olan Flexner, ABDdeki tp eitiminin 19. yzyln son yarsnda ok iler acs bir durumda olduuna deinerek, ABDde 19. yzyln ikinci yarsnda 400 kadar zel tp okullarnn pratisyen hekimler tarafndan tesis edilerek ok yetersiz ve kalitesi olduka deiik bir ekilde eitim verdiinden bahisle,

1631

bu karmaann giderilmesi iin kta Avrupasndaki niversitelerdeki tp faklteleri rnek alnarak 19. yzyln sonuna doru Baltimorda John Hopkins Medical School, bunu takiben Harvard Medical College ve Pennsylvania Medical School tesis edilerek, yava yava bunlarn, Avrupa Tp Faklteleri rnek alnarak birer tp fakltesine dntn belirtmektedir. Bylece USAda 19. yzyl ortalarndaki 400 zel tp okulundan Avrupa rnek alnarak 1922 ylnda yalnzca 80 Tp Fakltesi ortaya kabilmitir. Flexner, 19. yzyln ikinci yarsnda Fransz ve ngiliz Tp Fakltelerindeki eitimde Klinik Tipi sistem, Alman, skandinav lkeleri ve Hollandadaki Tp Fakltelerinde niversite Tipi sistemin gelitiine iaret ederek Avrupa niversiteleri Tp Fakltelerindeki eitim sisteminin Bilimsel Aratrma ve renci Eitimi gibi ayn derecede nemli iki unsurdan olutuunu vurgulamaktadr. Flexnerin Avrupa ve Amerikadaki tp eitim sistemlerini mukayese eden bu nemli eserinin 1925te yaynlanmasndan sonra kendisinin bizzat banda bulunduu USA Tp Eitimi Dairesinin de gayretleri ile ABDdeki zel vakf niversiteleri Avrupay rnek alarak kendilerine byk bir eki dzen vermiler ve 1933te Hitler Almanyasndan ABDye snan Alman tp profesrlerinin de katklar ile Amerikada tp aratrmalarnda ve tp eitiminde ok byk ilerlemeler olmutur.55 Abraham Flexner, Avrupa niversite Sistemini rnek alarak ABD niversitelerinde reform yaparken, Prof. Dr. hsan Doramacnn Amerikan ve Angel-Sakson niversite sistemini rnek alarak son dnem Trk niversitelerinde bir reforma gitmi olmas zerinde durulmas gerekli bir husustur. VI. 1981de YKn Tesisinden

Sonra Trk Tbb ve Tp Eitiminde Yabanc Dilde Eitim Sorunu 1933te Atatrkn gerekletirdii niversite reformu ile Orta Avrupadan getirilen Alman hocalarla Almanca dilinde eitim, bilhassa tp alannda etkinliini 1957de Prof. Dr. Erich Frankn lmne kadar devam ettirmitir. kinci Dnya Savandan sonra ngiliz dilinin etkinlii dnyada ve bizde tesirlerini gstermi, 4 Haziran 1959 tarih ve 7307 sayl kanunla Ankarada tesis edilen Orta Dou Teknik niversitesinde yabanc retim yeleri ile ngilizce dilinde eitim resmen balam, bunu, 8 Temmuz 1967de tesis edilen Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinde ayrca ngilizce eitim veren Boazii niversitesinin 9 Eyll 1971de tesisi izlemitir. 6 Kasm 1981de yeni bir Yksek retim yasasnn yrrle girmesi ve YKn tesisi ile niversitelerimize getirilmek istenen yenilikler56 ve bilhassa yabanc dilde eitim veren Bilkent, Ik, Bilgi, Yedi Tepe ve Ko niversiteleri gibi, zellikle ngilizce eitim veren zel niversitelerin tesisi, Marmara niversitesi gibi devlet niversitelerinin tp ve dihekimlii fakltelerinde, hatta .. Cerrahpaa Tp Fakltesinde ngilizce eitim veren blmn almas bu konuda bir ok tartmay beraberinde getirmitir.57

1632

Yalnz ngilizce eitim veren bu zel ve devlet niversitelerinde ders veren ngiliz veya USA kkenli retim yeleri yerine, bir ngilizce hazrlk snfndan sonra, daha ziyade ngilizce bilen Trk retim yelerinin ders vermesi ve bu retim yelerinin ngilizce bilgi ve verdikleri derslerin kalitesi son zamanlarda byk eletiri konusu olmutur.58 Buna ilave olarak yabanc dilde eitimin Trk bilimine ve kltrne zarar verecei ve Trkiyeyi koloni bir devlet durumuna drd gerekeleri, 1853l yllardan itibaren Osmanl Trkiyesinde Franszca tp eitimine yneltilen eletirilerin tekrar gndeme gelmesi durumunu beraberinde getirmi, hatta bu balamda yabanc dilde yksek eitimin kaldrlmas bile son yllarda ortaya atlmtr. Son yllarda USA ve Kanada gibi ok eitli dillerin hakim olduu lkelerde yaplan bilimsel aratrmalarda ikinci dilde, yani yabanc dilde eitimin daha etkili ve baarl olduu, bir teori deil, henz ok yeni bir uygulama olmasna ramen, bilimsel aratrmalarn ortaya koyduu bir gerek olarak ortaya kmaktadr.59 Bu konuda gruplar zerinde yaplan bilimsel aratrmalarda, yabanc dilde eitimin: 1) Dil ve konu snf olarak iki ayr snf yerine bir tek snf ortam oluturarak daha etkin bir eitim verilmesi, 2) Muhtemelen rencilerin gerek hayata uygulayabilecekleri konular nedeniyle motivasyonlarn ykselmesi gibi avantajlar olduu gerei tespit edilmitir.60 Btn bu bilimsel aratrmalarda elde edilen udur ki, yabanc dilde eitimde kazan iki ynldr. Hem renciler, alan derslerini tek dilde olduundan daha etkili kavrarlar, hem de yabanc dilde becerileri geliir. Yabanc dil bir ama dorultusunda anlama ynelik kullanld iin olumlu bir ekilde, rencinin iletiimsel yetenei glenir.61 Yabanc dildeki yaynlardan faydalanma imknlar daha da artar. Sonu olarak bu konuda denilebilir ki: Anlama ve amaca ynelik olmayan yabanc dil eitimi baarl olamaz. O halde, asl zm, birka yllk gemii ve birikimi olan yabanc dilde eitimi kaldrmak yerine, ncelikle rencileri, lisans ve lisans st seviye dersleri, ara dil olan ngilizceyi kullanarak izleyebilecek dzeye getirebilecek etkinlikte ve nitelikte bir hazrlk yabanc dil programna tabi tutmaktr. Ayrca retim elemanlarnn ngilizce yeterliliini arttrc nlemler almak doru bir hareket tarz olur. Sonu olarak, onca zaman, emek ve para harcanarak ulalan ve baarl olarak kabul edilebilecek bu noktadan geri dnmek yerine, iyiletirme ve dzeltmelerle nce yabanc dil eitiminde kayda deer baarlar elde etmek olasdr.62 Ayrca yabanc dilde eitim veren Ortadou Teknik, Boazii niversitesi ve Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinin tesisi, Trkiyedeki eski niversitelerdeki ve bilhassa tp fakltelerinin bilimsel faaliyetlerinin bir rekabet neticesi daha da artmas iin uyarc bir mil oluturmutur. Bu yabanc dilde eitim veren niversitelerde bilimsel aratrmalar ve eitimde dnya ile kompetisyona girmenin nemi yeniden canlanm ve Trkiye sathna yaylmtr.63

1633

Bu konuda unutulan bir gerek de, stanbulda ve Trkiye genelinde ngilizce, Almanca, Franszca dillerinde orta ve lise eitimi veren 150 yllk mazisi olan kolej ve liselerin mezunlarna, merkezi yerletirme snavlarna gre niversite girilerinde, yabanc dil eitimi veren zel ve resmi niversitelere ve zellikle tp fakltelerine girite ncelik verilmemesi nedeniyle, lisan bilen kolej mezunu genlerden gerektii kadar yararlanlamamas da, yabanc dilde yksek eitimde istenilen yksek dzeye ulalmasn engelleyen nedenlerin banda geliyor. Bunun mutlaka giderilmesi gerekmektedir. Tpta ve teknolojide Avrupa, USAdaki hzl ilerlemeyi yakalayabilmek iin 190 yldan beri Trkiyede bir yabanc dilde eitime, bilhassa tp alannda byk nem verilmitir. Buna kar gelen tepkilerle 1870de ve ondan sonra zaman zaman inktaa uram, ama tp eitiminde bir yozlama belirtileri ortaya knca, ayn 1933te Atatrkn gerekletirdii niversite Reformunda olduu gibi tekrar yabanc dilde eitime geilmi, 1960l yllardan sonra yine dnyadaki ilerlemeleri yakalayabilmek iin tekrar ngilizce arlkl tp ve teknik eitimine geilmitir. Bunun nlenmesi yerine, yabanc dilde eitimin aksayan taraflarnn giderilerek daha mkemmele ulatrlmas, Trkiyenin bu hzl ilerlemeleri yakalayabilecek gen ve elit bir genliin yetitirilmesi iin gereklidir. Bunda, 190 yllk yabanc dil eitimi tecrbemizden dersler alarak, Japonlarn azimli tutumlarndan rnek almamz gerekmektedir. Japonyada da nce Almanca ama II. Dnya Savandan sonra ngilizce olarak niversite eitimine arlk verilmi ve ksa zamanda Japon bilimi ve teknolojisi, Avrupa ve USAy yakalayabilmi, hatta teknolojide dnyada en n sray almay baarabilmitir. Bunun bir neticesi olarak bugn USAda Massachusets Institute of Technology ve Berlin Teknik niversitelerinde Japonca, renilmesi gerekli bir yabanc dil dzeyine ulamtr.64 Burada unu da hemen belirtelim ki, dil konusunda yakn zamana kadar radikal bir tutum sergileyen Almanya niversitelerinde bile, artk ngilizce olarak yksek lisans ve doktora tezleri yaplabileceini, bize .. stanbul Tp Fakltesi ile 20 yldr ortak bilimsel alma, retim yesi ve asistan mbadelesi yrten Mnih Ludwig Maximilan niversitesi Tp Fakltesi Dekan Prof. Dr. Dr. h.c.K. Peter, 2001 yl Haziran aynda orada gerekletirilen 10. stanbul Tp Gnleri toplantsnn alnda yapt konumada belirtti. Buna neden olarak da Avrupa Birlii erevesinde oluan globalleme eiliminin yan sra, son yllarda gelimekte olan lkelerden gelen rencilerin USA ve ngliiz niversitelerini tercih orannn, yksek olmas olgusunu deitirerek uluslararas yarta kta Avrupas niversitelere rabetin artrlarak bilimsel alanda daha nc bir konuma gelebilmek olarak gsterdi. VII. Cumhuriyet Dneminde Tp Alannda Ulalan Uluslararas Bilimsel Dzeye Ksa Bir Bak

1634

Cumhuriyet dneminde Trk tbbnn bilimsel olarak ulat uluslararas dzeyi ksaca u ekilde zetlemek mmkndr: Hitler Almanyas ve Orta Avrupasndan bilim adamlarna kucak aan Atatrk Trkiyesinde 1933teki niversite Reformu ve dier Atatrk devrimleriyle doan rnesans, tm sanatlar ve bilimin yan sra Trk tbbn da kapsar. Nasl Huneyn ibn shak tercmeleriyle slam Rnesansnn, Erasmus von Rotterdam Avrupadaki Rnesansn, Goethe Alman Kltr rnesansnn birer sekin humanisti iseler, Sadi Irmak da Atatrk dneminde balayan Rnesansn en belirgin hmanistidir. niversite Reformunun gerekletii yllarda yani 1933te .. stanbul Tp Fakltesinde fizyoloji doentiline atanan Dr. Sadi Irmak bir taraftan Fizyoloji Krss Bakan Alman Prof. Hans Wintersteinin derslerini Trkeye evirirken, dier taraftan Wintersteinin Animal Fizyoloji (stanbul 1939), Prof. Dr. W. Lipschitzn Hayat ve Tbbi Kimya Dersleri (stanbul 1937), Garr-Borchard-Stichin iki ciltlik irrji Ders Kitab (stanbul 1939), W. Liepmannn pratik Ginekoloji Ders Kitab (stanbul 1938), Landois Rosemannn Fizyoloji Ders Kitab (stanbul 1937), Ferdinand Hoffmannn Hastalklarnda Tedavi (stanbul 1955) gibi birok tbb ders kitaplarn Almancadan Trkeye tercme etmiti. Bir ok orijinal bilimsel almalar da olan Sadi Irmak 1940ta Fizyoloji Profesr, 1943te Konya Milletvekili olarak CHP saflarnda ilk alma Bakan oldu. 1950de Lozan niversitesinde, 1951-53te Mnih niversitesi Tp Fakltesinde Fizyoloji Profesr olmu, 1955te .. Tp Fakltesinde Ord. Profesrle ykseltilmiti, 1970-74 yllarnda Kontenjan Senatr, 1974te ksa bir sre Babakan, 12 Eyllden sonra da 1981den 1983e kadar Danma Meclisi Bakanl yapmt. Byk humanist, bilim, tp ve devlet adam Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak, Atatrk dnemi rnesansnda oynad rolle, Cumhuriyet dneminde siyaset, tp ve kltr tarihimizde derin izler brakm nemli simalardan biridir.65 Hi phesiz, Atatrkn niversite Reformu ile grev alan ok deerli yerli ve yabanc profesrlerle stanbul niversitesi ve stanbul Tp Fakltesi, Avrupada n plana gemi, Prof. Dr. Hulusi Behetin bugn de kendi adyla anlan Behet-Syndromunu kefi, Prof. Dr. Akil Muhtar zdenin Santonin testi gibi Avrupada tbb literatre geen bulular, Prof. Dr. Mazhar Osmann psikiyatri de kendi ekoln kurmas, Essentielle Hypertonienin ve diabetes tedavisinde Syntalinin Kifi Prof. Dr. Erich Frankn stanbul Tp Fakltesinde yaynlad New stanbul Contributions to Clinical Science dergisinin II. Dnya Savandan sonra 1950li yllarda bile iinde daha ne gibi tbb bir yenilikle ilgili yayn yeralacak dncesiyle Avrupada aranan bir dergi olmas Atatrkn niversite Reformu ile stanbul Tp Fakltesinde Trkiyede tbb alanda bir rnesansn gerekletiinin en byk delilleri olarak gsterilebilir.66 Atatrkn niversite Reformunu gerekletirdii dnemde, ama Atatrkn lmnden biraz nce, Onun arzusu ile stanbul Tp Fakltesinde yeni tesis edilen Hidroklimatoloji Krss Prosefrlne tayin edilen Prof. Dr. Nihat Reat Belger, gerek Trk tababetine olan yksek hizmetleri, gerekse Cumhuriyetin kuruluunda bir diplomat olarak gsterdii olaanst baarlar ile temayz eden byk ahsiyetlerden biridir.

