TRKLER

CLT 8
ORTA A

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

15

YAYIN KURULU

16

DANIMA KURULU

17

KISALTMALAR

18

NDEKLER (BALANTILI) TRKLER

YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR

C. Anadolu Trk Beylikleri Sanat ...................................................................................... 24 Anadolu Trk Beylikleri Sanat / Prof. Dr. Gnl Cantay [s.15-29] ................................. 24 Anadolu Beylik Dneminde Mimari ve Himaye / Prof. Dr. Howard Crane [s.30-37] ....... 47 Beylikler Dnemi Hanlar / Do. Dr. Ali Ba [s.38-45] ...................................................... 60 Beylikler Dnemi Mimarisinde Ta Ssleme Program / Dr. Muhammet Grr [s.46-54] ............................................................................................................................... 72 Beylikler Dnemi Mimarisinde Figrl Ssleme / Dr. Muhammet Grr [s.55-61] ........ 87 Danimendlilerde Kltr ve Sanat / Dr. Sefer Solmaz [s.62-71] ....................................... 97 Saltuklu Mimarisi / Yrd. Do. Dr. Haldun zkan [s.72-82] ............................................. 116 Bitlis/Ahlattaki Trk Devri Yaplar / Celil Arslan [s.83-99] ........................................... 135 Hasankeyfde Artuklu, Eyyb, Akkoyunlu ve Osmanl DnemiMimar Eserleri / Yrd. Do. Dr. Hseyn Yurtta [s.100-113] .............................................................................. 164 XII-XIV. Yzyl Artuklu Kabartma Desenli Srsz Seramikleri / Yrd. Do. Dr. Gl Tunel [s.114-125] ......................................................................................................................... 190 Germiyanoullar Beyliinde Mimari / Prof. Dr. A. Osman Uysal [s.126-132] ............. 210 Menteeoullar Beylii Mimarisi / Do. Dr. Remzi Duran [s.133-142] ......................... 220 Ramazanoullar Beylii Mimar Eserlerinde Sslemeler / Do. Dr. erfe zdoru [s.143-155] ......................................................................................................................... 233 Akkoyunlu Devri Mimarisi / Prof. Dr. Hamza Gndodu [s.156-165] ............................ 256 XI-XVII. Yzyllarda Azerbaycanda Abidev Yaplarn zellikleri / Dr. Rayihe B. Amenzade [s.166-173] ...................................................................................................... 273 Nahivanda Trk Mimarisi / Turgay Yazar [s.174-184] .................................................. 286 Tarih Trk Halcl / Prof. Dr. Hamza Gndodu [s.185-195] ..................................... 305 Klsik Tebriz Minyatrleri (XIII-XIV. Yzyllar) / Dr. Dildar Atmaca irzad [s.196-200] 322 Seluklu ve Beylikler Dneminde Aksaray ehri / Dr. Muhammet Grr [s.201-207] . 328 19

Ahlat Mezar Talar / Prof. Dr. Beyhan Karamaral [s.208-217] ................................... 338 Van Gl Havzasndaki Tarih Mezarlklar ve Mezar Talar / Prof. Dr. Abdsselm ULUAM [s.218-226] ......................................................................................................... 354 Nahvanda Tatan Yaplm Ko ve Koyun Heykelleri / Do. Dr. Hac Fahrettn Seferli [s.227-232] .......................................................................................................................... 366

Krknc Blm Cengiz Han, Moollar ve Trk Halefleri

A. Moollar ........................................................................................................................ 377 inggis Han ve Moollar / Prof. Dr. senbike Togan [s.235-255] .................................. 377 Mool (Veya Trk-Mool) Hanl / Prof. Dr. Ahmet Temir [s.256-264] ......................... 416 Mool Devleti / Yrd. Do. Dr. Sebahattin Aalda [s.265-277] ...................................... 433 Trkler le Moollarn Irk Mnasebetleri / Cihat Cihan [s.278-286] .............................. 456 Cengiz Han Sonras Asyas'nda Politik Gelenee Dair / Yrd. Do. Dr. Hayrunnisa A. Akbyk [s.287-297] ........................................................................................................... 470 Mool stilasnn Sebepleri / Yrd. Do. Dr. H. Ahmet zdemir [s.298-311] ................... 489 Cengiz stilas / Yrd. Do. Dr. H. Ahmet zdemir [s.312-323] ......................................... 520 Ortaa'da Avrupallarn Gebe Topluluklara Bak / Matthias Heiduk [s.324-333] . 548 1200-1800 Yllar Arasnda Bat'daki Orta Asya maj / Dr. Geoff Watson [s.334-344] . 565 B. aatay Hanl ............................................................................................................ 586 aatay Hanl / Prof. Dr. Mustafa Kafal [s.345-354] .................................................... 586 aatay Devleti / Prof. Dr. Sabri Hizmetli [s.355-358] .................................................... 605 C. lhanl Devleti ................................................................................................................ 611 lhanllar / Prof. Dr. Abdlkadir Yuval [s.359-363] ......................................................... 611 lhanl Devleti'nin Kuruluu ve Memlklerle lk Temas / Aye D. Erdem Kuu [s.364-375] .......................................................................................................................... 619 lhanl Devleti'nin Ykl Srecindeki Siyasi Gelimeler / Yrd. Do. Dr. Mustafa Demir [s.376-385] ......................................................................................................................... 642 lhanl Devleti'nin Uluslararas Ticaret Politikas ve Halefi Olan Trk Devletleri / Manana Gabashvili [s.386-393] ...................................................................................................... 663

Krkdrdnc Blm
20

Altnordu Hanl ve Kpak Bozkrlarndaki Trk Hanlklar

A. Altnordu Hanl ........................................................................................................... 678 Altn-Orda Hanl / Prof. Dr. Mustafa Kafal [s.397-411]................................................ 678 Altn Ordu / Prof. Dr. Uli Schamiloglu [s.412-428] .......................................................... 705 Coi Ulusunun Etnik Tarihinin Erken Gelimesindeki zellikleri Hakknda / Prof. Dr. Mirkasm A. Usmanov [s.429-433] ................................................................................... 733 Tatarlarn Kkeni Meselesi / Yrd. Do. Dr. H. Ahmet zdemir [s.434-440] ................... 742 B. Kpak Bozkrlarnda Kurulan Trk Hanlklar ............................................................ 756 Kazan Hanl (1437-1556) / Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat [s.441-452] .......................... 756 Kazan Hanl'nda dar Yap / Dr. Donald Ostrowski [s.453-459] ................................. 775 Astrahan Hanl / Prof. Dr. lya V. Zaitsev [s.460-465] .................................................. 787 Sibir Hanl / Prof. Dr. lya V. Zaitsev [s.472-479] .......................................................... 812 Krm Hanl / Yrd. Do. Dr. Ycel ztrk [s.480-513] ................................................... 827

Krkbeinci Blm Timurlular

Timurlular / Prof. Dr. smail Aka [s.517-533] ................................................................... 893 Timur, Timurlular ve Bozkrn Trk Gebeleri / Prof. Dr. Yuriy F. Buryakov [s.534-539] ......................................................................................................................... 923 Timur ve Seferleri / Yrd. Do. Dr. Grsoy Solmaz [s.540-553] ...................................... 933

Krkaltnc Blm Trkistan Hanlklar

Trkistan Hanlklar / Prof. Dr. Mehmet Alpargu [s.557-605] ......................................... 957 iban Han Slalesi ve zbek Ulusunun Teekkl / Do. Dr. Abdullah Gndodu [s.606-616] ....................................................................................................................... 1046 Semerkant Blgesindeki zbeklerin Etnik Tarihi / Dr. Azim Malikov [s.617-623] ..... 1067 XVI. Yzylda Orta Asya'da Politik Dzen: Maverannehir-zbek Hanl (ibanler) Meruiyet, Hakimiyet ve Hukuk / Yrd. Do. Dr. Nurten Kl - Schubel [s.624-633] ... 1081 Hive Hanl / Yrd. Do. Dr. Feridun Tekin [s.634-640] ................................................. 1102 Kazak Hanl'nn Kuruluu / D. N. Moldabaeva [s.641-648] ........................................ 1114 21

Kazak Hanl / Yrd. Do. Dr. Ferhat Tamir [s.649-656] ................................................ 1129 Krgzlarn XV-XVI. Yzyllarda Siyasi Yaps / Temirkul Asanov [s.657-661] ............. 1142 Yarkent Hanl (1465-1759) / Dr. Amanbeck H. Djalilov [s.662-669] .......................... 1150 Kazak-Kalmuk (Jungar) Savalar / Dr. Orhan Doan [s.670-686] .............................. 1166

Krkyedinci Blm Hindistan'da Kurulan Trk Devletleri / Bbr mparatorluu

A. Hindistan'da Kurulan Trk Devletleri ........................................................................ 1199 Hindistan'da Kurulan Trk Devletleri / Prof. Dr. Salim Chce [s.689-730] ................. 1199 Delhi Trk Sultanl'nda Tekilt / S. Haluk Kortel [s.731-743] .................................. 1293 Bbrller: "Hindistan'daki Temrller" / Prof. Dr. Enver Konuku [s.744-760] ....... 1321 Osmanl ve Bbrl Devleti Arasndaki likiler / Do. Dr. Azmi zcan [s.761-765] . 1346

Krksekizinci Blm Orta Zaman Trk Devletleri ve Hanlklarnda Dil, Edebiyat, Kltr ve Sanat
A. Dil ve Edebiyat ............................................................................................................ 1354 aatay Dili ve Edebiyat / Prof. Dr. Mustafa Canpolat [s.769-776] ............................ 1354 Altn-Orda (Altn-Ordu) Trk lleri ve aatay Trkesi, Gelimesi, Kaynaklar ve Karakteri / Prof. Dr. Ahmet Caferolu [s.777-795] ........................................................ 1370 Ali ir Nev / Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan [s.796-803] ..................................................... 1404 Nevy-Bbr ann Tarih ve Edeb ahsiyetleri / Do. Dr. Bill Ycel [s.804-811] ....................................................................................................................... 1421 Bbr mparatorluu'nda Trke / Yrd. Do. Dr. Pri Benedek [s.812-818] ............... 1440 Altnordu Hanl'nn Resm Yazma Gelenei / Dr. Melek zyetgin [s.819-830] ..... 1452 B. Kltr ve Sanat ........................................................................................................... 1475 Tarih Boyunca Anadolu ve Orta Asya Kltr evreleri Arasndaki likiler / Prof. Dr. Ceml Kurnaz [s.831-839] .............................................................................................. 1475 Trklerdeki San'atkr Hkmdarlara Dir / mer Turul naner [s.840-851] ........... 1496 Timuroullarnn Orta Asya Mimari Sanatna Katklar / Prof. Dr. Klaus Pander [s.852-861] ....................................................................................................................... 1514 22

Merv'in Ortaa Kltr Hayat / Dr. Gmurat Soltanmuradov [s.862-865] ............... 1531 Buhara Camileri / Rhan Bubur [s.866-871] ................................................................ 1538 Emir Timur Dnemi Ahap Kaplar / Baak Burcu Tekin [s.872-880] ........................ 1547 Hindistan'da Trk-Mslman Mimari ve Resmi Sanat / Prof. Dr. nci Macun [s.881-890] ....................................................................................................................... 1564 Hindistan Timuroullar Mimarisi ve Sanat / Prof. Laura Parodi [s.891-899] ............ 1577 Trk Msiksinin bide ahsiyetlerinden Abdlkdir- Merg / Yrd. Do. Dr. Nuri zcan [s.900-904] ....................................................................................................................... 1592 Trk Mziinde Kullanlan Notalama Sistemleri / Glay Karamahmutolu [s.905-918] ....................................................................................................................... 1601 lhanllarda Sikke Formlar / Gndegl A. Parlar [s.919-927] ...................................... 1628

23

C. Anadolu Trk Beylikleri Sanat Anadolu Trk Beylikleri Sanat / Prof. Dr. Gnl Cantay [s.15-29]
Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Anadolu Trk Beyliklerinin Kuruluu Anadolu Seluklu Devleti, 1277 tarihinde, Moollarn Anadolunun mlk ve asker idaresini ele geirmeleriyle, sona ulam bulunuyordu. Ancak son Seluklu Sultan II. Gyaseddin Mesudun Kayseride 1308 ylnda lmyle varln resmen sona erdirmiti. Moollara kar koyamayan Seluklu sultanlar varlklarn ve geimlerini Mool hanlarnn himaye ve yardmlaryla 1308e kadar srdrebilmilerdi. Moollar Anadoluda kalc oldular. Bunun sebebi ordunun arkasndan ailelerin gelmesi ve gittikleri, aldklar yerlere aileleriyle yerlemeleriydi. Bu nemli bir zellik olup, yerlemeyi ve kalcl kolaylatrmaktadr. Bylece Orta Anadolunun gneydou ve dousunda Mool topluluklar meydana gelmiti. Bu yzylda Anadoluda Mool basksna kar koyan yegne unsurlar ise Trkmenler olmutur. Trk ger topluluklar olarak tanmlanabilen Trkmen topluluklar Moollarn basklar sonucu u blgelere ve sarp yerlere yerlemilerdi. Anadoludaki yerleik kyl ve ehirli Trk unsurlar da Trkmen kaynakldrlar. Bylece Trkmenler Anadolunun batsn, yani Seluklularn yeniden geri alamadklar Bat Anadolu ve Marmara Blgesini ellerine geirmiler ve fetih ettikleri her blgede de bir Trkmen Devleti kurmulard. Bu yeni Trkmen devletlerine ifti, tccar, esnaf, zenaatkr ve bilginler de Mool istilsna uram Seluklu ehirlerini terk ederek gelip, yerlemilerdi. Dier taraftan Orta Anadolu halknda bu beyliklerin bnyesinde yeni yerleik yerlere gelmi, katlmlard. Bylece 14. yzyl Anadolusuna baktmzda nemli Trkmen devletleri olarak u yaplamann olutuu grlr; - Dou ve Gneydou Anadoluda (Diyarbakr vs.) Karakoyunlu ve Akkoyunlu Beylikleri, - Gneydou Anadolunun bir ksmnda (Elbistan-Mara) Dulkadiroullar Beylii, - Adana ve evresinde Ramazanoullar Beylii, - Gneybat Anadoluda (Eridir, Antalya evresi) Hamitoullar, - Konya ve evresinde, Karamanoullar Beylii, - Kastamonu blgesinde, andaroullar Beylii,

24

- Krehir ve evresinde, Ertanaoullar Beylii, - Ktahya ve evresinde, Germiyanoullar Beylii, - Manisa ve evresinde, Saruhanoullar Beylii, - Aydn ve zmir evresinde, Aydnoullar Beylii, - Mils ve evresinde, Menteeoullar Beylii, - Bergama, Balkesir ve anakkale havalisinde, Karas Beylii, - St, znik ve sonra Bursa havalisinde, Osmanoullar Beylii adyla tarih sahnesinde yer alan feodal yapl devletikler olumutu. A. Anadolu Trk Beyliklerinde Sosyal Yaam Beylikler dneminde Anadoluda hayat artlarnn ve ticaretin zaman iinde ok iyi olduu, yaplan aratrmalar ve kalan belgelerden anlalmaktadr. Anadoluda meydana gelen siyas birlik kuran Trkmenler, hayatyet dolu, hr ruhlu ve teklatl bir yaama sahip, Anadolunun biricik siysi gc durumundadrlar. Trkmenlerin byk bir ounluu ksa sre sonra yerleik yaam dzenine gemilerse de, bir ksm da artlarn gerektirdii lde tam ger yaam biimlerini srdrmlerdir. Ancak Kuzey Anadolu, Marmara ve Gneybat Anadolu, coraf artlar nedeniyle byk topluluklarn gebe yaam srdrmesine olanak tanmadndan, bu blgelerde Trkmenlerin byk bir ksm yerleik yaama geerken, bir blm de gebe hayatn srdrmekteydi. te yerleik hayata geenlerin baskn karakter kazanmas sonucunda, bu blgelerdeki ger Trkmenlerin Yrk adyla tanmlanmasna neden olmutur. Gebe hayatn bir hatras olarak bugn de yaayan, btn Trk kyllerinin yaylalar vardr. Yaylaya kmak Trkmen kylleri iin bir zorunluluktur. Btn hayvanlar yeni hasat mevsimine kadar buralarda otlatlr, halk ise stma gibi baz salgn hastalklardan yaylalardaki yaamlar sonucu korunurdu. B. Anadolu Trk Beyliklerinde Ekonomik Yaam 14. yzylda, ehir yaamnda Trk unsur, nfus, kltr, ekonomik ve ticaret stnln elde etmiti. Bunlar bata askerlik olmak zere din ve bilim adamlar, memurlar, tccarlar, esnaf ve zenaatkr zmreyi oluturmutu. Hristiyan unsurlar ise nemlerini kaybederek, kendilerine ait mahallerde ikamet etmekteydiler. zellikle esnaf ve zenaatkrlar her ekilde ok iyi tekiltlanm ve 13. yzylda Anadolu Seluklu hakimiyetinde grlen bu tekiltlanma, 14. yzylda Marmara ve Bat Anadolu yerleimlerinde de etkili olmu ve hatta bu blgelerdeki ehirlerin gelimeleri bu sistemli kurulularla

25

salanmtr. Bu kurulularn bana Ah denilmekteydi. Ah kurulular ehirlerin beled gcn oluturmakta, ehirlerin gerek sahipleri olmaktaydlar. Oysa siyas hakimiyetin temsilcisi olan Beyler her zaman deiebilmekteydiler. 14. yzyl boyunca zellikle Ertana Beyliine ait olan yrelerde Konya, Aksaray, Nide, Krehir, Ankara gibi ehirlerde Ah kurulularnn daha etkili olduu bilinmektedir. Ah kurulular 15. yzyl boyunca zellikleriyle devam etmi, 16. yzyldan itibaren, siyas nemini kaybetmitir. Ancak 19. yzyl sonlarna kadar esnaf loncalar olarak varln srdrd bilinmektedir. 14. yzyl boyunca yaklak nfusu 3.5 milyon kadar olan Anadolu Beyliklerinde, genel olarak retim, hayvancla dayal olup, koyun, at, deri zerine kurulmutu. Atekenler, dericilik n plana kmtr. Bu yllarda kadnlar da edik adyla tannan deri izmeler giymekteydiler. Anadoluda retim sadece hayvancla bal olmayp, kuma, ipekli, pamuklu, ynl dokumalar ve zellikle krmz renkli dokumalar nemli miktarda retilmekteydi. Kuma gibi halclk ve hal ihrac gelimi Msr, Suriye ve talyaya ihracat yaplmaktayd. Kuma ve halcla bal olarak gelien boyave boya bitkileri retimi ve ihracat ok nem kazanmt. lenmi bakr, gm gibi madenler yannda apmaz gibi mordan olan (boyamada boyay sabitletiren) madensel tuzlar ve bitkisel rnler retilip, ihra edilmekteydi. hra rnleri arasnda orman rnleri ise ilk sralarda yer almaktayd. Gene tahl, susam ve bal bata giden ihra rnleri durumundayd. 14. yzyl boyunca Bursa-am ve Bursa-Tebriz arasnda ticaret kervanlar devaml gidipgelmekte, Akdenizde Antalya, Alanya limanlar Suriye ve Msrla ticarette en byk ihra limanlar olmaktayd. Dier taraftan Ege Denizi zerinden Avrupaltacirler ki, bunlar Venedik, Floransa ve Cenevizli tacirler olup, Anadolunun ihra rnlerini bata Milet olmak zere bat limanlarndan alp, Avrupaya ulatrmaktaydlar. C. Anadou Trk Beyliklerinin Edeb rnleri Anadoluda Mool istilas sonrasnda ok sayda Safav gelmi ve bunlar Konya evresinde koloni oluturmulard. Bu zmreler Farsay konuma dili haline getirmekle kalmam, devlete de hakim duruma gelmilerdi. Bunun zerine 1277 ylnda Karamanolu Mehmet Bey ilk hkmet toplantsnda bir fermanla, her yerde Trkeden baka dil kullanlamayacan buyurmutur. Bylece Anadoludaki Trk edebiyat, 14. yzyl iinde Orta Anadoluda domu ve Bat Anadoluda gelierek rnlerini vermitir. Aydnoullar bunlarn banda gelmitir. Beylikler dneminden gnmze ulaan eserlerden astroloji ve tp gibi pozitif bilimler ile teolojik bilimler Anadolu Seluklularn izleyen bir ekilde devam etmiti. Anadolu Beylikleri dneminde daha nceki hizmet yaplar darifalar ilevlerine devam etmi, az sayda yenileri de ina edilmitir.

26

Bunlardan lhanl Beyliine ait Amasyada Anber bin Abdullah Darifas (1308-9) ile Osmanl Beylii de Bursada Yldrm Bayezidin ina ettirip, vakflar tesis ettii Yldrm Klliyesi (1395-1400) btnlndeki Tp Medrese ve Darifas nemli birer salk sitesi olutururken, Germiyanolular Beyliinde Ktahyada ina ettirilen Vacidiye Medresesi (1411) astroloji alannda eitim-retim yaplan bir yap olarak ina edilmesi ile nemli olur. Astroloji gibi matematik ve bilhassa geometri bilimi de Anadolu Beyliklerinde ne kan ve eserler verilen bilimlerdendir. Anadoluda 14. ve 15. yzyllarda Miskinler Tekkesi adyla czzamhanelerin ina edildii ve iletildii, bu tr yaplarn ehirlerin girilerinde ya da klarnda, akarsu kenarnda ina edildii, en nemlilerinin ise Sivas, Konya, Kayseri, Kastamonuda olduu bilinmektedir. II. Murat (1421-51) dneminde Edirnede bir Miskinler Tekkesi (Czzamhane) ina edilmitir ki Avrupann ilk czzamhanesidir. 14. yzyla nl hekimlerin yetimi olduu gene yazdklar eserlerle anlalmaktadr. Bu hekimler arasnda Aydnolu Mehmet Bey (1330-1340) zamannda Aydna yerleen ve Anadoluda ilk Trke tbb eser olarak bilinen Tuhfe-i Mbarizi eseri ile tannan Hekim Berekettir. Hekim Bereket eserini nce Lbab-n Nuhab adyla Arapa yazm, sonra Farsasn evirmi son olarak da Aydnolu Mehmet Bey adna Trke yazmtr. Eserin esas bn-i Sinnn Kanun fit-tb eserine dayanmakta ise de Hekim Bereketin kendi gzlem ve deneyimleri de eserde yer almaktadr. Geredede Argt Danda eseri Mntehab- ifa al-Tb yazd bilinen dier hekim ise Geredeli shak b. Murattr. nsznden Trke olarak Argt Danda toplad droglarn fayda ve zararlarn yazdn bildirir. Hekim Hac Paa (Celleddin b. Hoca Ali-Hzr b. Ali) (1334/35-1424) hekim olduu kadar dini bilimler bilginidir. Msrda dini bilgileri El-Ezherde edinerek Medrese-i Seyhunda mderris olmu, sonra tbba merak sararak Kalavun Darifasnda hekimlik-hocalk yapmtr. 1380 ylnda Anadoluya (Konyaya) dnen Hzr b. Ali, Aydnolu sa Beyin (1348-1391) Aydna daveti zerine Aydna gelmitir. Aydnda kendisine Hac Paa ad verilmitir. Kitab al-Tealim, ifa al-Eskm ve Dev al-Alm eserleri ile bilinen Hac Paa eserlerini yazarken bn-i Sin, Hipokrat ve Colinosdan esinlendii ve tler vererek ilk defa tbb deontolojiden sz etmitir. Germiyanl Hekim Ahmed (Taceddin brahim b. Hzr) (1334-1413) ayn zamanda airdir. mr Germiyanl ve Osmanl beyleri arasnda geen Hekim Ahmed Msrda Medrese-i Seyhunda yetimi, Anadoluya dndnde Germiyanolu Sleyman aha (1377-1388) intisab etmi sonra Osmanoullarna gemitir. Manzum olarak yazd Tarvih al-Ervah isimli tbb eseri Yldrm Bayezide ithafen hazrlamtr. Dier eserleri skendername ve Cemid- Huriddir. Ayrca Divan ve baka eserleri gnmz ktbhanelerinde deerli yazmalar arasndadr. 14. yzylda, Anadoluda kurulan Trk Beyliklerinin beylerinin bizzat kendilerinin de bilim adam olduu bilinmektedir. Bunlardan Aydnolu Umur Beyin (l. 1348) gazalarn anlatan eseri (Gazavatname), Germiyanolu II. Yakup Beyin (l. 1428) Anadoluda Trke ilk vakfiye rnei olan imaretinin cephesinde taa kazl Vakfiyesi bu durumu aklar. Osmanl Beyliinde Trkenin resmi

27

dil olarak kabul ve kullanlmas ise Orhan Bey (1324-1361) zamannda gereklemitir. Bu durum 16. yzyl ortalarna, Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) zamanna kadar srmtr. 2. Anadolu Trk Beyliklerinin Ykl Sosyal, kltrel ve ticar hayatlar parlak olarak sren Anadoludaki Trk Beyliklerinin siyasi hayatlar fazla uzun srmemitir. lk olarak 1354 ylnda Karasioullar Beylii, Orhan Bey tarafndan Osmanoullar topraklarna katlmtr. 1380lerde de Hamitoullar, Germiyanoullar ve andaroullar Beylikleri siyasi glerini kaybetmilerdir. Karamanoullar, Ertanaoullar, Ramazanoullar Beylikleri ile doudaki Akkoyunlu ve Karakoyunlu Beylikleri siyasi varlklarn srdrmekteydiler. 14. yzylda Anadolunun her yerinde Trkmenler hakim durumdayd. te yzyln sonlarna doru Anadolunun siyas haritasnda baz hzl deiiklikler meydana getirecek olan Osmanoulllar Beylii (kurucusu Erturul Bey, l. 1281-82) Trkmen asll olup, olu Osman Bey (l. 1326dan sonra) zamannda ger hayatlarn srdrmekteydiler. Osman Beyin akrabalar dier Beyliklerde rastlanmayan Trke adlar tayorlard. Osmanoullar Beylii varln dier Beyliklere nazaran ge duyurmu olmasna ramen, ksa srede Gney Marmarada nemli olmutur. Daha drdnc yneticisi, Yldrm Bayezid (1389-1403), Rumelide Nibolu Savan (1396) kazanm; Anadoluda ise Saruhanoullar, Aydnoullar, Hamidoullar, andaroullar, Germiyanoullar ve Karamanoullar Beyliklerinin siyas hayatlarna son vererek, Osmanoullarnn dou snrn Frat Nehrine kadar gtrmtr. Doudaki mstahkem kaleler olan Kemah ve Malatya Osmanl valilerinin ynetimine verilmitir (1399). 14. yzyl sonunda Yldrm Bayezidin Osmanl topraklarna katarak, siyas varlna son verdii Trkmen Beyliklerinin yeniden diriltilmesine neden olan tarihi olay ise Timurun Anadoluya gelmesidir. 1402 Ankara Karlamasndan sonra Timur, Anadoluya daha nce yerlemi olan Kara Tatarlar beraberine alarak, onlar Trkistana gtrmtr. Bunlardan kamak isteyenlerin balarn kestirerek, Damgan ehri nnde kule gibi ydrm olduunu yazl kaynaklardan renmekteyiz. (spanyol elisi Klavijo, Semerkanda giderken bu manzaray grdn yazar). Kara Tatar Trkmenlerinden bo kalan Orta Anadoluya, gneyden gelen Trkmen oymaklar yerletirilerek, enlendirildi. te ilk hissedilii en ge olan Osmanoullar Beylii, kurulduu St kasabasnn snrlarn aarak, 1326 ylnda Bilecik ve Bursa, 1331 ylnda da znik ehirlerini alarak, ilk eserlerini znikte vermeye balamtr. 3. Anadolu Trk Beyliklerinin Mimarisi

28

Hatrlanaca gibi, 1243 Kseda Savanda Mool ordusuna yenilen Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev, 1277 ylna kadar devlet tekiltn korumutu. Ancak 1308de resmen Memlk Sultan Baybarsn Anadolu seferinden sonra lhan Abaka Han, Anadoluya gelmi ve Anadolu Seluklu Devletine son vermiti. Anadoluda 14. yzyla kadar durmu olan mimar gelimelerin, Anadolu Trk Beylikleri dneminde yerel geleneklerle, yani Anadolu Seluklular mimar geleneiyle badatrlmas arzu ve istei, Beylik niteliindeki feodal yapl kk devletlerin snrl olanaklaryla srdrmeye altklarn, gnmze kadar ayakta kalabilmi mimar eserlerden anlamak mmkndr. 14. ve 15. yzyln ilk yarsnda Anadoluda oluan sanat ve mimarlk etkinliklerini drt ayr grupta toplamak, alnan-verilen etkileri de aklayacaktr. Bunlar; - Sonraki gelimelerde Osmanl mimarisinin kayna olan Bat Anadolu, Anadolu Seluklu mimarisinin fazla bir deiiklik gstermeden devam ettii

Karamanoullarnn ynetimindeki Orta Anadolu, - Siyasal balar Azerbaycan yresiyle ilikili olan ve mimarisi 13. yzyln ikinci yarsndan itibaren sk bir balant gsteren Dou Anadolu, - Ve Trklerin Anadoluya egemen olduu tarihten itibaren Mezopotamya ve Suriye sanat ve mimarlk gelimesinin etken olduu Gneydou Anadoludur. Anadolu Trk Mimarsi iinde nemli bir yeri olan Anadolu Trk Beylikleri mimarisinin ortaya koyduu rnekleri daha cami, medrese ve kmbet-trbe adyla tandmz rnekler olmakta, ticar ve bayndrlk yaplar olarak kervansaray (=han), kpr gibi yaplarn rnekleri ise snrl olmaktadr. Bunun nedeni Anadolu Seluklularnn zengin mimar mirasnn bu dnemde de yaatldnda aranmaldr. Dou Anadoluda kurulan Beyliklerden Karakoyunlulardan Kara Yusufun 1400lerde ina ettirdii Van Ulu Camii plan, ta duvarlar, tula-derz dokulu payeleri ve tonoz sistemi ile yaplamasyla nemli olurken, terrakota ve boyal al bezemeli, yksek tamburlu mihrapn kubbesiyle de dorudan Byk Seluklularn Kazvindeki Mescidi Cuma Camii ile balantl olmaktadr. Dulkadrllardan Sleyman Beyin olu Alddevlenin 1496 ylnda ina ettirdii Mara Ulu Camii enine dikdrtgen plan yorumunda mihrap duvarna dik sahnlaryla Anadolu Seluklu Ulu Camii plan geleneine balanrken, yola bal bat cephesinin tekiltyla ve dvme demir pencere ebekelerinin gnmze ulaan nemli rnekler olmasyla da nemlidir. Mara Ulu Camii minaresinin yapdan ayr olmas ve silindirik gvde zerindeki okgen kurululu blmyle Memlk minarelerine balanr.

29

Doudaki Trkmen Beyliklerinden Akkoyunlulardan Uzun Hasann (1453-1478) ina ettirdii, Diyarbakrdaki parl (Safa) Camii, tromplu merkez kubbesiyle nemlidir. Siyah-beyaz kesme ta iiliiyle ise yerel zellikleri yanstr. D pencere alnlklarndaki drtl dm motifleriyle de Gaznelilerin Rbat- Mahi Kervansarayndaki (1019-20) tula bezemelerine kadar uzanan zelliklerin devamllna iaret eder. Gene Diyarbakrdaki Nebi Camii, benzer planyla ve siyah tatan rlm kubbesiyle ayn plana iaret eder. Her iki yapda da son cemaat yeri ve minare ilevsel olarak yap btnlnde yerini almtr. 1522 ylna kadar varlklarn srdren Dulkadroullar Beyliinin son yllarnda, ehsuvarolu Ali Beyin son be ylnda ina edildii dnlen Elbistan Ulu Camii, son cemaat yerine alan Anadolu Seluklu geleneindeki cmle kaps ve kitabe ile daha nce ina edilmi bir Seluklu caminin yerine kalntlar korunarak yeniden ina edilmi, Osmanl Camii geleneinde olduu grlr. Elbistan Ulu Camii kareye yakn plan btnl iinde yer alan son cemaat yeri, minaresi ve en nemlisi, drt destek zerine kemersiz tanan merkez kubbesi ve drt ynde yarm kubbeler ve bask ke kubbeleriyle 16. yzyl Mimar Sinan dnemi merkez kubbeli camilerine de rnek oluturmaktadr. Buna yakn yllarda Diyarbakrda ina edilmi olan, Fatih Paa Camii (1522) daha gelimi ayn plan emasyla Dou Anadoluda 16. yzyl balarnda meydana getirilen ve Osmanl dnemi merkez kubbeli cami yaplarna rehber olan rnekler olmaktadrlar. Adana ve evresinde egemen olan Ramazanoullar Beyliinden gnmze ulaabilen nemli bir yap Aka Mescid (Aca Mescid) (1409) olmakta, kk kare planl yap cmle kapsyla nemli olmaktadr. Aka Mescid cmle kaps bezemesiyle Anadolu Seluklu ta kaplarnn bezeme geleneine balanrken, yapsyla da daha sonra ina edilmi olan Adana Ulu Camii Klliyesinin (1513) ekirdeini oluturmutur. Adana Ulu Camii, Ramazanolu Halil Bey tarafndan (1513) balanlm, olu Pir Mehmet Paa tarafndan (1541) tamamlanmtr. Osmanl klliyeleri geleneinde ina edilmi olmasyla nemlidir. Enine dikdrtgen plan zerine iki sahnl ve mihrap n kubbeli cami btnlnde iki ynde revakl ve ta deli avlunun bulunuu ile nemli olan yapnn dousundaki revakl ve mescidli trbe ayrca nemlidir. Adana Ulu Camii btnlnde dou ve batdaki hacimli kaplar renkli ta iilii ve d mukarnasl kubbesiyle Zengi ve Memlk geleneini yaatan bir rnek olmaktadr. Adana Ulu Camii cephe kurulular kadar trbe ve cami i meknndaki mihrap duvar ini kaplamalar, mihrap ve (1520) tarihli minberin iki renkli ta iilii ile de nemlidir. Bu unsurlarda grlen bezeme rnekleri btnyle 16. yzyl Osmanl geleneine baldr. Bu zellik Pir Mehmet Paann Osmanl hizmetinde olmasyla aklanabilmektedir. Dou kaps yannda ykselen minare altndaki eyvan emesi ve revakl avluya sahip medresesi, ifte hamam planndaki ar hamamyla Adana Ulu Camii Klliyesi Osmanl klliye geleneine balanr.

30

Antalya ve evresinde yaayan Hamitoullar Beyliinden eski bir yapnn, yenilenmesi ve evresinde ilevsel yaplarn inaasyla meydana gelmi bir klliye ise Yivli Minare Klliyesi Camiidir. Hamitolu Mbarizeddin Mehmet Bey tarafndan 1373 ylnda ina ettiril mi olan bu yap Anadolu Trk Beylikleri dneminin erken ulu camilerindendir. Sultan I. Aladdin Keykubatn Yivli Minaresi, imaret ve medrese yaps bu klliyeyi tamamlamtr. Seluklulardan sonra Orta Anadoluda gl bir biimde varlklarn duyuran Karamanoullar Beyliinden (1256-1483) deiik amal pek ok mimar eser kadar bir yap btnlnde klliye ilevini yklenmi eserlerde gnmze ulamtr. Karamanoullar Beyliinin nce mirass olduu Anadolu Seluklu yaplarn onarp kulland da bilinmektedir. Bu tr yenilenen yaplarn nemli iki rnei Aksaray Ulu Camii (1431) ile Konya pliki Camiidir. Konya pliki Camii (1332) Hac Ebubekir tarafndan ina edilmitir. Karamanoullar Beyliinin zgn cami mimarisi rneklerini ise herbiri ayr zelliklere sahip yaplar olarak Karaman, Ermanak ve Mutta Toroslarn iindeki kylerde, Balkusan ve Gneyyurtta buluyoruz. Karamanoullar cami mimarisinde geleneksel sahnl Ulu Cami plan yorumlarn

kullanmlardr. Dikdrtgen plan yorumu iinde mihrap duvarna paralel sahnlar halindeki meknlardan biri ahap mahfelle btnlemitir. Bu plan yorumunda duvarlar, payeler ve yksek sivri kemerler muntazam kesme tatan rlm, st rt, ahnili mahfel ahaptan, oyma ve boyal, bezemeli olarak yer almtr. Karamanoullar mimarisinde ulu cami plan emas mihrap n kubbeli ve kubbesiz olarak iki ekilde yorumlanm, baz ulu cami yaplarnda yenilik olarak, dikdrtgen plann dar kenarnda, derin ve yksek bir son cemaat yeri yer almtr. Karamanolu Mehmet Bey tarafndan ina ettirilen Ermenak Ulu Camiinde (1302) antsal bir son cemaat yeri yer alr. Ermenak Meydan Camiiinde (1436) son cemaat yerinden baka bir mihrap n kubbesiyle, gene Karamanda Hac Beyler Camii (1358) mihrap n kubbesi, Anadolu Seluklu geleneinde piramit klahldr. Karamanolu Beyliinin Toros Dalar arasndaki coraf topografyadaki yerleim yerlerinde ina edilen cami yaplar tek ilevsel yap olarak grlrler. Byle cami yaplar Karamanda da bulunur. Arapzade ve Dikbasan camilerigibi. Karamanoullar mimarisinin toplu rneklerini bulduumuz Karamanda nemli bir klliye, II. brahim Bey mareti (1432-33) adyla tannmaktadr. Bu klliyenin ana yaps kubbeli medrese plannda ina edilmitir. Kubbeli medrese plan btnlnde ve iki katl olarak ina edilen yapda, mescid, medrese, darlkurra, tabhane, imaret ilevlerine sahip meknlar yer alr. Bu btnlk nnde ise bir tarafnda ini bezeli minarenin ykseldii be blml, kubbeli bir son cemaatyeri yer alr. Karamanoullarnn zellikle Karamanda meydana getirdii yaplara baktmzda birok yeni mimar

31

oluumlarla karlalr. Cami, tekke, revakl avlu, kubbeli medrese plan gibi planlarn eitli mterek uygulamalar gibi, organik bir btnlk grlr. brahim Bey maretinde trbe ve yol ar eyvan emeile byle organik birliktelik salanmas gibi, bir yap btnlnde ok eitli ilevlerin yerine getirilmesi ise en byk yeniliktir. Karamanolu II. brahim Bey maretinde grlen ta iilii ve bezeme zellikleri, ahap iilii ve bezemesi, gene zellikle ini mihrabnda (stanbul Arkeoloji Mzesi, ini Eserler) grlen zellikler, Karamanoullarnn bulunduklar corafyadaki ta, ahap gibi malzemeyi kullanarak, dorudan mirass olduklar Anadolu Seluklularnn mimar ve ta, ahap iiliine bal kalmlar, ancak kendi sluplarn da yaratmlar, ini sanatnda ise onlardan tamamen ayrlarak Osmanl ini sanatyla iliki kurmulardr. Dier taraftan trbedeki altn yaldzl al lahitlerde grld gibi gneyden (Meatta Saray) gelen tesirleri almlardr. Karamanoullarnn allmam bir plan emasyla ina ettikleri cami ise bir menzil yerlemesi olan Mutta Aladdin Beyin emirlerinden Ll Aann (1356-1390) ina ettirdii Camidir. Ll Aa Camii, enine dikdrtgen plan zerinde 10.20 metre apnda merkez bir kubbe ve iki yanda beik tonoz rtl olmasyla nemli bir yenilie sahiptir. Karamanoullar Beyliinden iki usta ad da gnmze ulam, Ermenaktaki Meydan Camiinin Mimar Emin Rstem Paa Camii adyla tannan, dieri ise Karamanolu II. brahim Bey mareti ahap iiliiyle tandmz Karamanl mer bin lyas Ustadr. Karamanoullar Beylii gibi, Anadolu Seluklu mirasna dorudan sahip olan ve Anadolu Seluklularndan ilk ayrlan beylik ise Erefoullar Beyliidir. Anadolu Trk Beylikleri iinde en ksa mrl bir beylik olan Erefoullar Beyliinin nemli klliyesi, Erefolu Seyfeddin Sleyman Bey tarafndan Beyehirde ina ettirilen klliyedir. Beyehri Erefolu Sleyman Bey Klliyesi (12971299), Anadolu Seluklularnn ahap destekli ulu camileri geleneinde ina edilmi, dousunda Sleyman Beyin 1301 tarihli kmbeti ile bitiiktir. Yola bal cephe kuruluuyla, ahap iiliiyle nemli olan cami btnlnde Erefolu Beyliinin Anadolu Seluklu mimarisinden farkl zellikler tad hemen anlalmaktadr. Mihrap duvarna dik yedi sahnl yapda ahap destek ve kirileri ile yzeylerindeki kalem ileri nemlidir. Mozaik ini mihrap ve ceviz aacndan minber ayrcalkldr. Cami yaknndaki medrese, kk hamam ve rmak zerindeki kprs ile olduu kadar, 16. yzylda geirdii byk onarm srasnda katlan ok kubbeli, d dkkanl bedesteniyle de Osmanl erken dnem Bursadaki Ulu Cami Klliyesi ile Edirnedeki Eski Camii Klliyesinin klliye kuruluu ynnden ncs olarak grlebilir. Beyehri Erefolu Camii gibi byk olmasa da zellikleriyle benzer olan bir ahap destekli cami de andarolu Mahmut Beyin Kastamonuya bal Kasaba Kynde ina ettirdii Kasaba Ky Camiidir (Mahmut Bey Camii) (1366). Drt ahap stun zerine mihrap duvarna dik sahnl olarak ina edilen yap, ahap iilii ve ahap zerine kalem ileriyle nemlidir. Dikdrtgen plan

32

btnlnde tamamen ahap olarak blml bir son cemaat yeri bulunur. Kap kanatlar iilii ve bezeme kuruluuyla Kastamonudaki bn-i Neccar Camii (Eligzel Camii) (1353) kap kanatlaryla benzerdir. Ankaral Mahmut Vakkasolu Abdullah ve 1356 tarihini veren bn-i Neccar Camii ahap ustasnn, Kasaba Ky Camii kap kanatlar ve ahap iilii ile ilgisi olmaldr. Dier taraftan andarolu Beyliinden gnmze ulaan tek kubbeli cami olan Eligzel Camii, Osmanoullarnn Bursada Aladdin Camii (1326) ile znikteki Hac zbek Camiinden (1330) sonraki bir uygulama olduu grlr. andarolu smail Bey, Fatih Sultan Mehmetin sayd bilge bir beydi. Kendisine Yeniehir, negl ve Yarhisar tmar olarak verip, Filibeye gndermitir ki, orada vefat etmitir. Osmanl ynetiminde andaroullar Beyliinin, Bursadaki Osmanl klliyelerine benzer bir kuruluu olarak Kastamonuda smail Bey Klliyesi (1454) ina edilmitir. Tabhaneli Cami, Trbe, Medrese, maret, Han, Hamam ve sonradan ina edilen Bedesten ile byk bir yaplar topluluudur. Ters T plan yorumundaki tabhaneli cami nnde yksek kemerli rme ta payeli be blml bir son cemaat yeri yer alr. Avlusu revaksz medrese de klliyeye 1475 ylnda katlmtr. Kendir Han olarak tannan Han (1454)n ana beden duvarlar kesme ta, iteki iki katl revak blmleri ise ahap olarak ina edilmitir. Germiyanoullar Beylii de andaroullar Beylii gibi Osmanoullar Beylii ile snrdat. Ve ayn gelenek-grenekle yaayan Trkmen Beylikleri idiler. Germiyanoullarnn meydana getirdii mimar rneklerin says fazla olmamakla beraber ulu cami, tek kubbeli ve ters T planl, emalar severek cami mimarisinde kullanmlardr. Osmanoullaryla yakn olular, onlar erken tarihlerde Osmanl Beylii hakimiyetine sokmu, bu nedenle eserleri bu hakimiyetten sonra ortaya konmu olsa da, Germiyaoullarnn mimar zelliklerini yanstmtr. Tek kubbeli en erken camileri Ktahyada Kurunlu Camii (1377) olup, Afyondaki Akmescide rnek olduu sylenir. Her iki yap da ta dokulu ve son cemaat yerleri kapaldr. Germiyanolu Beyliinin nemli bir yaps ise Ktahyadaki II. Yakub Bey mareti (1411) olmaktadr. Bu yap ters T plan emas btnlnde eitli ilevleri bnyesinde toplamtr. Ortada aydnlk fenerli kubbe altnda granit bir adrvan yer alrken kble tarafnda mescid, sa yanda tabhane (misafirhane), soldaki tabhane eyvan inili lahitle birlikte trbe meknna eklenmi, bylece sol tabhane trbe iin ziyaret yeri olmutur. Giriin iki yanndaki ke meknlar ise medrese ilevini yerine getirir. Cephenin ortasna ieri ekilmi, blml son cemaat yeri artk bir gei mekndr. Cephe kuruluuyla farkl olan II. Yakub Bey mareti sol tarafta yer alan Trke taa kazl vakfiyesiyle de ayrcalkl bir yapdr. Esasen Karamanolu II. brahim Beyin Karamandaki mareti ile tek yap bnyesinde birden fazla ilevi yerine getirmesi bakmndan benzerse de Karmanoullar kubbeli medrese plann iki katl

33

yorumlayarak

gerekletirmiti.

Germiyanoullar

mimar

ise

ters

plan

yorumunda

gerekletirmitir. Bat Anadolu Beylikleri iinde Manisadaki Saruhanoullar Beylii, Aydnoullar ve

Menteeoullar Beylii ile benzer yapsal zellikler gsteren eserler brakmlardr. Ancak Saruhanoullarndan shak Beyin Manisada ina ettirdii Ulu Cami (1376) bitiik medrese ve medrese cephesindeki iki eme, iinde shak Beyin trbesi (1378) ile byk bir klliye oluturmaktadr. pil Da eteklerinde, ovaya hakim dar bir dzlkte ina edilmi olan klliye yaplar kble cephesiyle yamaca yaslanm, topografyaya uydurulmutur. Mimar Emet bin Osman adyla tannan Manisa Ulu Camii, kareye yakn bir plan emas iinde birbirine eit iki blm olarak yorumlanmtr. Biri kapal harm blm, dieri ise avlu birimi. Kapal blmde orta blm 10.80 metre apnda bir kubbe ile rtlmtr. Dier blmleri yksek stun ve sivri kemerlerle tanan kare tonozlarla rtlmtr. Manisa Ulu Camii kubbesi sekizgen kasnaa oturur. Bir mihrap n kubbesi deildir. Sekiz destekle tanr. Manisa Ulu Camiinin bu merkez kubbesi erken Osmanl mimarisinde Edirnede ina edilen erefeli Cami (1437-47) iin bir nc olarak grlebilir (Bkz. Erken Osmanl Dnemi Mimarsi). Manisa Ulu Camii adrvanl, revakl avlusu ve yne alan kap kurulularyla, erefeli Cami iin nc olarak grlr ki, erefeli Camiindeki bu uygulama klasik Osmanl cami mimarisinin hazrlaycs olmutur. ki katl kuruluuyla, bitiik medrese cephesiyle cami cephesini kaynatran minare ile de cephe kuruluu nemli olmaktadr. Manisa Ulu Camiinin abanoz aacndan minberi Antepli Mehmed bin Abdlaziz bn el-Dkk tarafndan yaplmtr. 24 yl sonra Bursa Ulu Camiinin (1400) minberini de ceviz aacndan ayn ustann yapm olmas, Saruhanoullar ile Osmanoullar arasndaki ilikiyi de aklar. Aydnoullarnn mimar eserlerinden iki nemli cami yaps gnmze ulamtr. Erken tarihli cami yaps Birgi Ulu Camii (1312) olup, Aydnolu Mehmet Bey tarafndan ina ettirilmitir. Anadolu Seluklularnn mihrap n kubbeli ulu camii plannda ina edilmi olan yapda sahnlar mihrap duvarna dik olup, stun ve yksek sivri kemerlerle meydana getirilmitir. Birgi Ulu Camii ahap kap ve pencere kanatlarndaki iilik gibi ahap minberi ile de nemlidir. Minberde Muzafferiddin bin Abdlvahid olarak usta ad ve 1320 tarihi okunur. 1334 tarihinde ina edilen Mehmet Beyin trbesi, kare plan zerine mozaik ini ve srl tula iiliiyle nemli bir kubbe ile rtldr. Aydnoullarndan gnmze ulaan dier eser, Selukta (Efes=Ayasulug) ovaya hakim bir yamaca ina edilmitir. Kble ynne gre yamaca yaslanan yapda, avlu iki yanda kapal blme bitiik olarak planlanp ina edilmitir. Aydnolu sa Bey tarafndan ina ettirilen camide revakl ve adrvan havuzlu avlu, Manisa Ulu Camii avlusu iin bir nc olarak grlr. sa Bey Camii (1374) mihrap duvarna paralel iki sahn ve mihrap blmnde ardarda iki kubbe

34

kuruluuyla, gene blmle avluya alyla gneyden gelen tesirleri yanstr. Bu tesirlerin en iyi ifade edildii alanlar ise cepheler olmutur. zellikle merdivenli bat cephesi, pencereleri ile cmle kapsnda grlen iki renkli ta iilii, Zengi dm bize Memlk mimarisinin tesirlerinin yeni yorumunu gsterir. Mimar Ali ibn el-Meymi el-Dmk olarak tannan mimarn amdan gelmi olmas bu camideki plan ve cephe yorumlarndaki yenilikleri de aklar. Sonradan zmirdeki Kestane Pazar Camiine konan mozaik ini mihrab gibi, mihrap n kubbelerinin de btn gei unsurlar mozaik ini kapldr. erefe altna kadar kalan, minarelerin yzeyleri de beyaz ini bezemelidir. Bat Anadoluda mimar faaliyetleri ynnden varln gnmze ulatran beyliklerden biri de Mils ve Balatta (Milet) eserlerini bulduumuz Menteeoullardr. Menteeoullar bir taraftan Anadolu Seluklu Ulu camilerine uyan plan emasyla ki, mihrap n kubbeli ve mihrap duvarna dik sahnl Milastaki Ulu Camii (Ahmet Gazi Camii) (1378) ina etmi. Bu yap da yerel zellik olarak ana beden duvarna bitiik rampal, ak erefeli minare ile de Menteeoullar cami mimarisinde zgn bir yenilik yaratmtr. Dier taraftan Menteedeki ilk Osmanl valisi Firuz Beyin ina ettirdii Camide (1394), Erken Osmanl mimarisinde yaygn olarak kullanlan ok ilevli cami plan olan ters T plann en iyi ekilde uygulayan rnek olmutur. Firuz Bey Camiinde ters T plan Osmanlnn rneklerinden farkl olarak, mescid mekn daha bamszlatrarak yap btnnde yer alm, adrvanl avlu mekn klerek, st rts yerel ve yerleik bir teknikle, ta bindirme tekniiyle rtlmtr. Minare ise mescid meknnn kuzeydou kesinde, ana beden duvarlar zerinde yer almtr. Bylece ters T plan yorumu btnlnde kubbe ve minaresiyle mescid mekn yap dndan alglanabilmektedir. Yerel renkli mermer ta bloklarn kullanl ve iilii zellikle de ift aklkl dzenlemesiyle son cemaat yeri, kalem ii ta saak kmas, ta iilii ve korkuluklaryla antsal bir giri cephesi btnlyle yap nnde ykselmitir. Osmanoullarnn znikteki Yeil Camii (1388-1392) nndeki antsal son cemaat yerine benzerliiyle nemlidir. Gene mermer mihrabn bordrnde Mimar Musa bin Abdullah ile nakka Musa bin Adilin adnn okunmas, Menteeoullarnn iki sanatkrn tanmamz salamtr. Menteeoullarnn Balatta ina ettirdii cami ise bir klliye btnlndedir. Menteeoullar Beyliinin, Timur tarafndan ynetimleri iade edildii yllarda lyas Bey, Balatta bir klliye ina ettirmitir. lyas Bey Klliyesi (1404), cami, medrese, trbe, hamam ve antik tiyatro nnde ina edilmi han yaplarndan meydana gelmitir. Kare plan zerine 14 metre apndaki kubbesiyle cami, revakl, adrvanl avluyu eviren medrese ve trbe meknlaryla organik bir btnlk iindedir. Byle organik btnlk iindeki klliye kurulular klasik Osmanl dneminde Mimar Sinan ekolnn yaratt plan emalarnda mkemmel uygulanacaktr. Bu nedenle Balat lyas Bey Klliyesi Osmanl klliye tipolojisinde kullanlan bir plan yorumunun ncs durumundadr.

35

lyas Bey Camii byk tek kubbesiyle, olduu kadar cephe kuruluuyla da farkl bir uygulama sergiler. Burada duvar eti kalnlnda yer alan aklkl, Bursa kemerli, korkuluk levhal giri, cephe ortasnda, son cemaat yerinin simgesi durumundadr. Hacmsal bir deeri ve ilevi yoktur. Bu durumuyla Germiyanoullarndan II. Yakup Bey maretinin (1411) cephe kuruluunda yer alan cephe iine ekilmi, blml kk son cemaat yerinin ncs olarak dnlebilir. Ancak Balat lyas Bey Camii cephesinin iki kademeli kuruluu, iki yandaki palmet bezemeli ta kuaklar ve cmle kapsndaki iki renkli ta iilii farkl bir anlayn, yani Mentee Beylii mimarisinin zgn rnei olma niteliini kazandrmtr. Cami Somaki mermerden mihrabndaki bezemeleri kadar, iki katl pencere dzenlemeleri ile de nemlidir. te Anadolu Trk Beylikleri mimarisinde, Anadolunun batsna doru gidildike cami mimarisinde ortaya kan yenilikler kadar, planlarda kuvvetli gelitirme araylar, merkez kubbenin, revakl -adrvanl- ynde kapl avlunun neminin ortaya kmas kadar, ilevsel yaplar arasnda organik btnln ortaya kmas gibi zellikler daha sonra Osmanl mimarisinde en yksek yorum ve ifadeye ulaacaktr. Anadolu Trk Beyliklerinde Medrese Mimarisi Trk mimarisinde belirli ilevsel yaplar vardr. Bu yaplar iinde toplumlarn kltrel ve bilimsel yapsyla ilgili olan en nemli yaplarsa, eitim-retim programlarnn srdrld yaplar olmaktadr. Eitim-retim programlarnn yrtld ilk yaplar olarak medreseler karmza kmaktadr. Ancak ilk bakta medreselerin din eitim-retimle ilgili olduu anlalmaktadr. Oysa Trk toplumlarnda pozitif bilimlere de geni lde yer verilmitir. Bunun kantlayc unsurlarysa unlardr; - Pozitif bilimlerle ilgili ok sayda yazma eserlerin gnmze ulam ve halen yazma eserler ktphanelerini dolduruyor olmas, - Rasathanelerin (gzlemevi) gnmze ulaan rnekleri, - Tp medrese ve darifalar, - Bu konularla ilgili yazl belgeler, Vakfiyeler. Anadolu Trk Beylikleri dnemine ait Beyliklerin beyleri, bizzat kendileri bilim adam veya mesih (bilim adam koruyucusu) idiler. 14. yzyl Anadolu Trk Beylikleri arasnda andarolu Beyi (Kastamonu Beyi) Muzafferddin Yavlak bin Arslan, Sivas Beyi sa Bey, Saruhanolu shak Bey ilm kiilikleri olan beylerdi. Gene Kayseri ve Sivasta hakim olan laaddin Ertana Beyin, bilimsel toplant ve tartmalara eini de katan, aydn bir kiilie sahip olduu bilinir. Fakat bilindii gibi 13. yzyl sonlarnda Anadolu pozitif bilimlerin ve bilimin dou lemine veda ettii bir kargaa yaamtr. Siyas ve iktisad sarsntlar devri olarak tarihe yansyan bu yllarda

36

paralanma, blnme ve birok beyliin feodal yaplaryla ortaya kmas, bilim evrelerini zor duruma soktuu gibi, medreselere renci bulunamaz olmutur. Mool istils ise madd-manev yknt yaptndan 40-50 yl gibi bir srede herey unutulur duruma gelmiti. Matematik, geometri, biyoloji ve hatta tp eserlerini anlayan kalmamt. te byle bir ortama ramen Anadolu Trk Beylikleri dneminden, yetimi ender bilim adamlar tannyor ve bu bilginlerin bilimsel yazma eserleri biliniyor. irzl Allme Mahmudun (l. 1299) astronomi ile ilgili eseri htiyaratl Muzaffer, Kastamonu Beyi Muzafferddin Yavlak Arslana ithaf edilmitir. Bu dnemde, Osmanl Devletinde Trk bilim adam olarak tannan Celleddin Hzr (Hac Paa) (l. 1417), Kahirede yetimi, din ve akl bilimlerde eserlerini yazmtr. Aydnoullarnn merkezi Selukta yazd bilinen eseri ifa al-Eskm ve deva l-lam (hastalklara ifa ve elemlere deva) Arapa tp eseridir. Mantk ve mnazara (tartmann esaslar) adl eseriyle nldr. 14. yzylda Molla Fenr (1351-1432) de Kahirede renim grm, mantk ve akl ilimlerde ihtisas sahibi olmu ve yazd Mantk kitab 1888 yllarna kadar medreselerde okutulmutur. 14. yzyln en byk matematikisi ise Kadzade-i Rumdir (do. 1353-63 aras). Bursada renimini tamamlayarak ve Semerkanta giderek Ulu Beye (1394-1449) katlm ve zamannn en yksek bilim kurumunu yneten kiisi olmutur. Kadzade-i Rumnin rencisi Ali Kuu (l. 1474, stanbul), II. Murat ve Fatih dnemlerinin nemli limi ve hocasdr. Gene Erken Osmanl Devleti paralelinde hayatiyetlerini srdrmekte olan Anadolu Trk Beyliklerinden pek ounda bilim adamlar yetimi ve alanlarnda yazma eserler brakmlardr. Anadolu Trk Beyliklerinde, medrese adyla bilinen eitim-retim yaplarnn ilevini nasl gerekletirdii konusu, medreselerin nasl bir sistem iinde ilevlerini srdrdklerine bakmay gerektirir. Orta ada Trk-slm medreselerinde srdrlen eitim-retim iki ana konuya balanmtr. 1. Ulm ul-avail (matematik, astronomi, fizik, gramer, felsefe, tp) konularn ieren ve bu tr eitim-retimin gerekletirildii medreseler olan Dr l-ilim medreseleri. 2. slmi ilimler (usul, fkh, hadis, kelm gibi) ilhiyatla ilgili olan eitim-retim verilen medreseler. [Baz byk medreselerde ise eitli bilimlerin bir medrese yaps btnlnde gerekletirildii grlr. Anadolu Seluklu dneminde Badattaki Mustansriye Medresesi (1232) byle bir eitim kuruluuydu.] te Anadoluda eitim-retim hizmetlerinin srdrld medrese yaplar her dnemde nemli olmutur. lk kez medrese eitim-retiminin Byk Seluklu veziri Nizamlmlk tarafndan

37

dzenli bir ekle sokulmas ve adna ina ettirilen medreselerin ok sayda varl ile devlet ileri gelenlerinin destekledii bu medreselerde slm ve pozitif bilimler ders programlarnda yer almtr. Anadolu Trk Beylikleri dneminde ina edilen ok sayda medreseler onarmlarla da olsa gnmze ulamtr. Bunlardan pozitif bilimlerin eitim-retimi verilen medreseler az sayda da olsa plan ve cephe zellikleriyle nemli olan medreselerdir. Germiyanoullar Beyliinde ileri gelen ahslardan biri Mubarizeddin Umur bin Savcnn Ktahyada ina ettirdii gzlemevi (rasathane) (1314-15), kubbeli medreseler iinde iki eyvanl ve tek katl olup, giri eyvan zerinde bir ynetici odasnn varlyla olduu kadar, giriin sol mekannda rasad aletlerinin konaca niler bulunmasyla ilevini aklayan yaplardr. Ulu Caminin bitiiinde ina edilen yap burada mderrislik yapan ve ana eyvanda sandukas bulunan Molla Vacidin adyla tannr. Kubbeli medrese plan emasnda yaplm, ta kubbenin ortasnda geni bir aklk braklmtr. Avlu ortasnda bir de kuyu yer alr. Ktahya Vacidiye Medresesi, sade cephesi ve az saydaki mekanlar, deneye yer veren ilevi ile Beylikler devrinin en nemli medreselerindendir. Byk Seluklularn kltr evresinden Anadoluya gelerek Amasya ve evresinde bir Orta a feodal devleti kuran lhanllar, Amasyada nemli bir salk yaps ina ettirmilerdir. Arapa ta kap kitabesinde Sultan Muhammed Olcayto Hdabendenin kars ldu Hatunun klesi Anber bin Abdullah ve Anadolu emini Ahmet Bey yapy ina ettirmitir. Kitabesinden 1308-1309 yllarnda ina edildii renilen yap, literatrde maristan, bimaristan adyla tantlr. Sultan Muhammed Olcayto Hdabendenin kars ldu (Yldz) Hatunun klesi Anber bin Abdullah ve Anadolu Emini Ahmed Bey tarafndan ina ettirilen Darifa iki yanda revakl avluya alan ilk eyvana sahip olup, revaklarn zeri dz talarla geilmitir. Revaklara er kap ile alan kou meknlar nemli olmakta, ilk kez bu darifada eyvanl medrese plan emas btnnde kou dzenine sahip bir planla karlalmaktadr. Gene, yap cepheyi iki yandan snrlayan gl silindirik payandalar, cephe ortasnda ta kap ile yanlarda birer ta kabartma bezemeli pencerenin yer ald cephesiyle de, Anadoludaki dier medrese yaplarndan farkldr. Osmanl dneminde de ilevini srdren yapda, Fatih devrinin nl hekim-cerrah erefeddin Sabuncuolu hekimlik yapm ve usta-rak yntemiyle renci yetitirmi ve bir Cerrahname yazmtr (Kitab al-Cerrahiyet al-Hamiye). lhanl dneminden nemli bir medrese yaps da Erzurumda Yakutiye Medresesidir (1350-11). Arapa kitabesinden Olcayto Hdabende zamannda Hoca Cemleddin Yakut adna ina ettirilen yap, drt eyvanl, kubbe alt revakl medrese planndadr. Plan kuruluu kadar cephe mimarisi ve cephenin iki yannda minarelerden birinin ini kaplamalaryla da nemlidir. Yakutiye Medresesi ta kapsnn bezeme dzeninde grlen oyma-kabartma ve yksek-kabartma bordr dzenlemeleri kadar figrl bezeme zelliiyle de nemlidir. Ta kapnn iki yan yzeyinde tekrarlanan figrl

38

bezeme rnei armasal (heraldik) dzenlemenin en nemli rneidir. Amasya Anber bin Abdullah Darifasnn cephe kuruluu ve ta kaps ile Yakutiye Medresesinin cephe kuruluu ve ta kaps benzer zellikler gstermekle kalmaz, ayn zamanda lhanllarn Byk Seluklu sanatndan aldklar slup zelliklerini, ayn kaynaa dayanan Anadolu Seluklu sanatnn zellikleriyle yeni bir senteze ulatrd anlalr. Anadoluda Beylikler dnemi medrese mimarisi rnekleri iinde biri daha pozitif bilimlerle ilgilidir. Germiyanoullarndan Mbarizeddin Umur bin Savcnn ina ettirdii Ktahya Vacidiye Medresesi (1314-15), burada eitim-retim grevi veren Hoca Vacidin eyvandaki kabri nedeniyle Onun ad ile anlr. Trk genleriyle gei salanan, ortas ak ta kubbe avluyu rtmekte, bylece kubbeli, iki eyvanl plan emasna sahip bulunmaktadr. Vacidiye Medresesinde giri cephesi, dier rneklerden farkl olarak kademeli ina edilmitir. Giriin iki yanndaki ke meknlar, gzlemle (rasad) ilgili letlerin konulduu nilere sahip olmasyla bilinir. Anadolu Beylikleri dneminden yukarda tantlan medrese yaps ilevleriyle rten meknlarn yer ald planlara sahip olmasyla nemlidir. Dier beyliklerden gnmze ulaan medrese rnekleri ise Yakutiye Medresesi gibi din eitim ve retimi srdren rneklerdir. Karamanoullarnn edilebilmektedir. Bildiimiz gibi bir kubbeli medrese rnei olan Karamanolu II. brahim Beyin mareti (14321433), ksmen iki katl yapsyla mescid-dershane, trbe, ziyaretgh, medrese, imaret ve misafirhane (tabhane) gibi ilevsel meknlara sahiptir. Kubbeli medrese yap btnlnde, bir klliye btnl meydana getirildii grlr. Ermenaktaki Tol Medrese (1339) ise Anadolu Seluklu eyvanl-avlulu medrese plan emasna bal olmakla beraber, belirli baz zelliklerle de ayrlr. Karamanolu Bedreddin Mahmut Beyin olu Emir Musa tarafndan ina ettirilen bu medresede iki eyvan, ana eyvan ve giri eyvan olarak yerinde iken, nc eyvan sa ke meknnn nnde revak tonozu ile btnleerek yer alr. Avlu ta deli ve zemin kotu altnda bir havuz bulunur. Dier taraftan cephe ykseltilmi, ta kap daha sade unsurlarla yerini almtr. Ana eyvann solundaki ke mekn iki sanduka ile trbe olarak yer alr. Karamanda, Aladdin Beyin kars Nefise Hatun tarafndan ina ettirilen Hatuniye Medresesi (1381-2), Ermenak Tol Medreseye benzeyen plan kuruluuyla, iki eyvanl, avlusu revakl bir yapdr. Revaklara alan meknlarn kubbeli olmas Hdavendigr kznn istei olabilecei gibi, erken Osmanl medrese mimarisinin tesiri olarak da grlebilir. Mimar Numan bin Hoca Ahmed olan medresenin d grn Anadolu Seluklu medreseleriyle sk balar ortaya koyar. ki renkli mermerden ta kap bezemeleriyle Anadolu Seluklu medrese mimarisine sk skya balanr. Yapnn sol ke mekn, Nefise Hatunun trbesidir. Her iki ke mekn da kubbe ile rtldr. medreseleri de din eitim-retim veren medreselerdir. Ancak,

Karamanoullarnn cami mimarisinde grlen farkl mimari zellikleri medrese mimarilerinde de takip

39

Karamanolu Mehmet Beye bal olarak Nidede hkm sren Karamanolu Ali Bey Ak Medreseyi (1409-10) yaptrdn, kap kitabesinden renilen yap, Anadoluda 15. yzyl bana kadar ina edilen medrese yaplarndan, iki katl hacimsel cephesiyle tamamen farkldr. Plan emasyla iki eyvanl, avlusu revakl medreseler grubunda yer alan yap iki katl olarak dzenlenmitir. Cephede st kat stunlar sivri kemerli ve yuvarlak pencere kuruluuyla adet balkon grnm kazanmtr. Yapnn iki katl kuruluunda yksek tutulmu bezemeli kap ile ana eyvan ve ke meknlarnn iki kata uyum salayan ykseklikleri olmutur. Mihrab ereveleyen yaz bordrnn sonunda Ketebe el-hac Ahmet hattat ad olarak nemlidir. Karamanoullarndan Bedrddin Mahmut Beyin Antalyaya bal Obakydeki klliyesinde yer alan medrese yaps ise asimetrik planyla Anadolu Seluklu medreselerinden ayrlr. Bu yapda iki eyvanl, iki yan revakl avlu kuruluuyla Amasya Anber bin Abdullah Darifas ve Korkuteli Sinaneddin Medresesiyle benzer zellikler gsterir. Anadoluda Beylikler dnemi sahnesine erken kp, ksa mrl olmu beyliklerden biri de Teke Yarmadasnda yaam olan Hamitoullardr. Hamitoullar, topraklar sk sk Karamanoullar ile el deitirmitir. Ve Hamitoullar ksa mrlerinde ina ettikleri bir ka yap ile tannmaktadrlar. Korkutelinde gnmze temel duvarlar ile minaresi ulam olan camiden baka bir de medrese ulamtr. Sinaneddin Medresesi (1319-20), Sinaneddin ibn lyas ibn el-Hamid tarafndan ina edilmitir. Korkuteline iki kilometre mesafede bulunan bu medrese, avlusu revakl medrese grubunda iki eyvanl plan emasna balanmaktadr. Muntazam kesme ta yapda ikinci katta ve giriin iki yanndaki dikdrtgen meknlarda ahap kullanlmtr. Avluda iki yanda yer alan revaklar tatan oyma stunlar ve stun balklarndan ina edilmitir. Revak aklklar dz talarla stten geilmi, stte ise gnmze gelemeyen bir ahap revak olduu dnlmektedir. Olduka sade bir ta kap cepheye hakim tek unsurdur. Hamitoullaryla olduu gibi, Karamanoullar douda da Dulkadiroullarn sk sk hakimiyet alanlarna almaktaydlar. Buna ramen Dulkadiroullarndan Melik el-Nsr Muhammed Bey, Kayseride Boyackaps yaknnda Hatuniye Medresesini (1431-32) ina ettirmitir. Avlulu ve iki eyvanl medrese emasna plan kuruluuyla balanan yap, muntazam ta iiliine sahiptir. Revaklardaki stunlar ve balklar derlemedir. Revak kemerlerinin hepsi ayr ayr avluya alr. Bu medresede ana eyvan nnde iki gl rme paye yer alr. Bu nedenle drt ynde revakl bir medrese olur ki, bu zellie Kayseride Anadolu Seluklular medreselerinde de rastlanr. Cephe kuruluu ynnden dier medrese yaplarndan ayrlan yapnn cephesinde, sa tarafndaki cephe duvar bir eme ile biimlenmitir. Ortada bir stun, iki yanda duvara dayal birer stunla iki kemerli eme, ayrca ortadaki stundan duvara bir kemerle baldr.

40

Bat Anadolu Beyliklerinde Menteeolullar, Milasn 5 kilometre gneyinde Peinde Ahmet Gazi Medresesini (1359) ina ettirmilerdir. Kitabesinden Ahmet Gazi Bey tarafndan ina edildiini (1375-76) renebildiimiz yap iki eyvanl ve avlusu revaksz olup, ana eyvan kiremit kapl bir kubbe ile rtlmtr. Sonradan konulan lhitle trbe haline getirilmitir. Ta kapsnda geometrik geme ve bitkisel bezemelere yer verilmemi, buna karlk kapda yarm yuvarlak silmeler yer almtr. Kubbeli eyvann byk bir kemerle avluya almas ksa bir sre sonra erken Osmanl mimarisinde nemli olacaktr. Gney Marmarada yurt tutup yerleen Osmanoullarnn mimar ilikisi erken balam olmasna ramen Osmanl Trk Beyliinin znik ve Bursada verdii medrese rnekleri tamamen Anadolu Seluklu medrese geleneinden ayrlarak eserlerini vermitir. Osmanoullarnn Beylikler dnemi ve mimarisi ayr bir balk olarak yer alacaktr. Anadolu Trk Beyliklerinde Gm Mimarisi Anadolu Trk Beylikleri dneminde, ina edilmi gm yaplarnn gnmze ulaan ok saydaki rnekleri eitlilik gstermektedir. ou kmbet ya da trbe adyla anlan bu yaplarn varl kadar terim olarak kmbet (gnbed) kubbe, st yuvarlak ekilde olan bina veya knt anlamnda bir terimdir. Gene Anadolu Trk Mimarisi btnnde kmbet ya da trbe kelimelerinin ayn anlam ieriini tad anlalmaktadr. Mimari biimlendirmelerde kmbet ile trbe adyla anlan gm mimarisi rneklerinin ayn ilevlere ait mekn btnlne sahip olduklar grlr. Altta gm mekn, stte lhit ve mihrabn yer ald mescit mekn gibi. Kmbet adyla tannan pek ok rnekte gm meknnn ksmen (yaklak 1/2 orannda) zemin zerinde yer ald ve tonoz rtl olduu grlrken, st rtde de ite kubbe, dta piramidal ya da konik klh yer alr. Baz rneklerde klhn yksek bir tambur zerinde bulunduu grlr. Trbe adyla tannan mimari rneklerde ise gm mekn hemen tamamen zemin kotu altnda bulunur ve gm meknnn tonoz blm dtan trbe btnne kaide (subasman) olarak yansr. zerinde ise trbe gvdesi (kare, dikdrtgen yada okgen olarak) ykselir. st rt ise ift cidarl kubbedir. Trbe kelimesinin Anadolu Trk Beylikleri dneminde, birka beylikte kullanldn sylemek mmkndr. Bu beylikler Karamanoullar ile Osmanoullar ve andaroullar Beylikleridir. Karamanoullar Beyliinde biim olarak Anadolu Seluklu mimarisinde grlen kmbet biimli gm yaplar daha ok uygulanmtr. Ancak bu yaplar Anadolu Seluklu kmbet yaplarndan olan baz farkllklar da tarlar. Karamanolu Aladdin Bey Kmbetinde (1391) gm mekn tamamen zemin kotu altndadr. Ongen gvde klhla rtldr. Dier taraftan Karamanolu II. brahim Bey Kmbeti (oullarna ait al lhitler bulunur) kare planyla ve gm meknnn zemin kotu stnde 1/2 orannda ykselmesiyle ayrlr. Beyehrindeki Erefolu Sleyman Beyin 1301 tarihli, camiye doudan bitiik kmbeti de okgen gvde ve klhyla zemin kotundan ykselir. Eratnaoullarndan eyh Hasan Beye ait

41

Sivastaki 1347 tarihli Kmbette de genel zellikler benzer olmakta, ancak yksek tambur ve zengin ini bezemeleriyle ayrlmaktadr. Gene Nidedeki lhanl Valisi Sungur Aa zamannda ina edilen, IV. Klnarslann kzna ait Hdavent Hatun Kmbetinde (1312) gm mekn zemin zerinde kaide olarak yansmakta, sekizgen gvde, st ksmnda onaltgene dnerek, onaltgen piramit klhla rtlmektedir. Hdavent Hatun Kmbeti ift bal kartal armas, insan masklar, harpi ve dier figrlerle ve zengin bitkisel bezeme kurulularyla ayrca nemli bir gm yapsdr. Gene Nidede benzer bir rnei, Sungur Aa Camii nnde (bitiik olarak) bulunur. lhanllarn Erzurumdaki iki nemli yaps, Yakutiye Medresesi eyvanna bitiik Kmbet ile ifte Minareli Medrese eyvanna bal kmbet (her ikisi 1310-1311) ise Anadolu Seluklu kmbet mimarisinin biimlenmesine balanmaktadr. Yani gm mekn zemin zerinde ve mescit mekn klhl. Anadolu Trk Beyliklerine ait bir yapya bal olmakszn, bamsz olarak yaplm kmbet yaplar daha ok Dou Anadoluda grlmektedir. Ahlatta mezarlklar iinde ina edilen bu kmbetler, malzeme olarak lav tandan yapldndan benzer renkleri, kolay ilenen bir ta olduundan benzer bezemeleriyle bu kmbetler Ahlat bir kmbetler ehrine dntrmtr. Ahlatta eyh Necmeddin Kmbeti 1222 tarihiyle en erken tarihli rnektir. Ayn hazirede yer alan Emir Ali kz Erzen Hatuna ait Kmbet (1396-7) ise Amele Kasm ibni Sinan Ali usta adyla 14. yzyl sonunda bir usta-mimar tantmasyla ayrca nemlidir. Ahlattaki Kei Kmbeti (14. yzyl sonlar), Akkoyunlu ve Karakoyunlu kmbetleri (iki kmbetler) gibi rnekler gm yaplarnn 14. yzyl iindeki antsal yaplar olmaktadrlar. Byle antsal bir kmbet de Emir Bayndr Kmbetidir (1481). Emir Bayndr Akkoyunlu Beyi Uzun Hasann torunu, Rstem Beyin olu olduunu, st gvdeyi kuatan kitabe kuandan renilmektedir. Ahlattaki kmbet yaplar gibi bazlarnn da iinde yer ald hazireler bize 13. yzyldan balayan, 14. yzyl boyunca ve sonrasnda devam eden bir mezar geleneinin de rneklerini tantr. Bunlar lhit mezarlardr. Ahlattaki Eski Mezarlk bu trn mzesi niteliindedir. Ahlat lhit mezarlar, zemin kotu stnde ta lhitlere sahip olup, ba ve ayak ahideleri bulunur. Bir ou gnmze ulam olmasna ramen bu atma lhit mezarlarn 5.5 metre ykseklikte olan ahidelere sahip olanlar da bulunmaktadr. Lhitler ve ahideler ta iilii ve bezeme zellikleriyle nemlidirler. Lhit mezarlar, Anadolu Trk Beyliklerinde oka kullanlm, bunlar mimari kurulu olan kmbet-trbe yaplarnda ta, ini, al ve ahap gibi malzemeden yaplm rnekleri de gnmze ulamtr. Tatan olana ta lhit, mermerden olana mermer lhit, ini kaplamal olana ini lhit,

42

aldan yaplana al lhit, ahap olanlar ise sanduka adyla tannmtr. Ad ne olursa olsun ceset (mefta) hibir zaman lhit iine konulmam, daima zemin kotu altndaki mezar meknna geleneklere gre yerletirilmitir. Ahlatta bir nc mezar yaps rnei ise Akd ad ile tannmaktadr. Akdlar zemin kotu altnda tek ya da birbirileriyle balantl mezar odalar eklinde olup, zerleri toprak rtldr. Ahlattaki akdlar, st tmsekleri, toprak tarm nedeniyle ilendii iin yzeye ok yakn bir durum sergiler. Ahlattaki bu akdlarn varl glerle aklanabilir. Ahlat bata olmak zere Van Gl evresinde byle kmbet, lhit mezar gibi gm yaplarnn varl Beylikler dneminde takip edilebilmektedir. Eratnaoullarndan Krehirde ina ettirilen k Paa Trbesi (1322) mermer ta bir yap olmasyla nemli olduu gibi, simetrik kurululu olmayan cephesiyle ve adr biimli kubbesiyle de farkl bir yapdr. k Paa Trbesinde cephe sol yana alnm, bunda yapnn yol ile ilikisi rol oynamtr. Antsal bir giri bu cephede yer alrken, cephenin ifadesinde birincil etki yapmtr. Bu durumuyla yap, Anadolu Trk Beylikleri kmbet-trbe yaplarndan da ayrlr. Cephe dzeninde kitabe nnde ve saak silmeleriyle oluturulmu bir ereve ile belirlenmitir. Gene girite istiridye biimli niin etrafnda dml rg motifinden bir bordr yer alr. Trbe kare prizmatik yapsyla belirmekte, stte sivri kemerli bir pencere cepheyi ifadelendirmektedir. Dier taraftan trbe nndeki dar giri mekn holnn bulunmasyla da dier rneklerden tamamen ayrlr. Ancak Osmanl Beyliinin znikteki Krkkzlar Kmbeti (14. yzyl balar) ile plan ynnden benzerlik gsterir. znik Krkkzlar Kmbeti, Osmanoullarnn erken gm yaplarndan olup, kare mekn zerinde iten kubbe dtan klh ile tek rnektir. Bundan sonra ne znikte ne de Bursada byle bir rnek, Fatihin ebesine ait, Muradiye Haziresindeki ak ve ta lhitle btnlemi trbeye kadar grlmeyecektir. Ancak Ebe Hatun Kmbeti de tek rnek olarak kalmtr. Osmanoullar Beylii 1402de Timurun istilsndan sonra yaadklar Duraklama (Fetret) Devrinin sonlarnda, Bursann yeniden imrna balanld dnemde ina edilen Yeil Klliyesindeki (1416-1424) Yeil Trbe ile tamamen bundan sonraki trbe mimarisinin ana hatlarn belirlemitir. nk Bursada Yldrm Bayezidin Trbesi (1406) kendi klliyesi iinde kare planl tek kubbeli ve blml bir son cemaat yeri benzeri ziyaret meknyla adeta cami plannda ina edilmitir. Yeil Trbede ise kapnn da alan derin bir eyvan iine alnmas, ziyaret meknna ihtiya brakmamtr. Ancak daha sonra Muradiye Haziresindeki trbelerde grlecei gibi, bir ak giri mekn, geni bir saakla yer alacaktr. Btn bu erken Osmanl dnemi trbeleri mimari ynden olduu gibi, meknlarn zeminin altnda ve stnde kesin bir ekilde yer almasyla belirlenen durumlaryla da tamamen trbe adyla anlmlardr.

43

Anadolu Trk Beyliklerinde Sivil Mimarisi A. Ticaret Yaplar Anadolu Trk Beylikleri cami, medrese, darifa, trbe, hamam, han-kervansaray, bedesten, arasta gibi yaplarn mirass ve mutlak sahipleri olmulardr. Anadolu Trk Beylikleri kendi topraklarndaki bu kltr miraslarn aynen kullanmlar, onarmlar az sayda da olsa yenilerini ina etmilerdir. Ancak Bat Anadolu Beyliklerinden Menteeoullarndan Milette harap durumda gnmze ulaan iki han-kervansaray yapsdr. Yeni aratrmalar bu sayy muhakkak ki arttracaktr. Biri ok harap durumdaki bu iki han yaps Roma Tiyatrosu nndeki dzlkte yer almaktadr. Daha salam olarak intikl eden han, plan kuruluuyla dikdrtgen olup avlusu revakszdr. Muntazam olmayan talardan duvar dokusuna sahip olan her iki kervansarayda st rt tula-derz dokuludur. B. Kprler Anadolu Trk Beylikleri ticar ilevli yaplar gibi, kendilerinden nce ina edilmi yol ve yola bal kprleri de kullanmlardr. Ancak ihtiya duyduklar yerlerde akar sular zerinde kk-byk kprler de ina etmilerdir. Akkoyunlu Emir Bayndrn 15. yzyl iine tarihlenen kprs, Ahlatta Taht- Sleyman mahallesinden geen bir dere yata zerinde ina edilmitir. Esasen cami, kmbet ve kpr burada tipik kk bir klliye oluturmutur. Kesme tatan ina edilmi Emir Bayndr Kprs, dou ynde merdiven gibi kk bir ksm batya uzanmakta, sonra alttaki sivri kemerli geni ksm kuzeye ynelerek, ilk ksmla belirli bir a yaparak ina edilmitir. nemli Orta Anadolu Trk Beyliklerinden Karamanoullar da Ermenak yaknlarnda Al Kpry ina etmilerdir. Gksu Nehri zerinde, Grmel civarndaki bu kpr biri geni, dieri dar iki akla sahiptir. zerindeki kitabelerden Karamanolu Mahmut Beyin oullarndan Sultan brahim ile Aladdin Halil Beyin idaresindeyken bu kpr ina ettirilmitir. 1306 tarihinde ina edilen kprnn ikinci kitabesinde mhendisinin ad Sleyman bin Yusuf olarak okunur. C. ehircilik Anadolu Trk Beylikleri genel olarak daha nce varl bilinen ehirleri bakent durumuna getirmiler, hatta o ehirlerin adlaryla anlmlardr. Aydnoullar, Kastamonu Beylii, ya da Sivas Beylii gibi. Ancak yeni aratrmalar Anadolu Trk Beyliklerinden bazlarnn yeni Beylik merkezleri olarak Orta a yerlemeleri kurduklarn da gstermektedir. Menteeoullarndan Ahmet Gazinin

44

medresesini ina ettii Bein (Pein) gibi. Peinde cami, hamam yaplar ile olduka yksek bir coraf topografyada kurulan bu yerleim yeri, ge dnem Osmanl mimarlna ait ahap konut rnekleriyle de ehircilik asndan nemlidir. Anadolu Trk Beyliklerinden uzun mrl bir beylik olan Akkoyunlulardan Uzun Hasan Beyin de Elaza yakn Tercanda bir ehir kurma projesinden kaynaklar bahseder. Ancak Anadolu Trk Beyliklerinden biri olup, Anadolu Seluklu Devletinden erken ayrlp, kendi bakentini kuran beylik, Erefoullardr. Erefolu Sleyman Bey Ulu Cami Klliyesini ina ettirdikten sonra bir sur duvar ile klliyeyi dtan evirerek, bir Orta a kale ehri durumuna sokmu ve bir kitabeli kapyla yola amtr. Kitabede kale kelimesinin yer almas ise bu durumu aklar. Anadoluda 14-15. yzyllarda hkm sren Trk Beylikleri, bir taraftan da Anadolunun Trklemesini gerekletirmiler, bylece Anadolu Bizans olmaktan km, bundan sonra ise Osmanl-Trk Devletinin hakimiyeti kurulmutur. Aslanapa, Oktay: Edirnede Osmanl Devri Abideleri. stanbul 1949. Aslanapa, Oktay: Trkish Art and Architecture. London 1971. Aslanapa, Oktay: Osmanl Devri Mimarsi. stanbul 1986. Aslanapa, Oktay: Anadoluda lk Trk Mimarisi. Ankara 1991. Aslanapa, Oktay: Karamanda Trk Mimarsi. stanbul 1950. Ayverdi, Ekrem Hakk: Osmanl Mimamrisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (14031451), stanbul 1972. Ayverdi, Ekrem Hakk: Osmanl Mimarisinde Ftih Devri 755-886 (1453-1481), III-IV, 2 cilt stanbul 1973-1974. Baykal, Kazm: Bursa Kozahan ve Mescidi. (Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yayn, Say 1) 1946. Cantay, Gnl: Ahlat ve Van ehrinin Kuruluu, Ahlat. s. 6, Ankara 1994. s. 111-122. Cantay, Gnl: Erken Osmanl Mimarisi ile Timurlu Mimarisi Arasnda liki Kurulabilir mi? Bir Karlatrma Denemesi, Ulu Bey ve evresi Uluslararas Sempozyum Bildirileri. Ankara 1996, s. 89-102. Emecen, M. Feridun: lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikleri Dnyas. stanbul 2001. Szen, Metin: Diyarbakrda Trk Mimarisi. stanbul 1971.

45

Smer, Faruk: Karakoyunlular. c. 1., Ankara 1967. Uzunarl, . Hakk: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara 1984. (3. Bask). Wittek, Paul: Mentee Beylii. (ev.: O. . Gkyay), Ankara 1986. Yinan, Refet: Dulkadir Beylii. Ankara 1989. Ycel, Yaar: obanoullar, andaroullar Beylikleri. Ankara 1980. Ycel, Yaar: Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I. Ankara 1991. Yzyllar Boyunca Trk Sanat (14. yzyl); Yayna Hazrlayan Oktay, Aslanapa, (stanbul) 1977.

46

Anadolu Beylik Dneminde Mimari ve Himaye / Prof. Dr. Howard Crane [s.30-37]
Oho Devlet niversitesi slam Sanat ve Mimarisi Blm / A.B.D. Seluklularn 14. yzyl balarnda yklmas ile 1453 tarihinde stanbulun Osmanllar tarafndan alnmas arasnda geen yzelli yl, Trk mimarisinin geirdii dnm asndan ok nemli bir zaman dilimidir. Bu dnem ierisinde orta ve dou Anadoluda, Seluklu mimarisinden miras kalan ekil, ilev, kelime ve tekniklere bal kalnrken, Kk Asyann bat snr blgelerinde bu gelenekler terkedilmi, Bizans, Memlk ve Timur kaynaklarndan beslenen bir mimari eitlilik ortaya kmtr. Hi phe yok ki bu dnemde yaanan mimari ve artistik karklk, 14. yy. boyunca ve 15. yy.n balarnda Anadoluyu karakterize eden merkezi politik otoritenin dalmas ile yakndan ilikilidir. Bu politik blnme sebebi ile, Seluklularn 13. yy. boyunca homojen bir stil retmelerine olanak salayan merkezi himaye, yerini ihtirasl inaat programlar ile varlklarn salamlatrarak prestij salamaya alan kiilerin nderliindeki kk beylikler mozaiinin tm zerinde datlm bir himayeye brakt. Buradan kan ve hi de artc olmayan sonu ise farkl blgesel stillerin ortaya kmas ve blgesel mimari merkezlerin saysnda grlen arttr. Beylik dnemi mimarisinde yap ve tasarmlar ne kadar belirgin bir deneysellikle karakterize ediliyorsa, dnem boyunca mimari himaye modelleri de o kadar tutucu bir ereveye sahip olmutur. Epigrafi ve dier kaynaklar aka gstermektedir ki Trkmen beyliklerinde varolan himaye modelleri, 13. yy. Seluklu Sultanlnda varolan modellere, ynetici zmrenin ve st dzey idari ve askeri memurlarn hedeflerine sk skya bal kalmtr. arpc kelimesi de Beylik dnemi inaat faaliyetindeki blgesel kaliteyi karakterize etmek iin ska kullanlan bir kelimedir. Dnemin gnmze ulam abidelerinin geerli gstergeler olduunu varsayarsak, Beylik dnemi abidelerinin inalarnda gerek blgeden blgeye gerek de yzyldan yzyla lek ve hz konularnda gzle grlr bir eitlilik olduu da ortaya kar. rnein Aydn ve Osmanl gibi bat Anadolu beylikleri antsal dini mekanlar konusunda snrsz bir destek anlayna sahipken, Dou Anadoluda inaat faaliyeti,-zellikle 14. yy.n ilk eyreinden itibaren-byk bir snrlama ile kar karya kalmtr. Bu eitliliin sebebi, en azndan bir blm, daha geni tarihsel koullarda yatmaktadr. Beyliklerin tarihsel koullar ile ilgili olarak u ana kadarki verilerden ortaya kan sonu, mimari himayenin ve ant inaat faaliyetinin politik istikrar ve ekonomik refah ile sk skya bal olduudur. Mimari Himayenin Blgesel Modelleri 1243 ylnda, Kse Danda Moollarn kazand zafer sonras, Seluklu Sultanlnn dalma srecine girmesi, bunu takiben Moollarn zor kullanarak orta ve bat Anadoluda saladklar kontrol ve gney ve bat Anadolu Trkmen beylerinin zerindeki merkezi otoritenin kalkmas, 13. yy.da bat

47

Toroslarda, Ege blgesinin ilerinde ve Karadeniz kylarnda geici beyliklerin kurulmasna sebep olmutur. 1250 ylnda zoryada Karamanlar, bir ya da iki eyrek yy. sonra da Beyehirde Erefoullar ortaya kmlardr. Bat Anadoluda Ktahya merkezli Germiyanlar, 1283 ylnda Sultan II. Mesutun idamn takiben Seluklular ile tm balarn koparmaya alrken, Ege ve Karadeniz kylarnda bazlar Seluklu kontrolnden kaan topraklarda bazlar da Bizans etkisinden kurtulmu alanlarda olmak zere Hamit, Tekke, Mentee, Aydn, Karasi, Osman ve andar gibi bir grup Trkmen beylikleri kurulmutur. Orta ve bat Anadoluda Seluklu Sultanlnn clz varlna paralel olarak Mool ynetimi ortaya kmtr. zellikle son lhanl hkmdar Abu Said Hudabandann 1335te lm ile son Mool yneticisi Eretnann orta Anadoluda Kayseri, Sivas ve Tokat merkezli kurduu bamsz devlet, Mool-Seluklu geleneklerinin 14. yy. sonuna kadar devam etmesine olanak salamtr. Ve son olarak Anadolunun uzak dou blgeleri, Dulkadiroullar, Karakoyunlular, Akkoyunlular gibi Trk beylikleri ile onlarn arkasnda yer alan Celayirliler, Memlk ve daha sonralar Osmanl gibi d glerin rekabet ettii ve att kaygan zeminler durumunda idiler. Daha nce de belirtildii gibi bu paralanm politik manzara mimari stil ve planlama konularnda farkl blgesel eilimlere ve eitlilie sebebiyet vermitir. Benzer bir ekilde himayenin bykl ve lei konusundaki modeller, mimari ile farkl blge ve beyliklerin ekonomik ve politik hazineleri arasndaki dolayl balantya da k tutmaktadr. Epigrafi gstermektedir ki 13. yy.n son iki eyrei ile birlikte Seluklularn kalbi saylabilecek Konya, Kayseri ve Sivasta mimari faaliyetler durma noktasna gelmi ve bu paralanma 14. yy.a, baka bir deyile, blgenin dorudan lhanllar ynetimine getii dneme kadar devam etmitir.1 Dier taraftan Toros geitlerinin kuzey ucundaki stratejik konumundan yararlanan bir kale kasabas olan Nide, 14. yy.da Mool yneticisi Sungur Bey tarafndan ina edilen cami ve yerel Mool sultan ile evlenen IV. Rknettin Kl Arslann kz Hdavend Hatun onuruna yaptrlan trbe ile iki byk abideye sahip olmutur. Benzer bir ekilde Tokat ve Amasya da lhanl ynetiminde refahn keyfini sren yreler idi. Epigrafi gstermektedir ki, buralarda nce bir cami, bir tekke ve bir ift trbe ina edilmi ve bunu ilerleyen yllarda ina edilen abidevi bir hastane ile bir ift cami takip etmitir. Bu srada douda Erzurumda da 14. yy.n ilk iki eyreinde birok kayda deer abide ina edilmitir ki bunlar arasnda en nemlisi 710/1310 yllarnda ina edilmi olan Yakutiye Medresesidir.2 Seluklularn eski merkezlerinde bir yoksulluk ve yorgunluk grlrken, Tebriz ticaret yolu zerindeki baz merkezlerde grece daha fazla refah gze arpmakta idi. Bu arada Toros yaylalarnda bulunan Balkasun kynde, Karamanolu Mahmut Bey tarafndan babas Kerimeddin Karaman Bey adna bir hanedan mozolesi ina ettirilmi ve bir ka yl sonra da bakent olan Ermenakda yine Mahmut Bey tarafndan gsterisiz bir hanedan camisi yaptrlmtr. lerleyen yllarda Karamanoullarnn mimari merkezi kuzeye, daha sonradan bakent olan Larendeye (Karaman) kaym ve burada aralarnda Emir Musa Paa Medresesi (yaklak.1350), Mader-i Mevlana Zaviyesi (772/1370), Hatuniye Medresesi (783/1381-82), Karamanolu Alaaddin

48

Bey Trbesi (.1388), Halil Efendi Sultan Kompleksi (812/1409-10) ve brahim Bey maretinin de (836/1432) bulunduu bir grup nemli abide ina edilmitir. Karamanoullarnn ikincil mimari merkezleri arasnda ise yine beyliin nemli birer ehri durumunda olan Konya, Nide, Akehir, Mut ve Ereli saylabilir.3 Gneybat Anadolu ve Karadeniz kylarnda, 13. yy.n son eyreinde, Seluklarla balarn koparm olan Hamid ve Germiyanoullar ile, daha nce Bizansa ait topraklarda ortaya kan Mentee, Aydn, Saruhan ve Karasi ve sfendiyaroullar nemli merkezlerinde yeni mimari eilimlerin olumasna olanak salamlardr. Hamidoullar beylii topraklarnda yer alan Psidia ve Pamphylia (Blgenin Bizans dnemindeki ismidir) blgelerindeki Eridir, Korkuteli ve Antalya inaat faaliyetinin nemli merkezleri haline gelmi, ayn dnem ierisinde Germiyanoullarna ait olan Ktahya blgesi de 14. yy. balarnda Vacidiye Medresesinin inas ile gndeme gelmi ve bu yapy daha sonraki yllarda Sleyman ah dneminde ina edilen ve aralarnda Kurunlu Cami, Balkl Cami, Kale-i Bala Cami ve atal Mescidinin de bulunduu bir grup yap takip etmitir.4 1260larda Anadolunun gneybat sahilinde, Karya blgesinde varlk gsteren

Menteeoullarnn Trk yneticileri, bakentleri olan Milas ve yaknlarndaki Peini birok antsal yap ile donatmlardr. Tunuslu gezgin bn-i Batuta, 1330lu yllarda bu ehirleri Anadoluda yer alan en mkemmel ehirler olarak nitelendirmi ve Menteeolu Orhan Beyin Peinde ina ettirdii sarayndan ve ierisinde yer alan yaplardan zellikle bahsetme gerei duymutur.5 Daha kuzeyde yer alan Aydn beyliinde ise Birgi, Tire ve Ayasoluk (Efes) gibi ehirler 14. yy.n mimari merkezleri konumunda idiler. 707/1307-08 yllarnda Gazi Mehmed Bey tarafndan alnan Birgi, 712/1312-13 yllarnda yine Gazi Mehmet Beyin emri ile ina edilen Ulu Cami, medrese ve aralarnda Mehmet Bey (734/1334), Gazi Umur Paa, sa Bey ve kardei Sultan ah Hatun (710/1310) adna yaptrlan trbeler ile nemli bir mimari merkez haline gelmitir. bn-i Battuta tarafndan nehirler ve baheler ile sslenmi gzel bir ehir olarak bahsedilen Tirede ise aralarnda 14. yy ortalarnda sa Beyin kz Hafsa Hatun adna yaptrlm ama gnmze ulaamam bir cami, Aydnolu Mehmed Bey camii (727/1326-27) ve babas tarafndan Tirenin yneticiliine atanan Sleyman ah Trbesi (750/1349-50) gibi yaplarn bulunduu bir grup abide ina edilmitir. Bizans ynetimindeki son dnemlerinde zayflamaya balayan Ayasoluk, Aydnoullar beylerinin ynetimi altnda byk bir deiime uramtr. bn-i Batuta, ehrin onbe kapsnn olduunu vurgularken, St. John kilisesi olduu tahmin edilen byk bir kilisenin de cami haline getirildiini ne srmektedir. ehrin nemi Bat Anadoluda varlk gsteren beylikler arasnda en etkileyici abidelerden biri olan ve sa Bin Mehmet Bey tarafndan 776/1375 tarihleri arasnda yaptrlan cami ile daha da artmtr.6 Verimli Gediz Ovasnda kurulmu olan Saruhanoullarnn beyleri, bakentleri olan Manisay 14. yy.n nc eyreinde ina ettikleri lyas Bey Mescidi (764/1363), Sipil Da yamalarnda ina ettikleri, ierisinde bir cami, bir medrese ve Saruhanolu shak Beyin trbesinin bulunduu Ulu Cami Klliyesi (778/1376) ve gnmze ulamayan bir zaviye olan Mevlevihane (770/1368-69) ile nemli bir mimari merkez haline getirmilerdir. Manisann Osmanl dnemlerinde de nemini koruduunun

49

en nemli kantlarndan biri ise, 15 ve 16. yy. boyunca ehrin birok Osmanl prensi tarafndan ikametgah seilmesidir.7 Ksa sreli bir beylik olan Karasioullar, Balkesir ve Bergamay bakentleri olarak semi fakat bamszlk dnemlerinden gnmze ok az ey kalabilmitir. bn-i Batuta da Bergamay bir harabeler ehri olarak tasvir ederken, Balkesirin zellikle pazarlar ile popler bir ehir olduunu belirtmitir. bn-i Batuta Balkesirde Cuma namazlar iin bir caminin bulunmadn, byle bir caminin inas iin giriimlerin balatldn ama 1330lardaki ziyareti srasnda bu inaatn tamamlanmadan brakldn belirtmitir.8 Karadeniz kylarnda Kastamonu ve Sinop merkezli olarak kurulmu olan sfendiyaroullar beylii dikkat edici inaat faaliyeti ile nemli bir blge idi. bn-i Neccar Cami (754/1353), Kemah Kynde bulunan Halil Bey Camii (765/1363-64) ve Kasaba Kynde bulunan Mahmut Bey Cami (768/1366-67) 14. yy.n nemli yaplar olarak Kastamonu ve evresindeki kylerde gnmze kadar ulaabilmilerdir. 14. yy.n son eyrei ile birlikte bu inaat faaliyetlerinde bir azalma gze arpmakla birlikte 15. yy.n balarnda Timurun, beylii restore ettirmesi ile inaat faaliyetleri tekrar hzlanmtr. Bu ge dnemin en nemli abideleri arasnda bir camii, bir trbe, medrese, imaret, han ve hamam bulunduran smail Bey klliyesi (858/1454) ve Krei Hadit Kynde bulunan smail Bey Camii (855/1451) dir. Daha douda yer alan Sinop ise dnemin nemli bir ticari ve askeri merkezi konumunda idi. 1322de sfendiyaroullar ynetimi altna girdikten sonra, ehrin nemi, ina ettirilen ve aralarnda Fatih Baba Mescidi (740/1339-40), Aslan Camii (752/1351-52), Kad Camii (766/1364) ve Saray Camii (766/1375) gibi yaplarn bulunduu bir grup camii ve Seluk dneminden kalma Ulu Camiinin nnde ina ettirilen sfendiyaroullar hanedanlk trbesi (787/1385-86) ile birlikte daha da artmtr.9 Orta Anadoluya, Abu Said Hudabandann lmnn ardndan lhanllara kar zafer kazanan Eretna ve yandalar hakimdi. Beyliklerinin byklne ve eitim ve edebiyata verdikleri destee ramen Kad Burhanettinin de aralarnda bulunduu Eretnann beyleri, imar faaliyetleri sz konusu olduunda sadece lml bir hrs ierisinde idiler. Bu intiba yazt ve vakfiyelerin gnmze ulaamam olmasna balanabilecei gibi, orta Anadolunun, zellikle nceki dnemlerle kyaslandnda 14. yy da iinde bulunduu zayf durum da bu intibay destekleyen nemli elerin banda gelmektedir. Btn bunlara ramen beyliin gerek birincil merkezleri durumundaki Kayseri ve Sivasta gerek ikincil merkezleri olan Krehir ve rgpte birka nemli ve farkl abide gze arpmaktadr. Bu yaplar arasnda en nemlileri Sivasta yer alan, Eretnann en byk olu eyh Hasan adna yaptrlan ve Kuuk Minare ad ile bilinen trbe (748/1347), Kayseride bulunan Kk Medrese (740/1339) ve rgp yaknlarndaki Damsa Kynde bulunan Takn Paa Klliyesidir. Bu ehirlerden gnmze ok az ey ulam olmakla birlikte lhanl vergi memuru Hamdullah Mustawfi, Kayseriyi ta duvarl bir kale tarafndan korunan byk bir ehir olarak tanmlarken, bn-i Batuta ise Kayserinin blgenin nde gelen ehri olduunu, ayn zamanda Alaattin Eretnann

50

hatunlarndan birinin ikametgah olduunu belirtmitir. bn-i Batuta, Sivasn da ok byk bir ehir olduunu ve yneticilerin burada ikamet ettiini belirtmitir. bn-i Batuta Sivasn byk caddeleri ve gzel binalar olduunu ileri srerken en nemli yapnn da lhan Gazan Han tarafndan peygamber soyundan gelenler iin yaptrlan hastane olduunu belirtir. Erzincan, 14. yy ve erken 15. yy.n nemli bir ehri konumunda olmasna ramen, ne yazk ki, o dnemden gnmze hibir ey ulamamtr. Bunlara ramen Mustawfi, ehrin duvarlarnn kare ta rg olduunu belirtmi, Timur Devletine gelen Semerkanttaki spanyol Bykelisi Clavijo da, 15. yy. balarnda, Erzincann ok byk bir ehir olmamasna ramen byk caddeler ve gzel camiler ile sslenmi popler bir ehir olduunu yazmtr. Clavijo ayn zamanda Frat yaknlarnda bir ova zerinde kurulmu olan Erzincann evresinde birok ky ve meyve bahesi bulunduunu ve ehrin ta duvar ve kuleler ile evrildiini belirtmitir.10 lhanllarn yklmasn takip eden sre ierisinde Erzurum uzun bir sre istikrarszlk yaamtr. Sras ile Mool emiri obanolu eyh Hasan (1340), Muhammed Bin Eretna (1360), Karakoyunlu (1385) ve Akkoyunlu (1465) tarafndan ele geirilen ehirde devaml deien ynetimler gl bir yerel inaat gelenei gelitirilmesini engellemitir. bn-i Batuta, geni boyutu ile dnldnde, Trkmenler arasnda sren kan davas nedeniyle ehrin bir harabe grnts ierisinde olduunu vurgularken, yetmi yl sonra Clavijo ehrin eskiden blgenin en byk ve zengin ehri olmasna ramen kendi dnemi ierisinde poplerliini kaybetmi olduunu yazmtr. Gerekten de lhanllarn yklmasn takip eden sre ierisinde Erzurumdan beylik dnemi mimarisini yanstan hibir eser gnmze ulaamamtr. Dorusunu sylemek gerekir ise, Mool emirlerinin rekabeti, Trkmen boy konfederasyonlar ile d gler arasndaki itibar mcadelesi, dou Anadoluda byk bir kaosun hkm srmesine sebebiyet vermitir. Van ve Urmiye glleri arasndaki blgede ortaya kan fakat daha sonra bakentlerini Tebrizde kuran Karakoyunlu Trkmenleri, Ahlat ve Ercite birok abide brakm olmakla birlikte en nemli ve ihtiaml inaat faaliyetlerini Dou Anadolu snrlar dnda gerekletirmilerdir. Onlarn rakipleri olan ve Erzincann dousunda Bayburt, Palu ve Ergani blgesinde ortaya kan Akkoyunlu Trkmenleri ise zaman ierisinde Diyarbakr ve Mardin gibi bat rana da yerleme imkann bulabilmilerdir. Onlarn ihtiaml imar faaliyetleri ise 15. yy.n ikinci yarsna denk dmektedir. Maratan Malatyaya kadar dou Toroslarda hkm sren Dulkadiroullarnn bakenti de 1339da Elbistan olmutur ama nce 1400 ylnda Timur, 1507 ylnda da Safavid ah smail tarafndan yklan kentten gnmze herhangi bir yap ulamamtr.11 Trk sanat ve mimarisinin ileriki dnemlerde yaad gelimede en nemli rol oynayan beylik bat Anadoluda kurulmu olan Osmanloullardr. Erken dnemlerde, Orhan Gazi tarafndan 1326 ylnda alnan Bursa ve birka yl sonra ele geirilen znik beylik iin kilit konumunda merkezler idi. 15. yy.n balar ile birlikte Amasya ve Ktahya gibi dier Anadolu ehirlerinde de Osmanl imar faaliyetinin etkileri grlrken, Balkanlarda Gelibolu (1354), Dimetoka (1359) ve Filibenin (1363-64) fethiyle birlikte buralarda da nemli inaat programlar uygulanmaya balanmtr.

51

14. ve 15. yy.daki fiziksel grnmlerine ve byme modellerine ilikin bilgilerin sadece bugn varolan ykntlardan ve dnemin gezginlerinin snrl tasvirlerinden elde edilebildii birok Anadolu Trk ehrinin aksine, erken dnem Osmanl Bursa ve hatta Edirnenin, form ve geliimi ile ilgili bilgiler gerek epigrafinin kullanm, gerek gnmze ulamay baarabilmi mimari abideler gerekse vakfiye ve Akpaazade ve Nerinin de aralarnda bulunduu erken Osmanl tarihine ilikin belgesel kaynaklar sayesinde daha net olarak elde edilebilmektedir. Bu kaynaklardan elde edilen bilgiler ak bir ekilde gstermektedir ki, Anadolu Trk mimarisinin ok nemli bir esi olan dini ve sosyal klliyeler dikkatli bir planlamann sonucu olmakla birlikte genel olarak Osmanl ehirleri daha ok geliigzel, organik bir evrim sonucunda olumulardr. Buna rnek olarak, Bursa ve Edirnedeki Yldrm Klliyesi, Yeil Klliye ve Muradiye Klliyeleri blgenin dini ve sosyal merkezi ilevini grmeleri amac ile ina edilmilerken komu evrede geliigzel bir geliim, evrim grlmtr. Tm Osmanl ehirleri ierisinde hakknda en detayl belgelere sahip olduumuz, Bursann geliimidir. Varolan kaynaklar gstermektedir ki Orhan Gazinin fethi yllarnda Bursa sadece, Yunan nfusunun Bizans kalesinde ya da Hisarda yaad ikincil nemde bir merkez idi. Daha sonrasnda Yunanllarn duvarlarn tesine g etmeleri salanarak kale ierisine Trkler yerletirildi. Hemen akabinde kale ierisine yerletirilen halka mimari ve kurumsal altyap olarak Mslmanlk empoze edilmeye baland. Gerekten de bugn sahip olunan belgeler Orhan Bey dneminde Bursada ina edilen on iki camiinin de Hisar ierisinde ina edildiini ortaya koymaktadr. Bu camilerden ilk ina edileni, Bey Sarayna balanan ve bugn varolmayan l Eri Olu Ahmet Bey Mescidi, Neriye gre fethin hemen akabinde ina edilmitir. Alaattin Bey Caminin ina tarihi, vakfiyesi sayesinde 733/13323 olarak, Orhan Gazi Caminin tarihi ise, yaztlarndan faydalanarak-ki bu yapdan gnmze ulaan tek ey bu yaztlardr-733/1337-8 olarak belirlenebilir. Hisarda yer alan bir ift medrese ve bir ok hamamn inasna dair de belgeler bulunmaktadr. Son olarak mezar esasen Stte bulunan Orhann babas Osman Gazi adna Hisarn kuzeyinde bir trbe yaptrlm ve hemen yannda bulunan Yunan valisinin saray Bey Saray olarak yeniden ina edilmitir. Hisardaki bu dnm ile e zamanl olarak Bursann dou taraflarn da bir ticaret merkezi haline getirmek iin almalara balanmtr. Orhan Gazi bu blgede ierisinde bir camii, medrese, mektep, imaret-zaviye barndran bir dini-sosyal klliye ina ettirmitir (740/1339-40). Bunlara ek olarak, aralarnda Orhan Gazi Emir Han (Eski Bezzazistan) ve Lala ahin Paann Bezir Hannn da bulunduu bir grup ticari yap da ina ettirilmitir. Hisar duvarlarnn tesine geen bu yaylma sreci dou ticari blgede Kapan Hann ve Hisarn batsnda yer alan Kaplca Kapsnn hemen dnda Koca Naib Camiiyi ina ettiren I. Murad zamannda da devam etmitir. Yine de Murad dneminin en nemli eserleri Hisar ierisinde ina edilmitir ki bunlarn arasnda ehadet Camii ve kalenin 2 km. batsnda ekirgede inaatna 767/1366da balanan ve ierisinde bir camii, bir medrese, imaret, hamam ve trbe barndran Byk Klliyedir. Yldrm Bayezid, Hisarn dousuna younlamtr. Kalenin dousundaki ticari alanda Ulu Camii ve Hisarn 2 km. dousundaki Gk Derede-ki 14. yy sonlarnda ehir snrlarnn dnda

52

olduu varsaylmaktadr-byk Yldrm Klliyesini ina ettirmitir. Bu dnem ierisinde bahsedilen blgelerin yansra ticari alann kuzeydousunda At Pazar olarak bilinen blgede, Hisarn gneydousunda bulunan Pnarbanda ve kalenin batsnda yer alan nar nnde de gelimeler devam etmitir. 1402 ylnda Ankara savanda I. Bayezitin malubiyeti sonrasnda Timurun ordusu tarafndan yamalanan ve yaklan Bursa, elebi Mehmed dneminde yaralarn sarabilmi ve Yeil Klliye merkezde olmak zere Gk Derenin dousuna kadar genilemitir. Bu dnem ierisinde Bursann en byk geliimi 2. Murad dneminde yaanm ve birok blge Sultan Murad, Fazlullah Paa, vaz Paa, Hasan Paa, Umur Bey, Cebe-Ali Bey, ihabettin Paa ve Reyhan adlaryla topraklara katlmtr. En youn yerleimin Hisar ierisinde ve daha doudaki ticari blge ierisinde olmasna ramen, bu dnemde Yeil Klliye ve Emir Sultan merkezli Gk Dere ardndaki blgede de hzl bir yaplanma ierisine girilmitir. Gk Dere zerinde ina edilmi olan Boyac Kulu ve rgandi kprleri de doudaki bu yaplanmann nemli kantlardr. Yaylmac politika bat ynnde de devam etmi ve 1426 ylnda Murad, ekirge yolunda cami, medrese ve imaretten oluan Muradiye Klliyesini ina ettirmitir. 1432 ylnda Bursadan geen Burgont tccar ve casusu Bertrandon De La Broquiere, Bursay Byk Trklerin sahip olduu en iyi ehir ve ok iyi bir ticaret merkezi olarak deerlendirirken kuzeyde yer alan Ulu Dadan akan Gk Dere tarafndan ayrlm blgeler serisinden -ki Bertrandon bu blgelere ky adn vermitir- olutuu iin ehrin olduundan daha byk grndn belirtmitir. Bertrand ayrca Osmanl sultanlarnn buraya gmldn, hastane ve benzeri yaplar bata olmak zere ehirde ok gzel yaplar bulunduunu ve bu hastanelerde ihtiya sahiplerine ekmek, arap ve et datldn belirtmitir. ehirde iki pazar bulunduunu, bunlardan ilkinde ipek, deerli ta, inci ve pamuklu kuma dierinde ise pamuk ve beyaz sabun satldn eklemitir. Bertrand ayrca yle demitir; ehrin bat yakasnda bir tepenin zerinde byk ve gzel bir kale var. erisinde yzlerce ev bulunmakta. Buras sultann gzel ikametgahierisinde bir bahe ve sultann rahat iin ok gzel bir havuz bulunmakta12 Himayelerin Stats ve Sosyal Gemileri Osmanlnn da dahil olduu Anadolu Beyliklerinde mimari himaye Seluklularda ve dier slami blgelerde kurumsallam olan modellerin bir devam saylabilecei gibi bu modeller genelde devletlerin ynetim merkezleri ve nemli yneticileri ile yakndan ilikilidirler. Ulema, tccar ve zanaat snf yelerinin bu faaliyetlere katlmlar sahip olduklar kaynaklarn yetersizlii sebebi ile snrlanmtr. rnein Aydn beyliinde Birgideki Gazi Mehmet Bey (1304-34) ile balayan beyler en dikkat ekici mteahhitler olmulardr. nceleri Ayasolukun (Efes) yneticisi olan ve daha sonradan beyliin bana geen Gazi Mehmet Beyin olu sa Bey de bu alanda dikkat eken isimlerden biridir. Onun yaptlar arasnda Birgide bir trbe ve eme, Tirede bir zaviye, Ayasolukta da birisi byk sa Bey Cami olmak zere bir ift cami, bir trbe ve bir eme saylabilir. Hanedan kadnlar arasnda Gazi Mehmet Beyin kz Hanzade Hatun (1387), sa Beyin kars Azize Hatun, Umur Paann kz Grci

53

Melek ve sa Beyin kz, Osmanl sultan I. Bayezitin kars Hafsa Hatun dikkat eken isimler olarak saylabilirler. Hafsa Hatunun yaptlar arasnda Tirede bir cami, zaviye ve eme, Birgide bir eme ve Bademiye yaknlarndaki bir kyde ina ettirdii eme saylabilir. Dikkat eken dier isimler arasnda Tirede bir medrese ve bedestan ina eden Feritah olu bn-i Melek gibi ulema snf yeleri ile eitli Aydn emirleri saylabilir.13 Osmanl Beyliinde de Aydnda olduu gibi en dikkat ekici mteahhitler genelde sultanlar arasndan kmakta idi.14 Yaptlarnn kalitesi ve bykl asndan erken Osmanl mteahhitlerinin en savurgan olarak nitelendirilebilecek II. Murad, yapt says asndan zellikle Bursa, znik ve Bilecikte birok abide ine ettiren Orhan Gazi tarafndan geilmitir. Orhan Bey dneminde ina edilen yaptlar arasnda sayca en fazla olan camiler, genelde iddiasz ky camileridir ki halkn Bizans ynetiminden henz ayrlm olduu gz nnde bulundurulduunda cami inasna verilen bu nem daha net bir ekilde alglanabilir. Bunlar eitim ve yardm kurulular, medreseler, tekkeler, zaviyeler ve imaretler takip etmitir. Daha az eser vermi olmakla birlikte I. Murad, Yldrm Bayezit ve elebi Mehmed dnemlerinde ina edilmi olan Hdavendigar, Yldrm Bayezit ve Yeil Klliyeler ve Bursa Ulu Cami, Orhan Gazi dneminin yaptlar ile kyaslandklar zaman gerek byklk gerekse iilik ve kullanlan malzemeler ynnden ok daha stn yaptlardr. II. Murad dneminde Bursa ve Edirnede ina edilen iki Muradiye Klliyesi ve erefeli, gerek yapsal deiim gerekse byklk konularnda erken Osmanl dneminin doruk noktasn oluturan yaptlardr. Bu mimari destek, aralarnda Orhan Gazinin aabeyleri Alaeddin Bey (1331) ve oban Bey, olu Gazi Sleyman Paa, I. Muradn oullar Yakup elebi ve Yahi Bey ile Bayezitin oullar Erturul Bey ve Musa elebi gibi Osmanl hanedannn dier yeleri tarafndan da salanmtr. Benzer bir ekilde Orhann kars Nilfer Hatun, Muradn kars ve I. Bayezitin annesi Gliek Hatun, I. Bayezitin kars, Germiyanolu Yakup Beyin kz, ayn zamanda I. Mehmedin annesi Devlet Hatun (1414) ile I. Mehmedin kzlar Hafsa Sultan ile Seluk Hatun da hanedan kadnlar arasnda mimari destein nemli isimleri olarak dikkat ekmektedirler. Erken Osmanl emir slaleleri arasnda Halil Hayrettin Bey ile balayp Ali Paa, brahim Paa, Halil Paa ve Mahmut elebi ile devam eden andarllar mimari destek konusunda en dikkat ekici slale olmutur. andarllar en nemli yaptlarn Bursa ve znikte ina etmilerdir. Kara Timurta Paa gibi oullar Oru Bey, Umur Bey ve Ali Bey de Bursa, Edirne, Ktahya, Dimetoka ve Manisada ina ettikleri yaptlar ile mimari destek konusunda nemli isimler olarak tarihe gemilerdir. Ulema snfnn birok yesi de nemli mteahhitler olarak dikkat ekmektedirler. Bunlar arasnda ilk Osmanl eyhlislam, Hanefi bilgini emseddin Mehmed Fenari (1431), Bezzaziye olarak bilinen fetva koleksiyonunun yazar Hafuzettin Mehmed Efendi (1424), I. Mehmedin lalas Amasyal Sufi Beyazt saylabilir. Ticaret ve zanaat snf yelerinin almalar da Osmanlda nemli bir yere sahiptir ki bunlar arasnda hemen dikkat ekenler Seyyid Nasr Mescid ve zaviyesini (855/1451) ina eden tccar Hac ehabettin, Bursadaki Boyac Kulu kprsn (836/1443) ina eden Hoca Sinan ve

54

Denizli yaknlarnda kervansaray ina eden Bezirgan Bedrettindir. Elit snfa dahil olmayan bu insanlar birer istisna olmakla birlikte abide inaatnda sz sahibi olanlar genelde ynetimden kiilerdir. Sonu 14. yzyl ile 15. yzyl ortalar arasnda kalan, Beylik ve erken Osmanl dnemi olarak nitelendirilen yaklak 150 yllk sre, Trk mimarisi asndan bir deiim dnemi olmutur. Dnem abideleri, planlama, yap ve dekorasyon noktalarnda blgesel farkllklara sahipken ve farkl sanatsal akmlarn yansmalarn tarken, destek kaynaklar ve destein sosyal gemii btn beyliklerde byk bir benzerlik gstermi ve byk lde ynetimde sz sahibi kiilerle snrlandrlmtr. G ve refahn birbiri ile ok sk bir iliki iinde olduu ve nceki dnemlerde varlk gstermi Mslman devletlerde de himaye normlarnn Trk beyliklerindeki normlar ile ayn olduu dnldnde bu durum hi de artc deildir. Ayn zamanda Trk Beyliklerindeki inaat faaliyetlerinin ekonomik, sosyal ve politik yap ile de ok yakndan ilikili olduu gzle grlr bir gerektir. Bu bir kez daha himayenin sosyal koullarnn ve prestijini artrmak iin abidevi yaptlara nem veren elit zmrenin deien servetlerinin-kaynaklarn bulunabilirlii ya da bulunamazl-bir ilevi olarak grlebilir. Birok alanda olduu gibi mimari alanda da II. Mehmedin 1453 ylnda stanbulu fethetmesi ile birlikte yeni bir a balad. Kukusuz Mehmedin yeni bakentinde uygulad inaat faaliyetleri daha ncekiler ile kyas dahi edilemeyecek boyutlarda idi. Ama ayn zamanda artc benzerlikler hatta devamllklar vard. Mimari himaye yine arlkl olarak Osmanl saray ve ynetim yeleri ile snrl kalmaktayd. Daha da tesinde tpk beylik dneminde olduu gibi inaat programlar nceki dnemlere kyasla sahip olunan byk g ve zenginlik ile sk bir iliki ierisinde idi. Ama abide mimarisi znde sahip olduu o metaforu devam ettirebilmeyi baard. Sonuta II. Mehmed tarafndan ina edilen Fatih Klliyesi ve Seraglio noktasndaki Yeni Saray ile Ayasoluktaki sa Bey Camii ya da Beyehirdeki Erefolu Camii arasnda, grlen ilev asndan hibir fark yoktur ki bu ilev hkmdarn hrsn ve politik gcn temsil etmektir. 1 Konyada yer alan trbeleri tarihlendirmek iin kullanlanabilecek mezarta kitabeleri ve

inaat-restorasyon metinleri iin, bkz. Rpertoire chronologique dpigraphie arabe (RCEA) (LeCaire: 1938) 4826, 4861, 4862, 4905, 4906; Kayseri iin, RCEA, 4840; Sivas iin, RCEA, 5152, 5489. 2 Nide iin RCEA, 5308 (Abu Said isminin getii) ve 5693; Tokat iin, RCEA, 4789, 4903,

4959, 4960, 5114, 5178, 5326, 5390. Amasya, Bimarhane inaat metinleri iin (lhan ljayt ve kars Yldz Hatunun isimlerinin getii), bkz RCEA, 5238; dier Amasya yazlar iin, RCEA, 5461 ve 5611. Erzurum Yakutiye Medresesinin vakfiyesi ve inaat metinleri iin, -ki ljayt dneminde artan Sultan Ghazan and Bulghan Hatun vergileri kullanlarak yapld belirtilir, bkz RCEA, 5276 ve 5277; dier Erzurum abideleri iin, bkz RCEA, 5239 ve 5350.

55

Beyehir yazlar iin, bkz RCEA, 4907, 5037, 5082, 5083, 5140; Kerimeddin Karaman

Beyin yansra Mahmut Bey ve Mehmet Beyin de mezarlarnn bulunduu Balkasun trbesi yazlar iin, bkz RCEA, 4489 (Seluk sultan II. Mesut Keykavuz hkmdar olarak bahsedilmitir) ve RCEA, 5154. Larende (Karaman) abideleri iin, bkz RCEA, 4817, 5347, 772-010, 772-011, 783-014; Karamanl Konya iin, RCEA, 5638 ve Mehmet nder, Mevlana ehri Konya (Ankara: 1971) 209, 211, 212, 215, 218-19, 222, 311; Akehir iin, RCEA, 5713, 5729; Mut iin, bkz Mehlika Arel, Muttaki Karamanoullar Devri Eserleri, Vakflar Dergisi 5 (1962): 241-50. 4 Germiyanoullar abideleri ve Ktahya inaat metinleri iin, bkz RCEA, 5346; Mustafa

etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi (1300-1429) (Ankara: 1974) 137-40; ayrca A. Sayl, The Wajidiyya Madrasa of Ktahya, Belleten 12 (1948): 667-77. 5 Milas ve Peindeki Menteeoullar yazlar iin, bkz Paul Wittek, Das Frstentum

Mentesche, Studie zur Geschichte Westkleinasiens im 13. -15. Jh., Istanbul Mitteilungen 2 (1934) 134-56; Pein iin, Ayda Arel, Pein, A Capital of the Principality of Mentee, Anadolu Sanat Aratrmalar, I (1968): 69-101; bn-i Battutann yorumlarnn bulunduu The Travels of Ibn Battuta, A. D. 1325-1354, vol. 2, trans. H. A. R. Gibb (London: 1962) 428-29. 6 Ariv dokmanlar ve yaztlardan toplanan bilgiler nda beyliin tam abide listesi iin

bkz Himmet Akn, Aydnoullar Tarihi hakknda bir Aratrma (Ankara: 1968) 216-20; ayrca bkz N. Emre, Aydnoullar ve Eserleri, Arkitekt 10-11 (1973): 307-20. Birgi abideleri arasnda, Gazi Umur Paa and sa Bey trbeleri gnmze ulaamamtr. Yaztlar iin, bkz RCEA, 5272, 5310, 5311, 5474, 5657. Tire abideleri iin, bkz nci Aslanolu, Tirede Camiler ve Mescit (Ankara: 1978); ayrca RCEA, 5783, 5784, 6135, 774-012, 782-005. sa Bey Camii iin, bkz K. Otto-Dorn, Die Isa Bey Moschee in Ephesus, Istanbuler Forschungen, 17 (1950), 115-31; Yaztlarn bulunduu, RCEA, 776013. Tire, Birgi ve Aydn iin, ayrca bkz Rudolf M. Riefstahl, Turkish Architecture in Southwest Anatolia (Cambridge: 1931) 32-8; Ibn Battuta, Travels, vol. 2, 438-47. 7 Ulu Camii Klliyesi iin, bkz Riefstahl, Southwest Anatolia, 7-15; shak elebi

Mevlevihane iin, bkz Semavi Eyice, lk Osmanl Devrinin Dini-timai bir Messesesi: Zviyeler ve Zviyeli-Camiler, stanbul niveristesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 12 (1962-63): 65; Godfrey Goodwin, A History of Ottoman Architecture, (London: 1971) 42. Yazlar iin, RCEA, 764-031, 768006, 770-026, 780-004. Ibn Battutann yorumlar kendi eseri Travelsda bulunmakta, vol. 2, 447-8. 8 9 bn Battuta, Travels, vol. 2, 448-449. lgin bir ekilde, Mustawfnin aksine (The Geographical Part of the Nuzhat al-Qulb

Composed by amd-Allah Mustawf of Qazwn in 740 [1340]), trans. G. Le Strange (Leyden: 1919) 97, Ibn Battuta, (Travels, vol. 2, 461) 1331-2 or 1333-4 knda krk gn Kastamonuda kaldnda, ehri Rum ehirlerinin en by ve en gzeli olarak tasvir etmitir. sfandiyar Beylii yaztlar ve abideleri iin, bkz Mahmut Akok, Kastamonunun Kasaba Kynde Candarolu Mahmut Bey Camii,

56

Belleten, 10 (1946): 293-301; A. Gkolu, Patagonya, Kastamonu, Sinop, ankr, Safranbolu, Bartn, Bolu, Gerede, Mudurnu, Iskilip, Bafra, Alaam ve civar gayrmenkul eski eserleri arkeolojisi (Kastamonu: 1952); Yaar Ycel, XIII. -XV. Yzyllar Kuzey-Bat Anadolu Tarihi: oban-Oullar Candar-Oullar Beylikleri (Ankara: 1980) 152-81. Sinop beylik dnemi abideleri iin, bkz F. Taeschner, Die Trbe der Isfendiyarolu in Sinop, Beitrge zur Kunstgeschichte Asiens, In Memoriam Ernst Diez (Istanbul: 1963) 31-33; . lktar, Sinopta andaroullar zamanna ait tarih eserler, Trk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 5 (1949): 112-51; epigrafi iin, bkz RCEA, 5816, 5953, 6172, 6328, 766-009, 776-018, 787-006, 787-007. 10 Eretna Beylii dnemi Kayserisinin inaat ve cenaze metinleri iin, bkz RCEA, 5812,

6017, 6078, 6128, 6163; Sivas iin, RCEA, 6057; ayrca Kemal Gde, Eratnallar (1327-1381) (Ankara: 1994) 157-162. Kayseri abideleri iin, bkz Albert Gabriel, Monuments turcs dAnatolie, vol. 1 (Paris: 1931) 3-100. Ibn Battutann aklamalar iin Travels, vol. 2, 433-434; Mustawfi iin, bkz Nuzhat al-Qulb, 98. Sivas ile ilgili olarak, bkz Ibn Battuta, Travels, vol. 2, 434-435; Mustawfi, Nuzhat al-Qulb, 95. Erzincan ile ilgili olarak, bkz Mustawfi, Nuzhat al-Qulb, 95; Ruy Gonzlez de Calvijo, Narrative of the Embassy of Ruy Gonzlez de Calvijo to the Court of Timour at Samarcand A. D. 1403-06, Trans. Clements R. Markham (New York, Franklin, 1970) 72-73; depremlerin yaratm olduu ykmlar sebebi ile Erzincan ve evresindeki birok abide gnmze ulaamamtr. 11 Gneydou Anadolu iin, bkz Albert Gabriel, Voyages archologiques dans la Turquie

orientale, 2 vols (Paris: 1940); ayrca Mardin iin, Ara Altun, Mardinde Trk Devri Mimarisi (Istanbul: 1971); Diyarbakr iin, Metin Szen, Diyarbakrda Trk Mimarisi, (Istanbul: 1971); ayrca idem, Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi, (Istanbul: 1981). 12 Bertrandon de la Broquire nn aklamalar iin bkzThe Voyage dOutremer, trans. Galen

R. Kline (New York: 1988) 83-5; Schiltberger iin, bkz The Bondage and Travels of Johann Schiltberger, A Native of Bavaria, in Europe, Asia and Africa, 1396-1427, trans. J. Buchan Telfer (London: 1879) 40. 13 Aydn Beyliindeki mimari patronlar ve tesisleri iin, bkz Akn, Aydnoullar Tarihi

(Ankara: 1968) 216-20. 14 Osmanl patronlar ve tesisleri iin, bkz Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinde lk

Devri (stanbul: 1966); idem., Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Murad Devri (stanbul: 1972). Akn, Himmet. Aydnoulla Tarihi hakknda bir Aratrma. Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakltesi, 1968. Akok, Mahmut. Kastamonunun Kasaba Kynde Candarolu Mahmut Bey Camii, Belleten 10 (1946): 293-301. Altun, Ara. Mardinde Trk Devri Mimarisi. stanbul: Gn Matbaas, 1971.

57

Arel, Ayda. Pein, A Capital of the Principality of Mentee. Anadolu Sanat Aratrmalar, I. stanbul: T Mimarlk Fakltesi, 1968. 69-101. Arel, Mehlika. Muttaki Karamanoullar Devri Eserleri. Vakflar Dergisi 5 (1962): 241-50. Aslanolu, nci. Tirede Camiler ve Mescit. Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi, 1978. Ayverdi, Ekrem Hakk. Osmanl Mimarisinin lk Devri. stanbul: Baha Matbaas, 1966. Osmanl Mimarisinin elebi ve II. Sultan Murad Devri. stanbul: Baha Matbaas, 1972. Bertrandon de la Broquire. The Voyage dOutremer. Trans. Galen R. Kline. New. York: P. Lang, 1988. Emre, N. Aydnoullar ve Eserleri, Arkitekt. 10-11 (1973): 307-20. Eyice, Semavi. lk Osmanl Devrinin Dini-timai bir Messesesi: Zaviyeler ve. Zaviyeli-Camiler. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas 21 (1962-. 3): 1-80. Gabriel, Albert. Une capitale turque, Brousse, Bursa. 2 vols. Paris: E. de Boccard, 1958. Monuments turcs dAnatolie. 2 vols. Paris: E. de Boccard, 1931-1934. Voyages archologiques dans la turquie orientale. 2 vols. Paris: E. de Boccard, 1940. Gde, Kemal. Eratnallar (1327-1381). Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1994. Gkolu, A. Paflagonya, Kastamonu, Sinop, ankr, safranbulu, Bartn, Bolu, Gerede, Mudurnu, skilip, Bafra, Alaam ve civar gayrmenkul eski eserleri arkeolojisi. Kastamonu, 1952. Gonzlez de Clavijo, Ruy. Narrative of the Embassy of Ruy Gonzlez de Clavijo to the. Court of Timour at Samarcand A. D. 1403-06. Trans. Clements R. Markham. New York: Franklin, 1970. Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. London: Thames and Hudson, 1970. Hamd-Allah Mustawf. The Geographical Part of the Nuzhat al-Qulb, Composed by HamdAllah Mustawfa of Qazwn in 740 (1340). Trans. G. LeStrange, Leiden: Luzac, 1919. Ibn Battuta. The Travels of Ibn Battuta, A. D. 1325-1354, Vol. 2. Trans. H. A. R. Gibb. London: Hakluyt Society, 1962.

58

Otto-Dorn, Katharina. Die sa Bey Moschee in Ephesus. Istanbuler Forschungen 17. (1950): 117-31. nder, Mehmed. Mevlana ehri Konya. Ankara: Gven Matbaas, 1971. Rpertoire chronologique dpigraphie arabe. 19 vols. Eds. t. Combe, et. al. Le Caire: Imprimerie de lInstitut franais d archologie orientale, 1931 . Riefstahl, Rudolf. Turkish Architecture in Southwest Anatolia. Cambridge, Mass. Harvard University Press, 1931. Sayl, A. The Wajidiyya Madrasa of Ktahya. Belleten 11 (1948): 667-77. Schiltberger, Johann. The Bondage and Travels of Johann Schiltberger, A Native of Bavaria, in Europe, Asia and Africa, 1396-1427. Trans. J. Buchan Telfer. London: Hakluyt Society, 1879. Szen, Metin. Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi. Istanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1981. Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul: Gn Matbaas, 1971. Taeschner, F. Die Trbe der Isfendiyarolu in Sinop. Beitrge zur Kunstgeschichte. Asiens, In Memoriam Enrst Diez. Ed. Oktay Aslanapa. stanbul: stanbul. niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1963. lktar, . Sinopta Candaroullar zamanna ait tarihi eserler. Trk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 5 (1949): 112-51. Varlk, Mustafa etin. Germiyanoullar tarihi (1300-1429). Ankara: Sevin Matbaas, 1974. Wittek, Paul. Das Frstentum Mentesche, Studie zur geschichte Westkleinasiens im. 13. -15. Jh. Istanbuler Mitteilungen. Heft 2 (1934). Ycel, Yaar. XIII. -XV. Yzyllar Kuzey-Bat Anadolu tarihi. oban-Oullar Candar-. Oullar Beylikleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1980.

59

Beylikler Dnemi Hanlar / Do. Dr. Ali Ba [s.38-45]

Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yakn Dou veya n Asya olarak adlandrlan ve Anadolunun da iinde bulunduu corafyann, insanolunun yerleik hayata getii ilk yrelerden biri olmas sebebiyle, bu topraklar zerinde birok uygarlk ortaya kp, yok olmutur. Bu sre ierisinde ekonomik ve ticari adan blgedeki uygarlklar arasnda baz giriimlerde bulunulmu olmas doaldr. Zaten yazl metinler ve arkeolojik veriler, Anadolu ile zellikle Mezopotamya arasnda tarihin ilk devirlerinden beri nemli bir ticaret ann kurulduunu gstermektedir.1 Bu durum daha sonraki dnemlerde de devam etmi, buna bal olarak da Anadoluda kkl bir ticari yap gelenei olumutur. Bu gelenek zamanla toplumlarn yaantsna, inanlarna ve sanat zevklerine gre geliip deimitir. Trkler, 1071 ylndaki Malazgirt Savandan sonra Anadolu topraklarna gerek anlamda yerlemeye balamlar ve ksa bir sre ierisinde bu topraklarn byk bir blmn ele geirmilerdir. Trkler tarafndan bu topraklar zerinde kurulan ve tarihe Anadolu Seluklu Devleti olarak geen bu dnemde, dini ve sivil karakterli olmak zere ok sayda eser ina edilmitir. Bu eserler arasnda, ina edildikten sonraki srete, hatta gnmzde dahi byk bir hayranlkla izlenen menzil hanlar nemli bir yer tutar. Seluklularn 1243 ylndaki Kseda yenilgisi sonrasnda Anadoluda balayan kargaa ortamyla birlikte, Sultan I. Alaeddin Keykubad zamannda snr boylarna yerletirilmi olan Trkmenler, beylerinin nderliinde kendi beyliklerini kurmaya balamlar, buna bal olarak da, zellikle Bizansllarla yaplan savalarda toprak elde ederek, snrlarn kendi lehlerine geniletmilerdir. XIII. yzyln ortalarna doru baz Beylikler, Anadoluda zulm ve bask kuran Mool valilerinin tutumlarna dayanamayarak, bal olduklar Anadolu Seluklu Devleti ile ilikileri kesip, bir sre sonra da bamsz hareket etmilerdir. Bu sre 1250 yllarndan itibaren hz kazanm, XIII. yzyln sonlarna kadar ok sayda beylik kurularak, bunlar adeta Anadolu Seluklularnn kn de hzlandrmlardr. Seluklularn ykld 1308 ylnda, bu topraklar zerinde farkl byklklerde 20 civarnda beylik bulunuyordu. ehirler aras kervan yollar zerinde bulunan menzil hanlar, Trk mimarlk ve ticaret tarihi asndan nemli yaplardr. ehir ierisinde bulunan ticaret yaplarnn konumu ve fonksiyonu ise menzil hanlarna gre biraz deimektedir. Trkler, henz Anadoluya gelmeden nce ticaretin nemini kavramlar, yaadklar topraklar, menzil hanlaryla donatmlardr. Tarihi pek Yolu denilen ve douyu batya balayan yolun Orta Asyada, Trklerin yaad topraklardan gemi olmas, menzil hanlarnn Trkler tarafndan youn bir biimde inasn gerektirmi olmaldr. Mevcut belgeler ve kalntlar, bunun doruluunu kantlamaktadr. Trkler Anadoluya geldikten sonra, daha nceki dnemlerde ticari alanda oynadklar roln de etkisiyle olsa gerek, yeni geldikleri bu topraklar da menzil hanlaryla donatarak, Anadoluyu kervan yollar ile adeta bir a gibi rmlerdir.

60

Trk ticaret tarihinde, ticaretin en byk gstergelerinden olan menzil hanlar, ticari fonksiyonlarnn yan sra, hapishane, snak veya Anadoluyu ziyaret eden yabanclara misafirhane gibi, birok fonksiyonu da stlenmitir.2 Anadolu Seluklu Dnemine ait baz menzil hanlarnn vakfiyeleri, bu yaplarda verilen hizmetler ve grevlilerle ilgili olarak detayl bilgiler iermektedir.3 Anadolu Seluklu menzil hanlarnn byk bir ounluu, verilen hizmetlere paralel olarak olduka byk lekli ina edilmitir. Bunlarn birounda hana gelen yolcularn btn ihtiyalarn karlayabilecei servis niteleri bulunmaktayd. Yatak yerleri, mutfak, ahr, mescit, hamam, tuvalet vb. gibi. Ayrca yine byk lekli hanlarda nalbant, baytar, ayakkabc gibi hizmet reten kiiler de bulunuyordu. Yine baz belgeler hanlarda verilen hizmetlerin gn boyunca cretsiz olduunu da gstermektedir. Bu hizmette dil, din ve rk ayrm da bulunmamaktadr.4 Anadolu Seluklu menzil hanlarnn plan tipolojisi konusunda birok aratrma yaplm, bu tipolojilerin ou avlu gesine dayandrlmtr.5 Bunun dnda ilevlerin n plana karld tipoloji denemeleri de bulunmaktadr.6 Seluklu Dnemi menzil hanlar daha ok avlu ve kapal ksm bir arada bulunduran emaya gre ina edilmi, literatrde en ok tannan eserler de bu emay yanstan rnekler olmutur. Seluklu Dneminde kervan yolu zerinde yolcunun rahat edebilecei tarzda menzil han ina etme gelenei, adeta devletin milli bir politikas haline gelmi, sultanlar bu ynde yaplacak olan almalara nclk ederek, kendileri de menzil hanlar yaptrmlardr. Bu dneme ait menzil hanlar arasnda en ok tannan rnekler olan Aksaray Sultan Han ile Kayseri yaknndaki Sultan Han, Seluklularn nl hkmdar I. Alaeddin Keykubad (1219-1237) tarafndan yaptrlmtr. Anadolu Trk tarihinde Beylikler dnemi dediimiz devre yaklak olarak 1300-1450 yllar arasn kapsayan 150 yllk bir sretir. Bu sre, bu topraklar zerinde kurulan beylikler arasnda daima savalara sahne olmu, buna bal olarak da, Anadolu i karklklarn yaand bir konuma dmtr. Anadoluda Beylikler dnemi, XV. yzyln ortalarnda, hl mevcut olan bir ka beylie ramen, Osmanllar tarafndan bu topraklar zerinde mutlak bir hakimiyet salanarak sona ermitir. te bizim genel zelliklerini vurgulamaya alacamz hanlar, Trk tarihinde Beylikler Dnemi denilen bu devreden gelmektedir. Anadolu Trk Sanatnda ticaret yaplar konusunda yaplan aratrmalar, genellikle Seluklu ve Osmanl dnemi eserleri zerinde younlam, Beylikler Dnemi denilen devreye ait menzil hanlar konusuna hemen hemen hi deinilmemitir.7 Bu konu, ilk defa tarafmzca hazrlanan Beylikler Dnemi Hanlar konulu doktora tezinde gndeme getirilmitir.8 Konu ile ilgili olarak da 1991 ylnda dzenlenen 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresinde, Beylikler Dnemine ait menzil han ve ehirii hanlarn kapsayan Beylikler Dnemi Hanlarnda Uygulanan Plan emalar isimli bir bildiri sunduk.9 Bu yazmzda ise Beylikler Dnemi hanlarnn genel zelliklerini, plan emalar da dahil olmak zere, rneklerle tanmlamaya alacaz. Burada zellikle bilinmesi gereken husus udur: Beylikler Dnemi denilen sre ierisinde ina edilen menzil hanlarndan hibiri Anadolu Seluklu Dnemi menzil hanlar kadar antsal lekte olmam, hatta bunlarn ounluu 500 m2nin altnda kalmtr. Anadolu Seluklu Dnemine ait, tarihi kesin olarak tespit edilen en kk menzil hanlarnn

61

dahi 1000 m2nin altna dmedii dikkate alnrsa, Beylikler Dnemi menzil hanlarnn olduka mtevazi yaplar olduklar daha iyi anlalacaktr. Ayrca, Anadolu Seluklu Dnemi menzil hanlarnda daha ok tercih edilen plan emas, avlunun da iinde bulunduu grup olmakla birlikte, Beylikler Dneminde ehirler aras yollarda avlulu menzil han yaplmamtr. Seluklu Dneminden gnmze kadar ulaabilen ehir ii han rnei bulunmad iin, Beylikler Dneminden itibaren tanmaya altmz ehir ii hanlarn kendinden nceki dnemle mukayese etme imkan yoktur. Bu aratrmada, bu dnem hanlarnn plan, malzeme ve teknik, mekan, yap elemanlar ve ssleme zellikleri genel olarak deerlendirilmeye allacaktr. Plan Beylikler Dnemi hanlarn, konumu itibaryla iki ana gruba ayrmak mmkndr. 1. Menzil hanlar, 2. ehir ii hanlar (izim 1). Menzil hanlarn kapal mekann gsterdii zellikleri dikkate alarak drt ana gruba ayrmak mmkndr. Ayrca bu ana gruplarn bazlar da alt gruplara ayrlmaktadr. Bunlar: 1.1. Tek katl ve tek sahnl olarak dzenlenmi menzil hanlar, 1.1.1. n mekan olmayanlar, 1.1.2. n mekan olanlar. 1.2. Tek katl ve iki sahnl olarak dzenlenmi menzil hanlar. 1.3. Tek katl ve sahnl olarak dzenlenmi menzil hanlar, 1.3.1. n mekan olmayanlar, 1.3.2. n mekan olanlar. 1.4. ki katl menzil hanlar. Tamamen bir avlu gesine dayanan ehir ii hanlar ise kat durumlarna gre iki gruba ayrlmaktadr. 2.1. Tek katl ehir ii hanlar, 2.2. ki katl ehir ii hanlar. 1.1. Tek Katl ve Tek Sahnl Olarak Dzenlenmi Menzil Hanlar

62

1.1.1. n Mekan Olmayanlar Bu plan emasna gre ina edilen adet menzil han tespit edilmitir. Bunlardan ikisinin girii dar, birininki ise uzun cepheden salanmtr. Girii dar cepheden salanan rneimiz, Nide ehir merkezindeki Karamanoullar veya Eratnallar Dnemine ait 1354 tarihli Sarhan ile Peindeki Menteeoullar Dnemine ait gz Handr.10 Girii uzun cepheden salanan rneimiz ise, Mula-Milas yaknlarnda Bafa Gl kenarnda bulunan Bafa Gl Handr. Menteeoullar Dnemine ait olan ve girii uzun cepheden salanan eserin plan emas Anadolu Seluklu Dneminde Alanyada ina edilmi olan arapsa Han ile benzerlik gsterir. Dikdrtgen planl olan her iki eserde de yaplarn zerini rten beik tonoz direkt olarak duvarlara oturtulmutur (izim 2). 1.1.2. n Mekan Olanlar Bu plan emasna gre ina edilen iki menzil han tespit edilmitir. Her ikisinin de girii dar cepheden salanan bu eserlerden biri Osmanllar dnemine ait Bilecik-Glpazar Mihal Bey Han, dieri de Kastamonu smail Bey Klliyesinde bulunan Candaroullar Beyliine ait Deve Handr. Bu iki yapda, kapdan bir ara mekana geilmekte, buradan yine bir kap vastasyla hayvanlarn baland blme girilmektedir. Ara mekan blnmeden yani bamsz odalar yaplmadan braklm, dier ksm ise n mekan olmayan menzil hanlarndaki gibi tasarlanmtr. Ara mekanda zellikle ocaklarn bulunmas, bu blmlerin yatak yerleri olarak kullanldn gsterir (izim 3). 1.2. Tek Katl ve ki Sahnl Olarak Dzenlenmi Menzil Hanlar Bu plan emasna gre ina edilen iki eser tespit edilmitir. Bunlarn her ikisi de Karaman-Mut kervan yolu zerinde bulunmaktadr. Karamanoullar Dnemine ait olan ve literatre Kozak Han ve Sertavul Han olarak geen bu iki yapnn planlar byk lde birbirleriyle benzerlik gsterir. Biri dierine gre daha geni olmak zere, iki sahnl olarak tasarlanan plan emasnda kap dar cephede bulunmakta ve daha geni olan sahna almaktadr.11 Her iki sahnn zeri birer beik tonozla rtldr. Ayrca Kozak Hannda ocak sistem de bulunur (izim 4). 1.3. Tek Katl ve Sahnl Olarak Dzenlenmi Menzil Hanlar 1.3.1. n Mekan Olmayanlar Beylikler Dneminde ina edilen menzil hanlar arasnda en fazla rastlanlan gruptur. Bu plan emasn yanstan eserlere Anadolunun hemen her tarafnda rastlanlmaktadr. Dikdrtgen bir alan zerine kurulan bu yaplarn girileri dar cephede bulunur. Bunlarn bazlar Konya evresindeki Hoca Cihan Han, Pamuku Han, Zalmanda Han, Kavak Han; Karaman evresindeki Atlas Han ve Gelendi Han; Ktahya evresindeki akrsaz Han, Yeniceky Han, Uak-Ulubey nay Ky Han, Bursa-negl Ortaky Kervansaraydr. Bu eserlerde de, her sahnn zeri beik tonozla rtl olmakla birlikte, Kavak Hannn zeri baz blmlerde apraz, baz blmlerde ise yarm apraz, yarm beik

63

tonozla rtldr. Bu yaplarn bir ksmnda, duvar kenarlarnda olmak zere ocak ve seki sistemine rastlanmtr (izim 5). 1.3.2. n Mekan Olanlar sahnl olarak dzenlenen bu grup menzil hanlarnn giri blmlerinde genelde bamsz iki oda bulunmaktadr. Bursa-Ulubat Issz Han, Kastamonu Atabey Han, Kastamonu Gkeaa Han, Karaman Bucakkla Han Yeri Han gibi eserler, bu plan emasn en iyi yanstan rnekler olarak grlr. Bu grup eserlerden Gkeaa Han apraz tonozla, dierleri ise beik tonozla rtlmtr (izim 6). Genelde, n ksmda giri koridorunun iki tarafnda birer mekan bulunmaktadr. Bucakkla Han Yeri Hannda ise n mekan boydan boya beik tonoz ile rtl tek bir nite halinde tasarlanmtr. Bu grup eserlerin hepsinde ocak ve baca sistemine de rastlanlmaktadr. Yalnz Osmanllar dnemine ait tarihi bilinen ilk menzil han olan Issz Handaki ocak sistemine, sadece bu dnem menzil hanlarnda deil, daha sonra ina edilen menzil hanlarnda da rastlanlmamaktadr. Ocak Beylikler Dnemi menzil hanlarnda beden duvarlarnn i yzeylerine yerletirilmiken, Issz Handa orta sahnda, baldaken tarznda tasarlanmtr. 1.4. ki Katl Olarak Dzenlenmi Menzil Hanlar Bu balk altnda iki eser incelenmitir. Bunlardan biri Menteeoullarna bir sre bakentlik yapm olan Mula-Milas Peindeki Menteeoullarna ait olan Kzl Han (izim 7), dieri de Afyonhsaniye Derdeki Osmanl dnemine ait Der Kervansaraydr. Bu grup yaplarda zemin kat hayvanlarn baland ve ayn zamanda yatak yerlerinin bulunduu bir konuma sahip iken, st kat bamsz odalar halinde tasarlanmtr. Zemin kat tonoz ile rtlm, st katlarda tonozun yan sra kubbeye de yer verilmitir. Kubbe, tespit edebildiimiz Beylikler Dnemi menzil hanlarnda sadece bu grup eserlerde kullanlmtr. 2.1. Tek Katl Olarak na Edilen ehir i Hanlar Bu grup hanlarda, ortada yer alan ak bir avlunun etrafnda mstakil odalar sralanmtr. Osmanllar dneminde ina edilen Bergamadaki Ta Han ile (izim 8), Balatdaki Menteeoullar Dnemine ait I ve II nolu hanlar bu grubun tipik rnekleridir. Alanya kale iinde bulunan ve aratrmaclar tarafndan farkl ekilde deerlendirilen yap bu grup eserlerin plan emasn yanstmakla birlikte, yap hakknda tarihleme asndan kesin bilgiler elde edemedik. Eser baz aratrmaclar tarafndan incelenmi, fakat bu aratrmaclarn hemen hepsi eser hakknda deiik tarihler nermilerdir. Riefstahl ile S. Lloyd-D. S. Rice yapy XVII. yzyla,12 Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler adl almada ise XIV. yzyla veya XV. yzyl balarna tarihlendirilmektedir.13 . Hakk Konyal ise, yapy han olarak deil, bir cephane klas olarak deerlendirmektedir.14

64

2.2. ki Katl Olarak na Edilen ehir i Hanlar zellikle Osmanllar dneminde, menzil hanlarna gre daha fazla ina edildii anlalan bu grup hanlar, genellikle ierisinde ticari faaliyetlerin yrtld eserler olarak kullanlmtr. Birou tamamen yklm olan bu grup eserlerin gnmze kadar ulaabilenlerinden tespit edebildiklerimiz unlardr: Bursada Emir Han, Geyve Han (izim 9), pek Han, Tuz Han; Kastamonuda smail Bey (Kurunlu) Han. Bunlardan Tuz Han zelliklerini byk lde kaybetmitir. Bu eserlerin ortasnda revakl bir avlu ile, revaklarn gerisinde mstakil mekanlar bulunmaktadr. Birinci kat da zemin kat gibi dzenlenmi olup, bu kata k genelde revak ierisinden balayan merdivenlerle salanr. smail Bey Hannn zemin katnda revak bulunmamas sebebiyle merdiven avlunun kelerine alnmtr. kinci grup yani avlulu ehir ii hanlarnn ncs plan emasna sahip olan Anadolu Seluklu Dnemi rnei mevcut deildir. Fakat kaynaklarda, Anadolu Seluklular Dneminde ehir ii hanlarnn mevcut olduundan sz edilmektedir. Ariflerin Menkbelerinde Konyada Anadolu Seluklular Dnemine ait Penbefuruan (Pamukular) ve ekerfuruan (ekerciler)15 gibi baz hanlarn ismi gemektedir. Yine Sahib Atann Sivas Sahibiye Medresesine ait vakfiyesinde on dokuz dkkanl bir handan bahsedilmektedir.16 Bu sebeple Beylikler Dnemi ehir ii hanlaryla Anadolu Seluklu Dnemi ehir ii hanlarn mukayese etme imkanmz imdilik yoktur. Fakat Emir Hannn olgun bir plan anlayyla ina edilmesi ve bu plan emasnn Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar fazla bir deiiklik gstermemesi, Beylikler Dnemi ehir ii hanlarnn ncs plan emasnn Seluklulardan beri tatbik edile geldiini dndrmektedir. Malzeme ve Teknik Anadolu Seluklu Dneminde ina edilen menzil hanlarnn ana malzemesi genellikle kesme tatr. Bununla birlikte, Kzlren Han, Kurueme Han, Obruk Han gibi baz eserlerde kaba yonu ta ile, devirme antik malzemenin de kullanld grlmektedir. zellikle Sultan hanlar tamamen kesme ta ile ina edilmi, hatta Aksaray Sultan Hannda olduu gibi bazlarnn zeri de kesme ta ile kaplanmtr. Moloz ta ise baz yaplarn beden duvarlarnda veya tonozunda kullanlmtr. Bu dnem hanlarnda snrl olmakla birlikte, orta sahnda yer alan ve aydnlk feneri olarak dzenlenen kubbelerin i rglerinde Horozlu Han ile aydaki Ta Handa olduu gibi tulann da kullanld grlr. Beylikler Dnemi menzil hanlarnn da ana malzemesi ta olmakla birlikte, cmle kaps ve kemerler haricinde daha ok moloz ta veya kaba yonu ta kullanlm, ayrca Zalmanda, Zvark ve Atlas Han gibi baz eserlerde devirme antik malzemeden de faydalanlmtr (Resim 1). Kemerler ise, tula veya kesme ta ile ina edilmitir. Beylikler Dneminin genel karakteristii olan ve tarihleme asndan nemli bir zellik olarak kabul edilen almak duvar rgs, dnemin dier mimari eserlerinde olduu gibi, Ulubat Issz Han, Kastamonu Deve Han, Yeniceky Han gibi menzil hanlarnda da kullanlmtr (Resim 2). Bu dnem hanlarndan bazlarnn tonoz, kubbe ve kemer gibi mimari elemanlar tula ile ina edilmi (Resim 3), zellikle tula ehir ii hanlarnn vazgeilmez

65

malzemesi olmutur. Bilhassa Bursa Geyve Hannda olduu gibi i ksmlarda, ayaklar haricinde kalan blmlerde tamamen tula kullanlmtr (Resim 4). st rt, Beylikler Dnemi menzil hanlarnda genellikle toprak damdr. ehir ii hanlarnn bir ksmnn kurun ile kapl olduu, fakat baz eserlerin tamirleri srasnda kurunun sklerek, yerine kiremidin kullanld belgelerde belirtilmektedir.17 st rtnn kurun ile kaplanmas Beylikler Dneminden itibaren balamakla birlikte, baz hanlarda, pahal olan bu malzemenin yerine kiremidin de kullanldn kabul etmek gerekir. eitli dnemlerde yaplan tamirler, bu konuda salkl bir gzlem yapmay imdilik imkansz klmaktadr. ncelediimiz sre iinde yaplm eserler arasnda, orijinal olarak ahap at ile rtl ehir ii han rneine rastlanmamtr. Beylikler Dnemi hanlar genellikle tula, moloz ta ve kaba yonu ta ile ina edildiinden, duvar ve tonoz gibi ksmlarn rgsnde har vazgeilmez malzeme olmutur. Mekan Beylikler Dnemi menzil hanlar kk lekli yaplar olmasnn yan sra, birounda bamsz mekann bulunmay sebebiyle, menzil hanlarnda ikamete bal ihtiyalarn, mekan bakmndan nasl zmlendiini kestirmek zordur. Anadolu Seluklu Dnemi menzil hanlarnn byk bir ounluu ise devrinin modern ve ok fonksiyonlu konaklama yeri olarak grlr. Seluklu Dnemine ait belgelerden edindiimiz bilgilere gre, zellikle kapal ve ak ksm bir arada bulunduran menzil hanlarnn ounluunda, hana gelen kervann tm ihtiyalarn giderebilecei ahr, yatak yerleri, mescit, mutfak, tuvalet, hamam gibi mekanlar bulunmaktadr. Ayrca baz menzil hanlarnda hastalarn tedavisinin yaplmas, hayvanlarn nallatlmas ve yolcularn ayakkablarnn tamir edilmesi gibi hizmetlerin de verildii belirtildiinden, bu hizmetler iin de ayr mekanlarn olduu dnlebilir. Bu grup yaplarda kapal ksm hem ahr hem de yolcularn konaklad yerler olarak grlr. Avlunun etrafndaki mekanlar ise yukarda sraladmz servis nitelerine ait blmlerdir. Aksaray yaknndaki Sultan Hannda yaplan almalar mutfak, hamam, tuvalet, seki ve hayvanlarn baland yerlerin aa kmasn salamtr.18 Yine ayn ekilde bu dnem menzil hanlarnda grlen mescitlerin en gzel rneklerinden biri de bu yapda bulunur. Trk sanatnda kk mescit olarak adlandrlan ve avlunun ortasnda yer alan yaplar ayrca sslemesiyle de dikkati eker. Beylikler Dnemi menzil hanlar, Anadolu Seluklu Dnemi menzil hanlar kadar zengin programl ve abidevi llerde ina edilmediinden, yukarda Seluklu menzil hanlar iin belirttiimiz servis nitelerinin ounu bu dnem menzil hanlarnda bulma imkanmz yoktur. Baz menzil hanlarnn giri blmlerinde bir veya iki mekan bulunmasna ramen, tespit edebildiimiz menzil hanlarnn byk bir ounluu n mekansz yani sadece kapal bir mekandan olumaktadr. ncelemi olduumuz bu eserlerde, Anadolu Seluklu Dnemi menzil hanlarnda olduu gibi deiik hizmetlere tahsis edilmi mekanlarn varlndan sz etmek mmkn deildir. Bu grup menzil hanlarnda bulunmas gerekli olan servis nitelerinin nemlileri, geceleme veya yatak yerleri ile su sistemi ve tuvalet olmaldr. n mekan olmayan menzil hanlarnda yolcularla hayvanlar ayn mekan

66

ierisinde kalmaktadr. Bu mekanlarda yolcularn yatt ve seki olarak adlandrlan yerler, hayvanlara ayrlm olan ksmlardan yksek tutulmutur. Beylikler Dnemi menzil hanlarnda su sorunu, akrsaz, Atlas, Zalmanda vb. gibi menzil hanlarnda grld zere kuyular vastasyla salanmtr. Kuyular temiz su elde etmeye ynelik olsa gerek, yaplarn en az 25 m. uzana almtr. Bunun yan sra Bafa Gl Hannda olduu gibi sarn sistemine de yer verildii grlr (Resim 5). Deiik ihtiyalara ynelik mekan problemi, ehir ii hanlarnda daha kolay zmlenmitir. Bu tr yaplar ehir merkezlerinde bulunduundan, bunlarda mutfak, hamam, nalbant, hekim vb. gibi ilerle ilgili mekanlarn bulunmas mecburi deildir. Bugn mevcut olmamakla birlikte, pek Han gibi baz hanlarda kk mescidin bulunduunu yazl belgelerden renmekteyiz. Kk mescidin bulunmad hanlarda, Geyve Han ve smail Bey Hannda olduu gibi, uygun bir mekan mescit olarak kullanlmtr. Bunun yan sra, Beylikler Dnemi ehir ii hanlarnda, menzil hanlarnda olduu gibi hel sorununun nasl zmlendii bilinmemektedir. eitli dnemlerde yaplan tamiratlar ve deiikliklerle modernletirilen hellarn yerinde, klasik dnem Osmanl ehir ii hanlarnda olduu gibi, i avlu revaklarndan dar bir koridorla geilen ve her iki katta st ste gelecek ekilde tertiplenmi orijinal hel hcreleri bulunmaldr. Yap Elemanlar Bilindii zere Trk sanatnda Beylikler Dnemi yaplar zellikle cephe dzenlemesiyle Seluklu eserlerinden ayrlmaktadr. Anadolu Seluklu Dnemi yaplar zengin dekorlu ta kaplaryla tannmaktadr. Fakat Beylikler Dnemiyle birlikte yaplarda grlmeye balanan sadeleme hanlara da yansmtr. Zaten mtevazi llerde olan Beylikler Dnemi menzil hanlarnda zengin dekorlu ta kap iilii de beklenilmemelidir. Bu adan bakldnda, bu dnem menzil hanlarnn girilerinin niin ok basit olarak yapld daha iyi anlalacaktr. Bu dnem menzil hanlar arasnda, cmle kaps ynnden akrsaz, Issz ve Ortaky hanlar dierlerine gre daha zenli bir iilik sergilemekle birlikte, yine de Seluklu menzil hanlarnn ta kaplar yannda olduka basit kalmaktadrlar. Hatta bu dnem menzil hanlarnn birounda cmle kaps cepheden ne doru dahi tarlmam, giriler basit aklklar halinde verilmitir. Cmle kaps dzenlemesi asndan bu dnem eserleri arasnda yine akrsaz Han dierlerinden olduka farkl bir grnm sergiler (Resim 6). Anadolu Seluklu Dnemi menzil hanlarnda ta kaplar, genellikle cepheden ne doru tarlr, eyvan oluturacak biimde yaplan dzenlemede, ite, iki yan tarafa mihrabiye olarak tanmlanan kk niler alrd. te akrsaz Hannda, dier menzil hanlarnda grmediimiz anlamda, Seluklu rnekleriyle benzerlik gsteren mihrabiyeler bulunur. Tabi cmle kaplarndaki genel sadeleme, mihrabiyelere de yansm, sz konusu nilerde herhangi bir sslemeye yer verilmemitir. Benzeri uygulama ehir ii hanlarnda da grlr. Burada da hibir yapda antsal lekte ta kap dnlmemi, giriler olduka sade tutulmutur.

67

Menzil hanlar, gvenliin n planda tutulmas sebebiyle, da kapal yaplar olarak grlr. Bu yaplarn dar ile balantl tek girileri vardr. Aydnlatmaya ynelik olarak da, ehir ierisindeki yaplardan farkl biimde, olduka kk lekli pencerelere sahiptirler. Mazgal pencere olarak tasarlanan pencereler, olduka yksekte, saak seviyelerine yakn alanlarda bulunmann yan sra, dtan ie doru genileyen bir zellie de sahiptir. Bylece herhangi bir olumsuz durumda ieriye giri de engellenmi olur. Beylikler Dnemine ait baz menzil hanlarnda mazgal pencere dahi bulunmamakta, aydnlatma tonoza alan tepe pencereleri vastasyla salanmaktadr. Bu pencereler, ayn zamanda havalandrma sistemi olarak da hizmet grm olmaldr. Beylikler Dnemi ehir ii hanlarnda ise bu durum deimektedir. Daha nce Seluklu ehir ii hanlar iin sylenen sebeplerden dolay, bu dnem ehir ii hanlarnn aydnlatma dzeni hakknda yorum yapmak zordur. Beylikler Dneminin Trk mimarisine getirdii bir yenilik olan ok sayda pencere sistemi ehir ii hanlarnda da uygulanmtr. Bu eserlerde zemin kat genellikle depo olarak kullanlm ve emniyet asndan Bursa Emir Handa olduu gibi sar tutulmu, buna karlk ticarethane veya ikamet iin kullanlan birinci kata, dar ile irtibatl dikdrtgen pencereler almtr (Resim 7). Beylikler Dnemi menzil hanlarnda, rt sistemi olarak genellikle yarm daire veya sivri olarak yaplan ve beik tonoz olarak adlandrlan rt kullanlm, Gkeaa ve Kavak hanlarnda grld gibi bazen apraz tonoza da yer verilmitir (Resim 8). ki katl olarak yaplan menzil hanlarnda ise, yine tonoz kullanlmakla birlikte, st kattaki baz odalarn kubbe ile de rtld grlmektedir. Ayaklar arasna veya duvarlara atlan kemerlerle desteklenen tonozlarn yapmnda genellikle moloz ta ve tula kullanlm, bazen de Nide Sar Handa olduu gibi, tamamen kesme taa da yer verilmitir. Tonozlar, iki veya daha fazla sahndan oluan eserlerde ortada, ayaklar tarafndan tanan kemerler zerine, yanlarda ise beden duvarlarna oturtulmutur. ehir ii hanlarnda rt biimi olarak genellikle tonoz kullanlmasna ramen, Bursa pek Hannda olduu gibi baz hanlarn zellikle birinci kat revaklarnda kubbe de kullanlmtr (Resim 9). Hanlarda sekiler, genellikle duvar kenarnda bulunur. Fakat Ulubat Issz Handa ortaya alnmtr (izim 10). Duvar kenarlarnda olduu durumlarda hayvanlar ortaya balanr, dierinde ise hayvanlar kenarlara balanr. Aslnda yaplardaki seki sisteminin oluumu stma ile de yakndan ilgilidir. Beylikler Dneminde ocak ve buna bal olarak da baca sisteminin ortaya kmas ve bunun dier yaplarda olduu gibi menzil hanlarnda da uygulanmas, Trk mimarisinde nemli bir yenilik olarak grlmektedir (Resim 10). Anadolu Seluklu Dnemindeki dier yaplarda olduu gibi menzil hanlarnda da stma sisteminin nasl zmlendii sorusu henz tam olarak aydnlatlamamtr. Baz yaplarda tandra rastlanlmakla birlikte, byk lekli yaplarn birka tandrla stlmas mmkn deildir. Beylikler Dneminde, n mekan olan menzil hanlarnda, ocak sistemlerinin bu mekanlarda bulunmas sebebiyle, yolcularn buralarda yattklar anlalmaktadr. Fakat Issz Han n mekan olan bir eser olmakla birlikte, bu mekanlarn girii kapal ksmdan salanm, seki ve ocak sistemi orta sahna alnd iin de n mekanlar yolcularn yatmas iin deil, farkl amalar iin kullanlmtr.