1635

1938 Ocak aynn sonlarna doru Yalovaya gelen Atatrkn, son hastal ile ilgili olarak karacier sirozu tehisini Dr. Nihat Reat Belger koymu ve Yalovaya arlan Prof. Dr. Neet mer rdelple yaplan konsltasyonla bu dorulanmtr.67 Bunu takip eden aylarda Atatrkn mdavi hekimlerinden olan Dr. Nihat Reat takdir eden Atatrk, vefatndan bir sre nce onun stanbul Tp Fakltesinde yeni tesis edilen Hidroklimatoloji Krssnn bana profesr olarak atanmas iin gerekli ilemleri balatmt. Bylece 1938den siyasete atld 1950 ylna kadar stanbul Tp Fakltesinde Hidroklimatoloji Krssnn bakanln byk bir baar ile yrten Prof. Dr. Nihat Reat Belger 1950de Demokrat Partinin Adnan Menderesin Babakanlndaki ilk hkmette Salk ve Sosyal Yardm Bakan olmutu. Salk hizmetlerinin kylnn ayana kadar gtrlmesi iin 4000 yatakl seyyar hastanelerin Avrupadan getirtilmesi iin harekete geen Prof. Dr. Nihat Reat Belger, 30 yln dolduran hekimlerin emeklilie ayrlmas konusunda hkmetle anlamazla dnce, 2.9.1950de bakanlktan istifa etmitir.68 Daha sonra Prof. Dr. Nihat Reat Belgere Paristeki Sorbonne niversitesi Tp Fakltesi tarafndan fahri doktor nvan 1957de tevcih edildi. 7 Kasm 1957 Perembe gn Sorbonne niversitesinin byk anfisinde yaplan tren, teaml gerei Fransz Cumhurbakan Msy Coty ve Milli Eitim Bakannn huzurlar ile oldu. Prof. Dr. Nihat Reat Belger hakknda sz alan Tp Fakltesi Dekan Prof. Dr. Binet, Prof. Dr. Nihat Reatn tp leminde ilgi yaratan eserlerinden ve bilhassa gastroentoroloji, mide kanserinin erken tehisi, eker hastalnda pnakreasn ifrazat, kolit, barsak kanseri, nadir osteopathieler ve mellifine hakl bir hret salayan daha baka aratrmalar hakknda yapt yaynlar zikretti. Ayrca Prof. Dr. Nihat Reat Belgerin maden sularnn tedavi kudretine inanm olmasn da vdkten sonra, onun bir eseri olan Yalova Kaplcalarnn esasl bir ekilde tanzimine iaret etti.69 Prof. Dr. Nihat Reat Belger ayn zamanda Paris Tp Akademisine de ye seilmitir.70 19 Aralk 2001 de kaybettiimiz Prof. Dr. Muzaffer Aksoy da, Atatrkn niversite Reformu dneminde .. stanbul Tp Fakltesinde yetien bir tp hocas, hemataloji alannda zellikle temel olarak anormal hemoglobinler, Akdeniz Anemisi (Thalassemia Sendromlar) ve benzeri konularnda yapt aratrmalarla, Trkiyenin adn uluslararas platformlarda en fazla duyuran ve ne kan byk bir bilim adamdr Dr. Muzaffer Aksoy sk sk sarlk ve kanszlk belirtileri gsteren hastalarla karlanca, bunun orak hcre anemisi olduunu dnm ve ispat etmitir. Dnya tp literatrnde Eti-Trk deyimi onun bu konudaki yaynlar ile duyuldu Prof. Aksoy 1960 ylndan beri Benzenin sebep olduu kan hastalklar aplastik anemi ve zellikle lsemi sorunu zerinde almaya balad. Bulgularn birok Bat lkesi dergisinde yaynland. Exposed Cronically to Benzene (44,837), balkl yaz ABDde bu kimyasal maddenin yasal deerinin 1 ppme drlmesine neden oldu 1987 ylnda, ABDdeki yaynevlerinden CRC Press kendisinden benzenin karsinogenesisi ile ilgili bir kitap yazmasn istedi. Bu eser 1988de CRC Benzene Carcinogenecity Muzaffer Aksoy ismi ile yaynland.71 1971de Avusturalyann Melbourne kentinde dzenlenen Uluslararas Hematolji Cemiyetinin-Asya Pasifik Kolunun Kongresinde katlan bilim adamlarnn szcs olarak Avustralya Parlamentosunun grkemli salonunda yapt a konumasnda Muzaffer Aksoy hoca, T.C.nin kuruluunu ve byk Atatrkn

1636

bilime verdii nemi ok iyi bir ekilde vurgulam ve yzlerce bilim adam huzurunda Trkiyeyi en iyi bir ekilde temsil edip tantmt.72 Atatrkn niversite Reformu ile stanbul Tp Fakltesinde Prof. Dr. R.Nissen, Prof. Dr. Burhanettin Toker, Prof. Dr. Hzm Bumin, Prof. Dr. Kemal Atayla cerrahi alannda balayan rnesans Prof. Dr. Halit Ziya Konuralp, Prof. Dr. smail Kzm Grkan, Prof. Dr. Fahri Arel, Prof. Dr. inasi Hakk Erel, Prof. Dr. Sleyman Dirvana, Prof. Dr. Blent Tarcan devam ettirmilerdir.73 stanbul niversitesi Rektrl de yapan Prof. Dr. smail Kzm Grkann yazd cerrahi kitab talyancaya tercme edilmi,74 bugn 96 yanda olan Prof. Dr. Halit Ziya Konuralp ise Genel Cerrahiden Estetik Cerrahiye kadar geni bir alanda baarl bir cerrah olarak, bugn bile Esnaf Hastanesinde ameliyatlara giren bir cerrah virtz olarak cerrahi tarihine gemitir. Genel Cerrahiden, Beyin Cerrahisine kadar eitli branlarda bizde nclk eden Prof. Dr. Blent Tarcan ise Trkiye Cumhuriyeti kltr tarihinde, Trk bat mzii dalnda bale, opera gibi besteleriyle en baarl yedi besteci mzisyenden biri olmutur. 1982den beri stanbul niversitesi ve stanbul Tp Fakltesi ile yaplan bilimsel ibirlii andlamas gerei Mnih niversitesi Tp Fakltesine, 20 kiilik profesrler grubu ile ders vermek zere 3-11 Haziran 1983 tarihlerinde arlan stanbul Tp Fakltesi retim yeleri arasnda bulunan Prof. Dr. Blent Tarcan, Mnih Tp Fakltesinde beyin cerrahisi alannda bir ders vermiti. Akabinde davet edildiimiz Bad Trissldeki Senatr H. H. Rsnerin Onkoloji Klinii konser salonunda, dnyaca nl piyanist olan kz Hlya Tarcanda, babas Blent Tarcann bestelerinden oluan bir konser vermi ve bu olay, Mnihteki Alman gazetelerinde Trkler, tp ve mzik alanndaki yksek dzeylerini kantladlar yorumu ile fla haber olarak yer ald. lmnden nce Atatrk Oratoryosunu besteleyen Prof. Dr. Blenlt Tarcan, hem cerrahi hem de bir bat mzii bestecisi olarak dnya apnda n kazanan tipik bir cumhuriyet dnemi hekim ve sanatsdr.75 Cumhuriyetin son dneminde de tp ve cerrahi alannda Avrupa, USA ve dnyadaki gelimelere ayak uydurulmu, 1960li yllarda Salk Bakanl Mstear Yardmcs Dr. Turan Gnenin de abalar ile Ankarada bir Yksek htisas Hastanesi kurulmutu. Gney Afrikada Cape Townda Groote Shure Hastanesinde Dr. Christian Barnardn ilk defa 3.12.1967 ve ikinci defa da 2.1.1968de baar ile insandan insana kalp naklini gerekletirmesinin hemen akabinde 1968 ylnda birincisi Ankarada Yksek htisas Hastanesinde Dr. Kemal Beyazt, ikincisi stanbulda Dr. Siyami Ersek ekibi tarafndan 25 Kasm 1968de ilk kalp transplantasyonlar gerekletirilmi fakat her iki hasta da ancak birka gn yaayabilmilerdir.76 1953te Murray tarafndan ilk defa gerekletirilen akrabalar (tek yumurta ikizleri) aras bbrek nakli, Trkiyede ilk defa Ankara Tp Fakltesinde 1975te 12 yanda bir erkek hastaya annesinin bbrei taklarak gerekletirilmitir. Dnyada ilk defa baarl karacier trasplantasyonu 1963te Thomas Starzl gerekletirilmi, bizde de Ankarada 9 Aralk 1988de ilk ortotopik karacier nakli baar ile yaplmtr.77

1637

Cumhuriyet dneminde tp eitimini Avrupada yaparak Trkiyede Tp Fakltelerinde hocalk ederek tbbn gelimesinde rol oynayan tp profesrleri yan sra, lise tahsilini Trkiyede yaptktan sonra Avrupada ve USAda tp eitimi yaparak bu Bat lkelerinde bilimin gelimesinde etkin olan Trk bilim adamlar da vardr. Bunlardan TUBA (Trk Bilimler Akademisi) Bakan Prof. Dr. Engin Bernek Almanyada tp tahsili yapp Heidelbergte doent olduktan sonra, Prof. Dr. Dr. Arslan Terzioluda Berlin ve Mnihte Tp tahsilinden sonra Mnih-Ludwig Maximilias niversitesi Tp Fakltesinde doent olduktan sonra, stanbul Tp Fakltesinde Tp Profesr olarak eyrek asrdan beri hizmet vermektedirler. Prof. Dr. Dr. Arslan Terziolu 1982den beri stanbul Tp Fakltesi TrkAlman Tbbi likiler Komisyonu yesi ve yneticisi olarak Almanyann Mnih, Berlin, Wrzburg, Nrnberg-Erlangen niversiteleri, Avusturyann Viyana ve Graz niversiteleri Tp Faklteleri ile bilimsel ibirlii andlamas erevesinde retim yesi ve asistan mbadalesinin gereklemesinin salanmasnda byk rol oynamtr. Gerek bu aktivitesi gerekse gsterdii bilimsel baarlardan dolay Prof. Dr. Dr. Arslan Terzioluna F. Almanya Cumhurbakan tarafndan 1992de Alman Liyakat Madalyas, 1993te de Avusturya Cumhurbakan tarafndan Avusturya Liyakat Madalyas tevcih edilmitir.78 Ayrca 1993te Prof. Dr. Dr. Terzioluna sve Tp Bilimleri Akademisi yelii, 12 Ocak 2000de de Mnih Tp Fakltesine ve Tp ilmine hizmetlerinden dolay Mnih Ludwig-Maximilians niversitesi Tp Fakltesinin Wolfgang Peisser Madalyas tevcih edilmitir. Daha nce de 11.5.1987de bilimsel aratrmalarndan dolay Mnih Tp Fakltesi tarafndan Erich Frank Madalyas tevcih edilen Prof. Dr. Dr. Arslan Terziolunun bu bilimsel etkinliklerinden Mnih Tp Fakltesi eski Dekan Prof. Dr. Dr. hc.W. Spannda, kitap olarak yaynlanan anlarnda bahsetmektedir.79 te taraftan Ankara Maarif Kolejinden mezun olduktan sonra Almanyada Jena ve svirede Basel niversitesi Tp Fakltesinde tp tahsili yapp, Zrich niversitesinde Nroirrji profesr olarak dnya apnda ne kavuan Prof. Dr. M. Gazi Yaargile 1999da Dnya Nrolojik Cerrahlar Kongresinde Neurosurgery dergisince Yzyln Adam, 1950-2000 nvan tevcih edildi).80 1991de de kendisine ..stanbul Tp Fakltesi Fahri Tp Doktoru nvan verilen Prof. Dr. Gazi Yaargil, Cumhuriyet gazetesi tarafndan 2000 ylnda son binyl iinde Trk tarihinin Atatrk ve bn Sina gibi 10 Trk bynden biri olarak seildi. Ohio, Cincinnati Universi niversitesi Nroirrji blmnden Prof. Dr. John M. Tew, Prof. Dr. Gazi Yaargilin neden nroirrjiye gre Yzyln Adam seildiini u ekilde ifade etmektedir. Var olan makrocerrahi teknikleriyle tatmin olmayan ve Dongahy ve Krayenbhl gibi meslektalar tarafndan tevik edilen M.Gazi Yaargil anjiyografi gibi yeni gelien teknolojilerden ustalkla yararlanp, bu teknikleri daha da ilerleterek mikrocerrahiyi gelitirdi. Mikrocerrahi tekniklerinin nn aabilmek iin, kayan mikroskop, ayarlanabilir otomatik ekartr, mikrocerrahi aletleri ve ergonomik anevrizma klip ve aplikatrleri gibi yeni aletler yaratt. Yaargil serebrovaskler nroirrjide kullanlmak zere gelitirdii dahice mikrocerrahi teknikler sayesinde, daha nce inoperabl saylan hastalarn sonlanmn kkl bir biimde deitirmitir

1638

 Belki de Yaargilin nroirrjiye en byk katks, subaraknoid aralkta yrtlen cerrahi ilemler zerine ayrntl almalardr. ntrakraniyal ilemlerin ounun, pia ve araknoid btnl bozulmakszn kansz ve travmatik olmayan bir biimde subaraknoid aralkta gerekletirilebileceini gstermitir. Bazal sisternlerin, beyin damarlarnn, intrakraniyal anevrizmalarn, arteriyovenz malformasyonlarn ve merkezi sinir sistemi tmrlerinin mikroirrjik anatomisiyle ilgili drt ciltlik bir seride yaymlanan bu teknikler ve sonular bugnn ve gelecein nroirrjiyenlerine bir insann kendisini konusuna adamas ve muazzam maharetiyle, gemite inoperabl saylan sorunlar olan yz binlerce hastann kaderinin nasl deiebileceini gstermektedir. Gazi Yaargilin yzyln bu yarsnda nroirrji eitimine yapt katk, hastalarmzn beklentilerini gelecek milenyuma tamalarn salayacaktr.81 Kendisine 1992 ylnda Trkiye Cumhuriyeti Tp dl verilen Prof. Dr. Gazi Yaargile Zurich niversitesi Nroirrji Krss Bakanlndan emekli olmasndan sonra stanbulda Alman Hastanesinin veya Malatyada ina edilen Cerrahi Merkezinin bana getirilmesi dnlrken, 1994te USAda Arkansas Tp Bilimleri niversitesi Nroirrji Kliniine Ordinarys olarak atanm ve hl bu grevi baar ile yrtmektedir. Getiimiz ylda Cumhurbakanmz A. Necdet Sezer tarafndan kendisine Cumhurbakanl Madalyas tevcih edilmitir. VIII. Sonu Ksaca zetlersek yeni bir milenyuma girerken, ok eski bir gemie ve ok zengin kltre sahip lkemizin dnyada hak ettii yeri alabilmesi iin her eyden nce ada bir eitimin, bilhassa ok esasl bir niversite eitiminin gereklilii muhakkaktr. Cumhuriyetimizin kurucusu byk Atatrkn muasr medeniyet seviyesine ulama idealine uygun olarak hkmetimizin de zellikli hedefi EU denilen Avrupa Birliine 2003 ylnda girmek olarak belirlenmi olup, gerek insan haklar ve hukuk, gerekse eitim alanlarnda gerekli reformlar yaparak Avrupa Birliine uyum salamak iin bir babakan yardmcl bu konuyla grevlendirilmitir. Sanki byk Atatrk Trkiyenin bu geleceini nceden biliyormu gibi, byk bir ileri grllkle 1933 ylnda niversite Reformunu gerekletirerek, stanbul niversitesini ve dier Trk niversitelerini ada Avrupa niversiteleri seviyesine kartmak istemesi kltr, eitim ve tp tarihimiz asndan ok nemli bir hadisedir. Zira ancak bu surette gerek Trk tababetinin gerekse Trk endstrisi, iktisadiyat, salk ve sosyal yapsnn ksa zamanda glenerek ada uygarlk seviyesine ulatracak beyin gcn tekil edecek gelecein gen kuaklarn yetitirmek mmkn olabilecekti. Bu da ksaca yukarda zetlendii gibi, Cumhuriyetin kuruluundan bugne 80 yl gibi ksa bir zamanda mmkn olabildiince gereklemitir. Japonya gibi, ksa zamanda daha n saflarda yer alabilmemiz iin, Avrupaya gre ortalama olarak daha fazla gen nfusa sahip olan bir lke olarak, bu avantaj kullanarak, genlerimizin gelecei iin onlara yatrm yapabileceimiz daha ileriye dnk toplum sal ve tp eitimi programlar gelitirmek mecburiyetindeyiz.

1639

Cumhuriyet dneminde Toplum Sal asndan ulalan dzey hakknda Cumhuriyetin 70. ylnda Trkiyede Tp balkl bir yayndaki u deer yargs bugn iin de geerlidir: Trkiyede salk kurulularnn, hasta yataklarnn; kaynaklarn ve salk personelinin dalm hem nitelik hem nicelik olarak eitsizdir. Belki de bu lkede bugn, salkla ilgili en nemli sorun budur Dier taraftan Trkiyede bugn, ok az saydaki lkede bulunabilecek, konularnda zellemi ve uzmanlam, ok st dzeyde teknolojik olanaklar ile donatlm ve dnyann en iyi hekimlerini ve salk personelini bulunduran merkezler vardr. Ama ne var ki bunlar, salk sistemimizin ierisinde kural deil kurald uygulamalardr ve bunlara ulamak ok az seilmi kiiye salanabilen bir ayrcalk olmaktadr Sosyo-politik etmenler ve salkla ilgili dier tm sektrler gz nnde bulundurularak, mutlaka, gereki bir Ulusal Salk Politikas erevesi oluturulmaldr.82 Yeni bir milenyumda Trk tababeti ve salk tekilatnn ada dzeye erimesi iin Cumhuriyet hkmetlerinin gerek toplum sal gerekse tp alanndaki eitim ve bilimsel aratrmalara daha fazla mali destek salamas, zorunlu bir gerek olarak ortaya kmaktadr.