68

Ocak sistemi, ehir ii hanlarnda, iki katl rneklerde st kat mekanlarnda bulunmaktadr. Bu yaplarda zemin katta ocan bulunmamas, bu mekanlarn depo vb. gibi amal olarak kullanlm olabileceini dndrmektedir. Tek katl rneklerde ise, yine mekanlarda ocak ile karlalr. Ssleme Beylikler Dnemi menzil hanlar, yukarda tanmlamaya altmz dier zelliklere paralel olarak ssleme asndan da mtevazi yaplar olarak dikkati ekmektedir. Hatta sz konusu yaplarn byk ounluunda ssleme dahi grlmemektedir. Ancak birka yapda sslemeye rastlanlmakla birlikte, bunlar da hibir zaman en mtevazi durumda olan Seluklu menzil hanlarndaki sslemelerle yarabilecek zellikte deildir. Sslemeye sahip yaplardan birisi Afyon-Ktahya yolu zerinde bulunan akrsaz Han, dieri de Bursa negl Ortaky Kervansaraydr. akrsaz Hannn cmle kapsnda, iki renk ta ile alt kollu yldz kompozisyonu oluturulmu (izim 11), bunun dnda yapda baka ssleme yer almamtr. Ortaky Kervansaraynda ise yine cmle kapsnda olmak zere tula ve ta ile yaplan basit ssleme kompozisyonuna yer verilmitir. ehir ii hanlar da yine ssleme asndan olduka sade yaplardr. Mevcut rneklerin hibirinde dikkate deer ssleme yoktur. Sonu Trk ticaret ve mimarlk tarihinde byk bir neme sahip olan hanlar, Trklerin henz Anadoluya gelmeden nce, hakimiyetleri altnda bulunan topraklarda ina ettikleri bir yap trdr. Anadoluda, XIII. yzyln bandan, yzyln ortalarna kadar youn bir biimde ina edilen ve adeta bu dneme damgasn vuran menzil hanlar, her ynden Anadolu Seluklularnn en nemli yap gruplarnn banda gelmektedir. erisinde yer alan ve mekan tasarm asndan fonksiyonelliin n plana karld hanlar, kendi dnemi iin gnmzn modern konaklama tesisleri gibi deerlendirilmesi gereken yaplardr. Bunun yan sra hanlar, Anadolu Seluklu Dnemine ait eserler arasnda, zellikle ta sslemenin younluu bakmndan da dikkati eken bir gruptur. Ticaretin geliimi ve bu konuda alt yap hizmetlerinin retimi, bir lkenin ekonomik ve sosyal yaps ile dorudan ilgilidir. lkenin ekonomik gstergesi ve gelimilik dzeyi alt yap sorunlarnn giderildii ve dnya ticaretinde oynad rol ile paralel yrmektedir. Buna bir de lkenin siyasi alandaki istikrarn da eklemek gerekir. Anadolu Seluklularnn 1200l yllara doru siyasi adan topraklarnda birlii salamas zerine, lkede ekonomik ve alt yap alannda nemli faaliyetlerin balad, buna bal olarak da zellikle ticari alandaki baarnn gstergesi olan hanlarn yapmna hz verildii grlr. Fakat ayn durumu Beylikler Dnemi iin sylemek olduka zordur. Anadolu Seluklu Devletinin yklmas sonucunda, bu topraklar zerinde kurulan ok saydaki beyliin, snrl toprak paras ve kstl ekonomileri dikkate alndnda, Beylikler Dneminden, Seluklu Dnemindeki gibi ticari hareketlilik ve buna bal olarak da ayn zellikte menzil han mimarisi beklenilmemelidir. Siyasi adan olduka kark bir devre olan ve yaklak 150 yl sren Beylikler

69

Dneminde Anadolu bu sebeple dou-bat ticaretinin bir bakma dnda kalmtr. Bu da artk byk lekli menzil han yapmn gerektirmemi, ancak her beylik kendi snrlar ierisinde kalmak ve kendi vatandalarna hizmet vermek zere (tabi bu srada ticari faaliyette rol alan tccarlar da bundan faydalanmtr) menzil han yaptrmaya balamlardr. Anadolu Seluklularnn aksine bu dneme ait menzil hanlarnn ileyiine ynelik olarak henz yeterli belgeye rastlanlmam olmas, bu yaplarda verilebilecek olan hizmetler konusunda kesin bir fikir ne srmeyi gletirmektedir. Beylikler Dnemi menzil hanlarnn hibirisi, Seluklu Dnemi eserleri gibi ierisinde bir kervann btn ihtiyalarnn giderilebilecei mekan tasarmlarna sahip olmadklar iin, bu eserlerde mutfak, hamam vb. gibi birimlere rastlamak zaten mmkn deildir. Burada akla gelen ey, her yolcu veya kervann yemek, yatak vb. gibi ihtiyac olan malzemeleri yannda tam olmas gerektiidir. Tabi insann vazgeemeyecei baz ihtiyalar bulunmaktadr ki, bunlarn banda su ve tuvalet gelmektedir. Dier hizmetler iin herhangi bir uygulamaya gidilmi olmasa bile, su ve tuvalet iin baz zmler retilmi olmaldr. Yine burada belirtmekte fayda var ki, Beylikler Dnemine ait menzil hanlarnda tuvalet ile ilgili herhangi bir mekan tespit edilememitir. Yalnz menzil hanlarnn ileyi zellii tuvaletlerin darda olamayacan gsterir. nk kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre yaplarn kaps akam olunca kapanmakta, ancak gn ynca almaktadr. Bu sebeple tuvalet sorununun hayvanlarla birlikte kalnabilen mekann bir kesinde, belki de portatif elemanlarla yaplm mekan eklinde zlebildiini gstermektedir. Su ile ilgili zme ise, yine yukarda ifade edildii zere genellikle kuyular yardmyla gidilmitir. ehir ii hanlarnda, konumundan dolay, menzil hanlarna gre hem mekan problemi hem de yap elemanlarnn tasarlanmas asndan daha rahat zmler retilebilmitir. Trk siyasi ve kltr tarihinde, Anadolu Seluklu Devleti ile Osmanllar arasnda gei devresi olan Beylikler Dneminde, Seluklulardan farkl olarak menzil hanlarnda mtevazi ller kullanlmtr. Ebatlarn klmesi ve sslemeye hemen hemen hi yer verilmemi olmas, bu dnem menzil hanlarn Seluklu Dnemi menzil hanlarndan ayran en nemli zellikler olarak grlmektedir. Gnmze kadar ulaabilen Seluklu rnei olmad iin, Beylikler Dnemi ehir ii hanlar ile Seluklu Dnemi ehir ii hanlarn mukayese etmek mmkn deildir. 1 1987, s. 1. 2 A. Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Dnemi Hanlar ve Posta-Menzil-Derbent Tekilatlar, Emin Bilgi, Kapadokya Tabletleri, Bunlardan Koloni ve Anadolu tarihi Hakknda kan

Neticeler, I. Kayseri Kltr ve Sanat Haftas Konumalar ve Teblileri (7-13 Nisan 1987), Kayseri

Prof. Dr. Doan Kubana Armaan, stanbul 1996, s. 25. 3 Geni bilgi iin bkz. Osman Turan Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten

XII (1948), s. 17-153. 4 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s. 396.

70

Anadolu Seluklu Dnemi kervansaraylar ile ilgili olarak yaplan en kapsaml alma Kurt

Erdmann tarafndan iki cilt halinde yaymlanan Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts III, Berlin, 1961dir. Kurt Erdmannn lmnden sonra ei Hanna Erdmann tarafndan bu almann III. cildi niteliinde olan ve izimlerle desteklenen Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Berlin 1976 adl ssleme arlkl cilttir. Bunlarn dnda daha ok makale eklinde almalar yaplmtr. K. Erdmannn almasndan sonra yaplan yaynlarda, tipoloji ile ilgili olarak genellikle Kurd Erdmannn yukarda belirttiimiz eserinde yer alan gr benimsenmitir. 6 A. Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar Tipolojisi, IV. Milli Seluklu

Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (1994), Konya, 1995, s. 183-198. 7 Bu dneme ait baz kervansaraylar deiik yaynlarda tantlmaya allmsa da, bunlarla

ilgili olarak Beylikler kavram gndeme getirilmemitir. 8 Ali Ba, Beylikler Dnemi Hanlar, S. . Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam

Doktora Tezi, Konya, 1989. 9 Ali Ba, Beylikler Dnemi Hanlarnda Uygulanan Plan emalar, 9. Milletleraras Trk

Sanatlar Kongresi, (23-27 Eyll 1991), Ankara, 1995, s. 275-288. 10 Yap ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Remzi Duran, Mentee Beylii Mimarisi, D.E. . Sosyal

Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, zmir, 1995, s. 242-244. 11 Kozak ve Sertavul Hanlar ile ilgili olarak ayrca bkz. R. Hseyin nal, Kozak ve Sertavul

Hanlar, Konya, Ankara, 1984, s. 59-64. 12 R. M. Riefstahl, Cenubi Garbi Anadoluda Trk Mimarisi, ev. C. Tahir Berktin, stanbul

1941, s. 46.; S. Lloyd-D. S. Rice, Alanya (Alaiyye), ev. N. Sinemolu, Ankara, 1964, s. 34. 13 14 15 16 17 18 V. G. M., Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler I, Ankara, 1972, s. 586-587. . H. Konyal, Alanya (Alaiyye), stanbul, 1944, s. 314. Ahmet Eflki, Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, stanbul 1986, s. 101. Turan, Kervansaray., s. 496. Bursa Halkevi Neriyat, a.g.e., s. 4, 12. O. Cezmi Tuncer, Nide Aksaray Sultan Hannda Baz zlerin Deerlendirilmesi,

nasya, Say 72, Ankara, 1971, s. 10-11.

71

Beylikler Dnemi Mimarisinde Ta Ssleme Program / Dr. Muhammet Grr [s.46-54]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye On nc yzyln sonunda Anadolu Seluklu Devletinin zayflamasyla birlikte 14-15. yzyllarda Anadolunun eitli blgelerinde kurulan beylikler, Osmanl Devletinin egemenliine girene kadar kendi blgelerinde kltr ve imar faaliyetlerinde bulunarak Beylikler Dnemi sanatn oluturmulardr. Her beylik kendi hakimiyet blgesindeki sanat etkinlikleriyle mimari, ssleme ve el sanatlar alanlarnda nemli rnekler vermilerdir. zellikle mimariye bal ta, tula, ini, al ile ahap sanatnda kaliteli rnler ortaya koymulardr. Bu ssleme malzemeleri iinde en yaygn kullanm alan bulan ta olmutur. Tan dier rneklere gre yaygn olmasnda Anadolunun kkl ta gelenei nemli bir etkendir. Beylikler de kolay ulalabilen ve fazla beklemeden kullanlabilen bu malzemeyi en iyi ekilde deerlendirmilerdir. Orta Anadolu Blgesinde ta, Bat Anadolu Blgesinde ise mermer, buralarda bulunan ocaklar sayesinde rahatlkla ilenip kullanlmtr. Ayrca, ta sslemenin bu kadar youn kullanmnn, daha nce blgeye egemen olan Anadolu Seluklularnn kaliteli ve eitlilik gsteren ta sslemeciliinin rneklerinin grlmesinden de kaynaklanm olmas ihtimali olduka yksektir. Anadolu Seluklu Dneminde bilgi ve ustalklarn gelitiren ta ustalar, Beylikler Dneminde de usta-rak ilikisiyle bu deneyimlerini gelitirmi olmaldrlar. Bunu, Beylikler Dnemine ait yaplardaki benzer ta sslemeler de kantlamaktadr. Beylikler Dnemine ait yaplardaki ta sslemelerde malzeme olarak Orta Anadoluda kesme ta, sar trakit ve kireta youn olarak kullanlrken, Bat Anadolu yaplarnda renkli ta, mermer, ini ve srl tula sklkla karmza kmaktadr. Teknik olarak ise oyma (kabartma-alak ve yksek), eri kesim, delik ii (kafes oyma) teknikleri Orta Anadolu ve Akdeniz Blgelerindeki yaplarda; bunlara karlk renkli ta, ini, srl tula kakma ve mozaik teknikleri Bat Anadolu yaplarnda yeni uygulamalar olarak grlmektedir. Beylikler Dnemine ait yaplarda, dier eler kadar yaygn olmasa da sslemelerin grld ilk yer cephelerdir. Cephe dzenlemeleri ve sslemeleri Orta Anadolu ve Bat Anadolu beyliklerinde farkllklar gstermektedir. Orta Anadolu beyliklerinde cepheler, dikdrtgen ya da sivri kemerli pencereler dnda genelde sade tutulmutur. Baz rneklerde cepheyi ikiye blen ibkey ve kaval silmeler arasndaki ssleme eritleri, pencerelerin zerinde kademe yaparak ya da kemer biiminde dzenlenerek cepheler haraketlendirilmeye allmtr (Fotoraf 1). Yine cephelerin st ksmna simetrik yerletirilen rtenler de cephedeki sslemenin bir parasn oluturmaktadr. 14. yzyln

72

sonlarnda, pencerelerin dtan ibkey ve kaval silmelerle snrlandrlmasyla oluturulan erevenin st ksmna yerletirilen mukarnaslarda yeni dzenlemelerin denendii grlmektedir (Fotoraf 2). 15. yzyln 1. yarsna ait baz yaplarda (1421 tarihli Konya Hasbey Darlhffaznda bat cephe (Fotoraf 3). 1433 tarihli Karaman brahim Bey emesinde (gney cephe) (Fotoraf 4) silmelerin yerini, zerinde geometrik, bitkisel ve kark sslemelerin yer ald eritler, stunce ve balklar ile kabaralar almtr. Bat Anadolu beyliklerinde ise durum daha farkldr. 14-15. yzyl yaplarnda cephelerde, kademeli yzey blnmelerinde ibkey, dbkey ve kaval silmelerle hareketlilik, renkli talarla yaplan kakma tekniinin getirdii ok renklilik, mukarnasn portallerden pencerelere tanmas, ift sra pencere dzenlemeleri ve sade grnm dikkati ekmektedir. Akdeniz Blgesinde ise, cephede sslemeye pek yer verilmezken, bir yapda (1377 tarihli Antalya Zincirkran Mehmet Bey Trbesi) tm cepheler, cephelerin st ksmnda eksende yer alan talar zerinde pano, madalyon ve kartular iindeki sslemelerle hareket yaratma abalar grlmektedir.1 (Fotoraf 5) Beylikler Dneminde, en youn sslemelerin grld mimari gelerin banda gelen portallerde de hem beylikten beylie, hem de 14. yzyl ile 15. yzyl arasnda farkllklar dikkati ekmektedir. Anadolu Seluklu geleneini devam ettiren, cepheden da takn ve yksek tutulmu mukarnas kavsaral olanlar ile cepheden da takn ve yksek tutulmu sivri tonoz kavsaral olanlar; cepheden da takn ve yksek olmayan mukarnas kavsaral olanlar ile sivri tonoz kavsaral olan portaller Orta Anadolu ve Akdeniz Blgelerindeki yaplarda karmza kmaktadr. Bunlarn yan sra, cepheden yksek ve yzeysel olan portal grubu ile daralp uzayan ift kavsara dzenlemeli bir portal (1375 tarihli Seluk sa Bey Camii bat portali) (Fotoraf 6) ortaya kmtr. kinci grubu oluturan rneklerden Nidedeki iki yap (1335 tarihli Sungur Bey Camii ve 1344 tarihli Gndodu Trbesi) (Fotoraf 7) dndaki rnekler 15. yzyla aittir. Ayrca, rnekler ssleme programlaryla da dierlerinden ayrlmaktadr. Portallerdeki bu yenilik ve uygulama alanlarna baktmzda, yeni grubun da Bat Anadolu Blgelerinde kullanld gze arpmaktadr. Portallerdeki bu deiiklikler ssleme programlarn da etkilemektedir. Ssleme eritlerinin yerini kemer kelikleri ve kemer yzeyleri alm, i ve d kelerdeki sslemeli gvde ve balkl stunceler de ortadan kalkmtr. Dier bir deiiklik de, zellikle Bat Anadolu beyliklerinde mukarnasl kavsara ortadan kalkt iin, mukarnaslar portali kuatan bir ya da daha ok sradan oluan eritlerde kullanlmaya balanmtr.

73

Dier bir ssleme barndran ge olan kaplar; daha ok medreselerde karmza kmaktadr. Medreselerin ke ve renci oda kaplar bu gruba girmektedir. Kaplarda en youn ssleme barndran rnekler Karamanoullarna aittir. zellikle Karaman Hatuniye Medresesi (1382) ve Nide Ak Medrese (1409) youn bitkisel ssleme programlaryla dikkati ekerler (Fotoraf 8-9).2 zerinde ssleme barndran mimari gelerden biri de pencerelerdir. Pencereler de Orta Anadolu ve Bat Anadolu beyliklerine ait rneklerde olduka farkl dzenleme ve program gstermektedirler. Orta Anadolu beyliklerinde baz rneklerde sslemeler, pencerelerin yapnn iinde kalan sve ve kemerleri zerinde; baz rneklerde ise dta sivri kemerli alnln iinde grlmektedir. Bir rnekte (1335 tarihli Nide Sungur Bey Camii), dou giri kapsnn zerinde yuvarlak pencere ile kuzey cephede eksende yer alan dikdrtgen pencere ebekesinde farkl dzenlemeler dikkati ekmektedir. Kuzey cephedeki pencere ebekesindeki i ie iki daire ile merkezden yatay-dikey ve apraz eksenlere giden izgilerden oluan ssleme tekerlee benzemektedir (Fotoraf 10). Bu tr tekerlek biimindeki dzenlemeler B. Karamaaral tarafndan gne, ay, kainat ve Buda sembol olan mandala olarak yorumlanmaktadr. Penceredeki sslemenin de mandala olabileceinden, yapda dou etkileri bulunduunu sylemektedir.3 Yuvarlak pencere ayrca, 15. yzyln 1. yarsna tarihlenen Korkuteli Aleddin Camii kuzey giri kaps zerinde de grlmektedir (Fotoraf 11). Farkl beylik ve blgeden iki yapda Kbrs-Akdeniz etkili Gotik tarzda benzer dzenlemelerin grlmesi dikkat ekicidir. Bir rnek de4 (1370 tarihli Akehir-Alanyurt eyh Hasan Trbesi gney cephe penceresi), dtan silmelerle kuatlm olmas ve alnlnda mukarnas sralarnn yer almasyla Bat Anadolu rneklerine nclk etmektedir. 14. yzyl sonu-15. yzyla tarihlenen Bat Anadolu beyliklerine ait rneklerde, pencereler dtan ibkey ve kaval silmelerle erevelenmekte, pencerelerin zerindeki alnlklarda yer alan pano, erit, madalyon ve kemer gibi biimsel dzenlemelerde sslemeler yer almaktadr. Ayrca, Aydnoullarndan 1375 tarihli Seluk sa Bey Camii, bat cephe pencerelerinin avluya bakan yzeyleri ile portal kuatma kemerinin zerinde; Anadolu Seluklu Dnemine ait 1220 tarihli Konya Aleddin Camii kuzey portali ile 1252 tarihli Konya Karatay Medresesi portalinde grlen, birbiri iine geerek devam eden yuvarlak kemer biimli spirallerin iki yanda krlarak stte devam edip ortada dm oluturduu dm kompozisyonunun 14. yzyln sonunda tekrar grlmesi ilgintir.5 Suriye-Zengi etkisi olarak grlen bu tr dzenlemelerin tekrar ortaya kmasnda yapnn mimar bn Alinin aml olmasnn etkisi byk olmaldr. Beylikler Dneminde, zerinde sslemelerin yer ald korkuluklar bir rnekte (Nide Sungur Bey Camii) hnkr mahfilinde, bir rnekte (Milas Firuz Bey Camii) ise son cemaat yerinde karmza kmaktadr (Fotoraf 12). Yatay dikdrtgen panolar halinde dzenlenen korkuluklar zerinde, delik ii (kafes oyma) teknii ile yaplm geometrik sslemeler bulunmaktadr.

74

ebekeler ise bir rnekte (Akehir Maruf Ky eyh Hasan Trbesi) pencerede,6 dier rnekte (Balat lyas Bey Camii) 7 girite kullanlmtr. Bunlar da, korkuluklar gibi delik ii tekniiyle yaplan geometrik sslemeleri ile dikkat ekmektedir. zerinde ssleme bulunan dier bir ge olan saak; sadece Menteeoullarna ait bir rnekte (1394 tarihli Milas Firuz Bey Camii) grlmektedir.8 Hem dzenleme hem de sslemeleri asndan Anadolu-Trk Sanatndaki tek ta rnektir. Bitkisel kompozisyonlarnn ise daha nceki ve sonraki hibir rnekte karmza kmamas ile de ayr bir yere sahiptir. Minarelerde ta ssleme iki rnekte karmza kmaktadr. Bunlardan ikisi de Orta Anadolu rnekleridir. Birinde kaidede dikey ve yatay ssleme eritleri (1335 tarihli Nide Sungur Bey Camii), dierinde (1433 tarihli Karaman brahim Bey mareti) ise gvdedeki yatay eritlerde geometrik ve kark ssleme ile yazlarn bulunmas nemlidir. Beylikler Dnemi yaplarnda ta sslemenin youn olarak kullanld mimari gelerden birini de eyvanlar oluturmaktadr. Drt rnekte medresede (Aksaray Zinciriye Medresesi, Pein Ahmet Gazi Medresesi, Karaman Hatuniye Medresesi ve Nide Ak Medrese) 9 ve bir rnekte camide Nide Sungur Bey Camii) 10 bulunmaktadr. Medreseler baz rneklerde dtan ssleme eritleriyle kuatlmakta, kuatma kemeri kelikleri, kemer i yz, kemerlerin oturduu stunce ve balklar ya da duvar payelerinin yzeyleri sslemelidir. Baz rneklerde ssleme sadece kemer yzeyinde yer alrken, bazlarnda sadece kemer keliklerinde yer almaktadr. Eretnaoullarna ait bir rnekte (Nide Sungur Bey Cami) ise duvarlar geometrik, bitkisel ve figrl sslemenin de yer ald erit ve panolarla hi bo yer braklmadan sslenmitir. Eyvann iinin bu derece youn ta sslemeli oluu ve figrl sslemenin eritlerde en ok kullanld tek rnek olmas asndan Anadolu-Trk Sanatnda nemli bir yere sahiptir. Yine figrl sslemenin yer ald Pein Ahmet Gazi Medresesi (1375-76) ise,11 figrl sslemelerin kompozisyonu ile nemli bir yere sahiptir. Arslan figrlerinin arka ksmlar zerine oturarak sancak tad tek rnek olmas asndan Anadolu-Trk ta sslemeciliinde nemli bir rnektir. Beylikler Dneminde ilk kez ta sslemenin grld mimari ge olan tavan ve pencere akl tavan ise, sadece Bat Anadolu rneklerinde karmza kmaktadr. lk olarak Seluk sa Bey Camii (1375) dou giriin tavannda grlen ssleme, (Fotoraf 13) daha sonra Milas Firuz Bey Camii (1394) son cemaat yeri st pencere aklklarnn tavannda12 ve son olarak da Balat lyas Bey Camii (1404) pencere aklklarnn tavanlarnda karmza kmaktadr.13 Buradan da 1417 tarihli Bursa Yeil Camii pencere aklklarnn tavanlar ile erken Osmanl sslemesine gemektedir.14 Pencere akl tavanlarnda genellikle geometrik ssleme, zellikle de yldz kompozisyonlar uygulanmtr. Fakat bir rnekte (Balat lyas Bey Camii), gney duvar dou alt pencere tavannda yldz kompozisyonuna ereve oluturan yaz eridi vardr.

75

Mihraplar ise, Orta Anadolu ve Bat Anadolu rneklerinde farkllklar gstermektedir. ncelikle malzeme farkll dikkati ekmektedir. Orta Anadoluda ta, Bat Anadoluda ise mermer kullanlmtr. Orta Anadolu rnekleri dtan eritlerle kuatlmas, dta ve ite gvdeleri ve balklar sslemeli stuncelerin bulunmas, kavsara ve kemer keliklerinin sslenmesi, kabaralarn ve ni ilerinin youn sslemeli oluuyla Anadolu Seluklu geleneini devam ettirmektedir. Buna karlk, Bat Anadolu rnekleri ise, incelip ykselmeleri, dtan mukarnas sralaryla kuatlm olmalar, eritlerin yerine panolarn kullanlmas, nilerin iinde bitkisel zemin zerine yatay kitabe eritleri ve palmet biimli tepelikleriyle yeni araylarn portallerdeki sadelemeyle sslemelerin ie kayarak younlat yeni ssleme programlarnn denendii uygulamalar olarak karmza kmaktadr. Beylikler Dnemine ait yaplarla Anadolu Seluklu ve Erken Osmanl dnemine ait yaplardaki ta sslemeyi karlatrdmzda; ta sslemelerin yer ald yap trlerini Anadolu Seluklu Dneminde kale, han, cami, medrese, zaviye ve trbe; Beylikler Dneminde cami, medrese, imaret, darlhffaz, zaviye, tekke, trbe, hamam ve eme; erken Osmanl Dneminde ise cami, medrese ve bedesten oluturmaktadr. Yaplarda sslemelerin yer ald mimari geleri ele aldmzda; Anadolu Seluklu Dneminde portal, kap, pencere, minare, eyvan ve mihrap; Beylikler Dneminde cephe, portal, kap, pencere, korkuluk, ebeke, saak, minare, eyvan, tavan ve mihrap; Erken Osmanl Dneminde ise portal, pencere alnlklar, tavan ve mihrapla snrl tutulduu dikkati ekmektedir. Anadolu Seluklu Dneminde sslemelerin yer ald biimsel dzenlemeleri eritler, panolar, madalyonlar, kabaralar, kemer ve kavsara kelikleri, kaval silmeler, stunce gvde ve balklar, rtenler; Beylikler Dneminde ise, zerlerinde sslemelerin yer ald biimsel dzenlemelerde deiik uygulama ve belirgin yenilikler dikkat ekmektedir. 14. yzyl balarnda, yatay-dikey eritler, yatay-dikey dikdrtgen panolar, kare ve sivri kemerli panolar, madalyon, kartu, kabaralar, kuatma kemerleri ve kavsara kelikleri, stunce gvde ve balklar vb. biimsel dzenlemeler iinde sslemeler grlrken; 14. yzyln sonlarndan itibaren portal, pencere ve mihrap gibi mimari gelerdeki biimsel deimeler sonucu eritler, sivri kemerli panolar, kartu, kabara, kuatma kemeri kelii, stunce gvde ve balklar grlmemeye balanmtr. Mihrap i kelerinde yer alan stunce gvdeleri bezemesiz balklar ise mukarnasldr. Erken Osmanl dneminde ise ince eritler, pano, pencere alnlk ve tavanlar ile kavsara kelikleri oluturmaktadr. Biimsel dzenlemelerdeki azalma sslemeye de yansm, bu nedenle Erken Osmanl dnemi yaplarnda ta ssleme baz rnekler dnda, basit geometrik sslemeler ile rumi ve palmet-lotustan oluan sade bitkisel uygulamalarla karmza kmaktadr. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde; cephe, portal, kap, pencere (korkuluk-ebeke), saak, minare, eyvan, tavan, pencere akl tavan ve mihrap gibi mimari geler zerinde yer alan yatay-dikey erit, dikdrtgen, kare ve sivri kemerli pano, madalyon, kartu, kabara, kuatma kemeri ve kavsara kelii, stunce gvde ve balklar, rten vb. biimsel dzenlemeler zerinde geometrik, bitkisel, figrl, kark, dier kompozisyonlar ve yaz olmak zere alt farkl trde ssleme ile karlayoruz. Erken Osmanl dneminde ise, ssleme tr olarak geometrik, bitkisel ve yaznn

76

youn olarak kullanldn, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde karlatmz figrl, kark ve dier kompozisyonlardan oluan ssleme trlerinin ok az ya da figrl sslemede olduu gibi hi kullanlmad dikkati ekmektedir. Bunlardan geometrik sslemeler, 1. izgilerle oluan dzenlemeler (a- dz izgiler, b- krk izgiler, c- spiral yapan eriler), 2. gemelerle oluan dzenlemeler (a- krk izgi-okgen geme, byarm daire, daire ve oval geme, c- okgenlerin gemesi, d- yldz geme), 3. okgenler, 4. yldz olmak zere drt grupta karmza kmaktadr. Geometrik eitlemelerdeki kompozisyonlarn farkllklar geneline baktmzda, ayrld her beyliin, baz ayrnt Bu ve farkl

nedeniyle

birbirinden

dikkati

ekmektedir.

dzenlemelerin yan sra, baz kompozisyonlarda veya eitlemelerinde ortak dzenlemeler gsterenler de grlmektedir. Beyliklerden de zellikle Orta Anadoluda yer alan Karamanoullar ile Eretnaoullarna ait yaplarda ayn kompozisyonun ya da eitlemelerin grlmesi dikkat ekicidir. Beyliklerden Karamanoullar ve Eretnaoullarna ait yaplarda grlen geometrik sslemeler; cephe, portal, kap, pencere, korkuluk, ebeke, minare, eyvan ve mihrap gibi mimari geler zerinde genellikle erit, pano, madalyon, kabara, kaval silme ve stunce gvdelerinde yer almalarnn yan sra, izgilerle oluan dzenlemelerden, krk izgilerin kesimesiyle ve spiral yapan eriler ve gemelerden oluan geometrik kompozisyonlardan meydana gelmeleri asndan olduka benzemektedir. Bunda da, ayn blge iinde olmalar, ticari ve askeri ilikiler, gezici ustalar gibi nedenler etkili olmu olabilir. Saruhanoullarna ait yaplardaki geometrik sslemeler, sadece portalde yer almalar ve okgenlerin gemesiyle biimlenmi geometrik kompozisyonlardan olumalaryla dier beyliklerden ayrlmaktadr. Aydnoullar ve Menteeoullarna ait yaplarda grlen geometrik sslemeler; pencere, korkuluk, ebeke ve tavan gibi mimari geler zerinde ve panolar iinde yer almalarnn yan sra, izgilerle oluturulan dzenlemelerden, krk izgilerin kesimesiyle biimlenen yldz kompozisyonlarndan olumalaryla da benzerlik gstermektedirler. Bunda da ayn blge iinde olmalar, ticari, askeri ve kltrel ilikilerinin etkili olduu dnlebilir. Yine Karamanoullar ve Eretnaoullarnda youn olarak grlen erit, kabara, kaval silme ve stunce gvdeleri zerindeki baklava, begen, daraltlm altgen, yarm alt kollu yldz, zigzag, balk srt, meander, zencerek, halat rg ve yrek kompozisyonlar; Aydnoullar ve Saruhanoullar Beyliklerinde erit, kabara, kaval silme ve stunce gvdesi vb. biimsel dzenlemeler grlmedii iin yer almamaktadr. Hamitoullar Beyliine ait yaplarda grlen geometrik kompozisyonlar, yerleri ve biimsel dzenlemeleri asndan Karamanoullar ile Eretnaoullar rneklerine benzemektedirler.

77

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemine ait yaplarda geometrik sslemeleri, izgilerle oluanlar, gemeler, okgenler ve yldz dzenlemeleri olutururken; erken Osmanl dnemine ait yaplarda sadece izgilerle oluan kompozisyonlarn uyguland dikkati ekmektedir. Geometrik kompozisyonlardan okgen, yldz, zigzag, ark- felek, meander, gamal ha, zencerek ve zellikle yarm alt kollu yldz kompozisyonlar Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemine (Karamanoullar ve Eretnaoullar) ait eserlerde youn olarak kullanlrken, erken Osmanl dnemi yaplarnda meander, zencerek (tekli) ve yldz kompozisyonlarnn tercih edildii grlmektedir. Beyliklerden Karamanoullar ve Eretnaoullar yaplarnda grlen bitkisel sslemeler, portal ve mihrap dndaki mimari gelerde farkllk gsterirse de; erit, pano, kemer ve kavsara kelii, kaval silme, stunce gsdesi ve balklarndan oluan biimsel dzenlemeleri ve kompozisyonlar asndan byk benzerlikler vardr. Sadece Karamanoullar Beyliinde dierlerinden farkl olarak hatayi kompozisyonu grlmektedir. Karaman brahim Bey mareti (1433) portali kap kemeri keliklerindeki hatayi kompozisyonlu bitkisel ssleme gerek kompozisyon, gerekse iilik ve malzeme olarak farkldr (Fotoraf 14). Kapnn kemer keliklerindeki ssleme, dzenleme ve iilik olarak Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerine ait hibir yapda grlmemektedir. Dzenleme daha sonralar 16. yzylda, Osmanl ini ve kalem ilerinde grlen bahar dal kompozisyonlarnn taa uyarlamas olarak grlmektedir. Bu zellik dikkate alndnda, tarih ve dnem olarak Trk ssleme sanatnda olduka nemli bir yer tutaca kansndayz. Ayrca, Karamandaki Karamanoullarna ait rneklerde teknik olarak yksek kabartma uygulanmas, dier bir farkllk olarak karmza kmaktadr. Karaman Hatuniye Medresesi (1382) portal ve ke odalarnn kaplarndaki bitkisel sslemeler hem yksek kabartma teknii hem de kademeli yerletirilmeleri nedeniyle yaratlan k-glge etkisiyle olduka plastik bir grnm kazanmlardr. Portaldeki bitkisel sslemelerin yer ald eritlerinin daha ok dikey eritler olduklar, buradaki dzenlemelerin birbirinden ayr ve sade olmalarndan ok, birbiriyle sk skya bal ve girift olmalar dikkati ekmektedir. Sslemeleri oluturan palmet, lotus ya da rumilerden biri ktnda, tm kompozisyonun bozulaca bir dzenlemeye gidilmitir. Ayn zellik gneybat ke odasnn kaps zerindeki kitabeli eritlerin arasnda kartularda da vardr. Buradaki kartular oluturan palmetlerin birini karttmzda denge bozulmaktadr. Bu da tm program etkilemektedir. Yapdaki sslemelerin ok youn ve girift olmalarna karn, dzenlemelerinde hibir zaman bir karklk olmamakta ve gz yormamaktadr. nk her erit ya da kartu arasnda braklan bolukla sslemeler arasndaki ilikiler snrlandrlmtr. Ayn zamanda, yzeyden olduka takn rneklerin yer ald blmlerde bile sslemeler birbirlerinin snrlarn inememektedirler. Bu zelliin sslemeleri hem kendi ilerinde hem de dzenlemede bir btnle-birlie gtrd ileri srlebilir.

78

Saruhanoullar Beyliine ait tek rnekte (Manisa Ulu Camii) bitkisel ssleme grlmezken; Aydnoullar Beyliine ait tek rnekte (Seluklu sa Bey Camii) bitkisel sslemeleri palmet, rumipalmet, yarm palmet, palmet-lotustan oluan kompozisyonlar meydana getirmektedir. Bitkisel kompozisyonlar yapnn portallerinde (kuzey, dou ve bat) erit, kavsara ve kemer alt kelerinde grlmektedir. Menteeoullar Beyliine ait iki cami ve bir medreseden oluan rnekte, bitkisel sslemeleri rumi, palmet, rumi-yarm palmet, rumi-palmet, palmet-lotus, rumi-palmet-lotus, rumi-pallet-akayk, hatayi vb. kompozisyonlar oluturmaktadr. Kompozisyonlar yaplarda portal, pencere, saak ve mihrap gibi mimari geler zerindeki kitabe erevesini oluturan eritler, pano, kemer ve kavsara kelikleri ile tepeliklerde karmza kmaktadr. Menteeoullar Beyliine ait rnekler portal, pencere, saak ve mihrap gibi mimari geler zerinde, pano, kemer ve kavsara kelikleri ile tepeliklerde yer almalar, kompozisyonlarda da rumipalmet-akayk ve hatayinin grlmesiyle dier beyliklere ait rneklerden ayrlmaktadr. Yine bitkisel sslemelerin kitabe panolarn kuatma ya da kitabe panolarn kuatan eritlerde yer almasyla da deiiklik gstermektedir. Hamitoullar Beyliine ait cami, medrese ve trbe olmak zere rnekte ise, bitkisel sslemeleri palmet ve rumi-palmet kompozisyonlar meydana getirmektedir. rneklerdeki bitkisel sslemeler belli yrelerde bulunmalar ve sade bir iilik gstermeleri asndan Aydnoullar rneklerine benzemektedir. Beylikler Dnemine ait bitkisel sslemeleri oluturan kompozisyonlarda da Anadolu Seluklu Dnemi rnekleriyle (zellikle Karamanoullar ve Eretnaoullar Beyliklerine ait eserlerde) benzerlikler dikkati ekerken, erken Osmanl dnemi rneklerinde yeni kompozisyonlar bitkisel ssleme repertuvarna katlmtr. Fakat erken rneklerde rumi, palmet, palmet-lotus vb. kompozisyonlarn kullanldn; 15. yzyldan sonra bunlarn yerini akayk, hatayi kompozisyonlarna brakt dikkati ekmektedir. Bu zellikleriyle Bat Anadolu (Aydnoullar ve Menteeoullar) beylikleriyle ilikiler grlmektedir. Karamanoullar Beyliine ait yaplardan zellikle Karamanda bulunan rneklerdeki bitkisel sslemeler slup ve iilik asndan byk benzerlik gstermektedir. zellikle Karaman Hatuniye Medresesi (1382) portali ve Erzurum ifte Minareli Medrese (13. yzyln 1. yars), Sivas ifte Minareli Medrese (1271-72) ve Sivas Gk Medrese (1271-72) ile Beyehir Erefolu Camii (1297-99) portalleri arasnda hem sslemeler hem de ssleme programlar asndan byk benzerlikler grlmektedir. zellikle Sivas Gk Medresenin portali ile Karaman Hatuniye Medresesi portali erit says, eritlerde yer alan sslemeler ve yerleri itibariyle birbirinin kopyas gibidir.15 Bat Anadolu beyliklerinden Menteeoullarna ait eserlerde bitkisel sslemeler ile Erken Osmanl dnemine ait Bursa Yeil Camiinin (1419-1424) bitkisel sslemeleri arasnda iilik ve

79

kompozisyon asndan benzerlikler kurulabilir. Milas Firuz Bey Camii (1394) mihrap kavsarasndaki bitkisel sslemeler ile Bursa Yeil Cami (1419-1424) pencere alnlklarndaki bitkisel sslemeler iilik ve kompozisyon olarak birbirine ok yakn grnmektedir.16 Beylikler Dnemi ta sslemesinde ok youn grlmese de, figrl ssleme gerek dzenleme, gerekse kompozisyon olarak Orta Anadoludaki rneklerde Anadolu Seluklu etkilerini srdrrken; Bat Anadolu rneklerinden Pein Ahmet Gazi Medresesinde (1375-76) grlen arslanlar biimsel dzenleme ve kompozisyonu ile dier rneklerden farkl yeni bir uygulama olarak karmza kmaktadr.17 Saruhanoullar, grlmemektedir. Beylikler Dnemine ait rneklerde grlen figrler, her eyden nce bulunduklar yerler ve biimsel dzenlemelerle birbirinden ayrlmaktadr. Sadece Karamanoullarnda ejder ve Eretnaoullarnda arslan figr rten zerinde yer almalaryla; Erentaoullarnda ift bal ku ile Menteeoullarnda arslan figr ise pano iinde bulunmalaryla benzerlik gstermektedir. Bunlarn dnda, birbirine konum ve biimsel dzenlemeler ile slupsal olarak benzememektedirler. Eretnaoullar rnekleri bir eritte yer almalar ve kvrk daldan kmalar gibi zellikleriyle, Menteeoullar arslan figrleri, arka ksmlarnn zerine oturmalar ve ellerinde sancak tutmalar; yine Eretnaoullar arslan figrleri kapnn iki yannda ve hareket eder durumda olmalaryla dier rneklerden ayrlmaktadrlar. Karamanoullarndaki ejder figr, slup ve iiliinin kabalyla dier rneklerden ayrlmaktadr. Bu tr farkllklarn nedenini, yaplardaki tarih fark ile aklamak uygun olabilir. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde ta sslemede nemli bir yere sahip olan figrl sslemenin, Erken Osmanl dnemine ait rneklerde yer almamas dikkat ekicidir. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemine ait figrl sslemeler slup, iilik ve kompozisyon olarak az da olsa farkllk gstermektedir. Nide Sungur Bey Camii (1335) eyvanndaki kuzey portalindeki sslemeler Anadolu Seluklu Dneminde kompozisyonlarn Beylikler Dneminde uygulamas olmasyla nemlidir. Takn Paa Camii arslan bal, Karaman Arapzade Camii ejder bal rtenlerinin, Anadolu Seluklu Dneminin figrl rten geleneinin Beylikler Dneminde devam olduu sylenebilir. Karaman Hatuniye Medresesi portalindeki gvercin ise kompozisyon olarak, vcudun cepheden, ban ise profilden gsterilmesi, yelpaze kuyruun bacaklar arasndan aa sarkmas vb. zellikleri ile Anadolu Seluklu Dneminin ift bal kartal kompozisyonunun gvercine yansmas olarak grnmektedir. Bu zellikler, Anadolu Seluklu figr geleneinin Beylikler Dneminde de devam ederek beyliklerle birlikte sona erdiini gstermektedir. Geometrik-bitkisel, bitkisel-dier, yaz-bitkisel ve geometrik-bitkisel figrl olmak zere drt gruba ayrlan kark kompozisyonlar; Orta Anadolu ve Akdeniz Blgelerindeki yaplarda youn olarak Aydnoullar ve Hamitoullar Beyliklerine ait rneklerde figr

80

karmza karken, Bat Anadoluda pek grlmemektedir. Bunun ise kark sslemelerin zerinde yer ald erit, kuatma kemeri kelii, madalyon, kabara vb. biimsel dzenlemelerin Bat Anadolu beyliklerinde kullanlmamasndan kaynaklandn dnmekteyiz. Beyliklerden Karamanoullar ile Eretnaoullarna ait rneklerde grlen kark ssleme ve kompozisyonlar birbirine portal, eyvan ve mihrap gibi mimari geler zerinde, erit, madalyon, pano, kemer ve kavsara ke likleri, stunce gvdelerinde yer almalarnn yan sra, Karamanoullarnn Karamandaki yaplar dndaki rneklerde slup ve iilik olarak da benzemektedir. Bunun nedeni ise, beyliklere ait yaplarn birbirine yakn tarihlerde ve yerlemelerde bulunmalar ile aklanabilir. Saruhanoullar ile Menteeoullar Beyliine ait yaplarda kark ssleme birbirinden ve dier beyliklerden tamamen farkl kompozisyon zellikleri ve konumlaryla ayrlmaktadr. Hamitoullar Beylii rnekleri ise cephede youn olarak yer almalar, madalyon ve panolar iinde bulunmalar ile dier beyliklere ait rneklerden ayrlmaktadr. Bitkisel-dier motiflerden oluan kompozisyonlar sadece Karamanoullar ile Hamitoullar Beyliklerinde yer almaktadr. Fakat gerek iilik, gerekse slup olarak birbirine benzememektedir. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemindeki yaplarda kark sslemeler erit, madalyon ve kabaralarda grlrken, Erken Osmanl dneminde erit, madalyon ve kabaralar kullanlmad iin, buna bal olarak kark ssleme de tercih edilmemi olmaldr. Hibir gruba sokamadmz ve Dier Kompozisyonlar olarak adlandrdmz kandiller; Eretnaoullar Beyliine ait yaplarda mahfil korkuluklar ile mihrapta tek olarak; Menteeoullar Beyliine ait yaplarda pencere ve mihraplarda (pencerelerde tek, mihraplardan birinde iki, dierinde olarak) karmza kmaktadr. Boyut ve konumlar farkl olmamakla birlikte; gen kaide, yuvarlak gvde ve gen azl olmalaryla form asndan benzerlikler grlmektedir. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminin ssleme trleri arasnda yer alan ve hibir gruba dahil edemediimiz iin dier kompozisyonlar bal altnda ele aldmz kandil motifi de Erken Osmanl Dneminde, figrl sslemede olduu gibi ssleme programna dahil edilmemitir. Yaz ise sls, kufi ve makl olarak trde karmza kmaktadr. Sls rneklerden zemini bo olanlar Orta Anadolu ve Gney Anadolu Blgeleri yaplarnda, zemini bitkisel bezemeli olanlar ise Bat Anadolu Blgesindeki yaplarda grlmektedir. zellikle de mihrap nileri iindeki rneklerin girift bitkisel bezemeli oluu dikkat ekicidir. Yine, Seluklulara ait 1251 tarihli Konya Karatay Medresesinde grlen kitabe panosunun evresini oluturan bitkisel bezemeli eritten oluan kompozisyonun 15. yzylda Balat lyas Bey Camiinde tekrar ortaya kmas nemlidir (Fotoraf 1516). Ayrca, yaznn bitkisel ereve iine alnmas, grift bezemeli zeminde yer almas, bitkisel sslemelerle evrilmesi Bat Anadolu beyliklerinin bir zellii olarak karmza kmaktadr.

81

Kufi ve Makl yaz rnekleri de sadece Bat Anadolu beyliklerinden Menteeoullarna ait 1394 tarihli Milas Firuz Bey Camiinde karmza kmaktadr. Her iki yaznn da, portalin zerindeki sivri kemerli alnlk iinde bitkisel zeminde yer almas dikkat ekicidir (Fotoraf 17). Dier bir grubu oluturan yaz kompozisyonlar ise; dier ssleme trlerinden farkl olarak Erken Osmanl Dnemi yaplarnda da, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi yaplarnda olduu gibi youn olarak kullanlmtr. Ancak, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde youn olarak kullanlan slsn yerini Erken Osmanl Dneminde nesih yaz almaya balamtr. Anadolu Seluklu Dneminde yaplarda grlen kufi yaz Beylikler Dneminde grlmemesine karn, Erken Osmanl Dnemi yaplarnda az da olsa kullanlmtr. Sonu olarak; Beylikler Dnemine ait yaplarda ta ssleme ve programlar, kendi iinde olduu gibi dier beylikler arasnda da farkllklar gstermektedir. Beylikler Dnemine ait yaplarda grlen ta ssleme programlarnda sslemelerin bulunduu mimari gelerden hareketle on yedi grup belirtilmitir. Gruplardan birinci, drdnc, altnc, yedinci, on ikinci, on nc, on drdnc ve on beinci gruplar sadece Karamanolu Beyliine ait yaplarda; sekizinci ve onyedinci grup sadece Eretnaoullarna at yaplarda; dokuzuncu grup Aydnoullarna; onuncu, on birinci ve on altnc grup Menteeoullarna ait yaplarda karmza kmaktadr. nc grup Karamanoullar ile Eretnaoullarna; beinci grup Karamanoullar, Eretnaoullar ve Pamitoullarna ait yaplarda; ikinci grup ise Karamanoullar, Eretnaoullar, Saruhanoullar ve Hamitoullarna ait yaplarda grlmektedir. Yap says ve tr olarak en ok rnee sahip Karamanoullar Beylii, ssleme proramnda da on bir farkl grupla ilk srada yer almaktadr. Gruplar birbirinden farkl olduu gibi, ayn grup iinde yer alan rnekler bile program olarak birbirine ok benzememektedir. Bu da, her yap iin ayr bir programn yaplm olabilecei ile alanabilir. Hatta ayn yapnn dta ve iteki farkl mimari geleri zerindeki programlarda da farkllklar grlmektedir. Bunlardan sadece Aksaray Zinciriye Medresesi ile Nide Ak Medrese rneklerinde d ve iteki ssleme programlarnda benzerlikler grlmektedir. Karamanoullarna ait 14. yzyl ile 15. yzyl rnekleri farkldr. Hatta dzenlemelerdeki farkllk yakn konumdaki ehirler arasndaki yaplarda da dikkati ekmektedir. Aksaray ve Ermenek yaplarnda geometrik sslemede, Karaman yaplarnda ise bitkisel sslemede younluk grlmektedir. Yine teknik olarak da Karaman yaplarnda yksek kabartma, dier yerleimlerdeki yaplarda yzeysel alak kabartma grlmektedir. 15. yzyl yaplarnda Konya rneklerinde eritler zerinde geometrik ssleme, Karaman rneklerinde ise kemer keliklerinde bitkisel ssleme yer almaktadr. Eretnaoullarna ait yaplardaki ta ssleme ve programlarnda; youn olarak erit, kaval silme ve stunce gvdelerinde, bitkiselden daha ok geometrik ve kark sslemelere yer verilmesi ilgintir. Yine yaplarda sslemelerin yer ald portal, pencere, eyvan ve mihrap vb. mimari gelerin hi bo

82

yer braklmadan doludrulmas ve erit saysndaki art dikkati ekmektedir. Ayrca, figrl sslemenin de en youn grld beyliktir. Figrl sslemelerde; yer aldklar biimsel dzenlemeler ve slup olarak Seluklu geleneini devam ettiren son rnekler olmasyla da nemlidir. Saruhanoullarnda ta sslemenin tek rnekte grlmesi dikkat ekicidir. Bu rnekte (1366 tarihli Manisa Ulu Camii) ssleme program, erit, pano vb. dzenlemelerden ok, dz ve ibkey silmelerden oluan sade bir dzenleme gstermektedir. Ssleme olarak ise; geometrik ve kark ssleme trlerinin uygulanmas, bunlarn da sadece portal nii iinde belli blmlerde birbirinden uzak konumda bulunmas sade dzenleme anlayn gstermektedir. Aydnoullarnda da tek rnekte (1374 tarihli Seluk sa Bey Camii) ta ssleme ile karlamaktayz. Yapda sslemelerden ok, cephe dzenlemeleri dikkat ekicidir. Cephede zellikle giri (bat) cephesine nem verilmitir. Bu nedenle bu cephe dierlerinden daha yksek tutulmu, portal daralp uzayan iki kademeli kavsaral, pencereler ise ift katl olarak dzenlenmitir. Yine hem portal hem de cephelerdeki pencerelerin farkl dzenlemeleri nedeniyle yenilik araylar ve ilk denemelerinin grlmesi asndan da nemli bir yere sahiptir. Ayrca, ilk ta sslemeli tavann burada grlmesi de bu grmz desteklemektedir. Yine, yapnn portal ve pencerelerinde grlen Suriye-Zengi etkilerini de, mimarnn aml olmasna balamak uygun olacaktr. Menteeoullarna ait yaplarda da bu yeni deneme ve dzenlemeler devam etmektedir. Her yapda ayr portal dzenlemesi, erit, sslemeli gvdeli ve balkl stunceler ile kavsaralarn bulunmamas ssleme programlarna etki etmi, programlar sadeleerek sslemeler belli blmlerde toplanmtr. Bir klliyenin paras olmas, ya da son cemaat yeri kullanm vb. nedenlerle portal ikinci planda nemsenmi, sslemeler ite mihraplara kaymtr. Yine giri cephesinin dnda tm cephelerin program katlmasnn, ssleme programndaki yeni araylarn vedenemelerin en nemli kant olduunu dnmekteyiz. Hamidoullarna ait yaplarda, biimsel dzenlemeler ile ssleme trleri Orta Anadolu beylikleriyle ayndr. Ancak, Korkuteli Aleddin Camii portali gerek dzenleme, gerekse kompozisyonlar asndan farkldr ve dier rneklerden ayrlmaktadr. Beylikler Dnemindeki yaplarda grlen ssleme programlarnda banilerin etkilerinden sz etmenin, ssleme programlarnn birbirine benzememeleri ve farkl olular nedeniyle mmkn olmad sylenebilir. Bu etkileri belirlemek iin elimizdeki ok fazla veri olmamas, kesin eyler sylemeyi engellemektedir. Ancak, almamzn kapsamna giren eserlere baktmzda, zellikle emir ya da beylerin yani st dzeydeki ynetici ve saray evresine mensup kiilerin yaptrd yaplarn boyut olarak byk oluu, dta ve ite youn sslemeye sahip olular; edebiyat, tarikat ehli ve din adamlar tarafndan ina ettirilen yaplarn ise dierlerinden daha sade ve sslemelerin zerinde yer ald mimari gelerin farkl konumlar, ssleme programlarnn sadelii vb. zelliklerden hareketle yaplardaki ssleme programlarnda yukardan aaya doru, younluktan sadelie bir hiyerarinin olduu ileri srlebilir. Bundan hareketle de banilerin etkisinden sz edilebilir.

83

Ayrca, ayn kii tarafndan ayn yllarda yaptrlan baz eserler arasndaki farkllk, programlamada banilerin yan sra dier baz kiilerin de (mimar vb.) etkilerinin olduunu gstermektedir. Bunu kesin olarak sylemek olduka gtr. nk Beylikler Dnemine ait yaplarn ounun mimar bilinmemekte, bilinenlerin ise tek yap baznda kalmalar bize deerlendirme frsat vermedii iin kesin yorumlar getirmemizi engellemektedir. Sadece, Seluk sa Bey Camiinde grlen Suriye-Zengi etkilerinden hareketle mimarnn da aml olmas nedeniyle programlamada banisinin yan sra mimarnn da rol oynad ileri srlebilir. Son olarak; Orta Anadolu Beylikleri, gerek sslemelerin yer ald mimari geler, gerekse ssleme trleri, kompozisyonlar ve giri cephesi dzenlemeleri ile Anadolu Seluklu ta ssleme geleneini 14. yzyln sonuna kadar devam ettirmektedir. 15. yzylda ise, baz denemelerle yaratlan farkllklar gze arpsa da, buradaki beylikler Anadolu Seluklu Devleti topraklar zerinde kurulmu olmalar nedeniyle bu gelenekten kopamamlardr. Akdeniz Blgesindeki erken rnekler Anadolu Seluklu rneklerine benzerken, daha ge rneklerde deiiklikler grlmektedir. Yap tr, mimari geler, biimsel dzenlemeler, ssleme tr ve kompozisyonlar asndan Anadolu Seluklu ile Karamanoullar ve Eretnaoullar Beylikleri arasndaki benzerliklerin, Erken Osmanl ile Aydnoullar ve Menteeoullar Beylikleri arasnda grlmesi dikkati ekmektedir. Bunda da Karamanoullar ve Eretnaoullarnn hakim olduklar blgelerin daha nce Anadolu Seluklu Devletinin egemenlii altnda olmas, bu evrelerde Anadolu Seluklu Dneminden itibaren youn olarak ta sslemelerin grlmesi ve sanatlarn Anadolu Seluklu Dneminden itibaren ustarak ilikisiyle Beylikler Dnemine tanm olmasndan kaynakland sylenebilir. Bat Anadolu beyliklerinin hem blgesel hem de dier alardan Anadolu Seluklu etkilerinden uzakta kalmalar ve evre ile ilikileri (askeri, ticari, kltr-sanat), Anadolu Seluklu geleneinden farkl olarak yeni denemelere daha ak ve yatkn olmalarn salamtr. Bu nedenle Anadolu Seluklu yerine Erken Osmanl rnekleriyle; malzeme-teknik, sslemelerin konumu ve biimsel dzenlemeleri, ssleme tr ve kompozisyonlar ile ssleme programlar asndan benzerlik gsterdikleri sylenebilir. Bat Anadolu beylikleri bunlarn dnda cephe, portal, pencere, tavan, saak, mihrap vb. mimari gelerde yaptklar denemelerle; gerek malzeme, gerekse ssleme programlarnda Anadolu Seluklu gelenei ve slubundan ayrlarak, Erken Osmanl sanatna geii salayacak bir gei slubu yaratmlardr. Figrl ve kark sslemenin bir rnek dnda kullanlmamas, cephe dzenlemelerinde giri cephesinin dnda tm cephelerin ssleme programna dahil edilmesi de bu gei slubunun bir parasn oluturmaktadr.

84

Bu nedenle de Anadolu-Trk mimari sslemesindeki geliim ve sreklilik; Anadolu Seluklu-Orta Anadolu Beylikleri (Karamanoullar-Eretnaoullar), Bat Anadolu Beylikleri (AydnoullarMenteeoullar) Erken Osmanl Dnemi olarak izlenerek deerlendirilmelidir kansndayz. 1 H. rcn Barta, Zincirkran Mehmet Bey Trbesi Sslemeleri zerine, 5. Antalya

Seluklu Semineri Bildiriler, Antalya 1995, s. 141-155. 2 S. gel, Bir Seluklu Portalleri Grubu ve Karamandaki Hatuniye Medresesi Portali, Yllk

Aratrmalar Dergisi, II (1958) s. 115-128; R. H. nal, Osmanl ncesi Anadolu Trk Mimarisinde Takaplar, zmir 1982, s. 26, 42, 65.; M. zkarc, Nidede Trk Mimari Eserleri, Erzurum 1996, s. 128-130. 3 B. Karamaaral, e Daire Motifinin Mahiyeti Hakknda, Sanat tarihinde konografik

Aratrmalar Gner nala Armaan, Ankara 1993, s. 257-258. 4 5 Y. Demiralp, Akehir ve Kylerinde Trk Antlar, Ankara 1996, s. 81-82. S. K. Erturul, Etkileim Sahas inde Seluk sa Bey Camii, Uluslararas Sanatta

Etkileim Sempozyumu Bildiriler, Ankara 25-27 Kasm 1998, Ankara 2000, s. 158-163. 6 7 Y. Demiralp, a.g.e., s. 258-260. A. Durukan, Balat lyas Bey Camii, Ankara 1988, s. 12-14; M. Grr, Balat lyas Bey

Camii Cephe Dzenlemesi ve Pencere Sslemeleri, V. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, 19-20 Nisan 2001, Ankara 2001, s. 253. 8 Y. zbek, Dou-Bat Kavanda Bir Osmanl Yaps: Milas Firuz Bey Zaviyesi, Prof. Dr.

Zafer Bayburtluolu Armaan, Sanat Yazlar, Kayseri 2001, s. 397-405. 9 M. Szen, Anadolu Medreseleri. Seluklu ve Beylikler Devri, I, istanbul 1970, s. 34-39,

179-182, 140-144, 194-201. 10 11 s. 597-98. 12 Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme, I, Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. M. zkarc, a.g.e., s. 56-58. . Yetkin, Baz Seluklu ve Beylikler Devri Ta Sslemelerindeki Figrl Plastikle lgili

konografik Yorumlar, Sanat tarihinde konografik Aratrmalar. Gner nala Armaan, Ankara 1993,

627-28; Y. zbek, a. g. m., s. 405-408. 13 14 M. Grr, a.g.b., s. 253-261. Y. Demiriz, a.g.e., s. 331-350.

85

15 16 17

S. gel, a. g. m., s. 115-128. Y. Demiriz, a.g.e., s. 331-377; Y. zbek, a. g. m., s. 406-409. . Yetkin, a.g.b., s. 597-598.

86

Beylikler Dnemi Mimarisinde Figrl Ssleme / Dr. Muhammet Grr [s.55-61]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Anadolu Ta sslemesinde olduka zengin bir alan olan figrl ssleme, hem ssleme hem de ikonografi aratrmalar iin nemli bir kaynak oluturmaktadr. Anadoluda'ki eitli kltrler ile, Anadolu d sanatn biimlendirdii, zellikle Orta Asya inanlarnn younluk kazand bir anlam zenginlii ve girift semboller dnyas ortaya kmaktadr. Orta Asya'da insan ve hayvan figrleri daima sembolik amalarla ilenmi ve atl gebe kltrnn amanizme bal inan dnyasnn kozmolojik, astrolojik ve mitolojik simgeleri olmutur. Avrasya gebe kltrnn sentezi olan hayvan slubu, Seluklular'da halen yaayan gebe ruha aksetmitir. 10. yzyldan itibaren kitle halinde slamiyet'i kabul etmeye balayan Ouzlar'da aman kltrnn etkileri bykt. Bu nedenle Mslman olan Trklerde amanizm geleneklerinin ou, gnmze kadar sre gelmitir. 8. yzylda antik ve Sasani sanat etkisi altnda Emevi saraylarn ssleyen eitli heykel, insan ve hayvan figrl ssleme, slam sanatnda daha sonra ok geliecek olan ikonografik program ortaya koymaktadr. Zengin figrlerin 9. yzyldan sonra Abbasilerle balayarak daha ok el sanatlarnn ssleyici eleri olduu grlmektedir. Bu figrlerde Trk ve Orta Asya slubu diyebileceimiz yeni bir slubun etkileri dikkati ekmeye balar. Abbasilerin 9. yzylda Orta Asya'dan getirttikleri Trk askerleri iin Badat'n kuzeyinde kurulan "Samara ehri" yeni slubun ncs olarak karmza kmaktadr. Bu slub, zellikle 12.-13. yzyl Byk Seluklu sanatna ait rneklerde karmza kmaktadr. Sarayla ilgili av, dans, mzisyenler, taht sahneleri ve saray ileri gelenleri, muhafzlar, hizmetkarlar, ran Edebiyat'ndan alnan ak ve kahramanlk konular, gezegen bur tasvirleri, sfenks, siren, ift bal kartal, ejder vb. fantastik yaratklar, tavus, arslan, kartal vb. sembolik hayvanlar slam dnyasnn yaratt belirli bir ikonografik programla, hatta belirli bir ema ile ahap, seramik, metal, fildii vb. el sanatlarnn farkl dallarnda ana ssleme esi olmulardr. Saray ve evresine ait bu kullanm eyalarna paralel sahnelerin bazen Gazne ve ran blgesi Byk Seluklu ve lhanl saraylarnda olduu gibi, mimaride de ssleme olarak kullanldn gryoruz. Baz slup ve ayrntdaki farkllklara ramen konu programndaki beraberlik, antik ve Sasani dnyasndan uzaklaarak, daha ok Orta Asya'dan gelen gebe el sanat (Avrasya) slubunun etkileri, 9.-14. yzyllar aras slam dnyasnda Trkistan'dan spanya'ya kadar uzanan ok geni bir alanda kendini hissettirmektedir. Anadolu Seluklu figr slubunu etkileyen Avrasya figr slubunun kk M.. 7. yzyldan balatlan ve genellikle skit ad altnda toplanan, eitli Trk gebelerinin sanatna dayanmaktadr. Karadeniz'den in'e, Altaylar'dan Kuzey Sibirya'ya kadar uzanan ok geni bir alanda karmza kan Avrasya sanat, gebe olular nedeniyle byk slup birlii gsterir. Hun Devleti (M.. 3.-M.S. 3. yzyl), dil (Volga) ve Tuna Hunlar (9.-10. yzyl), Karluk'lar (10.-11. yzyl) slam ncesinde Avrasya hayvan slubunu devam ettiren Trk devletleridir. Silahlarda, av aralarnda, tekstilde, at koum takmlarnda, adrlarda en ok grlen sslemeler; maskeler, yrtc kular, arslan, kaplan, geyik, kurt, ejder, hayali hayvanlar ve hayvan mcadele sahneleri olmutur. aman

87

dini, by ve tlsm bu figr sanatnn besleyen ana kaynaklardr. Avrasya figrl ssleme sanatn btn blge ve dnemlerde devam eden ortak zellikleri; stilizasyona gidi, uzuvlar geometrikletirerek deforme etmek, spiraller ve dmlerle sslemek, gvdede ssleyici beneklere yer vermek, "S" eklinde kvrlmalar olarak karmza kmaktadr. Figrler gereklikten uzaklaarak dekoratif bir karakter kazanrlar. Genellikle bir hayvann dier bir hayvanla veya baka bir hayvana ait paralarla birletii grlr. Hayvan ve insan figrlerinin bitkisel ssleme iine kartrlmas da yine bitkisel ssleme ve figr ssleme birleiminin balangcn Orta Asya'ya gtrmektedir. Bu zellikler daha sonra Anadolu Seluklu figr dnyasnda kendini hissettirmektedir. Avrasya gebe sanatnda madeni, ahap ve dier el sanat eserlerinde grlen "Eri kesim" teknii adn alan teknikte baz rneklerde, Anadolu Seluklu figrl ssleme rneklerinde de uygulanmtr. slam dnyasnda el sanatlarnda youn olarak yer alan figrl ssleme, Anadolu'da sivil ve dini mimariye aktarlmtr. El sanat rnekleri ise daha snrl kullanlmtr.1 Anadolu Seluklular Kseda Sava'ndan (1243) sonra siyasi stnln kaybedip Moollar'n hakimiyeti altna girince, mimari eserlerde aman kltyle ilgili sembollere dayanan figrl kabartmalarn oald grlr.2 13. yzyln sonunda Anadolu Seluklu Devleti'nin zayflamasyla birlikte 14.-15. yzyllarda Anadolu'nun eitli blgelerinde kurulan beylikler, Osmanl Devleti'nin egemenliine girene kadar kendi blgelerinde kltr ve imar faaliyetlerinde bulunarak Beylikler Dnemi sanatn oluturmulardr. Beylikler dnemi sslemesinde ok youn grlmese de, figrl ssleme gerek dzenleme, gerekse kompozisyon olarak Orta Anadolu'daki rneklerde Anadolu Seluklu etkilerini srdrmtr. Beylikler dnemine ait 1300-1453 yllarna tarihlenen yedi yapda portal, kap, eyvan ve rtenlerde, erit, pano ve kemer kelikleri ile kemerlerde grlen figrler, I- Doada bulunan hayvanlar (arslan, at, balk, boa, fil, gvercin, kaz, ku, olak, tavus kuu ve tavan) ve II- Hayali hayvanlar (ift bal ku -kartal-, ejder) olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Her iki grup da kendi iinde; sadece figrn bandan oluan ve tm vcuttan oluan rnekler olarak iki gruba ayrlmaktadr. Doada Bulunan Hayvan Tasvirleri Sadece Figrn Bandan Oluan rnekler Arslan; Nide Sungur Bey Camii eyvanndaki eritlerde stten drdncsnde (Fotoraf 1), kvrk daldan kan arslan ba profilden gsterilmitir. Ak azl ve ekik gzl arslanlarn balarnn zerinde sivri kulaklar ile boyunlarnda yeleleri tasvir edilmitir. Boynuyla yapya birleen, cepheden verilen bal, keli oval yzl, dolgun yanakl, patlak ekik gzl, ince uzun burunlu, ak azl, ban iki yannda birer kula bulunan arslan figr, Takn Paa Camii'nin bat cephesindeki rtenlerde (Fotoraf 2) grlr.

88

At; uzun eneli, ekik gzl, gemini azna alm, boynunda izgilerle yeleleri belirtilmi profilden gsterilen at ba tasviri; sadece Eretnaolu yaps olan Nide Sungur Bey Camii giri eyvannda kuzey duvardaki eritlerde (Fotoraf 3'de stten beinci) karmza kar. Boa; kvrk daldan kan hafif ak azl, ekik gzl, bann zerinde hill biimli boynuzlar ile kulaklar profilden gsterilen boa ba tasviri; yine yalnzca Nide Sungur Bey Camii giri eyvan kuzey ve gney (Fotoraf 4'te stten birinci) duvarlarndaki eritlerde yer alr. Fil; yalnzca Nide Sungur Bey Camii giri eyvanndaki eritlerde, kvrk daldan kan fil, kvrk hortumu ve uzun sivri diiyle (Fotoraf 5'te stten birinci) betimlenmitir. Olak; hafif ak az, uzun enesi, sakallar, ekik gzl bann zerindeki uzun boynuzuyla tasvir edilen olak ba; yine yalnzca Nide Sungur Bey Camii giri eyvannn kuzey duvarndaki eritte (Fotoraf 6'da stten birincisi) grlr. Tm Vcuttan Oluan rnekler Arslan; Eretnaolu ve Menteeolu beyliklerine ait birer rneinde de ift olarak gsterilmitir. Turhal Gmtop Zaviyesi kapsndaki tasvirlerin her ikisi de ayakta ve hareket halinde, kuzeydekinin ba geriye dnk, gneydeki ileriye bakan figrlerin kuyruklar rumi biiminde sonlanr (Fotoraf 7). Her iki figrn de kuyruk ular ve balar tahribat nedeniyle belirlenememektedir. Pein Ahmet Gazi Medresesi ana eyvan kemeri keliklerindeki arslan figrleri de karlkl olarak yerletirilmitir. Fakat dier rneklerden farkl olarak, bunlar arka ksmlar zerine oturmakta ve birer sancak tutmaktadrlar (Fotoraf 8). rnekler dierlerinden daha byktr. Fakat, batdaki arslann tuttuu sancak zerindeki kk arslan figr, n ayaklarndan biri havada, dieri dizden krk, arka ayaklarndan biri nde ve dieri arkada hareket halinde, kk kulaklar, hafif ak az, kuyruunun srtnn zerinde ortada bitmesi ve kk olmasyla, Turhal Gmtop Zaviyesi kapsndakilere benzemektedir. Kular; kendi iinde gvercin, kaz, tavus kuu ile isimleri belirlenemeyen ku figrleri olmak zere drt trde karmza kmaktadr. Gvercin; yalnzca Karamanolu Beylii yaps olan Karaman Hatuniye Medresesi portal kavsarasndaki mukarnaslarn sekizinci srasnda ortada yer alan gvercin figr, ba profilden gsterilmi, iki yana ak ayaklarnn arasnda yelpaze biiminde kuyruu, oval gvdesinin iki yannda ak kanatlar ve gvdesi zerindeki ba ile tasvir edilmitir (Fotoraf 9). Kaz; yine yalnzca Karamanolu eseri olan Konya-Meram Hasbey Hamam kap kemerinin ortasndaki kartu iinde (Fotoraf 10), "S" biiminde iki kaz figrnn boyunlarnn apraz kesitii ve gaga gagaya gsterilmi kazlarn balar, sivri gagalar, yuvarlak gzleri ve tyleri izgilerle belirtilmeye allmtr. Gvdelerinden kan rumi biiminde kanatlar olan figrlerin gvdelerinin alt ksmndan kan kuyruklar birleerek yelpaze biiminde sonlanr. (Fotoraf 11)

89

Tavus Kuu; Eretnaolu Beylii'ne ait tek rnei olan Nide Sungur Bey Camii giri eyvannn kuzey duvarndaki eritlerden sttekinin ortasnda, kvrk dallara ayaklaryla tutunan dikey yerletirilmi iki tavus kuu grlr (Fotoraf 12). Uzun kanatlar ve kuyruklar izgilerle belirtilmeye allmtr. Gvdelerinin zerinde ince uzun boyun, tepelerinde ibikleriyle ve sivri gagalaryla kk balar yer alr. Trleri Belirlenemeyen Ku Figrleri; yine yalnzca Nide Sungur Bey Camii giri eyvannn gney (Fotoraf 13) ve kuzey (Fotoraf 14) duvarlarndaki eritlerin st kelerinde, profilden gsterilen kular kvrk dallara basmaktadrlar. Oval gvdelerinin st ksmlarnda izgilerle belirtilmi kanatlar, gvdenin arkasndan kan kuyruklar ile gvdenin zerinde hafif ak gagal, kk yuvarlak gzl ve tepelerinde ibik ve tyler yer alan balar dikkati eker. Tavan; kvrk daldan kan n ve arka ayaklar zerine oturan tavan figrnn alt ksm tahrip olmutur. Bugn sadece oval ba zerinde sivri uzun iki kula grlr. Bu tasvir, Nide Sungur Bey Camii giri eyvannn gney duvarndaki eritlerden batdaki dikey para zerinde yer alr (Fotoraf 15'da stten drdnc figr). Balk; Eretnaolu ve Karamanolu beyliklerine ait birer rnekle temsil edilir. Nide Sungur Bey Camii giri eyvannn gney duvarndaki eritlerden dou st keden ikinci figr olan balk (Fotoraf 16) kvrk daln ucunda tasvir edilmitir. Solunga ve yzgeleri genlerle belirtilmi, pulsuz, kk ve tek olarak gsterilmitir. Konya Meram Hasbey Hamam kap kemeri zerindeki balklar (Fotoraf 17), kaz figrlerinin bann evresinde spiral yapmalar, balarnn aada oluu, ak azlar, pullar ve yzgesiz olularyla Nide Sungur Bey Camii'ndeki rnekten ayrlmaktadrlar. Hayali Hayvanlar Sadece Figrn Bandan Oluan rnekler Ejder; Eretnaolu ve Karamanolu beyliklerine ait birer rnekte karmza kar. Nide Sungur Bey Camii giri eyvannn kuzey duvarnn dousundaki panoyu kuatan eritlerden doudaki dikey eridin kesimesinden sonraki ikinci figr olan ejder (Fotoraf 17), kvrk daldan da taan ve helezoni ekilde kvrlan ak azl, atal dilli ve sivri kulakl olarak tasvir edilmitir. Figrn st enesi zerinde izgilerle belirtilmeye allan burun, ak azda alt ve st enede grlen diler, ekik gzler, sivri uzun kulaklar, kvrk dal ile ba arasnda bilezik biiminde boyundan kan yzge biiminde kanat grlr. Karaman Arapzade Camii bat cephesindeki ejder biimindeki rten ise (Fotoraf 18), dierinden farkl olarak boyutlu olarak gsterilmitir. Boynuyla yapya bitien ba ile boyun arasnda kabaca ilenmi bilezik biiminde pullar, aza doru incelen ba, damla biiminde pullarla yaplm ekik gz, st duda yukar kvrlarak voltle sonlanan ak azda sivri dileri grlr. enesinin altnda pullarnn ilenmi olmasyla dierlerinden ayrlr. Vcudunun Tm Gsterilenler

90

ift Bal Ku (Kartal); yalnzca Eretnaolu eseri olan Nide Sungur Bey Camii kuzey giri kapsnn zerindeki geni eridin ortasnda yer alan kare pano iindeki sekiz dilimli madalyon iinde (Fotoraf 19), drt keye birer palmet ilenmi, balarda sivri kulaklar, kvrk gaga grlr. Boyunlar ters kalp (yrek) meydana getirecek ekilde birbirine dmlenmitir. Kanatlar aktr. Kuyruk yelpaze eklindedir ve gvdeye hill motifi ile balanmtr. Bu ift bal kartal, sungur da olabilir ve byk ihtimalle camiye Sungur Bey'in armas olarak yerletirilmitir (ney 1972: 151-152; nal 1982: 106; Roux 1992: 88). Figrn kanatlar ve kuyruunun tyleri izgisel olarak verilmeye allmtr. Uzun boyunlarnn ucunda yer alan balar, kk gzleri, ak azlardan kan dilleri ile balarnn zerinde kulaklar ve ibikleri grlr. Ters yrek biimindeki boyunlarn zerinde eksende bir palmet yer alr. konografik olarak baktmzda; arslan figr genellikle gnein, aydnln, gcn ve stnln simgesidir. Gcn simgesi olmas dolaysyla hkmdarlarn iareti olmutur. Ayrca koruyucu zelliiyle de dikkati ekmektedir. Arslan motifinin bu zellikleri hemen hemen her kltr evresinde karmza kar.3 Arslan, altn ve gnei, her nesnede mevcut olan hareketlilik, ynelme ve yaratclk ilkesini temsil ettii iin tasavvufi inanlarda tefekkre kar hareketi simgelemektedir.4 Boa, genellikle tavan ve dier boynuzlu hayvanlar gibi karanln ve ayn simgesi olarak ele alnmakla birlikte farkl biimde gc de simgeledii bilinmektedir. Ayrca bur ve gezegen tasvirlerinde de karmza kmaktadr.5 Geyik, daha ok Asya'daki ok tanrl inanlarla ve tasavvufla ilikili bir figrdr ve yol gsterici zelliinden dolay kutsal bir hayvan olarak kabul edilmektedir. nsandan daha hzl ve gl oluu nedeniyle byl gleri zerinde toplamasna yol amtr. Geyik gl ve yrtc bir hayvan olmad iin, insanlarn daha ok manevi dnyasnda yer almtr. Bu nedenle de geyik figr, din adamlarnn zellikle de dervilerin kutsal hayvan olarak nem kazanmtr.6 ift bal kartal, Orta Asya ile ilikili bir motif olmakla birlikte, tek ve ift bal olarak deiik evrelerde ortaya kar. Koruyucu ruh ve g simgesi olarak grlr.7 G simgesi olma zellii, ift bal kartaln Artuklu ve Seluklu sultanlarnn simgesi olarak kullanlmasna yol amtr. Balk, her dnemde genellikle saysz yumurtalar ve suda yaamas nedeniyle bolluk, bereket, ksmet aydnlk ve canllk vb. sembolik anlamlarnn yan sra, bur ve Trk takvim hayvan olarak karmza kmaktadr.8 Fil, gc, kuvveti ve ycelii sembolize etmektedir. Ejder, Trk sanatnda takvim hayvan olmasnn yan sra bolluk, bereket, ahenk, hareket, kainat, gkyz, iyilik, ktlk, karanlk, su, yamur, gne vb. sembolik anlamlara sahiptir.9 Karamanoullar, Eretnaoullar ve Menteeoullarna ait cami, ikisi medrese, biri zaviye, biri de hamam olmak zere drt deiik trde yedi yapda figrl ssleme grlmektedir.

91

Karamanoullar Beylii'ne ait cami, medrese ve hamam olmak zere farkl trdeki yapda cephe (rten), portal (mukarnas yzeyinde), kap (kemer yzeyinde) zerinde; doada grlen ve tm vcuttan oluanlar gvercin, kaz, balk ile hayali hayvanlar ve sadece figrn bandan oluan ejder olmak zere, iki grupta drt figr yer almaktadr. Eretnaoullar Beylii'ne ait iki cami ve bir zaviye olmak zere iki trde yapda cephe (rten), portal, (pano iinde), eyvan (eritler iinde) zerinde; doada grlen ve sadece figrn bandan oluan (arslan, at, boa, balk, fil, olak); tm vcudu gsterilen (arslan, ku-tavus kuu, ismi ve cinsi belirlenemeyen kular-balk, tavan) ile hayali hayvanlar ve sadece figrn bandan oluan (ejder); ile tm vcudu gsterilen (ift bal ku-kartal) olmak zere iki grupta ondrt figr bulunmaktadr. Menteeoullar Beylii'ne ait bir yapda, eyvan kemer keliklerindeki panolarn iinde, doada grlen ve tm vcudu gsterilen figrler grubuna giren birer arslan figr yer almaktadr. Saruhanoullar, grlmemektedir. Beylikler dnemine ait rneklerde grlen figrler, hereyden nce bulunduklar yerler ve biimsel dzenlemelerle birbirinden ayrlmaktadr. Sadece Karamanoullarndan ejder, Eretnaoullar'ndan ise arslan figr rten zerinde yer almalaryla; Eretnaoullarndan ift bal ku ile Menteeoullarndan arslan figrleri ise pano iinde bulunmalaryla benzerlik gstermektedir. Bunlarn dnda, birbirine konum ve biimsel dzenlemeler ile slupsal olarak benzememektedir. Eretnaoullar rneklerinden Nide Sungur Bey Camii giri eyvannda yer alan rnekler, bir eritte yer almalar ve kvrk daldan kmalar gibi zellikleriyle, Menteeoullar'na ait bir rnekse (Pein Ahmet Gazi Medresesi ana eyvan kemer keliklerinde) arslan figrlerinin arka ksmlarnn zerine oturmalar ve ellerinde sancak tutmalar; yine Eretnaoullarna ait yaplardan birinde (Turhal Gmtop Zaviyesi kapsnda) arslan figrleri kapnn iki yannda ve hareket eder durumda olmalaryla dier rneklerden ayrlmaktadrlar. Karamanoullarna ait bir rnekteki (Karaman Arapzade Camii'nde rtenlerde) ejder figr, slup ve iiliinin kabalyla dier rneklerden ayrlmaktadr. Bu tr farkllklarn nedenini, yaplardaki tarih fark ile aklamak uygun olabilir. Figrl kompozisyonlardan, doada bulunan hayvan tasvirlerinden, sadece figrn bandan oluanlardan arslan, boa, fil, olak; tm vcudu tasvir edilenlerden, trleri ve isimleri belirlenemeyen kular; hayali hayvanlardan, sadece figrn bandan oluan ejder figrlerinden ilki, Anadolu Seluklu dnemine ait yaplarda da grlmektedir. Anadolu Seluklu dneminde grlenlerin dnda Beylikler dnemine ait yaplarda yer alanlar ise; doada bulunan hayvan tasvirlerinden sadece, figrn bandan oluanlar, at; tm vcudu tasvir edilenlerden arslan'n ikinci eitlemesi; kulardan gvercin, kaz-balk, tavus kuu, tavan; hayali hayvanlardan sadece figrn bandan oluanlardan ejderin ikinci eitlemesi, vcudunun tm Aydnoullar ve Hamidoullar beyliklerine ait rneklerde figr

92

gsterilenlerden ise ift bal ku oluturmaktadr. Erken Osmanl dnemine ait yaplarda ise figrl ssleme grlmemektedir. Anadolu Seluklu ve Beylikler dneminde ta sslemede nemli bir yere sahip olan figrl sslemenin, Erken Osmanl dnemine ait rneklerde yer almamas dikkat ekicidir. Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemine ait figrl sslemeler slup, iilik ve kompozisyon olarak az da olsa farkllk gstermektedir. Sungur Bey Camii'nin dou ta kapsnn yan duvarlar pano eklinde dzenlenerek, bitkisel ve geometrik sslemelere ilaveten, simetrik olarak yerletirilen eitli hayvan figrleriyle sslenmitir. Orijinalinde her panoda krkbe (45) olmak zere toplam doksan (90) figrn olduu anlalmakta, ancak bunlarn byk bir ksm tahrip olmutur. Hayvan balar spiral kvrk dallarn ularnda ve aralarndaki boluu dolduracak ekilde yerletirilmitir. Figrlerden kular ve balklar'n vcutlar tam olarak, dierlerinin (fil, olak, at, panter, antilop, ejder, san, boa, tavan, maymun, kpek, arslan, koyun, tavuk ve balk) ise sadece balar betimlenmitir. Bu figrlerin oniki hayvanl Trk takviminin bir hatras olarak, takapy sslemek amacyla yapld dnlebilir. Takvimdeki hayvanlarn tamamna yakn burada ilendii grlr. Ku, fil ve olak vb. figrler takvimde olmayan hayvanlardr. Bu takvimin Trkler arasnda, slamiyetten sonra da yaamas sphesiz Mool istilasnn bir neticesi olmaldr.10 konografik olarak hayvan balarnn bitki dallarnn ucunda yer almasna, 11. yzyldan itibaren Byk Seluklularn dalm olduklar blgelerde rastlanmakta ve kk Gazneliler vastasyla Hunlara kadar uzanmaktadr. Bitkisel zemin zerine ilenen eitli hayvan figrlerinin en erken tarihli rneklerinden biri, Gazneliler dnemine ait mermer kap kanadnda (11. yy.) grmekteyiz.11 Anadolu Seluklu dneminde Karatay Han'n (1241) eme eyvannda, Ak Han'n (1253) avlu takapsnda, Bnyan Ulu Camii (1256), Sivas Gk Medrese (1271-72) ve Sivrihisar Alemah Kmbeti'nin (1327-28) takaplarnda da bu tip sslemelere yer verilmitir.12 Bu rneklerde de hayvan figrlerinin bitkisel zeminle kaynat, fakat figr says ve eidinin Sungur Bey Camii'nden daha az olduu grlmektedir. Trk sanatnda takvim hayvan olarak gsterilen figrlerde belli bir prensip gzlenmektedir. Figrler bitkisel kvrmlardan gelimi ve arada btn ya da 3/4 profilden figrlerde grlmekle birlikte, genelde yalnzca balar ilenmitir. Ayn ekilde Emir Saltuk Kmbeti (XII. yzyln ortalar),13 Karatay Han ve Ak Han'da hayvanlar tm gvdeleri ile ilendii halde Bnyan Ulu Camii, Sivas Gk Medrese, Sungur Bey Camii ve Alemah Trbesi'nde stilize edilerek sadece balaryla verildii grlmektedir. Anadolu'da camiler ierisinde bu sluptaki figrl sslemelere yalnz Bnyan Ulu Camii (1256) ile Sungur Bey Camii'nde rastlamaktayz. Bnyan Ulu Camii'nin takapsnda kvrk dallar arasnda bir saa bir sola dnk sralanm sadece stilize (grifon ve arslan) motiflerine yer verilirken, Sungur Bey Camii'nde ise tesbit edebildiimiz kadaryla onalt eit hayvan figrnn ilendii grlr. Ayrca bu yapda oniki hayvanl Trk takviminin haricinde de figrlere rastlanlmaktadr. Anadolu Seluklu mimarisinde ise, takvim hayvanlar hibir zaman tam olarak ilenmemi, ayn cins hayvanlar tekrarlanm veya takvimde bulunmayan hayvanlar programa dahil edilmitir.