Uzluk, Feridun Nafiz: XXV. lm Yldnm (ansna) Atatrk anda Salk Hizmetleri

ve Eitimde Gelimeler. Ankara 1964, s. 7ff. 2 Mutlu, Kmile evki: Hekimlik Mesleinde Trk Kadn. st. Tp Fak. Mecm., c. 16, Say: 1,

1953, s. 98-108. 3 Frik, Feridun: Trkiye Cumhuriyetinde Tb ve Hfzshha Hareketleri (1923-1938). stanbul

[1938], s. 5-6. 4 Terziolu, Arslan: Dr. Refik Saydam ve stanbul Tp Fakltesi. Dr. Refik Saydam (1881-

1942). lmnn 40. Yl Ansna. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Yayn No: 495. Ankara 1982, s. 126; kr. Barker, Zeki N.: Yurtta Korucu Tababeti Yaratan ve Yaatan Adam Dr. Refik Saydam. Ulus Gazetesi, 10 Temmuz 1942. 5 6 Titiz, rfan: Glhane Hastalklar Klinii Tarihi. Ankara 1960; Uzluk, F. N.: a.g.e., s. 32. Bkz. Onbeinci Yl Kitab. Cumhuriyet Halk Partisi Yayn. stanbul 1938, ss. 362; Kr.

Frik, Feridun: a.g.e., s. 8. 7 8 9 Terizolu, Arslan: a.g.m., s. 130. Unat, Ekrem Kadri ve Samast, Mustafa: Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye. stanbul 1990, s. 8. Unat, Ekrem Kadri ve Samast, Mustafa: a.g.e., s. 76.

1640

10

Rieder, Robert: Fr die Trkei. Bd. 2, Die neue Militrmedizinische Schule Haidar-Pascha.

Jena 1904, s. XII, XVIII, XX. 11 Bkz. Darlfnun-u Osmani Tp Fakltesi Cemiyet-i Muallimin Mukerrerat ve Zabt Defteri.

24 evval 1326, 5 Terinisani 1324 ve 18 Kasm 1909. stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Tarihi Krss Kitapl. 12 Unat, Ekrem Kadri: Kadrgadaki Tp Fakltesi. Cerrahpaa Tp Fakltesi Dergisi, C. 12,

Say: 2, 12 Nisan 1981, s. 211. 13 14 Unat, Ekrem Kadri: a.g.e., s. 218. Topuzlu. Cemil: stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm. stanbul

1951, s. 90-100. 15 16 Unat, Ekrem Kadri ve Samast, Mustafa: Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye, stanbul 1990, s. 77. Haydarpaadaki bu Tp Fakltesi 11 Terinievvel 1335 (10 Ekim 1919) tarihli Darlfnun-

u Osman Nizamnamesinde Tp Medresesi olarak anlmaktadr (Bkz. Dstur, II. tertip, 11. cilt, 401. sahife). stanbul Darlfnunun ahsiyesi Hkmiyesi Hakkndaki, Kanun 21 Nisan 1340 ((21 Nisan 1924)te mzakere edilerek kabul edilmiti ki bunda da bu Tp Fakltesinden Tp Medresesi olarak bahsedilmektedir (Bkz. Zabt Ceridesi: Cilt 8, s. 1098-1106). Cumhuriyetin ilk yllarnda mezun olanlara verilen diplomalarda da stanbul Darlfununu Tp Medresesi olarak adlandrlmasna mukabil 1929daki Harf nklabndan hemen sonra verilen diplomalarda stanbul Darlfununu Tp Fakltesi isminin kullanld grlmektedir. 17 18 nver, Sheyl: Tp Tarihimiz Yll I. stanbul 1966, s. 74. Efe, Suat: Prof. Dr. Hasan Reat Sndm ve Monositer Lsemiyi Kefinin yks.

Hipokrat, Say: 7, 2000, s. 583-584. 19 20 Efe, Suat: a.g.e., s. 582. Terziolu, Arslan: Yeni Ariv Kaynaklar Inda Glhane ve Trk Tbbnn Gelimesine

Katklar, Acta Turcica Historiae Medicinae VI, Yaynlayanlar: Arslan Terizolu, Erwin Lucius, stanbul 1999, s. 20-21. 21 nver, Sheyl: Dr. Reat Rzann Hayat ve Mikrobiyolojik almalar Hakknda.

Mikrobiyoloji Dergisi, c. 20, 3-4 (1967), s. 119; Unat, Ekrem Kadri: lmnn 50. ylnda Dr. Reat Rza Kor. History of Medicine Studies, 5, 1993, s. 219-220. 22 Terziolu, Arslan: a.g.m., s. 24.

1641

23

Widmann, Horst: Exil und Bildungshilfe. Bern-Frankfurt/M (1973), s. 45-52. Bkz. Unat,

Ekrem Kadri: stanbul Darlfnunu Tp Fakltesinin Kuruluundan Cerrahpaa Tp Fakltesinin Kuruluuna. Cerrahpaa Tp Fakltesi Dergisi, c. 4, (1973), s. 327-330. 24 Bkz. Neumark, Fritz: Zuflucht am Bosporus. Deutsche Gelehrte, Politiker und Kntsler in

der Emigration (1933-1953). Frankfurt/M. 1980, s. 13-14. 25 Schwartz-Philipp: Erinnerungen an die Trkischen Jahre, Teil I ve Tei-l II. Intern.

Symposiums zur Erforschung des deutschsprachigen Exils nach 1933, Kopenhagen August 1972 iin teksir edilmi nsha, s. 6, 8; Schwartz, Philipp: ber die Notgemeinschaft deutscher Wissenschaftler im Ausland. Vortrag, geh. beim II. Intern. Symposium in Kopenhagen am 17. 8. 1972; Pechstein, Johannes: Philipp Schwartz 80 Jahre alt. Fortschritte der Medizin, 93 Jg., Nr. 25 (1975), s. 1140. 26 27 s. 194. 28 29 Gazetesi. 30 Hirsch, Ernst: Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitelerin Gelimesi. c. 1, stanbul Neumark, Fritz: a.e., s. 57. Daha geni bilgi iin bkz. 18 Terin-i sani ve 19 Terin-i sani 1933 tarihli Cumhuriyet Neumark, Fritz: a.e., s. 16-18; Widmann, Horst: a.e., s. 55-57. Nissen, Rudolf: Helle Bltter-dunkle Bltter, Erinerungen eines Chirurgen. Stutgart 1969,

1950, s. 460; Widmann, Horst: a. e., s. 68. 31 O zaman stanbul Tp Fakltesinde grev alan Alman ve Trk hocalarn krs ve

enstitlere dalna ait geni bilgi iin bkz. Unat, Ekrem Kadri: stanbul Darlfnunu Tp Fakltesinin Kuruluundan Cerrahpaa Tp Fakltesinin Kuruluuna. Cerrahpaa Tp Fakltesi Dergisi, c. 4, (1973), s. 329-330; Widmann, Horst: a. e., s. 68-91. 32 Schwartz, Philipp: Notgemeinschaft. Zur Emigration deutscher Wissenschaftler nach 1933

in die Trkei. Hrsg. von H. Peukert, Marburg 1995, s. 88. 33 34 35 36 Schwartz, Philipp: a. e., s. 88-89. Schwartz, Philipp: a. e., s. 89. Schwartz, Philipp: a. e., s. 91-94. Schwartz, Philipp: a. e., s. 98-99.

1642

37

Bkz. Deutsche Medizinische Zeitschrift, 59 Jg., Nr. 35 (1933), s. 1368-1369; Elman, A.

evket: Dr. Reit Galip. Ankara 1955, s. 134-137. 38 39 Bkz. New York Timesin 5. 11. 1933 tarihli nshas. Der Scurla Bericht. Die Ttigkeit deutscher Hochschullehrer in der Trkei 1933-1939.

Herausgegeben und eigeleitet von Klaus-Detlev Grothusen. Frankfurt (1987), s. 121. 40 41 Schwartz, Philipp: a. e., s. 95-97. Lord Kinross: Atatrk. Bir Milletin Yeniden Douu. ev.: Ayhan Tezel, c. 2, stanbul

(1968), s. 664-714. 42 43 44 45 1985. 46 Daha geni bilgi iin Bkz. Terziolu, Arslan: Atatrkn Son Hastal ve Tedavisinde Lord Kinross: a.e., c. 2, s. 665-671. Neumark, Fritz: a.e., s. 101. Neumark, Fritz: a.e., s. 102-103. Bkz. Doyum, Vicdan: Alfred Kantorowicz unter besonderer Bercksichtigung seines

Wirkens in stanbul. Ein Beitrag zur Geschichte der modernen Zahnheilkunde. med. Diss. Wrzburg

Kullanlan Tbbi Aletler. Bifaskop 4, (1981), s. 2, 3: Bergmann, Gustav von: Rcketschau (Mnchen 1953), s. 242-249. 47 Bkz. Trk-Alman Tbbi likileri Simpozyum Bildirileri, 18 ve 19 Ekim 1976. Yaynlayan:

Arslan Terziolu, stanbul 1981, s. 160-161. 48 Kosswig, Curt: 1937 ylndan bugne kadar Trkiyedeki Hatralarmdan bazlar. II. Trk-

Alman Tbbi likileri Simpozyumu Bildirileri. stanbul, 24-25 Eyll 1981. Yayna hazrlayan: Arslan Terziolu, stanbul 1981, s. 22. 49 Ulagay, lhan: Trk-Alman Tbbi likileri Hakknda. II. Trk-Alman Tbbi likileri

Simpozyumu Bildirileri, stanbul, 24-25 Eyll 1981. Yayna hazrlayan: Arslan Terziolu, stanbul 1981, s. 1-2. 50 51 Widmann, Horst: a.e., s. 131, 167. Peukert, Helge: Einleitung. In: Schwartz, Philipp: Notgemeinschaft. Hrsg. von Helge

Peukert, Marburg 1995, s. 19-20. 52 Bu hekimlerimizin biyografileri iin bkz. Terziolu, Arslan: Atatrkn 1933 niversite

Reformu ve Sonras stanbul Tp Fakltesinin lk Kuak Mezunlar. stanbul 1999, s. 10-15.

1643

53

Hirsch, Ernst E: Das Neue Trkische Hochschulgesetz, Zschr. fr Recht unn Verwaltung

der Wissenchaftlichen Hochschulen, Bd. 15, Heft 2, Juni 1982, s. 97-121. 54 Doramac, hsan: Trk Yksek retiminde On Yl (1981-1991), 1981 Reformu ve

Sonular. Ankara 1991, s. 1-7. 55 Terziolu, Arslan: Daha Kaliteli Tp Eitimi in Model Araylar ve Biz. Acta Turcica

Historiae Medicinae V. stanbul 1998, s. 12-13. 56 Hirsch, Ernst: Das meue Trkische Hochschulgesetz. Zschr. f. Recht und Verwaltung der

wissenschaftlichen Hochschulen. Bd. 15, Heft 2, Juni 1982, s. 97-120; bkz. Doramac, hsan: 1981 Yksek retim Reformu ve Alt Yllk Uygulama Sonular, Ankara (1988), s. 13-14. 57 Trker, Kzm: Yksek retim Kurumlarmzda Durum. Cumhuriyet-Bilim ve Teknik,

Say: 543, 16 Austos 1997, s. 4; Atay, Derin ve nald, Aylin: Yabanc Dilde Eitim mi? Yabanc Dil Eitimi mi? Cumhuriyet-Bilim ve Teknik, Say: 536, 28 Haziran 1997, s. 4. 58 Atay, Derin ve nald, Aylin: Hangisi Pire, Hangisi Yorgan. Yabanc Dilde Eitim mi?

Yabanc Dil Eitimi mi? Cumhuriyet-Bilim ve Teknik, Say: 536, 28 Haziran 1997, s. 4. 59 Krashen, S.: Second Language Acquisition and Second Language Learning. Oxford:

Pergamon, 1981. 60 25. 61 62 63 64 Atay, Derin ve nald, Aylin: a.g.m., s. 4. Atay, Derin ve nald, Aylin: a.g.m., s. 4. Trker, Kzm: a.g.m., s. 4. Terziolu, Arslan: Dnyada ve Bizde Yabanc Dilde Eitim ve Tp Eitimi. Acta Turcica Easmand, Nick and Mitchel, Jeffrey: Working smarter: two case studies using foreign

language as a toll and subject matter as focus. CALICO Journal, Vol. 7, 4 (Provo. Utah 1990), s. 19-

Historiae Medicinae V, stanbul 1998, s. 25-44. 65 Bkz. Terziolu, Arslan: Atatrk Dneminin Byk Hmanisti Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak ve

1933 niersite Reformu. Acta Turcica Historiae Medicinae VIII, Yaynlayanlar: Arslan Terziolu ve Ulrike Outschar, stanbul 2001, s. 66-75. 66 Terziolu, Arslan: Atatrkn niversite Reformu ve Avrupa Tbb ile Olan likiler. Acta

Turcica Historiae Medicinae VIII, stanbul 2001, s. 12.

1644

67

naydn, Ruen Eref: Atatrkn Hastal. Prof. Dr. Nihat Reat Belgerle Mlakat. T. T.

K. Yayn, Ankara 1959. 68 Terziolu, Arslan: Nihat Reat Belgerin Bir Hekim ve Diplomat olarak Trkiye

Cumhuriyetine Hizmetleri. Acta Turcica Historiae Medicinae IV. Yaynlayanlar: Arslan Terziolu ve Erwin Lucius, stanbul 1997, s. 84-89; Kr. Sonposta Gazetesi, 19. IX. 1950, S. 1; Akam Gazetesi, 22. IX. 1950, s. 1. 69 Paris niversitesi Dr. Nihat Reata eref doktoru payesi verdi. Cumhuriyet Gazetesi, 13.

11. 1951, s. 1, 5. 70 71 Terziolu, Arslan: a.g.m., s. 88. avdar, Ayhan O.: Erdemli Bilim Adam Muzaffer Aksoydan Anlar. Cumhuriyet Bilim-

Teknik Dergisi. Say: 772, 5 Ocak 2002, s. 11. 72 73 s. 53-56. 74 Bkz. Terziolu, Arslan: Kzm smail Grkan. Nachrichtenbl. Dtsch. Ges. Gesch. Med. avdar, Ayhan, O: a.g.m., s. 11. Tuncel, evket: Hocalarmz: Prof. Dr. inasi Hakk Erel. Dirim, Yl: 71, Say: 1-2-3 (1996)

Naturwiss. Techn. 22. Jg., Heft 1, (1972), s. 40. 75 Terziolu, Arslan: Nroirrjinin ve Trk Bat Musikisinin Byk stad Prof. Dr. Blent

Tarcan. Hekim Forumu, C. 10, Say 62, (1991), s. 36-37; Terziolu, Arslan: Prof. Dr. Blent Tarcan ve onun Trk Tababeti ile Kltr Tarihindeki Yeri. Dirim, Yl: 71, Say: 10-11-12, 1996, s. 236-241. 76 Terziolu, Arslan: Tbbi Deontoloji ve Biyomedikal Etikin Ana Hatlar. Klinik Etie Giri.

stanbul 1998, s. 139-140. 77 1-18. 78 Bkz. Lucius, Erwin; Mat, Afife; ncel, ztan: (Editeurs). Festschrift fr Prof. Dr. ng. Dr. Haberal, Mehmet: Dnden Bugne Organ Nakli. Medikal Gazete, Say: 82, Ekim 1992, s.

med. habil Arsan Terziolu zum sechsigsten Geburstag. Homage au Professeur Arslan Terziolu. Arslan Terzioluna Armaan, 60. Doumyl Ansna. stanbul 1999; Mat, Afife; ncel, ztan; zaltay, Blent: Prof. Dr. Dr. Arslan Terziolunun 60. Doum Yldnm Nedeniyle Bilimsel Toplant (25 Aralk 1998). stanbul 1999. 79 Bkz. Spann, Wolfgang: Kalte Chrirurgie. Landsberg 1997, s. 352-352; Goerke, Heinz: Am

Puls der Medizin. Hildesheim-New York 1996, s. 174, 194-301; Gurur Tablosu. Prof. A. Terzioluna Mnih Tp Fakltesine ve Tp Bilimine hizmetlerinden dolay Mnih Tp Fakltesinin en yksek Madalyas olan Wolfgang Peisser madalyas verildi. Hipokrat-Aktel Dergisi, ubat 2000, s. 25.