93

Nide Sungur Bey Camii (1335) eyvanndaki figrl sslemeler, bir daldan kmalar ile Bnyan Ulu Camii portalindeki figrlere; figr says ve farkl figrlerin yer almasyla da Kayseri Karatay Han (1230-40) trbe kapsndaki, Denizli Ak Han (1253) portalindeki ve Sivas Gk Medrese (1271-72) portalindeki figrlerle benzerlik gstermektedir. Bunlardan Sivas Gk Medrese portalindeki figrlere kvrk daldan kmalarnn, farkl ve ok sayda olmalarnn yan sra iilik ve slup olarak da benzemektedir. Turhal Gmtop Zaviyesi kapsndaki arslan figrleri de, kapnn iki yannda yer almalar ve hareket halinde olmalar ile Diyarbakr Kalesi Yedikarde Burcu'ndaki, Silvan Kalesi'ndeki ve ncir Han'daki arslan figrlerine benzemektedir. Nide Sungur Bey Camii kuzey portalindeki ift bal ku figr de Anadolu Seluklu dnemindeki ift bal kartal kompozisyonunun Beylikler dnemindeki uygulamas olmasyla nemlidir. Konya-Meram Hasbey Hamam kapsndaki kaz-balk kompozisyonu hem kompozisyon, hem de slup olarak tek rnektir. Takn Paa Camii arslan bal, Karaman Arapzade Camii ejder bal rtenlerinin, Anadolu Seluklu dneminin figrl rten geleneinin Beylikler dnemindeki devam olduu sylenebilir. Karaman Hatuniye Medresesi portalindeki gvercin ise kompozisyon olarak, vcudun cepheden, ban ise profilden gsterilmesi, yelpaze kuyruun bacaklarn arasndan aa sarkmas vb. zellikleri ile Anadolu Seluklu dneminin ift bal kartal kompozisyonunun gvercine yansmas olarak grnmektedir. Beylikler dnemi ta sslemesinde ok youn grlmese de, figrl ssleme gerek dzenleme, gerekse kompozisyon olarak Orta Anadolu'daki rneklerde Anadolu Seluklu etkilerini srdrrken; Bat Anadolu rneklerinden Pein Ahmet Gazi Medresesi'nde (1375-76) grlen arslanlar biimsel dzenleme ve kompozisyonu ile dier rneklerden farkl yeni bir uygulama olarak karmza kmaktadr. Eretnaoullar rnekleri bir eritte yer almalar ve kvrk daldan kmalar gibi zellikleriyle, Menteeoullar arslan figrleri, arka ksmlarnn zerine oturmalar ve ellerinde sancak tutmalar; yine Eretnaoullar arslan figrleri kapnn iki yannda ve hareket eder durumda olmalaryla dier rneklerden ayrlmaktadrlar. Karamanoullarndaki ejder figr, slup ve iiliinin kabalyla dier rneklerden ayrlmaktadr. Bu tr farkllklarn nedenini, yaplardaki tarih fark ile aklamak uygun olabilir. Anadolu Seluklu ve Beylikler dneminde ta sslemede nemli bir yere sahip olan figrl sslemenin, Erken Osmanl dnemine ait rneklerde yer almamas dikkat ekicidir. Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemine ait figrl sslemeler slup, iilik ve kompozisyon olarak az da olsa farkllk gstermektedir. Nide Sungur Bey Camii (1335) eyvanndaki kuzey portalindeki sslemeler Anadolu Seluklu dnemindeki kompozisyonlarn Beylikler dnemindeki uygulamas olmasyla nemlidir. Takn Paa Camii arslan bal, Karaman Arapzade Camii ejder bal rtenlerinin, Anadolu Seluklu dneminin figrl rten geleneinin Beylikler dnemindeki devam olduu sylenebilir. Karaman Hatuniye Medresesi portalindeki gvercin ise kompozisyon olarak, vcudun cepheden, ban ise profilden gsterilmesi, yelpaze kuyruun bacaklar arasndan aa sarkmas vb. zellikleri ile Anadolu Seluklu dneminin ift bal kartal kompozisyonunun gvercine yansmas olarak

94

grnmektedir. Bu zellikler, Anadolu Seluklu figr geleneinin Beylikler dneminde de devam ederek beyliklerle birlikte sona erdiini gstermektedir. Anadolu Seluklu dneminde ve lhanl dneminde figrl sslemede yer alan insan ve fnatastik yaratklardan sfenks, harpi sirenler ile hayvan mcadele sahnelerinin Beylikler dneminde grlmemesi dikkat ekicidir. Bu durumu, S. Mlayim, "14. yzyl, avc gebe hayat tarzn deitiren Trklerin Anadolu'da ehir kltrne geilerine tank olan bir kesittir. Dede Korkut hikayelerinin Yunus Emre'nin Tasavvuf dnyasna dnmesi, toprak ve bitkiler evreninin daha yakndan hissedilmesi, Trkler'in yaban dnya ile ilikilerini ar ar kesmitir. Yeni hayat tarz daha lml ve bardr. ehir kltrn yaayan ynetici zmre slam ve tasavvufla ili dl olduka, edebiyatta da rnekleri grld zere, plastik sanatlarda yeni bir dil hakim olur. Bundan byle dekorasyon formlarnda yanstlmas gereken nesneler, iekler ve yapraklardr. Beylikler devrinde ynn bulan yeni hayat tarzn ve inan sistemini hibir ey geometrik ve bitkisel formlardan daha iyi ifade edemezdi...Bu bakmdan Anadolu Seluklu dneminden balayarak, Beylikler dnemini yaayan yaz ve geometrik ekiller Osmanl dnemi sonuna kadar gelimesi rahata izlenebilen soyut anlatmlardr"14 eklinde aklamaktadr. Sonu olarak, bu zelliklerden hareketle Anadolu Seluklu figr geleneinin Beylikler dneminde de devam ederek beyliklerle birlikte sona erdii, ancak figrl sslemenin sona ermesine ramen geometrik, bitkisel yaz vb. sslemelerin Osmanl dneminden gnmze kadar sregeldii sylenebilir. 1 2 G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1988, s. 31-32. O.Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara,1965, s. 33, 259; C. Cahen,

Pre-Ottoman Turkey, New York, 1968, s. 4, 13; N. Diyarbekirli, "Trk Sanatnn Kaynaklarna Doru", Trk Sanat tarihi Aratrma ncelemeleri, II, stanbul, 1969,s.193; G. ney, "Anadolu Seluklular'nda Heykel, figrl Kabartma ve Kaynaklar Hakknda Notlar", Seluklu Aratrmalar Dergisi, I (1970), s. 190-191; A. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1986, s.207. 3 Meyers, Meyers Lexikon, VII, Leipzig 1927, s. 1225-26; S. gel, "Seluk Sanatnda ift

Gvdeli Aslan Figr", Belleten, XXVI/103 (1962) s. 530; W. Hartner-R. Ettinghausen, "The Conquering Lion, the Life Cyle of a Symbol", Oriens, XVII (1964) s. 161-172; G. Ferguson, Singns and Symbols in Christian Art, New York 1966, s. 21-22; G. ney, "Anadolu Seluklu Mimarisinde Arslan Figr", Anadolu (Anatolia), XIII (1971), 1, 31-41; A. Durukan, "Ak Han'n Ssleme Program", Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar. Gner nal'a Armaan, Ankara 1993, s. 149. 4 5 L. Bakhtiar, Sufi. Expressions of the Mystic Quest, New York 1987, s. 74) G. ney, "Anadolu Seluklu Mimarisinde Boa Kabartmalar", Belleten, XXXIV/133

(1970), s. 92, 98-99)

95

S. Mlayim, "Anadolu'da Hayvan slubunun Bir rnei", Folklor ve Etnografya

Aratrmalar, Ankara 1984, s. 334-336.) 7 G. ney, "Anadolu Seluklu Mimarisinde Avc Kular, Tek ve ift Bal Kartal", Malazgirt

Armaan, Ankara 1972, s. 139-172; S. Erdem, "ift Bal Kartal ve Anka zerine", Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, 3/8 (1990) s. 72-80. 8 G. ney, "Anadolu Seluklu Sanatnda Balk Figr (The Fish Motif in Anatolian Seljuk

Art)", Sanat Tarihi Yll, II (1968) s. 157. 9 A. Stein, Serndia Detailed Report of Explorations in Central Asia Westernmost Chiono, III,

Oxford 1921; G. ney, "Anadolu Seluklu Sanatnda Ejder Figrleri", Belleten, XXXIII/130 (1969) s. 171-216; E. Esin, "Seluklu Sanat Evren Tasvirinin Trk konografisinde Mene'leri", Seluklu Aratrmalar Dergisi, I (1970) s. 161-182; G. nal, "Susuz Han'daki Ejderli Kabartmann Asya Kltr evresindeki Yeri", Sanat Tarihi Yll, IV (1971) s. 153-184; M. nder, "Yeni Bulunan Seluklu Devri Ejder Figrleri", Kltr ve Sanat, II/4 (1976) s. 12-16; Y. oruhlu, Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, stanbul 1995, s. 43-72; Y. oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC'si, stanbul 1998, s. 141-144. 10 11 O. Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941, s. 1,25.) A. Bombac, "Summary Report on the Italian Archeological Mission in Afghanistan.

Introduction the Excavations at Ghazni", East and West, 10 (1959), s.3-22, fig.: 11-12; S. gel, "Anadolu Seluklu Sanatnn nemli Bir Kayna: Gazne Sanat", Trk Kltr Aratrmalar Dergisi, 2 (1964), s. 197; G. ney, a.g.e., s.187 vd.) 12 E. Diez "The Zodiac Reliefs at the Portal of the Gk Medrese in Siwas", Artibus Asiae, XII

(1949) s. 99-104; D. Ferrero, "Il Caravanseraglio di Ak Han Presso Denizli" Palladio, III-IV (1959) s.116; S. Dilaver, "Bnyan Ulu Camii-Erbaa/Akaky (Fidi) Silahtar mer Paa Camii", Sanat Tarihi Yll, II (1968) s.188-189; J.P. Roux, "L Decor Anim du Caravanseroul de Karatay en Anatolie", Syria, XLIX (1972), s. 386-392; . Akaln, "Karatay Han'n eme Eyvann Kuatan Hayvan Figrleri ile lgili Baz Yorumlar", Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, II/5 (1989), s.54-61; A. Durukan, "Ak Han'n Ssleme Program", Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar: Gner nal'a Armaan, Ankara 1993, s. 143-160) 13 H. Gndodu, "slami Devir Erzurum Yaplarndaki Figrl Kabartmalar zerine", IV. Milli

Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1994), Konya 1995, s. 19-32.) 14 S. Mlayim, "Anadolu Trk Sanatnda XIV. Yzyl", Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, 10

(1991) s. 2-14.).

96

Danimendlilerde Kltr ve Sanat / Dr. Sefer Solmaz [s.62-71]

Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Danimendlilerin kltr ve tarihleri siyas, tarihlerinden daha fazla karanlk iindedir. imdiye kadar sadece siyas tarihleri yaplan baz aratrmalarla ortaya konulmaya allmasna ramen, onlarn kltr tarihleri ve izledikleri politikalar ile ilgili bir alma yaplm deildir. Bunun en nemli nedeni de kaynak yetersizliinden dolaydr. Burada Danimendlilerin Anadoluda izledikleri kltrel politikalar ve devlet tekilat ile ilgili bir ereve izilecektir. I. Danimendlilerin Kltrel Politikalar A. Danimendlilerin Anadolunun Trklemesi ve slmlamasndaki Rol Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluda ilk kurulan devletlerden birisi olan Danimendlilerin (1071-1178) Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda ok nemli rolleri ve hizmetleri vardr.1 Yaklak bir asr tarih sahnesinde kalan Danimendliler, takip ettikleri asker, siys ve zellikle kltrel politikalarla Anadolu Trk tarihinde nemli bir yere sahip olmulardr. Devletin yklndan sonra bile, uzun asrlar Anadoluda onlardan kalan kltrel gelenein Anadolu Seluklular ve Osmanllar dneminde devam etmitir. Bu durum Danimendliler Dnemindeki kltrel mirasn ne kadar etkili ve kalc olduunu gstermektedir. Onlarn izledikleri genel politikalar Anadolunun Trklemesi ve slamlamasn gerekletirecek ekilde plnlanm olduu fark edilmektedir. Bu kltrel politikann temel esaslarn ylece belirlemek mmkndr: Bunlardan birincisi asker ve siyas fetihlerdir. Bu yolla baz yreler fethedilerek devlet kurulmu; bir yandan bu fethedilen yerlerdeki ehir, kasaba ve kylere Trkmenler iskn edilirken, dier yandan da yeni yerleim yerleri kurularak, iskn ilemi plnl bir ekilde gerekletirilmitir. Bylece Trkleme faaliyetlerinin alt yaps oluturulmu oluyordu. kincisi de, imar faaliyetleridir. Danimendlilerin ele geirdikleri yerlere camiler, tekke ve zaviyeler, imaretler vs. gibi din ve sosyal kurumlar ina edilmitir. Bu kurumlar sayesinde, slmlama faaliyetlerinin alt yaps hazrlanm ve daha sistemli bir ekilde gerekletirilmesi dnlmtr. Bu kurumlardan zellikle tekke ve zaviyeler, mutasavvf, eyh, dervi, alp erenler (Horasan erenleri) tarafndan bir merkez olarak kullanlmak suretiyle, Anadolunun slmlamas salanmtr. ncs ise bilimsel faaliyetlerdir. zellikle Anadolunun ilk bilimsel kurumlar olan medreselerin Danimendliler tarafndan kurulmasyla2 buralardan ok sayda bilim adam yetimitir. Devletin kurucusu Danimend Gazinin bilimsel almalara ok nem vermesi ve bilim adamlarn himaye etmesi nedeniyle3 Anadolu muhitinde ilk bilimsel faaliyetler Danimend linde balam4 ve

97

ilk bilimsel eserler yine bu blgede yazlmtr.5 Bunun sonucunda ilm ve kltrel seviye ykselmi, ayrca bir takm meden ve dnyev ihtiyalar karlanmtr. zlenen btn bu politikalar sonucu Danimendlilerin hakim olduu Orta Anadolu Blgesi (Danimend li) belli bir kltrel karakter kazanm ve Anadoluda ilk defa Trkleen ve slmlaan blge olmutur.6 B. Danimend lindeki Kltrel Yaplanma Danimend li denilen Orta Anadolunun, Anadolu Trk tarihinde ayr bir yeri vardr. nk bu blge, Malazgirt Zaferinden hemen sonra Anadoluda kurulan ilk Trk devleti olan Danimendlilerin kurulu sahasdr. Bundan dolay, Malazgirt Zaferi sonras ilk Trkleme ve slmlama hareketi de Danimend linde balamtr. Ayrca Danimendlilerin takip ettikleri kltrel politikalar bu blgede ayr bir kltrel alt yapnn olumasn salamtr. Danimendliler, gazilerden oluan ve gazilik lksne ballk geleneini n plna alan bir gaza devleti eklinde ortaya kmt.7 Onlarn bu gazilik mefkresine bal olarak Anadoluda cihad ve gazalarda bulunduklar grlmektedir. Danimendlilerin, gazilik yannda Trk kltrne ve Trkmencilik lksne de byk nem verdii mahede olunmaktadr. Onlar bu lky kendi lkelerinde de hakim klmaya almlardr.8 C. Cahen,9 Anadolu Seluklularnn ran kltrnn etkisinde kalmalarna ramen Danimendlilerin kltrel yapsnn kesinlikle bunlara benzemediini ve tamamen farkl olduunu ifade etmek suretiyle buna iaret etmitir. C. Anadoluda lk lm Faaliyetlerin Balatlmas Anadoluda ilm faaliyetlerin ne zaman, kimler tarafndan ve nasl balad ile ilgili bir takm grler ne srlmse de,10 aslnda Anadoludaki ilk ilm faaliyetlerin Danimendliler tarafndan, Danimend linde balatld anlalmaktadr. Bunun da balca nedeni, Danimendli hkmdarlarn kltrel alt yaplarnn kuvvetli olmasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim, Danimend Ali Taylu ve olu Danimend Gazi bilge kiilii olan ahsiyetlerdi. Bu zelliklerinden dolay onlara danimend unvan verilmi ve gene bu yzden kurduklar devlete de Danimendiye Devleti denmitir. Yukarda belirtildii gibi, Anadoluda ilk medreseler XII. yzyln ilk yarsnda, Danimendli lkesinde ve Danimendliler tarafndan kurulmutur.11 1. lk Eser Telifi Anadoluda ilk ilm faaliyetler meselesiyle beraber, burada telif edilen ilk eser konusu da gndeme gelmektedir. u andaki bilgilerimize gre Anadoluda telif edilen ilk eser bnl-Kemal lyas b. Ahmedin Keful-akabe adl eseridir.12 Bu eser, Kayseri ehir Muhafz olan bnl-Kemal lyas b. Ahmed tarafndan, Malazgirt Zaferinden (464/1071) 25 yl sonra Danimend li snrlar iindeki

98

Kayseride telif edilmi ve Danimend Gaziye (. 498/1105) sunulmutur. Bylece sanld gibi Anadoluda ilm ve edeb eserlerin, XII. asrn ikinci yarsnda deil XI. asrn sonlarnda Danimend lkesinde ve onlarn himayesinde yazlmaya balad ortaya kmaktadr.13 2. lk Trke Eser Telifi Bilindii gibi Anadolu Seluklular zamannda resm dil Farsa idi. Bu nedenle Anadoluda telif edilen eserlerin ounluu Farsa olarak kaleme alnmtr. Ayrca Anadoluda Arapa eserler de yazlmtr. Ancak burada Trke eser yazma geleneinin ne zaman, nerede ve kimler tarafndan balatld konusunda farkl grler ne srlmtr.14 Aratrmalar gstermitir ki, Anadoluda bilinen ilk Trke eser Hakim Bereketin kaleme ald Tuhfe-i Mbariz15 adl tp ilmine dair eserdir16. Hakim Bereket, bu eserinin nsznde bildirdiine gre, eserini nce Lubabn-nuhab adyla Arapa olarak kaleme alm, bilahare Tuhfe-i Mbariz adyla Farsaya evirerek Emir Mbarizddin Halifet Gaziye sunmutur. Halfet Gazinin bu eserini ok beendiini ve bu eserin Trke olmas halinde ok daha deerli olacan ifade etmesi zerine, onu Trkeye evirdiini ifade etmektedir. Bilim adamlarn Trke eser yazmaya tevik eden Halfet Gazi, Danimendlilerin yklndan sonra Anadolu Seluklularnn hizmetine giren Danimendli emirlerinden idi. Anadolu Seluklu Sultan I. zzddin Keykvusun Sinop fethine katlm (1214) ve Kuzey Sahilleri Komutanlna atanmtr. I. Alddin Keykubad Dneminde ise Amasya valiliine atanm ve sultann Grcistan seferinde ehit olmutur.17 Sonu olarak Anadoluda Trke eser yazma gelenei XIII. yzyln ikinci yarsnda deil, bu yzyln bandan itibaren Amasyada (Danimend linde) ve Danimendlilerin soyundan gelen Emir Mbarizddin Halfet Gazi tarafndan balatlmtr. 3. Felsefe ve Pozitif limlere (Tp-Astronomi) nem Verilmesi Yukarda Anadoluda ilk ilm faaliyetlerin Danimend linde ve Danimendliler tarafndan balatld ifade edilmiti. Bu amala Danimendliler lkesinde bir taraftan Anadolunun ilk medreseleri kurulurken, dier taraftan da deiik yerlerden Anadoluya bir ok ilim ve fikir adam celb edilmi ve bunlarn ilm faaliyetlerde bulunmalarna imkn salanmtr. Danimend lindeki bu ilm faaliyetlerde belli bal bir takm zellikler gze arpmaktadr. Bu cmleden olarak felsefe, tp ve astronomi gibi pozitif bilimlere byk ilgi duyulduu dikkat ekmektedir. Seluklular zamannda (Anadoluda) teekkl eden Trk-slm medeniyetinin ilk bir buuk asrnda felsefe ve pozitif ilimlere byk bir ilgi duyulduu dikkati ekmektedir. Bunun da en nemli sebebi, Anadoluda kurulan ilk Trk devletleri yneticilerinin ilim ve fikir adamlarn bu alana ynlendirmeleri ve msbet ilimlerle mcehhez ilim adamlarn himaye edip, onlarn almalarna imkn vermeleridir.18

99

Harezm kltr muhitinden gelen Danimend Ali Taylu, olu Danimend Gaziyi de aynen kendisi gibi Harezm ilm gelenei ile yetitirmi olmaldr. Danimend Gazinin icraatlar, babasndan ald bu kltrel gelenee gre hareket ettiini gstermektedir. Bunun sonucunda bnl-Kemal lyas b. Ahmed tarafndan Danimend Gaziye heyet (astronomi) ilmine dair olan Keful-akabe adl eser sunulmutur.19 bnl-Kemal, bu eserinde Danimend Gazinin astronomi ve felsefeye ilgi duyduunu belirterek: O yce zat iltizam edenler ounlukla fazl ve filozoflar (Hkema) dr. Dnyann her yanndan bilge kiiler o hazrete yneldiler. Her biri ilmini yaymas nisbetinde itibar grp, o hazretin cmertlik denizinden paylarn aldlar20 demektedir. Bu ifadeden, Danimend Gazinin Anadoluda gerekletirdii ilm faaliyetlerin mahiyeti anlalmaktadr. 4. Din limlerle lgili almalar Bilindii gibi Anadoluda Trkleme ve slmlama hareketi, Malazgirt Zaferinden sonra ve Danimendliler tarafndan Danimend linde balatlmt. Ancak buradaki slmlama hareketi daha ziyade tekke ve zaviyeler kullanlarak avama ynelik basit din bilgilerin retilmesi eklinde olmaldr. nk daha ok gebe, konar-ger durumda olan Trkmenler din bilgi ve ihtiyalarn eren kiileri dinleyerek, rnek alarak karlamaktaydlar. Yerleik hayata getikten sonra okumaya ve telifata dayal din bilgilerin, geni halk kitlelerine sunulmas hareketi kendini gstermektedir. Nitekim bu durumu XII. yzyln sonlarnda Anadoluya gelen mer b. Muhammed b. Alinin: Diyar- Ruma (Anadolu) geldim. nsanlarn astronomiye rabet ettiklerini fakat din ilimlerden bhaber olduklarn grdm21 ifadesi ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Harezm kltr muhitinden olanlarn akl n plna alan Mutezile Mezhebinin etkisiyle daha ziyade pozitif bilimlere nem verdikleri grlmektedir. Yukarda Danimend Gazinin Harezm ilm gelenei ile yetitii ifade edilmiti. Nitekim Keful-akabede22 ehl-iukl olan ilim ve fikir adamlarnn Danimend Gazinin himayesine girdikleri ve bu ilim adamlarnn almalarna imkn verildii anlalmaktadr. mer b. Muhammed b. Alinin yukardaki ifadesi de bunu teyit etmektedir. Btn bunlar gz nne alndnda Anadoluda pozitif bilimlere ait eserlerin telifi daha erken dnemlerde balamtr. Ancak aradan belli bir sre getikten sonra din eserler yazacak ilim adamlarnn yetimesiyle din ilimlerle ilgili eserler de yazlmaya balanmtr. yleyse, Anadoluda din eserler yazma geleneinin bilimsel eserler yazma geleneinden daha sonra ortaya kt sonucuna ulalmaktadr. D. Melhemecilik (Menkabecilik-Mitolojik) Gelenei Danimend lindeki kltrel yaplanmann zelliklerinden birisi de bu blgede melhemecilik geleneinin yaygn olmasdr. Menkabecilik, destan kltrnden gelen insanlarn vazgeemeyecei bir bilgilenme yoludur. Bu gelenek ile, din kahramanlar efsanelemektedir. Bylece bu din kahramanlara duyulan sevgi muhabbet zihinlere yerletirilmeye allmaktadr. Din ahsiyetler etrafnda bir menkabe halesi oluturulmu ve onlar destan-efsanev bir kiilie dntrlm

100

olmaktadr. Bu menkbecilik geleneinin Danimend linde bir kltrel anlay, duyu ve dn ekline geldii grlmektedir. Bu anlaytan dolay daha XII. yzylda, burada da devletin kurucusu olan Danimend Gazinin kahraman ahsiyeti ve gazalar Anadolu halk arasnda menkabev rivayetler eklinde ortaya km ve bunlar yaylmaya balamtr.23 Danimend Gazi yapt gazalarla halkn gnlnde taht kurunca, hemen ona da olaan st bir takm haller izafe edilmek suretiyle bir destan kahraman haline getirilmitir. Danimend-nme, yaklak bir buuk asrlk bir szl aktarmdan sonra bu halk rivayetlerinin XIII. yzyln ortalarnda Danimend linde derlenerek yazya geirilmesi sonucu ortaya kmtr. 1. Danimend-nme Danimend-nme Anadoluda destan Trk edebiyatnn ilk rneklerindendir. Bu destan, Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda nemli bir rol oynayan Danimendli Hanedan hakknda ve zellikle Danimend Gazinin ahsnda ortaya koyduu bir kahramanlklar destan bir dille anlatmdr. Bu destan, Danimend Gazinin gsterdii kahramanlklar, Anadoluda Rum, Bizans, Hal ve Ermenilere kar giritikleri baarl mcadeleleri, halkn inan ve geleneklerine uygun olarak en gzel bir ekilde dile getirmitir.24 Anadolunun Trklemesi ve slmlamas, kalabalk gruplar halinde fethedilen topraklara gelip yerleen Trklerin yaptklar byk mcadeleler sonucu gereklemitir. Yukarda belirtildii gibi, bu dnemde halkn muhayyilesinde derin izler brakan bir ok kahramanlar ortaya kmtr. Anadoluda gaza ve fetihlerde bulunan halkn ok deer verdii bu kahramanlar etrafnda, onlarn olaanst fedakrlklarn anlatan destanlar ve menkabeler retilmitir. Bu kahramanlara bir takm kerametler atfedilmi, bylece bu kahramanlar halk arasnda veli hviyeti kazanmlardr.25 Danimend-nmenin Anadolu Seluklu Sultan II. zzddin Keykvus26 zamannda onun emri ile bn Ala tarafndan 642/1244-45 tarihinde telif edildii tahmin edilmektedir. Danimend-nmede bununla ilgili ifadelere de rastlanmaktadr.27 Ancak bu nsha gnmze gelmemitir.28 Bugn elimizde bulunan Danimend-nme nshalar Tokat Kalesi dizdar Arif Ali tarafndan bn Alann telif ettii eser yeniden kaleme alnmak suretiyle meydana getirilmitir. Ancak bunun 762/1360-61 tarihinde yani I. Murat Devrinde yazld ne srlmse de29 F. Kprl bata olmak zere30 btn aratrmaclar bu eserin II. Murat Dneminde yazldn kabul etmilerdir.31 Danimend-nmenin nc safhasn ise, XVI. yzyl Osmanl tarihilerinden Gelibolulu Mustafa lnin Mirkatl-cihad adl eseri oluturmaktadr. Mustafa l, bu eserini Arif Alinin kaleme ald Danimend-nmenin nshalarndan birini esas alarak yazmtr. Nesir blmnde dili arlatrm, nazm ksmn tamamen deitirmitir. Tarihi olmas nedeniyle de baz olaylar ilve etmi ve eseri 17 meclis olarak tertip etmitir. Bundan dolay O. Turan32 Mirkatl-cihad Danimend-nmenin nshalarndan biri saymak doru olur demektedir.

101

2. Dede Korkut Hikyeleri Trk tarih ve kltrnde Dede Korkut Hikyelerinin de ayr bir yeri ve nemi vardr. Uzun bir sre ifah olarak varln srdrdkten sonra yazya geirilmi olan bu hikyeler, ayn zamanda Trk dilinin de en gzel rneklerindendir. Yzyllarca halkn muhayyilesinden szlerek geldii iin Trk itima ve mill hayatnn aynas niteliindedir.33 Danimend lindeki kltrel yapnn Danimendlilerin yklndan sonra da devam etmesinden dolay, bu blgedeki melhemecilik gelenei de varln srdrmtr. Bu gelenek sonucu XIV. yzylda Dede Korkut Hikyeleri Amasya yresinde yani Danimend linde derlenmitir. Dede Korkut Hikyelerinin Timurun nnden kaarak Amasya dolaylarna yerleen Trkmenler tarafndan kaleme alnd belirtilmektedir.34 Danimend linin belirtilen kltrel yaps gz nne bulundurulduunda buna hayret etmemek gerekir. nk daha nce de Danimend-nme bu blgede derlenmiti. Danimendliler Dneminde szl olarak yaayan bu hikyeler bu devletin yklndan sonra yani XIV. yzylda yazya geirilmitir.35 II. Danimendli Mimari Eserleri Danimendlilerin izledikleri kltr politikasnn bir aya da onlar tarafndan gerekletirilen imar faaliyetleridir. Bundan dolay Danimendli kltr tarihini ortaya koymak iin onlarn takip ettikleri imar faaliyetlerinin de bilinmesi gerekmektedir. nk onlarn nemli zelliklerinden birisi de ele geirdikleri blgelerde din, ilm, kltrel ve sosyal kurumlara son derece nem vermi olmalardr. Hatta Anadoludaki ilk imar faaliyetleri de36 gene Danimend linde balamtr. Nitekim bununla ilgili kaynaklarda bir takm bilgiler olduu gibi, onlardan kalan cami, mescid, medrese, tekke-zaviye ve trbe vb. gibi mimar eserlerin bazlar gnmze kadar gelmitir. zellikle Danimendliler tarafndan ele geirilen Sivas, Tokat, Niksar, Amasya, Kayseri, Malatya vb. gibi ehirlerde birok mimar eserler ina edilmitir. Aslnda Danimendlilerden kalan mimar eserlerin bir ksm, Anadoludaki eitli mcadeleler sonucu ehirlerin tahrip edilmesi,37 deprem, sel baskn ve yangnlar gibi bir takm doal afetler sonucu gnmze kadar gelememitir. Ayrca Danimendliler tarafndan ina edilen eserlerin bir ksm da kendinden sonra gelenler tarafndan (Anadolu Seluklular gibi) yeniden ina edilmitir ki bu eserlerin ilk banileri Danimendliler olmasna ramen artk onlara deil de kendilerinden sonra gelenlere mal edilmektedir. Danimendlilerin imar hareketleri Danimend Gazi Dneminde balam38 Emir Gazi,39 Melik Muhammed40 ve Yabasan41 Dnemlerinde de srdrlmtr. XII. yzyldaki Saltuklu, Artuklu, Mengcek ve Danimendli Devri sanatlarnn Anadolu Seluklu Sanatnn bir hazrlk devresi olarak ortaya kt42 sylenebilir. te Danimendliler tarafndan ina edilen sade ve gsterisiz mimar eserler bir bakma Anadolu Trk mimarisinin dou yllarnn rnleridir.43 Yani Danimendli sanat Anadolu Seluklu Sanatnn bir prototipi ve ncs

102

niteliindedir. Aslnda Anadolu Trk sanatnn Danimendlileri de kapsayan ve XIII. yzyln ortalarna kadar devam eden dnem bir arama, deneme ve hazmetme dnemidir.44 Danimendli Devri sanatnn Byk Seluklu Sanat ile Anadolu Seluklu Sanat arasnda bir kpr olduu belirtilmektedir. A. Ulu Camiler ve Camiler Danimendlilerin fethettikleri yerlerde ilk ina ettikleri mimar eserler daha ziyade din yaplardr.45 zellikle bunlarn banda Cuma namazlarn topluca klnmasna imkn verecek ve adna Cami-i Kebir denilen Ulu Camiler gelmektedir. Gnmze gelen Ulu Camilerden Sivas Ulu Camii,46 Niksar Ulu Camii47 ve Kayseri Ulu Camiinin48 kesin olarak Danimendli eseri olduu kabul edilmitir. Ayrca Malatya Ulu Camii49 Elbistan Ulu Camii50 Tokat Ulu Camii51 ve Aksaray Ulu Camiinin ilk nce Danimendliler tarafndan ina edildii baz bilim adamlar tarafndan ifade edilmitir. Ancak Anadoluda Ulu Cami gelenei Danimendliler tarafndan balatld gz nne alndnda Danimendlilerden kalan Ulu Camilerin sadece bunlarla snrl kalmamas gerekir. nk Danimendlilerin hakim olduu Amasya, orum, ankr, Yozgat, Kastamonu gibi ehirlerde de Ulu Camiler bulunmaktadr. Ancak bunlar ilk durumlar ile gnmze kadar gelmemitir. Yani ilk defa Danimendliler tarafndan ina edilen Ulu Camiler, bu ekilde ksmen veya tamamen tahrip olmutur. Danimendli topraklarn ele geiren Anadolu Seluklular, onlardan kalan bu Ulu Camileri yeniden ina veya tamir etmilerdir. Bu duruma iaret eden O. Aslanapa52 XII. yzylda yaplan Danimendli camilerinden hi birinin orijinal ekilleriyle gnmze kadar gelmediini belirtmektedir. Bu camilerin ounda sadece Anadolu Seluklular Dnemine ait tamir kitabelerinin gnmze gelmesi bunlarn Seluklu eserleri olarak kabul edilmesine neden olmutur. Danimendliler Anadoluda hakim olduklar blgelerde Ulu Camilerin dnda baka camiler de ina etmilerdir. Bunlardan Tokat Garipler Camii,53 Amasya amlar (Kk Aa) Camii,54 Niksar Cin Camii55 ve Kayseri Klk Camii56 gnmze gelmitir. B. Medreseler Anadoluda ilk ilm faaliyetleri balatan Danimendliler, lkelerindeki baz ehirlerde medreseler ina etmilerdir. u andaki bilgilerimize gre -eer yaplm olsa bile- Danimend Gazi ve Emir Gazi Dnemlerinden kalan bir medrese veya bununla ilgili bir bilgiye rastlanlamamtr. Buradan, ilk Danimendli medreselerinin Melik Muhammed (1135-1143) ve Melik Yabasan (1143-1164) tarafndan yaptrld sonucu ortaya kmaktadr. Buna gre de, Anadoluda ilk medreselerin XII. yzyln ortalarna doru Danimend linde kurulduu anlalmaktadr.57 Danimendliler tarafndan ina edilen bu medreselerden Niksar Yabasan Medresesi,58 Tokat Yabasan (ukur) Medresesi,59 Kayseri Klk Medresesi60 ve Amasya Halfet Gazi Medresesi61 harap olsa da gnmze gelmitir. Ancak Danimendlilerin yapt Kayseri Melik Gazi Medresesi,62 Niksar Hac

103

krk Medresesi,63 Niksar Darl-Hayr Medresesi, Zile Davunlu Medresesi, Malatya Znnn Medresesi ve Elbistan Candar Gazi Medresesi64 gnmze kadar gelememilerdir. C. Trbeler Danimendliler Dneminden kalan bir ok trbe de bulunmaktadr. Trbe olduklarndan dolay bunlara sahip klm ve ounluu gnmze kadar gelmitir. Bilindii gibi Anadoluda pek ok kahraman ve evliyann trbeleri yatr olarak hl ziyaret edilmektedir.65 Danimendlilerden kalan bu trbelerden Niksar Yabasan Trbesi dnda, Niksar Melik Ahmed Danimend Gazi Trbesi,66 Kayseri/Pnarba Melik Gazi Trbesi,67 Niksar Sungur Bey Trbesi,68 Niksar Kulak Trbesi,69 Niksar Hac krk Trbesi,70 Niksar Krkkzlar Trbesi,71 Amasya Halfet Gazi Trbesi72 gnmze ulamtr. Danimendliler tarafndan ina edilmesine ramen bir takm mimar eserler gnmze kadar gelmemitir. Ancak gnmze kadar gelemeyen bu eserlerin isimlerine baz kaynaklarda rastlanmaktadr. te Danimendlilerden kalmasna ramen zamanmza gelmeyen, ancak sadece isimleri tesbit edilebilen mimar eserler: Niksarda Sunguriye Zaviyesi73 ve Mescidi;74 Amasyada Yabasan Han ve Danimend Gazi Saray, Gmenek Ribat; Gmte Sleyman Ribat; Kayseride Melik Gazi Medresesi, Sivasta Battal Gazi Mescidi, Yabasan Hankh75 ve Zahirddin li Han76 eklinde saylabilir. III. Danimendli Devlet Tekilt Danimendli devlet tekilat ile ilgili kaynaklarda fazla bir bilgi yoktur. Ancak yine de eldeki yetersiz bilgiler deerlendirilerek ve Orta a Trk-slm devletlerindeki devlet tekilat gz nnde bulundurularak bu konuda genel bir erevesi izilmeye allacaktr. Danimendliler bir gaza devleti niteliinde ortaya kmtr. Buna vurgu yapan P. Wittek77 Danimendlilerin srekli olarak kendilerini gazi olarak grp grevlerinin fetihler yapmak olduunu ve bundan dolay da onlarn memleketlerinde hibir hakiki siys tekilt kuramadklarn ne srmektedir. Ancak Danimendlilerin Anadoluda takip ettikleri bir kltr politikalarnn olduunu ve bunun sonucunda onlar tarafndan blgelerine yerletirdikleri bu kltrel yapnn, Danimend linde Anadolu Seluklular ve hatta Osmanllar zamannda da devam ettii gz nne alnnca, bu fikre katlmak mmkn grnmemektedir. nk daha devlet tekilatn oluturamam bir devletin, Anadolunun kltr tarihine damgasn vuracak ekilde bir kltrel politika takip edebilmesi mmkn deildir. Ancak kaynak yetersizlii dolaysyla Danimendli devlet tekilt yapsnn btn ynleriyle ortaya konulmas mmkn olmamaktadr. Bununla beraber baz mahdut bilgiler, bu devletin kendine mahsus bir siyas yapsnn mevcut olduunu gstermektedir.

104

Danimendli Devletinin banda Danimend Gazinin soyundan gelen ve Melik unvann kullanan hkmdarlar bulunuyordu. Ayrca Trk-slm devletlerinde bugnk babakan statsnde olup merkez tekiltnn yani yrtmenin ba olan ve devlet ynetiminde hkmdarn yardmcs durumunda bulunan vezir vard. Nitekim Danimend-nmede bu konu ile ilgili u bir bilgilere rastlanmaktadr. Burada Abbas halifesinin Artuhyi Sleyman-aha vezir yaparak bunlar Anadoluya gnderildii78 belirtilmektedir. Vezirlikle ilgili ikinci bir bilgi de iki farkl biimde Danimend-nmeyi esas alan Osmanl melliflerinin eserlerinde gemektedir. Bunlardan XVI. yzyl melliflerinden el-Cenb79 ile, ondan yararlanan Mneccimba80 ltekin el-Artuknin Danimend Gazinin ordu komutan ve veziri olduunu belirtmektedirler. XVII. yzyl melliflerinden Hezarfen Hseyin Efendi81 ise babasndan sonra yerine geen olu Melik Gazinin kendisine akll ve bilgili bir kii olan Halfet (Hlfat) b. ltekini vezir yaptn belirttikten sonra bu Halfetin babas olan ltekinin de ayn zamanda Danimend Gazinin veziri olduunu da eklemektedir. Demek ki, Danimend-nmede geen bu kark bilgilerden Danimendlilerde vezirlik messesesinin bulunduu sonucuna varmak mmkndr. Snrlar Sakaryadan Malatyaya kadar uzanan Danimendli lkesi vilyetlerden oluuyordu. Vilyetlerin banda da vali veya vali statsnde grevliler bulunuyordu. Bunlar bulunduklar vilyette devleti temsil ediyorlar ve vilyetleri ynetiyorlard. C. Cahen82 Danimendlilerin hzl bir ekilde iskn faaliyetlerini gerekletirerek ehirler kurduklarn ve bunlarn bana da valiler atadklarn ifade etmektedir. Yani Danimend Gazi Dneminden itibaren fethedilen blgelere valiler gnderilmitir. nk Danimend-nmede Danimend Gazinin silh arkadalarndan her birine asker vererek bir blgeye fetih iin gnderdii belirtilmektedir. Bunlardan Turasan, stanbula doru gnderilirken, avuldur aka da Karaman,83 Emir Karatekin de Kastamonu taraflarna gnderilmitir. Belli blgelerin fethine memur edilen bu komutanlarn fethettikleri yerlerde kalp burada emirlik (valilik) idarecilik yaptklar grlmektedir ki, bunun temeli de eski Trk geleneine dayanyordu. Yani bu gelenee gre fethedilen blgelerin idaresi orasn fetheden kiiye veriliyordu. Bu komutanlardan Turasan adyla bilinen kii aslnda Kapadokya Valisi Hasan Beydir. Hasan Bey Orta Anadolu blgesinde yapt fetihler nedeniyle Danimend Gazi tarafndan Kayseriye vali olarak atanm84 ve Hallar ile yapt Erelideki sava srasnda ehit olmutur. Demek ki Turasan (Tur-Hasan) bu Kayseri valisinin Danimend-nmeye akseden destan addr.85 Yine Sryan Mihail86 ise Melik Muhammedin lm zerine Malatyaya kar harekete geen Aynddevlenin burada grev yapan bir vali ile ilikilerine deinmise de bu vali ile ilgili baka bir bilgi vermemitir. Bu rneklerden anlald zere gnmzdeki gibi Danimendliler Dneminde de ehirlerde grev yapan idareciler yani valiler bulunmaktadr. Bu valilerin atanmasnda da daha ziyade o ehri fetheden kiiler tercih sebebi olmutur.

105

Keful-akabenin mellifi olan ve Danimendliler Dneminde yaayan bnl-Kemal lyas b. Ahmed, kendisinin Kayseri ehir muhafz olduunu ifade etmektedir.87 Bundan hareketle bu kiinin o dnemde Kayseri ahnesi (hne) olduu sylenebilir. ahnelik bir anlamda asker vali statsndedir. Emrinde askerler bulunmakta olup ehrin gvenliinden sorumludur.88 Bir anlamda gnmzdeki Vali veya Emniyet Mdr statsnde olduu sylenebilir. Bu mellifin eserini Danimend Gaziye sunmu olduu dnlecek olursa demek ki, Danimend Gazi Dneminde Danimendli ehirlerinde orann gvenliinden sorumlu asker valilerin grev yapt anlalmaktadr. Devlet tekiltndaki nemli bir birim de adliye tekiltdr. Bu tekilatn banda ise eitli zamanlara veya devletlere gre Emir-i Dd89 veya Kadl-kudat vs. gibi deiik adlar alan ve merkezde bulunan bir grevli bulunuyordu. Trk-slm devletlerinde adliye tekiltnn taradaki temsilcileri kadlardr. Kadlar vilyetlerde ve kazalarda90 bulunuyorlar ve er ve rf hukuka gre davalara bakyorlard. Danimendli adl tekilt ile ilgili bilgiler kaynaklara yansmamtr. Ancak Danimend-nmede Danimend Gazinin fethettii Gmenek,91 ankr92 ve Amasyaya93 kadlar atand ifade edilmekte ve ayrca orduda da kadlarn bulunduu94 belirtilmektedir. Ancak bunlarla ilgili baka bir bilgi verilmemitir. Danimendli kadlarndan u anda sadece birisiyle ilgili baz bilgiler vardr. Bu da Danimendliler Dneminde Kayserinin ilk kads olarak grev yapan Abdlmecid b. smail el-Herev95 (. 537/1142) adl bir kiidir. Danimendli hkmdarlarndan Melik Muhammed ayn zamanda bir Trk-slm alimi ve Hanef hukukusu olan el Herevyi Anadoluya celb etmitir. Herev daha sonra Kayseri kadlna atanmtr. Danimendliler Dneminde bilinen ilk Kayseri Kads el-Herevdir.96 Melik Muhammed Dneminde Kayseri, Danimendlilerin bakenti olduu ve el-Herev de burann kads bulunduu dnlrse, onun ayn zamanda Kadl-kudt yani bakad olduu sonucu karlabilir. Cevat Hakk Tarm97 Anadoluya ne zaman geldii bilinemeyen Baba lyasn Danimendliler zamannda Kayseride bir mddet kadlk yaptn ne srmektedir. C. H. Tarmn kaynak gstermeden verdii bu bilgi esas alndnda, Kayseride Danimendliler zamannda kadlk yapan bir ikinci kii daha tesbit edilmi olmaktadr. Danimendlilerin ilk zamanlarnda devlet ynetim geleneinin airetin szl kanunlarna dayand ne srlebilir. Bu da daha ziyade rf hukuk denilen gelenek ve greneklere yani treye dayanyordu. Ancak devlet kurumsallatktan sonra rf hukukun yannda er hukuka gre de yarglamalar yaplm olmaldr. Hatta Sryan Mihailin bir kaydna gre Melik Muhammed Dneminde belki tamamen eri hukuka gei salanmtr. nk Sryan Mihail98 Melik Muhammedin hkmdar olunca slm kanunlar uygulamaya koyduunu belirtmektedir. Devlet tekilt iindeki bir dier nemli birim de asker tekilttr. Ancak, Danimend-nme dndaki dier kaynaklarda Danimendli asker tekilt ile ilgili bilgilere pek rastlanmamaktadr. Bu

106

eserde ise, Danimendli asker tekiltndan daha ziyade Danimend Gazi ve arkadalarnn gazalar ok ayrntl, menkabev ve destan bir tarzda anlatlmaktadr. Onlarn dmanlarla yaptklar mcadeleler ifade edilirken, satr aralarnda Danimendli ordusuyla ilgili dier kaynaklarda gemeyen ve teyit edilmesi de mmkn olmayan birtakm bilgiler verilmitir. Bundan dolay Danimendnmedeki bilgilerden hareketle Danimendli asker tekiltn ortaya koyabilmek mmkn deildir. Danimendlilerin balangta kurumsallamam olsa bile, geleneksel bir asker tekilta sahip olduklar sylenebilmektedir. Sava zamannda lkede eli silh tutan herkes asker olabilmekte ve halk devletin asker gcn oluturmaktayd. Danimend-nmede verilen bilgilere gre Danimendli ordusunun hemen hemen tamam atl askerlerden oluuyordu.99 Ayrca ordunun iinde nc ve art birlikler olduu gibi zellikle aknc birlikler de bulunuyordu. Bunlar aynen Osmanllarda olduu gibi, son derece hzl hareket eden seme askerlerden oluuyordu. Dman topraklarna girerek ilk darbeyi bunlar vuruyorlard. Yani bir bakma dmana korku salmak, onu yldrmak ve ypratmak iin birtakm aknlarda bulunuyorlard. Danimend-nmede100 Turasan Kara Doan avuldur ve Hasan komutasndaki aknc kuvvetlerinin Kayseriden stanbula kadar olan ehirlere aknlar yaparak buralar tahrip ettikleri ifade edilmektedir. Ordunun bakomutan Danimendli hkmdarlar idi. Ancak baz nemli ordu komutanlar da bulunmaktadr Nitekim Danimend-nmede Danimend Gazinin silh arkadalar olarak Turasan, avuldur, aka, Kara Doan, Hasan b. Meiyya, Eyyb b. Yunus, Artuh, gibi nde gelen silh arkadalarndan sz edilmektedir.101 Ayrca orduda savaan Efrumiyye102 adl bir kadn savann da bulunduu belirtilmektedir. Yine Danimend-nmenin pek ok yerinde Danimendli ordusunun ve zellikle bunlarn iinde Danimend Gazi, Artuh ve Efrumiyyenin savalarda gsterdikleri kahramanlklar gayet mbalaal ve menkbev bir ekilde anlatlmakta, Danimendli ordusunun her zaman kendisinden kat kat stn olan dmanlarna kar zaferler kazand ifade edilmektedir. Dmanlaryla karlaan Danimend Gazi nce onlar slma davet etmekte,103 kabul etmeleri durumunda onlarla savamamaktadr. Ancak onun bu teklifi kabul edilmeyince iki ordu arasnda sava kztrmak iin mbareze usul, yani teke tek dello yaplmaktadr. Bu teke tek mcadelelerde ise daha ziyade Danimend Gazi, Artuh veya Efrumiyye ortaya kararak dmana meydan okumakta ve kendileriyle savaacak kiilerin karlarna kmalarn istemektedirler.104 Teslim olup aman dileyenlerin canlar balanmaktadr. Danimend-nmeye105 gre Amasyay fetheden Danimend Gazi aman dileyen ehir halkna dokunmamtr. Danimendli Devletinin yklndan sonra da Anadolu Seluklularnn hizmetine giren Danimendli emir ve komutanlar asker faaliyetlerini devam ettirmitir. Bunlardan Halifet Gazi, Anadolu Seluklu ordusunun bir ok seferine katlarak komutan sfatyla nemli grevler ifa etmitir.

107

Anadolu Seluklu sultanlarndan Gyasddin Keyhsrevin Ege seferi ile I. Alddin Keykubadn Kayseri muhasarasnda Danimendli emir ve komutanlar da bulunuyordu .1 smail Hakk [Uzunarl]-Rdvan Nafiz [Edgder], Sivas ehri, stanbul 1346/1928. s. 38.

H. Edhem [Eldem], (Dvel-i slamiyye, stanbul 1345/1927 s. 221) Danimendler Anadoluda slmiyetin intiarna fevkalade hizmet etmilerdir demektedir. Mnir Atalar Danimendliler Dneminde Zile, Niksarn Fethi ve Danimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, (Niksar 8 Haziran 1996), Tokat 1996, s. 15) ise Danimendlilerin slmiyetin Anadoluda yerlemesi iin olaanst bir gayret sarfetmi olduklarn ifade etmektedir. Nitekim . H. Konyal (Abideleri ve Kitabeleriyle Nide-Aksaray Tarihi, I, stanbul 1974. s. 256-257) Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda Danimendlilerin Seluklular ile yar ettiklerini ve hatta onlardan geri kalmadklarn sylemektedir. Ayrca bk. Abdlkerim zaydn, Danimendliler, DA, VIII, stanbul 1993, s. 473. 2 Mikil Bayram, Seluklular Zamannda Anadoluda Baz Yreler Arasndaki Farkl Kltrel

Yaplanma ve Siyas Boyutlar, TAD, I, Konya 1994, s. 81. 3 4 5 bnl-Kemal lyas b. Ahmed, Keful-Akabe, Fatih (Sleymaniye) Ktp., nr. 5426, vr. 250a. Bayram, Siyas Boyutlar, TAD I, s. 80. Mikil Bayram, Anadoluda Telif Edilen lk Eser Kaf al-Akaba, TED, VII/3-4, stanbul

1979, s. 283. 6 7 8 Bayram, Siyas Boyutlar TAD, s. 81. Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, ev. Fahriye Ark, stanbul 1947. s. 30. Mikil Bayram, Seluklular Zamannda Tokat ve Malatya Yresinin Fikr ve Kltrel

Yaps ve Siyas Boyutlar, TDA, S. 72, stanbul 1991, s. 89. 9 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler. ev. Yldz Moran, stanbul

19842 s. 248. 10 F. Kprl (Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1926, s. 246) Anadoluda bilimsel faaliyetlerin

VI (XII). asrn ikinci yarsndan itibaren, yani 1150lerden sonra baladn ne srmektedir. C. Cahen (a.g.e., s. 245-256) ise bu tarihi daha geriye atarak, edeb ve ilm eserlerin XII. yzyln sonlarnda yazlmaya baladn sylemektedir. 11 Mikil Bayram, Anadolu Seluklular Zamannda Bilimsel Zihniyet ve Bilimin e (retime)

Dntrlmesi Anlay ve Uygulamas, Ahilik Kltr Haftas 1995 Yl stanbul Paneli Bildirileri, stanbul 1996, s. 15.

108

12, 13

Bayram, lk Eser, TED s. 271-307. Mikil Bayram, Seluklular Zamannda Tokat Yresinde lm ve Fikr Faaliyetler, Trk

Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, (Tokat, 2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 31-32. 14 F. Kprl (Seluklular Devrinde Anadolu airleri, Trk Yurdu, IV, stanbul 1926, s. 289-

295) Anadoluda yazlan ilk Trke eserin XIII. yzyln ilk yarsnda yaayan Fakh Ahmedin arhnme adl eseri olduunu ne srmektedir. O. Turan (Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 19933 s. 426) eser ad vermeden ilk eserin XIII. yzylda telif edildiini belirtmektedir. C. Cahen (a.g.e., s. 346) de ilk ekliyle gnmze ulamamasna ramen Anadoluda yazlan ilk eserin XIII. yzyln ortalarnda bn Alnn yazd Danimend-nme olduunu belirtmektedir. F. Smer (Trkiye Kltr Tarihine Umumi Bir Bak, DTCFD, XX/3-4, Ankara 1963, s. 226) ise XIII. yzyln ikinci yarsnda Trke yazan balca melliflerin eyyad Hamza, Dehhn, Sultana Veled ve Yunus Emre olduunu ileri srmektedir. 15 Konya zzet Koyunolu Ktp., nr. 12049, vr. 1b-61a. ehabettin Tekinda (zzet Koyunolu

Ktphanesinde Bulunan Trke Yazmalar zerine almalar I. , TM, XVI, stanbul 1971, s. 133139) bu eserin geni bir tantmn yapm ve tarihi deeri zerinde durmutur. 16 Mikil Bayram, Anadoluda Telif Edilen lk Trke Eser Meselesi, V. Mill Seluklu Kltr

ve Medeniyeti Bildirileri, (Konya, 25-26 Nisan 1995), Konya 1996, s. 99. 17 Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, II, stanbul 1329/1332, s. 323-354; Tekinda,

a.g.m., s. 136-139; Refet Yinan, Seluklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vakflar VD, XV, Ankara 1982, s. 5-7; Sefer Solmaz, Halfet Gazi ve Halfet-zdeler, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, S. . Sosyal Bilimler Enstits), Konya 1993 s. 1-14. 18 19 20 21 22 23 Bayram, Bilimsel Zihniyet, stanbul Paneli, s. 14-15. Bayram, Siyas Boyutlar, TAD, 80-81. Keful-akabe, vr. 250a. Akaid-i Ehl-i snnet, nsz. Keful-akabe, vr. 250a. M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII/27,

Ankara 1943, s. 427. 24 Ali ztrk, Trk Anonim Edebiyat, stanbul 1986, s. 207; Mehmet Bicik, Danimend-

name Destannn Tahlili, TDA, S. 95, stanbul 1995, s. 189. 25 Bicik, ayn yer.

109

26

O. Turan (Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 19933, s. 127) bu hkmdarn I.

zzd-din Keykvus olmas gerektiini belirtmitir. 27 Melik Danimend Tarihi (Danimend-nme), stanbul Belediye Atatrk Kitapl Muallim

Cevdet, nr. 441, 125b, 170a. 28 29 30 Necati Demir, Danimendname, Niksar 1999, s. 10. Demir, a.g.e., s. 10-11. Kprl, Yerli Kaynaklar, Belleten, s. 427. Burada F. Kprl II. Murad Devrinde, onun

tevik ve himayesiyle mill ananelerin tekrar canlandrlmasn hedef tutan fikr ve edeb faaliyetler esnasnda bu eserin yeniden tertip edildiini sylemektedir. 31 32 33 34 Ahmet Yaar Ocak, Dnimendnme, DA, VIII, stanbul 1993, s. 478. Turan, Trkiye, s. 128. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul 19863, s. 5. Fahreddin Krzolu, Mill Destanlarmzdan Dede-Korkut Ouznmelerinin Tarih Belgesi

Bakmndan Deeri, Belleten, L/198, Ankara 1987, s. 915-928. 35 Bayram, Tokat-Malatya, TDA, s. 89, dn. 6.

36 smail Hakk Uzunarl, XII. ve XIII. Asrlarda Anadoluda Fikir Hareketleri le tima Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler, (Ankara, 15-20 Kasm 1943), Ankara 1948, s. 303. 37 edilmitir. 38 Danimend-nme, vr. 9a-10b; Urfal Mateos Vekayi-nmesi (952-1136) ve Papaz zellikle Anadoluda bu mcadeleler sonucunda ehirlerin Bizansllarn eline gemesi

durumunda ve ya Moollarn Anadoluyu igalleri esnasnda maalesef bir ksm mimar eserler tahrip

Grigorun Zeyli (1136-1162), trc. Hrant D. Andreasyan, notlar Edouard Dulaurer-M. Halil Yinan, Ankara 19872, s. 225; Sryan Kei Mihailin Vekayi-nmesi, trc. H. D. Andreasyan, II, TTK Ktp., Ermenice nshadan naklen, Vekayi-nme, s. 49. 39 40 Danimend-nme, vr. 258a. Sryan Mihail, Vekayi-nme, s. 103; Sryan Mihail, Ermenice nshadan naklen, Vekayi-

nme, s. 105; Abl-Farac Tarihi, II, trc. mer Rza Dorul, Ankara 19872, s. 367. 41 Danimend-nme, vr. 258a-b.

110

42

Semra gel, Orta a erevesinde Anadolu Seluklu Sanat, Malazgirt Armaan,

Ankara 1972, s. 131. 43 Tanju Cantay, Danimendli Mimar Eserleri, (Yaynlanmam Lisans Tezi, EF Trk ve

slm Sanat Krss), stanbul 1976, s. 1. 44 M. Olu Ark, Balang Devri Anadolu-Trk Mimar Tezyinatnn Karakteri, Malazgirt

Armaan, Ankara 1972, s. 173. 45 C. Cahen (a.g.e., s. 258) tam anlamyla din yaplarn camiler, medreseler ve trbeler

olduu belirtmesine ramen bu konuda bundan hemen nce de Sivil amalarla kullanlan kervansaraylar, hamamlar, hastaneler ve benzeri yaplar da bir dereceye kadar dinsel yaplarn kapsamna girmektedir demek suretiyle din yaplarn kapsamn da geniletmitir. C. Cahenin din yaplarn kapsamn geniletmesinin nedeni onun ileri srd bir tezden dolaydr. O Trklerin Anadoluyu fethetmelerinden hemen sonraki dnemlerden gnmze tam olarak ulam hibir kamusal yap bulunmamaktadr (ayn yer) tezini ne srmektedir. te ne srd bu tezi rtmemek iin de kervansaraylar, hamamlar, hastaneler vb. gibi bir takm sosyal messeseleri din yaplarn iine alm bulunmaktadr. 46 bk. Albert Gabriel, Monuments Turcs dAnatolie, II, Paris 1934, s. 146; Celal Esad

Arseven, Trk Sanat Tarihi, stanbul 1970, s. 95; Oktay Aslanapa, Trk Sanat, stanbul 19933, s. 109; Cantay, a.g.t., s. 37; Semavi Eyice, Mescid (Anadoluda ve Rumelide Trk Mescid ve Cmileri) , A, VII, stanbul 1988, s. 102. 47 Gabriel, a.g.e., II, s. 122; Doar Kuban, Anadolu Trk Mimarsinin Kaynak ve Sorunlar,

stanbul 1965, s. 113; Arseven, a.g.e., s. 116; Aslanapa, Trk Sanat, s. 108; Cantay a.g.t., s. 31. 48 Halil Edhem [Eldem], Kayseriye ehri, stanbul 1334, s. 30; Kuban, a.g.e., s. 120;

Arseven, a.g.e., s. 96; Aslanapa, Trk Sanat, s. 108; ayn mlf., Anadoluda lk Trk Mimarsi, Ankara 1991, s. 17; Cantay, a.g.t., s. 17; Mehmet ayrda, Kayseride Zamanmza Kadar Gelmemi Olan Baz Mhim Tarihi Binalar, IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara, 21-25 Eyll 1981), Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1989, s. 719; M. Baha Tanman, Danimendliler (Mimari) , DA, VIII, stanbul 1993, s. 475. 49 M. Zeki Oral, Malatya Kitabeleri ve Tarihi, III. Trk Tarih Kongresi (Ankara, 15-20 Kasm

1943) Kongreye Sunulan Tebliler, TTK yay., Ankara 1948, s. 435, 437. 50 51 Refet Yinan, Dulkadir Beylii, Ankara 1989, s. 121-122. Tuncer Baykara, Tokat Ulu Camii zerine Baz Dnceler, Trk Tarihinde ve

Kltrnde Tokat Sempozyumu, (Tokat, 2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 293-294.

111

52 336. 53

Oktay Aslanapa, Anadolu Trk Mimarisi, Trk Dnyas El Kitab, II, Ankara 19922, s.

Uzunarl-Edgder, a.g.e., s. 21; Cantay a.g.t., s. 45; ayn mlf., Bir Kuzey-Bat Anadolu

Gezisinden Notlar, STY, VII, stanbul 1977, s. 21-40; Muzaffer Erdoan, Osmanl Devrinde Anadolu Camilerinde Restorasyon Faaliyetleri, VD, VII, stanbul 1968, s. 176; Tanman, a.g.m., s. 474. 54 Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, I, stanbul 1327/1330, s. 149; Cantay, a.g.t., s. 48;

Tanman, a.g.m., s. 477. 55 smail Hakk [Uzunarl], Kitabeler, I, stanbul 1345/1927, s. 61; Halit al, Niksarda Trk

Eserleri, stanbul 1989, s. 21; Tanman, a.g.m., s. 474. 56 57 Aslanapa, Trk Sanat, s. 108; ayn mlf., Trk Mimarsi, s. 16-17; Cantay, a.g.t., s. 56. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, stanbul 19976, s. 43; ayn mlf., Danimendliler

Dneminde Trk Eitim Tarihine Genel Bir Bak, Niksarn Fethi ve Danimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, (Niksar, 8 Haziran 1996), Tokat 1996, s. 13. 58 Van Berchem, pigraphie des Danishmendides, Zeitschrift fr Assyriologie, XXVII,

Strassburg 1912, s. 85; Uzunarl, Kitabeler, I, s. 59; Aslanapa, Trk Sanat, s. 135-136; Kuban, a.g.e., s. 143; Aptullah Kuran, Tokat ve Niksarda Ya-basan Medreseleri, VD, VII, stanbul 1968, s. 39-43. 59 TKGMA, Evkaf Defteri, no. 583, s. 44b; Halil Edhem [Eldem], Anadoluda slm

Kitabeler, TOEM, Sene 6, S. 34, stanbul 1331, s. 587; Uzunarl Kitabeler, I, s. 3; Kuran, a.g.m., s. 42, ayn mlf., Anadolu Medreseleri, I, Ankara 1969, s. 18. 60 61 Erol Yurdakul, Kayseri-Klk Camii ve Medresesi, Ankara 1996, s. 29-48. Danimend-nme, vr. 258a-b; VGMA, Defter no. 610, s. 37-39; Hseyin Hsameddin,

a.g.e., I, s. 283; Uzunarl, Kitabeler, I; s. 95; Tekinda, a.g.m., s. 139; Yinan, Halifet Gazi Medresesi, VD, s. 6; Solmaz, Halfet Gazi, s. 10-14. 62 Kzm zdoan, Kayseri Tarihi-Kltr ve Sanat Eserleri, Kayseri 1948, s. 93; Mehmet

nba, XVI. YY. Balarnda Kayseri, Kayseri 1992, s. 60. 63 Uzunarl, Kitabeler, I, s. 62-63; Tuncer Baykara, Niksar, Kalesi ve Tarihi, TKA,

XXIV/2, Ankara 1986, s. 88-89; Kmil ahin, Niksarda Danimendli Dnemi Yabasan ve Hac krk Medreseleri, Niksarn Fethi ve Danimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, (Niksar, 8 Haziran 1996), Tokat 1996, s. 69; ayn mlf., Danimendliler Dneminde Niksar (10711178), Niksar 1999, s. 21.

112

64 65 66

ahin, a.g.e., s. 44. Osman Turan, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Trihi, I, stanbul 19947, s. 214. Danimend-nme, vr. 254b; Esterbad, Bezm u Rezm, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1990,

s. 313; el-Cenb, Glen-i Tevarh, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3097, vr. 69a; Halit al, Melik Dnimend Gazi Trbesi, TED, XIX, Ankara 1991, s. 41-45. 67 Halil Edhem, slm Kitabeler, TOEM, S. 32, s. 454; Aslanapa, Trk Sanat, s. 154;

Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Seluklu Kmbetlerinin Geliimi ve zellikleri X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (22-26 Eyll 1986), III, Ankara 1991, s. 1076; Cantay, a.g.t., s. 87-90; Tanman, a.g.m., s. 476-477. 68 Uzunarl, Kitabeler, I, s. 72; Uzunarl-Edgder, a.g.e., s. 26; al, a.g.e., s. 50-51;

ahin, a.g.e., s. 95. 69 Kuban, a.g.e., s. 148; Cantay, a.g.t., s. 84; Hakk nkal, Anadolu Seluklu Trbeleri,

Ankara 1996. s. 27. 70 71 Uzunarl, Kitabeler, I, s. 62; Kuban, a.g.e., s. 148; nkal, a.g.e., s. 410. Tanju Cantay, Niksar Krk Kzlar Kmbeti, STY, IX-X, stanbul 1981, s. 83-105; nkal,

a.g.e., s. 79-83. 72 Hseyin Hsameddin, a.g.e., II, s. 355; Cantay, a.g.t., s. 112-118; ayn mlf., Gezi Notlar,

STY s. 23; Solmaz, Halfet Gazi, s. 24-29. 73 74 75 ahin, a.g.e., s. 99. ahin, a.g.e., s. 105. Muallim Cevdet, Sivas Darifas Vakfiyesi ve Tercmesi, VD, I, stanbul 1938, s. 35-

37; Osman Turan, Seluklular Zamannda Sivas ehri, DTCFD, IX/4, Ankara 1951, s. 449. 76 Cantay, a.g.t., s. 98-Tanman, a.g.m., s. 477; Cevdet, a.g.m., s. 35; Turan, Sivas ehri,

DTCFD, s. 449, 451. 77 Wittek, a.g.e., s. 30. C. Brockelmann (slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet

aatay, Ankara 1992 s. 213) ise bu konuda Danimend Gazinin ganimet esas zerine kurulmu olan iktidarn sk bir rejim haline sokmay asla dnmemi olduunu belirtmek suretiyle Danimend Gazinin devlet tekilatn kurma dncesinde olmadn ifade etmekle P. Wittekin grlerini adeta baka bir varyantla dile getirmi olmaktadr.

113

78

Danimend-nme, vr. 255a-256b; Irne Mlikoff, La Geste de Melik Danimend, II, Paris

1960, s. 280-282. 79 80 81 82 83 84 el-Aylemz-zhir, Yeni Cami (Sleymaniye) Ktp., nr. 831, vr. 25b. Cmid-dvel, Nuruosmaniye Ktp., I, nr. 3171, vr. 364a-364b. Tenkh tevrh-i mlk, Esad Efendi (Sleymaniye) Ktp., nr. 2239, vr. 62a. A.g.e., s. 157. Danimend-nme, vr. 9b. Konyal, a.g.e., II, s. 2365. H. Erkiletliolu (Kayseri Tarihi, Kayseri 1993, s. 74) Hasan

Beyin Kayserinin ilk Trk valisi olduunu ve 475/1082 ylnda grevine baladn ve lnceye kadar bu grevini srdrdn belirtmektedir. 85 74. 86 87 88 Vekayi-nme, s. 120. Keful-akabe, vr. 245a; Bayram, lk Eser, TED, s. 273. ahnelik iin ayrntl bilgi iin bk. Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Osman Turan, Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak Kprl Armaan, stanbul

1953, s. 546-547; ayn mlf., Trkiye, s. 66-67; Konyal, a.g.e., II, s. 2364-2366; Erkiletliolu, a.g.e., s.

Tarihi, III, Ankara 1992, s. 218-221. 89 Anadolu Seluklularnda Adliye tekilatnn banda bulunan kiidir. Yani gnmzdeki

Adalet Bakan statsndedir. bk. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 19843, s. 90, 98. 90 Kad adnn Menei kaza kaza kelimesine dayanmaktadr. Bunlar kazalarda grev

yaptklarndan dolay kendilerine kad denilmitir. 91 92 93 94 Danimend-nme, vr. 76b. Danimend-nme, vr. 160a. Danimend-nme, vr. 194a. Danimend-nme, vr. 196b. Burada ordu kadsnn Danimend Gazi ile Glnu Banunun

nikhlarn kyd ifade edilmektedir.

114

95

el-Herev, Herat yaknlarndaki Evbe (Oba) kynde dodu. Maveran-Nehrde

(Maverannehir) bata el-Berd (el-Bard) (. XI. yy) olmak bir ok nde gelen alimlerden dersler ald. Bunlarn iinde Hanef hukukusu el-Halvn ve Pezdev (. 482/1089) saylabilir. zellikle Pezdevden fkh, ve usl dersleri ald. Bundan sonra da Badat, Basra, Hemedan ve am gibi ehirlerdeki medreselerde mderrislik yapt. te Herevnin nn haber alan Danimendli Melik Muhammed onu Kayseriye getirtti ve ona Kayseri kadln verdii gibi ayn zamanda Melik Muhammed Medresesine de mderris olarak atad. Herev lnceye kadar Kayseride bu grevlerini srdrdkten sonra 537/1142 ylnda vefat etti. Onun smail ve Ahmed adlarnda iki olu vardr. (bk. Kmil ahin, Kayserinin lk Kadlarndan smail el-Herev (. 537/1142) ve Danimendli Dneminde Kayseride lim, Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (Kayseri, 16-17 Nisan 1998) II, Kayseri 1998 s. 419). 96 97 98 99 ahin, el-Herev, I. Kayseri Tarih Sempozyumu, s. 419. Cevat Hakk Tarm, Tarihte Krehri-Glehri, stanbul 19483, s. 25. Vekayi-nme, s. 103; Ermenice nshadan naklen, Sryan Mihail, Vekayi-nme, s. 105. Danimend-nme, vr. 108b.

100 Danimend-nme, vr. 200b. 101 Danimend-nme, vr. 6b-7a. 102 Danimend-nme, vr. 15b vd. 103 Danimend-nme, vr. 77a, 213a, 217b. 104 Danimend-nme, vr. 27b, 30b, 58b, 185b. 105 Danimend-nme, vr. 194b.

115

Saltuklu Mimarisi / Yrd. Do. Dr. Haldun zkan [s.72-82]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Saltuklular Saltuklular, Dou Anadolu Blgesinde 1071-1202 yllar arasnda hkm srm bir Trk Beyliidir. Byk Seluklu Sultan Alp Arslann, 1071 ylnda Malazgirt Meydan Muharebesinden sonra, zaferin kazanlmasnda yararll grlen beylere, kendi blgelerinde birer beylik kurup, Seluklulara bal olarak yaamalarna msaade etmesi ile Anadoluda yeni bir Trk dnemi almtr. Alp Arslan, nemli komutanlardan Ebul Kasm Saltuka da kta olarak Erzurum ve havalisini vermiti. Saltuklu Beylii snrlar ierisinde, bakent Erzurum olmak zere Bayburt, Tercan, spir, Oltu ve Micingirt gibi ehir ve kaleler bulunuyordu.1 Saltuklularn en etkili yneticileri arasnda Ebul Kasm, Gazi ve Ali gsterilmektedir. Seluklular, Danimendliler, Mengckler, Saltuklular, Artuklular ve Skmenliler de iskn siyaseti gerei olarak, Orta ve Dou Anadolunun, vadi, ova ve yaylalarna, yurt olarak yerletirilirken, ksa zamanda bu nfusu retici duruma getirmeye; eskiden mevcut veya yeni teekkl eden yerleme merkezlerini ve evrelerini canl birer Trk-kltr merkezi haline dntrmeye almlardr. Saltuklular zamannda Erzurum, dier Anadolu ehirleri gibi iktisadi ve ticari adan olduka mreffeh bir ehir idi. Blge, Akdenizdeki limanlardan ve Suriyeden hareket edip; Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan yoluyla Azerbaycan ve rana giden veya Trkistandan Erzuruma gelip ayn yoldan Akdenize veya Trabzon limanlarna ulaan byk bir kervan yolunun gzergahnda bulunduu iin, ticari hayat olduka canl idi. Kaleler Saltuklular, egemen olduklar blgede yeni kaleler ina etmemi, Bizansllardan ve daha nceki dnemlerden kalan kalelere yerleerek onlar onarm ve kullanmlardr. Erzurum, Hasankale, Tortum, spir, Oltu, Avnik, Micingird, Zivin, Tercan, Kars ve Bayburt kalelerinin, kurulular M..lere kadar indirilmektedir. Mstahkem mevkilere yerletirilen bu kaleler, Saltuklular tarafndan ele geirilmi ve birtakm deiiklikler ve eklentilerle bu kaleleri kullanmlardr. Saltuklularn merkezi Erzurum olduu iin, Saltuklu emirleri de Erzurumda oturmutur. Bayburt Kalesi; Trabzondaki Bizansllara kar Erzurumu korurken, Hasankale, Tortum, Oltu, Zivin ve Micingirt Kaleleri de Grc istilasna kar savunma merkezleri olmutur. Kars Kalesi Saltuklu hakimiyetinde olduu srada yeni batan tahkim edilmitir. Erzurum Kalesi Bugnk ehrin orta kesiminde hafif ykseltili bir tepe zerinde bulunan i kale, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen bir konuma sahiptir. Duvarlar yer yer burlar ve dayanak kuleleri ile desteklenmitir. Kalenin hemen dousundan geen dere nedeni ile bu kesim olduka eimlidir. Kale

116

 kat surla tahkim edilmiti. i kale, d ve orta surlarn ortasnda bir tepe zerine kurulmutur (Resim 1). Erzurum Kalesinin kurulu tarihiyle ilgili ilk yazl kaynaklar M.S. 415 yln vermektedir. Kale, Bizans Generali Anatolius tarafndan yaptrlm ve mparatorun adndan tr Theodosiopolis ismi verilmitir.2 Bugnk Erzurum ad ise u ekilde meydana gelmitir; Erzenin (Karaz) Seluklular tarafndan yklmas zerine halk Theodosiopolise g edince, geldikleri bu ehre Erzen ismini vermiler ve Siirt yaknlarndaki Erzenden ayrt etmek ayn zamanda Anadoluya ait olduunu belirtmek iin de Erzen er-Rum eklinde ifade etmilerdir. Daha sonra ise bu ad Erzurum ekline dnmtr. M.S. 502de Sasanilerin eline geen Kale, sk sk Bizans ve ranllar arasnda el deitirmitir.3 VII. yzyln ikinci yarsnda Bizansn douya egemen olmasn nlemek iin grevlendirilen Habib bin Mesleme araclyla ehir ilk kez Araplar tarafndan ele geirilmitir. 755te Halife Ebu Mansur, Kaleyi tamir ederek glendirmitir.4 1048de Erzuruma kadar gelen Trk birliklerinin banda Kutalm ve brahim Ynal bulunmaktayd. Bunlar, ehrin kuzeybatsnda yer alan ve ilk yerleim yeri olan Karaz kuatma altna alp ele geirmiler, bu kuatmadan kurtulanlar Theodosiopolise snmlardr. Bu tarihten itibaren blge Trk egemenliine gemitir.5 Bu tarihten sonra eitli saldrlara ramen ayakta kalmay baaran Kale ile ilgili fazla bir belge ve kitabe bulunmamasna ramen, pek ok kez onarm grd, bugnk duvarlarndan anlalmaktadr. Kalenin gneybat kesinde, zerinde kfi yazl bir kitabe de bulunan Tepsi Minare-Saat Kulesi veya Kesik Minare olarak isimlendirilen yap yer almaktadr. 1124-1132 yllar arasnda hkm sren Saltuklu beylerinden Ebul Muzaffer Gazi zamannda yapld kitabesinden anlalmaktadr.6 Bu ynyle Erzurumun en eski yapsdr. Erzurum Kalesi d sur, orta sur ve ikale olmak zere kademeli olarak yaplmtr. D surlarn byk bir blm Erzurum evresindeki tabyalarn inasnda sklm ve surlarn malzemesi tabyalarda kullanlmtr. ehir evresinde ksmen sur kalntlar ile karlalmaktadr. Surlar zerinde alan Tebriz Kap, Grc Kap, Erzincan Kap gnmze ulamamtr. Osmanl Dneminde Toprak Surlar zerinde alan stanbul Kap, Kavak Kap, Kars Kap Harput Kapdan ise sadece Harput Kap gnmze gelememitir. Orta surlar tamamen yok olmu, i kale ise salam olarak gnmze ulamtr. II. Mahmut Dneminde (1808-1839) onarm grd anlalan i kalenin girii, Hisar Pee olarak adlandrlan bir tr avluya alr. Burada eitli mekanlar ve bir hamam yer almaktadr. Kalenin asl giriinin, Saat Kulesinin de bulunduu kedeki kenar aklndan olduu tahmin edilmektedir.

117

Gnmzde, Kale ierisinde, Kale Mescidinden baka hibir yap bulunmamaktadr. Zemini byk lde toprak dolguya sahip olan Kale iinde, 30-40 yl ncesine kadar eski yaplar bulunmaktayd. Bunlarn askeri amala yaplan kou, cephanelik ve depo yaplar ile ynetim binalar olduklar tahmin edilmektedir. Bu binalarn askeri birliklerin kaleden ekilmesi sonucunda sivil halk tarafndan kullanldklar bilinmektedir. 2000 ylnda Erzurum Mzesi tarafndan kaz-sondaj almas yaplm ve Kalenin batsnda, bahsedilen yaplara ait duvar kalntlar tespit edilmitir. Pasinler (Hasan Kale) Kalesi Bu Kale, salaml ve mstahkem mevkisi ile Saltuklularn Grclere kar nemli diren noktalarndan birini oluturmutur. Saltuklulardan nce de var olan Kale, ilenin kuzeydousunda, Hasan Dede Dann zerinde kuzey-gney istikametinde, sarp ve salam bir kayalk zemin zerine oturtulmutur (Resim 2). Hasan Kalenin7 sadece kalesi gnmze ulamtr. Dzgn kesme tatan ina edilen Kale surlar, burlarla takviye edilen surlar zerinde, mazgallar ve seyirdim yerleri halen mevcuttur. Kalenin ana girii, batya alrken bu cephede ayrca kaps daha bulunmaktadr. Ana giri, iki salam burla takviye edilerek, i tarafnda mazgal pencereli iki kk muhafz odasna yer verilmitir. Tortum Kalesi Erzurumun Tortum ilesinde bulunmaktadr. Yksek bir kayalk tepe zerine kurulmutur. Kalede burlarla takviye edilmi, dizdar odalar, silah ve erzak ambarlar ve sarn bulunmaktadr.8 D kaleden gizli bir yolla suya ulalmaktadr. Kalenin duvarlar ksmen salam olup, talar evredeki yaplarda kullanlmak zere sklmtr. Kale zerinde kitabe bulunmamaktadr. Roma dnemine kadar inen Kale, Saltuklular tarafndan da kullanlmtr. spir Kalesi Kale, oruh nehrinin snrlad yksek bir kayalk alan zerinde ve evreye hakim bir noktaya kurulmutur (Resim 3). D kalenin ehir etrafndaki duvarlar yklmtr. spir Kalesinin ilk kurucular hakknda kesin bir bilgi yoktur, ancak Bizansllardan ve Grclerden sonra Saltukoullarnn eline getii bilinmektedir. Erzurum Seluklularndan Mugisddin Turulah da kaleyi tamir ettirmitir.9 Kale ierisinde Bizans dnemine ait sadece apsis ksm gnmze gelebilen nefli bir Bazilika ve Saltuklu Dneminde yaplan bir mescid bulunmaktadr. Mescidin sekizgen minaresi ayn zamanda gzetleme kulesi olarak kullanlmtr. Kalenin batsnda oruh nehrine inen gizli bir yol tespit edilmi ancak yol inas srasnda bu gizli su yolunun nemli bir ksm tahrip olmutur. Kale duvarlar dzgn kesme talardan ina edilmi olup, bat duvarlar ve burlar halen salamdr. Kalenin duvarlar ve giri kaps Kltr Bakanlnca restore edilmise de restorasyon ilemleri tamamen bitmemitir. Oltu Kalesi

118

Erzurumun kuzey ilelerinden olan Oltu, Dou Karadeniz Blm snrlar ierisinde yer alr. Blgeye hayat veren en nemli su kaynan ise Oltu ay ve kollar oluturmaktadr. Oltuyu nemli klan zelliklerin banda, Anadoluyu Kafkaslara balayan iki ana yoldan birinin zerinde bulunmas gelir. Bu yollardan birincisi Erzurum-Akale-Bayburt-Gmhane yoludur ki, bu yol Trabzon zerinden Kafkaslara alr. kinci yol Erzurum-Tortum-Narmandan Oltuya ulaan yoldur. Bu yol Artvin zerinden Dou Karadeniz kylarna ular. Karadeniz kylarndan gelip oruh havzasn takip eden yol Oltudan geerek Gaziler (Bardz) zerinden Sarkam ve Kars blgesine ulamaktadr. Bu stratejik mevkide bulunan Oltu Kalesi Orta ada konumu bakmndan blgedeki nemli kaleler arasnda yerini almtr. Oltu aynn kenarnda yksek bir kayalk alan zerine ina edilmi olan kalenin gnmze sadece i kalesi gelebilmitir (Resim 4). Kaleden Oltu ayna inen gizli bir yol bulunmaktadr ki gnmzde buras kapatlmtr. Kalenin kuzeyinde iki bur bulunmaktadr. Bunlardan soldakinin ierisi trbeye dntrlmtr. Douda harap bir hamam ve gney tarafta da baz yap kalntlar mevcuttur. Avnik Kalesi Erzurumun Pasinler ilesinin dousunda, obandede Kprsn getikten sonra Yaan ky yolu ile bu kaleye ulalmaktadr. Kale yksek bir kayalk zerine kurulmutur. Dou Anadoluda Saltuklular tarafndan kullanlm nemli kalelerden biridir. Kale i ie duvarla tahkim edilmitir. Birinci ve ikinci surlarn kaplar gneye almaktadr. Kale iindeki kayalardan birinin ierisi oyularak erzak deposu haline getirilmitir. kinci surun kaps ise daha geni bir sahaya alr. Burada varo bir ky haline getirilmi ve birtakm yap kalntlar da gnmze kadar ulamtr. En yksek noktaya ise i kale yerletirilmitir. Gnmzde Kale talar sklerek civardaki evlerde kullanlmtr. Micingirt Kalesi Micingirt Kalesi, Sarkama uzakl 22 km. olan nkaya (Micingirt) kynde bulunmaktadr. Becen Kalesi olarak da isimlendirilmektedir. Blgeye ilk Becen (Becan) adl Saka Trklerinin bir oymann yerlemesi ile Becen-gerd ismi verilmitir. Bu yer M. 949da Bizans ynetiminde kalm ve 1048de Seluklulara geerek, 1071de Saltuklulara verilmitir. Kale, sarp bir kayalk alan zerine, 205mx30m llerinde dikdrtgene yakn planda kurulmutur (Resim 5-6). Girii douda olup, byk bir ksm tahrip olmutur. Kale ierisinde, kayaya oyulmu bir sarn bulunmaktadr. Dzgn kesme ta malzemeden ina edilen kale duvarlarnda Horasan harc kullanlmtr. Gneydou kesindeki burcun batya bakan yznde yarm kre eklinde oyuntu bulunmaktadr. Bunlar muhtemelen Bayburt Kalesinde olduu gibi bacini yuvalardr. Kalenin, Orta ada, Saltuklular Dneminde kullanlm olduu kitabelerden anlalmaktadr I. Kitabe

119

1- El-havarici vel-mtemerridin k (till-kefereti vel-mrikin) 2- Alel-mazlumin (Fahrl-guzt zahidd-din 3- El-mlik mlki er-Rum vel Ermen ve Diyarbekr veRebiat ehsvri (ran) 4- El-Hac vel-Haremeyn Ebu Mansur Argin Basat (yahut ah) bin Muhammed 5- bn-i Salduk b.Ali b.Ebi El Kasm azze nasruhu (fi-ehr) rebil Evvel (sene selsin ve) sittemie hicriye (630)10 Trkesi: Harici ve inadc ve asillerin kkn kesen kfirler ve mrikler ile savaan mazlumlar koruyan, gazilerin vnc, dinin himayecisi Rum, Ermen, Diyar- Bekr ve Diyar- Rebia lkelerinin sahibi Ebul Kasm Olu Salduk Olu, Muhammed olu Ebu Mansur Argn Basat (ah) (yardm aziz olsun), tarafndan hicretin 630 yl (1233) Rebil ahirinde yaptrlmtr. Bu metinden Saltuklularn Kaledeki imar faaliyetlerinden bahsedilmektedir. 1181-1182 tarihli Saltuklulara ait en eski kitabe ise Kalenin kye bakan cephesinde st kesimde yerletirilmitir ki slami dneme ait olduu anlalan kitabe yledir: II. Kitabe 1- Feteha kalel-Mbarek 2- El-Muazzam Shib 3- Ed-dnya ved-din 4- (Bi-ticaretin) teceddedeh Tarih Sene 577 Trkesi: Mbarek ve Muazzam Kaleyi dinin ve dnyann sahibi fethetti ve ticareti iin onu yeniledi H. 577/M. 1181-82. Zivin Kalesi Karsn Sarkam lesinin 35 km. batsnda, Sngta kynn dousunda yer almaktadr. Bu kyn eski ad, Kaleye de ismini vermi olan Zivindir. Kalenin ilk yapl Urartu Dnemine kadar inmektedir.11 Saltuklular Dneminde tamir edilerek kullanlmtr.12 Eski Erzurum-Kars karayolunun getii ve iki vadinin kesitii bir noktada yaplan Kale, Dou Anadoluyu Kafkaslara balayan bu yolu da kontrol altna almas bakmndan stratejik olarak son

120

derece nemli bir konumdadr. Bu yol askeri olduu kadar ticari olarak da kalenin nemini bir kat daha artrmtr. Kuzey-gney dorultusunda ina edilen Kale, yaklak 100m.x163m. boyutlarnda olup, ana kayann yapsna uydurulmutur. Kale duvarlar byk oranda tahrip olmutur. Kale iinde ana kayaya oyularak yaplan iki sarn, batsnda basamaklarla suya inilen tnel bulunmaktadr. Surlar Horasan harl dzgn kesme ta malzemelidir. Kars Kalesi Orta ada Saltuklular tarafndan onarlp kullanlan nemli kalelerden biri de Kars Kalesidir. Karadan tepesinde kayalk bir alan zerine kurulan Kale, i ve d kaleden teekkl etmitir. Kars Kalesi 1239 Mool istilas, 1386da Timurun gali srasnda byk lde zarar grmtr. Kanuni Sultan Sleyman II. Irakeyn Seferine karken Pasin-Kars sancakbeyine bir ferman gndererek Kalenin ve ehrin imarn emretmitir. 5000 amele ve ustayla 1548de Karsa gelen Dulkadrl Ali Bey kalenin tamirine balam, fakat bir Safevi baskn sonucu faaliyet yarm kalmtr. Ancak 1579da Lala Mustafa Paa, 28 gnde Kars Kalesini imar ettirmitir. Kalede 5 cami, kubbeli 1 trbe, 1 beylerbeyi saray, 1 medrese, 1 hamam, ar, konaklar, vakf dkkanlar, yenieri klas, evler ve tavlalar yaplmtr. D kaleden sadece bir iki burcun kald, i kalenin ise gnmze kadar salam olarak ulat grlmektedir.13 kale dikdrtgen planldr. Batya alan asl giri kapsna rampal deme bir merdivenle ulalmaktadr. Giriin sanda Cell Baba Trbesi yer almaktadr. Bu trbe XII. yzylda GrcKpak aknlar srasnda ehit den kale komutan Cell Babaya aittir. Kalenin kuzey sur duvarlarna bitiik olarak bir kale mescidi yaplm, dikdrtgen planl mescid 2 stunun destekledii dz ahap tavanla kapatlmtr.14 Bayburt Kalesi Bayburt Kalesi, Karadenizi Basra Krfezine balayan ticaret yolunun zerinde bulunmaktadr. Kalenin ilk yapm M.. VIII. yzylda yaayan Urartulara kadar inmektedir. Sonraki dnemlerde Roma, Bizans, Ermeni, Mslman Araplar ve Trabzon Komnenoslar idaresinde el deitiren Bayburt Kalesinde bir takm tamirat ve deiiklikler yaplmtr.15 Gnmze ulaan surlarn byk bir ksm Trkler tarafndan ina edilmitir (Resim 7). Anadolu Trk dnemi kaleleri iinde, en ok kitabe bulunduran nadir kalelerimizden biridir. Ancak kitabeler Erzurum Seluklular ve sonrasna aittir. Kale zerinde 20 adet Arapa kitabe bulunmaktadr.16 kale dikdrtgene yakn bir plana sahip olup kayalk bir alan zerine oturtulmutur. Surlar arazinin durumuna gre gen, kare ve yarm yuvarlak burlarla desteklenmitir. Sur duvarlarnn birka yerinde anak biiminde iniler grlr. Baini ad verilen bu iniler firuze mor ve yeil renklidir. 2.50m.-3.00m. kalnlndaki duvarlarn d yzlerinde dzgn kesme ta kaplamal, ierisi moloz dolguludur. Kale ierisinde, nefli bazilikal plana sahip bir kilise, Ebul Feth Camiine ait bir

121

kemer paras, depolar, sarn ve bir ksm yap kalntlar mevcuttur. Bayburt Kalesi gnmze ulaan en salam kalelerdendir. Camiler Erzurum Kale Mescidi Erzurum Kalede bulunmaktadr. Erzurum Kale Mescidi zerinde kitabe yoktur. Yapnn tarihi Tepsi Minareye dayanlarak 11251150 olarak kabul edilmektedir.17 Kale Mescidi kareye yakn bir dikdrtgen alan zerine oturtulmu, mihrap n blm kubbeli18 ve tayclarn dzenlenii ile mihraba dik sahndan teekkl etmitir (Resim 8). Mescidin harim ksm olduka kk olmasna ramen, ortadaki L ekilli payelerle iki ksma ayrlmtr. Birinci blm giri ksmdr ki bu ksm, ortada apraz tonoz, iki yanda beik tonozla rtlmtr. Ortadaki L eklindeki payelerin bat tarafta bulunannda be keli kk bir mihrap nii alarak dierinden ayrlmtr. badet alan ierisinde, giri ksm ile mihrap n blm, sivri kemerle birbirinden ayrlmaktadr. Mescidin ikinci ksmn oluturan mihrap n blm ortada kubbe, yanlarda ise tonozla rtlmtr. Daralarak ykselen iki kademeli mukarnasl kuaklarla kubbeye geilmektedir. Kasnakta alan drt pencere ile mihrap n blm aydnlatlmtr. Mihrabn, her iki yannda duvarlara alm birer kk ni bulunmaktadr. Mescidin mihrab, dzenleni bakmndan ok farkl olup, i kalenin gney bedenlerinden biri ierisinde ve iki kademeli olarak dzenlenmitir. badet alanna kyasla olduka byk tutulan mihrabn ana erevesi dikdrtgen, dz bir bordr ile belirtilmitir. Bordrn i ksmnda mihrab ynden evreleyen altgenlerden oluan bir kuak dolanmaktadr. ki kademeli sivri bir kemerle snrlandrlan mihrap niinin kavsaras ilenmemi ve iinde ikinci bir nie yer verilmitir. Minare: kalenin gneybat kesinde, Mescidin yaknnda Tepsi Minare olarak da adlandrlan minare yer almaktadr19 (Resim 9-10). Minare, gvdesinin st kesimindeki kitabeye gre, Saltuklu Hkmdar Emir Muzaffer Gazi zamannda (1124-32) yaptrlmtr. Yazt erefe st kenarna yakn yerde, ta zerine pimi tuladan kfi harflerle yazlmtr. Trke Karl: kbal (devlet ve saadet) dinin , slmn kutbu, devletin yardmcs, milletin zahiri arkas (Meliklerin) ve emirlerin gnei Ebl Kasmolu Ebl Muzaffer Gazi nan Biygu Alp Turul Bey iindir.20 Kitabe kuann gney tarafndan bir ksm, 1881 ylnda, II. Abdlhamit zamannda saatin yerletirilii srasnda sklmtr. Bu sknt, kitabenin tarih yerine rastlamtr. Bylece bu kitabeye

122

gre tarihlendirilen minarenin ve buna balantl olarak Kale Mescidinin inas iin XI. yzyln ilk yars kabul edilmektedir. Kare kaideli ve silindirik gvdeli minare, temelden sur seviyesine kadar kesme talardan, surdan itibaren atlamal olarak sra krmz, iki sra beyaz tatan rlmtr. Dikdrtgen ereveli, minarenin girii dz atk taldr. Yzeyi bezemeli sivri kemerli bir alnla sahiptir. Silindirik gvde, krmz tulalarla sepet rg tarznda devam ettirilmitir. Gvdenin st ksmna sonradan saat yerletirilmitir. erefeden yukars yklan minarenin st kesimine XIX. yzylda Batl tarzda stunlu bir blm ilave edilmitir. spir Kale Mescidi spir Kalesi iinde, evreye hakim bir noktada ve i kalenin en yksek noktasnda ina edilmitir (Resim 11). Mescidin zerinde kitabe yoktur ancak slup zellikleri XII. yzyla uygun dmektedir.21 spir Kale Mescidi, dtan da 10.80 m.x9.50 m. boyutlarnda, kareye yakn bir alan zerinde ina edilmi, kubbesiyle ne kan paral bir rtye sahiptir (Resim 11). Cephenin gneybat kesinde, Kale burlarndan biri zerinde minare ykselmektedir. Mescidin kuzey cephesinde, eksenden kuzeydou keye doru kaydrlm sivri kemerli ve mukarnas kavsaral bir girii bulunmaktadr. Mescidin ibadet alan 7.20 m.x8.50 m. boyutlarnda ve kareye yakn llerde dzenlenmitir. Bir blm kubbe ile rtl olan bu alan, kubbe kasnanda drt ana yne alan pencerelerle birlikte biri kuzey, biri de gney duvara alm iki mazgal pencere ile aydnlatlmaktadr.22 Hibir bezemenin grlmedii, mihrabn, sonradan yapld, d duvarda grlen dolgudan anlalmaktadr. badet alannn st rts blmldr. Kuzeydou kesine rastlayan kare alan kubbeli, bunun batsnda kalan ksm dou-bat dorultusunda uzanan sivri kemerli bir tonozla, gneydou kesinde kalan ksm ise kuzey-gney ynnde uzanan yine sivri kemerli bir tonozla rtldr. Caminin mihrap n kubbesine ileri drt sra mukarnasl dolguya sahip pandantiflerle geilmitir. Minare: Mescidin minaresi, kale burcunun zerine ina edilmitir. Minare dardan drt blm halindeki farkl duvar rg izleri ile dikkat ekmektedir. En altta temeli oluturan moloz talarla rlm silindirik kale burcu, onun zerinde Mescid ile birlikte ina edilmi olan minarenin kp ksm ve daha sonra ongen gvde ykselir. erefeye kadar tamamen kesme tatan rlmtr.23 Minare gvdesinde mazgal pencereler alarak, merdivenler aydnlatlmtr. erefe, alt tuladan yaplm drt sra kirpi saak, ortasndaki yatay bir sra tula dizimi ile iki ksma ayrlmtr. erefe korkuluklar ve klah ksm yklmtr. Minarenin kaps ise kuzey ynne, Mescidin damna almaktadr. Mescidde bezeme yoktur. Damda kk llerde bir de oda yer almaktadr. Mescidin inasnda kullanlan ana malzeme, kesme tatr. Duvar kalnl 1.m. kadar olup, genilik alttan yukarya doru azalmaktadr.

123

Erzurum Ulu Cami Erzurum ehir merkezinde Tebriz Kap Semtinde bulunmaktadr (Resim 12). Bugn mevcut olmayan bir kitabeye gre Cami, M.1179 ylnda Saltuklulardan zzeddin Saltukun olu Melik Muhammed tarafndan yaptrlmtr.24 Ulu Cami 54m x 41.7m boyutlarnda, dikdrtgen bir plana sahiptir. mekan dzenleni asndan mihraba dikey yedi sahndan teekkl etmitir.25 Caminin kuzey cephesi; kap ve alt pencere ile en hareketli cepheyi oluturmaktadr. Cephenin ortasndaki giri, mihrap eksenine rastlamaktadr. Kuzey cephede bulunan kapnn da zerinde kitabe yoktur. Yukarda ifade edildii gibi cepheler ve ierisi 1965 ylnda restore edilerek baz orijinal zelliklerini byk lde yitirmitir. Dou cephede, iki kap ve alt pencere bulunmaktadr. Bu cephedeki kuzeydou giri zerinde M.1860 tarihli bir tamir kitabesi bulunmaktadr.26 Gney cephede ise mihrap n blmnde iki kz gz pencere, yanlarda da alt pencere almtr.27 Bu cephede mihrabn tants yoktur ve mihrap n blm ahap krlang kubbe ile rtlmtr. Erzurum Ulu Camii iten; 50.80 m.x38.60 m. boyutlarnda olup, mihraba dik yedi sahna ayrlmtr (Resim 13). Caminin orta sahn, genilii, ykseklii, profilli ayak ve kemerlerin dzenlenii ile yan sahnlardan farkl bir grne sahiptir. Tayc ayaklar, bulunduklar yere ve tayacaklar arla gre muhtelif ekil ve llerde yaplmtr. Orta sahnn mihrap n ksmnda ahaptan, krlang rt olarak isimlendirilen ve blgede zellikle evlerde yaygn olarak kullanlan bir kubbe bulunmaktadr (Resim 14). Ahap kubbe, ikisi kble duvarna bal ve ikisi de L eklindeki iki byk ayak ile tanmaktadr. Kubbenin kirileri zerinde boya ile yazlm biri gney tarafnda alm olan, dikdrtgen kk pencerenin alt kenarn tekil eden nc sradaki kiri zerinde (M.1787-88) dieri kuzey tarafnda drdnc srada (Bnyad- sene M.1858-59) eklinde iki tarih grlmektedir.28 Yan sahnlar takriben 6 m. geniliindedir. Batdan birinci sahnn kble duvarndaki pencerenin solunda M. 1629-30 tarihini tayan drt satrlk bir tamir kitabesi bulunmaktadr. Kubbenin kuzeyinde dou bat ynndeki dikdrtgen blme, ortasnda kubbeli bir fener bulunan apraz tonozla rtlmtr. Orta sahnn ortasndaki dikdrtgen alan, sonradan dou ve bat yanlarna birer kemer atlmak suretiyle kareye evrilmi ve tepesi ak, mukarnasl, bir tonoz ile rtlmtr.29 Caminin kuzey duvarnn douya yakn i yznde, sonradan rlen bir duvarn gizledii ve merdivenle klan bir kk oda bulunmaktadr. Aratrmaclarn ktphane veya itikaf odas olarak nitelendirdikleri bir hcrenin30 altnda, kemeri profilli bir ni yer almaktadr.31 Mihrap: Kble duvar zerinde ie doru kademeli olarak derinleen enli ve yzeysel drt silmeden oluan sivri kemerli mihrap, sra mukarnas kavsaral olarak yaplmtr. Bordr de sekizgenlerden meydana gelen geometrik motifler ilenmitir. Ana mihrapta grlen sonsuzluk

124

prensibi ierisinde tasarlanm geometrik ssleme eridi, Seluklu Devrinin karakteristik zelliklerini tamaktadr.32 Doudan ve batdan ikinci sahnlarn sonunda da farkl dzenlenmi sade birer mihrap daha bulunmaktadr. Minare: Caminin minaresi kuzeybat keye yerletirilmitir. Minare alt ksm moloz ta, st ksm kesme ta kapl yksek bir kaide zerine oturtulmutur. Yksekte bulunan kapsna, kaide ile caminin kuzey duvar arasna yerletirilen bir merdivenle klan minarenin papucu, dam hizasndan balamaktadr. Tula ile rlm silindirik gvde, ancak erefe hizasna kadar salam kalabilmitir. Erzurum Ulu Caminin kaplar, Seluklu takaplaryla kyaslanamayacak kadar sade ve Osmanlnn son dnem mimari zelliklerini yanstan Batllama tarz zelliklere sahiptir.33 Trbe ve Kmbetler Erzurum Emir Saltuk Kmbeti: Erzurumda ifte Minareli Medresenin gneyinde, bugn ortadan kalkm olan yanndaki anonim kmbetle birlikte eski mezarln ortasnda bulunmaktadr (Resim 15). Kmbetin Saltuklulardan zzeddin Saltuka ait olduu kabul edilmektedir. Emir Saltuk, Nisan 1168 ylnda lm ve ayn yl yerine olu Muhammed gemitir. Bu kmbetin de en ge 1189-1190 ylnda tamamlanm olduu dnlmektedir.34 Emir Saltuk Kmbeti bamsz ve iki katl olarak yaplmtr. Dikdrtgen planl cenazelik blm zerinde sekizgen gvde ykselmektedir. Sekizgen gvde gen alnlklarla tamamlandktan sonra, silindirik olarak sonulanmaktadr. ten kubbe, dtan ise hafif ikince bir klah rtye sahiptir. Kmbet, dtan yar ykseklie kadar sekizgen planl bir gvdeye sahiptir. Girii kuzey ynde alm, kemer alnl keli yldzlarn oluturduu bezemeler ile ssldr. Kmbetin sekiz yz de dtan ayn dzenlemeye sahiptir. Kuzey yndeki tek fark giriin bu ynde alm olmasdr. Gvdenin drt ana ynlerinde ikiz mazgal pencerelere yer verilmitir. Pencereler, kaln, ksa tutulmu ve bir stunla ikiz kemerli ekle dntrlmtr. gen alnlklar ile son bulan cephede, hem gvdenin tamamlaycs hem de kasnak grevini stlenen silindirik alanda, sekizgen gvdenin kelerine gelen yerlerde, gen kesitli sekiz ni bulunmaktadr. Nilerin her birinin tepeliinde farkl figrler ve bitkisel unsurlar tasvir edilmitir. Kaln bir kaytan silme klahn altnda btn gvdeyi dolanmaktadr. Klah allm konik grntnn dnda, kubbe llerine daha yakn bir formda olup, zeri ta kaplamadr. Kmbet zerinde en ok nemsenen bezeme gen niler ierisinde yer alan figrlerdir. Sekiz niin ierisinde istiridye bezemeli ve stilize edilmi hayat aac motiflerinin dnda; karlkl (antitetik) grifon ve ejder figrleri,35 kanatlar ak kartal, istiridye ni altnda tavan ve boa figrleri grlmektedir. Kmbetin st katna blmne, kuzey ynden, dz zemin seviyesinden girilmektedir. mekan sekizgen planl olarak dzenlenmitir. Gvdeden, kubbeye geilerde rtye geilecei, sekizgenin

125

kelerinde, sekiz istiridye yivli trompcuk kullanlmtr. mekanda sva kullanlmam ve dardaki dzgn kesme ta iilii ieride grlmemektedir. Kuzey ynde, kmbetin iine girildikten sonra zeminden be basamakla inildikten sonra kk sivri kemerli bir girile cenazelik blmne ulalr. Cenazelik blm dikdrtgen planl ve tonoz rtl olup, tamamen toprak altndadr. Bu uygulama ile Emir Saltuk Kmbeti, dnemi ierisinde tek rnektir. Cenazelik blmnde pencere yoktur ve zeri beik tonozla rtlm olup, ierisinde mezar ya da sanduka da bulunmamaktadr. Niler ierisindeki figrlerin, Uzak Douda, Trk ve in evrelerinde yaygn olan 12 hayvanl takvimi temsil ettii sylense de, bu hayvanlarn saysnn be olmas bu takvimle olan ilikisini zayflatmaktadr. Ancak bu kompozisyonlarn Orta Asya Trk inanc ve yaay ile ilgili mitolojik konular da yanstt muhakkaktr. Emir Saltuk Kmbetinin inasnda krmz, beyaz ve gri olmak zere renkli kesme ta kullanlmtr. Klah kaplamas ise plaka talarla yaplmtr. Tercan Mama Hatun Trbesi: Erzincann Tercan ilesinde hkmet binasnn yaklak 150 m. kadar batsnda bulunmaktadr (Resim 17). Yapm kitabesi mevcut deildir. Tarihi bilgilere dayanlarak bu trbenin Mama Hatun tarafndan, XII. yzylnn sonu XIII. yzyln balarnda36 ina ettirilmi olduu kabul edilmektedir. Mama Hatun, Saltuklulardan II. zzeddin Saltukun kz ve Muhammedin kardeidir. 1191-1201 yllar arasnda Erzurum Melikesi olarak grlen Mama Hatunun ne zaman ld kesin olarak bilinmemektedir.37 Mama Hatun Trbesi bamsz olarak ina edilmi, iki katl, dilimli gvdeli ve zeri klahla rtlm bir mezar yapsdr. Kare planl cenazelik blm zerine ykselen dilimli gvde, dairesel planl ikinci bir yapyla kuatlmtr. Bu dzenlemesi ile Anadolu Trbe mimarisi ierisinde tek rnektir. Trbede Tercan ta olarak bilinen kesme ta malzeme kullanlmtr. Dardan tamamen sar ve silindirik olan kuatma duvar yaps, i kesimde nilerle blnmtr. eride, gvdeyi epeevre saran ve zeri beik tonoz ile rtl, derinlii 1.23 m., genilii 2.40 m. olan sivri kemerli on bir ni almtr. nceden ierisinde ta lahitler bulunuyordu. Bu niler de Anadoluda baka bir yapda grlmemektedir. Giriin hemen sandaki duvar nii ierisinden dama k salayan merdiven bulunmaktadr. Daha kk boyutlarda olan kuzeydeki ni dierlerine gre farkl bir st yapya sahip olup, ierisinde bir eme ihtiva etmektedir. Trbenin dairevi evre duvarnn yaklak 7.00 m. yksekliinde, bir takaps bulunmaktadr. Takap geometrik motiflerle bezenmi, geni bir silme ile dikdrtgen ereve ierisine alnmtr (Resim 18-19). Takap sivri kemerli ve mukarnasl bir kavsaraya sahiptir. Stunce balklar mukarnasl olup, balklar zerinde bulunan ve birer daire iine alnarak be keli yldzlar eklinde

126

dzenlenen kompozisyonlar, kufi harfler ile yazlm, Hz. Peygamberin ve ilk drt halifenin adlarn ihtiva etmektedir. Takap girintisinin iki yannda yer alan konsol eklindeki kntlar zerine, halat rgs eklinde bir bezeme ilenmitir. Burada da yap ustasnn adn veren kitabe bulunmaktadr. Nesih hatla ve Arapa yazlan kitabede usta ad olarak Ahlatl Mimar Ebn Nema Bin Mufaddal elAhvalin, eser ad olarak ise Allah onun ve yaknlarnn gnahlarn affetsin yazldr.38 Bu yazya iekli bir dekor, fon tekil etmektedir.39 Yukardaki sslemenin byk blm, kuatma duvarnn bat tarafnda, takapnn yer ald n yzde toplanmtr. Burada yazda, geometrik ve bitkisel rgler, figrl bezemeler, rozetler ve nilerin birarada kullanlmasyla yapnn bu cephesi daha ekici bir hale getirilmitir.40 eme, giriin kuzeyinde, her iki yan zm salkmlar ile tezyin edilerek yukars mukarnasl bir niin ierisine yerletirilmitir.41 ki katl olan trbenin st kat Mescid olarak dzenlendiinden, emenin trbeyi ziyaret edenlerin abdest almas iin gereken su ihtiyacn karlamak iin yaplm olduu dnlmektedir. emeden akan su, avlu zemini ile kuatma duvarnn birletii yerde, bir olukla dar atlmaktadr. Ayn zamanda zeri ak olan avluda biriken kar ve yamur sular da bu yolla dar atlabilmekteydi. Ancak bugn bu oluun k noktas da kapanmtr. Giriin gneyindeki ni ierisinde kuatma duvarnn stne k salayan 17 basamakl bir merdiven bulunmaktadr. Trbe, kare planl bir cenazeliin zerine oturtulmutur. Cenazeliin girii gney ynde alm ve buraya merdiven sahanlnn altndaki be basamakla inilmektedir. Mukarnas kavsaral kap ile de cenazelie girilmektedir. Cenazelik 2.85 m.x2.85 m. boyutlarnda olup, mukarnasl girie sahip tek cenazelik rneidir. Dou ve bat duvarlarnda alan iki mazgal pencere ile aydnlatlan cenazeliin zeri, apraz tonozla rtlmtr. erisinde sonradan konulmu bir sanduka bulunmaktadr. Alt kattaki kare kaide zerine, sekiz kenarl gvde taban ve onun zerine de sekiz yarm silindirin oluturduu dilimli gvde ksm oturtulmutur (Resim 20). Sekiz dilimli gvde ile uyum salayan klahta da sekiz dilimli olarak yaplm ve klahn dilimli yzeyleri kaval silmelerin bld panolarla sslenmitir. Mescid olarak kullanlan kmbetin st katna tek ynl ve yedi basamakl bir merdivenle klmaktadr. mekan; sekiz yarm daire ile sekiz dilime blnm, st rt de bu gvdeye uydurularak dilimli bir kubbe ile rtlmtr. mekan, mazgal pencere ile aydnlatlmtr. Trbenin st katnda sanduka ve mihrap nii bulunmamaktadr. Micingirt Kmbeti Micingirt Kalesinin kuzey-dou yamacnda ina edilmitir. zerinde kitabe bulunmayan kmbet XII. yzyl Saltuklu eserleri ile bir slup birlii gstermektedir. Gvde dtan okgen iten silindirik olarak dzenlenmitir. Kmbetin girii kuzeye almakta olup, dikdrtgen ereve ierisine alnm ve sivri kemerli olarak dzenlenmitir.

127

Giriin her iki yannda ise zeri istiridye yivli olarak ilenen birer nie yer verilmitir. st rts tamamen yklmtr ancak kalan izlerinden iten kubbe dtan konik klahl olduu anlalmaktadr. Giri yn dnda sivri kemerli be pencere ile trbenin ierisi aydnlatlmtr. Pencere alnlklar mukarnaslarla ilenmitir. ki renkli dzgn kaliteli kesme ta iilii grlmektedir. Hamamlar Tercan Mama Hatun Hamam Tercan Mama Hatun Kervansaraynn kuzeydousunda bulunmaktadr (Resim 21). Hamamn kervansaray ve trbe ile ayn tarihlerde XIII. yzylda yaptrlm olduu kabul edilmektedir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen bir alana kurulan hamam 8.12 m.x14.90 m. boyutlarnda, soyunmalk, lklk, scaklk ve klhan blmlerinden teekkl etmitir. Soyunmalk blm zeri, beik tonoz rtl olup ortasnda bir havuza yer verilmitir. Buradan ulalan lklk blm kare planl ve kubbe ile rtlmtr. Scaklk blm ise asl ykanma blmn oluturmakta, 4.30 m.x3.27 m. llerindeki bu alann, zeri bask bir kubbe ile rtlmtr. Gney ksmna ise tuvaletler yerletirilmitir. Klhan, hamamn dou ucuna yerletirilmi, zeri beik tonoz ile rtldr. Scaklkla klhan arasndaki balant kk bir aklkla salanmtr. Kervansaraylar Tercan Mama Hatun Kervansaray Erzincann Tercan ilesi merkezinde hkmet binasnn yaklak 150 m. kadar batsnda Mama Hatun Trbesinin karsndadr (Resim 22). Tercann, Erzurumla Erzincan arasnda nemli bir ulam noktasnda yer almas ayrca Tercandan geen tm seyyhlarn ve yolcularn konaklad bir yap olmas bu Kervansaray nemli klmtr. Mama Hatun Kervansaray, trbesi ve hamam ayn dnem eseridir. XIII. yzyln balarnda ina edilmi olabilecei genel olarak kabul edilmektedir.42 Trbenin mimar olan Ahlatl Mimar Ebn Nema Bin Mufaddal el-Ahvalin ayn zamanda kervansarayn da mimar olabilecei dnlmektedir. Mama Hatun Kervansaray e odakl plan dzenine sahip olup, 51m.x51m. boyutlarnda kare bir alan zerine kurulmutur. Kervansaray i mekannda, bir avlu etrafnda dizilen odalar ile kuzey ve gneyinde, dou-bat dorultusunda yerletirilen ahr blmlerinden meydana gelir. Mama Hatun Kervansaraynn mimarisinde ktlesellik, da kapallk ve kalevari bir grnm hakimdir. D cephe 16 dayanak kulesi ile tahkimatlandrlmtr.43 Kervansarayn eyvan derinliindeki takaps, douya almaktadr. Takap i kelerine birer stunce, iki i yannda ise birer mihrabiye bulunmaktadr. Mama Hatun Kervansaray orta avlu etrafnda ekillenmitir. Kervansarayn merkezinde yer alan 18.50 m x 25.00 m. llerindeki avlunun boyutlar bym, kapal ve ak ksm olan baz byk

128

boyutlu hanlarn avlularna yakn boyutlarda dzenlenmitir. Avlunun kuzey ve gney kenarlar boyunca dizilen beer oda ve birer eyvan, kervanlarla gelen insanlarn barnmas iin yaplmtr. Odalar 4.60 m.x3.30 m. boyutlarnda olup, hepsi sivri beik tonozla rtlmtr. Ayrca btn odalarn girileri bask sivri kemerli ve dikdrtgen formlu olarak dzenlenmitir. Avlunun bat kenarnda ortada byk bir ana eyvan, bunun iki yannda daha kk birer eyvan ile kelerde birer odaya yer verilmitir. Koridorun girie yakn ksmnda, kuzeyde atya kan merdiven ve biri merdivenin yannda, dieri karsnda olmak zere iki oda kaps bulunmaktadr. Kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen bir konuma sahip olan bu odalarn birbirleriyle ve dier odalarla balantlar yoktur. Enlemesine yerletirilmi olan bu koridor, iki ucunda yer alan ahrlara geit vermektedir. Ahrlara giri, basit dikdrtgen ereveli kaplar ile salanmaktadr. E odakl plann d halkalarn tamamlayan ve hann kuzey, gney kenarlar boyunca uzanan ahrlardan kuzeydeki 43.40 m. x 8.70 m., gneydeki ise 48.80 m. x 8.55 m. boyutlarnda olup, her iki ahr da sivri beik tonozlu geni birer galeri grnmndedir. Bu ksmlar belirli aralklarla destek kemerleriyle takviye edilmitir. Ahrlardan kuzeydekinin bat ucunda, birbiri ile balantl iki oda daha bulunmaktadr. Giriten hemen sonra gelen ve kaplar giri koridoruna alan iki odann, han korumakla grevli kiilere ait olduunu syleyebiliriz. Bu odalarla srt srta yaplan ve girileri avlu ynndeki ikinci koridora alan odalar ise, gelen kervanlarn mutfak ihtiyalarn karlayan grevlilerle, han yneten idarecilere ait mekanlar olarak deerlendirmek mmkndr. Bu mekanlarn konumu, avlunun ve avlu etrafndaki mekanlarn yerletirili dzenini byk lde etkilemitir. Mama Hatun Kervansarayndaki aydnlatma dier Seluklu hanlarnda olduu gibi azdr. Bu durum yapnn plan itibariyle i ie gemi halkalardan olumas nedeniyle daha da artmaktadr. Dou kanadndaki odalarn hibirinde pencere bulunmamaktadr. Gney ahrda, dou taban duvarnda sonradan geniletilmi bir pencere ve tonozun srtnda on klk, kuzey ahrnda dokuz klk bulunmaktadr. Kervansarayn stne, giri koridoruna girildikten sonra hemen sada, kuzeyde bulunan bir merdivenle klmaktadr. Kervansarayn en ilgi ekici yanlarndan biri de damdaki kuzey ve gney kanatlarnda, dou-bat dorultusunda uzanan iki dar galeridir. Her iki galeriye de dou ynlerindeki birer merdivenle inilmektedir. Galeriler yaklak 2.00 m. yksekliinde ve dar ynde bask beik tonozla rtldr. Bu galeriler, girilerinin dnda da kapaldr ve bu nedenle saklama ya da depolama iin kullanlmas uygundur.44 Mama Hatun Hannda malzeme olarak, eitli boyutlarda dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Sar renkli bu kesme ta malzeme, toprak dam dnda hann btn blmlerinde kullanlmtr.

129

Gnmzde Mama Hatun Kervansaray, Vakflar Genel Mdrl tarafndan onartlm yeni bir fonksiyon yklenerek, kullanlabilir hale getirilmitir.45 Deerlendirme: Saltuklular, Dou Anadolu Blgesinde yaam olduklar sre ierisinde hem nceden mevcut olan kaleleri onararak kullanmlar hem de kendi kltrlerini yanstan cami, trbe, kervansaray ve hamam gibi yaplar ina etmilerdir. Bulunduklar konumda stratejileri mimari yaplamadan ziyade, yurt tutma abalarn gerekli klmtr. Bunun iin de mimari ikinci planda yer almtr. Ancak ortaya konulan az, ama ok kymetli nadide eserler ile de Trk Sanat ierisinde srekli kalabilmeyi baarmlardr. Saltuklu eserlerinin byk bir ksmnda ok kaliteli dzgn kesme ta iilii grlmektedir. Bu blgedeki ta malzemenin bolluu ve bunu ileyen ok iyi yerli ustalarn bulunmu olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle yaplar zerinde Trk-slam Sanatnda pek kullanlmayan blgesel motiflerle de karlalmaktadr. Emir Saltuk Kmbeti ve Mama Hatun Trbesinde kullanlan motifler sadece ssleme ile snrl kalmayp, mimari elemanlarda da ilenmitir. Ayrca Mama Hatun Trbesinde ve Emir Saltuk Kmbetinde grlen dzenlemeler onlarn Anadoluda tek rnek olarak kalmasn salamlardr. Mama Hatun Trbesi evresini kuatan zeri ak, dairevi kuatma duvar, Anadolu Trk mimarisinde ilk ve son olarak burada uygulanmtr. Emir Saltuk Kmbeti ise ina tarz ve sslemeleri ynnden dier kmbetlerden farkl olup, Erzurumun ve hatta Anadolunun en erken kmbetlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Erzurum Ulu Camiinde mihrap n blmnde kullanlan ahap krlang kubbe ise Orta Asyadan Anadoluya tanm bir uygulama olup, Saltuklu eseri ile Trk Sanatna kazandrlmtr. Yaplardaki mimari ve ssleme bakmndan grlen bu farkllk Saltuklularn Kafkasya olan ilikilerinin etkilerine iaret etmektedir. Yaplar zerine konulan kitabe ve usta monogramlar ise bu eserlerin Trk Sanatna olan aidiyetlerinin kalc belgeleri olmulardr. 1 A. . Beygu; Erzurum Tarihi, Antlar, Kitabeleri, stanbul 1936, s. 36-41.; M. F. Krzolu;

Kars Tarihi, stanbul 1953, s. 373.; . H. KONYALI; Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, stanbul 1960, s. 25-27.; A. Sevim-Y. Ycel; Byk Trkiye Tarihi, Ankara 1990, s. 206-208.; C. Alptekin; Saltuklu Sikkeleri Atatrk niv. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi, Z. V. Togan zel Says, Erzurum 1985, s. 293-296. Y. ztuna; Balangcndan Zamanmza Kadar Byk Trkiye Tarihi, C. I, stanbul 1983, s. 473.; O. Turan; Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1973, s. 3.; F. Smer; Saltuklular Seluklu Tarihi ve Medeniyeti Enstits, Seluklu Aratrmalar Dergisi., S. 3, Ankara 1971, s. 395-400.; E. Konuku; Seluklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992, s. 35. 2 H. F. B. LYNCH; Armenia, Travels and Studies, Beirut 1967, s. 209-210.; E. Smith-H. G.

U. Dwight; Armenia; Inckding a Journey Through Asia Minor and info Georgia and Persia, London 1884, s. 63-64.; R. Grousset; Histoire de LArmenie, Paris 1947, s. 181.; S. Veyonis; The Decline of Medieval Hellenizm in Asia Minor and The Proces of Islamiyation from the Eleventh Through the Fifteenth Century, London 1971, s. 17, 28.; C. B. NORMAN; Armenia and The Campaign of 1877,

130

London 1878, s. 28-29.; B. DARKOT; slam Ansiklopedisi Erzurum Mad. c. 4, stanbul 1964, s. 341; M. H. Yinan, slam Ansiklopedisi, Erzurum Mad., stanbul 1964, s. 345. 3 4 5 G. Ostrogorsky, Bizans Devletinin Dou Snr, Ankara 1986, 65, 155. Belzuri, Futuhl-Buldan, 1987, 278; bnl Esir, El Kamil Fit Tarih, stanbul 1987. Kalenin tamir grmesi ile ilgili elimizde fazla bilgi yoktur. Bunlardan birisi 1534 ylna aittir.

Bkz., N. Sevgen; Anadolu Kaleleri I, Ankara, 1959, s. 112. 6 7 O. Turan, Saltuklular Seluklu Aratrmalar Dergisi III, Ankara 1971, s. 391. Adndan dolay kalenin kuruluu XV. yzylda blgede hkm srm olan Akkoyunlu

hkmdarlarndan Uzun Hasanla ilikilendirilir. Ancak bu dnemde, nceden mevcut olan Kale yenilenmitir. 8 9 10 Konyal; s. 512. Konyal; s. 504. Konyal; s. 495-496.; F. Smer; Saltuklular, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Say: III,

Ankara 1971, s. 391-433.; Konuku; s. 35. 11 F. V. Knig; Handbuch Der Claidischen nscrifthen, Osnabrch 1967. eserinde verdii

bilgilere gre Zivinde bulunmu ve Tiflis Mzesine gtrlm Urartulara ait bir stel zerinde Kale ilgili bilgiler kaytldr. Ayrca bkz. M. Salvini; Geschichte und Kultur der Urartaer, Dramstadt 1995, s. 5.; G. A. Melikisvili; Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova 1960 s. 27 de Zivin Kalesinden Blgedeki en nemli Urartu Kalesi olarak bahseder. A. Ceylan; Sarkam, Erzurum 2001, s. 63. 12 13 A. . Beygu; 1936, s. 240. A. Uluam; Karstaki Osmanl Eserleri Yakn tarihimizde Kars ve Dou Anadolu

Sempozyumu, Kars 1991, s. 147-148.; N. Sevgen; s. 193. 14 15 A. Uluam; s. 148. A. Uluam; Bayburt Kalesinin Tarihi ve Mimari zellikleri Trk Tarihinde ve Kltrnde

Bayburt Sempozyumu (23-25 Mays 1988), Ankara 1994, s. 415. 16 17 A. Uluam; s. 415. A. . Beygu; Erzurum Tarihi Antlar, Kitabeleri, stanbul 1936. s. 38-39.; A. Altun; Ortaa

Trk Mimarisinin Ana Hatlar in Bir zet, stanbul 1988, s. 44, 45.

131

18

R. Ark; Erzurumda ki Cami Vakflar Dergisi, S: VIII, Ankara, 1969, s. 149.; R. H. nal;

Erzurum li Dahilindeki slm Devir Antlar zerine Bir nceleme, Atatrk niv. Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi S: 6, Erzurum 1973, s. 19. 19 Uzun yllar bir Gzetleme Kulesi ve Saat Kulesi olarak da grev yapan minarenin,

erefeden yukars ykldktan sonra Kesik Kule ismiyle de anlmtr. Kule olarak kullanld zaman gzetleme kknn top mermileri ile yklmas sonucu, sonradan bu ksm ahaptan yaplmtr. Bu blm de harap olunca, kitabenin zerindeki blm, tepsi gibi akta kalmtr. Ezan burada okunduu iin halk tarafndan Tepsi Minare olarak adlandrlmtr. Kale ve Mescidi depo haline getirildikten sonra tarihi zerine saat konulmu ve Saat Kulesi olarak da isimlendirilmitir. 20 21 . H. Konyal; Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, stanbul 1960, s. 219-220. . H. Konyal; s. 502.; H. Gndodu; Gemiten Gnmze Erzurum ve evresindeki

Tarihi Kalntlar ehr-i Mbarek Erzurum, Ankara 1989, s. 211. 22 R. H. nal; Erzurum li Dahilindeki slami Devir Antlar zerine Bir nceleme, Atatrk

niv. Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi S: 6, Erzurum 1973, s. 82.; H. Gndodu; Gemiten Gnmze Erzurum ve evresindeki Tarihi Kalntlar ehr-i Mbarek Erzurum, Ankara 1989, s. 211. 23 24 R. H. nal; Erzurum s. 82.;. A. . Beygu; s. 98-103.; R. H. nal; Les Monuments slmques Ancens de la Ville

dErzurum et de sa Region, Paris 1968, s. 28-31.; R. H. nal; Erzurum s. 52-52.; H. F. B. LYNCH; 212.; B. nsal; Turksh Islamc Archtecture, London, 1970, s. 16.; H. Yurtta; Erzurum Ulu Camiine Ait Yeni bir Kitabe ve Yap Hakknda Baz Dnceler Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz zel Says, Say: 17, Erzurum 2001, s. 191. 25 H. Karamaaral; Erzurum Ulu Cami, A. . lahiyat Fak. Y. A. D. III, Ankara 1981, s.

150.; R. ARIK; s. 152-156.; A. Altun; Ortaa Trk Mimarisinin Ana Hatlar in Bir zet, stanbul 1988, s. 44-45. 26 27 28 29 . H. Konyal; s. 264.; H. Karamaaral, s. 150. Ulu Camiinin gneyine 1965 restorasyonunda bir istinat duvar yaplmtr. R. Ark;. 44-45.; H. Karamaaral; s. 150.; . H. Konyal; s. 264. Bu mukarnasl tonoz esas itibari ile Yakutiye Medresesindeki ile ayndr. Ancak Yakutiye

Medresesinin tonozu daha dik ve mukarnaslarn ileniinde kk farklar grlmektedir. 30 . H. Konyal; s. 266.

132

31

eme olduunu dndmz bu niin sa st kesinde, bir benzerini mihrapta

grdmz geometrik rozet yer almaktadr. 32 H. Karamaaral; s. 150.; . Bakrer,; On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu

Mihraplar, Ankara 1976. 33 34 O. Aslanapa; Trk Sanat, II, Ankara 1990, s. 152. A. . Beygu; s. 86.; . H. Konyal; s. 421.; s. 126; R. H. nal; Erzurum s. 96-98.; O. C.

Tuncer; Anadolu Kmbetleri, I, (Seluklu Dnemi) Ankara 1986, s. 126.; M. O. Ark; Erken Devir Anadolu Trk Mimarisinde Trbe Biimleri Anadolu (Anatolia), CXI (1967), Ankara 1969, s. 62.; A. Altun; s. 31.; S. K. Yetkin; slm lkelerinde Sanat, stanbul 1984,; K. Otto Dorn; Darstellungen des Turco-Chinesischen Tierzyklus in der slmschen Kunst Beitrage Zur Kunstgeschichte Asiens, stanbul 1963, s. 149.; H. Gndodu; Gemiten s. 175.; S. K. Yetkin; slm Mimarisi, Ankara 1959, s. 75; H. nkal; Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara 1996, s. 19. 35 G. NEY; Anadolu Seluklu Sanatnda Ejder Figrleri, Belleten, XXXIII, Ankara 1969, s.

181.; H. Gndodu; Trk Mimarisinde Figrl Ta Plastik, . . Edebiyat Fak. (Yaynlanmam Doktora Tezi) stanbul 1979; O. C. Tuncer; Anadolu Seluklu Kmbetlerinin Geliimi ve zellikleri, X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. III, Ankara 1986, s. 1076.; O. C. Tuncer; Mimarlk Tarihi, II, Ankara 1980, s. 52. 36 O. Aslanapa; Trk Sanat, Ankara 1990 s. 132.; S. K. Yetkin; Mama Hatun Trbesi Y. A.

D. I, Ankara 1957, s. 75.; S. K. Yetkin; Trk Mimarisi, stanbul 1970, s. 69.; O. C. Tuncer; Anadolu Kmbetleri, I, (Seluklu Dnemi), Ankara 1986 s. 118.; M. O. Ark; Erken Devir Anadolu Trk Mimarisinde Trbe Biimleri Anadolu, (Anatolia), CXI (1967) Ankara, 1969, s. 62.; A. Altun; s. 31.; S. K. Yetkin; slm lkelerinde Sanat, stanbul 1984, s. 92.; H. nkal; Trbe iin 1245 yl civarn uygun grmtr. Bkz.: Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara 1996, s. 442. 37 38 39 F. Smer; Saltuklular s. 418.; O. Turan; s. 17. Z. Bayburtluolu; Anadolu Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum 1993, s. 160. ; A. . Beygu;. 258.; H. Derek and O. Grabar; slmc Archtecture and ts Decoraton A.

D. 800-1500, London 1964, s. 65. 40 41 S. gel; Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara 1987, s. 45. Bu borulardan gelen su, muhtemelen niin ierisinde bulunan bir musluktan dar

akyordu. Ancak bugn musluktan iz kalmamtr. 42 A. Tkel (Yavuz); Anadoluda E Odakl Seluklu Hanlar ODT Mimarlk Fakltesi Der.,

Ankara 1976, s. 197.

133

43

R. H. nal; s. 149.; A. Tkel (Yavuz); s. 197.; H. Gndodu; Tarihi Kalntlar

Cumhuriyetin 75. Ylnda Tercan, Ankara 1998, s. 227. 44 Dz toprak damla kapatlm olan st rt Vakflar Genel Mdrl tarafndan yaplan

onarmlar srasnda, ift eimli ve inko kapl modern bir rtyle kapatlmtr. Sz konusu dam zerinde ykselen ve saylar 36 y bulan bacalar Osmanl dneminde yaplm olup, son yllardaki onarmlar srasnda tekrar elden geirilmitir. 45 H. Yurtta; Tercan Mama Hatun Klliyesi Hakknda Baz Dnceler ve Yaplan Son

Onarmlar Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan, Sanat Yazlar, Kayseri 2001, s. 637.

134

Bitlis/Ahlattaki Trk Devri Yaplar / Celil Arslan [s.83-99]

Frat niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bitlis iline bal olan Ahlat ilesi, Van Glnn kuzeybat kysnda, sahil boyunca uzanan hafif meyilli srtlar zerinde, birbirinden ayr mahalleler eklinde kurulmutur. Kuzeyinde Sphan da, batsnda Nemrut Da ve gneyinde, Van Glnn evreledii geni bir ovaya sahiptir.1 Deniz seviyesinden ykseklii 1750 metredir. Yeryz ekillerinin genel yaps; gneybatda yer alan Nemrut ve az da olsa kuzeydouda yer alan Sphan volkanik dalarnn kard volkan kl (tf) ve lavlarn grntsnn sonucudur. Tfler olduka geni bir alanda kaln bir rt tabakas meydana getirmitir. Arazi; srtlar ve hafif dalgal dzlkler halinde ve genelde plato grnmndedir.2 Su, yol, corafi mevki insanolunu uygarlk kurma ve yaatma konumunda en byk etken olmutur. Corafi faktrler, tarihin en eski devirlerinden itibaren insan topluluklarnn sosyal, siyasal, ekonomik, dini ve kltrel yaantlarn deiik ekillerde etkilemilerdir. Ayrca corafyann dier nemli zellikleri arasnda ise, yerleim alan olarak seilmesi ve sava alan olarak kullanm zelliklerine sahip olmasdr. Ahlat bu zelliklere sahiptir. Buradan hareketle, Ahlatn corafi yapsnn Orta Asya ile benzerliinin de Trkler tarafndan yerleim yeri olarak seilmesinde etkili olduu kanaatindeyiz. lenin adnn, blgenin en eski sakinleri olan Urartulardan geldii ve bu kavmin ehre Halads dedii bilinmektedir. Ermeniler aleat (aliat), Sryaniler Kelath, Bizansllar Khlat, Araplar Hilat, ranllar ve Trkler Ahlat eklinde ifade etmilerdir.3 Ahlatn tarihinin ilk dnemleri Paleolitik ve Tun ana ait mnferit buluntular dnda aklk kazanmamtr. M.. 9-6. yzyllar arasndaki Urartu hakimiyeti4 sonrasnda Medlerin ve Perslerin hakimiyetine giren ehir, daha sonraki yllarda Anadoluda Pers hakimiyetine son veren skenderin (Greklerin), eline geer. skenderin lmnden sonra, M.. 200 yllarnda Part hakimiyetinde kalmsa da bamsz bir blge durumuna gelmitir.5 Romallarn Anadoluya hakimiyeti ile M.. I. yzylda Roma egemenliine giren blge, Roma Devletinin M.S. 395 ylnda ikiye ayrlmas ile Bizansn payna dmtr. Bizans ynetiminde VII. yzyla kadar kalan Ahlat, bu yzyl ortalarnda slam alemi ile mnasebetlere sahne olmutur.6 Ahlat, 641 de Halife Hz. mer zamannda Cezire fatihi, yaz b. Ganem tarafndan Bitlis ve dier baz ehirler ile birlikte, slam devletinin ynetimine gemitir.7 Abbasilerin zayflamasyla birlikte Ahlat ve Bitlis Bizans topraklarna katlr.8 Ahlat, Ebu Ali el Hasan b. Mervan tarafndan kurulan (992) Mervanoullar beylii snrlar ierisinde kalr.9 Mervanoullar 1043ten itibaren Byk Seluklu

135

Sultan Turul Beyi metbu tanmlardr.10 Daha sonra Ahlatn tekrar Bizansllarn eline getii grlmektedir. Turul Beyin Badat seferini mteakip, bir Trkmen kolu Bizansn Mu blgesi valisi Theodoros ile anlaarak Ahlat igal etmitir.11 X. yzyl corafyaclar (Seyyah, Nasr Hsrev vb.), Ahlat ve Van Gl evresi hakknda bilgiler vermilerdir.12 Trklerin Anadoluya geldikleri esnada, Ahlat ehri mstesna olmak zere Erci, Van gibi Van Gl evresinde bulunan btn ehirler Bizans mparatorluuna bal bulunuyordu. Sultan Alparslan Devrinden (1063) itibaren Ahlat, Anadoluya yaplan akn ve fetihlerde s haline getirilmitir. Bizansllarla yaplan Malazgirt Savana Ahlattan hareket edildii anlalmaktadr.13 (Malazgirt Ahlatn 57 km. kuzeyinde bulunmaktadr.) 12 yzyl bandan itibaren Ahlat merkez olmak zere kurulan Ahlatahlar Beyliinin baehri olmu, kurucusunun adna (Skmen el-Kutbi) nispetle Skmeniye veya Skmenliler olarak da ifade edilmi ve slam aleminin en byk ehirlerinden biri haline gelmitir.14 Ahlatahlar Dnemindeki iktisadi ve kltrel faaliyetleri neticesinde beyliin baehri Ahlat, Kubbetl-slam (slamn Kubbesi) sfatyla vasflandrlmtr.15 bn-l Esir, bn-i Vasl, Yakut, Kazvinli Zekariya, bn-i Said, el-stahri gibi mellifler 12. ve 13. yzylda Ahlatn sosyal durumu, ticari hayat, ilim, sanat, kltrel ve siyasi durumunu nakletmilerdir.16 Tekilatl ve kuvvetli esnaf ve sanatkar birlikleri Anadoluda ilk nce Ahlatta grlmektedir.17 Van Gl evresindeki tm ehirleri egemenlikleri altna alan Ahlatahlar Dneminde Ahlat parlak devrini yaam, 1203-4 yllarnda Eyyubilerden El-Melikl Evhad b. El-Adilin eline gemitir.18 ehir, 1230 ylnda Celaleddin Harzemah (Harezmah) tarafndan zapt edilmi ve yamalanmtr.19 Seluklu ve Harzemah ordular arasnda, Yass imende yaplan muharebede Alaeddin Keykubad zafer elde etmi ve Ahlat ksa bir mddet Eyyubilere terk edilmitir. Sonra Alaeddin Keykubadn kumandan Kamyar tarafndan fethedilmi, Seluklu lkesine katlarak, kalenin ve ehrin imarna balanmtr.20 1243 ylndaki Kseda Savandan sonra Ahlat Moollarn eline gemitir.21 1246 ve 1275-76 yllarnda korkun depremler olmu ve Ahlat harabe haline gelmitir.22 lhanl mparatorluunun paralanmasndan sonra Valiler ve Emirler arasnda sk sk el deitirmitir. 1441 ylnda Nemrut yanardann faaliyete gemesinin23 akabinde 1451-62 yllarnda Karakoyunlularn yama ve tahriplerine maruz kalmtr.24 1472-73 yllarnda Bitlis, Mu ve dier birok yer ile birlikte Ahlatta Akkoyunlularn idaresi altna girmitir. Ancak, 1473 ylnda Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasann Fatih Sultan Mehmede yenilmesi ile Akkoyunlularn yredeki egemenlikleri son bulmutur. Ahlat ve Van Gl evresi, Akkoyunlulardan sonra Safevilerin eline geer, fakat bu hususta hemen hi bilgi yoktur.25 1509 yllarnda Safeviler tarafndan zapt edilen ehir, muhtemelen aldran Zaferi ile 1514 yllarnda Osmanl topraklarna katlmtr. 1548de ah Tahmasp tarafndan

136

zapt edilen ehir Kanuni Sultan Sleyman tarafndan geri alnm ve bu durum bir daha deimemitir. Irakeyn Seferi srasnda (1533-35lerde sefer dn) Kanuni Sultan Sleyman Ahlata uramtr.26 1655 ylnda Ahlat ziyaret eden Evliya elebi27 ve 18. yzylda yaayan Katip elebi28 eserlerinde bu ehre geni yer ayrmlardr. Ahlat, Osmanl Devletinin sona ermesine kadar, durumunu muhafaza etmitir. Rus igali srasnda tahribata uramtr. Tanzimattan sonra Van eyaletinin, Van Sancana, II. Abdulhamit Devrinde ise Bitlis vilayetine balanmtr. Ahlat, Anadolu Trk-slm tarihinin balang noktasdr. O, doudan Anadoluya ve batya geite sanki bir kpr gibidir. Orta Asyadan gelen Ouz boylar bir sre Ahlatta kalm ve daha sonra Anadolu ilerine doru devam etmilerdir. Kay boyunun da bir sre Ahlatta kald, sonra Erzincan dolaylarnda bir sre ikamet ettikleri, sonrasnda da Domani yaylasna yerletikleri bilinmektedir. Tarihi Eserler 1. Ulu Camii Haluk Karamaaral tarafndan yaplan kazlar neticesinde kartlan, Ulu Camii olduu dnlen, yap bulunmaktadr (Resim: 1-2). Kaz sonulanmad iin yapnn plan, mimarisi ve sslemeleri hakknda bir ey sylemek mmkn deildir. 2. Bayndr Mescidi (Plan: 1) Yapnn Yeri: ki kubbe Mahallesinde, Bayndr kmbetinin kuzey bitiiindedir (Resim: 3-4). Yapm Yl: Bayndr Mescidi, giri eyvan dou kesindeki (giriin solundaki) kitabe yapnn Arapa vakfiyesidir. Giriin sandaki yaztta mescidin yapm tarihi olan H. 882 (M. 1477) ile Bayndr bn Rstemin ad kaydedilmektedir. Mescidin yan duvarnda beyaz bir ta zerinde Ameli Baba Can ismi okunmaktadr. Bu, kmbet ve mescidi yapan ustadr.29 Btn ile dikdrtgen planl olan mescit iki blmden meydana gelmektedir, ndeki giri eyvan birinci blm tekil eder, ikinci blm ise ibadet mekandr. ndeki giri ksm sivri kemerli bir eyvan eklindedir. Eyvann arkasndaki harim ksm kare plan gsterir ve sivri bir beik tonozla rtldr. st rt, ortadan bir sivri kemerle desteklenmitir. Giri eyvanndan daha geni ve yksektir. Mekann zeri dtan dz bir at ile rtldr. Gney duvarnda da knt yapan mihrap nii yer alr. Mihrap niinin iki tarafnda ve altta bulunan pencereler ile dou penceresi sonradan almtr.30 stteki mazgal pencereleri orijinaldir. Ayrca, kuzey duvarnda kk ni vardr. Gney cephe ortasndaki mihrap, da knt yapar.

137

3. skender Paa Camii (Plan: 2) Yapnn Yeri: Kale mahallesinin gneyinde (Ahlat kalesi surlar iinde) bulunmaktadr (Resim: 5). Meyilli bir arazi zerindedir. Yapm Yl: Kap lentosu stndeki kemer alnlnda mermer kitabe ta vardr. Kanuni Sultan Sleymann vezirlerinden skender Paa tarafndan H. 972 (M. 1564-65) tarihinde yaptrlmtr.31 Kanunnin Irakeyn Seferinden sonra, skender Paann uzun sre bu evrede kald bilinmektedir.32 Kare plan gsteren duvarlar zerine kubbe ile rtl bir yapdr. Cami btn ile dikdrtgen planldr. Esas ibadet mekan (harimi) ise karedir. Sade olan harim ksmnda kble duvarnda hafif kntl mihrap yer alr. Mihrabn ortasnda dilimli kemer eklinde keli mihrap nii mevcuttur. Mihrap kemeri balkl iki stnceye dayanr. Mahfil ksmna ait olarak duvarda izler grlmektedir. Ancak, bir fikir vermekten uzaktr. Ke tromplaryla duvarlara oturtulmu tek kubbe ile rtldr. Ante duvarlar haricinde st rtnn tamam yklm olan son cemaat yerinin stunla desteklenen blm halinde ve her blmn zerinin pandantifli kubbelerle rtl olduu anlalmaktadr. Cami yapsnda duvarlar kesme tatan, kubbe ve tromplar ise tuladan rlmtr. Dou ve bat cephelerinde er, gney ve kuzey cephelerinde ikier penceresi mevcuttur. Ayrca stte drt ve kubbe eteinde sekiz pencere bulunmaktadr. Son cemaat yerinin kuzeydou kesinde kare kaideye oturan on ikigen kasnak zerinde silindirik minare gvdesi ykselir. Kasnak blgesi ile gvdesi ifte bilezie ayrr. erefeye ve klaha gei mukarnasldr. Klahn st daha sonra kaplanmtr. Bu klasik Osmanl Cami mimarisine uygun tarzda yaplm (Merkezi bir kubbe ve son cemaat mahallinde kk kubbe bulunan) bir mabeddir. Camii Vakflar Genel Mdrlnce yakn zamanlarda onarlmtr. 4. Kad Mahmut Camii (Plan: 3) Yapnn Yeri: Kale iinde yer alan bu camii, skender Paa Camii karsndadr (Resim: 6-7). Yapm Yl: Ta kaps zerindeki kitabede camii yaptran Kad Mahmutun ad ile H. 992 (M. 1584) tarihi okunmaktadr.33 skender Paa Camiine benzer bir plan emasna sahiptir. Kullanlan malzeme bakmndan ayrlr. Yapda kahverenkli Ahlat ta kullanlmtr. Cami, btn ile dikdrtgendir. Harim ksm kare bir sahay kaplamaktadr. Son cemaat yeri kuzey cephede duvarlarn uzants olan ante duvarlar ile, bu duvarlar arasna yerletirilen iki stunla blme ayrlm her blmn zeri kubbe ile rtlmtr.

138

Mahalli gelenein takip edildii ta iilii yanstmaktadr.34 Dtan yksek kasnakl, piramidal klah hatrlatan kubbesi sekiz kenarldr (iten kubbe ile rtldr). Kareden kubbe yuvarlana gei, sivri kemerli tromplarla salanmtr. Tromplar duvar kalnlnn iinde kaldndan dtan belli olmaz ve sar sivri kemerlerle birbirine balanr.35 Camiin girii kuzeydendir. Kare planl i mekann dou ve bat duvarlarnda , kuzey ve gney duvarlarnda ikier pencere almtr. Mihrap nii gney cephesinde poligonal bir knt tekil eder (Kble duvarnn iki yannda, balkl yarm stnceler bulunan, dtan be keli mihrap nii, iten u dilimli kemer eklindedir). D duvarlar ilerinde pencereler bulunan sar, sivri kemerlerle hareketlendirilmitir. Minaresi yklmken son yllarda kuzeybat kede yaplmtr. 5. Hamamlar Haluk Karamaaral tarafndan yaplan kazlar neticesinde kartlan iki hamam mevcuttur. ki Kubbe mahallesinde bulunan ifte Hamam (Resim: 8) ve Harabeehir mahallesinde bulunan kk hamam (Resim: 9) XII-XIII. yzyllara tarihlendirilmektedir. 6. Aktlar Haluk Karamaaral tarafndan yaplan kazlar neticesinde kartlan, mahalli olarak akt ad verilen, tmls tarznda mezar odalar mevcuttur (Resim: 10). Kesme tatan yaplmlardr. Mazgal pencerelere ve tonoz rtlere sahip kmbet cenazelikleri eklindedir (st ksmlar yklm, cenazelik ksm mevcut kmbet intiba uyandrmaktadr). Aktlarn bazlar ksmen topran zerinde bulunan gvdeleri ile gnmze kadar salam olarak gelmilerdir. km olanlar ise, zeminde bir ukur meydana getirmilerdir.36 7. ini Frnlar Haluk Karamaaral tarafndan yaplan kazlar neticesinde kartlan ini frnlar mevcuttur.37 Ahlat kazlarnda elde edilen ini paralar, teknik, l, biim, motif ve kompozisyonlar, ierdii konular asndan Nak Karamaaral tarafndan yksek lisans tezi ve makale olarak allmtr.38 8. Zaviye Haluk Karamaaral tarafndan yaplan kazlar neticesinde kartlan, Zaviye olduu dnlen bir yap bulunmaktadr (Resim: 11). Muhtemelen XIII. yzylda ina edildii kabul edilmektedir. Kk ebatl hcreleri ve ortada geni bir mekana sahiptir (Kk hcrelerin olmas, Hoca Ahmet Yesevinin 63 yandan itibaren tekkesinde yeraltnda yaad mnzevi hayat ile balantl olarak, muhtemelen Onun tarikatna mensup bir eyhin zaviyesi olarak deerlendirilmesi gereken bir yapdr).

139

9. eyh Necmeddin Kmbeti (Plan: 4) Yapnn Yeri: Ergezen mahallesindeki mezarlkta, Erzen Hatun Kmbetinin gney batsnda bulunmaktadr. Yapm Yl: Trbede biri kap lentosu zerinde, dieri mukarnasl kavsarann stndeki ereve iinde olmak zere iki kitabesi mevcuttur. Ta kaps zerindeki kitabelerine gre; H. 619 (M. 1222) tarihinde, Ramazan ve aban aylarnda yaplmtr.39 Ayrca kap zerindeki kitabe eyh Necmeddin Havai babann trbe ve tekkesine ait vakfiyeyi ihtiva eder40 (Vakfiyenin Trkesi; vakfn artnda Allah ona rahmet etsin bu mbarek kubbeyi eyh yapt ahaliden onun szleri eit deildir ve onun ismi Aliyddindir muhakkak Allah iiten ve bilendir). Kitabeye gre H. 619 (M. 1222) Ramazan ve aban aylarnda yaplmtr.41 Kmbet, ayn zamanda eyhin tekkesiymi. eyh, 1222 ylnda ld iin, Melik Eref ve Ahlat Hkmdar zzettin Balaban gnlerinde yaam olduu anlalmaktadr.42 eyh Necmeddin Havai Baba Ahlatta medfun 9 evliyadan biri olduu belirtilmektedir.43 Kapnn st seviyesinden itibaren tamamen yklm olan eser 1966-67 yllarnda Vakflar Genel Mdrlnce onarlmtr.44 Baz dzensizlikleri olan, iki katl, kare prizma planl bir yapdr.45 Kbik gvde, basit silmelerin tekil ettii korni zerinde ykselen drt vecihli ehrami bir klah ile rtldr.46 Kesme tatan yaplmtr. Cenazeliin zeri kuzey-gney ekseninde beik tonoz ile rtldr. Biri bat kenarda (kapnn yannda) dieri dou kenar ortasnda iki mazgal penceresi bulunmaktadr. Arazi seviyesinde olan st kat kare planldr. Girii dou yndedir (Resim: 12-13). Ahlat kmbetleri ierisinde deiik planl oluu ile dikkati eken eyh Necmettin Havai Baba Kmbeti, kmbet mimarisine uygun olarak yaplm fakat, kare planl oluu ile de dierlerinden ayrlmtr.47 Eserde tezyinat, n cephede toplanmtr. Sade grnmldr. Kmbetin benzeri, randa Byk Seluklular Dneminde ina edilen, Gmbed-i Alaviyan (Hamedan), dier bir benzeri ise Diyarbakr Sultan Scaeddin (ca) Kmbetidir.48 10. Usta agirt (Ulu Kmbet) Kmbeti (Plan: 5) Yapnn Yeri: Tatvan ynnden Ahlata girite, yolun sanda (Meydanlk mezarlnn karsnda), Van Glne yakn yerde, tarlalar ierisinde bulunmaktadr. (Resim: 14) Yapm Yl: Kmbetin kitabesi mevcut deildir. Fakat, kuzeydousunda kalnts mevcut olan Sadi Aka (Aa) Kmbetinin talar arasnda kitabesi bulunup 1300 (13. yzyl sonu) okunmutur.49 Ancak bu gn mevcut deildir. Yapm teknii ve ssleme zellikleri dikkate alnarak 1285 yllarna doru yaplm olduu kabul edilmektedir.50 lhanllar zamannda obanl eyh Hasan 1340 ylnda

140

hanlk mevkiine knca Tebrizde Usta agird adyla bir mescit yaptrmtr. Ahlat, Kk eyh Hasann idaresinde olduuna gre, Usta agirt Kmbetini de yaptrmas muhtemeldir.51 Kmbet; kare kaideli, silindirik gvdeli, konik klahl ve iki katldr. Ulu Kmbet, Ahlattaki kmbetlerin en bydr. A. Gabriel tarafndan Ulu Kmbet olarak adlandrlmtr.52 ki katl olan kmbetin dou ynndeki merdivenle cenazelie inilir. Burann zeri aynal tonoz ile rtldr. Alt kat birok trbeye nispetle byk ve yksektir. Cenazeliini kaps bir zaruret olarak n cephede deil, yan kenarda (douda) alm ve i veya d mekann bozulmas nlenmitir.53 Yksek kaideli trbelerde bu problem daima bu ekilde halledilmitir. Kare plandan ke pahlar ile oluturulan on ikigen ve onu izleyen bilezik zerinde silindirik gvde yer alr (Resim: 15). Gvdenin zeri iten kubbe, dtan konik klah ile rtldr. st kata, kuzeydeki karlkl (ift tarafl) merdivenle klr. kinci katta, dou, bat ve gney ynde birer pencere bulunur. Gneydou kede de kk st pencere yer alr. Bu gnk doal yzeyden, klah tepesine kadar 20 m. yksekliindedir. Cenazelik kat da dahil edilirse bu yksekliin toplam 22.35 metredir.54 Ulu Kmbet, mimari olarak, randaki Byk Seluklu kmbetlerinden Damgan Cihil Duhteran (1055) Maraga Yuvarlak Kmbet (1167) ve Mil-i Radkan Kmbetleriyle benzerlik gstermektedir.55 Usta-agird Kmbeti Ahlattakilerin lleri bakmndan en by olduu iin olmal Gabriel tarafndan Ulu Kmbet olarak isimlendirilmitir.56 Yap hakknda H. F. B. Lynchde bilgiler vermektedir.57 11. adi Aka Kmbeti Yapnn Yeri: Ulu Kmbetin yannda (Ahlata girite, -mzenin karsnda- yolun hemen kenarnda, 19. yzyln sonlarnda yklm olan adi Aka Kmbeti bulunmaktadr. Yapm Yl: Varlndan sz edilen kitabesinden dolay kmbetin adi Aka b. Sagur b. Hakana ait olduu ve 1273 tarihini tad belirtilmitir.58 Abdurrahim erif Beygu, kitabenin tarihiyle ilgili satrn 1300 olarak okumu ve kitabe sahibini de Emir adi Sargur Aka bn aan eklinde izah etmitir.59 Ulu Kmbetin mimari slubu adi Akannki gibi olduundan, onun da adi Akannkine yakn bir tarihte yapld kabul edilmitir.60 12. Hasan Padiah Kmbeti (Plan: 6) Yapnn Yeri: Harabeehirin st tarafnda, Taht Sleyman mahallesinin gney ucunda, mezarln kenarnda, bahenin bitiminde bulunmaktadr (Resim: 16). Yapm Yl: 1966 ylnda Vakflar Genel Mdrlnce restore edilen61 kmbetin ta kaps zerindeki kitabeye gre Melikl-mera Hasan Aka adl bir Mool bakanna ait olduu ve H. 673 Recep (M. 1274 Ocak) aynda ina edilmi olduu anlalr. Yaztta yer alan isimlerden biri de Hasan

141

Alidir ki, hkmdarn veziridir.62 Hasan Aka, Hlagnn olu Abaka Han zamannda yaamtr. Hasan Akann Ahlatn bamsz beyi olmas mmkndr.63 Kare kaide zerinde on ikigen taban ksm ve onun zerinde silindirik gvde ile konik klah ykselir. Doudan bir kap ile cenazelik katna girilir. Burann zeri, manastr tonozla rtldr.64 On ikigen kasnak zerinde yukarya doru ykselen st katn kuzeyinde, karlkl merdivenlerle st kata klmaktadr. st rt iten kubbedir. Trbenin 1.05 metre kalnlndaki duvarlar, ite ve dta kesme tala rlerek aralar moloz ta ile doldurulmutur. Bu tekniin Anadoludaki trbelerde genellikle tatbik edildii tahmin edilmektedir.65 Evliya elebi, bu kmbette mumyalar grdnden bahseder. Ancak, 1910larda bir yangn sonucu yand belirtilmektedir.66 Ahlattaki Hasan Padiah Kmbetinde Nahvan Cuga ky kmbetinde olduu gibi, keler pahlanarak on iki keli bir alt yap elde edilmitir.67 Eser Vakflar Genel Mdrl tarafndan onarlmtr. 13. Anonim Trbe I (Plan: 7) Yapnn Yeri: Hasan Padiah Kmbetinin kuzeyindedir. Yapm Yl: Kitabesi yoktur. Hangi tarihte ve kimin iin yapld bilinmemektedir. Mevcut ksmlarn ekil ve malzeme olarak, Ahlattaki dier kmbetlere benzemesinden dolay XIII. yzyln sonlarnda yapld tahmin edilmektedir.68 Kmbetin st yaps tamamen yklm ve kaidenin talar yer yer dklmtr. Kare oturtmalk ksmnn kelerinin pahlanmas ile on ikigen kasnaa geilmitir. Kmbetin mescit kat yoktur.69 Kare eklindeki cenazelik ksmna dou cepheden merdivenle inilmekte, kuzey dou kedeki kapdan ieriye girilmektedir. Buras, aynal tonozla rtldr. Dou, bat ve gney kenarlarda bulunan mazgal eklindeki havalandrma pencereleri baca eklinde yukar doru uzadktan sonra kmbetin kaide ksmnda pencereler eklinde dar almaktadr. Kmbet kaidesinin keleri pahlarla daralarak st ksm oniki kenarl hale getirilmitir. 14. Hseyin Timur-Esen Tekin Kmbeti (Plan: 8) Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesindedir. ifte kmbetlerden eski Ahlata yakn olan kk kmbettir (Resim: 17-18). W. Bachman, bu kmbetten kk kmbet olarak bahseder.70 Yapm Yl: Giri kapsnn zerindeki (kuzeydeki) lentoda nesih yazl kitabede Boatay Akann olu Hseyin Timurun H.680 Recep (M.1279 Kasm) aynda ehit olduu yazldr. Bu tarihte de

142

yaplm olmaldr.71 Dou penceresi lentosu zerindeki kitabede ise; Hsameddin Hseyin Akakz Esen Tekin Hatunun H. 678 evval (M. 1280 ubat) aynda vefat ettii yazldr. Bat penceresi lentosunda Ayet (Kuran- Kerim 3/18), Trkesi; Allahtan baka ahit yokturgney penceresi lentosunda Hadis, Trkesi; Resulullah buyurdu ki kul taktirin eseridir, yazldr.72 Kbik oturmalklarnn st keleri pahlanarak on altgen planl bir kaide hazrlanm, bunun zerine silindirik gvde, iten kubbe ve dtan konik klah oturtulmutur.73 Dou ynden merdivenle inilen cenazelik ksm kare planldr. Burasnn zeri geme (manastr) tonozla rtldr. Gney duvarna sivri kemerli derin bir ni almtr, ierisi dou, bat ve gney ynde bulunan mazgal pencerelerle aydnlatlmaktadr. Kuzeydeki mescit kat giriine karlkl merdivenlerle klr. Giri dnda; dou, bat ve gney ynde birer pencere bulunmaktadr. Ayrca gney penceresi hizasnda ve konik atnn altnda bir mazgal penceresi mevcuttur. Eser 1969da Vakflar Genel Mdrl tarafndan onarlmtr. 15. Bugatay Aka74-irin Hatun Kmbeti (Plan: 9) Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesindedir. ifte kmbetlerden yeni Ahlata yakn olandr (Resim: 19). Hseyin Timur kmbetinin dousundadr. Yapm Yl: Kmbetin 1281 ylnda yapld kabul edilmektedir.75 Emirl Kebir eklinde anlan Boatay Aka ve Hseyin Timurun Uygur asll olmalar muhtemeldir. nk Moollar Dneminde ehirlerin ynetimi genellikle Trk asll Uygurlara verilmitir. Boatay Aka ailesinin ne gibi felaketler neticesinde katledildikleri bilinmemektedir.76 Kmbet iki katldr. genler vastasyla (oturtmalklarn st keleri pahlanarak) on ikigen planl kaide zerine oturtulmu, silindirik gvdelidir.77 Dou ynden merdivenle cenazelie inilir. Cenazelik kuzey-gney istikametinde beik tonoz rtl kare bir mekandr. erisi dou, bat ve gney yndeki mazgal pencere ile aydnlatlr. kinci kat giriine ift tarafl asma merdivenle klr. st yap, derin nilerin iindeki pencereye sahiptir. Silindirik gvdenin zeri; iten kubbe, dtan konik klahla rtldr. Klah ile gvde arasnda be blme ayrlm kuak bulunmaktadr (Resim: 20). Gvde ii, al zerine kalem ii bitkisel sslemelerle bezenmitir. Giriin zerinde, al zerine ortadaki motife (muhtemelen hayat aacn simgeleyen bir iek demetine) dnk, simetrik, kuyruklar kalkk olarak iki tavus kuu ilenmitir.78 Kmbet, randaki silindirik gvdeli Damgan ihil Duhteran (Seluklular dnemi) kmbetinin mimari geleneini devam ettirir.79

143

16. Alimolu Hurit (Yarm) Kmbet (Plan: 10) Yapnn Yeri: Taht Sleyman mahallesinde, Hasan Padiah Kmbetinin kuzeybat ynnde, bahe iindedir. Yapm Yl: Kitabesi yoktur. Mimari ekil ve zelliklerine baklarak XIII. yzyl ikinci yarsna ve slup zelliklerine baklarak muhtemelen XIII. yzyln son eyreine de tarihlendirilmektedir.80 ki katldr. Kare planl kaidenin zerinde ykselen dairesel planl gvde l.5 m. ykseklikten sonra muntazam olarak kesilmektedir, yarm brakld hissini uyandrmaktadr (Resim: 21). Doudan bir kap ile cenazelie girilir. Cenazelik, aynal tonoz ile rtldr. Kaideden on ikigen bir kasnakla silindirik gvdeye geilir. kinci katn girii kuzey yndedir. Dou, bat ve gney ynde birer penceresi bulunmaktadr. 17. Erzen Hatun Kmbeti (Plan: 11) Yapnn Yeri: Erkizan (merkez) mahallesindeki mezarlk ierisinde, eyh Necmeddin Havai Baba Kmbetinin kuzeydousundadr. Yapm Yl: Gney ve dou pencereleri zerindeki kitabeler ayet yazlarn ihtiva eder. Ta Kap zerindeki (kuzey kap lentosundaki) kitabeye gre H. 799da (M. 1396-97) vefat eden Emir Ali kz Erzen Hatun iin yaplmtr.81 Dou penceresi zerindeki rozetle hareketlendirilen ta zerinde Amele Kasm bn-i Sinan Ali eklinde bir usta kitabesi mevcuttur.82 Erzen Hatun, Karakoyunlu Emiri Emir Alinin kzdr ve yap Karakoyunlular devrine aittir.83 ki katldr. Alt kat kare planl, st kat ise on ikigen prizmal gvdeli (Resim: 22-23), iten; kubbe, dtan; on ikigen, iki kademeli konik klahla rtldr. Dou ynden merdivenle inilerek, cenazelie girilir. Buras kare planl, zeri apraz tonozla rtldr. Dou, bat ve gney ynlerde mazgal pencerelerle aydnlatlr. Kare oturtmaln keleri pahlanarak onikigen gvdeye geilmektedir. Kap ve pencereler arasna, drt ana yn dndaki cephelere V eklinde ikier ni almtr (Resim: 24). Mescit katna kuzey yndeki ift tarafl merdivenlerle klmaktadr. Kuzey yn dnda, yne birer pencere almtr. Erzen Hatun Kmbeti Anadoludaki mezar antlar ierisinde en ssl olandr. 18. Kei Kmbeti (Plan: 12) Yapnn Yeri: ki kubbe mahallesindedir. Sebebi bilinmemekle birlikte Kei Kmbeti olarak adlandrlmtr (Resim: 25). Yapm Yl: Kitabesi yoktur. Yapm yl iin farkl grler mevcuttur;

144

Yap, tarz ve malzemesine baklarak XII-XV. yzyllara,84 yapnn genel karakterinden dolay XIV. yzyl sonlarnda Karakoyunlu eseri olarak yapldn,85 en ge olarak XV yzyla ait olduu86 XIV. yzyln ilk yarsna aittir87 eklinde grler bulunmaktadr. ki katldr. Alt kat kare planldr. st kat ise on ikigen prizmal gvdeli, iten kubbe, dtan piramit atyla rtldr. Dou ynden merdivenle inilen kare planl cenazeliin zeri, dou-bat ynnde beik tonozla rtldr. Dou, bat ve gney ynlerden mazgal pencerelerle aydnlatlmtr. Kare kaide kelerinden on iki kenarl gvdeye genlerle (pahlarla) geilmektedir, On ikigen prizmal gvdenin her kenar Bursa kemeri eklindeki sathi oyma nilerle hareketlendirilmitir. (Resim: 26). Gvde i yzeyinde ok belirgin olmayan al zerine kalem ii sslemeler mevcuttur. Mescit katna kuzey yndeki, karlkl (ift tarafl) merdivenle klmaktadr. Dou, bat, gney cephelerinde pencereler yer alr. 19. Emir Ali Trbesi (Plan: 13) Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesindedir. Yapm Yl: Trbenin gney cephesinde, mermerden, krk bir kitabede li adndan baka bir kelime okunamamaktadr. Tarihlendirilmesi hakknda u grler mevcuttur; 1- Mimari tarzna gre, 12. yzyla tarihlendirilir.88 2- Kmbet mimarisinin gerilemeye balad bir dneme belki de 18. yzyla uygun grlmektedir.89 3- Albert Gabrielin yapy 12. yzyla tarihlendirdii belirtilmektedir.90 4- Yapnn genel karakteri itibaryla XIV. yzyla yerletirilmesi gerekir.91 5- Tarihlendirme olarak, XIV. yzyl kabul edilmektedir.92 6- XIV. yzyla aittir. Ancak, Ahlat Erzen Hatun (1397) Kmbeti yaztnda Emir Alinin kz olduu yazldr. Eer kmbet bu ahsa aitse XIV. yzyl II. yarsna ve belki de XIV. yzyl III. eyreine tarihlendirilebilir.93 Kare planl ana mekann nnde duvarlar kademeli olarak trbeye doru ykselen zeri ak dikdrtgen planl n mekan vardr (Resim: 27). ten kubbe, dtan sekizgen kasnak zerinde, sekiz kenarl piramidal klah boumlu bir alemle nihayetlenir. Tek katldr. Ziyaret ksmna (dikdrtgen planl, gneydeki avluya) dousundaki kapdan girilir. Asl trbenin prizmatik gvdesinin gney cephesi, sivri kemerli eyvan eklindedir, ndeki kk avlusuna almaktadr. Kmbetin ii Baldeken tarznda drt kemerlidir. ten kubbe ile rtl yapda kubbeye gei pandantiflerle salanmtr. Pandantifler, sar sivri kemerlerle birbirine balanrlar. mekann cephesinde kk niler vardr.