1645

80

Tew, John M. Jr.: M. Gazi Yaargil: Neurosurgerys Man of the Century. Neurosurgery,

45, 1999, s. 1025-1091. 81 Bkz. Tew, John M. Jr.: M. Gazi Yaargil: Neurosurgeryye Gre Yzyln Adam. M. Gazi

Yaargil. Bir Beyin Cerrahnn Meslek Yaam, Dnceleri ve Anlar. Turgut Yaynclk ve Ticaret A. ., stanbul 2000, s. 5-10. 82 akmak, Metin: Cumhuriyetin 70. Ylnda Trkiyede Tp. Cumhuriyetin 70. Ylnda

Trkiyede Bilim II. Bilim ve Teknik Dergisi zel Eki, Ankara [1993], s. 92-93.

1646

Cumhuriyet Dneminde Trkiye'de Eczaclk / Prof. Dr. Afife Mat [s.928934]

stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi / Trkiye I. Eczaclk retimi umhuriyet dneminin balangcnda Trkiyede eczaclk retimi yapan tek kurum Eczac Mekteb-i Alisi idi. 9 Kasm 1908 tarihinde Tp Fakltesine bal olarak kurulmu olan bu mektep, Kadrgadaki Menemenli Mustafa Paa Konanda Dii Mektebi ile birlikte eitim yapyordu. Eczac Mektebinde retim sresi 3 yl idi ve retim program olarak Paris Eczaclk Yksek Okulunun (Ecole Superieure de Pharmacie de Paris) retim program uygulanyordu.1 Ahap ve khne bir bina olan Menemenli Mustafa Paa Kona bir sre sonra Eczac ve Dii Mektepleri iin yetersiz olmaya balam ve dnemin Mektep mdr olan Dr. Server Hilmi Bykaksoyun gayretleri sonucu Beyazt Meydanndaki eski Jandarma Komutanl binas bu iki Mektebe tahsis edilmitir. Yaplan tamir ve tadilattan sonra mektepler 1926 ylnda bu binaya tanmlardr.2 katl ve kagir olan binann 2. kat Eczac Mektebine, zemin ve 1. kat ise Dii Mektebinin kullanmna verilmi ve bu binada 33 yl eitim yaplmtr.3 1933 niversite Reformu ile Eczac Mektebi Tp Fakltesinden ayrlarak, retim programnn tptan ok fen bilimlerine yakn olmas gerekesiyle, Fen Fakltesine balanmtr. niversite Reformu kapsamnda btn fakltelerde olduu gibi, Eczac Mektebine de yabanc profesrler (A. Heilbronn, K. Bodendorf, P. Duquenois, L. Rosenthaler, C. H. Brieskorn) atanmtr. Bu arada 1938 ylnda retim sresi 4 yla kartlmtr.4 1944 ylnda Eczac mektebi Fen Fakltesinden ayrlarak tekrar Tp Fakltesine balanm ve Eczac Okulu adn almtr. Jandarma Komutanl binasnn iki okulun ihtiyalarn karlayamaz hale gelmesi zerine 1947 ylnda Beyazttaki Askeri Tp Okulu (eski Keecizade Fuad Paa Kona) binalarnn Eczac Okuluna tahsis edilmesine karar verilmitir.5 Binalarn tamiri 12 yl srm ve Eczac Okulu ancak 1959 ylnda bu yeni binaya tanabilmitir.6 Eczaclk retiminin Faklte halinde yaplmas gerektiine inanan retim yelerinin gayretleri sonucunda 4 ubat 1961 tarihinde Tp Fakltesi Profesrler Kurulu toplantsnda Eczac Okulunun faklte haline getirilmesi oy birlii ile kabul edilmitir. Karar 16 Kasm 1961 tarihinde stanbul niversitesi Senatosundan gemi ve 15 Ocak 1962 tarihinde dnemin Milli Eitim Bakannn onay ile stanbul niversitesi, Eczaclk Fakltesi resmen kurulmutur.7

1647

Trkiyenin ilk Eczaclk Fakltesi ise 1960 ylnda retime balayan Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesidir. stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesinin ylda 60 renci almas nedeniyle mezun olan eczac saysnn lke ihtiyalarn karlayamamas zerine, 1960l yllarda byk bir eczac a ortaya kmtr. Bunun zerine baz zel kurulular Milli Eitim Bakanlna bavurarak Eczaclk Yksek Okulu ama izni almlar ve bu okullarn ilki 1964 ylnda stanbulda kurulmutur. Bunu Ankara, zmir ve Eskiehirde alan okullar izlemitir. Bu okullar Anayasaya aykr olduklar gerekesiyle 9 Temmuz 1971 tarih ve 1472 sayl kanun uyarnca devletletirilmitir. Bir sre devlet okulu olarak retim yapan bu okullar 28.3.1983te kabul edilen Yksek retim Kurumlar Tekilat Hakknda Kanun uyarnca Eczaclk Fakltesi haline dntrlmlerdir.8 Bugn Trkiyede 9 Eczaclk Fakltesi bulunmaktadr, bunlardan ikisi yeni kurulmu ve henz mezun vermemitir. Bu fakltelerin isimleri ve kurulu yllar aada verilmitir: stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi-stanbul (1962) Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi-Ankara (1960) Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi-Ankara (1967) Marmara niversitesi Eczaclk Fakltesi-stanbul (1971) Gazi niversitesi Eczaclk Fakltesi-Ankara (1971) Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi-Eskiehir (1971) Ege niversitesi Eczaclk Fakltesi-zmir (1973) Atatrk niversitesi Eczaclk Fakltesi-Erzurum (1999) Mersin niversitesi Eczaclk Fakltesi-Mersin (2000). II. Aratrmalar 1908de Eczac Mektebinin kurulmasyla eczaclk retimi ksmen zerk hale gelmeye balam ve retim yesi kadrosunun eczaclardan olumas salanmtr. Bu retim yeleri, yeterli maddi ve teknik olanaklara sahip olmamalarna karlk, aratrmalar yapmay ve bunlardan bazlarnn sonularn d lkelerde yaynlamay baarmlardr. Bugnk anlamda bilimsel aratrmalar ve yaynlar 1933 niversite Reformu ile balamtr. Eczac Mektebinde grevlendirilen yabanc hocalar aratrmalar yaparak, kitaplar yaynlayarak ve retim elemanlar yetitirerek Trkiyede eczaclk mesleinin ada dzeye ulamasn salamlardr. Prof. Dr. A. Heilbronn Farmakognozi, Prof. Dr. K. Bodendorf ve Prof. Dr. P. Duquenois Farmastik Kimya, Prof. Dr. L.Rosenthaler ve Prof. Dr. C. H. Brieskorn Galenik Farmasi alannn gelimesine nclk etmilerdir.9

1648

Cumhuriyetin ilk yllarnda baz eczaclar yabanc lkelerdeki fakltelerde doktora yaparak Eczaclk Doktoru veya Bilim Doktoru unvann almlardr. Bu eczaclar hakknda elimizde kesin bilgiler olmamakla birlikte, Ecz. Muammer Enver Beyin 1931 ylnda Strasbourgda Eczaclk Doktoru, Ecz. Hsn Sarm Beyin (elebiolu) de 1932 ylnda Berlinde Bilimler Doktoru unvan aldn biliyoruz.10 Trkiyede eczaclarn doktora yapmas 1949 ylnda stanbul Eczac Okulu Doktora Ynetmeliinin kabul ile mmkn olabilmitir. 1949 ynetmelii uyarnca verilen Eczaclk Bilimleri Doktoru (Doctor Pharmaciae-Dr. pharm.) unvan, 1969 ylnda kabul edilen stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi Doktora Ynetmelii uyarnca Eczaclk Bilimleri Doktoru (Doctor scientiae pharmaceuticae-Dr. sc. pharm.) olarak deitirilmitir. 1983te doktoradan nce yksek lisans yaplmas kabul edilmi ve yksek lisans eitimini tamamlayan eczacya Uzman Eczac unvan verilmeye balanmtr. Bugn Trkiyede eczaclar 7 Eczaclk Fakltesinde (stanbul, Ankara, Hacettepe, Gazi, Anadolu ve Ege niversiteleri) yksek lisans ve doktora yapabilmektedirler. Yeni kurulan 2 fakltede (Atatrk ve Mersin niversiteleri) bu programlar henz balamamtr. 1988 ylndan beri Mustafa Nevzat la Sanayii A.. tarafndan doktora yapan eczaclara Mustafa Nevzat Eczaclk dl verilmektedir. Bu dl, stanbul Eczac Mektebi Fenni speniyari (Farmasi ve Teknolojisi) retim yelerinden ve Mustafa Nevzat la Sanayii A.. kurucusu Ecz. Mustafa Nevzat Psak (1879-1968) adna, kz Ecz. Nevhiz Pak tarafndan 1988 ylnda konulmutur. dl iki ylda bir, eczaclk dallarndan birinde doktora tezi hazrlayan eczaclar arasndan seici kurul tarafndan belirlenen bir kiiye verilmektedir. Prof. Dr. Turhan Baytop, Prof. Dr. Kasm Cemal Gven, Prof. Dr. Nedime Ergen, Prof. Dr. Nevzat ner, Ecz. Nevhiz Pak ve Ecz. Hsamettin Zilerden oluan seici kurul bugne kadar aadaki eczaclara Mustafa Nevzat Eczaclk dln vermitir.11 * Dr. Ecz. Varol Pabuuolu: Farmastik Kimya Anabilim Dal, Ege niversitesi Eczaclk Fakltesi-1989. * Dr. Ecz. Sema al: Farmastik Teknoloji Anabilim Dal, Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi-1990. * Dr. Ecz. Hlya Periner: Farmastik Kimya Anabilim Dal, Gazi niversitesi Eczaclk Fakltesi-1992 * Dr. Ecz. Ayen Yrker: Farmakognozi Anabilim Dal, Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi-1994 * Dr. Ecz. Meral Tunbilek: Farmastik Kimya Anabilim Dal, Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi-1996.

1649

* Dr. Ecz. Gniz Kkgzel: Farmastik Kimya Anabilim Dal, Marmara niversitesi Eczaclk Fakltesi-1998. * Dr. Ecz. Betl Demirci: Farmakognozi Anabilim Dal, Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi2000. Prof. Dr. Kasm Cemal Gven 1989 ylnda yapt bir almada eczaclk eitiminin 150. ylnda Trkiyede bilimsel aratrma durumunu incelemi ve durumun Trkiye iin bir iftihar vesilesi olduunu ifade etmitir.12 Trkiyede yaptklar bilimsel aratrmalar ile yurtiinde ve yurtdnda dller kazanan eczaclarmzn isimleri ve aldklar dller aada verilmitir. Prof. Dr. Turhan Baytop (stanbul niversitesi, Eczaclk Fakltesi, Farmakognozi Anabilim Dal): 1986-OPTIMA Gm madalya 1988-TBTAK Bilim dl 1992-ECO Altn madalya. Prof. Dr. Asuman Baytop (stanbul niversitesi, Eczaclk Fakltesi, Farmastik Botanik Anabilim Dal): 1999-TBTAK Hizmet dl. Prof. Dr. hsan al (Hacettepe niversitesi, Eczaclk Fakltesi, Farmakognozi Anabilim Dal): 2000-TBTAK Bilim dl. III. Eczaneler Cumhuriyetin ilk yllarnda eczaneler yalnz byk ehirlerde toplanmt, baz il ve ilelerde ise eczane bulunmuyordu. rnein stanbulda 1924 ylnda 300 civarnda eczane vard. Dnemin Salk Bakanl Mfettii Ecz. smail Hakk Yeilyurt bir yazsnda bu eczanelerin baz blgelerde skk olduunu, al-verilerinin kt ve dkkanlarn da hemen hemen bo bir vaziyette ve mali bakmdan da acnacak bir halde olduunu ifade etmitir.13 Bu duruma bir are bulmak, eczaclar ve eczaneleri mali bakmdan kuvvetlendirmek ve halk salna yardm eden kurumlar haline getirmek iin 1927 ylnda 964 sayl Eczaclar ve Eczaneler Hakknda Kanun kartlmtr.14 Bu kanun ile eczane snrlamas getirilmi ve bir mahalde bulunan eczanelerin adedi o mahallin nfusuna gre belirlenmeye balamtr. Bu kanun uyarnca 8.5.1928 gn verilen bir emir ile stanbulda bulunan eczanelerden 90 tanesi kapatlm ve 17 tanesinin de yeri deitirilmitir.

1650

Bu uygulamay baz eczaclar olumlu karlarken, bazlar da eczane snrlamasnda hakszlklar ve yanllklar yapldn savunmulardr. Bu konuda gazetelerde yazlar yazlm ve yaynlanan bir bror ile Trkiye Byk Millet Meclisine bavurulmutur. Eczane snrlamasn kaldrmak amacyla, 1950 ylnda Ecz. Remzi Kocaerin giriimi ile baz eczaclar tarafndan Trkiye Eczaclar Yardmlama Cemiyeti kurulmutur. 18.2.1953 tarihinde kabul edilen 6197 sayl kanun ile eczane snrlamas kaldrlmtr. Halen Trkiyede eczane snrlamas bulunmamaktadr. Gnmzde ehirlerde ve zellikle hastane evrelerinde ok fazla sayda eczane olmas nedeniyle gen eczaclar kazan salayabilmek iin kk yerleri tercih etmektedirler. IV. la Endstrisi Cumhuriyet dneminin balangcnda olduka dk sayda tbbi mstahzar bulunuyordu ve ounluu yurt dndan geliyordu.15 Yabanc preparatlarn benzerleri yaplarak yerli mstahzar imalat balamtr. lk tbbi mstahzarlar eczanelerde hazrlanm ve daha sonra kk imalathane ve laboratuvarlar kurulmutur. Trkiyede bu alanda nclk edenler Abdi brahim (Barut), Ethem Pertev (Ertem), Beir Kemal (Pelin), Hasan Rauf (Grgl), Mehmed Kazm ve Mustafa Nevzat (Psak) gibi eczaclardr. Prof. Dr. Turhan Baytop Trkiyede yerli hazr ila yapmn 4 dnem altnda toplamtr.16 1. Eczane dnemi (1833-1928) 2. Laboratuvar dnemi (1928-1954) 3. Fabrika dnemi (1954ten bugne) 4. la aktif maddeleri retme dnemi (1970ten bugne) Cumhuriyetin ilk yllarnda 20 kadar mstahzar laboratuvar ve 300 civarnda tbbi mstahzar ile balayan Trk ila sanayii zaman iinde ok byk bir gelime gstermi ve 100 kadar retim tesisi ve 3500 civarnda tbbi mstahzar ile Trkiyenin ila gereksinmesinin %90nn karlar duruma gelmitir. V. Meslek Kurulular Osmanl mparatorluu dneminde eczaclar tarafndan 1i zmirde dierleri stanbulda olmak zere toplam 8 eczaclk cemiyeti kurulmu idi. Cumhuriyetin ilanndan sonra eczaclarn meslek menfaatlerini korumak amacyla kurmu olduklar cemiyetler aada verilmitir.17 1. Trkiye Eczaclar Cemiyeti: stanbulda 1909 ylnda kurulmu olan Devlet-i Osmaniye Eczaclar Cemiyetinin eski yeleri Cumhuriyetin kurulmasndan sonra toplanmlar ve 13.6.1924 tarihinde bir genel kongre yaparak eski cemiyetin Trkiye Eczaclar Cemiyeti ismi altnda devam

1651

etmesine karar vermilerdir. Cemiyetin bakanlna Ecz. Ethem Pertev Bey seilmitir. Bu Cemiyete yalnz eczane sahipleri ye olarak kabul ediliyordu. 1.12.1926 tarihinde yaplan kinci Genel Kurul Toplantsnda alnan karar ile eczaclk diplomas sahibi olan btn eczaclar cemiyete ye olabilmilerdir. Ancak bu karardan sonra da eczane sahibi olmayanlarn cemiyete ye olmalar konusu tartlmaya devam etmi ve 29.6.1928 tarihli nc Genel Kurul Toplantsnda Cemiyetin ismi stanbul Eczaclar Cemiyeti olarak deitirilmitir. 29.3.1929 gn yaplan olaanst toplantda ise eczane sahibi olmayan eczaclarn yelikten kartlmasna karar verilmi ve Cemiyetin ad tekrar Trkiye Eczaclar Cemiyeti olarak deitirilmitir. 26.4.1935 tarihinde yaplan Genel Kurul Toplantsnda, o dnemin dil akmlarndan esinlenerek, cemiyetin ad Trkiye Emgen Kurumu olarak deitirilmitir. Ancak iki yl sonra ad tekrar Trkiye Eczaclar Cemiyeti haline getirilmitir. 1954 ylnda ise Cemiyetin ad Trkiye Eczane Sahipleri Cemiyeti ekline evrilmitir. 2. Trk Farmakolo Birlii: Btn eczaclar bir cemiyette toplama fikrini savunan eczaclar biraraya gelerek 1930 ylnda Trk Farmakolo Birliini kurmulardr. lk Genel Kurul Toplantsn 23.8.1930 tarihinde yapan cemiyetin bakanlna smet Muhsin Somer seilmi ve Farmakolo isimli bir derginin kartlmas karar alnmtr. Derginin ilk says 1.2.1931 tarihinde yaynlanmtr. 3. Anadolu Trk Eczac Birlii: Samsunda 1923 ylnda kurulan bu cemiyet Gen Eczac ismiyle aylk bir dergi yaynlamtr. 4. zmir Eczaclar Cemiyeti: 1923 ylnda zmirli eczaclarn kurduu bu cemiyet 1930 ylna kadar alabilmitir. 5. Trkiye Eczaclar Yardmlama Cemiyeti: 1950 ylnda eczane snrlamasn kaldrmak amacyla Ecz. Remzi Kocaerin giriimi ile kurulmutur. 18.12.1953 tarihinde eczane snrlamasn kaldran kanunun kabul ile, cemiyet gayesine erimitir gerekesiyle, kurucular tarafndan kapatlmtr. 6. Trkiye Tbbi Mstahzarat Sanayii ve Laboratuvarlar Cemiyeti: 1951 ylnda stanbulda kurulmutur. 7. Trkiye Ecza Depocular Cemiyeti: 1953 ylnda stanbulda kurulmutur. 8. Trk Eczaclar Birlii: 2.2.1956 tarihinde 9223 sayl kanunun kabul edilmesiyle Trk Eczaclar Birlii ve buna bal olarak Eczac Odalar kurulmutur. Trk Eczaclar Birliinin 28 Kasm 1956da stanbulda yaplan Byk Kongresinde Merkez Heyeti bakanlna Salahattin Tandal ve genel sekreterlie Halit Tzner seilmilerdir. Merkez Heyeti bugne kadar 3 dergi yaynlamtr: 1Trk Eczaclar Birlii Mecmuas (1958-1963), 2- Pharmacia (1964-1983), 3- Mised (2001 ylndan itibaren).

1652

VI. Meslek Dergileri Eczaclar mesleki sorunlarn tartmak ve ilmi haberleri meslektalarna iletmek iin eitli dergiler yaynlamlardr. Cumhuriyet dneminde yaynlanmaya balam nemli meslek dergileri hakknda aada bilgi verilmitir. 1. Resimli Eczac Gazetesi: 1924-1926 yllar arasnda Eczac Nail Halit Tipi tarafndan yaynlanmtr. Balangta Arap harfleri daha sonra Latin harfleri ile yaynlanan derginin mesul mdrln Mustafa Nahid yapmtr.18 2. Trk Eczac Alemi: Trkiye Eczaclar Cemiyetinin yayn organ olarak Ecz. Fuat Mehmet Mirel tarafndan 1927 ylnda yaynlanmaya balamtr. 1927 ylnda Arap harfleriyle, 1928-1931 yllar arasnda Latin harfleriyle ve aylk olarak yaynlanmtr.19 3. Farmakolog: lk says 1.2.1931 tarihinde kan dergi Trk Farmakolo Birlii tarafndan yaynlanmaya balam ve 1954 ylna kadar Trkiye Eczaclar Cemiyeti tarafndan yaynlanmtr.20 4. Folia Pharmaceutica: Eczaclk teknii ve ilmi ile ilgili yazlarn yer ald bu dergi Ecz. Malik Zafir tarafndan 1949-1968 yllar arasnda yaynlanmtr.21 5. Eczaclk Blteni: 1954 ylnda Prof. Dr. Kasm Cemal Gven tarafndan yaynlanmaya balayan dergi eczacln eitli alanlarndaki bilimsel aratrma makalelerini iermektedir. 1955-1956 yllarnda Trkiye eczane Sahipleri Cemiyetinin, 1958-1963 yllar arasnda ise I. Blge Eczac Odas (stanbul) yayn organ olarak yaynlanmtr.22 1984 ylndan itibaren Acta Pharmaceutica Turcica ismi ile yaynlanmaktadr. Prof. Dr. Kasm Cemal Gven emekli olduktan sonra 1994 ylnda derginin editrl Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesinde Prof. Dr. Erden Glere devretmitir. 6. Trk Eczaclar Birlii tarafndan yaynlanan dergiler: Trk Eczaclar Birliinin yaynlad ilk dergi 1958-1963 yllar arasnda stanbulda yaynlanan Trk Eczaclar Birlii Mecmuasdr.23 19641983 yllar arasnda Pharmacia adl bir dergi yaynlanmtr. 2002 ylnda ise bilimsel makaleler ieren Mised isimli yeni bir dergi yaynlanmaya balam ve henz bir say kmtr. Trk Eczaclar Birlii ayrca Teb Haberler bal ile birliin faaliyetlerini ileten bir blten yaynlamaktadr. 7. Eczaclk Faklteleri tarafndan yaynlanan dergiler: 1965 ylnda yaynlanmaya balayan stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi (Mecmuas) Dergisi (Journal of Faculty of Pharmacy of Istanbul University) bu alandaki ilk dergi olup bilimsel aratrma makaleleri yaynlamaktadr. 1980 ylndan beri dergiye yalnz yabanc dilde makaleler kabul edilmektedir. Bu dergiyi Trkiyedeki dier Eczaclk Fakltelerinin benzer dergileri takip etmitir. Bugn Ankara (1971), Hacettepe (1981), Gazi (1984) ve Marmara (1985) niversiteleri Eczaclk Fakltelerinin dergileri yaynlanmaktadr. Ankarada kurulmu olan FABAD (Farmastik Bilimler Ankara Dernei) tarafndan da 1968 ylndan beri eczaclk alannda aratrma makaleleri ve bilimsel taramalar yaynlayan FABAD Farmastik Bilimler Dergisi karlmaktadr.

1653

TBTAK 1991-1992 yllarnda Doa-Trk Eczaclk Dergisini yaynlam ve bu derginin editrln Prof. Dr. Ekrem Sezik yapmtr. ngilizce ve Trke makaleler yaynlayan ve ylda 3 say olarak kan dergi Chemical Abstractsa da girmitir. Ancak bu dergi yalnz 6 say kabilmitir. Ekrem Sezik TBTAKtan ayrldktan sonra makale ve gerek yok gerekesiyle kapatlmtr. Yayn iin bekleyen makaleler yazarlarna iade edilmitir.24 1990l yllarda baz eczaclk kurulular gncel bilim haberleri ieren dergiler karmaya balamlardr: AYEK (Anadolu Yakas Ecza Kooperatifi) tarafndan Aktel Eczac, stanbul Ecza Kooperatifi tarafndan rn ve Turgut Yaynclk tarafndan Gncel Eczaclk isimli dergiler yaynlanmtr. Bugn yalnz sonuncu dergi yaynlanmaya devam etmektedir. VII. Trk Eczaclk Gn Eczaclarn ylda bir gn biraraya gelerek mesleki sorunlarn tartmak, incelemek ve zm aramak amacyla bir Eczaclk Gn yaplmas fikri ilk kez 1949 ylnda Ecz. Remzi Kocaer tarafndan ortaya atlmtr.25 Trk Eczaclar Birliinin 27 Kasm 1958 gn yaplan III. Byk Kongresinde bu konu ele alnm, bir Eczaclk Gn ihdas kabul edilmitir. Bu gn saptamak zere Prof. Dr. Hayriye Amal, Prof. Dr. Salahattin Tandal, Ecz. Nait Baylav, Ecz. Muzaffer Dinol, Ecz. Remzi Kocaer, Ecz. hsan Snmez, Ecz. Ahmet Kandil, Ecz. Samahattin Yula, Do. Dr. Turhan Baytop ve renci temsilcisi mer Miskiden oluan bir komisyon kurulmutur. Bu komisyon konuyu incelemi ve varlan sonu Do. Dr. Turhan Baytop tarafndan rapor halinde hazrlanmtr. Komisyon Eczaclk Gn olarak iki tarih teklif etmitir:26 1. lk eczaclk snf, Dr. C. A. Bernard tarafndan kurulup, 14 Mays 1839da Sultan II. Mahmud tarafndan alm olan Mekteb-i Tbbiye-i ahanede ihdas edildiine gre 14 Mays tarihi Eczaclk Gn olarak kabul edilmelidir. 2. Sultan II. Mahmud tarafndan alm olan Mekteb-i Tbbiye-i ahaneden 10 Ramazan 1256 tarihinde mezun olup anakkale Askeri Hastanesi eczaclna tayin edilen ilk eczac Ahmed Mustafa Efendinin mezuniyet gn olan 10 Ramazan (2 Kasm) Trk Eczaclk Gn olarak kabul edilmelidir. Bu tarihlerden 2 Kasm tarihi Trk Eczaclk Gn olarak kabul edilmi, ancak eitli nedenlerle 1967 ylna kadar toplant yaplamamtr. Trk Eczaclar Birlii 20 Eyll 1967 tarihinde yaplan toplantda konuyu yeniden ele alm ve yaplan grmelerden sonra ilk eczac snfnn resmi al gn olan 14 Mays gn Trk Eczaclk Gn olarak kabul edilmitir. lk toplant 14 Mays 1968 gn stanbulda yaplmtr. Bu tarihten beri, Eczaclk Faklteleri ve Eczac Odalar her yl 14 Mays gn toplantlar dzenlemektedirler. VIII. Eczaclk Tarihi Mzeleri ve Koleksiyonlar

1654

Ecz. Nait Baylav Trkiyede bir Eczaclk Mzesi kurulmas iin ilki 1931 ikincisi 1940 ylnda olmak zere iki kez giriimde bulunmu ancak II. Dnya Savann balamasyla maddi imkanszlklar nedeniyle bunu gerekletirememitir.27 Bu konuda ikinci giriim 1957 ylnda Prof. Dr. Turhan Baytop tarafndan balatlmtr29. 1959 ylnda Trk Eczaclar Birlii Mecmuasnda yaynlanan duyuruda Eczaclk Mzesi kurulaca haberi verilmi ve mzeye teberruda bulunmak isteyen meslektalarn T. Baytop ile temasa gemeleri bildirilmitir.29 Bylece toplanan belge ve malzemeyle Trk Eczaclk Tarihi Mzesi 1960 ylnda Prof. Dr. Turhan Baytop tarafndan kurulmutur. Mzenin ekirdeini Turhan Baytopun ahsi koleksiyonu, Topkap Saray Mzesinden alnan Enderun eczanesine ait bir ksm malzeme, Dr. Mehmet Kamil Berk tarafndan hediye edilen tarihi eya, eski mstahzar ve kitaplar, Ecz. Ethem Pertevin Aksaraydaki eczanesine ait aletler ile Pertev Mstahzarat malathanesine ait komprime, kartrma ve eleme makineleri ve Ecz. Recep Taolunun Beiktadaki eczanesine ait alet ve malzeme tekil etmitir.30 Toplanan malzeme 1962 ylnda stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi A blok zemin katndaki bir odaya konulmutur. Ancak bu yerin rutubetli ve karanlk olmas malzemenin korunmas ve tehirini gletirmitir. Mzeye daha uygun bir yer bulunmas yllar srm ve nihayet 15 Temmuz 1984 gn Mze C blok zemin kattaki bir odaya tanmtr. Bu oda da Mze iin ok uygun olmamakla beraber n cephesinin vitrin halinde olmas nedeniyle malzemenin sergilenmesinde kolaylk salamtr. 15 Austos 1984 gn Mzenin bu yeni yerinde al yaplm ve T. Baytop Mzeyi tantmak amacyla bir bror hazrlamtr.31 1985 ylnda Hamidiye Etfal Hastanesi Eczanesine ait iki adet tarihi dolap Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn izniyle . . Eczaclk Fakltesine devredilmitir. Bu dolaplar gerekli onarm yapldktan sonra Mzeye yerletirilmitir.32 17 Austos 1999 tarihinde meydana gelen deprem . . Eczaclk Fakltesinin blokunda da ok byk hasara yol amtr. Neyse ki zemin katta bulunan Mzedeki malzemelerde herhangi bir hasar olmamtr. Temmuz 2001de C blokunun tamirine balanmas zerine Mzede bulunan malzeme ve kitaplar Prof. Dr. Afife Mat tarafndan ambalajlanarak A blokta Mzenin eskiden bulunduu odaya tanmtr. Fakltenin tamiri bitinceye ve Mze iin uygun bir yer bulununcaya kadar burada muhafaza edilecektir. Eczaclk Fakltesinin C blokunun giriinde iki tarihi eczanenin (Srr Rasim Eczanesi ve Pasteur Eczanesi)33 dolaplar da sergilenmekte idi. Binalarn tamiri tamamlanncaya kadar bu dolaplar bulunduklar yerde koruma altna alnmlardr. Trkiyede ikinci Eczaclk Tarihi Mzesi Prof. Dr. Ekrem Sezik tarafndan 1983 ylnda Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesinde kurulmutur. Konstantin Sava Mantikann 1894 ylnda stanbul-ehreminide am olduu eczane, son sahibi Ecz. lhan Gezgin (Emgen) tarafndan Hacettepe Eczaclk Fakltesine hibe edilmitir. Eczane 1980de Ekrem Sezik tarafndan Ankaraya nakledilmi ve 1983 ylnda Mze olarak ziyarete almtr.34

1655

Marmara niversitesi Eczaclk Fakltesinde de Dekan Prof. Dr. Meral Keyer-Uysaln gayretleri ve Ecz. Doan veyin katklar ile bir mze kurulmu ve 17 Aralk 1998 gn almtr.35 Son yllarda Trk Eczaclk Sanayiinden baz firmalar da Trk eczaclk tarihi ile yakndan ilgilenmeye balamlar ve bylece Abdi brahim, Fako, Mustafa Nevzat ve Eczacba tarafndan zengin koleksiyonlar oluturulmutur. Mustafa Nevzat Laboratuvarnn 1923te stanbul-skdarda kurulup faaliyete getii konak Mustafa Nevzat la Sanayii A.. tarafndan restore edilerek 1987 ylnda Mustafa Nevzat Eczaclk Tp ve Kltr Evi olarak hizmete almtr. Eczaclk ve Tp seminerleri dzenlenen bu kltr evinde bir de mze bulunmaktadr. Bu mzede Mustafa Nevzat Psakn kiisel ve mesleki eyalar, rettii ilk mstahzarlar, eczaclk ve tpla ilgili kitaplar ve Adapazar-Hendekten getirilmi bir Mze-eczane sergilenmektedir. Eczacba firmas 1997 ylnda Ecz. Glnur Sandalc ve Mh. Mert Sandalcya ait zengin koleksiyonu devralmtr. Koleksiyondaki belge ve malzemeler Dr. Nejat Eczacba Vakf tarafndan yaynlanmaya balam ve bugne kadar aadaki 5 cilt yaynlanmtr: 1. Belgelerle Trk Eczacl-I-(1840-1948), Antiyeler, Kartpostallar, Mektup Zarflar, Reete ade Zarflar, Posta Havaleleri, Telgraflar, stanbul 1997. 2. Belgelerle Trk Eczacl-II-(1840-1948), Reeteler, stanbul 1998. 3. Belgelerle Trk Eczacl-III-(1840-1948), Faturalar, Balkl Katlar, stanbul 1999. 4. Belgelerle Trk Eczacl-IV-(1840-1948), Mstahzar Kutular ve ieleri 1, stanbul 2001. 5. Belgelerle Trk Eczacl-IV-(1840-1948), Mstahzar Kutular ve ieleri 2, stanbul 2001. Abdi brahim Firmas, Ecz. Yusuf Sleyman Adal tarafndan 1903 ylnda kurulmu olan Heybeliada Halk Eczanesini son sahibi Ecz. Arslan Graydan satn alarak dolaplar ve malzemeyi Hadmkyde yeni kurulan tesislerine tamtr. Bu mze Eczanenin al 26 Aralk 2001 gn Prof. Dr. Turhan Baytop, Ecz. Nezih Barut ve Ecz. Arslan Gray tarafndan yaplmtr. IX. Trk Eczaclk Tarihi almalar A. Eczaclk Tarihi retimi Eczac Okulunun Fen Fakltesine bal olduu dnemde, 1938-39 retim ylnda eczaclk retimi 4 yla kartlm ve 3. yaryla haftada 1-2 saat olmak zere deontoloji dersi konulmutur. Bu ders konferans eklinde verilmi ve snav zorunluluu olmamtr. Eczac Okulu yeniden Tp Fakltesine balandktan (1944) sonra yeni bir retim ve imtihan ynetmelii hazrlanmtr.