145

20. Anonim (irin Hatun) Trbe II (Plan: 14) Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesindedir. Yapm Yl: Kitabesi yoktur. Tarihi hakknda; 1- Yapnn genel grn XV. yzylda yapld izlenimini brakr.94 2- En erken, 14 yzyl II. eyreine tarihlendirilebilir95 grleri ortaya atlmtr. Kare plnldr. Gvdenin st keleri pahlanarak sekizgen kasnaa geilmitir, kasnak zerinde sekizgen kenarl piramidal at ile rtlmtr. at zerinde boum eklinde alem yer almaktadr (Resim: 28). Ahlat kmbetlerinin deiik bir tipidir. Pln tertibi bakmndan Emir Ali Kmbetini andran bu kmbet, konstrksiyon bakmndan ondan ayrlmaktadr. Adeta Emir Ali Kmbetinin bir varyasyonu eklindedir.96 Ta Kap cephesinde basamakl ift merdivenle klan sathi Bursa kemerli ni iindedir. Gney cephesinde iki, batda ise tek pencere almtr, kuzey cephe sar braklmtr. 21. Bayndr Kmbeti (Plan: 15) Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesinin batsnda, Meydanlk Mezarlnn kuzeyindedir (Resim: 29). Yapm Yl: Kmbeti st taraftan epeevre dolaan kitabede H. 886 (M. 1484) yl Ramazan aynda len Melik Bayndr Bey bni Rstemin mezar olduu yazldr.97 Uzun kitabe kuanda Bayndr Beyin unvanlar ve hayat hikayesi verilir. Bayndr Bey, Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann torunu Rstem Beyin oludur.98 Kare oturtmal kelerdeki pahlarla on ikigene dnr. On ikigenin zerindeki silindirik gvde, gneye doru 4/3 nispetinde stunlar zerine dekoratif kemerlerle alarak, st mukarnas kornilere oturan, iten kubbe, dtan adeta bir mantar gibi taan konik klahla rtlmtr. Gvdeye, sekiz adet mstakil, kaln ve bodur tutulmu kaideli ve balkl, kapnn iki yannda sar ksmda gmme iki olmak zere toplam on kolon stun ve stunlarn altna birer ni yerletirilmitir. (Resim: 30-31). Dou ynde merdivenle inilerek, cenazelik ksmna girilir. Kare planl cenazelik, dou-bat istikametinde beik tonozla rtldr. erisi, dou, bat ve gney kenarlar ortasndaki mazgal pencerelerle aydnlatlr. Bak irvanahlar Saray Klliyesinde Divanhane olarak tannan blm, kuzeye doru knt yapan bir teras zerinde alak stunlar ve sivri kemerli revaklar ile evrili geni avlunun ortasnda yer alan sekizgen planl yap, biim olarak Bayndr Kmbetine benzer. irvanahlar ile Akkoyunlular iyi

146

mnasebetleri olduu, Bayndr Kmbetinin mimar Baba Cann da Bakden Ahlata geldii bilinmektedir.99 22. Anonim (Mirza Bey Kmbeti) Trbe III (Plan: 16) A. erif Baygu bu trbeden bahsetmi ve fotorafn yaymlamsa da isim vermemitir.100 . Kafesolu Mirza Bey Trbesi diye bahseder.101 Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesi ierisindedir. Yapm Yl: Kitabesi yoktur. XIV. yzyl 1. veya 2. yarsna tarihlendirildii102 gibi XIV. yzyl sonlarna,103 XVI. veya XVII. yzyla da tarihlendirilmitir.104 Bugn toprak seviyesinin altndadr. Tek katl ve kare planldr. Kare plandaki trbenin beden duvarlarnn st kelerindeki gen pahlarla mekann zeri sekizgen hale gelmitir. Gvde st kesiminde knt yapan gen pahlarla st rtye geilmektedir. st rty tekil eden sekizgen piramit klah gvdenin zerine bir apka gibi oturmaktadr. Sekizgen piramidal klah zerinde boumlu ta alem yer alr (Resim: 32). Kuzey yndeki giriin zerinde anm durumda mukarnasl kavsara vardr (Resim: 33). 23. Dede Maksut Trbesi (Plan: 17) Yapnn Yeri: ki Kubbe mahallesinde, Emir Ali Trbesinin karsndadr. Yapm Yl: eyh Ahmed isimli bir kimsenin H. 945 (M.1538-39) tarihli vakfiyesinde Dede Maksudun ahit olarak ismi grlmtr. Bu nedenle trbe XVI. yzyla tarihlendirilir.105 Evliya elebinin bahsettii Menakbl Evliya: Telifat es eyh Dede Maksut Ahlati cmlesinden mellifin alim bir kii olduu anlalr.106 Kare planldr. Basit bir yapdr. mekan rten kuzey-gney eksenindeki beik tonozu, dtan dz bir at rter. Eserin kuzeydou kesinde giri kaps bulunmaktadr. Gney kenar ortasnda mazgal penceresi vardr. Yap 1970 ylnda Vakflar Genel Mdrlnce onarlmtr.107 24. Bayndr Kprs Yapnn Yeri: Bayndr kmbetinin batsnda, Harabeehir ile Taht Sleyman mahallelerini ayran ve eski i kalenin bat eteinden geen derenin zerinde kurulmutur (Resim: 34). Yapm Yl: Kitabesi yoktur. Kprnn Bayndr tarafndan yaptrld kabul edilmektedir.108 Akkoyunlu Devrine, XV. yzyl sonlarna mal edilmektedir.109 Kpr, tek gzl ve sivri kemerlidir. Kpr, Harabeehir deresinin iki yanndaki kayalklara oturtulmutur. Derenin iki yakas arasnda nce dz olan kprnn tek akln takiben douya

147

dnerek keskin bir dirsek meydana getirmektedir. Krk bir hat eklinde ve kemerlidir. Batya doru keskin dirsek oluturan ksm ise, sularn fazla olduu zaman mukavemeti artrmak ve taknlar nlemek iin dnlmtr (Resim: 35). Kk bir yap olmasna ramen, o devrin kervan ve yayalarnn geiine elverili merdivenli yolu ile dikkati eker. Yanlarnda hafif ykseke, kademeli ta korkuluklar yer alr. Dou tarafndan merdiven eklinde bir blmle batya doru gitmekte, sivri kemerli geni ksm biraz kuzeye ynelerek ilk ksmda belirli bir a meydana getirmekte ve hafif batya ynelerek nihayetlenmektedir. Dou taraftan merdiven balangcna yakn yerde gney kenarda ta sklmesi ile ortaya kan bir boluk sklme mevcuttur. Buradan skld bilinen, zerinde at figr olduu belirlenen bir ta mze bahesine kaldrlmtr. Bayndr Kprs zerinde, ekil ve damgalara rastland belirtilmektedir.110 Ancak gnmzde sz edilen unsurlara rastlanmamtr. Mezar Talar Ahlatta tarihi neme haiz olan, mstakil 6 mezarlk alan mevcuttur. Bunlar; Harabe ehir mezarl, Taht- Sleyman Mezarl, Krklar mezarl, Merkez (Erkizan) Mezarl, Kale Mezarl ve Meydanlk Kabristandr. Bunlarn byk bir blm tahrip olmutur. Kltr Bakanl tarafndan etraf duvarla evrilerek korumaya alnan meydanlk kabristannda fazla miktarda mezar ta mevcuttur. Duvarla evrili olan ksm 186.000 metrekarelik bir alan kaplamaktadr. Korumaya alnamayan alanlara bakldnda mezarlk alanlarnn ok daha geni yer kaplad grlmektedir (Resim: 36-37-38). Meydanlk kabristannda, say olarak varl belirlenebilen 1800 civarnda mezar ta kalnts bulunmaktadr. Bunlardan iyi durumda olan 118 adeti Beyhan Karamaaral tarafndan ilim alemine tantlmtr.111 XII. asr ilk eyrei ile XIV. asr ikinci yarsna kadar uzanan dnemlere ait mezar ta rneklerine rastlanmaktadr. Baz mezarlklarda ise, XVI-XVII. yzyla tarihlendirilen rnekler bulunmaktadr. Mezarlk alannda, Ermenahlar, Eyyubiler, lhanllar, Karakoyunlular, Beylikler ve Seluklu devirlerine ait mezar talar mevcuttur. Mezar ta tipler; 1- atma Lahitler (Resim: 39), 2-ahidesiz Prizmatik Sandukalar (Resim: 40), a-Yekpare gvdeli basit sandukalar b-Gvdeli ve Kapakl Sandukalar, 3- ahideli Mezar Talar olarak tasnif edilmitir (Resim: 41).

148

ahidelerin Cephe kompozisyonlar: 1- Nili ahideler 2- Geometrik Bir A ile Kapl Olan ahideler, 3- Byk Bir Kandil Motifi ile Ssl Olan ahideler, 4- eitli Varyasyon ve Karma Tiplerden Oluan ahideler eklinde gruplandrlmtr. Tezyinat olarak, Yldz Alar, Rumi Alar, Rumilerle eritlerin Kaynaarak Tekil Ettii rgler, a-rgl Kufiden oluan gemeler, b-Geometrik olarak dzenlenen rumiler, c-Ni tekil edene palmet rgler, Ejder (Kurt) ve Ejder Kemerler, Kandiller ve amdanlar ilenmitir. Bordrlerde; Rumi, Geometrik ve Yaznn kullanld grlmektedir. Genel olarak kullanlan motifler arasnda; Mhr Sleyman, Post Samarra slubu (eri kesim teknii), Kvrm dal, Rumi, Filiz, Helezonlu Kvrk Dal, Ni, Zencirek, Rumi rg, Rumi a, Geometrik a, 16 keli yldz, Yldz a, Madalyon, Sivri kemer, arkfelek, Askl Kandil, amdan, Palmet, Kemerli ni, motiflerinin uyguland grlmektedir. Yaz olarak; Mail kufi, Spiralli kufi, Kvrk dal kufi, Yuvarlatlm kufi, Celi, Sls, yaz rnekleri grlmektedir. Beyhan Karamaaral, mezar talar zerinde 20 sanatkar isimi tespit etmitir. Mezarta ustalarnn isimlerine mimari abidelerde de rastlanmaktadr. Kitabelere gre, Ahlatl sanatkarlarn sra ile nce gulam ve agird olduklar, ustalarnn adn zikrederek imzalarn attklar ve nihayet stad unvann kullandklarn bu safhadan sonra rak ve kalfa yetitirdikleri belirlenmitir.112 Mezar talar zerinde ayrca u ibareler ve hususiyetler bulunmaktadr: a- Ayetler rnekleri; hlas suresi, Rahman Suresi; 26-27. Ayetleri, Ali mran Suresi, 17-18. Ayet, Mminun Suresi 115. Ayet, Rahman Suresi 26. Ayet, Tevbe Suresi, 21. Ayet, Ayetel Krsi Duas, Enbiya Suresi, 35. Ayet, Ankebut Suresi, 57. Ayet, Bakara suresi 225. Ayet. b- Kelimei Tevhit. c- Hadis, lm bir kapdr, herkes o kapdan geer. Dnya ahiret ehline, ahiret dnya ehline, dnya ve ahiret (ise) ehlullaha (dervi ve mutasavvf) haramdr. Dnya ahiretin tarlasdr. d- Szler: Dnya bir saatlik bir mddettir, onu ibadetle geir, lm bir kadehtir, herkes ondan ier. eklinde yazlar bulunmaktadr. Sonu olarak ifade etmek gerekirse mezartalar; - ehirlerin iskan alann, sahibini belli etmektedir. ehirlerin tapu senedi konumundadr. - Sanatkar imzas bulunmaktadr (agird-stad). Usta-rak ilikisini gstermektedir. Lonca tekilatndan bahsedilmektedir. Ayrca mezar talarnda Kad, lim adam ibarelerine de rastlanmaktadr. Bu da Ahlatn o dnemde ilim ve kltr merkezi olduunu gsterir.

149

- Yapldklar evrenin ve devrin inanlarn, adetlerini, sanat geleneklerini, iktisadi ve sosyal artlarn aksettirirler. - Kltr birliini ifade eder. Milletin meneini ortaya koyar. nsanolunun dnyadaki varlnn delilidir. (lnn hviyetini bildiren kitabeye sahiptirler) -. Hakk Baltacolu, Ak havada teekkl etmi bir kyafet, mimari, tezyinat, hat ve teknik mzesi olarak tanmlamtr. - Form, biim, ebat ve ller olarak Orhun Antlaryla benzerlii bulunmaktadr. - Terminus post quem ve terminus anti quem olarak etnografik adan ve sanat tarihi asndan belge niteliindedir. Ko, koyun eklinde mezar talar da bulunmaktadr. - Sadece mezar talarna bakarak Trklerin tarihi seyrini izlemek, g yollarn Orta Asyadan Anadoluya, Anadoludan Balkanlara izlemek mmkn olabilir. - Sahip olduklar zelliklere bakldnda mezar talarnn tarihimiz ve kltr tarihimiz asndan ehemmiyeti ortaya kmaktadr. - Ta iilii detaylaryla da, mezar talar ilgin uygulamalara zemin oluturmutur. Mezar talarnn bazlarnn yzeylerinde be kademeli, dantele gibi ince ilemelerin yapld grlmektedir (Resim: 42). - Mezar talar, arkeoloji, sanat tarihi, kltr tarihi ve siyasi tarihin nemli kaynaklar arasnda yer almakta olup, ait olduklar toplumun inanlarn, adetlerini, gelenek ve greneklerini, sanat anlaylarn, sosyal ve kltrel yapsn aksettirirler.113 - Seluklu Devri ta iiliinin en baarl ve ilgin rneklerini bu talardan izlemek mmkndr114 (Resim: 43-44-45-46-47). Ahlattaki tm eserler; gnmzde de ocaklardan el ile ve makine ile karlan (Resim: 48) ak krmzms kahverengi Ahlat Ta denilen tften yaplmlardr. Ahlat ta, ince grenli ve daha dayankldr. Ocaktan ktktan sonra kolay ileme ve zaman ierisinde sertleme zelliine sahiptir. Sonu Ahlattaki eserler arlkl olarak; Seluklu, lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Osmanl dnemlerine aittir. Buradaki yaplar blgesel ve eitli etkilerle birleerek zengin ssleme emas ve ssleme unsuru iermektedir. Trk mezar ant mimarisinin kronolojisi ierisinde belli bir yeri olan Ahlat kmbetleri ilk rnekleri Orta Asyada grlen Trk mezar antlarnn geleneine bal, fakat onlardan daha mtevaz llerde ve tatan yaplmlardr.

150

Kaidelerin st hizasn profilli bir tezyinat eridi kuatmakta ve bundan sonra gelen gvde ksm, dtan profilli erevelerle birbirlerinden ayrlm, dikdrtgen veya st kemerli byk panolarla sslenmitir. Bu panolarn ortasnda yer alan st mukarnas kavsaral kap ve pencerelerin etrafn tezyinat eritleri kuatmaktadr. Gvdenin st ksm yine tezyini kuaklar ve ayet eritlerinden sonra mukarnasl bir silme ile hareketlendirilmitir. Konik veya piramidal klah kaplamasnda da kabartma kordonlarla dekoratif ekiller meydana getirilecek biimde sslenmitir. Tezyini bakmdan gvde bir btn olarak deerlendirilmitir. XIII. yzylda silindir biimi, XIV. yzylda da ok yzl gvdeleriyle grlen kmbetlerde esas olan, altta cenazelik, stte de iten kubbe, dtan kubbe ile rtl gvde ksmnn bulunmasdr. Gvdenin ii, daima kble yn belirtilmi bir ziyaret mescidi eklinde dnlmtr. Ancak genellikle drt ynde sslemeli aklklar bulunan bu gvdelerin kuzeydeki aklklar kap olmakla birlikte yerden ok yksekte kalmaktadr. Nasl kld bilinmeyen bu kaplara zm olarak restorasyonlar srasnda iki yandan klan merdivenler yaplmtr.115 Cenazelik ksmlarnn girii dou ynde bulunmaktadr. Trklerin din ve eski ananelerin etkisinde olarak dou tarafna kutsallk verdikleri ve Tanrya daha yakn bir blge olduuna inandklar ifade edilmektedir. Trk destanlarna (metinlere) gre de Cennet ve Hayat aac gn dou ynndedir. Orta Asyann corafya durumu bakmndan eski Trk Devletleri, dou ile bat arasnda ynlenmilerdir.116 Bu blmlerin ilgi ekici tonoz rtleri bulunmaktadr. Hepsinin mazgal pencere biiminde havalandrma ve aydnlatma aklklar vardr. Hafif lo, mistik bir hava verilmek istenmi intibasn uyandrmaktadr. Genelde Ahlat mezar antlar; oranlan, dengesi ve etkisi asndan baarl plastik yaplardr. Bununla birlikte, Ahlat yaplar kendi iinde kronolojik bir geliim gstermezler. Anadolu Trk sanatnda Seluklulardan Osmanlya kmbetler iki katldan tek katlya doru bir gelime gsterirken, burada erken tarihli tek katl rnekler grlmektedir. Ssleme asndan Seluklulara gre iyice sadeleme grlr, Bitlis ve evresi, Anadolu Seluklu Dneminin merkezi olan Konyaya uzakl sebebiyle sanatta uygulanan form ve sslemeleri daha ge takip etmitir. Bu nedenle Seluklu etkileri ge dnemlere kadar devam etmi olmakla beraber ssleme asndan kronolojik bir sra izlemezler. Yaplarn d yzeyleri ta kabartma olarak sslenmitir. Yaplan sslemelerde genel olarak geometrik (geme ve versiyonlar), farkl saylarda kollu yldz motifleri, bitkisel (palmet, rumi, kvrm dal, sap ve karma motifler), rozetler, stnceler, yaz kuaklar, silmeler, gen niler, mukarnaslar, mihrabiyeler ve figrl bezemelerin kullanld grlr. Kullanlan ssleme unsurlarnn ilenmeleri asndan bakldnda oylumlarn derinlemeye doru bir seyir izledii, yksek kabartma karakterine ynelme dikkati ekmektedir. Ahlatta baz kmbetlerde bulunan emir ve beylerin cesetlerinin mumyalanmasnn, milli bir meneinin olmas ihtimalini vermektedir.117

151

Mevcut eserlere bakldnda XV. yzyl sonlarna doru, Ahlatta mezar ant mimarisi son bulur. Camiler ise Osmanl devri yaplardr. Ayn plan ve mimariyi tekrar ederler. Mescit ise Akkoyunlular Devrine aittir. Bu yaplarda fazla ssleme unsuru grlmemektedir. Yaplarn tamamnda volkanik kesme (tf) ta kullanlmtr. ounlukla kitabeler beyaz taa yazlmtr. Kmbetlerin bazlarnda klah altnda beyaz ta kitabe veya ssleme eridi geirilmitir. Kmbetlerin gvdeleri eitli ekillerde hareketlendirilmitir. Ahlat yaplarnn mimari sslemesi, kendine zg ve blgesellik gsteren yorumlar dorultusundadr. Yerli ssleyici birimlerden belli lde yararlanm bunun yannda Anadolu ncesi Trk ssleme unsurlarn devam ettirmitir. Ayrca bu ss unsurlar daha sonraki dnemlerde Anadolu Trk yaplarnda uygulanma alan bulmutur. Ahlat yaplarnn; plan, mimari, ekil ve ssleme bakmndan XIII-XV. yzyllarda, daha nceki ve sonraki yzyllardaki Trk sanat eserleri arasnda ba tekil ettiini syleyebiliriz. Mezar talar zerinde imzalar grlen ta ustalarnn ismine ayn zamanda Anadoludaki mimari eserlerde de rastlanmaktadr. Ahlatl bu sanatkarlardan beinin Ahlat dndaki eserleri; 1Konya Alaeddin Camii minberini yapm olan el Hac Mekki, b. Hilati,118 2- Divrii Ulu Camii ile Daruifasn yapm olan Hurah el Hlati,119 3- Tercan Mama Hatun Trbesinin mimar Ebun Nema b. Mufaddalul Ahval el Hilati,120 4- Geva Halime (Cerme) Hatun Kmbetinin ustas Esed b.Havend el Hlati121 5- Kayseri-Nevehir yolu zerindeki Alay hann mimarnn ad tam okunamamakla birlikte el-Hilat gemektedir.122 6- Ahlat Erzen Hatun Kmbetinin mimar Kasm b. stad Alidir.123 Bu dnemin mimarlk rnleri, Anadolu ncesi Trk mimarlnn eitli denemelerinin, ta malzeme ile, yeni bir aratrma heyecanyla yorulup denendii eserlerdir. Geleneksel plan ve biim (form) tasarmlar, yeni imknlarla ilgi ekici denemelere sahne olmu, devamllk iinde, yeni araylar, an mimarlk slubunun genel karakterini meydana getirmitir Eski eserlerin bulunduu yerlere bakldnda, 4 ila 7 km. arasnda bir genilik ve 11 km. uzunlukta bir alana yukarda anlatlan eserlerin yayld grlmektedir. Bu, iskan alannn geniliini gstermesi bakmndan nemlidir. Deiik dnemlerde slm Kltr ve Medeniyetine beiklik yapmas itibariyle de bu yrenin kendine gre bir arl vardr. Ahlatn kltr tarihimiz ve sanatmzdaki yeri iki bakmdan nemlidir. Bunlar; 1- Buraya gelmeden evvelki kltrmzn burada devam etmesi ve 2- Buraya gelen kltr unsurlarnn Anadoluya yayldn gstermesi asndan nemlidir.124

152

Ahlat, Trk-slm tarihi ierisinde eitli dnemlere beiklik etmitir. Buras, doudan Anadoluya ve batya geite sanki bir kpr gibidir. Konaklama yeri diyebileceimiz konumdadr. Srekli glerin yaand hareketliliin olduu bir beldedir. Gler neticesi gelen sanatkarlarn Orta Asya kkenli sanat geleneklerini burada devam ettirdikleri grlmektedir. Yap trleri ve yaplar zerindeki motifler bunu teyit etmektedir. Ahlat; tarihi niteliinin yan sra, geleneksel kltre has unsurlarn da muhafaza etmitir. Ayrca corafi yer itibariyle de dier ark yrelerinden farkllk arz eder. Buras, gln, insann iine inirah veren en gzide yerindedir. Bu corafi durum Ahlat insanna o kadar tesir etmi veya Ahlat insan bu corafi durumla o kadar btnlemitir ki, ekseriyetle asab ve mteheyyi olan ark insanna kyasla Ahlatn insan yumuak huyludur. stikrarl hareket Ahlatlnn mmeyyiz vasfdr. 1 Orak, Hseyin, Trkiye Klavuzu, Ankara, 1946, s. 634-635, Saraolu, Hseyin, Dou

Anadolu Blgesi, stanbul, 1989, s. 465. 2 Saraolu, Hseyin, Dou Anadolu Blgesi, (retmen Kitaplar Dizisi), M. E. B. Yayn,

stanbul, 1989, s. 469. 3 Smer Faruk, Ahlat Md, TDV, slam Ansiklopedisi, C. II stanbul, 1989, s. 19; Gregory,

Abul-Ferec Tarihi, (eviren: mer Rza Dorul) C. I, Ankara, 1987, s. 274; Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, (Tercme: Fikret Iltan), stanbul, 1970, s. 90, 146, 245. 4 4. 5 6 Beygu, Abdurrahim, erif, Ahlat Kitabeleri, stanbul, 1932, s. 35. Streck, Ahlat Md, slam Ansiklopedisi, C. I, Eskiehir, 1997, s. 160; Yinan, Mkrimin Erzen, Afif, Dou Anadolu ve Urartular, (Eastern Anatolia And Urartians), Ankara, 1986, s.

Halil, Bitlis Md. , slam Ansiklopedisi, C. II, Eskiehir, 1997, s. 661; Smer, Faruk, Ahlat ehri ve Ahlatahlar, Belleten, C., I, S. 197, Austos, 1986, s. 450-451. 7 8 Vakid-i, Futuhu- am, C. II, Kahire, 1373, s. 113. Streck, a.g.m, s. 160; Albert Gabriel, Voyages, Archeologgues dans la Turquie Orientale,

Paris, 1942, s. 241; Smer, Faruk, a.g.m., s. 447-490; Smer, Faruk, Seluklu Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara, 1990, s. 49. 9 10 Smer, Faruk, a.g.e., Ankara, 1990, s. 50. Yinan, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri I., Anadolunun Fethi, stanbul,

1944, s. 55. 11 Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 100-101.

153

12

Nasr Hsrev, Sefername, (ev. Abdulvahap Tarz), stanbul, 1950; Smer, Faruk,

a.g.e., Ankara, 1990, s. 50. 13 14 195. 15 Turan, Osman, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1980, s. 117-123; Kl Turan, Osman, a.g.e., s. 110, 119, 125-126. Smer, Faruk, a.g.e., s. 53; Streck., a.g.md., s. 160; Turan, Osman, a.g.e., s. 86;

zaydn, Abdulkerim, Ahlatahlar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 9, stanbul, 1988, s.

Orhan, XVI. Ve XVII. Yzyllarda Van, (1548-1648), Van, 1997, s. 7. 16 Smer, Faruk, a.g.e., Ankara, 1990; s. 53; Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye,

stanbul, 1971, s. 374-379. 17 18 458. 19 20 21 458. 22 Smer, Faruk, a.g.m., s. 458-461; Smer, Faruk, Seluklu Devrinde Dou Anadoluda Smer, Faruk, Seluklu Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara, 1990, s. 56. Turan, Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 1959, s. 79. Smer, Faruk, Ahlat ehri ve Ahlatahlar, Belleten, C., I, S. 197, Austos, 1986, s. 454Karamaaral, Beyhan, Ahlat Mezar Talar, Ankara, 1992, s. 88. Smer, Faruk, Ahlat ehri ve Ahlatahlar, Belleten, C., I, S. 197, Austos, 1986, s. 454-

Trk Beylikleri, Ankara, 1990, s. 57. 23 24 25 26 Smer, Faruk, a.g.e., s. 61. Smer, Faruk, Karakoyunlular, TTK. Yayn, Ankara, 1967, s. 39. Yinan, Mkrimin Halil, Akkoyunlular, slam Ansiklopedisi, C. I, s. 262. Evliya elebi, Seyahatname, (Sadeletiren: Mmin evik) c. III-IV, dal Neriyat,

stanbul, 1993, s. 519. 27 28 Evliya elebi, a.g.e., s. 517-523. Cihannma, stanbul, 1145, s. 413-414.

154

29

Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 78; Tabak Nermin, Ahlat Trk Mimarisi, stanbul, 1972,

s. 37; Erken, Sabih, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, VGM. Yaynlar, Ankara, 1977, s. 267; Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri I, Seluklu Dnemi, Ankara, 1986, s. 91. 30 31 32 33 34 35 36 Tabak Nermin, a.g.e., s. 37. Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 95. Tabak Nermin, a.g.e., s. 39. Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 96. Erken, Sabih, a.g.e., s. 247-250. Tabak Nermin, a.g.e., s. 41-42. Karamaaral, Haluk, Ahlatta Bulunan Tmls Tarzndaki Trk Mezarlar, nasya, C. 5,

S. 59-60, Temmuz-Austos, 1970, s. 4-5. 37 Karamaaral Beyhan, Ahlatta Bulunan Bir ini Frn, Yllk Aratrmalar Dergisi,

Ankara, 1981, s. 67-71; Karamaaral, Beyhan, Ahlat Seramik Ekol, A. ., slami limler Dergisi, S. 5, Ankara, 1982, s. 391-462; Karamaaral, Beyhan, a Ceramic Oven Discovered n Ahlat, Fifth nternational Congres of Turkish Art, Budapet, 1987, s. 497-482. 38 Nak Karamaaral, Ahlat Kazlarnda Ortaya karlan Seramikler (2 cilt), Hacettepe

niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1991; Akgl (Karamaaral) Nak, Ahlat Seramikleri, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1995, C. I, s. 35-39. 39 Albert Gabriel, Voyages Archeologiques Dans La Turquie Orientale, Paris, 1940, s. 247;

Ark, M. Olu, Erken Devir Anadolu trk Mimarisinde Trbe Biimleri, Anatolia XI, Ankara, 1967, s. 74; nkal, Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara, 1996, s. 245-246. 40 41 42 Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s. 88. Yetkin, Suut Kemal, Trk Mimarisi, stanbul, 1970, s. 63. Yaa, Recep, Bitliste Trk skan, (XII-XIII Yzyl), Ahlat Kltr Vakf yayn No: 2, Ankara,

1992, s. 52. 43 44 45 nver, Sheyl, Ahlattan Geerken, Tarih Hayat Mecmuas, C. 2, S. 8, Eyll, 1971, s. 8. Erken Sabih, a.g.e., s. 259. Ark, M. Olu, a.g.m. s. 74; Tabak Nermin, a.g.e., s. 11.

155

46 47 48 162. 49

nkal, Hakk, a.g.e., s. 244. Aslanapa, Oktay, Trk Sanat II, MEB., Yaynn, stanbul, 1973, s. 140. ney, Gnl, ran ve Anadolu Seluklu Trbelerinin Mukayesesi, Yllk Aratrmalar

Dergisi, III, Ankara, 1981, s. 42; Szen, Metin, Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul, 1971, s. 160-

Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s. 87; Kafesolu, brahim, Ahlat evresinde

1945teYaplanTarihi ve Arkeolojik Tetkik Seyahati Raporu, Tarih Dergisi, I, 1949, s, 174. 50 Yetkin Suut Kemal, slam Mimarisi, Ankara, 1965, s. 119; Karamaaral Haluk,

Erzurumdaki Hatuniye Medresesinin Tarihi ve Banisi Hakknda Baz Mlahazalar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1971, s. 239; nkal, Hakk, a.g.e., s. 223. 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 Smer, Faruk, a.g.e., s. 456-457. Tabak Nermin, a.g.e., s. 12. Karamaaral, Haluk, a.g.m., s. 236-238. Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 75. Cezar, Mustafa, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977, s. 305, 345. Albert Gabriel, a.g.e., s. 244. H. F. B. Lynch, Armenia Travels and Studies, New York and Bombay, 1901, s. 290. H. F. B. Lynch, a.g.e., s. 290. Yaa, Recep, a.g.e., 53. A. Gabriel, a.g.e., s. 244. Erken Sabih, a.g.e., s. 262. A. Gabriel, a.g.e., s. 248; H. F. B. Lynnch, a.g.e., s. 292; Kafesolu, brahim, Ahlat

evresinde 1945te Yaplan Tarihi ve Arkeolojik Tetkik Seyahati Raporu, Tarih Dergisi, I, 1949, s. 174; Yaa, Recep, a.g.e., s. 54. 63 64 Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s. 67-68. Tabak Nermin, a.g.e., s. 15.

156

65

Tuncer, Orhan Cezmi, Bitlis Ahlat, Hasan Padiah Kmbeti Onarm, Rlve ve

Restorasyon Dergisi, Ankara, 1974, s. 48. 66 67 68 69 70 71 Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 174. Cezar, Mustafa, a.g.e., s. 343. Tabak Nermin, a.g.e., s. 17; Erken Sabih, a.g.e., s. 281. Erken Sabih, a.g.e., s. 282. Tabak Nermin, a.g.e., s. 18. A. Gabriel, a.g.e., s. 245; H. F. B. Lynnch, a.g.e., s. 286; Kafesolu, brahim, a.g.m., s.

173; Yaa, Recep,a.g.e., s. 54; Tabak Nermin, a.g.e., s. 18. 72 Ernst Diez-Aslanpa, Oktay, Trk Sanat, stanbul, 1955, s. 82; Beygu, Abdurrahim erif,

a.g.e., s, 72-73; Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 173; Tabak Nermin, a.g.e., s. 18; Erken Sabih, a.g.e., s. 281; Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 87; Yaa, Recep, a.g.e., s. 56-57. 73 74 Ark, Olu, a.g.e., s. 80. Aka ismi Trklerce byk ve ayan hrmet gelen bir unvandr. (Beygu, Abdurrahim

erif, a.g.e., s, 90. ). 75 Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 72; Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 175; Tabak Nermin,

a.g.e., s. 21; Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 91; Yaa, Recep, a.g.e., s. 60-61; A. Gabriel, a.g.e., s. 245; H. F. B. Lynnch, a.g.e., s. 286; nkal, Hakk, a.g.e., s. 218. 76 77 78 Smer, Faruk, a.g.m., s. 459. Ark, Olu, a.g.m., s. 80. nge, Ylmaz, Ahlatta XIII. yzyl Naklaryla Ssl Bir Eser, Boatay Aka-irin Hatun

Kmbeti, nasya, C 6, stanbul, 1971, s. 2-6, 21. 79 80 ney, Gnl, a.g.m., s. 42. Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 176; Tabak Nermin, a.g.e., s. 23; Tuncer, Orhan Cezmi,

a.g.e., s. 92; nkal, Hakk, a.g.e., s. 227. 81 A. Gabriel, a.g.e., s. 249; Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 175-176; Yaa, Recep, a.g.e., s.

64; Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s. 90-91.

157

82

Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 91; Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 76; Tabak Nermin,

a.g.e., s. 24; Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri 2, Beylikler ve Osmanl Dnemi, Ankara, 1991, s. 86-87. 83 Aslanapa, Oktay, XIV. Yzylda Mimari, Yzyllar Boyu Trk Sanat (XIV. Yzyl),

Ankara, 1977, s. 32. 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 177. Tabak Nermin, a.g.e., s. 27. Erken, Sabih, a.g.e., s. 285. Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 71. Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 74. Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 177. Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 82. Szen, Metin, Eyvan Tipi Trbeler, Anadolu Aratrmalar I, stanbul, 1968, s. 208. Tabak Nermin, a.g.e., s. 29. Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 82. Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 77; Tabak Nermin, a.g.e., s. 33; nge, Ylmaz, a.g.m.,

s. 59-60; Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 91. 95 96 97 98 99 Tabak Nermin, a.g.e., s. 34. Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 87. Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 91. Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 173-177. Aslanapa, Oktay, Krm ve Azerbaycanda Trk Eserleri, stanbul, 1979, s. 46-47.

100 Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 91. 101 Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 173-177.

158

102 Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 76. 103 Tabak Nermin, a.g.e., s. 31. 104 Erken, Sabih, a.g.e., s. 289. 105 Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 74; Tabak Nermin, a.g.e., s. 36. 106 Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 75. 107 Erken, Sabih, a.g.e., s. 290. 108 ulpan, Cevdet, Trk Ta Kprleri, Ankara, 1975, s. 120-121. 109 Tabak Nermin, a.g.e., s. 43. 110 Kafesolu brahim, a.g.m., s. 177-178. 111 Karamaaral, Beyhan, Ahlat Mezar Talar, Ankara, 1992, s. 102-214. 112 Karamaaral Beyhan, a.g.e., s. 87, 99. 113 ay, Abdulhaluk, Tunceli Mezartalar ve Trk Kltr Tarihindeki Yeri Trk Kltr Aratrmalar, Yl, X-XII/1-2, (brahim Kafesolu Hatra Says), Ankara, 1985, s. 153. 114 ney, Gnl, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1992, s. 5. 115 Altun, Ara, Ahlat Maddesi TDV. slam Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, 1989, s. 23. 116 gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara, 1989, s. 101, 278, 284. 117 Smer, Faruk, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, Belleten, XXIV, S. 96, Ankara, 1960, s. 574. 118 Karamaaral, Haluk, Konya Ulu Camii, Rlve ve Restorasyon Dergisi, S. 2, Ankara, 1985; Oral, M. Zeki, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi., S. V, Ankara, 1962, s 30. 119 nge, Ylmaz, Bugnk Bilgilerimizin I Altnda Divrii Ulu Camii ve Darifas, Divrii Ulu Camii ve Darifas, Ankara, 1978, s. 43. 120 Yetkin, Suut Kemal, Mama Hatun Trbesi, A. . lahiyat Fakltesi, Trk ve slam Sanatlar Tarihi Enstits, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, Ankara, 1957, s. 75. 121 avuolu, Erdoan, Van-Geva Halime Hatun Kmbeti, Van Gl evresi Kltr Varlklar Sempozyumu Bildirileri, 22-25 Mays, 1995, Van, 1996, s., 55.

159

122 Konyal, brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, I, stanbul, 1974, s. 1101. 123 Snmez, Zeki, Balangtan XVI. yzyla kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara, 1989, s. 173, 361; Bayburtluolu, Zafer, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum, 1993, s. 279; Beygu, Abdurrahim erif, a.g.e., s, 91; Kafesolu, brahim, a.g.m., s. 76; Tabak Nermin, a.g.e., s. 24; Tuncer, Orhan Cezmi, a.g.e., s. 86-87. 124 Karamaaral, Haluk, Ahlatn Kltr Tarihimizdeki Yeri ve nemi, Ahlat ve Kltrel Mirasmzn Korunmas Sempozyumu, Ahlat, 1992, s. 29. Akgl (Karamaaral) Nak, Ahlat Seramikleri, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1995. Albert Gabriel, Voyages, Archeologgues dans la Turquie Orientale, Paris, 1942. Altun, Ara, Ahlat Maddesi, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, 1989. Ark, M. Olu, Erken Devir Anadolu trk Mimarisinde Trbe Biimleri, Anatolia XI, Ankara, 1967. Aslanapa, Oktay, XIV. Yzylda Mimari, Yzyllar Boyu Trk Sanat (XIV. Yzyl), Ankara, 1977. Aslanapa, Oktay, Krm ve Azerbaycanda Trk Eserleri, stanbul, 1979. Aslanapa, Oktay, Trk Sanat II, MEB. Yayn, stanbul, 1973. Bayburtluolu, Zafer, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum, 1993. Beygu, Abdurrahim, erif, Ahlat Kitabeleri, stanbul, 1932. Cezar, Mustafa, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977. Cihannma, stanbul, 1145. avuolu, Erdoan, Van-Geva Halime Hatun Kmbeti, Van Gl evresi Kltr Varlklar Sempozyumu Bildirileri, 22-25 Mays, 1995, Van, 1996. ay, Abdulhaluk, Tunceli Mezartalar ve Trk Kltr Tarihindeki Yeri Trk Kltr Aratrmalar, Yl, X-XII/1-2, (brahim Kafesolu Hatra Says), Ankara, 1985. ulpan, Cevdet, Trk Ta Kprleri, Ankara, 1975. Erken Sabih, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, VGM, Yaynlar, Ankara, 1977.

160

Ernst Diez-Aslanpa, Oktay, Trk Sanat, stanbul, 1955. Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, (Tercme: Fikret Iltan), stanbul, 1970. Erzen, Afif, Dou Anadolu ve Urartular, (Eastern Anatolia And Urartians), Ankara, 1986. Evliya elebi, Seyahatname, (Sadeletiren: Mmin evik) c. III-IV, dal Neriyat, stanbul, 1993. Gregory, Abul-Ferec Tahihi, (eviren: mer Rza Dorul) C. I, Ankara, 1987. H. F. B. Lynch, Armenia Travels and Studies, New York and Bombay, 1901. Kafesolu, brahim, Ahlat evresinde 1945te Yaplan Tarihi ve Arkeolojik Tetkik Seyahati Raporu, Tarih Dergisi, I, 1949. Karamaaral Beyhan, Ahlatta Bulunan Bir ini Frn, Yllk Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1981. Karamaaral, Beyhan, Ceramic Oven Discovered n Ahlat, Fifth nternational Congres of Turkish Art, Budapet, 1987. Karamaaral, Beyhan, Ahlat Seramik Ekol, A. ., slami limler Dergisi, S. 5, Ankara, 1982. Karamaaral, Beyhan, Ahlat Mezar Talar, Ankara, 1992. Karamaaral, Haluk, Ahlatta Bulunan Tmls Tarzndaki Trk Mezarlar, nasya, C. 5, S. 5960, Temmuz-Austos, 1970. Karamaaral, Haluk, Erzurumdaki Hatuniye Medresesinin Tarihi ve Banisi Hakknda Baz Mlahazalar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1971. Karamaaral, Haluk, Ahlatn Kltr Tarihimizdeki Yeri ve nemi, Ahlat ve Kltrel Mirasmzn Korunmas Sempozyumu, Ahlat, 1992. Karamaaral, Haluk, Konya Ulu Camii, Rlve ve Restorasyon Dergisi, S. 2, Ankara, 1985. Kl Orhan, XVI. Ve XVII. Yzyllarda Van, (1548-1648), Van, 1997. Konyal, brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide AksarayTarihi, I, stanbul, 1974. Nak Karamaaral, Ahlat Kazlarnda Ortakaya karlan Seramikler (2 cilt), Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Lisans Tezi, Ankara, 1991. Nasr Hsrev, Sefername, (ev. Abdulvahap Tarz), stanbul, 1950.

161

Orak, Hseyin, Trkiye Klavazu, Ankara, 1946. Oral, M. Zeki, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi., S. V, Ankara, 1962. gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara, 1989. ney, Gnl, ran ve Anadolu Seluklu Trbelerinin Mukayesesi, Yllk Aratrmalar Dergisi, III, Ankara, 1981. ney, Gnl, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1992. nge, Ylmaz, Ahlatta XIII. yzyl Naklaryla Ssl Bir Eser, Boatay Aka-irin Hatun Kmbeti, nasya, C 6, stanbul, 1971. nge, Ylmaz, Bugnk Bilgilerimizin I Altnda Divrii Ulu Camii ve Darifas, Divrii Ulu Camii ve Darifas, Ankara, 1978. nkal, Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara, 1996. zaydn, Abdulkerim, Ahlatahlar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 9, stanbul, 1988. Saraolu, Hseyin, Dou Anadolu Blgesi, (retmen Kitaplar Dizisi), M. E. B. Yayn, stanbul, 1989. Saraolu, Hseyin, Dou Anadolu Blgesi, stanbul, 1989. Snmez, Zeki, Balangtan XVI. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara, 1989. Szen, Metin, Eyvan Tipi Trbeler, Anadolu Aratrmalar I, stanbul, 1968. Szen, Metin, Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul, 1971. Streck, Ahlat, slam Ansiklopedisi, C. I, Eskiehir, 1997. Smer Faruk, Ahlat Maddesi, TDV, slam Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, 1989. Smer, Faruk, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, Belleten, XXIV, S. 96, Ankara, 1960. Smer, Faruk, Ahlat ehri ve Ahlatahlar, Belleten, C., I, S. 197, Austos, 1986. Smer, Faruk, Karakoyunlular, TTK. Yayn, Ankara, 1967.

162

Smer, Faruk, Seluklu Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara, 1990. Tabak Nermin, Ahlat Trk Mimarisi, stanbul, 1972. Tuncer, Orhan Cezmi, Bitlis Ahlat, Hasan Padiah Kmbeti Onarm, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1974. Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri 2, Beylikler ve Osmanl Dnemi, Ankara, 1991. Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri I, Seluklu Dnemi, Ankara, 1986. Turan, Osman, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1980. Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, 1965. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971. Turan, Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 1959. nver, Sheyl, Ahlattan Geerken, Tarih Hayat Mecmuas, C. 2, S. 8, Eyll, 1971. Vakid-i, Futuhu- am, C. II, Kahire, 1373. Yaa, Recep, Bitliste Trk skan, (XII-XIII Yzyl), Ahlat Kltr Vakf yayn No: 2, Ankara, 1992. Yetkin, Suut Kemal, Mama Hatun Trbesi, A. . lahiyat Fakltesi, Trk ve slam Sanatlar Tarihi Enstits, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, Ankara, 1957. Yetkin, Suut Kemal, Trk Mimarisi, stanbul, 1970. Yinan, Mkrimin Halil, Bitlis Maddesi, slam Ansiklopedisi, C. II, Eskeiher, 1997. Yinan, Mkrimin Halil, Akkoyunlular, slam Ansiklopedisi, C. I, Eskeiher, 1997. Yinan, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri I., Anadolunun Fethi, stanbul, 1944.

163

Hasankeyfde Artuklu, Eyyb, Akkoyunlu ve Osmanl DnemiMimar Eserleri / Yrd. Do. Dr. Hseyn Yurtta [s.100-113]
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Prof. Dr. M. Olu Ark bakanlnda bir ekip tarafndan Hasankeyfde balatlan kaz almalar sonucu, bir ok soruya cevap bulunacaktr. lk iskn edilmeye baland dnemden, gnmze dein eitli milletlerin ve devletlerin egemenliinde kalan Hasankeyf, bugn Batmana bal bir ile konumundadr. Belirlenebilen ilk buluntular Urartu Dnemine aittir. Daha erken alarda, zellikle maara sakinleri tarafndan iskn edilen yrenin kesin olarak kimliini tespit etmek mmkn deildir. Kalenin en st kesiminde yer alan mezarlar, bu alann, kutsal bir mekn olarak dnldn kantlar. Roma ile ran arasnda sk sk el deitiren ve Romann snr kalelerinden biri olan Hasankeyfde, bu dnemde bir atonun yaptrld da kaytlarda belirtilmektedir. Bizans anda Hristiyanlar iin yaptrlan VII. kilise ve maara kiliseler, slmi dnemde de varlklarn yre, srdrebilmilerdir. yzyldan itibaren Mslmanlarla tanmaya balayan

Hamdanoullarnn, Mervanoullarnn Byk Seluklularn ve nihayet Artukoullarnn hakimiyetine gemitir. Artuklularn Hsn Keyfa Koluna bakentlik yapan Hasankeyfde ilk nemli eserlerle yaplamaya gidilmitir. Bunlar arasnda, Kpr, Byk Saray, Gney Bur Saray (?) ve Kaledeki Ulu Caminin ilk yapln sayabiliriz. Bir buuk asra yakn ayakta durmay baarabilen bu kol, yreye hakim olan Eyybler tarafndan tarih sahnesinden silinmitir. Fakat Hasankeyf bu dnemde de nemini koruyabilmi, Eyyb sultanlarnn oturduu, daha sonra Msrdaki Eyyb Devletine yolland bir merkez statsnde kalabilmitir. Ksa bir sre Akkoyunlularn eline geen Hasankeyf XVI. yzyln ilk eyreinde Osmanl topraklarna katlmtr. Bugnk mevcut yaplanmann arlk noktasn Eyyb Dnemi eserleri oluturmaktadr. Bu yllara ait cami, medrese, trbe gibi yaplar, pln asndan deiik uygulamalarn sergilendii tipik rnekleri olutururlar. Artuklu Dnemi Hasankeyf Kalesi Yapm yl-dnemi: Hsn Keyfa veya Hasankeyf Kalesinin ilk iskan tarihini belirleyebilmek mmkn deildir. Urartu Dnemine ait buluntular, yrenin M.. IX. Yzylda yerleime alan olduunu gstermektedir. Bu tarihten sonra yreye egemen her ulusun urak yeri olan Hasankeyf; Roma dneminden Osmanlya kadar nemini korumutur. Kaledeki mevcut eserler Artuklu, Eyyb ve daha sonrasna aittir. Kale kaplarndan ncs zerinde yer alan kitabe Eyyb Dnemi, 826 H. (1423 M.) yln iermektedir. Diclenin gney kysnda, sarp bir kayalk zerine kurulan Hasankeyf Kalesi doal bir korumaya sahiptir. Drt taraftan ok dik yamalara sahip kaya ktlesine insan eliyle alm iki yoldan klr. Bu klardan en ilek olan, antsal kaplaryla doudakidir. Fazla ilek olmayan dier yol, daha sarp bir patikayla batdan dar bir geitle Dicleye balanr.

164

Orta kesimi youn bir yaplanmaya sahne olan kalenin, gneybat taraf, yerleimin olmad, kutsal alan ve mezarlktr. Sarn ve kanallar bu kesimdedir. Yer yer kkl, bykl burlarn ve sur duvarlarnn, kalenin korunmasndan ziyade ierideki halkn emniyetini salamak iin yaplm olmas gerekir. Kalenin en manzaral ve sarp ksmna hkmdar ailesi yerlemitir. Kalenin dou ve gneydousundaki vadide maara iskn olarak niteleyebileceimiz ok sayda ev ve iyeri mevcuttur. Kayalara oyulan evlerde XX. yzyln nc eyreine kadar yre halk oturmutur. Yaklak 2000 kadar evin yer ald Kale, dar sokaklar, st ste binmi evleri, i ie alan odalar, kuyular sarnlaryla tam bir Orta a yerleim yeri grnmndedir. Evlerin aralarnda ibadet yaplar da bulunmaktadr. Evler, genelde ortada bir avluya alan eyvan eklinde bir blmle burayla balantl bir veya iki odadan ibarettir. Konutlarn ou kayaya oyulmu olup, n ksmlar moloz ta, nadiren kesme ta ile rldr. Pek ok evin nnde kuyular bulunur. Hasankeyf Kalesinin belki de en nemli ve ilgi ekici blm, gney ucuna yakn kesimdeki yksek tepedir. Ykseltinin zemininde, kayaya oyulmu iki mezar ve libasyon ukuru dikkat ekicidir. Mezarlar Urartu geleneini srdrmesi asndan nemlidir. Kutsal alann hemen gneyinde kalenin en nemli su tesisi yer alr. 50x8 m. boyutlarndaki dev sarn bir kanalla kalenin yerleim yerine balanmtr.1 Kale Kaplar: Dou Yol I. Kap: Kaleye asl kn kuzeydou kede, birka kapnn sraland dnemeli yoldan olduu grlmektedir. Derenin dou ve batsnda, salam ta duvar rgs grlmektedir. Bu denli kaliteli ve byk ta malzeme dier yaplarda grlmez. I. Kapnn, buras olmas gerekir. Tarihi kaynakta2 yedi kadar kapsndan sz edilen Hasankeyf Kalesinin dou kesiminde drt kap gnmze ulaabilmitir. Dou Yolu II. Kap: Kaleye k yolunun ilk dnemecinde yer alan II. Kap byk lde tahrip olmutur. Dzgn kesme talarla rlen kapnn atk tann solunda yer alan aslan figrl3 ta dikkati eker. Kapy oluturan malzemenin Kzlar Camisinden getirildii kesindir. nk ad geen Caminin, ayn zellikte bezekli talar mevcuttur. Dou Yolu III. Kap: Dkkan sralar nnden yukar doru kan yolun kuzey yndeki kvrm zerinde Kale kaplar ierisinde en muhteemi ile karlarz. Kapnn giri ksm, atk ta ve alnlk sslemesiyle dikkat eker. Alnlk zerinde, tek bir satrdan oluan ve sten bir silme ile snrlanan kitabe yer alr. Kapnn st kesiminde, iki gz halinde ya dkme bacas grlmektedir. Dou Yolu IV. Kap: Bat ksm tamamen yklm olan kap, kuruluuyla bir ncekini hatrlatr. Son kale kapsnn bat ynn oluturan yamata sur duvarlarnn kalntlar grlmektedir. Bat yolu: Kaleye k salayan ikinci bir yol Kalenin batsnda yer alr. Giri, Dicle nehri kenarndaki kayaya oyulan bir yolla balar. Kayaya oyulan basamakl bir tnel iki dneme sonra bir vadiye ular. Bazen dz, bazen basamakl yolla kapya (Sr Kaps) ular. Kuzey yolu: Kalenin bir nc k, -buna suya ini yolu demek daha doru olur- kuzey kesimdeki sarp yzde bulunur.4 Dorudan doruya kalenin su ihtiyacn karlamak maksadyla alm bir yoldur. zellikle Urartu yerleim alanlarnda grlen bu tr suya ulaan tnellerin says olduka kabarktr. Kk Sarayn batsnda kaleye ular. Suya inen bir dier tnel, yine ayn yzeyin, biraz daha batsnda bulunmaktadr.

165

Hasankeyf Kprs (Dicle Kprs) Yapm Yl-Dnemi: Kpr zerinde her hangi bir kitabe mevcut deildir. Kpr yaknnda bulunup Hasankeyf Belediyesinin bahesine getirilen yaztl talar ve tarihi kaynaklar nda, eseri Artuklu Dnemine ve XII. yzyln ikinci yarsnn hemen balarna vermek mmkndr. Kprnn yapmyla ilgili eitli grler ileri srlmtr. Bu grlerin ounluu, Kprnn, Artukoullar Dneminde yaplm olduunda birleirler. Ayrl noktalar yapm yldr. Kpr hakknda ilk nemli ve en gerek bilgiyi veren bnlEzraktr. Eserinde,5 (549 H. 1154 M.) ylnda Batman (Sadidma) suyu zerindeki Malabadi (Akraman) kprs onarldn,6 ayn yl yaptrlm olmas gereken Hsn- Keyfadaki kprnn Fahreddin Karaarslann eseri olduunu belirtmektedir. Hsn- Keyfa kprs 1164 ylnda sel ve zelzeleden zarar grdnden onarlmtr.7 Yakut (vef: 626 H.(1228 M.) eserinde8 Hsn Keyfay anlatrken Amid ile Cizre arasnda grd kprnn bir benzerini dier memleketlerde grmediini belirttikten sonra, kprnn tek kemerli olduunu ve yanlarnda daha kk kemerlerin bulunduunu syler. bn-i eddadn anlattklar da ilgi ekicidir.9 Dicle zerindeki kprnn, XII. yzylda Artuklularn gururu olduunu, XIV. yzyl banda kullanlmaz hale geldii, XIV. yzylda onarldn belirten Viyana Croniyi (Hsn- Keyfa Vakiynamesi yazar) yine ayn yzylda Hsn- Keyfada byk bir imar faaliyetinin olduunu belirtir.10 bn-i Havkal,11 Sefiyddin,12 1837 de bu civardan geen Moltke,13 Ritter,.14 Taylor,15 Conte de Cholet,16 Sandrezki,17 Hasankeyfdeki en dikkat ekici yapnn, yknt halinde de olsa Kpr olduu sonucuna varmakta ve Kpr hakknda bilgi vermektedirler. Lehmann-Haupt,18 S.Guyer,19 Trk seyyahlarndan Ali Bey,20 yine Kpr ile ilgili bilgi verirler. Kpr ile ilgili en detayl inceleme A.Gabriel tarafndan yaplmtr.21 Nuri Akkurt,22 ve Cevdet ulpan,23 Glgn Tun,24 Ara Altun25 eserin Artuklulara ait olduunu belirtirler. Fgen lter, bnl-Ezrakn verdii bilgileri kabul eder.26 Btn bu bilgiler nda Kprnn bugnk haliyle Artukoullarndan Fahreddin Karaarslan tarafndan 115560 yllar civarnda yaptrld, 1161de hasar grp onarldn, ikinci byk onarmn Eyybler Dneminde yapldn belirleyebilmekteyiz.27 Diyarbakr-Eil yolu zerinde yer alan Deve Geidi Suyu Kprs kitabesinin28 karakteriyle, bulunan kitabe paralar byk bir benzerlik gsterir. Yaz metninde geen ifadelerin benzeri; Hasankeyf Artuklu Hkmdar Fahreddin Karaarslan tarafndan yaptrlan Harput Ulu Camiindeki kitabesinde29 yer alr. Kprnn Mimar belli deildir. Eserin tanm: Dicle nehri zerindeki kpr, be ayak tarafndan tanan drt kemer gznden meydana gelmitir. Kemerler, doudan batya 22, 40, 22, 15 m.lik geniliktedirler. Dicle zerindeki bu abidevi kpr, u andaki kalntlaryla bile devasalnn hayret verici grntsn sergiler. Yaklak 200 m.yi aan boyuyla, asrlarca Diclenin sessiz, fakat sessiz olduu kadar engel tanmayan sularna ramen, ksmen de olsa ayakta kalabilmitir. imdiki su seviyesinin yaklak 6-7 m. altnda kalan zeminin kayalk oluu kpr ayaklarnn dayanklln artrmaktadr. Doudaki kemerin bat kesimi

166

yklm durumdadr. Kprnn doudan ikinci aya yaklak 16 m.lik geniliiyle byk bir ktle oluturur. Dou ve batsna uzanan kemerlerin yklm olmas, balantlarn salanmasnda zorluk karr. Ayan gneyindeki sel yaran byk bir mahmuz eklindedir. Figrl sslemelerin birka buradadr. Kpr ayanda, selyaran ve topuk zerindeki pilonlarda meydana getirilen boluklar, hem mekan kazanmak, hem de arl, hafifletmek gayesine yneliktir. st rtsnde kullanlan tula malzeme, kprnn yapm evreleriyle ilikin grlere de aklk getirecek niteliktedir. Hasankeyf Kprsnn nc aya, bat yakasna yakn olan su iindeki ikinci byk ayaktr. Bir nceki ayakla ayn llere sahiptir. Fakat bat ynnn kaplamas tamamen dkld gibi, dolgu malzemesi byk lde tahrip olmutur. Sel yarann dou taraf zerinde yer alan dayanma kemeri daha ge tarihli onarmlara aittir. Ayaklardan drdncs nerdeyse tamamen yok olmutur. Sel yarann bir blmyle, son ayaa balantsn salayan kemerin tabliyesi ayaktadr. Drdnc ayakla beinci ve son ayak arasndaki kemer, nemli bir ip ucunu iaret eder. Kemerin kavsi belirli bir ykseklie kadar (yaklak 6 m.) kesme ta malzeme ile devam eder. Bu ykseltiden sonra malzeme tulaya dnr. Fakat tula da, her iki yzeyde sadece kemer azndaki belirli bir kesimde kullanlmtr. Geri kalan kemer malzemesi kark biimdeki tatr. Tula blm de Artuklu Dnemine aittir. Kemerin bat yznn, ayakla birletii noktada; dier ayaklarda da grdmz eimli ta sralarnn tula malzemeyle organik bir balantya girmitir. Kemer yzeyinde grld sylenen30 srl malzemenin de Artuklular Dneminde kullanld (Diyarbakr yresi) bilinmektedir. Figrl Ssleme: Yap iin nemli bir zellik de figrl bezemeye yer verilmi olmasdr. A. Gabriel, tamamnn on iki tane olduunu belirttii figrlerden doudaki byk ayan sel yaran zerindedir. Sel yarann dou kenarnda sten ilk dz sath zerinde iki insan figr yer alr. Sadaki ilk figr ayakta ve cepheden verilmitir. Sel yarann dou yznde yer alan figr pek seilememektedir. Batdaki byk ayan sel yaran zerinde de yine bir insan figr bulunmaktadr. Figrlerin geri kalanlar ykntlarn iinde olmaldr. Kaplama malzemesi zerinde yer alan usta monogramlar, Kaledeki Byk Sarayda grlen usta monogramlaryla benzerlik gstermektedir. Byk Saray Yapm Yl-Dnemi: Byk Sarayn yapm yln veya dnemini belirleyebilecek bir kitabe mevcut deildir. Malzeme ve teknik adan Kpr ile kurulan benzerlik, Sarayn yaptrcs olarak Artuklu Sultan Fahreddin Karaarslan (1144-1167 M.) ne karmaktadr. Roma Dneminde, Kaledeki atodan bahsedilmesine karn,31 gnmze ulaan kalntlarla bu durumu kantlamak mmkn deildir. Bu nedenle bugnk Sarayn bulunduu alanda Roma Dnemine ait bir saray yapsnn varlndan sz edebiliriz. Ancak mevcut yap kalntsndaki malzeme ve talar zerindeki usta monogramlar Hasankeyf kprs ile benzerlik gsterdiinden Saray, Artuklu Dnemi eseri olarak

167

nitelemek doru olacaktr. Artuklu egemenliindeki pek ok yerde saray ve kkten bahsedilmesi,32 bakentlik yapm bir yerleim yeri iin Saray yapsn kanlmaz klacaktr. Ayrca Artuklu Sultan Kutbeddin II. Skmenin 597 H. (1200 M.) ylnda Sarayn stnden derek ldnn belirtilmesi,33 Sarayn Artuklu Dneminde varolduunu ortaya koyar. Saray yapan konusunda bilgi yoktur. Yapnn tanm: Hasankeyf Kelesinin kuzeyinde yer alan yap kalntlar, Byk Saraya aittir. Dicle nehrinin gney kysndaki sarp yamacn hemen stnde bulunan Sarayn kuzey cephesi nispeten ayaktadr. Yapnn oturduu alan eimli bir arazidir. n cephe istinat kuleleriyle kuvvetlendirilmitir. Bugn ayakta kalan kalntlar Sarayn bodrum katn oluturmaktadr. Sar, kaln duvarlar, uzun ve dar koridorlar, st kat veya katlarn tanabilmesi iindir. Tantlar dta braklrsa kare bir alana kurulmutur. Alt kat girii, Sarayn merkezini oluturan ve kuzey-gney dorultusunda uzanan byke bir dikdrtgen salona alr. Bu alandan sonra deiik boyutlarda ve dou-bat dorultusunda uzanan 7 oda ve dehliz bulunmaktadr. Sarayn kuzey yn zenli bir iilie sahiptir. Dzgn kesme ta malzeme yer yer erimi ve dklmtr. Kuzey yzde sralanan alt destek kulesinin, profilli bir silme ile hareketlendirildii kalan izlerden anlalmaktadr. st kattan hibir blm gnmze ulaamamtr. Sarayn kuzey dousundaki ilk iki blm tamamen toprak altnda kalmtr. Sarayda bir ktphanenin varlndan sz edilebilir.34 Kule: Kuzey cephe de yer alan giriin, dousundaki istinat kulesinin hemen karsnda, antsal bamsz bir kule bulunmaktadr. Hangi maksatla ina edildiini belirlemek mmkn deildir. Her kenar 2.30 m. uzunluktaki kare planl kule, yaklak 9.00 m.ye kadar kesme tala rldr. Bu ykseltiden sonras moloz tala, fakat dzenli bir rgye sahiptir. Zeminden itibaren hibir k olmayan kulenin st kesimi yklmtr. Kalenin en grkemli yerinde oluu ve hemen dikkat ekici nedeniyle ant kulesi olabilecei gibi; Sarayn stnde olduu belirtilen Saray Camisinin minaresi de olabilir. Kalenin gney kesiminde Gney Bur Saray (?) olarak adlandrdmz ve inai zelliklerinden dolay Artuklu Dnemine verebileceimiz bir kalnt mevcuttur. Darphane Binas Yapm Yl-Dnemi: Tepe zerinde, Darphane yapsyla ilgili kalntlar yoktur. Ancak ele geen sikkelerle Artuklu Dneminden itibaren Hasankeyfde para basld belirlenebilmektedir. Bu nedenle ilk yapmn Artuklu Dneminde gerekletirilmesi gerekir. Tanm: Artuklu, Eyyb ve Osmanl dneminde para baslan yer olarak sikkelerde anlan Hasankeyfin bu tabii korunakl tepesi, Darphane olarak kullanlmtr.35 Tepede byk kesme blok talar ve moloz ta duvarlar dikkati eker. Anadoludaki darphaneler arasnda Hsn Keyfa, Hzan, negl, Kars, Kastamonu, Mardin. gibi merkezler de bulunmaktadr.36 Osmanl Dneminde Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Sleyman ve III. Muradn Hsn-Keyfada baslm paralar mevcuttur.37 Eyyb Dnemi

168

Ulu Cami Yapm Yl-Dnemi: lk yapnn Artuklu dneminde gerekletirildii kuvvetle muhtemeldir. XII. yzyln ortalarna tarihlenebilir. Giri eyvannda ve minarede bulunan kitabelerin tarihleri farkldr. Minarede bulunan kitabeyi 727 H. (1327),38 eyvandaki kitabe ise 796 H. (1394) yln vermektedir. Artuklu karakterindeki minarenin Eyyb Dneminde, 1327 tarihinde onarlp tezyin edildii, 1394 ylnda ise yapnn bir byk onarm daha geirdii anlalmaktadr. Yaptran: Camiyi ilk yaptran kiiyi belirlemek mmkn deildir. Yaztn son satrndaki 796 H. (1394) tarihi nedeniyle yapy onartan kiinin, Hasankeyf Eyyblerinin Sultan; El-Melik elAdil Ebul Mefahir (Fahrddin) Sleyman olmas gerekir. Yapan: Minare kaidesinin kuzey kenarnda, Eyyb Dnemi onarmlar ve bezemeleri arasnda; Farabl Osman Ustann ad gemektedir. Yapnn Tanm: Dikdrtgen avlunun gneyindeki harim, mihraba paralel tek bir sahndan oluur. Avlunun iki girii bulunur. Doudaki asl giriin altndaki geit, avlunun altnda yer alan sarnca yol verir. Geni avlu plaka ta delidir. Giri eyvan nnde bulunan dikdrtgen havuz, sarntan su karmak iin yaplmtr. Eyvan niteliindeki giri, yuvarlak bask kemerle balar. Caminin mihrap n blm yana akl olan, kubbeli, kare bir mekndr. Giriten geildikten sonra sekizgen kasnakl, tromplara oturan ve sekiz dilimli kubbenin altna varlr. st rtnn tmnde, yresel bir uygulama olan kpler kullanlmtr. Gney duvarndaki mihrap, tamamen kesme tala rldr ve olduka salamdr. Sahnn, tonoz balangc seviyesinde, beden duvarlarn iten btnyle dolat anlalan uzun bir yaz kua bulunmaktadr. Mihrap: Dikdrtgen bir ereve ierisindeki ta mihrap, gney duvarndaki sivri kemerin iine yerletirilmitir.39 Ana ni bu erevelerin iinde ve i ie iki ni halindedir. Silindirik ke stuncelerini birbirine ulayan sivri kemerli d niin stnce balklar mukarnasldr. Dilimli kemer iindeki ikinci ni be sra mukarnas yamakldr. Minare: Harime girii salayan eyvann batsnda yer alr. Caminin beden duvarn aan bir ykseklikteki kaide, kare planldr. Moloz ta malzeme ile ina edilmitir. Kaideyi, dam seviyesinde bir bordr dolanr. Bordrden sadece kuzey yzdeki yaz kua kalmtr. Yine bu yndeki al bezemeli pano, kaidenin son blmn oluturur. Gvde yukarya doru daralan kesik bir koni grnmndedir ve ksa bir blmnden sonras ykktr. Kaln bir sva tabakas altndaki gvde tula malzemelidir. Tula aralarnda srl tula malzemeye de yer verilmi olmas nemli bir yandr. Minber: Hasankeyf Ulu Camii minberi kk boyutlu ve ahap malzemelidir. Kap kanatlar, aynalklar ve taht altndaki geometrik motifler kndekari tekniinde yaplmtr. Minber, ayet kitabeleri yan sra; kap kanatlarnda ustasnn ve yapm ylnn verilii asndan nemlidir. Kad es-Said olu Muhammed e-afii tarafndan 798 H./1396 M. Tarihinde yaplmtr. Gnmze, aynalklar ve kap kanatlaryla kalabilen minber, Mardin Mzesindedir. Ko Camii

169

Yapm yl-dnemi: Ko Camii, avlu evresi ve ek yap gruplaryla birlikte bir kompleksi veya klliyeyi oluturmaktadr. Eyyb mimari geleneini srdren ve kitabesi bulunmayan yap, plan ve ssleme zellikleri nedeniyle XIV. yzyln ortalarna verilebilir.40 Yapnn yaptrcs ve ustalar hakknda bilgi sahibi deiliz. Yapnn tanm: Byk bir alan zerine kurulan yapnn cami ksm, mihraba paralel tek bir sahndan oluur. Avlusu ve avlu evresindeki mekanlar simetrie yakn bir plan dzenlemesine sahiptir.41 Moloz ta malzemeli yap bugn ok harap durumundadr. Avlu evresi tamamen yklp, zeminle bir olduu iin, evredeki mekanlar hakknda kesin bir ey sylemek imkanszdr. Kubbeli mihrap n blm, dou ve batya geni birer kemerle alr. Duvarlarn orta kesiminde yer alan bordr imdiki haliyle botur. Eyvan taban duvarnda alan giriin kavsara ve st blm al bezemesiyle nemlidir. Kubbeli meknn gney duvarnda al bezemeli mihrap nii yer alr. Bu mekann dousunda kalan ksm ise tamamen ykktr. Giri: Giri genie bir bordrle evrilmi olup, st ksmnda ta diyebileceimiz al bir panoyla nihayet bulur. Kavsaras yarm kubbe rtye sahiptir. Yuvarlak, dz ve ibkey silmelerle erevelenen kavsara yekparedir. Kavsarann ii, ortadaki bir eksenin iki tarafna simetrik olarak yerletirilen kvrk dallardan oluur. Kavsara st ve kelikleri olduka plastik bir ekilde ilenen kvrk dal, rumi ve palmet motifleriyle doldurulmutur. Bu silmenin dnda ana bordr oluturan bitkisel bezemeli kfi yaz kua iten ve dtan iki dar bitkisel bezemeli kuakla erevelenmitir. Mihrap: Silindirik bir ni eklindeki mihrap, al sslemesiyle nemlidir. Ni, sivri kemerli kresel bir yamaa sahiptir. Mihrap kemerinin d yz, eimli bir yzeyle bitkisel bezemelidir. Rumilerin oluturduu ana motif, yine kvrk dallarla birbirine baldr. Ko Camiinin dousunda, baz yap kalntlar bulunmaktadr. Cami evresinde Prof. Dr. M. Olu Ark tarafndan kaz almalar yaplmaktadr. Sultan Sleyman Camii ve Medresesi Yapm Yl-Dnemi: Kompleksin en erken tarihli kitabesi, avlu girii zerinde yer alan kitabeden Cami, medrese ve trbelerin Eyyb sultan ehabeddin Gazi b. Muhammed tarafndan 752 (1351 M.) ylnda yenilendii anlalmaktadr. Bu nedenle ilk yapmn 1351 M. ylndan nce olmas gerekir. Minarede 809 H. (1406-1407 M.) tarihli kitabede Gazi b. Muhammed ad gemektedir. Fakat kitabe sonundaki tarih, 1378-1437 yllar arasnda hkm sren Sultan el-Adil Sleymann saltanat yllar iindedir. Bu nedenle, Er-Rzk Camiinin de banisi olan Sultan Sleymann, bu minareyi yaptrd, fakat babasnn camiyi yenilemesi nedeniyle onun adn yazdrd eklinde yorumlanabilir. Dou cephedeki emenin de Sleyman b. Gazi tarafndan 818 (1416 M.) ylnda yaptrld anlalmaktadr. Bir dier tarih ve isimlerin zikredildii kitabe, minare kaidesinin gney yznde yer alr. Tamam zlemeyen kitabenin byk ksm ayet ve hadislerden olumaktadr. nc satrda bulunan Ahmed b. Muhammed b. Halil b. Sleyman eceresinden, yaznn 859 (1455 M.) tarihinde II.

170

Ahmed tarafndan, okuyucuya nasihat vermek gayesiyle yazdrld anlalmaktadr. Yap tm evleriyle Eyyb Dnemine aittir. Yapnn mimar ve ustalar hakknda bilgi yoktur. Yapnn tanm: Genie bir kare alan zerindeki kompleks, gneyde yan yana iki blmden oluan cami; batda eyvan, kapal avlusu ve eitli byklkteki hcreleriyle medrese; avlunun gneyinde ve gneybatsndaki trbelerden oluur. Dou cephenin kuzey ucunda minare ve avlu takapsyla, cephenin ortasnda eme yer alr. Caminin kareye yakn avlusuna, kuzey dou kedeki takapyla girilir. Harim ksmna genie bir eyvanla ulalr. Gneydeki mihrabyla ilk bakta tek bir blmden oluan harimin batsnda kare bir alan daha bulunmaktadr. Tromplarla geilen bir kubbenin rtt bu mekan, sivri kemerli geni bir aklkla, deiik boyut ve genilikteki eyvanl medresenin gney eyvanyla balantldr. Takap: Eyvan tr takaplar grubundaki giri, bezemesi ve orantl lleriyle dikkat eker. Kesme blok talardan oluan kapy en dta dz bir kaval silme ereveler. Bunun iinde tek sradan oluan mukarnas dizisi yer alr. Ana bordr geometrik bezemelidir. eme: Dou cephede, kitabesinde Kastel (eme) olarak belirtilen, kesme ta malzemeli bir su yaps yer alr. Mukarnas kavsaral takaplar grnmndeki eme, deiik bezemelere sahip mukarnas yuvalar ve kavsara tepelii ile dikkati eker. emenin orta kesiminde bir pencere yer almaktadr. Avlu: Kare bir alan kaplayan avludaki havuz ve revak srasndan geriye bir ey kalmamtr. Avlunun kuzeyini oluturan revak srasnn, minareye baland yerdeki tonoz izleri belirlenebilmektedir.42 Trbe olarak kullanlan blmn ierisinde ahap sanduka paralar ile, baz mezar talar mevcuttur. Kaburgalarn ve tonozlarn moloz tala yaplm olmas dikkat ekicidir. Cami-Harim: Dou-bat dorultusunda uzanan ibadet alan, batsndaki kare alanla birlikte iki blmden oluur. Doudaki dikdrtgen alan, dou-bat dorultusunda sivri beik tonozla rtldr. Tonoz balangc hizasnda, yapy iten dolanan bir kuan varl, kalan izlerden anlalmaktadr. Mihrap: Gney duvarnn ortasnda, kesme ta malzemeli ve i ie iki niden oluan mihrap,43 fazlaca bir zellik gstermeyen sade bir yapya sahiptir. Mihrabn evresini geometrik bordr evreler. Kemer yz, bugn artk okunamayacak durumda olan bir yaz kuayla bezelidir. Mukarnaslar bitkisel bezemeye sahiptir. Minare: Kompleksin kuzeydou kesinde kare bir kaide zerinde ykselir. Pandantif benzeri pahlaryla pabu ve gvde, erefe altna kadar salamdr. Tamamen kesme ta malzeme ile ina edilen minarenin kaidesiyle, drt ana blmde ele alnan gvdesi zerinde eitli bezemeler grlr. Er-Rzk Camisi minaresi dikkate alnrsa, Sultan Sleyman Camisi minaresinin ykk olan erefe, petek ve klah ksmlar iin de benzeri bir uygulama dnlebilir. Minare kaidesinin dou ynnde yapm kitabesi yer alr. Gvdenin birinci blmnde 4 ana ynde, vitrayl pencereleri hatrlatr tarzda bitkisel bezemeli panolar grlr. kinci blm palmetlerin yan yana dizilii ile meydana getirilmi bir kuakla balar. Bu blmde sivri kemerli kaval silmeler 6 sar kemercii oluturur. nc blmde her biri ayr bir geometrik bezemeye sahip 8 adet ni bulunur. Drdnc blmn dey dorultuda kk piramitlerin sraland bir bezeme meydana getirir. Minarenin erefe alt mukarnas dolguludur. Medrese blm: Yap topluluunun bat kesimini oluturan ve medrese olarak nitelendirdiimiz

171

blme, avlunun gneybat kesindeki kesme ta malzeme ile rl mukarnas kavsaral takapyla girilir. Giri eyvanndan, kapal avluya geilir. Son derece baarl ve Anadoluda bir benzeri bulunmayan al bezemeli, mukarnas dolgulu kubbe, gz alc bir gzellie sahiptir. Her yndeki kemer kelikleri, ikierli gruplar halinde ayr ayr bezemelere sahiptir. Aldan olan bitkisel bezemenin temel unsurunu rmi motifleri oluturur. Pencerelerin stnde yine al ile kabartma olarak bir yaz kua kubbe eteini dolanr. Her ke adeta kk bir kubbecik oluturacak ekilde ynden desteklenerek yukarya ekilmi, bylece bu geni alann almasnda, gei sistemleri olmamas nedeniyle meydana gelebilecek aksaklk giderilmitir. Kendi iinde de oylumlanan mukarnas yuvalar, kubbe kilit tana doru daralarak ortada 16 kollu yldzla birlikte 16 dilimden oluan kubbecii meydana getirir. Medresenin Mihrab: Ana eyvann duvarnda, mukarnasl bir evre kua iine alnan kesme ta malzemeli i ie iki niden oluan mihrap,44 caminin mihrabyla bir benzerlik gsterir. Kk Cami (Seyyid brahml Kevkebi Camii) ve Medresesi Yapm yl-dnemi: Bugn mevcut olmayan kitabedeki Sultan Sleyman ismine dayanarak, Onun saltanat yllar olan 1378-1432 yllar arasnda yaptrlmtr. Yapnn tanm: Cami, dou-bat dorultusunda uzanan tek sahndan meydana gelir. Dikdrtgen ibadet alan tonozla rtldr. nndeki gzl son cemaat yeri kk bir avluya alr. Avlusuyla birlikte kareye yakn bir alan kaplayan Caminin kuzey kesimindeki emeli teras blm tamamen yklmtr. 1932 deki A. Gabrielin aratrmasnda:45 Douda yer alan bir kap ile n avlu blmne geildii grlr. Avlunun gney duvarnda bulunan iki aklktan doudaki kap, batdaki penceredir. kisinin ortasnda, zerinde Eyyblerden Gazi olu Sultan Sleymann da adnn getii kitabeli bir eme yer alr. eme niinin, gneydeki asl avluya alan bir de penceresi bulunmaktadr. eklinde belirtmektedir. Saylan bu elerin hi biri bugn mevcut deildir. Bahsedilen kitabe bulunamamtr. Hasankeyfdeki camiler ve dier yaplar iinde, inasnda tamamen (tonozlar hari) kesme ta malzeme kullanlan tek yap olmas dolaysyla nemlidir. Mihrap: Caminin mihrab i ie iki niten oluur. Dtan bezemesiz kaln ve dz bir silme ile evrili mihrap nilerinden dtakinin kelerinde, bezemeli balklaryla stnceler yer alr. teki ni sivri kemerli, kresel bir yamaa sahiptir. Medrese: Hasankeyfin aa yerleim alannn gneyinde, eimli bir arazi zerinde yer alr. Kk Caminin de gneyinde bulunan medrese harabesi, konum itibariyle klliyenin en yksek kesimindedir. Byk lde haraptr. Kuzeyinde dikdrtgen bir avlu, ortada bir havuz kalnts belirlenmektedir. Avlunun gneyindeki medrese odalar dou-bat dorultusunda yan yana sralanr. Kap ve pencerelerin yan dikme ve atk talarnda kesme ta malzemenin kullanld medresenin, Hasankeyfin nemli yaplarndan birini oluturduu kukusuzdur. Er-Rzk Camii ve Medresesi (Camir-Rzk) Yapm Yl-Dnemi: Avlu giri kaps zerinde yer alan kitabeye gre. Eyyb Sultan I. Sleyman tarafndan 811 H. (1409 M). tarihinde yaptrlmtr. Giri eyvannn dou duvarnda, yer

172

alan iki satrlk kitabeye gre Muhammed ve kardei mer yap ustalar olarak grlmektedir. Yine ayn duvarda bulunan dier bir kitabede yapya su getiren ustann zzeddin olu, Hseyin olu Alinin olduunu belirleyebiliyoruz. Yapnn tanm: Avlu ve harim blmleri byk lde tahrip olan cami, yan mekanl plan tipindedir. Avlu, harime gre byktr. Mihrap eksenindeki mukarnas kavsaral takap ve minare, yapnn antsal ve orijinal eleridir. Avluda yer alan revak sralarndan kuzeydeki hari, hi bir iz kalmamtr. 1953teki onarmda kuzey revak n, duvarla kapatlarak, ibadet yeri olarak kullanlmaktadr. Giriin dousunda, kesme ta malzeme ile yaplan odalarn duvarlarnda ocak ve niler grlmektedir. Her iki hcre tromplar zerine oturan, kesme ta ile rl elips kubbelerle rtldr. Bu cephedeki hcreler, medrese olarak kullanlm olmaldr. Batdaki revakn, harimin kuzey duvarna birletii noktada, ortada nvari yerletirilen talarla rl yamayla yar daire kesitli bir mihrap nii bulunmaktadr. Batdan itibaren ilk kap, avlu ana giriinde olduu gibi mukarnas kavsaraldr. Orta kap istiridye biimli yarm apraz tonoza benzer bir kavsaraya sahiptir. Kavrasa kemer yz bezemelidir. Bu kapnn ald asl ibadet alan bugn tamamen yklmtr. Takap: Caminin kuzey cephesinin ortasnda yer alan avlu takaps mukarnas kavsaraldr. Takapnn d yzlerinde allagelmi geometrik, bitkisel veya mukarnasl bordrler grlmemektedir. Bezeme, takapnn i yannda younluk kazanmtr. Dz lentolu giriin zerinde, dalgal ubuklarn kesimesiyle oluturulan kartular, girift ve geni bir pano meydana getirir. Kartularda Hz. Allahn 99 ismi yazldr. simliin zerinde palmet, rumi ve kvrk dallarn oluturduu bitkisel dar bordr, pano boyunca ve sadece giri cephesinde yer alr. Minare: Caminin kuzeydou kesinde yer alr. Yksek kare kaide ve prizmatik genlerden oluan pabulukla gvdenin alt blmn meydana getiren sekizgen ksma geilir. Silindirik gvde, ana blme ayrlmtr ve her blm deiik bezemeye sahiptir. Tants az erefesi ile ksa tutulan petek blm, dilimli kubbe klahyla son bulur. Er-Rzk Camisinin gnmze en salam ekliyle ulaabilen ksmdr. Minarenin zelliklerinden biri, erefeye iki ayr yolla klm olmasdr. Kaidenin kuzey yznde, renkli ta kakmal geometrik bir pano yer almaktadr. Alt blmde 4 ana ynde bezemeli birer damla motifi yer alr. kinci blmde kaval silmelerin oluturduu sar kemerler dizisi grlmektedir. Her kemerin iinde yuvarlak ve zerleri geometrik bezemelerle sslenmi panolar bulunur. Gvdenin nc blm iki ayr bezeme kuandan oluur. Petein sekiz yz fazla derin olmayan sivri kemerli sar kemerciklerle tezyin edilmitir. Drt ana ynde dikdrtgen pencere aklklarna yer verilmitir. Hasankeyf minareleri, yre minarelerine kaynaklk etmesi asndan nemlidir.46 Eyyb Dneminden kalan fakat gnmzde mevcut olmayan Mardinliler Camii, Yani Camii de belirtmek gerekir.

173

Kzlar Camii Yapm Yl-Dnemi: Yap zerinde tarihini belirleyebileceimiz hibir kitabe yoktur. Bezemesi ve planyla nemli olan eser, zellikleri dikkate alnarak XIV. yzyl sonu ile XV. yzyl balarndan olmaldr. Yapy yaptran belli deildir. Fakat kullanlan malzeme ve sslemesi gz nnde bulundurulduunda, Eyyb Sultan I. Sleyman tarafndan (1378-1432) yaptrlm olabilir. Mardindeki Sultan sa Medresesinin bezemeleriyle byk bir benzerlik gstermektedir. Ayn ekip, Kzlar Camisinde de alm olmal. Yapnn tanm: Hasankeyfin nemli yaplar arasndadr. Ortada geni kare bir avlu ile, avlunun dou ve bat kenarlarnda ikier kare mekandan ibarettir. Avlunun dou ve bat kenarlar simetrik olarak er akla sahiptir. Ortadakiler dardan avluya, iki yandakiler, kelerdeki odalara girii salar. Drt odann her birinin gney duvarnda birer mihrabiye, dier ynde pencere veya kap aklklar bulunur. Kuzeydoudaki oda ierisinde yer alan birka mezar ta, burann trbe olarak kullanldn kantlar. Avlu Takaps: Eksendeki takap btnyle kesme tatan yaplmtr. ve d yan yzleri bezemesiz olan takap, stnce ve d ereve bordrleriyle unsurlanr. Bezemeli ereve bordrlerini dtan snrlayan dz kaval silmeden sonra rumi ve palmetlerden oluan bitkisel bordr gelir. sra mukarnasl bordr; bitkisel bezemeden kufi bordre geii salar. Yapnn mahiyeti: Gnmzde Kzlar Camii olarak anlan yapnn, gerekte bir ant mezar olarak yapld, daha sonra bugnk ekle dntrld ortadr. Trbede yatan kiilerin ounluunun kadn olabilecei nedeniyle byle bir isim verilmi olabilir. Son derece kaliteli malzemenin yan sra, bezemenin fazlal yapnn nemli bir mekan olduunu ortaya koyar. Eyyb Dneminden Kalede eyh erafeddin Trbesi, sadece kitabesi mevcut olan Zhre Hatun Trbesi ve Kpr yaknnda Hz. Verkane Trbesi anlmaya deer. mam Abdullah Zaviyesi Yapm Yl-Dnemi: Zaviyenin ina kitabesi yoktur. Trbeye girii salayan eyvan iindeki kap zerinde yer alan tek satrlk kitabeye gre 878 H. (1474 M.) ylnda Akkoyunlu hkmdar Sultan Halil tarafndan onarlmtr. Zaviyenin yapm zellikleri ve malzemesi dikkate alnrsa, Eyybler Dneminde ina edildii kesindir. Bunun yan sra, Zaviyenin yapl yllarna k tutacak bilgi Hsn Keyfa Vekayinamesinde bulunmaktadr. Bu bilgiye gre Eyyb Sultan el-Melik el-Muvahhid Takyeddin Abdullahn [647-693 H. (1249-1294 M.) ] saltanat dneminde, Kafur adndaki bir hizmetisi, ryasnda mam Abdullahn evrede ehit dm olduunu grr. Durumdan haberdar edilen Sultan Takyeddin, ehidin yerini buldurur ve bugnk yere naklettirerek bir trbe ina ettirir.47 Odaktaki trbenin evresi XIV. yzyl balarndan, belki de Osmanl Dnemini de iine alacak geni bir zaman diliminde olumutur.48 Trbe kubbesinin aleminde yer alan Hac Haydar Hakan, alemi yapan maden ustasdr. Yapn tanm: Yap bugn olduka harap durumdadr. mam Abdullah Zaviyesine dou cephede yer alan avlu kapsyla girilir. Avlunun evresi oda ve koularla evrilidir.