1656

28.3.1945 tarihinde yrrle giren bu ynetmelikte 7. yarylda, haftada 2 saat, Tp ve Eczaclk Tarihi ve Deontoloji dersi bulunmaktadr. Derse devam zorunluluu getirilmi ancak snav konulmamtr. Derse devam eden btn rencilere baar sertifikas verilmitir. . . Eczaclk Fakltesinin kurulmasndan (15 Ocak 1962) sonra 16 Temmuz 1964te yrrle giren yeni programda 5. yarylda haftada 2 saat olmak zere Eczaclk Tarihi ve Deontolojisi dersi yel almtr. Derse devam ve snav zorunluluu getirilmitir.36 1983 ylnda yrrle giren 2547 sayl kanun uyarnca oluturulan Yksek retim Kurulu nun saptad ynetmelie gre Eczaclk Tarihi ve Deontolojisi dersi 8. yarylda ve haftada 1 saat olarak eitim programnda yer almaktadr. Son yllarda fakltelerin kendi bnyelerinde yaptklar ynetmelik deiiklikleri sonucunda, halen tm Eczaclk Fakltelerinde 7. veya 8. yarylda haftada 1 saat okutulmaktadr.37 B. Aratrma ve Yaynlar Cumhuriyet dneminde Trk eczaclk tarihi alannda ilk aratrmalar ve yaynlar 1947 ylndan itibaren balamtr. Bu konuya Nait Baylav, Osman evki Uluda, Feridun Nafiz Uzluk, Ahmet Sheyl nver ve Bedii ehsuvarolu nclk etmilerdir. Eczaclk tarihi konusundaki ilk kitaplar 1968 ylnda Ecz. Nait Baylav38 ve 1970 ylnda Prof. Dr. Bedii ehsuvarolu39 tarafndan yaynlanmtr. 1985 ylnda Prof. Dr. Turhan Baytopun yaynlad Trk Eczaclk Tarihi isimli kitap ise bu konuda yazlm en kapsaml kitap olup halen Trkiyedeki btn Eczaclk Fakltelerinde ders kitab olarak okutulmaktadr.40 1950 ylndan beri Trk eczaclk tarihi alannda aratrmalar yapan Turhan Baytop bugne kadar 70e yakn makale ve 10 kitap yaynlamtr.41 Bu katklar nedeniyle Trkiye la Endstrisi verenleri Sendikas tarafndan kendisine 18 Haziran 2001 gn bir teekkr plaketi verilmitir. Cumhuriyet dneminden bugne kadar Trk eczaclk tarihi konusunda toplam 140 civarnda makale ve 20 civarnda kitap yaynlanmtr.42 Yayn saysnn son yllarda art gstermesi sevindirici bir gelimedir. C. Kongreler Trk Eczaclk Tarihi aratrmalarn konu alan toplantlarn dzenlenmesine 1990 ylnda Prof. Dr. Turhan Baytop nclnde balanmtr. Birincisi 11 Mays 1990 tarihinde . . Eczaclk Fakltesinde Fransz Eczaclk Tarihi Cemiyeti (Societe Franaise dHistoire de la Pharmacie) yesi 70 Fransz eczacnn da katlmyla gerekletirilmitir. 2 ylda bir dzenlenmesi gelenek haline gelen bu toplantlarn bugne kadar yaplm olanlar ve dzenleyenler aada verilmitir.43 I. Trk Eczaclk Tarihi Toplants-stanbul-11 Mays 1990-stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi-Prof. Dr. Turhan Baytop

1657

II. Trk Eczaclk Tarihi Toplants-Ankara-6-7 Mays 1994-Ankara ve Gazi niversiteleri Eczaclk Faklteleri-Prof. Dr. Ekrem Sezik. III. Trk Eczaclk Tarihi Toplants-Eskiehir-3-4 Haziran 1996-Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi-Prof. Dr. K. Hsn C. Baer. IV. Trk Eczaclk Tarihi Toplants-stanbul-4-5 Haziran 1998-Marmara niversitesi Eczaclk Fakltesi-Prof. Dr. Emre Dlen. V. Trk Eczaclk Tarihi Toplants-zmir-22-24 Mays 2000-Ege niversitesi Eczaclk FakltesiY. Do. Dr. Sevil Ac. Bu toplantlardan yalnz Marmara niversitesi Eczaclk Fakltesinde dzenlenen IV. toplantnn bildirileri Prof. Dr. Emre Dlen tarafndan yaynlanmtr.44 VI.Trk Eczaclk Tarihi Toplants 4-6 Haziran 2002 tarihlerinde stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi bnyesinde Prof. Dr. Afife Mat tarafndan dzenlenmektedir.

1 2001. 2 2001. 3 4 2001. 5 2001. 6

Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 194, stanbul,

Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 263, stanbul,

Bugn restore edilmi olan bu bina Beyazt Devlet Ktphanesi olmutur. Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 270, stanbul,

Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 277, stanbul,

. . Eczaclk Fakltesi 17 Austos 1999 tarihine kadar 3 bloktan oluan bu binada eitim

vermitir. Binalarn depremden byk hasar grmesi nedeniyle halen Fen Fakltesinin deiik blmlerinde retime devam edilmektedir. 7 8 9 2001. stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi 1962-2002, stanbul, 2002. Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi Aratrmalar, 50, stanbul, 2000. Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 272, stanbul,

1658

10 2001. 11 12

Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 299, stanbul,

Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi Aratrmalar, 143, stanbul, 2000. Gven, K. C., Eczaclk Eitiminin 150. Ylnda Bilimsel Aratrma Durumu, Acta Pharm.

Turc. 31, 380, 1989. 13 14 15 2001. 16 1996. 17 2001. 18 2001. 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Baytop, T. ayn yayn. Baytop, T. ayn yayn. Baytop, T. ayn yayn. Baytop, T. ayn yayn. Baytop, T. ayn yayn. Prof. Dr. Ekrem Sezik ile 7. 1. 2002 tarihinde yaplan grme. Kocaer, R., Trkiye Eczaclnn Gn, Farmakolo 19 (5), 173, 1949. Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi Aratrmalar, 125, stanbul, 2000. Baylav, N., Eczaclk Tarihi, 525, stanbul, 1968; Baytop, T., Trkiyede Eczaclk Tarihi Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 312, stanbul, Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 306, stanbul, Baytop, T., Trkiyede la Sanayiinin Balangc, Acta Turcica Historiae Medicinae 3, 236, Yeilyurt, . H., Cumhuriyet Eczacl, Farmakolo 15, 112, 1945. Baylav, N., Eczaclk Tarihi, 424, stanbul 1968. Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 234, stanbul,

Mzeleri, Acta Turcica Historiae Medicinae VI, 49, 2000. 28 2001. Baytop, T. Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 323, stanbul,

1659

29 30 2001. 31 32

Trk Eczaclar Birlii Mecmuas 2 (2), 42, 1959. Baytop, T. Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 325, stanbul,

Baytop, T., stanbul Eczaclk Fakltesi Eczaclk Tarihi Mzesi, stanbul 1984. Baytop, T. Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm 2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 328, stanbul,

2001; Stlpnar, N., stanbul Eczaclk Tarihi Mzesi, Gncel Eczaclk say 13, 35, Mays 1994. 33 34 2000. 35 36 37 38 39 40 Baytop, T. ayn yayn. Baytop, T. Eczaclk Deontolojisi, stanbul 1992. Mat, A., Trkiyede Eczaclk Tarihi almalarnn 25 Yl (1973-1998), F. Gnergun. Baylav, N., Eczaclk Tarihi, stanbul 1968. ehsuvarolu, N. B., Eczaclk Tarihi Dersleri, stanbul 1970. Baytop, T. Trk Eczaclk Tarihi stanbul 1985; Baytop, T. Trk Eczaclk Tarihi, Ksaltlm Baytop, T., Kurtarlan ki Tarihi Eczane, Eczac, say 9, Temmuz 1987. Baytop, T., Trkiyede Eczaclk Tarihi Mzeleri, Acta Turcica Historiae Medicinae VI, 49,

2. Bask, Hazrlayan: Mat, A., 328, stanbul, 2001. 41 Mat, A., Trkiyede Eczaclk Tarihi almalarnn 25 Yl (1973-1998), Gnergun., F.

(Ed.) Trkiyede Bilim, Teknoloji ve Tp Tarihi almayan (1973-1998), Ankara 2000. 42 43 44 Mat, A., ayn yayn. Mat, A., ayn yayn. Dlen, E. (Ed.), IV. Trk Eczaclk Tarihi Toplants Bildirileri, stanbul 2000.

1660

Trk Tarih retimi ve Meseleleri / Prof. Dr. Mustafa Safran [s.935-942]

Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye Giri arih retiminin kendisi bir eitim alan olarak, tarihsel bir fenomendir. Bundan dolay okullarda tarih retimine yklenen amalar, ierii, yntem ve teknikleri, retim aralarna yaklamlar, dneme hkim atmosfere, yeni ilm aratrmalara ve teknolojilere gre deiebilmektedir. Gemiten gnmze Togan, Atsz, Kafesolu, zbaran gibi pek ok aydn ve tarihi Trk tarihinin ve tarihiliinin ieriine ilikin meseleleri derinlemesine ele almlardr. Burada ise Trk tarihi retimi ve meseleleri daha ok pedagojik bir perspektif asndan ele alnacaktr. 1. Tarih Dersinin Okul Programlarna Girii ve Yaygnlamas Avrupada tarih, nceden hkmdar namzetlerini idarecilik sanatna hazrlayan bir disiplin olarak grld. zellikle, tarih, uzun bir sre klasik dillerin retimi iin gerekli materyali salayan bir yardmc ara olarak kald. 16. yzyldan sonra, dini metinleri daha iyi anlamada gerekli tarihsel ereveyi salad iin tarih retiminin vurguland dikkati ekmektedir. 19. yzyla gelindiinde, tarih dersleri, millet-devlet sisteminin ortaya k ve demokrasi hareketlerine paralel olarak, laik bir zemin zerinde, okul ders programlarnda hak ettii yeri almaya balad ve vatan terbiyesinin tamamlayc bir unsuru olduu fikrinin alt izildi. Karaln deyiiyle, devletler iin, tarih retimi vatanda yetitirme sanat oldu.1 Namk Kemalin Osmanl Tarihi kitabnda Tarih, yalnz erbab- hkmet iin deil, efrad- millet iin elzemdir sz de Osmanl dneminde tarihin geldii noktay gstermektedir. Aslnda, demokrasilerde her bir vatandan, semen, milletvekili, babakan, cumhurbakan olarak lke ynetimine talip olabilecei gerei, onlarn her birine tarih retilmesini gerekli klmtr. nk tarih en azndan gemiteki insan davranlarn gstererek, muhtemel yneticileri ynetme sanatna hazrlyordu. stelik, yneten ile ynetilen arasnda ortak bir siyasal toplumsallatrma temeli salayarak, iletiimi kolaylatryordu. Tarihin bir bilim olarak edebiyattan kopuu ve okullara bir ders olarak konmas, siyasal millyetilik anlaynn ykselmesi ile ezamanl olarak 19. yzylda gndeme geldi. Trkiyede de Osmanl mparatorluu dneminde Avrupa lkeleri ile hemen hemen paralel bir dnemde tarih dersinin okul mfredatna girdii grlmektedir. Bilindii gibi, Saffet Paa Dneminde

1661

hazrlanan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin ngrd zere drt yllk Sbyn Okullarna Muhtasar Trih-i Osman ve Rtiyeye de Trih-i Umm ve Trih-i Osman isimli tarih dersleri konmutur. Osmanl mparatorluunda tarih dersleri, Trk tarihi bilgisi vermenin tesinde Tanzimat Ferman anlayyla gndeme gelen Osmanl vatanda kimliini ina etmek gibi bir ama benimsedii iin programn bel kemiini hanedan tarihi oluturmaktayd. Bununla birlikte, 1860lardan sonra, okul tarih kitaplarna tam olarak yansmasa da Trklerin tarihine ilikin eviri ve telif eserler grlmeye balad. Ahmet Vefik Paa, Ebulgazi Bahadr Hann Secere-i Trksini, Trkiye Trkesine evirdi. M. Celalettin Paa, (1869) Eski ve Yeni Trkleri yaymlad. Bu ikincisinde, Bat uygarln yaratm kavimler ile Trklerin ayn kkenden geldii ne srlmt. Sleyman Paa da Bat tarih kitaplarnn Trkler hakknda yanl bilgi verdiini grerek, yalnz birinci cildi yaymlanan Tarih-i Aleminde (1876) Trklere geni yer ayrmt. Sleyman Paa, Fransz tarihi Deguignesnin kitabn byk lde kullanmt. Bunun yan sra Leon Cahunun almalar Trkeye evrilmi ve bu genler arasnda derin etkiler brakmt. II. Abdlhamit Dneminde tarih dersleri, sbyn okullarndan kaldrld. Rtiyelerde de milletleri, hkmdarlarna kar isyana tevik eden Fransz nklbnn etkisini genler arasnda azaltmak iin Tarih-i Umumnin karld dikkati ekmektedir.2 II. Merutiyetten sonra, St Bey ve arkadalarnn almalar, bir nebze olsun ilkretim tarih programlarnda hissedilmitir. Bylece, ilkokul tarih programlar ortaretim programlarna gre daha pedagojik tasarlanmt. Cumhuriyetin ilan arkasndan Vsf Beyin (nar) Maarif Vekillii dneminde II. Heyet-i lmiye toplanarak, tarih mfredat programlar ve ders kitaplar Cumhuriyetin ruhuna uygun bir ekilde dzenledi. Prof. Hakk Dursun Yldzn da belirttii zere, Atatrk zamannda Trk tarihi gerek ilm aratrmalarda ve gerekse retimde lyk olduu mevkiye ykseltilmitir. Atatrk, Trk Tarih Kurumunu Trk tarihi hakknda ilm aratrmalar yapmas iin kurduu gibi, orta ve yksek retimde zellikle Trk tarihinin okutulmasn istemitir.3 Fakat, sultanilerdeki pedagojik anlaytan yoksunluk, gnmz lise tarih programlarnda da kendisini hissettirmektedir. Lise tarih programlar, amalara uygun ierik yazmann yerine, bir tarih kitabnn konu balklarnn programa dntrlmesini hatrlatmaktadr. Tarih retimi meselesinin can damarn, tarih mfredat programlarnn gelitirilmesi, hazrlanmas ve retmen yetitirilmesi oluturmaktadr. Tarih programlarnda benimsenen tarih anlay ve tanm ile yakndan ilikili olarak; tarih retiminin amalar, ierii, yntem ve teknikleri, retim aralarna yaklamlar da ekillenmektedir. Trkiyede olaylar arasnda nedensellik bants kurmak tarih retiminde birincil temel olarak alnarak, tarih sebep-sonu ilikisine indirgenmekte ve kaba bir pozitivist bilim yorumu yaplmaktadr. te yandan sebep-sonu ilikisi de kefettirilmemekte, tersine retmen tarafndan dikte edilmektedir. Avrupada ve Amerikada tarih retimi, nsanln Baarlarnn Takdiri, Kronoloji, Benzerlik-Farkllk, Deiim-Sreklilik, Nedensellik, Kaynak Kullanm,

1662

Kant Deerlendirme, Tarihin Yorumlanmas, Kltrel Miras, Demokrasi, nsan Haklar gibi temel kavramlar zerine ina edilmitir. 2. Tarih retiminin Amalar Meselesi 1897da Fransada olgunluk imtihan adaylarna sorulan sorulardan biri Tarih dersleri ne ie yarar? sorusuydu. 100 adaydan 80i ya yle olduuna inandklar iin ya da hoa gidileceini dndkleri iin vatanseverlii coturmaya yarar cevabn vermilerdi.4 yle grlyor ki, o yllarda Prusyann etkisiyle, vatandalk eitimi olarak tarih anlay tm Avrupaya yaylmt. Ziya Gkalp, eitimin amacnn belirlenmesinde en nemli kaynan mill buhran olduunu ve Prusyada da bu tr gayenin kabul edilmesinde yaadklar mill felaket olduunu ifade etmiti.5 Halbuki Prusyallarn benimsedii grte olmayanlar da yok deildi, ama saylar azd. rnein, Fransz tarihilerden Fustel de Coulange tarih ne ie yarar? diye sorulduunda, O, hibir ie yaramaz diyerek, tarih aratrmalarnn daha nesnel bir boyutta yaplma ortamn hazrlamaya almt. Trkiyede de II. Merutiyet Dneminde; tarih dersleri, mill ve vatan terbiye arac olarak grlmtr. yle ki 1910 ylnda St Bey, Trih Tedrisatnn Usl-i Essiyyesi adl makalesinde tarih dersinin Mutlakyet dneminin (1876-1908) ne kadar ktlklere neden olduunu, Merutiyet idaresinin ne kadar iyi bir idare olduunu gstermesi gerektiini yazmaktayd. Bunun yan sra, tarih dersi, St Beye gre, Merutiyetin, zgrln ne kadar uzun yoksulluklar, ne kadar cnsiprne uramalar sonucunda elde edildiini anlatmalyd.6 St Bey, Merutiyet Dneminde, okullarda tarih retimin amacnn tarih isimleri, olaylar, rakamlar, tarihleri ezberletme olduu yanl anlayn fark etmi ve eletirmiti. Bununla birlikte, ilkretim dzeyinde tarih retimi amacnn ahlk eitimi, vatan eitimini iermesi gerektiini vurgulamt. Bu dzeyde, St Bey, karsama ve siyasal akl yrtmenin temel alnmasnn bo yere vakit geirmek olacan dnmekteydi. Ali Read, 1912de yazd bir makalede ilkretim ve ortaretim dzeylerinde tarih retiminin amalarnn farkl olmas gerektiini belirtmitir. rnein, ona gre ilkokul iin tarih retiminin amac; manevi ve ahlk terbiyesine gelitirmek olmalyd. Ortaretim de ise tarih retiminin amac, gereklerin retilmesi, olaylarn gerek sebeplerinin retilmesiydi. stelik, Ali Reada gre, ortaretim tarihi, ahlk terbiyesi gibi bir amaca da hizmet etmemeliydi.7 1950 yllarnda ABD ve SSCB arasndaki uzay rekabeti, kendini Amerikan okul programlarnda da hissettirmitir. SSCBnin Sputnik fzesini uzaya gndermesi Amerikallar tedirgin etmi, ilkretim ders programlarnda bilimadam yetitirmeye ynelik amalar benimsenmitir. ocuklarn bilimlerin yaps ile karlatrlmasna ynelik bir hava yaanmtr. Bu dnemin dnce yapsn Brunerin Eitim Sreci kitab olduka iyi yanstmaktadr. Tarih dersleri de bu akmdan etkilenmitir. Bylece ocua tarihi becerilerinin kazandrlmas, problem zme ve karar verme becerilerinin gelitirilmesi

1663

gibi daha pedagojik amalarn benimsenmesi n plana kmtr. Aslnda ngiltere, Fransa ve Almanya gibi lkelerin programlar incelendiinde 1890larda benzer amalar ile karlamak mmkndr. zellikle 1910 yl sonras ngilterenin bu trden amalar benimsedii grlmektedir. Fakat bu amalarn baskn bir hale gelmesi, Amerikada 1929 Dnya Ekonomik Krizi ve 1950 sonras SSCB ile rekabet neticesinde olmutur. Bu etki kendisini, Trkiyeye gecikmeli olarak 1970li yllar tarih programlarnda hissettirdi, fakat kalc olmad. 1970 ortaokul tarih program, problem merkezli tarih dersi ilenmesini ngrmekteydi. Buna gre, retmen her konu iin rencilere bir alma pln verecekti. Bu alma pln bir muhtra eklinde olmayp, rencileri kendi kendine almaya yneltici nitelikte olacak ve balca u ksmlar ierecekti: a. renciler tarafndan incelenecek ders konusunun bir problem halinde ortaya konmas, b. Belirtilen problemin ana hatlar, c. Her ana fikri aklayc sorular. 1970li yllarda Trkiyede tarih retmenlerinin tarih konularn bu ekilde ilediini dnmek olduka zor grnyor. I. Dnya Sava ve II. Dnya Sava sonras kurulan rgtler, daha bar bir dnyann inas iin tarih retiminin amalar ve ieriine el atmtr. Karaln da ifade ettii gibi bylece tarih retiminde drdnc bir merhale yaanmaya balamtr.8 Bu merhalede tarih retiminin millyeti karakteri reddedilmemekle birlikte, bireyleri dnya vatandal gibi daha st kimliklere hazrlayc amalar benimseme nem kazanmtr. rnein, gnmzde Avrupada tarih retimi ile Avrupallk kimliinin kazandrlmas ncelikli ideolojik ama olarak karmza kmaktadr. Bugn artk, ada lkelerde tarih retimi, problem zme becerisinin gelitirilmesi, yaratc dnme, empati gibi kavramlar ile birlikte anlmaktr. Buralarda tarih, ezberlenecek bir konu alan olmaktan ok, bir aratrma ve soruturma tarz olarak sunulur olmutur. Dilekin de ifade ettii gibi, Avrupada tarih retiminin disiplin ii amalarnn m yoksa geleneksel amalarnn m nemli olduuna ilikin tartmada birincisi daha arlk kazanmtr.9 3. Tarih Mfredatnn erii Meselesi Trk tarihi retiminin en nemli meselelerinden biri programn ierii etrafnda yaanmaktadr. Atszn10 ve Karaln11 da belirttii gibi, okullarda tarih retiminin ierik asndan geni bir sahaya yaylmas, mill tarihimizin yapsndan kaynaklanmaktadr. Gerekten bazen inde, bazen Msrda ve

1664

bazen de Avrupada grlen Trklerin tarihini anlaml bir btn iinde rencilere sunmak olduka zordur. Bu da tarih retiminde mfredat programlarnn ar olmasna neden olmaktadr. Tarih konularnn seimi ve oranlarnn belirlenmesi gnmzde hl nemini korumaktadr. Bir ksm tarihi ve aydn, Avrupa ve Dnya tarihinin nitelik ve nicelik asndan yeterli olmadn ileri srerken, bir ksm da Trk tarihinin benzer bir kaderi yaadn savunmaktadr. Osmanl dneminde ortaretimde tarih dersleri, Tarih-i Osman ve Tarih-i Umum olarak iki ayr ders olarak okutulmutur. Tarih-i Umum dersi kitaplar Franszca kitaplardan tercme edilmiti. Bugn Dnya tarihi ve Trk tarihi birer nite olarak ayn programda toplanma yoluna gidildi. Aslnda gemite olduu gibi ortaretimde yeterince geni olan Trk tarihi ile Dnya tarihini ayr dersler olarak okutmakta yarar vardr. Trk tarihi, Avrupa tarihi olmakszn okutulamayaca gibi, Avrupa tarihi de Trk tarihi olmakszn okutulamaz. yi bir tarih retmeni, derslerinde senkronik bak asn sergileyebilir, ama bu yeterli deildir. 1870lerden sonra okullarda okutulan Osmanl tarihi, Tevarih-i li Osmanlere benzemekteydi ve mill bak asndan yoksundu. Atatrkle birlikte Trk tarihine daha bir btncl olarak yaklalmaya baland ve tarih programlarnda Trk tarihi esas alnd. slam ncesi Trk devletleri, Atilla, Cengiz Han, Timur, Babr mparatorluklar programlarda hak ettii yeri almtr. Trk tarihinin alara blnmesi konusunda problem hl zlmemi olarak ortada durmaktadr. Rza Nurun, Togann, Kprlnn, Atszn ve Kafesolunun konuya ilikin denemeleri olmutur. Trk tarihine bal olarak Osmanl tarihinin de kurulu, gelime, duraklama, gerileme gibi dnemler altnda retilmesinden vazgeilmelidir. Organizmac bir bak anlayyla Osmanl tarihinin bu ekilde blmlenmesi, padiahlarn hayatlar ve faaliyetleriyle blmlenmi eski tarih ieriine gre Cumhuriyetin gndeme getirdii bir blmleme tarz olmakla beraber, bugn iin ilm grnmemektedir. Prof. Dr. Hakk Yldz, 1966da yazd bir yazda zellikle son ilm aratrmalarla ortaya kan Trk ilka konularna mfredatta daha fazla yer ayrlmas gerektiini ileri srmt. Yldz, tarih programlarnda mill tarihin en nemli blmlerini oluturan Karahanllar, Gazneliler, Seluklularn ksa geitirildiini, tarih ders kitaplarnn en cmerte davrandklar blmn Osmanl Tarihi olduunu belirtmiti. Fakat, bu dnemin kltr ve medeniyet bahislerinin eksik olduunu iaret etmiti.12 Geri bugn Tarih 1 ve 2 programlar ile bu eksiklik giderilmitir. Bugn de Moolistanda yaplan kazlar ve sonular en ksa zamanda tarih ders kitaplarna yanstlmaldr. Osmanl dneminden bu yana tarih ders ieriklerinde siyasi tarih ile uygarlk tarihinin arlk dengesinin kurulmasna dikkat edilmitir. Atatrkn, Trklerin dnya uygarlna hizmeti konusundaki hassasiyeti, Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eserin uygarlk tarihine daha fazla nem verilmesini gndeme getirmi ve Avrupa merkezli bir uygarlk tarihi yerine, Trk merkezli bir uygarlk tarihi modeli ileri srlmtr. Bylece Trklerin, dnya tarihindeki rolleri ortaya karlmaya allmtr. Daha sonraki

1665

tarih programlarnda da siyasi ve uygarlk tarihi dengesi gzetilmiti. rnein, gnmzde Tarih 1 ve 2 ders programnda siyasi ve uygarlk tarihinin dalm aa yukar yzde 50 orannda dnlmtr. II. Dnya Sava sonras, dnyada bar, eitim yoluyla tesis etme amacyla tarih ders kitaplarnn karlkl gzden geirilmesi kabul edilmitir. Trkiyede benzer ikili antlamalara imza atarak, taahhtlerini yerine getirmitir. 1980lerden sonra SSCBnin dalmasna bal olarak, Trk cumhuriyetlerinin bamszlklarn kazanmas tarih programlarnda da etkisini hissettirmiti. Trk dnyas ile entegrasyona ynelik olarak, programlar tekrar gzden geirildi. Avrupa devletleri, kendi ulus anlaylar ile Avrupa vatandal arasnda bir dengeye ulamlardr. Bugn Trk tarih programlarnn da Trk kimlii yan sra Avrupa kimlii ile rttrlmesi en nemli meselelerden biri olarak grnmektedir. Gnmzde hl Trk tarihinin ieriinin ocuun psikolojik geliimine gre dzenlenmesi de nemli bir mesele olarak kendini hissettirmektedir. lkretimin 8 yla kmasyla birlikte, tarih program yknn alt snflardan st snflara doru ekilebilecei gerei ortadadr. Bylece, ilkretimin ilk yllarnda mill efsanelere, destanlara ve mill kahramanlara daha fazla da yer ayrlabilecektir. 4. retim Yntemleri ve Teknikleri Meselesi Trkiyede renciyi aratrmaya ynelten aktif ynteme dayal tarih retimi Merutiyet Dneminden beri sk sk gndeme gelse de tarih retimimiz aktarc gelenein, soru-cevap tekniinin kullanlmasnn ve ders kitabna balln tesine gidememitir. Tarih retiminde aktif yntemin kullanlmas tarih derslerini nakilcilik, masalclk ya da efsanecilikten kurtaracaktr. Bizde tarih retiminde aktif yntemi smail Hakk Baltacolu hararetle savunmutur.13 Darlmuallimin Mektebine bal olarak kurulan Tatbikat Mektebinde uygulanan ve Tedrisat- btidaiye Mecmuasnda yaymlanan tarih dersi rnekleri, bulu yntemine dayal olarak ilkokullarda tarih dersinin nasl ileneceini retmenlere gstermekteydi. Bugn retmenler, konular ya kendileri anlatmakta ya da rencilere anlattrmaktadrlar. Szl yoklamalar, snfta kontrol salamann bir arac olarak grmektedirler. rencilerle yaplan mlakatlara gre tarih retmenleri, rencilerin derse olan dikkatini ekebilmek iin gerekli gereksiz hikayeler ve fkralar anlatmaktadrlar. Buza yazlan yazlar gibi, rencilerin bu fkralar hatrlamad da dikkati ekmektedir. Tarih 1 ve 2 ders programlarnda nite ilenilerinde anlatm, soru-cevap, grup tartmas ve gezi-inceleme yntemlerine arlk verilmitir. Problem zme ynteminden hi sz edilmemektedir.

1666

retmenler, prosedrn arl ve programn younluundan dolay alan gezileri de yapamamakta, mahalli tarih konularn ilemeye vakit bulamamaktadrlar. Aslnda tarih retmenlerini derslerde ortak bir retim ynetimi kullanmalar konusunda zorlamak uygun deildir. Fakat, ortak yetitirilme tarz onlarn yntem kullanlmasn da etkileyecektir. 5. retim Ara ve Gereleri Tarih retiminde aktif yntemin baarl olmas gerekli retim ara ve gerelerinin temin edilmesi ile salanabilir. Gemiten beri tarih retiminde varlmak istenen amalara ulamak iin kullanlan en nemli ara ders kitaplar olmutur. Tarih retimi meselesi ders kitab yazdrlmas iine indirgenmitir. Tarih retiminde en nemli ders arac olarak ders kitaplar hl gnmzde nceliini korumaktadr. Aslnda eskiden msabaka usul ile ders kitaplar seilirken, gnmzde bu uygulamaya son verilmitir. Neticede yazarlar ayr, fakat ierikleri birbirine benzeyen kitaplar ortaya kmtr. Osmanl dnemi ilkokul tarih ders kitab artnamesinde vatan sevgisine dayanan huss ve konulara zel bir nem verilmesini, kitabn hikaye yolunda yazlmas, muhkemeye giriilmeyip, iyi hareketlerin vlmesi ve kt hareketlerin de yerilmesi nerilmektedir.14 Trkiyede tarih ders kitabnn atas olarak bilinen Selim Sabit Efendinin ilkokullar iin yazd Tarih-i Osmani adl kitabnda daha soumam bir dnemi ele alp, Sultan Abdlazizin intihar ettiini yazmas gzden dmesine ve emekliliini istemesine yol amtr. Bu dnemden sonra, II. Abdlhamit Dneminde tarih ders kitaplarna bir sansr uyguland dikkati ekmektedir. Ortaretim tarih ders kitaplar da Franszcadan evrilmi olup, mill bir bak as yanstmaktan yoksundu. Aslnda Cumhuriyet dnemine kadar ilkokullarda kullanlan kitaplar, anonim Tevarihi li Osman kitaplarna benzemekteydi. Cumhuriyetle birlikte, Trk tarihi Osmanl sultanlarnn biyografisi olmaktan karlmtr. 1943te yaplan II. Maarif rasnda tarih ders kitaplarnn istenen vasflar tamad ve imdilik okutulmas karar alnmtr. Gnmzdeki tarih ders kitaplarnda da yanl bilgiler olabilmekte ve bunlar gzden kaabilmektedir. Ders kitaplarnn 5 yl ile snrl olmas, yazarnn bir sonraki baskda iaret edilen yanllar dzeltmesine imkan vermektedir. Tarih retmenleri, okuma stratejileri aracyla (SQ3R teknii gibi), tarih ders kitaplarn daha etkili kullanabilirler. Tarih retmenleri, tarih programndan ok ders kitabna bal kalmaktadr. Ders kitabnn sadece bir kaynak olduu unutulmamaldr. Tarih programlarmz, retmenlerden tarih haritalarn kullanlmasn, eer yoksa corafya haritalarnn kullanlmasn vurgulamaktadr. Bugn hl rencilerle yaplan mlakatlarda tarih retmenlerinin haritay hi kullanmad ya da bazen kulland dikkati ekmektedir. Daha ilkretim yllarnda tarih eritlerinin kullanlmasnn nemi ortadadr. Bununla birlikte, tarih eritlerimiz tek boyutludur. Snflarda aslmak zere ya da web ortamnda senkronik tarih eritleri hazrlanmaldr.