174

Gneyde mescid olarak niteleyebileceimiz alan, uzun bir dikdrtgen mekandan olumaktadr. Avlunun kuzeydousunda kule yaps, bu kenarn ortasnda ise Zaviyenin ekirdeini oluturan kare mekanl trbe yer alr. Moloz ta rgl kulenin yukar doru darald grlr. Kenar uzunluu 4.60 x 4.60 m. boyutlarndaki kulenin gney kenarnda basit bir kap yer alr. Yaklak 4,50 m. yksekliinden itibaren her kenarda, sval panolar yer alr. Kulenin st kesimi, ahap hatllar zerine oturan ta konsollarla da tarlmtr. Da tantl bu ksmn minare olarak kullanlabilecei gibi, bir seyir yeri ve dinlenme kk olarak da kullanlm olmas mmkndr. Trbe: Zaviyenin odak noktasn oluturan Trbeye giri, gneydou keye, dou yandan eklenmitir. Eyvann sonunda, ahap kanatl kap, bask kemer zerinde tek satrlk onarm kitabesi yer alr. eride bir sandukann bulunduu mekan, tromplara oturan ve sekizgen balayarak yuvarlaa dnen bir kubbe ile rlmtr. Trbenin iinde, gney duvarda, firuze renkli ve sr alt teknii ile yaplm ini bir tabak bulunuyordu. Siyah renkli boya ile firuze sr altna 12 imam adlaryla, dua cmlelerinin yazl olduu tabak bugn mevcut deildir. Ahap Kap Kanatlar: Zaviyenin en dikkat eken ksm, zerinde youn bir bitkisel bezemenin grld ahap kap kanatlardr. Her iki kanatta ayn bezemenin ilendii, sadece orta blm oluturan bitkisel zeminli kfi yazda farkllk olduu grlr. Kanatlarn her biri dey dorultuda paraya blnmtr. Alt, st balklar ile yan serenleri bezemesizdir. Hamam Yapm Yl-Dnemi: Yap zerinde her hangi bir kitabe mevcut deildir. Sadece soyunmalk blmyle gnmze ulaan Hamam, duvar rgs ve malzemesiyle XIV. yzyl sonu XV. yzyl balarna tarihlenebilecek Eyyb Dnemi eseri olmaldr. Yapnn tanm: Hamamn soukluk dndaki dier blmleri tamamen yklmtr. Bat duvarndaki kemer ve tonoz balantlar nedeniyle yap uzantsnn batya doru olduu grlr. Dtan da 11.85 x 11.32 m. llerinde kare mekan, kubbe ile rtldr. Tromplarn ii ile kubbe tula ile rldr. Kuzey duvarnn bat ucundaki tonoz ve duvar balanglar, yapnn baz elerinin (tuvalet-tralk gibi) varln ortaya koymaktadr. Kk Saray Yapm Yl-Dnemi: Yap zerinde kitabe yoktur. Ancak Hsn Keyfa Vekayinamesinde geen ifadeye dayanarak Sarayn 729 H. (1328 M.) ylnda yaptrld anlalmaktadr. Sultan el-Melik elAdil Muciruddin Muhammed [726-736 H. (1326-1335 M.) ], Sarayn yaplmasn emretmi ve inaat bir yl ierisinde bitirilmitir.49 Yapnn tanm: Hasankeyfin en gsterili yaplarndan biridir. 15.00 m.ye yaklaan derinliiyle eyvan eklindeki saray, gnmze ulaamayan bir saray kompleksinin paras olmaldr. Sivri beik tonoz rtl eyvann, dou ve batda ikier, kuzeyde ise bir penceresi bulunmaktadr. Yaklak 9.50 m. geniliindeki kaya blounun zerine, zemin dzeltilmeden, kayaln erilerine uygun olarak rlen moloz ta duvarlar ok itinal bir iilie sahiptir.

175

Tonoz rtsnde yrede oka kullanlan kp dizileri yer alr ve ii sva ile kaplanmtr. Ssleme: Sarayn bugn mevcut olan bezemesi kuzey cephedeki pencere atk ta zerinde ve iki yannda toplanmtr. Pencerenin dou ve batsnda iki madalyon yer alr. Yuvarlak madalyonun alt ve stnde palmet motifleri bulunmaktadr. Ortada, ne olduu kesinlikle belirlenemeyen (stilize ift bal kartal olabilir) bir cisme veya motife doru iki ynden, iki aslan ilerlemektedir. cephede, pencerelerin st ksmnda yer alan bordr yapy dolamaktadr. Benzer rneklerde yaznn yer aldn grdmz kuan, burada da yaz ile bezeli olmas gerekir. Akkoyunlu Dnemi Zeynel Bey Trbesi Yapm Yl-Dnemi: Trbenin kuzeydeki giri kaps kavsara kemeri stnde yer alan kitabede Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann saltanat yllarnda olu Zeynel Bey iin yaptrld belirtilir. Tarih verilmemitir. Ancak Zeynel Beyin, Akkoyunlularla Osmanllar arasnda cereyan eden Otlukbeli Savanda (1473)50 ehit dt bilinmektedir. Kendisi iin trbenin bu tarihten sonra ina edilmi olmas gerekir. XV. yzyln son eyreinde yaplmtr. Giri kaps kavsara kemeri i yznde ini ssleme ustas (yap ustas da olabilir) olarak stad Abdurrahman olu Pir Hseyin ad okunmaktadr. Yapnn tanm: Tantsz, dairesel bir alt yap zerinde ykselen silindirik gvde genel hatlaryla ayakta olmakla birlikte harap bir durumdadr. Trbenin ii de ykntdan nasibini alm, mezar odasnn rts yklm, kaplama ini levhalar dklm, sanduka ve mezardan hibir iz kalmamtr. Anadoluda bir benzerini daha gremediimiz bu yap, yaklaan kt sonuna dur diyecek kurtarc eli beklemektedir. Silindirik gvde iten sekizgendir. ten kresel, dtan ykseke bir kasnak zeride soan biimli bir kubbe ile sonlanr. Kuzey ve gneydeki iki byk aklktan kuzeydeki kap, gneydeki penceredir. Kasnak zerinde pencere grlrken, iteki kubbe eteine alan 4 pencere ift yzeyli rtnn ara boluuna alr. Trbenin gvdesi kap atk ta seviyesine (zeminden 4.50 m.) kadar kesme tala rldr. Bu rgnn zeri tula malzemedir. Gvde tula ve srl tula ile kaplanmtr. Yatay ve dikey ekilde istiflenen bu tula ve srl tulalar gvdeyi kaplarken trbenin d bezemesini de meydana getirirler. Kasnak, gvdeden daha kk apl tutulmutur. ift yzeyli st rtnn, d ksmn oluturan bu kubbenin, tamamen srl tula ile kapl olduu, benzer rnekleri dikkate alnarak dnlebilir. Gvde sslemesi: zikzakl izgiyle drt blmde ele alnan gvde bezemesi, kelimelerin zikzak izgilere paralel yazlmasyla ilk bakta balk srt eklinde bir istiflenme izlenimi verir. Bezemeyi oluturan kelimeler ile zikzak izgiler, firuze ve koyu lacivert renkli srl tulalarn dik yerletirilii ile meydana getirilmitir. Bezeme, kap ve pencerenin de evresini dolanan bir bordrle snrlanmtr.

176

Gvdede lacivert, turkuvaz; kap ve pencerede bu renklerin yan sra beyaz, siyah, kahverengi veya ak patlcan moru renklerle, mavinin deiik tonlar kullanlmtr. Trbe girii ve pencere: Trbenin en dikkat ekici blmleri hi phesiz kuzeydeki girile, gneydeki penceredir. Her ikisi de ayn genilik ve ykseklikte olup, benzer bezemeye sahiptirler. Gvdeyi dolanan ereve kua, girii ve pencereyi evreleyerek, takaplarn ana bordr izlenimini brakr. Atk ta, alnlk, kavsara kelikleri ve d kap aynalnda srl paralarla ini mozaik tekniinde eitli bezemeler meydana getirilmitir. Derzler kaln braklarak har da bezemeye katlmtr. Svelerin da bakan yzlerinin, bitkisel karakterli ini mozaik bezemeye sahip olduu kalan izlerden anlalmaktadr. Kap alnl, merkezini dokuz kollu yldzlarn oluturduu geometrik kompozisyonla doldurulmutur. Kavsara tonozu ini mozaik kaplamaldr. Merkezine 12 kollu geometrik motifler sonsuzluk prensibine gre yerletirilmitir. Kemer keliklerinde rumi bezekli kvrk dallar, merkez tepeliinde bir palmet bulunur. Alnlkta kvrk dall zemin zerine; trbenin kitabesi, iki farkl karakterdeki nesih hatla yazlmtr. Trbenin ii: ten sekiz yzn her birinde dikdrtgen kesitli niler almtr. Sva kaplamann yan sra, tabandan yaklak 1,50 m. ykseklie kadar altgen ini levhalarla kapl olduu anlalmaktadr. Sekizgenin st ke birleim yerleri, 7 sr mukarnas dizisiyle doldurulmutur. Kubbe kilit ta evresinde grlen altgen ve be kollu yldz kesitli ini levhalarn tm kubbeyi kaplad ve kilit ta noktasnda 16 kollu byk bir yldz meydana getirdii kalan izlerden anlalmaktadr. Osmanl Dnemi Kk Mescid Yapm Yl-Dnemi: Kk llerdeki yapya girii salayan kap zerindeki drder blml satrlk kitabeye gre 923 H. (1517 M.) ylnda yaptrlmtr. Yap Hasankeyf Osmanllarn eline getii ilk yllarda ina edilmitir.51 Yapan ve yaptran belli deildir. Yapnn tanm: Yap bugnk ekliyle ge dnem eseridir. Mihrabn bulunduu blm, giri blmnden biraz daha geni tutulmutur. Dou-bat dorultusunda beik tonozla rtldr. evrede yaplan aratrmada, mescitten 20 m. kadar gneyde yer alan bir duvar kalnts dikkati ekmitir. Daha itinal bir iilie sahip rgs ve zellikle yapy iten dolandn dndmz yaz kua, mescidin bu alanda aranmas gerektiini ortaya koymaktadr. 1 Mevcut sarncn yamur sularyla dolduu muhakkaktr. Ancak bni eddadn anlatmnda

dikkatimizi eken bir durum vardr. O da . i kalede Sultan Saray, kkler, tatan kuleler, Yeil Meydan Camii, buday ve arpa tarlalarndan bahsederek Doudaki Tur Abidinden gelen ve Yeil Meydan sulayan kaynaklar eklindeki anlatmdr (Cahen, XIII. Asr, 1953, 97-98. s.). 2 3 ney, Cahen, XII. Asr. , 1953, 98. s. G. ney, Anadolu Seluk Mimarisinde Aslan Figr, Anadolu (Anatolia) XIII (1969), Anadolu Seluklularnda Heykel-Figrl Kabartma ve XIV-XV. Asrlarda Devam,

Ankara, 1971; G. ney, Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar Ankara, 1978; G.

177

(Yaynlanmam Doentlik Tezi), Ankara, 1966; H. Gndodu, Trk Mimarisinde Figrl Ta Plastik, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1979. 4 Gabriel, 1940, 60. s.; Taylor, 1865, 33. s.; H. Vongall, Zu den Kleinasiatisehen Treppen

Tunneln, A. A. 82, 1967, 508, 516. s.; Taylor, nehre inen bu yollarla ilgili bilgi verirken unlar belirtir: Bugnk kasabann dousundaki eski kalenin avlusundan deli bir yolla balantl kayalk cepheden nehre inen 200 basamakl bir tnel vardr. Buna benzer az daha byk basamaklar kent halknn Dicleden su salamak ve dman igalleri srasnda kullanlmaktayd. Kayaln 40 fit yukarsnda, (basamaklarn batsnda) yksek kemerli girii olan byk maara oda vardr. Maarann sa yannda tahrip olmu bir figr bulunmaktadr. Figr gerek boyutlarn stndedir. Silah uzatm figr, kayalk yzeyde yksek kabartma olarak verilmitir. Taylor, 1865, 33. s., Gabriel, 1940, 60. s.). 5 6 bnl-Ezrak, 1987, 115. s.; Artuk, Mardin, 1947, 82. s. .

Hsameddin Timurta tarafndan 541 H. (1147 M.) ylnda inasna devam ettirildii ve

olu Necmeddin Alpi tarafndan 549 H (1154 M.) ylnda bitirilen Malabadi/Batman Su kprs iin, bnl-Ezrak, Diyarbakr dolaylarnda yaplan ilk kpryd ve bir taneydi demektedir (bnl-Ezrak, 1987, 72-73. s.) Bylece Hasankeyf Kprsnden nce olduuna iaret etmektedir.; F. lter, Osmanllara Kadar Anadolu Trk Kprleri, Ankara, 1978, 50. s.; M. F. Kprl, Claude Cahen, le Diyar Bekr au temps des premiers Urtulides, Journal Asiatique 1935, pp. 219-276 hk., Belleten, I. C., Say I, (1937), 285-286. s. 7 bnl-Ezrak, 1987, 157. s.; Artuk, Mardin, 90. s.; Alptekin, Artuklular, Bit, VIII. C., 1989,

191. s.; Altun, Anadoluda Artuklu, 1978, 328. s. de 1166 yl olarak verilir.; Bu tarihten 10 yl sonra, Abbasi Halifesi Mustekfi (Mustazi) Billah 570 H. (1174 M.) ylnda, Dicle zerinde yaptrd bir kpr iin gerekli grlen byk bir zinciri, Hanide yaptrdna dair verilen bilgi, olduka ilgi ekicidir, Alptekin, Artuklular, BT, VIII. C., 1989, 190. s.; Kprl, Claude Cahen Belleten, I. C., Say I, 1937, 286. s. 8 Yakut el-Hamevi, MucemL-Bdan, II. C., Beyrut, H. 1375/M. 1956, 286. s.; emseddin

Sami, Kamusl-Alam, III. C., 1308, 1962. s. 9 10 Cahen, XIII. Asr, 1953, 97. s. Cahen, Diyar Bakr, 1935, 95. s. da, Kprnn 750 H. (1349 M.) ylnda Eyyblerden

Sultan el-Melik el-Adil tarafndan 5 ay ierisinde tamir ettirildii belirtilir. Bu ylda (750 H.) 1349 M. Sultan insanlarn ilerini yapmak iin geecekleri kprnn Dicle zerine yaplmasn emretti. Ve dedi ki: Sultann, kprnn yapmyla ilgili fermann zerinden be ay gemeden Dicle zerine kpr kuruldu. Sultan onun zerinden geti buda ayn yln mbarek aban aynn 25. gnnde tamamland bu kprnn bir benzeri bu alana yaplmamtr, Hsn Keyfa Vekayinamesi, V. 79a, ZENGN, 1985, 51. s.

178

11

bn Havkal, SuretL-Ard (Fran: Terc. J. H. Kramers ve G. Wret), Paris, 1964, 72. s.;

ulpan, 1975, 39. s.; ulpan, Artukoullar Devri, STY, III. C., 1970, 95. s. 12 Sefiyddin, Merasidl-ittila al Esma el-Emkine vel-Bika, I. C., 1852, 306. s.; ulpan,

1975, 38. s. 13 38. s. 14 C. Ritter, Die Erdkunde., C. XI. Berlin, 1844, 94. s.; ulpan, 1975, 38. s.; ulpan, F. Von Moltke, Briefe ber Zustaende in der Trkai, 1985-39, 1911, 515. s.; ulpan, 1975,

Artukoullar Devri, STY; III. C., 1970, 90. s. 15 16 270. s. 17 18 Sandrez, Reise nach Mosul und durch Kurdistan, I. C., 277. s.; ulpan, 1975, 38. s. Lehman-Haupt, Armenien, einst und Jetzt, Berlin, 1910, 376-379. s. (Bu eserde rana J. G. Taylor, Travels in Krdistan, Londan, 1868, 32. s.;. Le Conte de Cholet, Voyage en Turquie dAsie Armnie, Kurdistan et Msopotamie, 1982,

giden Vedenik sefiri Josafat Barbaronun 1470de bu kprden getii ve orta kemerin ayaksz olarak Dicle zerinde yer ald belirtilmektedir). 19 S. Guyer; Durch die Schluchten Kurdistan, Meine Tigris fahrt, Baseler Nachrichten,

Verling in Berlin, 1923, 126. s. 20 21 22 23 24 Ali Bey, Seyahat Jurnali, stanbul, 1314, 35. s. Gabriel, 1940, 70-79. s.; M. V. Berchem-J. Strzygowski, Amida, Paris, 1910, 74. s. Gabriel, 1940, 77. s.; Akkurt, 1964, 23. s. ulpan, 1975, 39. s.; ulpan, Artukoullar Devri, STY, III. C., 1970, 95. s.;. Altun, Anadoluda Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, Orta Asya Trk Sanat ile Anadoluda

Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, Orta Asya Trk Sanat ile Anadoluda Seluklu ve Beylikler Mimarisi, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri, I. C., stanbul, 1988, 42. s. 25 Altun, Anadoluda Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, Orta Asya Trk Sanat ile Anadoluda

Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, Orta Asya Trk Sanat ile Anadoluda Seluklu ve Beylikler Mimarisi, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri, I. C., stanbul, 1988, 42. s.

179

26

F. lter, Gney Dou Anadolu Erken Devir Trk Kprlerinin Yapsal ve Ssleyici eler

Ynnden Deerlendirilmesi, Anadolu (Anatolia), XVIII. C. (1974), ayr basm, 40. s.; F. lter, Osmanllara Kadar Anadolu Trk Kprleri, Ankara, 1978, 50. s. 27 Vakflar Genel Mdrl Tescil Dairesinde 1090-1094 nolu Hurufat defterlerinde Kpr

vakfndan bahsedilmektedir. Eer vakf bu Kprye aitse 1168-1174 H. (1754-55/1760-61 M) tarihlerinde kprnn hala kullanlr olduunu ortaya koymaktadr. 28 29 30 31 32 ulpan, 1975, Levha XXIX, Resim 28/4. Harput Ulu Camisi [561 H. (1165-66 M.) ] kitabesinde: (Sauvaget, 1940, 351. s.). Gabriel, 1940, 78. s.; Szen, Akkoyunlu, 1981, 175. s. Honigman, 1970, 2-3. s. Gabriel, 1940, 63. s. Mardine onbe dakika uzaktaki, bugn bir ksm ayakta olan Firdevs Kk Artuklulara

aittir. Kkn su eyvannda mermer ta zerinde bulunan yaz, bu binann Melik sann byk babas Melik Salih emseddine ait olduunu gsterir. Yine saray yaplarndan Dicle Kknn; Mardine bir saatlik uzaklktaki Rismil kynde birok kkn Artuklulara ait olduu bilinir. S. Bayar, Mardin Artuklu Devleti, Mardin, 1959, 3-4. s.; Diyarbakr i Kalesinde Artuklu Saray mevcuttur. O. Aslanapa, Diyarbakr Saray Kazsndan ilk Rapor (1961) , Trk Arkeoloji Dergisi, Say XI-2 (1961), Ankara, 1962, 10-18. s.; A. Altun, Orta Asya Trk Sanat ile Anadoluda Seluklu ve Beylikler Mimarisi Mimar ba Koca Sinan, I. C., stanbul, 1988, Ayrca bkz. A. Altun, Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978.; A. Altun, Ortaa Trk Mimarisinin Anahatlar iin Bir zet, stanbul, 1988; O. Aslanapa, Trk Sanat, stanbul, 1984. 33 bnl-Esir, el-Kamil, XII. C., 1987, 147. s.; Turan, Dou Anadolu, 1980, 176-177. s.;

Turan, Seluklular, 1971, 260. s.; Konyar, I. C., 1936, 188. s. 34 Artuklulara ait ktphanelerin bulunduu, bunlardan birinin de Hasankeyfde Fahreddin

Karaarslann zel ktphanesi olduu bilinmektedir. Konu iin bkz: A. S. nver Artkllar Ktphaneleri Hakknda Yeni Tetkikler, III. Trk Tarih Kongresi (Ankara 15-20 Kasm 1943). Ankara, 1948, 221-224. s.; Katip Ferdi, Mardin Mlki Artikiye Tarihi (Nr Ali Emiri) Dersaadet, 1331; M. F. Kprl Artuklular A, I. C. 1965, 617-625. s. 35 C. Artuk. - i. Artuk, Osmanl imparatorluu Zamanndaki Darphanelere Genel Bir Bak,

I. Uluslararas. Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, . T. nv. 14-18 Eyll, 1981 (Ayr Basm), 268. s.; N. PERE, Osmanllarda Madeni Paralar, stanbul 1968, 21-22. s; Artuk, Baz, I. C., 1973, 795-807. s; Artuk, Yavuz 1976, 415-421, s.; Artuk, stanbul, I. C., 1971. 36 C. Artuk-i. Artuk, 1981, 268. s.

180

37 38

C. Artuk-i. Artuk, 1981, 271. s.; N. Pere, 1968, 105. s. Minarenin kuzey kenarnda yer alan kitabedeki tarih ksm Sauvage ve Gabriel tarafndan

yanl deerlendirilmitir. Sauvaget, 306. s. de 927 H. (1520) olarak vermektedir. Gabriel de 61. s. de 1501 M. yl olarak belirtmektedir (J. Sauvaget, Inseriptions Arabes, Vayages Archeologiques Dans la Turque Orientale, Paris, 1940; Gabriel, 1940, 61. s.) Kitabedeki tarihi 727 H. (1327 M) olarak okuduk ki, bu okuyu dorudur. Okuyuumuzu Hsn Keyfa Vekayinamesi V. 35bdeki anlatm da desteklemektedir. 1335 (726-735 H) yllar arasnda hkm sren el-Melik el-Adil-Muciruddin Muhammedin saltanat yllarnda imar faaliyetlerinde bulunduu, 1327 (272 H.) ylnda ehrin kenarnda Byk Caminin yapmn balatt, daha sonraki yl Kalenin kuzeyinde saray ve evler yaptrd belirlenmektedir. Ayn yl 1328 (728 H.) Kaledeki Ulu Camiyi yaptrd belirtilmektedir; Hsn Keyfa Vekayinamesi V. 35 a-35 b, Zengin, 1987, 30. s. 39 . Bakrer, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar, Ankara, 1976, 43, 52,

54, 62, 66, 74, 75, 80, ek. OI, ek. 85. 191-193. Resimler. 40 s. 41 42 43 44 45 46 47 48 Defterleri. 49 Hsn Keyfa Vekayinamesi V. 40 b-41ada: Adaletli Melik (Mucirudin Muhammed) evlerin Gabriel, 1940, 68. s., 54. izim. Gabriel, 1940, 66. s., 52. izim. Bakrer, 1976, 28, 41, 49, 54, 56, 60, 66, 74, 80, 81, 222. s., ek. L 3, 75, Resim. 168. Babrer, 1976, 28, 41, 49, 54, 56, 60, 66, 74, 80, 81, 221, 234 dn., ek. L3, 74, Resim. Gabriel,, 1940, s. 69, ek. 55. Gabriel,, 1940, 66. s.; S. K. Yetkin, 1965, 157. s. Hsn Keyfa Vekayinamesi, 41b. V.; Zengin, 1985, 74. s. VGM, Tapu Tescil Daire Bakanlndaki 1084, 1094, 1095, 1098, 1099 nolu Hurufat Gabriel, Yapnn XIV. yzyl sonu, XV. Yzyl balarna verilebileceini belirtir., 1940, 69.

yaplmasn emretti. Onu ssletti. Ustalardan onun iin Tayyar (?) yapmalarn istedi. Ustalar kiremidin dkmne ve stunlar yapmaya ve (?) Tayyarn ayaklarn ykseltmeye 730 H. (1330) senesinde baladlar. Onun yapm tamamland. Ayaklar yontma tatan yaplm olarak, zerine altn tozundan bezemeli yksek bir kameriyye yapld. Bu en iyi ekilde ina edilmitir. Duvarlarn zerine altn suyuyla iirler yazdlar. ZENGN, 1985, 78. s. 50 . MROLU, Fatih Devrinde Osmanl mparatorluu, BT, X. C. stanbul, 1989, 245. s.

181

51

922 H. (1516 M) tarihinde Hasankeyfde baslm Yavuz Sultan Selime ait altn sikke

(ARTUK, Baz, 1973, 805. S.; ARTUK, Yavuz, 1976, 416, 420. s.), Hasankeyfin bu yllarda Osmanllarn eline getiini belgeler. Mesciddeki 923 H. (1517 M.) tarihli kitabe de, Hasankeyfin bu tarihte Osmanllarn elinde olduunu kesinletirdii gibi, Mescidin yapm iin gerekli olan sreyi gz nnde bulundurduumuzda tarihi bir iki sene ncesine indirmemiz gerekir ki bu 1515-1516lara tekabl eder. AHMET B. MAHMUD, Seluk-name, I-II (Haz. Erdoan MERL), Terc. 101-Te Eser, stanbul, 1977. AHMET Tevhid, Meskukat- Kadime-i slmiye Katalou, 4. Ksm. stanbul (Kostantiniyye), 1321. AKKURT, Nuri, Hasankeyf ve Tarihi Kpr, Karayollar Belleteni, Say 172, 1964, s. 15-24. AKT, Oktay; Roma mparatorluk Tarihi (M. . 27-M. S. 395), . nv. Ed. Fak. Yay. No: 2052, stanbul, 1985. AL BEY; Seyahat Jurnali, (stanbuldan Badada ve Hindistana) H. 1300-1304, stanbul, 1314. AL EMR Hasankeyf Eyybye Hkmeti, Tarih-i Osman-i Encmen-i Mecmuas, 26, C. stanbul 1332, (tesrini evvel 1330). 65-83. Hasankeyf Eyyb Hkmeti Tarih-i Osman-i Encmen-i Mecmuas, 28. C., stanbul, 1332 (terini evvel 1330) 223-233. ALPTEKN, okun; Artuklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VIII. C., a Yaynlar No: 1, stanbul, 1989. ALTUN, Ara; Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, Kltr Bak. Yay., 264, Trk Sanat Eserleri Seri: 3, stanbul, 1978. Mardinde Trk Devri Mimarisi, stanbul, 1971. Orta Asya Trk Sanat le Anadoluda Seluklu ve Beylikler Mimarisi, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri, C. I, stanbul, 1988. 33-35. Ortaa Trk Mimarisinin Anahatlar in Bir zet, stanbul, 1988. ARIK, M. Olu; Bitlis Yaplarnda Seluklu Rnesans, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enst. Sanat Tarihi Serisi No: 2, Ankara, 1971. slam Mimarisine Trklerin Getirdikleri, slam Sanatnda Trkler, stanbul, 1976.

182

Kltrmzn Temel Ta Hasankeyf Kurtarlmal, Sanat, Say: II, (ubat 1993), (Bask Yeri Yok), 1993, s. 17-31. Hasankeyf Kaz ve Onarm almalar, 1991, XIV. Kaz Sonular Toplants II, (Ankara, 1992) Ankara, 1993, s. 447-457. AHUMBAY, Metin; 1990 Yll Hasankeyf Kaz, Aratrma ve Onarm almalar, XIII. Kaz almalar Toplants II, (anakkale, 1991) Ankara, 1992, s. 403-413. ARTUK, Cevriye-brahim Artuk; Osmanl mparatorluu Zamanndaki Darphanelere Genel Bir Bak, I. Uluslararas Trk-slm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, T, 14-18 Eyll, 1981 (Ayr Basm). ARTUK, brahim-Cevriye ARTUK, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slmi Sikkeler Katalou, C. I, Milli Eitim Bakanl E. E. Mz. G. M. Yaynlar III, No: 7, stanbul, 1971. Yavuz Sultan Selimin Harput ve Hsnkeyfann lhak ile lgili ki Sikkesi, smail Hakk Uzunarlya Armaan, T. T. K Yaynlar, Ankara, 1976, 415-420. ASLANAPA, Oktay, Anadoluda Trk ini ve Keramik Sanat, stanbul, 1965. Krm ve Kuzey Azerbaycanda Trk Eserleri, stanbul, 1979. Trk Sanat, I-II stanbul, 1984. BAKIRER, mr; On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihrablar, TTK Yaynlar, Ankara, 1976. BAYKARA, Tuncer; Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Anadolunun dari Taksimat, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar 86; Ankara, 1988. BECKER, C. H.; Eyybler, A. IV. C., stanbul, 1977, 424-429. s. BELAZUR, Fthl-Bldan, I-II. C. (ev: Zkir Kadiri UGAN), stanbul, 1955. BELL, Oktay, Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, I. C., Grsel Yaynlar, 1982. BERCHEM, Max Van-Josef STRZYGOWSK; Amida, Paris, 1910. BR, Atilla; Eb-L-z aL Gazarinin Otomatlar Kitab Bilim ve Teknik, C. 10, Say. 110, Ankara, 1977. CAHEN, Claude; XIII. Asr Ortalarnda Cezire (zzeddin b. eddada Gre) Terc: Neat AATAY, lahiyat Fak. Dergisi, 1953. S. 93-106. Cilt 2: Say, IV.

183

Contribution lhistorire du Diyr Bakr au quatorizere siecle, Journal Asiatique, C. 243, Paris, 1955, 65-100. s. La Chronique des Ayyabdes Dal-Makin b. AL-Amid, Paris, 1957. Le Diyr Bakr au Temps des premiers Urtukides, Journal Asiatique, CCXXVII, 1935, s. 219276. CEZAR, Mustafa; Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977. CHOLET, A. P., Voyage en Turquie dAsie, Amnie, Kurdistan et Msopotamie, Paris, 1892. CUNET, Vital; La Turquie dAsie, Gographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Provincede LAsie Mineure, Pras, 1881-1894. ULPAN, Cevdet; Diyarbakr Kuzeyi: Devegeidi Suyu Kprs: Artukoullar Devri H. 615, M. 1218, S. Tarihi Yll III, 1969-70, stanbul, 1970, 287-290. Trk Ta Kprleri, (Ortaadan Osmanl Devri Sonuna Kadar), TTK Yaynlar VI. Dizi Sa. 16, Ankara, 1975. DARKOT, Besim; Hsn Keyf, (Hsn Kayf), . A. 44. cz. stanbul, 1977, 452-454. DEMRKENT, In; Urfa Hal Kontluu Tarihi (1118-1146), Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII. Dizi, Ankara, 1987. DYARBAKIRLI, Nejat; Artukoullarna Ait Olmas Muhtemel Bir Mezar Ta, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri I, st. Gzel Sanatlar Akademisi, stanbul, 1963, 575-582. DOLAPN, Hanna; (Tarihte Mardin) Itr el-Mardin fi Tarih Merdin, stanbul, 1972. EVLYA ELEB (Mehmed Zllolu) Seyahatname 1-10. C. dal Neriyat, stanbul, 1965. EYCE, Semavi; lk Osmanl Devrinin Dini ctimai Bir Messesesi: Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, st. nv. ktisat Fak. Mecmuas (XXIII.), C. 21. No: 1-4den Ayr Basm, 1963. Minare, A, 83. Cz, stanbul, 1979. Dicle Kprs, TDV. slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul, 1994, s. 283-284. GABREL, Albert; En Turquie, Cent Cnquante-Huit Photographies, Paris, 1935. Vayages Arhologiques dans la Turquie Orientale, Avec un Recueil Dinscriptions Arabes par Jean Sauvaget I Texte, Paris, 1940.

184

GRABAR, Oleg-Derck Hll; Islamic Architecture And Its Decoration, A. D. 800-1500, London, 1964-67. GREGORY ABL-FARAC (Bar Hebraeus) AbuL-Farac Tarihi I-II, Suryancadan ng. eviren: Ernest A. Walls Budge, Trkeye ev: mer Riza Dorul, Trk Tarih Kurumu Yay. II. Dizi Say IIa1, 2 bask, Ankara, 1987. GNDODU, Hamza; Trk Mimarisinde figrl Ta Plastik, (Baslmam doktora tezi), st. . Ed. Fak. Sanat Tarihi Bl., stanbul, 1979. Hsn Keyfa Vekayinamesi (Nzhetn-Nazr ve RahetL-Hatr), Viyana Milli Ktphanesi Mxt 355 numarada kaytl. HLL, D. -O. Grabar, Islamic Architecture and its Decoration, London, 1967. HINZ, W.; Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (Trc: T. BIYIKOLU), Ankara, 1948. HONIGMANN, Ernst; Bizans Devletinin Dou Snr (Ter. eden Fikret Iltan), st. nv. Ed. Fak. Yay. No: 1528, stanbul, 1970. IIK, Fahri; Bat Uygarlnn Kkeni Erken Demira Dou-Bat Kltr Sanat likilerinde Anadolu, Trk Arkeoloji Dergisi, Say: XXVIII, Ankara, 1989. BN BB, Anadolu Seluki Devleti Tarihi, ev: M. Nuri Genosman, laveler: F. N. Uzluk, Ankara, 1941. BN HALLEKAN, Vefayatl-Ayan ve Enba Ebnaz-Zaman, I-IV. C., Kahire, 1948. BN VSIL, Mferricl-Kulb fi Ahbr Ben Eyyub, Nr.: e-eyyal, 1953. BNL-ESR; El-Kamil fit-Tarih 10. C. Beyrut, 1966. BN L-EZRAK; Mervani Krtleri Tarihi, ev: M. E. Bozarslan, stanbul, 1975. Tarih-i Meyya farikn ve AMD [Kaml-Artukyyin]. Nr. Ahmet Savran, Erzurum, 1987. LTER, Fgen; Anadolunun Erken Devir Trk Kprleri ile ran Kpr Mimarl likileri, A. . Ed. Fak. Aratrma Dergisi, Gabriel zel Says (Say 9), Ankara, 1978, 275-320. Gney Dou Anadolu Erken Devir Trk Kprlerinin Yapsal ve Ssleyici eler Ynnden Deerlendirilmesi, Anadolu (Anatolia) XVIII, (1974), Ankara, 1977, 31-49. Osmanllara Kadar Anadolu Trk Kprleri, Karayollar Genel Md. Yayn No: 244, Ankara, 1978.

185

EL-MAM MUHAMMED EL-VAKD, Tarih-i Futuh-am, stanbul, 1302. SMAL GALB; Takvim-i Meskukat- Selukiyye, Kostatiniyye, 1309. KATP FERD, Mardin Artuklular Tarihi, Mardin Halkai Neriyat, Say: 8, stanbul, 1939. Mardin Mlk-i Artukiyye Tarihi, ve Kitabeleri Vesair Vesaik-i Mhimme, Nereden Ali Emiri, Dersaadet, 1331. KILCI, Ali; Hasankeyf Vakf Eserleri, V. Vakf Haftas, 7-13 Aralk, 1987, 159-190. KIRZIOLU, M. F. Amid, Kara-Amid, KaraHamid Kara-Amid Dergisi, Yl I, Say 1, 2, 3. Diyarbakr, 1953. KPRL, M. Fuat; Artuklular, A., I. C., M. E. B. stanbul, 1965. Claude Cahen, le Diyar Bekr au temps des premiers Artukides, Journal Asiatique (octobredcembre 1935, p. 219-276) hk., Belleten I. C., Say I, (1937), 283-288. KUBAN, Doan; Anadolu-Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar I, st. Tek. nv. Mim. Fak. stanbul, 1965. LEHMANN-HAUPT, Armenien Einst und Jetzt, Berlin, 1910. LYNCH, H. F. B., Armenia Travels and Studies, I-II, Beirut, 1965, 67. MEINECKE, Michel, Fayencedekorationen Seldschukischer Sakralbauten n Kleinasen Teil I-II, Deutsches rchaologisches. Institut, st Mit, Beheft 13, Tbingen, 1976. MROLU, smet; Fatih Devrinde Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, X. C., stanbul, 1989. Yavuz Selim Devri, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, X. C., stanbul, 1989. MLAYM, Seluk; Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler-Seluklu a-, Kltr ve Turizm Bak. Yaynlar: 503 Sanat Eserleri Dizisi 1, Ankara, 1982. NSIR-I HUSREV, Sefername, ev.: Abdl-Vehhab. TARZ, ark slm Klasikleri. 22, M. E. B. Devlet Kitaplar, stanbul, 1969. OUZOLU, Yusuf; Hasankeyf Mad., TDV. slam Ansiklopedisi, C. XVI, stanbul, 1997, s. 364-368. GEL, Semra; Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, TTK. Yaynlar VI. Dizi-Sa-6a, (2. Bask), Ankara, 1987.

186

NEY, Gnl, Anadolu Seluk Mimarisinde Arslan Figr, Anadolu (Anatolia) XIII, 1969, Ankara 1971, 1-41. Trk ini Sanat, Yap ve Kredi Bankas Yayn, stanbul, 1976. ZTUNA, Ylmaz; Byk Trkiye Tarihi, I. C., tken Yaynevi, stanbul, 1983. RAMSAY, W. M.; Anadolunun Tarihi Corafyas, Trc: M. Pekta, stanbul, 1960. SAUVAGET, Jean-A. GABREL; Voyages Archeologiques dans la Turquie Orientale, Avec un Recueil Dnscriptions Arabes, I. Texte, Paris, 1940. SEVM, Ali; Artuklularn Soyu ve Artuk Beyin Siyasi Faaliyetleri, Belleten XXVI. C., Say: 101, Ankara, 1962, 121-146. s. Artukolu Skmenin Siyasi Faaliyetleri, Belleten XXVI. C., Say 103, Ankara, 1962, 502-520. SEVM, Ali-Yaar YCEL; Trkiye Tarihi I-II, TTK XIII Diz. Say: 22, Ankara, 1990. SNMEZ, Zeki; Anadolu Trk-slm Mimarisinde Sanatlar, Balangcndan 16. Yzyla Kadar, TTK. Yaynlar VI. Dizi Sa. 30, Ankara, 1989. SZEN, Metin; Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi, stanbul, 1981. Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul, 1971. STRZYGOWSK, J.; Kara Amid, Orientaliches Archiv, I, 1911, 1912. SRYAN MAR-YEUA; Vakayinme, 494-507 yllarna ait Urfa-Amid ve Gneydou Anadolu Vakalar Bizans-Sasani Savalar, Trkeye ev: Mualla Yanmaz, stanbul, 1958. SRYAN MHAEL, (Michel le Syrien) Chroniques, Trc. Chabet, Paris, 1905. EREFHAN; erefname-Osmanl-ran Tarihi, Arapadan ev.: Mehmet Emin Bozarslan, Ant Yaynlar; 50, stanbul, 1971. EEN, Ramazan; Salahaddin Eyyb ve Devlet, a Yaynlar, stanbul, 1987. TAVERNER, Jean-Babtiste; XVII. Asr Ortalarnda Trkiye zerinden rana Seyahat, (ev: Erturul Gltekin), Tercman. 101 Temel Eser No: 153, stanbul, 1980. TAYLOR, J. G.; Travels n Krdistan Jaurnal of The Bogel Geographical 35, London, 1865. TUNCER, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri I-Seluklu Dnemi-Ankara, 1986.

187

Diyarbakr, Mardin ve Dolaylarnda Baz Hristiyan Dini Yaplarnda Trk-slm Mimari Unsurlar, Sanat Tarihi Yll V, st. n. Ed. Fak; 1972-73, stanbul, 1973, 209-239. s. TUN, Glgn; Ta Kprlerimiz, Bayndrlk Bak., K. Yllar Gen. Md. Yay. No: 237, Ankara, 1978. TURAN, Osman; Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, (2. Bask), Nak Yaynevi, stanbul, 1980. ULUAM, Abdsselm; Iraktaki Trk Mimari Eserleri, Kltr Bak. Yay. 1057, Tantma Eserleri Dizi: 21, Ankara, 1989. Urfal Mateos Vekayi-nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162) Trk-ev: Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edourard Dulaurer, (M. Halil Ynan-eviren) (2. Bask), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1987. UZUNARILI, . Hakk; Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakayonlu Devletleri 3. Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VIII. Dizi Sa. 2a1, T. T. K. Basmevi, Ankara, 1984. NAL, Rahmi Hseyin; Diyarbakr lindeki Baz Trk-slm Antlar zerine Bir nceleme. Atatrk niv. Yaynlar No: 442, Ata nv. Bas., Erzurum, 1975. NAL, Rahmi Hseyin; Osmanl ncesi Anadolu-Trk Mimarisinde Takaplar, Ege nversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 14, zmir, 1982. NVER, A. Sheyl; Artuklular Ktphaneleri Hakknda Yeni Tetkikler, III. Trk Tarih Kongresi, (Ankara 15-20 Kasm 1943), Ankara, 1948, 221-224. s. El-VKID; Fthu-am, Kahire, 1302. Van Berchem, M. -Strosgovski, J. Arabische Inschripften aus Armonien Und Diyarbakr, Gttinger, 1907. YAKUT EL-HAMEV Muceml-Bldan, C. 2., Beyrut, 1956 H/1375. YELM, Hseyin; Hasankeyfdeki Trk Mimari Eserleri, st. n. Ed. Fak. S. T. Bl. (Baslmam renci Tezi) stanbul, 1975. YETKN, Suut Kemal; slam Mimarisi, A. . lahiyat Fak. Yay., Ankara, 1965. YETKN, erare; Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, (Geniletilmi kinci Bask), st. nv. Ed. Fak. Yay. No: 1631, stanbul, 1986.

188

ZENGN, Burhan; Hasankeyf Tarihi ve Eserleri (Osmanllara Kadar) Ankara niv. lahiyat Fak. (Baslmam Lisans Tezi) Ankara, 1985. ZENGN, Burhan; Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserler, Ankara, 1994.

189

XII-XIV. Yzyl Artuklu Kabartma Desenli Srsz Seramikleri / Yrd. Do. Dr. Gl Tunel [s.114-125]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Frat ve Dicle rmaklar arasnda kalan Mezopotamya Blgesi,1 tarih alarn balatan en eski medeniyet merkezlerinden birisidir.2 Seramik sanatnn da3 beii durumundaki blgenin tarih ncesi alardan4 gnmze kadar uzanan gemii daima hareket halinde olmu, dosta veya dmanca ilikileri bulunan toplumlar, bazen ortak bir kltr miras brakm, bazen de gemi dnemlerden aldklar kltrel miras devam ettirmi ya da byk lde onun etkisinde kalarak geleneksel rnler yaratmlardr. Nitekim Seramik merkezi5 durumundaki bu blge iin de henz aydnlatlmam hususlar ve kesin izilemeyen tarih snrlar vardr. Bu adan ksmen de olsa Anadoludaki Ortaa Dnemi arkeolojik almalarna k tutacan dndmz bu almamzda, snrlarmz iinde kalan Kuzey Mezopotamya Blgesinden km6 ve yurdumuzdaki eitli mzelere dalm kabartma desenli srsz seramikler7 zerinde durulacaktr. Halen, Mardin, Diyarbakr, Elaz, Gaziantep Malatya, Konya, Karatay, Adana ve anlurfa Mzelerinde yer alan bu tr kaplarn bir ksm da Diyarbakrda bulunmu olmakla birlikte, tehir edilmek zere stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi, stanbul Arkeoloji Mzesi-inili Kk ile Ankara Etnorafya Mzesine gnderilmitir. Kuzey Mezopotamya orijinli olan bu eserler kendi ilerinde kap trlerine gre testi, matara biimi kap, krevikonik kap, ve kp olmak zere balca drt ana grupta anlatlmaktadr. Testiler Testiler,8 az, boyun, gvde ve kaideden meydana gelmektedir. Ayrca, kulplar yan sra eserlerin bir ksmnda emzik ve szgece de rastlanmaktadr. Form Az, salam durumda gnmze ulaan eserlerden anlaldna gre genellikle halka biiminde ince bir kenar eklindedir. Baz eserlerde boynun yukar ksmnda bir boumla daraltlmasyla, daha dar apl bir st kademe haline gelmekte, bazlarnda da bir profil knts ile belirginletirilmektedir. Boyun, eserlerden bir ksmnda form hakknda fikir vermeyecek ekilde tamamen krktr. Sonradan yenilenenlerin orijinal hali ise tam olarak bilinmemektedir. Ksmen veya tamam salam durumda gnmze ulaan eserlerde boyun; konik, silindirik veya bombeli bir grne sahiptir. Konik boyunlular kendi iinde iki grupta incelenebilir: Bunlardan bir ksmnda azdan gvdeye doru, dier bir ksmda da gvdeden aza doru bir genileme sz konusudur (Res. 1). Kesik koni ve ters kesik koni biiminde bir grne sahip bu boyunlar genellikle dz yzeyli yaplmakla beraber, bazlarnda profilli kademeler grlmektedir. Yukarya doru bombeli olarak ykselen, oval grne sahip boyunlar genellikle iri yapldklarndan gvde ile orantsz bir grn sergilemektedir. Eserlerin

190

bir ksmnda gvde ile boyun geii zel bir aba ile belirtilmemi. Baz eserlerde ise bir ile drt adet profil kullanlarak kademeli bir gei salanmtr. Gvde formu, tam olarak bildiimiz geometrik ekillere benzemediinden en yakn ifade edilebilecek tanmlar seilmitir. Buna gre, st ve alt blm olarak genellikle farkl geometrik ekillerde yaplan gvde formlar u ekilde snflandrlabilir: 1- st ve alt blm yarm kre biiminde, 2- st blm krevi, alt blm konik, 3- st blm konik, alt blm krevi, 4- st ve alt blm konik 5- Beyzi (yumurta) formlu. Bu gruplarn her biri iinde baz detay farklar vardr. Eserlerin bir ksmnda ayn usta veya tek bir kalptan kma etkisi uyandracak ekilde tpatp ortak gvde biimleri sz konusudur. Gvdenin st ya da alt blmlerine ait iki ayr formun, karn blmnde zor fark edilebilecek kadar birbirine kaynatrld, keskin bir karn hatt ile birletirildii (Res. 2) bazen de silindirik kaln bir profille gizlenerek, dekoratif nitelikte vurguland grlmektedir. Gvdenin st ya da alt parasnn ksmen bask veya bombeli olmasnn yan sra bir ksm eserde boynun hemen altndaki st blmde profilli kademeler dikkat ekmektedir. st gvde parasnn dar, alttakinin daha geni apl olduu rneklerde, birleme hatt bir kademe eklindedir. Eserlerin bir ksmnda, st gvde yars zerine emzik yerletirildii grlmektedir (Res. 3). Bunlarn ou krktr ve gvdeye tutturulmu silindirik paralar halindedir. Bu emzikler, adeta ayn eksen zerinde bir tarafa kulp, dier tarafa emzik gelecek ekilde simetrik bir konumla yerletirilmitir. Gnmze salam durumda gelebilen hayvan ba biiminde ekillendirilmi bir emzik incelediimiz eserler arasnda olduka dikkat ekmektedir. Bu eserde, emzikle birlikte simetrik konumda silindirik boru eklindeki bir unsur da grlmektedir (Res. 4). Bu unsur, ii bo bir silindir eklinde yaplarak testi gvdesine tutturulduundan kulp olma ihtimalini zayflatmaktadr. nk incelediimiz eserler arasnda ii bo braklan kulpa rastlanmamtr. Dolaysyla ikinci bir emzik olabileceini akla getirmektedir. Fakat, ayn eser zerine karlkl simetri tekil edecek ekilde yerletirilen iki emziin fonksiyonu da anlalamamaktadr. Eserlerin bir ksmnda szge kullanm grlmekle beraber, bu ksm boyun ve gvde formu ile balantl deildir. Farkl sayda yapraklar bulunan iek veya baklava dilimi eklinde aklklar bulunan szge hamuru boynun en dar yerine yerletirilmitir (Res. 5). Kaide, testilerin bir ksmnda ksmen krlm olmakla birlikte form bakmndan fikir verebilecek durumdadr. Gerek bu eserlerden, gerekse salam durumda gnmze ulaan eserlerden anlaldna gre testi kaideleri; konik, silindirik ve kadeh aya eklindedir. Bu kaidelerin bir ksmnda, gvdeden tabana kavisli kenarlarla genileme sz konusudur. Kaidelerin taban yzeyi bazen boaltlm bulunmakta, bazen de dolu yaplmaktadr. Boaltlanlarda halka eklinde bir taban meydana gelmektedir. i boaltlmam bulunan kaide yzeylerinde kenarlara paralel yarm silindirik bir kanalla taban yzeyinde bir hareket salanmtr. Nadir olarak baz eserlerde, etraf ince bir profille snrlandrlm geni yzeyli dairevi bir taban grlmektedir.

191

Kulp, testilerde genellikle tek, az saydaki eserde ise iki ya da tr. Ayrca eserlerin bazlarnda bir esas kulptan baka ss niteliinde ve sembolik olarak yaplm kulpa da rastlanmaktadr. Yass bir kesit verecek ekilde biimlendirilen kulplar, bir uta boyuna tutturulduktan sonra dar bir kavisle aa doru ynelerek, daha geni bir bklmle st gvde yzeyine birletirilmitir. ift kulp, boyun ve gvdenin iki tarafna ayn eksen zerinde simetrik bir konumla kulp da, boyun ve st gvde yzeyine eit aralklarla tutturulmutur. Hamur Birbirinden farkl iki hamur dokusu ve rengi sz konusudur. ri taneli ve seyrek dokulu hamurlu testiler, kiremit rengi grne sahiptir ve genellikle dtan kirli beyaz renkte astarla svanmtr. nce taneli ve sk dokulu hamur yapsna sahip eserlerde, renk olarak sar ve ak bejin deiik tonlar dikkat ekmektedir. Yapm Teknii Testiler, iki ayr para halinde imal edilerek birletirilen bir gvde ile buna bal boyun, kulp (kulplar) ve kaideden meydana gelmektedir. nceden hazrlanan iki gvde kalbna hamurun prese edilmesi ile gvde bezemesi yan sra formu da meydana gelmektedir. Eserlerin bir ksmnda; kalptan kan iki gvde paras birletirildikten sonra, dtan enli bir hamur tabakas ile kuatlmtr. Baz kaplarda, alt ve st gvde yarsnn birletii izgi, bir hamur erit ile sarlarak kaln bir profil knts haline getirilmitir. zellikle, st ve alt gvde blmlerinin simetrik olduu durumlarda byle bir profil knts bulunmakta ve uygulamann iki ayr ekilde yapld, st blmleri bulunmayan iki testi kalntsndan anlalmaktadr: Bunlardan birinde; gvdenin iki blm st ste kapatldktan sonra, birleme izgisi dtan bir hamur eritle kapatlarak, kaln bir profil haline getirilmektedir. kinci uygulamada ise; iki gvde yars arasna adeta har tabakas eklinde hamur konmu (Res. 6) ve gvdenin i tarafna akan ksm gvdeye kabaca svanm, da tants ise kaln bir profil kua haline getirilmitir. Boyun, gvdenin st ksmnn bir devam olarak imal edilebildii gibi, ayr bir blm olarak yapldktan sonra gvdeye tutturulmas eklinde de grlebilmektedir. Kaide, gvdenin alt yars ile birlikte karlabilmekte veya ayr bir ksm halinde imal edildikten sonra gvdeye tutturulabilmektedir. zellikle, gvdenin alt yarsnda ssleme grlmedii hallerde, bu ksm ile kaide arkta yaplm olmaldr (Res. 7). Gvdenin alt yarsnda bezemeye yer verildii durumlarda, kaide ayr bir para halinde yapldktan sonra gvdeye tutturulmu bulunmaktadr (Res. 8). Kulplar ise boyun ve gvdeye sonradan tutturulmu bulunmaktadr. Bezeme Esas olarak st gvde yzeyinde karmza kan bezemeye, gvdenin alt ksmnda da rastlanmaktadr. Her iki gvde yarsnda sslemeye yer verildii durumlarda, karn yzeyindeki birleme hatt enli bir erit olarak sslemesiz braklmtr. Ancak baz eserlerde, st ve alt gvde

192

yarsn birletiren izgi, kaln silindirik bir profil knts haline getirilerek dekoratif bir nitelik de kazanmtr. Her iki gvde yarsnda genellikle farkl dekoratif unsurlar yer almakla birlikte baz eserlerde simetrik bir ema gzlenmektedir. st ve alt gvde yzeyindeki ssleme, kab epeevre dolaan, konturlar ince birer profille belirlenmi bir veya birka ss kua halindedir (Res. 9). Sslemeyi oluturan kuaklarda; geometrik ve bitkisel motifler yan sra hayvan figrleri, yaz ya da yaz taklidi kompozisyonlar yer alr. Tamam yzeye gre kabartlarak oluturulan ssleyici nitelikteki unsurlardan geometrik motiflerin balcalar; keskin keli veya S kvrml zencirek frizi, eitli konumlarda yerletirilen genler, irili ufakl dairevi kabaralar, iki veya hatl sa rgs frizi, profil hatlar ile meydana getirilen baklava dilimi, mhr- Sleyman, balk pulu, ters doru damla biimi kabaralar, inci motifi, hilal motifi, kalp motifi, daire ve arkad dizisi eklinde kontur oluturan profillerdir. Bunlardan inci motifleri ve zigzag oluturan profil hatlar, daha ziyade zemin dolgusunda kullanlmtr. Dairevi kabaralar, bir ana motifin yannda yer alan bir unsur olarak kullanlabildii gibi, zaman zaman bitkisel kompozisyon arasna serpitirilmekte veya bir friz meydana getirmektedir. Rozetler ise, ss eridine belirli aralklarla yerletirilerek kompozisyonun ana emasnda belirli odak noktalarn oluturmaktadr. Zencirek ve sa rgs dizisi, genellikle ince silmelerden meydana gelen kenar bordrleri arasna dar birer friz meydana getirecek ekilde ilenmi ve bunlar genellikle, her iki gvde yarsn ssleyen enli ss eritlerinin kenarlarnda yer almtr. Bitkisel nitelikli bezeme unsurlarn, daha ziyade, C-S eklinde kvrmlar meydana getiren dal ve yapraklar ile deiik iek ve palmet tasvirleri oluturmaktadr. Ss bordrlerinde grlen hayvan figrlerinden balcalar; ku, balk, ejder, rdek, ceylan, grifon (Res. 10) ve byk ba hayvan tasvirleridir. Genellikle orijinleri tehis edilemeyecek ekilde stilize olan hayvan figrlerinden byk ba olanlar, ss kuana pe pee koar durumda (Res. 11), kular da byk bir rozet iinde srt srta veya tek olarak kabartlmlardr. Arapa olan yaz, eserlerin birounda grlmektedir. Ancak bunlarn byk bir ksm okunamamakta veya belirli bir anlam karlamamaktadr. Ayrca testilerin bir ksmnda, simetrik bir dzenle ss eridi zerine kabartlm yaz etkisi uyandran bezeme de bulunmaktadr. Bu tr kaplarn boyun yzeyi genellikle sslenmemi, baz eserlerde azdan kulp balantsna kadar olan ksmda profillerle kademelenmeye gidilmitir. Nadir olarak, dey grnl profil hatlar ile boyun yzeyinin blmlere ayrld ve her nitenin, iinde birer kabara bulunan elips ya da halka eklinde unsurlarla sslendii grlmektedir. Eserlerin kulplarnda bezemeye yer verilmemi, baz eserlerde profillerle hareketlendirilmeye gidilmitir (Res. 12).

193

Kaide yzeylerinin, genellikle motiflerle sslenmedii anlalmaktadr. Ancak incelediimiz eserlerden birinde, ortaya amel yazs kabartlm ve evresinde de inci dizisinden meydana gelen bir friz kabartlmtr. Bezeme Teknii Sslemede, esas olarak bask (prese) teknii kullanlmasna karlk baz unsurlarda barbutin9 teknii de gze arpar. Bezeme, daha ziyade gvdede yzeyden kabark motiflerle karmza kmaktadr. Buna gre, nceden hazrlanan iki gvde yarsna hamurun prese edilmesi ve daha sonra bu iki parann birletirilmesi ile gvde formu yan sra bezeme de meydana gelmektedir. Barbutin teknii de bir testinin emziinde karmza kmaktadr. Burada rnga benzeri bir aletle, hamurun, yzey zerine sklarak aplike edilmesi sz konusudur. Benzer Trdeki Dier Eserler Hakknda Ksa Bilgiler Burada tantmaya altmz, yurdumuzun deiik mzelerindeki kabartma desenli srsz testiler Samsat,10 Ahlat,11 Korucutepe12 ve Harran13 kazlarndan elde edilen buluntular yan sra snrlarmz dndaki Mezopotamya topraklarndan karlm14 ok saydaki eserlerle form, imalat teknii ve bezeme zellikleri bakmndan son derece benzer zellikler gstermektedir. Halen British Museumda,15 Berlin Dahlem Museumda (Musuldan),16 Louvre Mzesinde (Diyarbakrdan),17 Mnih Vlkerkunde Museumda18 sergilenen testiler yan sra Hobson tarafndan Mezopotamya topraklarndan bulunan bir eser,19 adeta ayn atlyede yaplmasna paralel zelliklere sahiptir. Matara Biimli Kaplar Matara biimli kaplar,20 az, boyun, gvde ve bir ift kulptan meydana gelmekte, nadir olarak kaide ile tabana da rastlanmaktadr.21 Form Az, eserlerin bir ksmnda boynun bir blm ile birlikte krlarak ortadan kalkm, az saydaki kapta sadece az profili gnmze ulaabilmitir. Salam durumdaki eserlerden anlaldna gre az, ince kenarl bir halka eklindedir. Boyun, az profilinden aaya doru inen ksa bir silindir biimde yaplarak, gvdenin kasnak eklindeki silindirik yzeyine kaynatrlmtr. Gvde, esas cephelerden dairevi (Res. 13), yanlardan ise, elips gibi bir grne sahiptir. Esas gvdeyi oluturan dairevi grnl cepheler da doru ikin birer bombe halinde yaplarak, silindirik bir ara blmle birletirilmitir. Bu blm, eserlerin ounda gvdeyi oluturan bombeli yzeylerin devamndan ibarettir. Bir ksm eser de, bu iki gvde paras arasna kasnak eklinde silindirik nc bir para yerletirilmitir. Simetrik iki para eklindeki gvde yzeylerini birletiren

194

silindirik yzey, eserlerin bir ksmnda geni, bir ksmnda da dar tutulmutur. Birleme hatlar kaln bir profil knts ekline getirilebildii gibi (Res. 14) bazen de hamurla svanarak gizlenmitir. Kulplar, genellikle yass kesitli ve ifttir. Daha ziyade bir uta gvdeye, dier uta boyuna balanm, nadir olarak da gvde paralarn birletiren silindirik kasnaa tutturulmutur (Res. 15). Kaide, genellikle yoktur. Gvdenin simetrik iki parasn birletiren silindirik parann geni (Res. 16) tutulmas durumunda, gvdeye sonradan ii boaltlm bir kaide yaplmtr. Halka biiminde taban oluturan kaide silindirik ksa bir para halindedir. Hamur nce taneli, sk veya iri taneli gevek dokulu hamurla yaplan kaplarda kirli beyaz ile kiremit rengi grn sz konusudur. Yapm Teknii Matara biimli kaplar, ayr ayr meydana getirilen boyun, gvde, kaide ve kulplarn birletirilmesi ile imal edilmektedir. nceden hazrlanan iki ayr kalba hamurun prese edilmesi sonucu meydana getirilen gvde paralarna karlk boyun, kaide ve kulplarn arkta yaplm olduu dnlmektedir. Bezeme Ssleme asndan daha ziyade bombeli gvde yzeyleri deerlendirilmitir. Kompozisyon bakmndan ana hatlar ile ortak ema kullanlm olmasna ramen baz motif deiiklikleri ve detay farklar sz konusudur. Bombeli yzlerdeki sslemede; ortadaki daire ya bezemesiz braklm veya bir ss rozeti haline getirilmitir. Sslemesiz braklan eserlerin bir ksmnda ieriye doru ukurlatrma sz konusudur. Gvde ssleme program genellikle kab epeevre dolaan ve ince profil kntlar ile snrlandrlm bir veya birka ss kua halindedir. Ss eritlerinde, hepsi yzeye gre kabartlan geometrik figrlerin yan sra hayvan figrlerinin de kullanld dikkat ekmekte, buna karlk yaz ve yaz taklidi kompozisyonlara yer verilmedii grlmektedir. ok eitlilik gsteren geometrik ss unsurlarnn balcalar; birbirine paralel profil hatlarndan meydana gelen zigzaglar, S kvrml veya keskin hatl zencirek frizi, irili ufakl dairevi kabaralar (Res. 17), inci motifi, profil hatlar ile meydana getirilen baklava dilimi, ters-doru damla biimi kabaralar, veya iki hatl sa rgs frizi, kalp motifi (Res. 18), hilal, gen veya daire eklinde ereve oluturan profiller, nce silmelerden meydana gelen kenar bordrleri arasna, dar birer friz meydana getirecek ekilde kabartlan inci dizisi, zencirek ve sa rgs, genellikle enli kuaklarn bir veya iki kenarnda uzanmaktadr.

195

Hayvan figrleri, eitlilik gstermekle birlikte, orijinleri tehis edilemeyecek kadar stilize durumdadr. Eserlerden birinde, bombeli yzn merkezinde bo braklan dairenin etrafnda yer alan kaln ss kuana, rozetler iinde st ste yerletirilmi ku iftleri (Res. 19), dierinde; ikin gvde yzeylerinin ortasnda yer alan rozet iine srt srta konumda ku iftleri, bir baka eserde de; iri dal ve kvrk yapraklardan meydana gelen bitkisel zemin zerinde koar vaziyette pars benzeri hayvan ve arslan figrleri grlmektedir (Res. 20). Sz konusu eserlerin boyun, taban ve kulp yzeylerinde ssleyici nitelikte unsurlara yer verilmemitir. Ancak, boyun blm, az meydana getiren profilasyonla hareketlendirilmi, kulplardan bir ksmnn cephesi profilli hatlarla kademelenmitir. Bezeme Teknii Bezemenin yer ald bombeli gvde yzeylerinde bask (prese) teknii kullanlmtr. Sz konusu teknikte; daha nceden hazrlanan kalplara hamurun prese edilmesi ile gvde formu yan sra sslemede meydana gelmektedir. Benzer Trdeki Dier Eserler Hakknda Ksa Bilgiler Samsat,22 Harran,23 Korucutepe,24 kaz buluntular arasnda yer alan matara biimi kaplar, az, boyun, gvde formu, hamur rengi-younluu, bezeme ve teknii bakmndan burada zelliklerini vermeye altmz eserlerle byk bir benzerlik iindedir. Ayrca Sarre tarafndan Frat ve Dicle rmaklar arasnda kalan blgede yaplan kazlardan kan ok saydaki matara,25 Jean Soustielin 12-14. yy. arasna tarihledii Kuzey Suriye topraklarna ait bir matara26 ve Arthur Lane tarafndan yaymlanm27 bir kap da form yan sra bezeme programndaki paralellikleri belirgin bir ekilde gzler nne sermektedir. Krevi-Konik Kaplar st blm yarm kre, alt konik bir grne sahip bu eserlerin fonksiyonu halen belirlenememi, eitli tartmalara yol amtr.28 Bat dillerinde kullanlan sphero-conical adnn kap formunu belirtmesi dolaysyla bizde krevi-konik terimini kullanmay ve fonksiyon bakmndan kesinlememi durumuna gre bir isim vermemeyi tercih ettik.29 Sz konusu eserler form bakmndan az, boyun ve gvdeden meydana gelmektedir.30 Form Az, salam durumda kalan eserlerden anlaldna gre krevi biimde yaplm, merkezine de gvdenin kullanm iin silindirik ufak bir delik almtr (Res. 21). Boyun, silindirik ksa bir blm halinde gvdeye balanr. Eserlerin bir ksmnda, az tarafndaki kenar, keskin bir hatla derinleerek aaya doru kavisle geniletilmitir.

196

Gvde formu birka kategoride incelenebilir: Birinci grupta, boyundan itibaren kademelenme ile yayvan bir st blm elde edilmi, daha sonra krevi formda devam ettirilen gvde, alt tarafa doru konik bir grn kazanarak kt bir ula son bulmutur (Res. 22). kinci grupta; boynun balant yerinden itibaren enli profillerle geniletilerek ikin krevi ekle dnen gvde, alt ksma doru bombeli konik grnle sivriltilmitir. nc grupta ise; boynun gvdeye balant hattn belirleyen profilden itibaren i bkey kavisli bir yzeyle balayan gvde, yayvanlatktan sonra aaya doru bask konik grn eklini almtr (Res. 23). Hamur Ak bej, kirli sar ve ak gri renkli ince taneli sk bir dokuya sahiptir. Yapm Teknii Eserlerin, az, boynun ve gvdesinin zerindeki izlerden anlaldna gre imalat esnasnda ark kullanlm olmaldr. Bezeme Sslemeye daha ziyade, krevi st blmnde yer verilmi, az saydaki eserin konik blme kadar olan ksm bu amala deerlendirilmitir. Elips, ters-doru damla biimi, dairevi, ok kollu yldz eklindeki kabaralar yan sra daire ve gen biiminde ereve oluturan profiller, dendane frizi ile rg kompozisyonu en belli bal geometrik motiflerdir. Bitkisel unsurlar ise bir ksm tamamen stilize edilmi eitli boyutta ve deiik yaprak saysna sahip iek motifleridir. Mask eklinde insan tasvirleri de az sayda eserde karmza kmaktadr. Eserlerde krevi st blm, ya birbirine paralel dorultuda uzanan ss kuaklarna ayrlm ya eit aralklarla yerletirilen dekoratif ktlelerle, (Res. 24) veya derinletirilmi hatlarla blmlere ayrlan gvde yzeyleri ierisine yerletirilen ss unsurlar ile bezenmitir. Ayrca az saydaki eserde, krevi yzey gen eklinde ya da i ie dairelerden meydana gelen profillerle dekoratif hale getirilmitir. Bezeme Teknii Ss unsurlar kazma ve bask teknii kullanlarak meydana getirilmitir. Bask teknii de iki ayr ekilde uygulanmtr. Ya dorudan yzeye baslan kalpla ssleme oluturulmu ya da nceden hazrlanan kalpla elde edilen dekoratif unsurlar daha sonra kap yzeyine aplike edilmitir. Yzeyleri dilimlere ayran hatlarda da kazma teknii kullanlmtr (Res. 25). Benzer Trdeki Dier Eserler Hakknda Ksa Bilgiler

197

ncelediimiz krevi-konik kaplar Samsat31 kazsndan kan ayn trde eserlerle gerek kap formu gerekse bezeme zellikleri bakmndan byk bir paralellik gstermektedir. Bu benzerlikler Rayy kaz buluntular,32 Washington zel Koleksiyonunu33 ve Philadelphia Sanat Mzesinde34 yer alan eserlerde de grlmektedir. Sarrenin Baalbek kaz buluntular35 ile Jean Soustielin tantt bir krevi-konik kapta36 form zellikleri yan sra, st gvde yzeyine aplike edilen dekoratif ss unsurlar bakmndan da ok benzerdir. Ayrca, Stockholm Akdeniz ve Yakn Dou Antik Mzesinde yer alan birok eser,37 A. Ghouchani ve C. Adle38 tarafndan tantlan ok sayda kap yan sra Nishapur39 kaz buluntular da birbirlerine son derece uygun blge ve dnem zellii gstermektedir. Kpler Az, boyun ve gvdeden meydana gelen kplerin byk ounluunda boyun evresine kulp ve ssleyici perde gibi elemanlar monte edilmitir. Form Az salam durumda gnmze ulaan eserlerden anlaldna gre kenarlar profilli tant yapan yass bir halka eklindedir. Ayrca eserlerin bir ksmnda ince profillerle kademelenmeye gidilmitir. Boyun, kplerin tamamnda silindir eklindedir. Ancak, bir ksmnda hafif bir kavisle ibkey bir grn kazanmasna karlk baz eserlerin yzeyinin yaklak 2/3 orannda bir ksmna, perde gibi yaplm dekoratif cephe yerletirilerek boyun ksmen kapatlmtr (Res. 26). Bunun dnda kalan blme de kulplar tutturulmu bu kulplar ile dekorlu hamur tabakas arasna da kemer biiminde balantlar yaplmtr. Gvde, eserlerin bir ksmnda kre, bir ksmnda da beyzi forma sahiptir. Beyzi grnl eserlerden anlaldna gre bu gruba giren kpler genellikle deiik formun birletirilmesi sonucunda olumutur. Sivri grnl yarm kre eklinde, kaidesiz en alt ksm zerinde kesik koni biiminde byke bir ara blm yerletirilmi bunun da zerine yine konik bir ksm oturtularak gvde tamamlanmtr. Boyun ve kulplar ile dekoratif nitelikteki perde de bu blme baldr. Kulplar, boynun evresini byk lde kaplayan dekoratif cephenin dnda kalan yzeye eit aralklarla genellikle adet yerletirilmitir. Boyun ve gvdenin kesik koni biimindeki st blmn ortalayacak ekilde geni birer kavisle tutturulan kulplar, yass kesitli hamurla yaplmtr. Hamur Ak bej renkli, ince taneli ve sk dokuya sahiptir. Yapm Teknii

198

Kplerde, boyun ile birka ksm halinde yaplarak birbirine eklenen gvde paralar arkta imal edilmi ve daha sonra birletirilmi olmaldr. Eserlerin ounun krk olmas sebebiyle gvdenin ka paradan meydana geldii tam tespit edilememektedir. Ancak ksmen veya tamamen salam vaziyette gnmze ulaan baz kp gvdelerinin deiik forma sahip paralarn birletirilmesi ile olutuu grlmektedir ve en alt blm sivri grnl yarm kre biimindedir ve zerine kesik koni eklinde byke bir ksm oturtulmu, bununda zerine orta blme oranla daha ksa, konik bir para yerletirilerek gvde tamamlanmtr. Kulplar ile dekoratif nitelikteki perdeler daha sonra boyun ile st gvde yzeyine tutturulmu olmaldr. Bezeme Kplerde, boyun yzeyi, boynu ksmen kapatan perde ve gvde, bezeme asndan deerlendirilmitir. Ssleme programnda geometrik, bitkisel ssleme yan sra insan ve hayvan figrlerine de yer verilmitir. Geometrik ss unsurlarnn balcalar; damla motifi, rozet, kabara, inci motifi, yumurta dizisi, S eklinde kvrm oluturan profiller ve rg motifleridir. Bitkisel bezeme olarak daha ziyade kvrm oluturan ince dal ve yapraklar yan sra yldzvari iekler ve palmiye aac (hayat aac?) grlr.40 Mask eklinde41 veya bada kurmu insan tasvirleri42 yan sra, olduka plastik ilenmi Uygur tipi kadn portrelerine43 de (Res. 27) yer verilmitir. Hayvan figrlerinden arslan ba44 ve pepee koar konumda resmedilen geyik45 tasvirleri ile C-S eklinde kvrm oluturan dallar arasndaki ejderler,46 dekoratif unsurlar olarak dikkatimizi ekmektedir. Genellikle parann birlemesinden meydana gelen kp gvdelerinden salam olarak gnmze ulaan az sayda eser vardr. Mevcut durumdan anlaldna gre gvde yzeyi; ince profillerden meydana gelen kenar bordrleri arasna, dar birer friz meydana getirecek ekilde kabartlan kabaralar ve helezoni kvrmlara serpitirilen inci motifleri ile ss kuaklarna ayrlm ve dekoratif unsurlar bunlarn arasna yerletirilmitir. Bunlardan bir ksm damla motiflerinin kompozisyonu ile meydana gelen bir zigzag eridi ile sslenmi (Res. 28), bir ksmnda da, bir sra dz, bir sra baaa dizilerek, birbirlerinin boluklarn dolduran sk grnl damla motifleri, konturlarn belirten profillerle ilenmi ve herbirinin iine ufak birer kabara yerletirilmitir. Dolaysyla gvde yzeyi, youn grnl ve yeknesak bir bezeme ile kaplanmtr. Nadir olarak st gvde blmnde, koar vaziyette pe pee sralanm hayvan (geyik) tasvirlerine de rastlanmaktadr. Eserlerden bir tanesinde az profilinin altnda yer alan boyun yzeyine rozet, damla motifi, kk kabara ve bada kurmu insan figrlerinden meydana gelen unsurlar aplike edilmitir. Ayrca, boynun gvdeye birletii blm evresine oturtulan bilezik cephesinde de bada kurmu insan figr kabartmalarndan bir friz oluturulmutur (Res. 29). Grup meydana getiren kplerde, boynu byk lde gizleyen dekoratif ktle, gvdenin st blmne, boyundan biraz aralk braklarak tutturulmutur. Boyun ile gvdenin st blmne bal

199

bulunan kulplar ve bunlar birbirine balayan dilimli kemer eklindeki unsurlarn d cepheleri, C-S eklinde kvrml dal ve ufak kabaralardan meydana gelen eritlerle sslenmitir (Res. 30). Gvdenin orta blmn st ve alttan snrlandran bordrler ile bu ksm blmlere ayran eritlerde; dilimli kemer eklindeki yzeylerde grlen motiflerin baz eserlerde aynen tekrarland grlmektedir. Bu dekoratif perdelere, belirli konumla Uygur tipi kadn yz47 ve arslan ba48 plastik bir ekilde kabartlmtr (Res. 31). Kadn portrelerinde kaln kalar, ekik gzler, oval yz, minik az ve zluf yan sra boyunda gen biimi sallantlardan meydana gelen gerdanlklar da dikkat ekmektedir. Eserlerde ssleme kompozisyonu bakmndan ana ema benzer olmakla birlikte baz motif ve figrlerde de farkllklar grlmektedir. Uzun sa rgl, kaftan giymi, elinde ylan ve kl gibi nesneler tutan figrler yan sra gen biimi iri bir yz, zayf gvde, kavisli kol ve bacaklar ile orantsz vcut blmlerine sahip ematik hatlarla tasvir edilen bir ok insan ayakta durur vaziyette gsterilmitir (Res. 31).49 Bezeme Teknii Bezeme teknii olarak bask barbutin, kazma ve ajur teknikleri grlmektedir. Bask (prese) tekniinde daha nceden hazrlanan kalplar, hamur yaken kap yzeyine baslarak ssleme meydana getirilir. Barbutin tekniinde, ya nceden hazrlanan kalpla ekillenen ve bezenen unsurun kap yzeyine aplike edilmesi veya rnga benzeri bir arala hamurun, kap yzeyine sklmas sz konusudur (Res. 32). Benzer Trdeki Dier Eserler Hakknda Ksa Bilgiler Gneydou Anadolu Blgesine ait eitli merkezlerden kan kabartma desenli kpler, snrlarmz dnda kalan Mezopotamya topraklarna ait rneklerle gerek form gerekse ssleme zellikleri bakmndan byk bir benzerlik iindedir. Nitekim, Mardin Mzesinde yer alan 25 envanter numaral kp ile Badat Mzesinde yer alan 26 envanter numaral kp50 adeta birbirinin kopyesi denilebilecek ekilde paralellikler gstermektedir. Badat Mzesinde yer alan 5 kp (Musulun batsnda,51 Sinjarda bulunan 4 kp52 Env.No: A.M. 5704, Env.No: A.M. 5706, Env.No: A.M. 7150, Env. No: A.M. 5755, ile Musulda ele geen Env. No: A.M. 5841 numaral kp53), Louvre,54 Victoria and Albert Mzeleri55 ile Berlin Dahlem Mzesinde56 (Musuldan), sergilenen kplerin burada tantmaya altmz eserlerle form yan sra, figratif ve bitkisel bezeme bakmndan da ayn kategoriye mensup olduklar grlmektedir. Bu eserlerde slup ve ileni nitelii bakmndan da baz farkllklar sz konusudur. zellikle realist unsurlarda yksek kabartma, stilize, hatta ematik unsurlarda ise yzeysel kabartma dikkat ekmektedir.57 Topraa gmlmesi dolaysyla alt ksmlarnn bezemesiz brakld58 anlalan kplerin, st blmlerindeki sslemede Orta Asya ve Babilonya slubuna birlikte rastland grlmektedir.59

200

zellikle kadn portreleri, arslan balar ile bada kuran figrler gibi plastik bir ekilde tasvir edilen kabartmalarn Orta Asya slubunda, ematik zellikteki yzeysel kabartma ile verilen unsurlarn da, eski Mezopotamya geleneini srdren Babilonya slubunda yapld ifade edilmektedir.60 Kabartma Desenli Srsz Seramiklerin, Mezopotamyadaki retim Merkezleri ve Tarihlendirilmesi Kabartma desenli srsz seramiklere, usta transferleri, ithal-ihra ve yakn komuluk ilikileri dolaysyla slam dnyasnda, Orta Asyadan Kuzey Afrikaya kadar ok geni bir corafyada rastlanmaktadr.61 Ancak, arlk merkezini Kuzey Mezopotamyann oluturduu,62 buradaki ehirlerin ayn zamanda bir retim merkezi olduu ve younluun gneye doru gittike azald deiik aratrmaclar tarafndan ileri srlmektedir.63 Nitekim, Samsat kaz buluntular64 arasnda yer alan ayaklar65 ile Ani ve Hasankeyfte bulunan frnlar blgedeki yerel retimin varln ortaya koymaktadr. Ayrca snrlarmz dnda kalan Kuzey Mezopotamya topraklarndan Musul, Takrit ve Samarrada, F. Sarre tarafndan gerekletirilen kazlardan, ok sayda kabartma desenli srsz seramik kt66 ve bugn olduu gibi o zaman da ileyen bir frnn Musulda67 olmas gerektii ifade edilmektedir. Herzfeldde, blgede yapt almalar srasnda ok fazla sayda kard seramikler dolaysyla bir frnn Niliyyah, bir baka frnn da Samarrann dousundaki Ghanaurda olmas gerektiini vurgular.68 Mezopotamyadaki youn retimin nemli merkezlerinden biri olarak ifade edilen Rakkada, J. Sauvaget tarafndan da bir frn ortaya karlmtr.69 ncelediimiz kabartma desenli srsz seramikler zerinde, tarih belirten kitabe kaytlarna rastlanmamaktadr. Ancak, Diyarbakr topraklarndan karlm, halen Louvre Mzesinde sergilenmekte olan, bask teknii ile bezeli srsz bir testi zerinde yer alan M. 1215-16 tarih70 kayd, zerinde altmz eserlerin tarihlendirilmesine ok katk salamtr. Kuzey Mezopotamya orijinli olan bu eser yan sra, tarihlendirme asndan nemli bir bilgi kayna da, halen Adyaman Mzesindeki kaz buluntular arasnda yer alan srsz, kabartma desenli seramiklerdir. Sz konusu eserler 1185-1260 arasnda tarihler tayan sikkelerin youn olarak bulunduu tabakalarda ele gemitir.71 Gerek Louvre Mzesinde yer alan testinin zerindeki M. 1215 tarihi, gerekse Samsat kazsndan kan 1185-1260 arasnda tarihler tayan sikkeler burada tantmaya altmz eserlerin tarihlendirilmesine ok byk k tutmakta ve yabanc aratrmaclar tarafndan yaplan 12-14. yy.lar arasndaki tarihlendirmeleri de dorulamaktadr.72 Bu tarihler arasnda, Kuzey Mezopotamya topraklarn Artuklularn; Hasankeyf, Mardin ve Harputta blgeyi kol halinde idare ettikleri bilinmektedir.73 Dolaysyla sz konusu eserlerin bu Trk devletlerine ait olduu sylenebilir. 1 Mezopotamyann gemi dnemleri hakknda bkz: K. Bittel (ev. H. ambel), n Asya

Tarih ncesi alar, Msr, Filistin, Suriye 1945; A. M. Mansel, Eski Dou ve Ege Tarihinin Ana hatlar, stanbul 1945; . Gnaltay, Trk Tarihinin lk Devirlerinden Yakn ark, Elam ve

201

Mezopotamya, Ankara 1987; . Gnaltay, Yakn ark III, Suriye ve Filistin, Ankara 1987, Ayrca blgedeki slam fetihleri ve daha sonraki dnemler hakknda bkz: R. Mantran, (ev: . Kayaolu), slamn Yayl Tarihi (VII-IX. Yzyllar), Ankara 1981; B. ok, slam Tarihi Emeviler-Abbasiler, Ankara 1968; M. F. Kprl, Artuklular, slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul 1940, s. 617-625; M. Houtsma, (ev: K. Burslan), Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, stanbul 1943; . Artuk, Mardin Artukoullar Tarihi, stanbul 1944; O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, Ankara 1983. Mezopotamyadaki yerleim yerlerini gsteren harita iin bkz: B. Hroudo, Vorderasen I, Mnchen 1971, Harita II. 2 Bu konuda bkz: K. Bittel, a.g.e., s. 100; M. Joukowsky, Field Archaeology, Tools and

Tecniques of Field Work for Archaeologists, Newyork 1980, s. 332. 3 T. R. Hester-R. F. Heizer-J. A. Graham, Field Method in Archaology, California 1975, s.

220-221; M. Joukowsky, a.g.e, s. 332. 4 5 Bkz: not. 1. Seramik sanatnn ortaya kndan sonra binlerce yl sren geliimi iinde imalat teknii

ve ssleme aamalar izlenebilmektedir. nceleri elle ekillendirilen anak mlek ve benzeri seramik eyann yapm iin daha sonra ark kullanld blinmektedir. ark kullanmnn Mezopotamyada M.. 3000 yllarnda ortaya kmas konusunda bkz: E. Cooper (ev: mr Bakrer), Seramik ve mlekilik, stanbul 1978, s. 10. Ayrca seramik sanatnn prehistoric dnemden itibaren balca kltrlere ait dnemleri ve genel kronoloji ile teknik zelliklerini zetleyen tablo iin bkz: J. Soustiel, La Ceramique Islamique, Le Guide Du Connaisseur, Fribourg 1985, s. 392-395. 6 Ortaa Dnemi kazlar hakknda geni bilgi iin bkz: . Yetkin, Trkiyede 50 Yl inde

Yaplan Trk Sanat ile lgili Kazlar, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, stanbul 1973; Anonim (T. C. Kltr ve Turizm Bakanl, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl), Kaz Sonular Toplants, S. II-XX, Ankara.

Srsz seramikler iinde bask teknii ile sslenmi bir grup eser incelenmitir. Bkz: G.