1667

Bilgisayarn yaygnlamas, tarih retimi yntemlerini de derinden etkilemeye balamtr. Tarihe ilikin CD-Romlar ve web siteleri tarih retmeninin eli altndadr. lkemizde tarih ile ilgili iyi tasarlanm web sitelerinin says her geen gn artmaktadr. Tarih retmenleri, lisans eitiminde bunlar kullanacak ekilde eitilmelidir. 6. Deerlendirme Tarih retimi ile neyin, nasl deerlendirilecei nemli bir mesele olarak karmza kmaktadr. 1990l yllarda Amerikada yaplan bir anket, ortaretim rencilerinin tarih okuryazarlnn ok kt bir dzeyde olduunu gstermitir. Yani rencilerin byk bir ksmnn, I. Dnya Sava yllarn, Amerika tarihi ile ilgili nemli olaylarn tarihini bilemedikleri ortaya kmtr. Kimi Amerikal eitimci, bunu Sosyal Bilgiler program ile tarihin arln kaybetmi olduuna balam, kimisi de eletirel dnme, problem zme, empati gibi becerilerinin gelitirilmesini vurgularken, olgusal bilgilerin ieriini retmekten taviz verildii ile aklamaya almtr. Gerekten 1916 sonras Amerikada, John Deweynin ncln yapt progresif eitim anlay hkim olmaya balam, olgularn tarihinin retilmesi ikinci plana atlmtr. Trkiyede Trk tarihine ilikin temel olgular bilgisinin aktarlmas konusunda bir nebze daha baarl olduumuz ortadadr. Fakat beceri retimi ile konu alan bilgisinin retimi konusunda bir denge kurmann kanlmazl ortadadr. Trkiyede SS tarih snav sorular ortaretimde tarih retimini derinden etkilemektedir. ncelikle tarih sorularnn kalitesinin artmas, lise tarih retimini de etkileyecektir. ngilterede ve Maltada O (Ordinary) dzey ve A (Advanced) Level snavlar rencilerin yazl ve grsel kant kullanma, kanttan anlam karma gibi becerilerini lmektedir. Trkiyede de tarih anlayn deerlendirme sorularnn da bu mecraya ynelmesi gerekmektedir. Batda olduu gibi ocuklarmzn dokman ya da grsel kanttan bilgi ve dnce karma, komposizyon yazma gibi becerilerini gelitirmeliyiz. oktan semeli testlerin yerini, bu beceri gelitiren deerlendirme sorularna brakmalyz. 7. Yksekretimde Tarih retmeni Yetitirilmesi ve Meseleleri Cumhuriyetin gemiten devir ald en nemli meselelerden biri, retmen meselesi olmutur. Osmanl dneminde 1870lerden sonra alan snavlarda baarl olanlar mezuniyetine baklmakszn retmen yaplmt. Darlfnun Edebiyat Fakltesi 1911den sonra sultaniler iin tarih-corafya retmeni mezunlarn vermeye balad. Cumhuriyetle birlikte, tarih retmenlii de bir meslek haline dntrlmtr. 1926 ylnda Gazi Muallim Mektebinin almas ile ortaokullar iin gerekli olan tarihcorafya retmeni yetitirilmeye baland. 1940 sonras Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi de tarihi ve liselerin tarih retmeni ihtiyacn karlamaya balad.

1668

ok az tarihimiz niversite dzeyinde tarih retimi ve sorunlar zerinde grlerini belirtmitir. Bunlar arasnda, Akdes Nimet Kurat, brahim Kafesolu, Bekir Stk Baykal, Salih zbaran zikretmek yerinde olacaktr. Prof. Dr. Kurat, 1943te yazd makale ile niversite dzeyinde tarih blmlerinde takrir derslerinin ve proseminer ile seminer almalarnn nasl yaplabileceini gsterdi. Prof. Dr. Kafesolu, niversitelerde tarih retimi zerine yeni bir plan yazsnda fakltelerde tarih blmlerinde alara gre krs taksiminin kaldrlmasn nermiti. lka, Ortaa, Yenia krsleri yerine, Trk Tekilat Tarihi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi, Trk timaiyat Tarihi, Trk Kltr Messeseleri Tarihi, Trk Tefekkr ve Din Tarihi, Trk Siyasi Tarihi gibi krslerin kurulmasn ileri srmt. Fakat onun bu nerisi gerekli tartma ortamn oluturamamtr. Prof. Dr. Bekir Stk Baykal yksek retimde tarih retiminin meselelerinden ok, ynetmeliklere dayal olarak retim sistemi ve aratrmalarn nasl yapld zerinde durmu ve aksayan ynlere iaret etmitir. Prof. Dr. Salih zbaran da niversite lisans ve sonras dzeylerinde neyin, nasl retilecei konusunda grlerini ifade etmi ve eitim fakltelerinin tarih retmenlii blm iin bir paket program hazrlamtr. imdi Trkiyede ortaretime tarih retmeni hazrlayan iki kaynak bulunmaktadr. Bunlar fen edebiyat faklteleri ve eitim faklteleridir. Aslnda fen edebiyat faklteleri tarihi veya tarih aratrmacs yetitirmeye yneliktir. Tarihi yetitiren kurumlarda kaynak dillere nem verilmesi gerekirken, tarih retmenleri iin farkl bir program izlenmelidir. Gnmzde tarih retmenlii programlarnn hazrlanmasnda Yksekretim Kurumu ve Mill Eitim Bakanl ibirlii iinde almaya balamtr. Hizmetii faaliyetlerinin snrll gz nne getirildiinde, istenilen nitelikte retmen yetitirilmesi lisans veya ykseklisans dzeyinde byk lde zmlenmelidir. iekin15 (1999) almas, Yksek retim Kurumu ve Dnya Bankas Mill Eitimi Gelitirme Projesi kapsamnda tarih retmenliine konan zel retim Metodlar dersinde karlalan sorunlar dile getirmesi ve nerileri asndan nem tamaktadr. Bu proje ile birlikte, tarih retmenlerinin yetitirilmesinde okullarda uygulamann nemi bir kat daha artmtr. 8. Tarih Eitimi zerine almalarn Deerlendirilmesi Trkiyede tarih retimi konusuna birka tarihi istisna, tarihilerin yneldii pek

grlmemektedir. Tarihi olup, konu zerine ciddiyetle eilen iki kii aatay Uluay ve Emin li avl olmutur. Profesyonel tarihilerin bir ksm, retmenlii doutan getirilen bir yeti olarak grm, bir eyin bilgisinin onu aktarmaktan daha nemli olarak kabul etmilerdir. St ve hsan Beyler ve rencileri Fuat Baymur, Kemal Kaya gibi eitimciler eviri ve yazlaryla tarih eitimi konusuna eilmitir. Uzun yllar Fuat Baymurun Tarih retimi kitab ve Kemal Kayann Erich Andraesstan evirdii ocuk ve Tarih adl makalelerden derlenmi kitap, ilkretim dzeyinde tarih eitimi alannda etkili olmutur.

1669

Gnmzde ise sevindirici bir ekilde durum, tarih eitiminin lehine olarak deimitir. Uzun sre eitimcilerin kafa yorduu okullarda tarih eitimi meselesi aatay Uluay ve Salih zbaran gibi tarihilerle birlikte, tarihilerinde zerinde dnmeye balad bir konu alan oldu. aatay Uluay, tarih retiminde mahalli tarih retiminin ve alan gezilerin nemine dikkat ekmiti. Prof. Dr. zbaran da tarih ders kitaplarndaki ierik meselesini derinlemesine ele alm ve daha mkemmel yazlmalar iin nerilerini ileri srmtr. Dnya Bankas, Mill Eitim Bakanl ve Yksek retim Kurumunun mill eitimi gelitirmeye ynelik projelerinin tarih eitimi aratrmalarnn gelimesine kukusuz etkisi olmutur. imdilerde tarih retimine ilikin yksek lisans ve doktora almalar hzla artmaktadr. Bu konuda yaplan ykseklisans ve doktora tezleri sosyal bilgiler retimi zerine yaplanlarla birlikte 40 gemitir. Bu almalarn daha ok tarih programlarn deerlendirmeye ynelik olduu grlmektedir. Dnya ile paralel bir ekilde moda olarak, tarih retiminde teki meselesi ve millyetiliin tarih retimine etkisi gibi konular allmtr. ok az tez, bir yntemin ve retim modelinin uygulanmasna yneliktir. Aratrmalarn ou, Amerika ve ngilteredeki ocuklarnn tarih anlaylarna dayanmaktadr. Henz Trk ocuklarnda tarih anlaynn olumasna ilikin deneysel ve alana dayal almalar yaplmamtr. Ancak, biz bunun tarih eitimi iin gerekli tarihsel, psikolojik ve felsefik alt yapnn eksikliinden kaynaklandn dnmekteyiz. Bu artlar salandnda, gelecekte yaplacak tezlerin bu boyuta yneleceinden phemiz yoktur. Yksekretim Kurumu, ngiltere ve Fransaya tarih retiminde ykseklisans ve doktora yapmak zere renciler gndermitir. Bu rencilerin, konuya ilikin ada yaklamlar, stratejileri, yntemleri, teknikleri lkemize tayacaklar dnlebilir. Onlarn almalar, tarih ders kitaplar ierii ve tarih retmeni yetitirme meselesi zerine odaklanmtr. Bu balamda Kabapnar, doktora almasnda dizayn, ierik ve kullanlabilirlik asndan Trk ve ngiliz tarih ders kitaplarn karlatrmtr. Dilek, snf retmenlerinin sosyal bilgiler dersi ierisinde ele alnan tarih ve pedagojisine ilikin grlerine ynelik bir doktora almas yapmtr. Demirciolu, Trkiye ve ngilterede ortaokul tarih retmenlerinin eitimi zerine karlatrmal bir tez hazrlamtr. Ata da mzelerle ve tarihi mekanlarla tarih retiminin nasl yaplabileceini gstermi ve Ankaradaki tarih retmenlerinin mze eitimine ilikin grlerini deerlendirmitir. Hi phesiz ki yukardaki ilk alma, ngilteredeki uygulamalar tantmalar asndan nemlidir. te yandan tarih eitimine ilikin olarak Almanya, Fransa, Amerikadaki ada gelimeler de yakndan takip edilmeli ve Trk kltr yapsna uygun olarak uyarlanmaldr. 9. Sonu Bu almada Trk tarih retimi ve meselelerine tarihsel bir erevede pedagojik adan baklmaya alld. Trk tarihi retimi de benimsedii amalar, ierik, yntemler ve ara gereler asndan dnyadaki tarih anlaylarnn deiimlerinden gete olsa etkilenmektedir.

1670

Tarih retiminde, E. Durkheim ileri srd gibi, ilm tarih ve mill tarih gibi iki tr tarihin var olduunu benimsemek bizce hataldr. lkretim ve ortaretim ders kitaplarnda da, en az niversitelere benzer ekilde, ilm bir yol izlenmelidir. Fakat, ilm gerekler, ocuk psikolojisi aratrmalarna uygun bir ekilde verilmelidir. En az tarih retmenlerinin yetitirilmesi kadar, ocuklarn okullarda ilk tarih bilgilerini edinecei snf retmenlerinin de tarih eitim bilimine vakf olmalar gerei ortadadr. 1998de ilkretim 6. ve 7. snflarda Mill Tarih ve Mill Corafya kaldrlarak, yerine Sosyal Bilgiler dersi konmutur. Bu dersin, rencilerin tarih bilincini nasl etkileyecei gelecekteki aratrmalarn konularn oluturacaktr. 10. neriler 1. Tarih retimine ilikin almalarda okul d etkiler gz ard edilmemelidir. ocuklarn ve genlerin tarih bilincinin olumasnda evin, basnn ve evrenin etkisi nemsenmelidir. En az tarih ders kitaplar kadar, Trke kitaplarn da tarih bilinci vermede nemli olduu hatrdan karlmamaldr. 2. Zorunlu eitimin 8 yla kt u gnlerde her konuda olduu gibi, ocuklara tarih retimi konusunda da ok aceleci olmamalyz. Tarih derslerini bu haliyle sosyal bilgiler dersi altnda toplulatrma da meseleyi zmek deildir. ocuklara ayr niteler halinde konu alanlarn sunma yerine, bunlar bir ortak nite ad altnda kaynatrmalyz. Tarih programn ocuklarn tarih anlay ve ruh yapsna ilikin yaplan almalara uygun olarak dzenlemeliyiz. 3. Tarih ders kitaplarnn gerek ierik ve tasarm, gerekse pedagojik adan an standartlarn yakalamas salanmaldr. Ders kitaplarnn daha pedagojik tasarmlarna ilikin aratrmalar yaplmaldr. Tarih zerine yaplan ykseklisans ve doktora tezleri ve yeni aratrmalar ders kitaplarna yanstlmaldr. 4. Tarih retmenleri, bilgisayara dayal tarih dersleri yapabilme ve tarih ders kitaplarn daha etkili kullanma teknikleri konularnda donatlmaldr. 5. Trk tarihinin nemli olaylarna, mill kahramanlara ilikin web siteleri hazrlanmal, yln en iyi tasarlanm tarih web sitesi ad altnda bir dl konarak, bu sitelerin kalitesinin arttrlmas salanmaldr. Sivil kurulular bu konuda nclk etmelidir. 6. stanbulun Fethi, Viyana Kuatmas, anakkale Savalar, Kurtulu Sava ve benzeri Trk tarihinin nemli olaylar ele alnp, ders rnekleri hazrlanmal ve konularn nasl ilenecei hakknda bir fikir vermek zere tarih retmenlerinin hizmetine sunulmaldr. 7. Trkiyede ocuklarn tarihsel dnmesine ve anlayna, kant kullanma becerilerine, tarihte nedensellii anlamalarna ilikin aratrmalar yaplmaldr.

1671

AL READ, Mekteplerde Tarih retimi, Tedrisat Mecmuas. (H. 1328), Mays. ATA, Bahri smayl Hakk Baltacolu ve Tarih retimi, Trk Kltr, Ekim 2000, say: 450, sf. 590-602. ATSIZ, Nihal. Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr?, naralt, 1941, Say: 1. BARTH, J. L. ve A. DEMRTA. lkretim Sosyal Bilgiler retimi. Ankara: Mill Eitimi Gelitirme Projesi, Hizmet ncesi retmen Eitimi, Deneme Basm, 1996. BAYKAL, Bekir Stk. Yksek retimde Tarih, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1977, sf. 312-318. BAYMUR, F. Tarih retimi. Ankara: nklap ve Aka Kitabevleri, 1964. BEHAR, B. E. ktidar ve Tarih; Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937). stanbul: Afa Yay, 1992. BOURDILLON, H. Teaching History. London: Routledge, 1994. BRUNER, J. The Process of Education. USA: Harvard University Press, 1961. EK, Rahmi, Tarih retimi iin nerilen retim Metotlar ve Uygulama Problemleri, D. E. . Buca Eitim Fakltesi Dergisi, 1999, zel say, 11, sf. 255-265. DLEK, Dursun. Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi. Ankara: Pegem Yaynclk, 2001. GKALP, Ziya. Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri. stanbul: Mill Eitim Basmevi, 1973. GUNNING, D. The Teaching of History. London: Croom Helm, 1978. KARAL, Enver Ziya. Tarih retimi ve Meseleleri, Eitim Hareketleri, 1956, say: 23, sf. 14-18. KOAK, Kemal. Cumhuriyetten Gnmze Tarih retimi ve 1984 Tarih Programnn Deerlendirilmesi. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, 1998. KSTKL, Nuri. Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya: Kuzucular Ofset, 1998. KURAT, Akdes Nimet. Akademik Tarih Tahsili, Proseminer ve Seminerlere Dair, D. T. C. Fakltesi Dergisi, 1943, say: 2, sf. 81-88. LANGLOIS, Ch. V. ve Ch. SEIGNOBOS. Tarih Tetkiklerine Giri. ev. Galip ATA. stanbul: Devlet Matbaas, 1937.

1672

NICHOL, Jon. Tarih retimi. (Yay. Haz.) Mustafa SAFRAN. Ankara: ar Matbaaclk, 1996. ZBARAN, Salih. Tarih ve retimi. stanbul: Cem Yaynevi, 1992. PAYKO, Fersun. Tarih retimi. Eskiehir: Ak retim Fak. Yay, 1991. SAFRAN, Mustafa. Orta retim Kurumlarnda Tarih retiminin Yap ve Sorunlarna likin Bir Aratrma. (Baslmam Aratrma), Ankara, 1993. SAFRAN, Mustafa ve Bahri ATA. Okul D Tarih retimi, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 1998, cilt: 18, say: 1, sf. 87-94. STI Bey. Tarih Tedrisatnn Usl-u Esasiyesi, Tedrisat- btidaiye Mecmuas, 1910, 8: 92-98. SUNGU, hsan. Tarih Tedrisat Hakknda, Terbiye, 1927, 8: 1-8. TUNCAY, Mete. lk ve Orta retimde Tarih, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1977, sf. 276-285. YILDIZ, Hakk Dursun. Ortaretimde Trk Tarihi, Trk Kltr, 1966, say: 40, sf. 369-372.

1673