Tunel, Anadoluda Trk Devri Prese Sslemeli Srsz Seramikler, (A. . Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi). Ankara 1992. Bu konu ile balantl yaplan dier tezler hakknda bkz: . Ayta, Elaz Mzesindeki Seluklu Dnemi Srsz Seramikleri (S. . Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya, 1989; L. Bulut, Samsat Ortaa slami Devir Srsz ve Tek Renkli Srl Seramikleri, (E. . Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi), zmir 1991. Srsz Seramiklerle lgili kapsaml bibliyografya iin bkz: G. Tunel, Matara Biimi Srsz Kaplara Anadoludan 12-13. yzyla Ait rnekler, XII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1999, s. 633 (not. 2); G. Tunel, Anadoludaki Barbutin Dekorlu Kpler, Prof. Dr. Haluk Karamaaralya Armaan, Ankara

202

2001, G. Tunel, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesindeki Testiler, Prof. Dr. Gnl neye Armaan, zmir 2002 (not. 1). 8 Trk ve slam Eserleri Mzesinde tehir edilen kabartma desenli srsz testiler hakknda

bkz: G. Tunel, stanbul Trk ve., 9 Barbutin (barbatine) teriminin anlam iin bkz: L. Reau, Dictionaire Ilustre Dart et

Archeologie, Paris 1930, s. 44; G. Reitlinger, Unglazed Relief Pattery From Northern Mesopotamie, Ars Islamica, V. XV-XVI, Baltimore 1951, s. 11-22 (s. 12); H. Knell-H. G. Sperlich, Ullstein Kunstlexikon, Berlin 1967, s. 66; J. Soustiel, La Ceramique Islamique, Le Guide Du Connaisseur, Fribourg 1985, s. 383; Websters Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, New Jersey 1986, s. 119; E. Lucie-Smith, The Thames and Huston Dictionary of Art Terms, London, 1988, s. 25; Z. Rona, Barbutin, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. I, stanbul 1997, s. 193. Ayrca Barbutin tekniinin uygulama ekli iin bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 12. 10 Burada tantmaya altmz eserlerle, Samsat kaz buluntular arasndaki

karlatrmalar iin bkz: G. ney, 1978-79 ve 81 Yl Samsat Kazlarnda Bulunan slam Devri Buluntularyla lgili lk Haber, Dokuz Eyll niversitesi, II. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu Bildiri zetleri, (18-20 Kasm) 1982, zmir, s. 23-24; G. ney, 1978-79 ve 81 Yl Kazlarnda Bulunan slam Devri Buluntularyla lgili lk Haber, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi I, zmir 1982, s. 71-80; G. ney, Samsat Kazlarnda 12-13. Yzyl Seramii, Dokuz Eyll niversitesi, II. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu Bildirileri (18-20 Kasm 1982), zmir 1984, s. 218-227; G. ney, Erken Dnem Anadolu Trk slam Seramii (12-14. Yzyllar), Antika, S. 27, stanbul 1987, s. 16-22; G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992 (3. Bask); L. Bulut, a.g.t, L. Bulut, Kabartma Desenli Samsat Ortaa Seramikleri, Sanat Tarihi Dergisi VII, zmir 1994, s. 1-18; L. Bulut, Samsat Ortaa Seramikleri, zmir 2000. 11 Ahlatta bulunan seramiklerle ilgili bkz: B. Karamaaral, Ahlatta Bulunan Bir ini Frn,

Yllk Aratrmalar Dergisi III, Ankara 1981, s. 67-70; B. Karamaaral, Ahlat Seramik Ekol, A. . lahiyat Fakltesi, slam limleri Enstits Dergisi V, Ankara 1982, s. 391-462; T. Yazar-T. Deirmenci, Ahi Kazlarnda Ele geen Bask Teknikleri Srsz Seramikler, E. . Sanat Tarihi Dergisi IX, zmir 1998, s. 151-161;. 12 Korucutepe seramikleri iin bkz: . Bakrer, Korucutepe, V. 3, Amsterdam, New York,

Oxford 1980. 13 Harran Seramikleri iin bkz: N. Yardmc, 1985 Harran Kaz ve Restorasyon almalar,

VIII. Kaz Sonular Toplants I, (26-30 Mays) Ankara 1986, s. 273-296. 14 Snrlarmz dnda kalan Mezopotamya topraklarndan km bask teknii ile sslenmi

iki testi iin bkz: F. Sarre, Die Keramik m Euphrat Und-Tigris Gebiet, Berlin 1921, Tafel IX (1, 6); ve F. Sarre und E. Herzfeld, Archaologische Reise, m Euphrat-Und Tigris-Geberit, Berlin 1921, (Res. 1,

203

6); Yine bu blgeden km baka testiler iin bkz: F. Sarre, Keramik Und Andere Kleinfunde Der Islamischen Zeit Von Baalbek, Leipzig 1925, s. 6. 15 16 A. Lane, Early Islamic Pattery, London 1960, 56-a. Ad geen testi hakknda bkz: E. Khnel, Islamic Arts, London 1963, s. 89; ve E. Khnel,

Islamische Kleinkunst, Braunschweig, 1963, s. 96. 17 18 19 (fig. 41). 20 Bu kaplara Hac Mataras denmesi hakknda bkz: F. Sarre, Die Keramik m, s. 31; J. G. Migeon, Manuel Dart Musulman, Paris 1927, s. 180-181 (fig. 329). O. Grabars, Muqarnas, Leiden 1989, s. 12. R. L. Hobson, A. Guide to the Islamic Pottery of the Near East, London 1932, s. 32-34,

Sauvaget, Syro-Mesopotami-ennes Du XIV Siecle Tome I, Paris 1932, s. 2de bu eserlere hac mataras isminin verilmesini hakl gsterecek bir delil olmad, tam tersine bu eserleri ssleyen yaz ve armalar, bunlarn daha ziyade asker snf ile dini olmayan bir mteri snf iin yapldklarn gstermektedir demektedir. 21 Anadoluda deiik mzelerde yer alan benzer formlu matara biimi kaplar iin bkz: G.

Tunel, Matara Biimi.; . Ayta, Elaz Mzesinde Bulunan Seluklu Dnemine Ait Sslemeli Srsz Mataralar, Krkambar, Kltr Sanat ve Edebiyat Dergisi, Y. 1, S. 3, Malatya 1991, s. 26-27; L. Bulut, Kabartma Desenli Samsat., s. 5-7; G. ney, Pottery from the Samosata Excavations. 1978-81, The Art of the Seljuqs in ran and Anatolia Procedings of a symposium held in Edinburg in 1982 (Ed. R. Hillenbrand), California 1994, s. 286-292. 22 23 24 25 Bkz. Not. 10. Bkz. Not. 13. Bkz. Not. 12. Karlatrma rnekerli iin bkz: Sarre, Keramik Und Andere., s. 7, s. 8 (abb. 19), s. 11

(Abb 25). Ayrca bkz: J. Sauvaget, Syro. Mesopotamiennes., s. 2; E. Bear, Jeweld Ceramics From Medieval Islam: A Note on The Ambiguity of Islamic Ornament, Muqarnas, Leiden 1989, s. 83-97. 26 27 28 J. Soustiel, La Ceramique., s. 132. A. Lane, Early Islamic Pottery, London 1947 s. 27-28. L. 57. Krevi-konik kaplarn fonksiyonlar ile ilgili ok deiik grler sz konusudur. Baz

aratrmaclar, bunlarn el bombas olabilecei grndeler. Bu konuda bkz: F. Sarre, Keramik und

204

Andere., s. 21; J. C. Gardn, Lashkar Bazar Uhe Residence Royale Ghaznevide Tome XVIII, Paris 1963, s. 51; K. A. C. Creswell, A Bibliyography of The Architecture, Arts and Crafts of Islamic, Cairo, 1960, columns 581-582; Ayrca M. Mercierin bu konudaki gr hakknda bkz: R. Ettinghausen, The Uses of Sphero-Conical Vessels in the Muslim East, Journal of Near Eastern Studies, V. XXIV (January-October 1965), Chicago 1965, s. 218-229 (s. 218). Parfm, ila gibi svlarn muhafaza kab olmas ile ilgili A. S. Lanein bu konudaki dncesi hakknda bkz: R. Ettinghausen, a.g.m., s. 224, ayrca bu gr destekleyen W. Hauser ve C. K. Wilkinsonun dncesi ile ilgili bkz: R. Ettinghausen, a.g.m., s. 226; H. Seyrig krevi-konik kaplarn bir ksmnn zerinde islere rastlanmas dolaysyla bu eserlerin ate krg olarak kullanlm olabileceini ileri srmektedir. Ona gre, ii dolu kabn azna taklan bir boru ocaa uzanmakta, snma sonucu kaynamaya balayan su, azdaki boru vastasyla ate zerine buhar flemektedir. H. Seyrigin bu konudaki dncesi iin bkz: H. Seyrig, Flacon, Grenades? Eolipiles? Syria, XXXVI, Paris 1959, s. 81-89 ve J. Dumaray, Eolipiles Stria, Revue DArt Oriental Et DArtcheologie, Tome XLII, Paris 1965, s. 75. W. L. Hildburg ile J. Dumarayda, Henri Seyriq ile ayn gr paylatklarn bu kaplarn ate kr veya ate yakmak iin kullanlan ate tututurucusu olabilecei hakknda bkz: W. L. Hildburg, Aeolipiles as Fire blowers, Archaeologia 94, 1951, s. 27-55; J. Dumaray, a.g.m., s. 75; K. Adahl, Seven Spheroconical Vessels n Stockholm, Museum of Mediterranean And Near Eastern Antiquities Medethavsmuseet, Bulletin 30, Stockholm 1997, s. 61; R. Ettinghausen bu eserlerin civa kab olarak kullanlm olabilecei grndedir. Bkz: R. Ettinghausen, a.g.m., s. 226. Ayrca N. F. Vysotski ve W. Lenz tarafndan da bu dncenin paylalmas ile ilgili bkz: R. Ettinghausen, a.g.m., s. 219. Bira, merubat ve fugga koymak amac ile yaplm olabilecei hakknda bkz. A. Ghouchoni-C. Adle, Sphero-conical Vessel As Fuqqa or A Gourd For Beer, Muqarnas, An Annual on Islamic Art And Architecture, C. 9. Leiden 1992, s. 74-75, 77. Mehmet nderde bu tip eserlerin, Cami, Trbe gibi yaplarda aydnlatmay salayan ve kemer gergilerine aslan kandiller arasnda kandil toplar olabileceini sylemektedir. Bize gre; bu tr eserlerin el bombas olmas pek muhtemel grnmemekte, nk dmana atlacak bir nesnenin sslenmesinin mant anlalamamaktadr. Krk fonksiyonunu karlayacak zellikleri tad da sylenemez. ok fazla sayda ele gemi olmas sebebiyle cva kab olma ihtimali ortadan kalkmaktadr. Aznn zerinde yer alan ok ufak apl delik de iecek kab olmasn engellemektedir. Kandil topu olabilmesi de mmkn grlmemektedir. nk insanlarn yukar asacaklar bir nesnenin, grnmeyecek st krevi blmn sslemesi mantk ddr. Bize gre, bu eserlerin ancak parfm kab olarak kullanlm olabilecei dnlmektedir. Ancak bu dncemizi ispatlayacak deliller de sz konusu deildir. 29 30 Bkz: H. Seyrig, a.g.m.; A. Ghouchan-C. Adle, a.g.m., K. Adahl, a.g.m. Yaptmz Literatr almas srasnda balk ve ku formlu kap rnekleri de tespit

edilmitir. Uzbekistan Namangon Blgesi ile Nishapurdaki balk formlu kaplar hakknda bkz: R. Ettinghausen, a.g.m., s. 227; ayrca ku formlu kaplar hakknda da bkz: A. Ghouchani ve C. Adle, a.g.m., s. 72.

205

31 32 33 34 35 36

Bkz. not. 10. R. Ettinghausen, a.g.m., levha XLV-B, plate XLV-C. R. Ettinghausen, a.g.m., levha L-A. R. Ettinghausen, a.g.m., levha L-B. F. Sarre, Keramik Und Andere., s. 20-22, (Abb. 66). Jean Soustiel, La Ceramique., s. 132. Bu kabn J. M. Rogers Koleksiyonuna ait olduu

ifade edilmektedir. 37 38 A. Karn, a.g.m., s. 56 (Fig. 1), s. 56 (Fig. 2, 3, 4, 5), s. 58 (Fig. 6, 7, 8). A. Ghouchani-C. Adle, a.g.m., s. 73 (Fig. 1), s. 74 (Fig 2, 3), s. 75 (Fig. 4, 5, 6, 7), s. 76

(Fig. 8, 9, 10, 11), s. 77 (Fig. 12, 13), s. 80 (Fig. 18). 39 40 Charles K. Wilkinson, Nishapur, Pottery of the Early Islamic Period, Newyork, s. 353. Bu konuda bkz: G. ney, Artuklu Devrinden Bir Hayat Aac Kabartmas Hakknda,

Vakflar Dergisi, S. VII, stanbul 1967, s. 117-125; G. ney, Anadolu Seluklu Sanatnda Hayat Aac Motifi, Belleten C. XXXII, S. 125 (Ocak 1968) Ankara 1968, s. 25-20. 41 Bkz: G. ney, Sun and Moon Rosettes in the Shape of Human Heads in Anatolian

Seluk Architecture, Anatolica III, (1969-70), s. 195-203. 42 Bkz: E. Esin, Bada ve kmek Trk Tresinde ki Oturu eklinin Kadim konografisi,

Sanat Tarihi Yll III, stanbul 1970, s. 231-242. 43 Uygur minyatrlerindeki ve duvar fresklerindeki kadn portrelerinin karlatrmas iin bkz:

H. B. Kunter, Trk Vakflar ve Vakfiyeler, Vakflar Dergisi, S. II Ankara 1938, s. 103-129 (Res. 8); G. M. Meredith-Owens, Orta Asya Trklerinde Manihailik, Trk Kltr El Kitab, C. II, Ksm Ia, s. 186310, Lev. V, VI, VIII, X, XII-A, XII-B, XVIII, XV; E. Esin, Burkan ve Mani Dinleri evresinde Trk Sanat, Trk Kltr El Kitab, C. II, Ksm Ia, stanbul 1972, s. 311-416 ve 483 (Res. 2), s. 484 (Res. 3), s. 485 (Res. 6), s. 488 (Res. 7) Lev. XXI, Lev. XXIII, Lev. XXIV, Lev. XXVIII; E. Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978, (Lev. XLIII), (Lev. LXXXVI/d); E. Esin, Early Turkish Culture, Ankara 1985; . Ssl, Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Giyimi, Ankara 1989, s. 204; G. nal, Trk Minyatr Sanat, Ankara 1995, s. 6-9; G. ney, Sun and Moon., s. 195-203. 44 Arslan tasvirleri ile ilgili balca yaynlar hakknda bkz: S. gel, Seluk Sanatnda ift

Gvdeli Aslan Figr, Belleten C. XXVI, S. 103, Ankara 1962 s. 529-538; G. ney, Nide Hdavent Hatun Trbesi Figrl Kabartmalar, Belleten, C. 31, S. 122, 1967, s. 143-167; G. ney, Anadoluda Seluk Geleneinde Kulu, ift Bal Kartall, ahinli ve Arslanl Mezar Talar, Vakflar Dergisi, S. 8,

206

Ankara 1969, s. 283-295; G. ney, Anadolu Seluk Mimarisinde Arslan Figr, Anatolia (Anadolu), C: XIII, Ankara 1971, s. 1-64. 45 Geyik tasviri ile ilgili balca yaynlar hakknda bkz: B. gel, Trk Mitolojisi I, Ankara 1971,

s. 570-582; Y. oruhlu, Trk Resim Sanatnda Hayvan Sembolizmi, stanbul 1992. 46 s. 93. 47 48 49 Bkz: not 43. Bkz: not 44. Bu figrlerden dirsekleri yanlara alm, ellerini gslerinde birletiren kadnlarn Ejder tasvirleri ile ilgili balca yaynlar hakknda bkz: E. Esin, slamiyetten nceki..., s.

100; E. Esin Trk Kozmolojisi, 1979, s. 45; s.; O. Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul 1941,

meneinin eski dou tanralar Ninmach ve Ishtar olmas ve bunlarn tahminen hicri takvimin ilk yzyllarna tarihlenmesi hakknda bkz: F. Sarre, Die Keramik Im., s. 17, Bu figrlerin Hitit karakterli olduu konusunda bkz: G. Migeon, LOrient Musulman, Paris 1922, s. 15. 50 G. Reitlinger tarafndan 12-13. yzyla tarihlendirilen bu kp hakknda bkz: G. Reitlinger,

Unglazed., s. 16;. 51 Mezopotamyada bilhassa Musul ve evresinde byk kplere Habb ad verildii ve

blgede habblardan bir ksmnn genellikle Barbutin Seramik olarak adlandrlmas hakknda bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 12. 52 53 54 Bkz: G. Reitlinger, a.g.m., Fig (16), (17-18), (19-20), (21). Bkz: G. Reitlinger, a.g.m., Fig 22. Bu eser iin bkz: F. Sarre, slamische Tongefasze Aus Mesopotamien, Jahrbuch der

Kniglich Preussischen Kunstsammlungen, Jahr. XXVI, Heft II, Berlin 1905, s. 4 (Res. 4), Yazar ayrca bu krk eseri tamamlayan izimini de yapmtr. Ayrca bkz: G. Migeon, Manuel Dart Musulman Arts Plastiques Et Industriels, Paris 1927, s. 178 (Res. 328); G. Reitlinger, a.g.m., Fig. 14; G. Migeon, LOrient Musulman., Fig 20. 55 (Fig. 327). 56 Musuldan getirilen bu kp hakknda bkz: R. Ettinghausen, Studies in Muslim Iconography, Ad geen kp iin bkz: F. Sarre, Islamische Tongefasze., s. 3 (Abb: 3); J. Strzygowski,

Altai-ran Und Vlkerwanderung, Leipzing 1917, s. 261 (Abb: 206); G. Migeon, Manuel Dart., s. 179,

Unicorn, Washington 1950, Pl. 31 (Left); E. Khnel, Islamische., s. 97 (Abb. 53); E. Khnel, Islamic., s. 90 (Fig. 53).

207

57 58 59 60 61 62

Strzygowski tarafndan belirtilen bu konu hakknda bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 17. Bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 16. Bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 12-13. J. Strzygowskinin bu konudaki dncesi hakknda bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 17. Bkz: G. Reitlinger, a.g.m., s. 12. Mnih Etnorafya Mzesinde tehir edilen srsz, kabartma desenli bir testinin zerinde

bulunan Al Amid yazs dolaysyla, Sarrenin bu enterasan seramik trnn Yukar Dicle blgesinde zellikle Diyarbakrda aranmas gerektii hakknda bkz: F. Sarre, Die Keramik., s. 20. Ayrca bu trdeki eserlerin zellikle Kuzey Mezopotamyadaki yerleim merkezlerinden karld Gney Mezopotamyada bu kaplara ender rastland hakknda bkz: F. Sarre, Keramik, Und., s. 6 ve F. Sarre, Die Keramik., s. 20. 63 F. Sarre, Die Keramik von Samarra Berlin 1925, s. 6; F. Sarre, Die Keramik im Euphrat-

Und Tigris Gebiet, Berlin 1921, s. 20. 64 65 Samsat kaz buluntular hakknda bkz: not 10. Samsat kaz buluntular arasnda yer alan ayan, yarm braklm pek ok seramiin

yansra burada bulunmu bir frnn Samsatta blgesel bir seramik retiminin varln ortaya koymas hakknda bkz: L. Bulut, a.g.m., s. 17. 66 Sarrenin Frat ve Dicle rmaklar arasnda kalan blgede zellikle Musul, Takrit ve

Samarrada yapt kazlardan kan ok sayda eserin Berlin slam Eserleri Mzesinde sergilenmesi hakknda bkz: F. Sarre, Keramik, Und., s. 6. Hatta yine bu kazlardan kan bir kalbnda ayn mzede 2308 Envanter Numaras ile kaytl olduu belirtilmektedir. Ayrca yine Dicle ovasnda Musul, Takrit ve Samarrada yaplan kazlardan kan kabartma desenli srsz pek ok eserin bugn Kaiser Friedrich Mzesinde sergilenmesi hakknda bkz: F. Sarre, Die Keramik., s. 19; Mnih Etnorafya Mzesinde sergilenen, zerinde Al Amid yazs bulunan srasz bir testi hakknda bkz: F. Sarre, Die Keramik., s. 20. 67 68 69 Bkz: F. Sarre, Die Keramik., s. 19. Bkz: F. Sarre, Die Keramik., 15. Rakkada bulunan frn hakknda bkz: J. Sauvaget, Tessons de Rakka, Ars Islamica, V.

XIII-XIV, Michigan 1948, s. 34. 70 M. 1215 tarihli eser iin G. Migeon, Manuel., s. 180de, Louvre Mzesinde yer alan,

kk bir koleksiyona dahil kap M. 1213 tarihini tamaktadr demektedir. Yine ayn yazar, G.

208

Migeon, Orient., s. 15te bu eser Mokri tarafndan M. 1216da yaplmtr eklinde bir ifade kullanlmtr. Yazar, tahminimize gre her iki eserinde de ayn kaptan bahsettiini, sadece hicri takvimi, miladi takvime evirirken hata yaptn dnmekteyiz. G. Migeon, H. 612nin, Miladi karl olarak bir eserinde 1213, dier eserinde 1216 demektedir. Halbuki, F. R. Unat, Hicri Tarihleri Miladi Tarihe evirme Klavuzu, Ankara 1974, s. 42de, H. 612nin karl M. 1215 gzkmektedir. Ayrca Muhtemelen, R. Koechlin ile R. L. Hobsonda, G. Migeona dayanarak 1216 tarihini vermektedir. Bu konuda bkz: R. Koechlin, Le Ceramiques Musulmanes de Suse Au Musee Du Louvre, Memorres De La Mission Archeologique De Perse, Tome XIX, Paris 1928, s. 30 ve R. L. Hobson, A Guide to the Islamic Pottery of the Near East, Londres 1932, s. 33. 71 Samsat kazsndan km ok saydaki srsz seramiklerle ilgili envanter filerinden

yararlanmamz konusunda her trl kolayl gsteren Prof. Dr. Sayn Aliye ztene sonsuz teekkrlerimi sunarm. Ayrca sikkelerdeki 1185-1260 arasndaki tarih snrlar, Samsat kazsna ait birok envanter fiinin gzden geirilmesi sonucu tarafmzdan belirlenmitir. 72 (not 49). 73 Bu konuda bkz: not 1 ayrca bkz: G. Tunel, Matara Biimi., s. 647 (not 26); G. Tunel, Bkz: G. Tunel, Matara Biimi., s. 647 (not 25) ve G. Tunel, Barbutin Dekorlu., s. 262

Barbutin Dekorlu., s. 264 (not 55).

209

Germiyanoullar Beyliinde Mimari / Prof. Dr. A. Osman Uysal [s.126-132]

anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Anadolu Seluklu Devletinin kyle birlikte ortaya kan beyliklerden olan Germiyanoullar (M.1300-1429); Ktahya merkez olmak zere en geni snrlaryla Afyon, Uak, Denizli, Kula ve evrelerinde hkm srmlerdir. Ankara Savan takip eden yllarda beylik, Osmanl nfuzu altna girmi ve II. Murad Devrinde Yakub Beyin vasiyetnmesiyle Germiyanl topraklar Osmanllara braklmtr. Devlet tekilat yapsna sahip oluu, asker ve siyas nfuzu, kltr hayatna katklaryla dnemin nde gelen egemenliklerinden birisi durumundaki Germiyanoullar Beylii, bu zelliklerine ramen; Beylikler Devri tarihi iin yaplan genellemelerin dna kamamtr. Devaml alkant hlindeki siyas ortam, zaman zaman vuku bulan Karamanolu basks ve topraklarndaki ksa sreli ya da kesintili Osmanl hkimiyeti -muhtemelen bunlarla birlikte ekonomik zorunluluklar-, beyliin imar faaliyetlerini de olumsuz ynde etkilemi ve geni boyutlu, byk klliye niteliinde yaratmalar yerine; genellikle mtevzi, abuk tamamlanabilecek yaplar ortaya koymulardr. Btn bu karklk ve kesintilere karlk, Germiyanolu sahas kltr hayatndaki canllyla dikkati eker. Daha sonralar Osmanl airleri arasnda zikredilen, Trke telif ve eviri eserleriyle tandmz eyholu Mustafa, Ahmed, Ahmed D ve eyh Sinan gibi ahsiyetler Germiyanl saraynda yetimilerdir. Yine mehur Germiyanl limi ve kads Hac Halil olu shak Fakih, Beylikler Devri ulemsnn nde gelen isimlerindendir. Ktahyadaki Vcidiye Medresesinin II. Yakub Bey yllarndaki mderrisi Molla Vcid, dnemin limleri arasnda yer alr. II. Yakub Beyin Ktahyadaki imaretine koydurduu Ta Vakfiye, Beylikler Devri Trkesinin en nemli belgeleri arasnda olup; Trk tarihinde Gktrk ve Uygur Devri yaztlarndan bu yana ndiren karlalan yazl ta bideler arasnda ayr bir deere sahiptir. Germiyanoullar, hkimiyetleri altndaki blgedeki yerleimlerde kendi gleriyle orantl bayndrlk eserleri meydana getirirken, bir taraftan da Ktahyadaki Balkl Cmi ve Denizli Ulu Cmii gibi Seluklu yaplarn tamir ettirmilerdir. Bu sahada Yldrm Byezid Devri iinde, M. 1390-1402 ylar arasndaki geici Osmanl egemenlii srasnda Ktahya Ulu Cmii ina veya ihya edilmi, Ktahyada Takvaclar Cmii, Afyon Kbe Mescidi ve Afyon Ak Mescit yaptrlmtr. Afyondaki Ulu Cminin minaresi de Yldrm Devrinde yenilenmi olmaldr. Germiyanolu sahasndaki ehir, kasaba ve kylerde ina edilen eserlerin birou zamanla yklp yok olmu; bir ksm ise tmyle yenilenerek asl niteliklerini yitirmilerdir. Bu arada, baz yaplarn sadece kitbeleri gnmze ulaabilmitir. Binalarn ounun ortadan kalkmasndaki temel etkenler arasnda; yrenin deprem kuanda bulunmasnn yan sra, insan eliyle yaplm tahribat ve ykmlar n planda gelmektedir.

210

Bu dnemde meydana getirilen Ktahya II. Yakub Bey Klliyesi (M. 1411-1414), Ktahya shak Fakih Klliyesi (M. 1420-1434) ve Simav Babuk Bey Klliyesi (XV. yzyln ilk eyrei) fazla iddial olmayan yap topluluklardr. Ktahya-Afyon arasndaki gzerghta yaplan Yeniceky Klliyesi; han, mescit ve emeden oluan birimleriyle, zellikle Osmanl sahasnda gelime gsteren menzil klliyelerinin nclerinden saylabilir. Yukarda isimleri verilen ehir klliyelerinden shak Fakih ve Babuk Bey klliyelerinde de yap adeti gememektedir. shak Fakih Klliyesi cmi, medrese ve emeden oluurken; Babuk Bey Klliyesinde cmi, hamam ve han bulunmaktadr. Buna karlk II. Yakub Beyin klliyesi imaret, buna bitiik trbe, medrese ve ktphneden meydana gelmektedir. Vakfiyede ad geen mescit mstakil bir bina olmayp, imaretin eyvanlarndan biridir. Klliye yaknnda yer alan ve yakn zamanlarda kazsna balanlan Yeni Hamam, klliyenin asl paras olmayp, elebi Sultan Mehmed tarafndan satn alnarak, vakfa gelir temini amacyla Yakub Beye verilmitir. shak Fakih Klliyesinin emesi, Babuk Bey Klliyesinin han ve Yakub Bey Klliyesinin medresesi yklarak ortadan kalkmtr. Germiyanl ileri gelenlerinden Sungur Beyin Kulada ina ettirdii ribat (kervansaray; M. 135657), cmi ve hamam da bir klliye tekil etmi olmalyd. Fakat bu yaplarn tm yklm ve geriye kervansarayn kitbesi kalmtr. ster menzil klliyesi, isterse ehir klliyesi karakterinde olsunlar, Germiyanoullar Devri klliyelerinde bamsz yap says gememektedir. Bunlarn birbirleriyle ilikilerinde belli bir kompozisyon zellii izlenmemektedir. Yaplar rastgele bir dzen ierisinde, ou zaman toporafyann ve o zamanki sokak dokusunun izin verdii ekilde yerletirilmilerdir. Dikkati eken bir dier nemli husus -Kula Sungur Bey Klliyesi hari- ad geen klliyelerin, XV. yzyln ilk eyrei iinde, yni Germiyanllarn Osmanl himayesine girdikleri yllarda yaplm olmalardr. Germiyanoullar devri mimarisini yap gruplarn dikkate alarak inceleyecek olursak; bu dnemde ina edildiklerini bildiimiz Gediz Ulu Cmii, uhut Ulu Cmii, Sandkl-Alamescit (Alacamescit) Ky Cmii, Tavanl-Beyky Dede Bal Cmii, Tavanl Ulu Cmii ve Emet Ulu Cmii orijinal zelliklerini yitirip, tmyle yenilenerek bugne gelebilmilerdir. Kula Sungur Bey Cmii ve Denizli Alemah (Kurunlu) Cmii ise yklarak ortadan kalkmlardr. Ktahya Yukar Kale Cmii (M. 1378), Sandkl Ulu Cmii (M. 1378), Uak Ulu Cmii (XV. yy. ilk eyrei) ve Simav Babuk Bey (Ulu) Cmii (XV. yy. ilk eyrei) asl zelliklerini ksmen koruyabilirken; Ktahya Kurunlu Cmii (M. 137778) ve Ktahya shak Fakih Cmii (M. 1422-1434) zgn yaplarn byk lde muhafaza etmilerdir. Bu arada, beyliin merkezi konumundaki Ktahyada bir ulu cmi yaplmam grnmesi ilk bakta yadrganmaktadr. Bunun nedeni, Afyon ve Denizlide olduu gibi Ktahyada da Seluklu Devrinden bir ulu cminin varl olabilir. Fakat mevcut bilgilerimize gre Ktahyadaki ulu cmi Yldrm Byezid Dnemiyle ilikilendirilebiliyor. Bu yaplardan asl zelliklerini koruyabilen veya ksmen koruyabilenleri gz nne alacak olursak; Uak ve Simavdaki ulu cmiler merkez vurgulu bir plan emas ortaya koyarken; dierleri antsal tek kubbeli cmi ya da tek kubbeli kbik mescit karakterinde ina edilmilerdir.

211

Uak Ulu Cmii XIX. yzylda geirdii onarm srasnda belli bir oranda deiiklie uram olmaldr. D duvarlarnn tamamen yenilendii, malzeme ve kap, pencere gibi elemanlarn biimlerinden anlalmaktadr. Son cemaat yeri ve minare de tmyle son onarmlarn rn grnmektedir. Harim, ana eksen zerindeki maksure kubbesi ve bunun kuzeyindeki sivri beik tonozlu eyvan ile yan kanatlara simetrik dizilmi, farkl byklkteki kubbeli hacimlerle tekil edilmitir. Maksure kubbesini tayan baldakenin yan kemerlerinin iine ikier kk kemer yerletirilmitir. Bylece bu kemerler det birer boaltma kemeri kimliine brnmlerdir. Kubbelere pandantiflerle geilmektedir. Uak Ulu Cmii, maksure kubbesi ve ona alan eyvanyla, bir bakma Byk Seluklu cmilerinin kubbe-eyvan kompozisyonunu hatrlatmaktadr. Bu hliyle, Beylikler Devrindeki merkez planl mekan araynn ilgin denemelerinden birisi olarak grlebilir (ek. 1). Simav Babuk Bey (Ulu) Cmii de sonradan onarmlar geirmi bir yap olmakla birlikte; mihrap nnde byk kubbe ve bunun iki yanndaki e deerde ikier kubbeli hacimleriyle Edirne erefeli Cmi (M. 1447) ve Manisa Hatuniye (M. 1488) Cmiini akla getirmektedir. Fakat burada da maksure kubbesi, Hatuniyede olduu gibi kare baldakene oturmaktadr. Ayrca, baldakenin yan kemerleri Uak Ulu Cmiinde olduu gibi dzenlenerek ilerine ikier kk kemer yerletirilmitir. Antsal tek kubbeli cmi zellii tayan Ktahya Kurunlu Cmii (ek. 2) ve shak Fakih Cmiinde; kuzeyde blmeli son cemaat yeri bulunmaktadr. Minare, harimin kuzeydou kesine bitiiktir (Res. 1). Kbik harim, Trk genleriyle geilen bir kubbeyle rtlmtr. Sandkldaki ulu cmi de antsal tek kubbeli bir eserdir. Minaresi mevcuttur. Fakat onarmlar geirdii iin, ilk hliyle son cemaat yerine sahip olup olmadn bilemiyoruz. Yapnn kubbesindeki kalem ileri Batllama dnemi tasvir sanat bakmndan deerlidir. Ktahya Yukar Kale Cmiinin ise duvarlar esasl bir onarm grm; bu arada rt elemanlar deiiklie uram ve minaresi yenilenmitir. Dnemin bugne gelebilmi tek kubbeli mescitleri; Afyon Arasta Mescidi (M.1355), Ktahya Analc Mescidi (M. 1369) (Res. 2), Ktahya ataleme Mescidi (M. 1381-82) ve Yeniceky Menzil Klliyesinin mescididir. Bu yaplar, benzerlerini Anadolu Seluklu Devrinde de grdmz, kbik gvde zerine kubbeli, minaresiz basit yaplardr. Bunlarda kubbeye Trk genleriyle geilmektedir. Ktahyadaki Analc ve ataleme mescitlerinde bugn grnen minareler orijinal olmayp, sonradan eklenmilerdir. Ktahyada II. Yakub Bey Klliyesi iindeki imaret; Germiyanl sahasnda bu ilevdeki yaplardan zamanmza gelebilmi tek rnektir (ek. 3). Mehur Ta Vakfiyedeki ifadelerle sosyal ilevi zellikle vurgulanan yap; Erken Osmanl Devrinin henz zviyeli cmi kimliine brnmemi, Bilecik Orhan Gzi imareti ve znik Nilfer Hatun mareti gibi rnekleriyle ilikilendirilebilir. Yap hem ilev, hem de mimari ilhmn, sz konusu Erken Osmanl binalarndan alm olmaldr. Anadolu Seluklu Devrinin zaviye ve kapal avlulu medrese emalarndan gelien sz konusu tipin bir rnei olan II. Yakub elebi mareti; ortadaki kubbeli mekann kuzey, gney ve bat kenarlarndaki birer eyvan, giriin iki yanndaki kubbeli birer odayla ters (T) emas gstermektedir. Allmn dnda, dou cephedeki blmeli revak, yap ktlesi iine ekilmitir. (Res. 3, 4) Yakub Beyin kubbeli eyvan

212

tarzndaki trbesi gney eyvanna bitiiktir. Gney eyvanndaki mevcut mihrap ge devir iidir. Yakub Bey mareti de dier Germiyanl yaplar gibi eitli defalar onarm geirmi olmakla birlikte, plan bakmndan zgn hatlarn korumutur. Germiyanoullar Devrine ait olduklarn bildiimiz medreseler Ktahyada yer almaktadr. Bunlardan II. Yakub Bey Klliyesinin medresesi tamamen ortadan kalkmtr. A. Altunun tespitlerine gre (L) planl olarak imaretin gneydou tarafnda bulunduu kabul edilen medrese 1935te tmyle ortadan kalkmtr. A. Altunun medresenin ktphnesi olarak tanmlad kk yap ise; ulu cminin gneybat kesi yaknnda harap bir durumdadr. Sar sivri kemerli cephesi ve kubbeyle rtl kbik gvdesiyle, XIV-XV. yzyllarda Bat Anadoluda grlen bir trbe tipine ok benzemektedir. Fonksiyonu doru belirlenebilmise; bu yap Anadoludaki en eski mstakil ktphne binalarndan birisi olabilir. Kronolojik bakmdan en erken tarihli Germiyanl medresesi Ktahyadaki Vcidiyedir. M. 131415 ylnda Alaehirden alnan cizyeyle Umur bin Savc tarafndan yaptrlmtr. Sleyman ah zamannda buraya tayin edilen Molla Vcidin adna izafeten Vcidiye adyla anlan yap, kapal avlulu iki eyvanl tiptedir (ek. 4). Plan zelliiyle Anadolu Seluklu geleneini devam ettirir. Fakat Seluklu rneklerinden farkl olarak giri eyvannn zeri kubbeyle rtlmtr. Ktahyadaki dier eitim-retim yaplarndan Balabaniye Medresesinden geriye ana eyvan ile dershne odalarnn kalntlarndan baka bir ey kalmamtr. XIV. yzyl ya da XV. yzyl balarna tarihlendirebileceimiz Balabaniye Medresesi kapal avlulu, eyvanl zellik gstermektedir. Mimari kalntlar ve ariv belgelerine dayanarak belli bir oranda restitsyonunu ekillendirebildiimiz eserde, yan eyvanlar ana eksenler zerinde yer almamaktadr. Ana eyvan, sivri beik tonozlu rtsyle klsik konumundadr. Kuzey ve gneyinde kubbeli dershne odalar bulunur. Yan eyvanlar ise, orta mekann kuzeybat ve gneybat kelerinde olup, dershne odalarna bitiik yerletirilmilerdir (ek. 5). Eldeki veriler giri mekannn dzenini aklamaya yetmemektedir. Bu nedenle giri nitesinin eyvan tarznda m, yoksa kapal bir hacim dzeninde mi yapld konusunda kesin bir gr ifade edemiyoruz. Dolaysyla medresedeki eyvan saysn eski fotoraflarda grlebilen eyvanla snrlamak zorundayz. Beyliin son yllarna doru ina edilen shak Fakih Klliyesinin medresesi, cminin dousundaki yamata ykselmektedir. Ak avlulu iki eyvanl tipe bal bir eserdir. Kuzeydou kesi, eimli araziden yararlanlarak fevkn tarzda yaplm; burada da alan eyvan biiminde bir mekan oluturulmutur. Sonradan onarmlar grm ve stne ahaptan bir ikinci kat ilave edilmitir. Kuzeye bakan ana cephe XIX. yzyl slbunda yenilenmitir. Btn bunlara ramen yapnn genel dzeni ve mekan says vakfiye kaydndaki bilgilere uymaktadr. Buna gre kuzeydeki giri eyvanndan sonra ulalan avlunun gneyinde, kare llerde ana eyvan yer almaktadr. Eyvann cephesi sonradan kapatlmtr. rts tahrip olmakla birlikte, mekann boyutlar dikkate alnarak, ana eyvann zerinin, Bat Anadolu beylikleri sahasnda grlmeye baland biimde kubbeyle rtld dnlebilir.

213

shak Fakihin vakfiyesinde zikredilen yedi oda, avlunun kuzey, dou ve bat kenarlar boyunca sralanmlardr. Vakfiye kaydnda ad geen ktphne, ana eyvann gneyine bitiik hcre olmaldr. Germiyanl Dneminden bugne ulaabilmi en kalabalk yap grubunu trbeler tekil etmektedir. Muhtelif ky ve ehirlerde karlatmz trbeler arasnda tipolojik bakmdan Seluklu rneklerini tekrarlayanlarn yan sra, zellikle Bat Anadolu Beylikleri sahasnda karlalan yeni denemeleri yanstan yaplar da bulunmaktadr. ivril-Beyce Sultan Kmbeti (XIV. yy.), Ktahya-Karaaa Ky yaknndaki I no.lu trbe (XIV. yy.) ve Tavanl eyh Dede Bal (Mlayim Dede) Kmbeti (XV. yy. ilk eyrei) sekizgen gvdeli eserlerdir. rt sistemleri tahrip olmu ve onarm grm olmasna ramen, iten kubbe, dtan klah biiminde ift cidarl bir rtye sahip olduklar anlalmaktadr (Res. 5). Bu dnemden sadece ivril Mezarlndaki kmbet (XIV. yy.) onikigen prizmal gvdelidir. rt sistemi yenilenmitir. Uak/Sivasl-Hacm Sultan Kyndeki Hacm Sultan Kmbeti (XIV. yy.), sekizgen gvdenin nndeki eyvanyla kmbet-eyvan birleimi biiminde tanmlanan gruba girmektedir. rt, dtan sekizgen kasnaa oturmaktadr (Res. 6). Bu tip trbelerle Byk Seluklu Devrinden itibaren karlalr. Altnta-Alnck Ky Trbesi (XIV. yy.), Ktahya Paam Sultan Trbesi (XIV. yy. ikinci yars) ve Ktahya II. Yakub Bey Trbesi kubbeli eyvan tarznda yaplmlardr. Bu tipin en arpc rnei olan Alnck Ky Trbesi; nndeki ge devir ekleri dikkate alnmazsa, cephesi sivri kemerle zlen kbik gvdenin zerinde ykselen sekizgen kasnak, piramidal klah ve cephesindeki iiliiyle, Seluklu formlar ve Beylikler Devrinde beliren anlayn kaynat ilgi ekici bir denemedir (Res. 7). Dnemin kbik gvde zerine kubbeli trbelerinde iki grup gze arpar. lki basit, kare plan zerinde ykselen kbik gvde ve rty tekil eden kubbeden ibarettir. ivril- Emirhisar Ky Trbesi (XIV. yy.), Sandkl-Mente Ky Trbesi (XIV. yy.) ve Sandkl Muradin Trbesi (XIV. yy.) bu gruba girer. Her rnekte de kubbeye Trk genleriyle geilmektedir. kinci alt grupta, kbik gvdeli yapnn ana cephesi, da takn antsal bir sar sivri kemer biiminde dzenlenmitir. S bir eyvana benzeyen bu kemer, Ayda Arelin de vurgulad gibi Trkistandaki yaplarn pitklarn hatrlatmaktadr. Bu gruptan Altnta- Iklar Ky I nolu trbe (XIV. yy.) de kubbeye Trk genleriyle geilirken; ayn yzyldan Kula Sleyman ah Trbesinde gei eleman olarak basit tromplar kullanlmtr (Res. 8). Szn ettiimiz cephe uygulamas, Bat Anadolu Beylikleri sahasnda ve bilhassa Germiyanl ve Saruhanl sahalarnda dikkati ekmektedir. Mentee Beylii blgesinden Balat lyas Bey Cmiinin (M. 1404) kompozisyonun izlerini buluyoruz. Afyondaki Garipler (Sleyman ah?) Trbesi (XIV. yy.); Anadoluda XIV. yzyldan itibaren grlmeye balanan baldaken tarz mezar antlarnn Germiyanl sahasndaki tek rneidir. Kare baldaken biimindeki yapda, ayaklar birbirine balayan sivri kemerler kubbeyi tamaktadr. cephe dzeninde de ayn

214

Yukarda tipolojik adan ele aldmz trbelerden sadece Tavanl Dede Bal Trbesinde oturmalk ksm tespit edilebilmektedir. Ayn trbenin kriptasnn da olduu ileri srlmtr. Fakat bugnk hliyle bunu dorulayabilmek gtr. Dier trbelerin hibirinde kriptaya dair bir ize rastlanlamamtr. Germiyanoullar zamannda yaptrlan Sandkl Byk Hamam, Sandkl Kk Hamam, Uak Eski Hamam ve Kula Sungur Bey Hamam zaman iinde yklp ortadan kalkmlardr. Harap bir vaziyette gnmze gelebilen, II. Yakub Bey Klliyesi yaknndaki Ktahya Yeni Hamamda, Ktahya Mzesi tarafndan son birka yldr kazya giriilmitir. Buna mukabil Ktahya Saray Hamam (XIV. yy.), Ktahya Kemer Hamam (XV. yy. balar), Ktahya Kk Hamam (XIV. yy. sonu- XV. yy. ilk eyrei) ve Simav Babuk Bey Hamam (XV. yy. ilk eyrei) ayakta kalabilmitir. Bu hamamlardan Ktahya Saray Hamam ve Simav Babuk Bey Hamam zel hamam ya da konak hamam denilen tarzda yaplardr. Halk hamam konumundaki Kemer Hamam, ifte hamam dzeninde ina edilmitir. Germiyanl Devrinde tek ksmdan ibaret olan Kk Hamam; XV. yzyl ierisinde ama Osmanllar zamannda ifte hamam hline getirilmitir. Kk Hamam ve Kemer Hamam son zamanlarda tdilt grmtr. Plan ve boyutlar dolaysyla zel hamam niteliinde grnen yaplardan Ktahya Saray Hamam; enine dikdrtgen planl soukluun batsndaki, keleri pahl kare planl scaklk ile, scaklktan bamsz, dorudan doruya souklua alan iki hcreden meydana gelir (ek. 6). Simav Babuk Bey Hamamnda ise; giri holnn iki yanndaki kare planl birer oda ve holn dousundaki enine dikdrtgen planl, iki kubbeyle rtl scaklk sz konusudur. Her iki yapnn da soyunmalklar orijinal deildir. Halk hamam karakterindeki Kemer Hamam, plan bakmndan birbirine benzeyen, kadnlar ve erkeklere tahsis edilmi iki blmden olumaktadr. Her iki blmn krgir soyunmalk ve soukluk mekanlar, yol geniletme bahanesiyle yktrlmtr. Hamamn iki blm de drt eyvanl-ke hcreli tipte yaplmtr. Ktahyadaki Kk Hamam, M. 1484 tarihli bir vakfiye kaydna gre, sonradan ifte hamama dntrlmtr. Osmanl devrinde bu amala yaplan ilaveler srasnda, ilk ksmda baz tdiltlar yapldn ve zellikle gei sistemi ile kubbelerin elden geirildiini dnyoruz. Kk Hamam, nndeki kare planl, tek kubbeli, antsal soyunmalk mekanyla ok dikkati eker (Res. 9). Tromplarla geilen yksek kubbeye sahip soyunmaln gerisinde soukluk, scaklk ve buna alan halvet hcreleri bulunmaktadr. Scakln emas, mnferit diyebileceimiz bir plan ortaya koymakla birlikte; Semavi Eyicenin kare bir scaklk etrafnda sralanan halvet hcreli olarak tanmlad tipe dhil edilebilir. Bilindii gibi Seluklu Trkiyesinde ana yollar, antsal kervansaraylar ile gvenli ve ilek hle getirilmiti. Dier beylikler gibi Germiyanoullar da, bir yandan Seluklu kervansaraylarndan

215

yararlanmlar; dier taraftan bu yollarn kendi topraklarndaki uzantlarnda yeni hanlar yapmlardr. Germiyanl Devrinde yaplan Kula Sungur Bey Kervansaray (M. 1356-57), Simav Babuk Bey Han ve Ktahya-Aslanapa arasndaki Gelinkayas Han ortadan kalkmtr. Mevcut hanlar; Ktahya-Afyon gzerghnda sralanan Yeniceky Han, akrsaz Han ve Eret Han ile Eme-Ulubey arasndaki nay Handr. Bu yaplarn drd de avlusuz tiptedir. Plan bakmndan sahanl bazilikal bir ema arz edreler (ek. 7) Ayaklara binen kemerlerle snrlanm, derinlemesine dorultudaki sahanlardan ortadaki, dierlerinden geni ve yksek tutulmutur. Tonozlar takviye kemerleriyle pekitirilmitir. Bu hanlar, Seluklu Devrinde grdmz donanma sahip deildirler. Bununla birlikte akrsaz Han ve nay Hannda ocak nii bulunmaktadr. Yeniceky Han ise, yanndaki eme ve mescidiyle, iddiasz bir menzil klliyesi grnmndedir. Germiyanoullar, kendi idarelerindeki ehir ve kasabalarn Bizans Devrinden kalm kalelerini tamir ve ekler yaparak kullanmlardr. Bu arada Sandkl Kalesi tmyle Germiyanl eseri gibi grnyor. Fakat kaleden geriye bir sur paras ile kitbe kalmtr. Kitbesine gre I. Yakub Bey zamannda, M. 1324 ylnda yaptrlmtr. Beyliin merkezi olan Ktahya Kalesinin antsal surlar fikir verecek kadar ayaktadr. Kalenin yukar kale blm esas itibariyle Bizans yapsdr. Yuvarlak kulelerle desteklenmi, almak duvar teknikli yukar kale M. VII.-XII. yzyllar arasndaki ina ve onarmlarla olumutur. Yukar kaledeki i kale ve iindeki sarn ile keli kulelere sahip aa kale blm Germiyanllardan kalmtr. Bu blmn duvarlar, Bizans surlarndan farkl olarak moloz talarla yaplmtr. Germiyanoullar Devrinden sadece iki mimarn adn biliyoruz. Bunlar Sandkl Ulu Cmiini yapan Aydemir bin Abdullah ve Sandkl Kalesinin mimar obandr. Bu dnem yaplarnda ina teknii asndan moloz veya kesme ta iilikli duvar rgsnn yan sra, Bizans mimarisi kaynakl almak duvar tekniine yer verilmitir. Devirme malzeme dier yaplarda da kullanlmakla birlikte, zellikle trbelerde youn biimde tercih edilmitir. Belirgin bir sadeliin izlendii Germiyanl eserlerinin cephe, eyvan cepheleri, kemerler ve takaplarnda eitli biimlerdeki silmeler ve kabaralarla plstik etki yaratlmaya allmtr. Yan cepheler ve i duvar yzeylerinde sslemeye yer vermekten kanlm gibidir. Bu bakmdan yaplarn zaman zaman onarldklarn unutmamak gerekir. Belki de binalarn iindeki rktc sadeliin sebebi budur. Bu genel tespitle beraber baz yaplarda zerinde durulabilecek sslemeler bulabiliyoruz. Bunlardan shak Fakih minaresinde plstik karakterli arkat ve geometrik motifler kullanlmtr. Ktahya Kurunlu Cmiinin minaresinde, erefe altnda yer yer srl tulalar gze arpmaktadr. Evliya elebinin verdii bilgilere baklrsa, eskiden Simav Babuk Bey Cmii minaresi, Sivas Ulu Cmiinin minaresine benziyordu. Belki de onun gibi tula ve ini iiliine sahipti. Vcidiye Medresesi iindeki sanduka, II. Yakub Bey trbesinde zemin ve sanduka ile shak Fakihin kendi cmisinde yer alan sandukas inilerle kaplyd. Vcidiyedeki iniler yok olmu, shak Fakihin mezarndakiler ise byk lde yenilenmitir. II. Yakub Bey Trbesinde bir blm orijinal olmak zere tek renk srl ve

216

renkli sr tekniinde iniler vardr. Renkli sr teknikli ini uygulamada Osmanl sahasndaki gelimelerin etkili olduu kansndayz. Sonu olarak denilebilir ki; Germiyanoullar Beyliinin mimarlk eserlerinde; Anadolu Seluklu geleneine bal plan ve form anlaynn yan sra, XIV. yzyldan itibaren Bat Anadoluda gzlenen yeni aray ve denemelerle karlalmaktadr. Sslemedeki fakirleme eilimi, youn biimde devirme malzeme tercihiyle birlikte dnldnde, Beyliin ekonomik gcyle ilikilendirilebilir. ACUN, H., Manisadaki Trbe Mimarisi, Belleten, C. XLIX, Say: 195 (1985), Ankara. 1986, s. 479-501. Ahmet Eflk, riflerin Menkbeleri, C. II, ev.: Tahsin Yazc, stanbul. 1960. AKDA, M., Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, C. II, stanbul. 1974. AKIN, H., Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara. 1968 (2). AKOK, M., Uak Ulu Cmii, Vakflar Dergisi, Say: III, Ankara. 1956, s. 69-72. ALTUN, A., Ktahyann Trk Devri Mimarisi- Bir Deneme, Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan: Ktahya, stanbul. 1981-82, s. 171-700. ANONM, Ktahya l mar Komisyonu Raporu, Ankara. 1960. AREL (DOAY), A., 14. Yzylda Anadolu Trkmen Beylikleri Mimarisi, . . Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Krss (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul. 1967. AREL, A., Architecture and the Turkmene Emirates of the Aegean Area: A General Appraisal, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi (23-27 Eyll 1991, stanbul), Bildiriler, C. I, Ankara. 1995, s. 163-172. ARIK, M. O., Erken Devir Anadolu Trk Mimarisinde Trbe Biimleri, Anadolu (Anatolia), Say: XI (1967), Ankara. 1969, s. 57-100. ARIK, M. O., Turkish Architectue in Asia Minor in the Period of the Turkish Emirates, The Art and Architecture of Turkey, Edit. by.: E. Akurgal, Oxford. 1980, p. 111-136. ASLANAPA, O., Osmanllar Devrinde Ktahya inileri, stanbul. 1949. ASLANAPA, O., Trk Sanat, stanbul. 1984. kpaaolu Ahmed k, Tevrih-i l-i Osman, Dz.: N. Atsz, stanbul. 1947. AYVERD, E. H., Osmanl Mimarisinde elebi ve Sultan II. Murad Devri, C. II, stanbul. 1972.

217

BAKIRER, ., On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar, Ankara. 1976. BA, A., Beylikler Dnemi Hanlar, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

(Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya. 1989. BA, A., Beylikler Devri Hanlarnda Uygulanan Plan emalar, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi (23-27 Eyll 1991, stanbul), Bildiriler, C. I, Ankara. 1995, s. 275-288. BAYKARA, T., Denizli Tarihi, kinci Ksm (1070-1429), stanbul. 1969. BLGN, ., Seluklular ve Beylikler Devrine Ait Yaynlanmam Kitabe, Vakflar Dergisi, Say: XIX, Ankara. 1985, s. 267-270. BOZER, R., Kulada Trk Mimarisi, Ankara. 1991. CAHEN, Cl., Les Principauts Turcomanes au Dbut du XIV. Sicle dApres Pachymer et Grgoras, . . Ed. Fak. Tarih Dergisi (Uzunarl Hatra Says), Say: 32, stanbul. 1979, s. 111116. Das Vilayetname des Hadschim Sultan, Haz.: R. Tschudi, Berlin. 1914. Evliya elebi Seyahatnmesi, C. IX, stanbul. 1935. EYCE, S., znikte Byk Hamam ve Osmanl Devri Hamamlar Hakknda Bir Deneme, . . Ed. Fak. Tarih Dergisi, C.: XI, Say: 15 (1960), stanbul. 1960, s. 99-120. EYCE, S., lk Osmanl Devrinin Din- tim Bir Messesesi: Zviyeler ve Zviyeli Cmiler, ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 23, Say: 1-2, stanbul. 1962, s. 3-80. FOSS, C., 1984 Yl Kocaeli ve Ktahya Ortaa Kaleleri Aratrmas, III. Aratrma Sonular Toplants (20-24 Mays 1985, Ankara), Ankara. 1986, s. 137-141. GNER, H., Ktahya Cmileri, Ktahya. 1964. KIZILTAN, A., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler (XIV. Yzyl Sonuna Kadar), stanbul. 1958. MELIKOFF, I., Germiyan- Oghullari, EI, T. II, Paris. 1965, p. 1012-1013. NEY, G., Trk ini Sanat, stanbul. 1976. NEY, G., Beylikler Devri Sanat, XIV-XV. Yzyl (1300-1453), Ankara. 1989. NGE, Y., Anadoluda XII-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara. 1995.

218

NKAL, H., Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara. 1996. SEVGEN, N., Anadolu Kaleleri, C. I, Ankara. 1959. SNMEZ, Z., Balangcndan 16. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara. 1989. SZEN, M., Anadolu Medreseleri, Seluklu ve Beylikler Devri, C. II, stanbul. 1972. AHN, F., Ktahyada inili Eserler, Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan: Ktahya, stanbul. 1981-82, s. 111-170. ikr, Karamanoullar Tarihi, Haz.: M. M. Koman, Konya. 1946. TAESCHNER, F., Al-Umaris Bericht ber Anatolien in Seinem Werke Masalik al-Absar f Mamalik al-Amsar, T. I, Leipzig. 1929. TOKER, T., Denizli Tarihi, Denizli. 1967-68. TURAN, O., Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara. 1965. UYSAL, A. O., Germiyanoullar Beyliinin Mimar Eserleri, C. I-II, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Estits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara. 1990. UYSAL, A. O., Germiyanoullar Beylii Dnemi Trbeleri, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi (23-27 Eyll 1991, stanbul), Bildiriler, C. III, Ankara. 1995, s. 397-412. UYSAL, A. O., Germiyanoullar-Osmanl likilerinin Sanattaki Yansmas, Celal Esad Arseven Ansna Sanat Tarihi Semineri Bildirileri (7-10 Mart 1994, stanbul), stanbul. 2000, s. 350360. UZLUK, F. N., Germiyan Olu Yakub II Beyin Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say: VIII, Ankara. 1969, s. 71-111. UZUNARILI, . H., Ktahya ehri, stanbul. 1932. UZUNARILI, . H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara. 1984 (3). VARLIK, M. ., Germiyanoullar Tarihi (1300-1429), Ankara. 1974. YETKN, ., Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul. 1986 (2).

219

Menteeoullar Beylii Mimarisi / Do. Dr. Remzi Duran [s.133-142]

Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Anadolu Seluklu Devletinin zayflamas ve yklmas sonrasnda, Anadolunun eitli blgelerinde ortaya kan ve adlarna Tevif-i Mlk denilen Anadolu Beyliklerinin ortak idealleri, Seluklu sonrasnda ortaya kan otorite boluunu her birinin kendi etrafnda toplanacak Trkmen guruplarla doldurmak ve hatta tek bayrak, tek ad altnda toplamakt. Nitekim, bunun iin uzun sre biribirileri ile hkimiyet mcadelelerine girerek, zaman zaman sava meydanlarnda arpmlar, zaman zaman da bulunduklar blgelerde giritikleri imar faaliyetleri ile madd ve manev g gsterilerinde bulunmulardr. Bunlardan biri olan ve Anadolunun gneybatsnda yerlemi bulunan Menteeoullar Beylii, kara ve denizlerde topraklarn ve hkimiyet sahasn geniletmek iin srekli mcadele etmi, ancak gney ve batsnn ak deniz olmas hasebiyle sadece baz adalar geici srelerle kendisine balam veya vergi alm, kara da ise, kendisi gibi mslman Trkmen beylikleri olan Saruhanoullar, Aydnoullar, Hamidoullar ve Tekeoullar ile komu olmas, snrlarn geniletmesine imkn vermemitir. Menteeoullar, 1261den 1425-26 yllarna kadar sren varl boyunca nasya olarak bilinen Anadolunun Antik Karia blgesinin1 hemen tamamn ve Likyann da bir blmn Bizansllarn elinden alarak kendilerine yurt edinmilerdir.2 Beyliin kurucusu Mentee Bey zamannda (1261-91) kylarda Finike, Fethiye, Kyceiz, Marmaris gibi limanlar (1261-69) ile Menderes vadisinde bulunan Priene, Miletos ve Magedon gibi ehirlerin (1278) yansra Tralles (Aydn) ve Nyssa (Gzelhisar) alnm (1282) ve denizden yaplan aknlarla baz adalar da feth edilmitir.3 Mentee Beyliinin ilk beylerinin lmnden sonra beyliin sahibi olduu topraklar Trk geleneinde olduu zere kardeler arasnda taksim edilmi ve bu durum yznden kardeler biribirileriyle hkim bey olma mcadelelerine girmilerdir. Bu sebepten dolay, beylerin bulunduklar illerde mstakil davranmalar ve merkezde bulunan ulu bey etrafnda kenetlenmemeleri, onlarn Anadolu Seluklularnn mirass olma veya Anadolu birliini salama idealinden uzaklamalarna sebep olmutur. Ancak btn bu menfi gelimelere ramen zellikle imar faaliyetlerinde, Menteeoullarnn dier komu beyliklerin pek oundan geri kalmadklar ve hatta Akdeniz kltrne yaknln avantajlarn daha iyi kullanarak, mimrde Seluklu sonrasnda nemli gelimeleri yakaladklar grlmektedir. Gnmze ulaabilen Menteeoullar yaplarnn bir ksm maalesef bugn hizmet d ve bir ksm da bulunduklar mahallerin, iskn d kalm olmalar sebebiyle, gerek insan ve gerekse tabiat ve iklim artlarnn etkisi neticesinde tahribata uram durumdadr.

220

Menteeoullarndan gnmze tesbit edebildiimiz kadaryla on cmi, yedi trbe, bir zviye, drt medrese, be han ve yedi hamam yaps intikal etmitir. Bunlarn dnda, zellikle Mentee Beyliine bakentlik yapm Balat ve Peinde, ok tahrib olduu iin yap tr dahi belli olmayan ve plan emas karlamayan baz yap kalntlar da bulunmaktadr. Menteeoullarna ait olduunu tesbit ettiimiz yaplardan bazlar dorudan beyler tarafndan in ettirildii gibi, bazlar da Menteeoullarna ait topraklarda ve onlarn hkimiyeti zamannda ina ettirilmilerdir.4 Menteeoullarndan gnmze gelen on cmiden bei tek kubbeli,5 dierleri ise ok destekli6 veya ahap tavanldr. Menteeoullarnn ok destekli cmileri, pln emas ve ssleme bakmndan Seluklu geleneklerini ksmen devam ettirmektedirler. Menteeoullar tarafndan tek kubbeli olarak in ettirilen be cmi bulunmaktadr. Bunlar, Data Hzrah Cmii (14. yzyln ilk yars), Eski ine Ahmed Gzi Cmii (14. yzyl ilk yars), Turgut (Leyne) lyas Bey Cmii (14. yzyl ikinci yars), Balat lyas Bey Cmii (1403-4), Pein Yelli (Kepez) Cmiidir (15. yzyl ba). Menteeoullar tarafndan yaplm en erken tek kubbeli cmi Data Hzrah Cmii (14. yzyl ilk yars)dir (1. Res. -1. iz.). Kuzey cephesinde kubbeli bir son cemaat mahalli bulunan yapnn, kare plnl harminin zeri altgen plnl bir kaide zerine oturan 7.30 m. apnda bask bir kubbe ile rtldr. Turgut (Leyne) lyas Bey Cmii, dtan, altta sekizgen stte onikigen ift kasnak zerine, ite ise kelerde pandantiflere yanlarda duvarlara oturan prizmatik Trk genleriyle geilmi yaklak 9.50 m. apnda tek kubbeli kare plnl bir harm ve bat cephesinden beik tonoz rtl giri medhali ve apraz tonoz rtl iki gzl bir son cemaat mahalli ile kuzeyde ksmen cephe duvarndan da kma yapan poligonal kaideli, silindirik gvdeli, tek erefeli ve konik klahl bir minareden mteekkil bir yapdr (2. Res.-2. iz.). Pein Yelli (Kepez) Cmii, Turgut lyas Bey Cmii gibi yaklak 7 m. apnda tek bir kubbe ile rtl harm ve kuzey cephede apraz tonozlarla rtl iki gzl bir son cemaat mahallinden mteekkildir (3. Res.-3. iz.). Eski ine Ahmed Gzi Cmii, kare plnl tek hacimli bir yapdr (4. Res.-4. iz.). Devrine gre olduka byk yaklak 17 m. apndaki yarm kre kubbesi dtan ift katl onikigen kasnakla desteklenmektedir. Balat lyas Bey Cmii kare plnl ve tek hacimli bir yap olarak Beylikler devrinde yaplm Eski ine Ahmed Gzi Cmii ve Mudurnu Yldrm Cmiinden (1382) sonra bu tipin en byk hacimli7 ve kubbe ap olarak da en geni olandr. Ortada bir silme ile ikiye ayrlan ve kaplamalaryla ift katl grnm alan sekizgen kasnakla desteklenen yaklak 14 m. apndaki kubbeye sahiptir (5. Res.-5. iz.).

221

Menteeoullarnn tek kubbeli camilerinde, toplu mekn elde etme ve byk aklklar tek bir kubbe ile rtme de, yaklak 17.00 m. apndaki kubbesiyle Eski ine Ahmed Gzi Cmii ve 14.00 m. apndaki kubbesiyle Balat lyas Bey Cmii, Osmanllarn Mudurnu Yldrm Bayezd Cmiinin yaklak 20.00 m. apndaki kubbesi dnda, XV. yzyl sonlarna kadar Seluklu ve Beylikler devrinde kubbe aplar itibariyle alamam yaplardr. Ayrca Balat lyas Bey Cmii, devrine uygun olarak hem ite hem dta tezyinat bakmndan gsterdii zenginlik ve eitliliin yan sra mkemmel iilii ile de kayda deer bir zellie sahiptir. zeri kubbeyle rtl gzl son cemaat revak uygulamalaryla Data Hzrah ve Mils Hac lyas cmilerinden ayr olarak Pein Yelli (Kepez) ve Turgut lyas Bey cmilerinin apraz tonoz rtl ikigzl son cemaat revak uygulamalar ile Menteeoullar, sadece beylikler devrine has yenilikleri sergilemekle kalmayp, bu erken rnekleriyle Osmanllarn mimr geliimine de katkda bulunmulardr. Menteeoullar dneminde yaplm cmilerin nemli bir blmn de ok destekli cmiler oluturmaktadr. Pein Orhan Cmiinin (1331-32) E. elebinin naklettii bilgilerden8 mihraba dikey drder ahap stunla biribirinden ayrlm be sahnl bir pln emasna sahip olduu ve zerinin de toprak rtl dz daml olduu anlalmaktadr. Gnmze sadece temel seviyesinde drt duvar ulaabilen yapnn minaresinin de bulunmad hem mevcut kalntlardan hem de E. elebinin naklettii bilgilerden anlalmaktadr. Menteeolu brahim Bey tarafndan yaptrlan Balat brahim Bey Cmii (1337-1358) ise enok tahribata uram ikinci yap olmakla birlikte 13.25x17.50 m.lik i lleriyle bir son cemaat mahalli ihtiva edip etmedii tam olarak tespit edilemeyen yapnn st rtsnn Pein Orhan Cmii gibi ahap stunlarla tanan dz dam olmas kuvvetle muhtemeldir. Yapnn bat cephesinde, cephe duvarna bitiik merdiven-minaresi bulunmaktadr. Menteeoullarnn Mils Hac lyas Cmii (1330-31) aslen dz ahap atl olmakla beraber kuzey cephede yer alan kubbeli son cemaat mahalli ve bat cepheden bitiik Menteeoullarna has merdiven-minaresi ile dikkati ekmektedir. Enine dikdrtgen planl olan harim mihraba dikey sahna blnmtr (6. Res.-6. iz.). Mentee Beyliinin Anadolu Seluklu geleneklerini pek ok zellikleriyle yaatan nemli bir yaps da Mils Ahmed Gzi Cmii olarak tannan Mils Ulu Cmiidir (1378). Anadolu Seluklu takaplarnda olduu gibi yapda ne doru kma yapan sivri tonoz rtl eyvan eklindeki takap niinin dou ve bat i kenarlarnda yarm daire ekilli tezyinatsz birer ni yer almaktadr. Harim, mihraba dikey gayr-i muntazam drder ayakla sahna ayrlm olup, mihrap n Seluklu geleneinde olduu zere kubbe ile rtlmtr. Mils Ahmed Gzi Cmiinde mihrap n dnda kalan orta sahnn dier blmleri ve bat yan sahn beik tonozlarla, dou yan sahnn kuzeydeki

222

blm aynal yldz tonoz dierleri ise apraz tonozlarla rtldr. Mils Ulu Cmiinin Mentee Beyliine has ve Mils iin karakteristik olan bir de, kuzey cephesinin bat ucundan balayarak takap st hizasnda at seviyesinde nihayetlenen merdiven-minaresi bulunmaktadr (7. iz.). Menteeoullarndan brahim Bey tarafndan yaptrld in kitbesiyle kesin olarak belli olan ancak gnmze olduka fazla mdahaleye urayarak ve asl halini kaybederek gelebilen ahap alttan kaplamal tavanl tek cmi Mula Ulu Cmiidir. (1344) Dtan kiremit kapl krma at ile rtl dzgn olmayan dikdrtgen bir pln emas gsteren yap iin E. elebi; Eski Cmi tarz- kadm toprak rtldr ve kble kapusu on ayak merduban ile klr ve bu tarafta haremi yoktur demektedir.9 Bugnk ekliyle kuzey ve bat d cephelerinde ahap konstrksiyonlu badad revaklar ihtiva eden yapnn harmi takri ssleme ihtiva eden ve devrinden olmayan alttan kaplamal ahap bir tavanla rtlmtr. Kuzeybat kede cmi binasndan mstakil, kbik kaideli, silindirik gvdeli ve tek erefeli minaresi de devrinden deildir. Menteeoullarna ait olan trbelerin says fazla olmamakla beraber pln emalar bakmndan eitlilik gstermeleri ilgi ekicidir. Mentee Beylii trbe mimrsinde kbik, poligonal ve kmbetle eyvan terkibinden meydana gelen trbe tipi olmak zere tr trbeyle karlamaktayz. Genellikle dtaki gvde formlarn ite de aynen tekrarlayan Mentee Beylii trbelerinden Eski ine brahim ve Hzr Bey Trbesi (14. yzyl ilk yars) haricinde hepsi tek katl olarak in edilmi olmalaryla Anadolu Seluklu geleneklerinden ayrlmakla birlikte rt emalar bakmndan benzerlik gstermeleri sebebiyle gei dnemi eserleri olarak deerlendirilebilirler. Menteeoullarna ait trbelerden drd kbik bir gvdeden mteekkil kubbe ile rtl mezar antdr. Bunlar; Fethiye Mentee Bey Trbesi (14. yzyl ikinci yars), Pein (I Nolu) Orhan Bey Trbesi (7. Res.-8. iz.) (15. yzyl ilk eyrei), Pein II Nolu Trbe [Anonim] (15. yzyln ilk yars) ve Fethiye-zml (Yukar Mahalle) Anonim Trbedir (14. yzyln). Bu trbeler tek katl olarak in edilmi olup cenazelik kat ihtiva etmemektedirler. Fethiye Mentee Bey Trbesi dtan bir medrese yapsyla, Fethiye zml Anonim Trbe ise bir cmi ile irtibatlandrlmtr. Menteeoullar trbeleri arasnda poligonal trbeleri alt ve sekiz kenarllar olarak birer adet grmekteyiz. Alt kenarl trbe Kyceiz-Toparlar Ky Benler Trbesidir. (8. Res.-10. iz.) (13. yzyln sonu-14. yzyln ba) Dta klahla rtl ta yap iten kubbemsi bir rtye sahiptir. Mentee Beylii zamannda in edilmi trbelerden sadece Eski Kyceiz Ky Anonim Trbe (13. yzyln sonu-14. yzyln ba) sekizgen pln emasna sahiptir (9. Res.-9. iz.). Ksa kare bir kaide zerinde sekiz kenarl gvde ve piramidal klahl, kesme tatan in edilmi trbenin gneyden alm giriin nnde bir medhal (kap revak) bulunduunu gsteren duvar bakiyyesi Anadolu Seluklularnn Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Kmbeti (13. yzyln ikinci yars) ile benzerlik gstermektedir. Anadoluda Beylikler Devrinde in edilmi sekiz kenarl trbelerin ekseriyeti kubbe ile rtlmlerdir. Mentee Beylii dneminde in edilmi olan Eski Kyceiz Ky Anonim Trbesi, tek katl, sekiz kenarl, kap revakl ve piramidal klahl oluu ile Byk Seluklu geleneinin Anadolu uzants ve hatta Anadolu Seluklu geleneinin de devam niteliinde bir eser olarak nemlidir.

223

Mentee Beylii trbe mimrsinde kmbetle eyvann terkibinden meydana gelen tek trbe Eski ine brahim Bey ve Hzr Bey Trbesidir (14. yzyln ilk yars). Trbe, kare plnl, iten kubbe dtan ksa sekizgen kasnakla geilen piramidal bir klahla rtl, kuzeyde sivri kemerli akl bulunan eyvan eklinde bir st gvde ile dou bat dorultusunda beik tonoz rtl cenazelik katndan mteekkildir (10. Res. -11-12. iz.). Menteeoullar zamannda in edilmi trbelerden cenazelik kat ihtiva eden tek trbedir. brahim ve Hzr Bey Trbesi, Anadoluda beylikler Devrinde ok az uygulama alan bulmu olan kmbetle eyvann terkibinden meydana gelen trbelerin Beylikler Devrinde Seluklu geleneklerini tayarak gelen rneklerinden birisidir. Mentee Beylii eserleri arasnda tarikat yaps olarak tek rnek Balatda bulunmaktadr. Balattaki eserler arasnda tekke-zviye olarak tannan ve tarafmzdan Ahmed Gzi Zviyesi (14. yzyln son eyrei) olarak tantlan yap; pln emas itibariyle e byklkte kare plnl, zerleri kubbe ile rtl yan yana iki hacimden mteekkildir (11. Res.-13. iz.). Bu yap her ne kadar genel pln emas itibariyle Osmanl devrinde, zellikle Mimar Sinann tekke yaplarnn ekirdeini oluturan tevhidhnelere ok benziyorsa da, evresinde baka yap bulunmamas, yapy kesin olarak bu fonksiyonla tanmlamamza imkn vermemektedir. Balat Ahmed Gzi Zviyesi, Mimar Sinann gelimi tekke yaplarndaki tevhidhanelere olan benzerlii yan sra, bu tekke yaplarnda yer alan eyh odas ve kahve oca hcrelerinden mteekkil program asgariye indirilmi bir selamlk10 niteliindeki mekanlarla da ilikilendirilibilir. Zira, zviyenin dou odas, kuzey duvarnda bir ocak nii ve gney duvarnda da tevhidhanelerde olduu gibi eyh postunun nne serildii bir yalanc mihrap ihtiva etmektedir. Bu ekliyle hem program asgariye indirilmi bir selamlk hem de tarikat ayininin icra edildii bir tevhidhane niteliine sahip grnen yap, Mimar Sinann gelimi tekke yaplarnn bir prototipi olarak deerlendirilebilir. Menteeoullarndan gnmze gelebilen drt medrese bulunmaktadr. Menteeoullar zamannda Fethiye, Pein ve Balatta medreseler in edilmi, ancak bunlardan bir ksm tamamen yok olmutur. Peinde bulunan; Ahmed Gzi Medresesi (1375), Yelli (Kepez) Medrese (15. yzyln ilk eyrei), lyas Bey (Karapaa) Medresesi (14. yzyln ortalar) ve Balatta bulunan lyas Bey Medresesi (15. yzyln ilk eyrei) gnmze kadar ksmen salam olarak ulaabilmitir. Pein Ahmed Gzi Medresesi, Anadoluda Seluklu dneminde ve sonrasnda geni bir uygulama alan bulan ak avlulu, tek katl ve iki eyvanl medreseler gurubuna girmektedir (12. Res.14. iz.). Medrese pln emas itibariyle tam simetrik bir dzenlemeye sahiptir. Gneyinde, orta eksende yer alan takaps Anadolu Seluklu geleneklerine bal olarak bidev bir ekilde ve ana ktleden ne doru kma yapmaktadr. Fakat, giri aklnn zeri, Anadolu Seluklu geleneklerindeki gibi mukarnasl kavsara eklinde olmayp Akdeniz kltrnn, Gotik yaplarnn etkilerini tayan ikin i ie silmelerden oluan sivri kemer demetiyle vurgulanmtr. Ahmed Gzi Medresesinde giriin nnde sivri beik tonoz rtl giri eyvan ve tam karsnda da zeri kubbe ile rtl ve ana ktleden ykselti ve kma yapan ana eyvan yer almaktadr. Kubbe dtan sekizgen bir

224

kasnakla desteklenmi olup zeri alaturka kiremitle kaplanmtr. Ahmed Gzi Medresesi, kubbeli ana eyvanyla Osmanl medreselerine bir gei rnei olarak deerlendirilebilir. Balat lyas Bey Medresesi, lyas Bey Cmiinin kuzeyinde avluyu yandan eviren gayr-i muntazam hcreleriyle ak avlulu medreseler gurubuna girmektedir. (13. Res.-15. iz.) Genel pln emas itibariyle bir btnlk arzetmeyen medrese, avluyu evreleyen hacimlerin biribirine olan nisbetleri ve birlemeleri homojen olmayan, asimetrik bir kurulua sahiptir. Balat lyas Bey Medresesi zamanla yaplan ilavelerle vcud bulmu ve halihazr ekliyle ortas adrvanl, ak avlulu, tek eyvanl medreseler gurubu iinde deerlendirilebilir. Gneyinde yer alan tek kubbeli cmi ile organik bir ba olmamakla birlikte avluyu evreleyen ve U emas oluturan medrese birimleriyle, gneyde yer alan cmi ile birlikte ortaya km olan pln emasnn, daha sonra Osmanl Devrinde gerek Anadoluda ve gerekse Anadolu dnda daha sekin ve olgun eserlerle srdrlm olmas kayda deer bir zelliktir. Pein Yelli (Kepez) Medrese, ak avlulu medreseler iinde bir giri ve bir de ana eyvan olmak zere iki eyvanl ve tek katl olarak yaplm bir mimr eserdir (16. iz.). Gnmze pek salam ulaamyan yap gelimi medrese pln emalarndaki avlu, eyvan, dershne ve talebe hcrelerinin biribiriyle olan irtibat ve oran pek korunmu deildir. Pein Yelli (Kepez) Medrese, XV. yzyl balarnda in edilmi olmasna ramen, beyliin madden zayflad bir devrede in edilmi olmas sebebiyle olsa gerektir ki, Seluklu sonras iin pek bir yenilik getirmeyen ve hatta daha da az gelimi bir medrese yaps grnmndedir. Peinde bulunan bir dier medrese de lyas Bey (Karapaa) Medresesidir. Kareye yakn dikdrtgen bir pln emasna sahip revaksz ak avlulu, tek eyvanl medrese Ahmed Gzi Medresesi gibi tam simetrik bir dzenlemeye sahiptir (14. Res.-17. iz.). Pein lyas Bey (Karapaa) Medresesinde giriin tam karsnda yer alan beik tonoz rtl ana eyvan, Beylikler Devrinden itibaren grlmeye baland ekilde medresenin dier hacimlerinden yksek tutulmu ancak medrese ana kitlesi iinde zmlenmitir. Mentee Beylii dnemine ait hanlar, genel olarak Beylikler Devrinde yaygn bir uygulama alan bulan Sadece kapal bir mekandan oluan ve Kapal ve ak ksmlardan oluan11 han guruplandrmasna uygun olarak ina edilmilerdir. Bu dneme ait olarak birinci gurupta , ikinci gurupta iki han olmak zere toplam be han bulunmaktadr. Ak meknl olanlar; revaksz bir i avlu etrafnda sralanm kapal meknlardan, kapal meknl olanlar ise; tek sahnl, zeri sivri beik tonoz rtl tek bir mekndan mteekkildirler. Kapal meknllardan sadece Pein Kzl Han iki katl olup ayr bir zellik arzetmektedir.12 Mentee Beylii hanlarndan Bafa Gl Han dndakiler, birer ehir ii han-ticaret han-olarak karmza maktadrlar. Menetee Beylii hanlar, bu zellikleri ile Seluklu devrinden mimr formuyla rneini tanmadmz ehir ii hanlar hakknda fikir vermeleri bir yana, Osmanl ehir ii hanlarna model tekil eden gei dnemi eseri olmalar bakmndan nemli birer madd kaynak durumundadrlar.

225

Ske-Mils karayolu zerinde kurulmu olan Bafa Gl Han (14. Yzyln ikinci yars) pln emas itibariyle tek sahnl olarak in edilmitir. Bafa Gl Hannn girii arapsa (erefza) Hannda (1236-46) olduu gibi n cephedendir. Hann zerini kuzey-gney dorultusunda alttan takviye kemerleri ile desteklenmi bir beik tonoz rtmekte, k st seviyelerde alm mazgal pencerelerden salanmaktadr. Peinde Bafa Gl Han ile hemen ayn pln emasna sahip ikinci kapal mekanl han olarak Simen mevkiindeki gz (Karapaa) Han (14. yzyln ikinci yars) grmekteyiz (18. iz.). Han ana binas pln emas itibariyle arapsa Han, Pein Kzl Han alt kat ve Bafa Gl Hanna yakn benzerlik gstermekle beraber bat dar cepheden alm giri kaps ve kuzey ve gney taraftan bilahare ilave edilmi ocakl odalarla farkllk gstermektedir. gz Han, iki yannda oda sralar ve ortada kapal hol ile basit fakat ilgin bir Beylikler Devri han rnei olarak deerlendirilebilir.13 Anadoluda Beylikler devrinde kapal mekanl ve iki katl olarak dzenlenmi tesbit edilebilen iki han rnei vardr.14 Bunlardan birisi Osmanllar dnemine ait Afyon Der Kervansaray (15. yzyln ilk yars) ve dieri Mentee Beylii eseri olan Pein Kzl Handr. (15. yzyln ilk eyrei) Her iki yapnn da hemen hemen e zamanl olmalar bu tipin ortaya k asndan nemlidir. Pein Kzl Han, dikdrtgen plnl bir yap olup kuzey-gney dorultusunda beik tonoz rtl tek sahnl bir alt kat ve ortadaki dz daml ve mazgall ayazlk eklinde, yanlar kubbe ile rtl kare plnl blml bir st kattan ibarettir. Eser, pln emas itibariyle Beylikler Devrinde in edilen hanlar arasnda nemli bir yer tutmaktadr (15-16. Res.-19-20. iz.). XIV. yzyln ortalarnda Balatta in edilmi olan I Nolu (Tiyatro Han) Han (17. Res.-21. iz.) ve II Nolu (Pireli Han) Han, Menteeoullar iin nemli bir yerleim merkezinde bulunmaktadr. Osmanllar zamannda benzer ekilde ehir merkezlerinde yaplan konaklama tesisleri, kervansaray yerine ehir ii han veya ticaret han olarak adlandrldklar iin, bu iki konaklama tesisi de han adyla literatre gemitir.15 Balat hanlar pln emalar itibariyle biribirine olduka yakn benzerliktedir. Tek katl olarak dou-bat istikametinde dikdrtgen bir pln emas arzeden hanlarn girileri uzun kenardan verilmitir. Hanlarn her ikisi de ortalarnda ak birer avlu ve avluyu evreleyen boydan boya beik tonoz rtl L eklinde ahr ve depolar ile ocakl olarak mazgal pencerelerden k alan ikamete tahsis edilmi kk odalar ihtiva etmektedirler. Balat hanlar, Beylikler Devrinin en erken ehir ii hanlar olmalar ve Seluklu ile Osmanl arasnda ticaret hanlar iin model tekil etmeleri asndan nemli iki rnek olarak kabul edilebilir. Ayrca han odalarnda ocak ve baca mimrsinin tespiti de Seluklu sonras iin Beylikler Devrinde ortaya km bir yenilik olarak zikre deer. Menteeoullar mimr eserleri arasnda nemli bir yap gurubunu hamamlar tekil etmektedir. Menteeoullarndan gnmze intikal eden sosyal yap olarak yedi hamam gnmze kadar gelebilmitir. Bunlar; Balatta bulunan I Nolu Hamam (brahim Bey Hamam) (1337-48), II Nolu Hamam (lyas Bey-A) ve III Nolu Hamam (lyas Bey-B) (15. yzyln balar) ile Peinde bulunan Kale

226

Hamam (14. yzyln ilk yars), Ahmed Gzi Hamam (14. yzyln son eyrei), Yelli (Kepez) Hamam (15. yzyln ba) ve Konak Hamamdr. (15. yzyln balar) Menteeoullarnn yayldklar corafi alanda in ettikleri hamam yaplar hi phesiz bunlarla snrl deildir. Ne var ki gnmze kadar intikal etmi olup Menteelilere atfedebildiimiz hamamlar yeni belgeler ve bulgular ortaya kana kadar bunlardan ibarettir. Pln emalarn tesbit edebildiimiz Mentee Beylii dnemine ait yedi hamamn scaklk ksmlar, farkl pln zellikleri gstermektedir. Semavi Eyice tarafndan scaklk pln emalar esas alnarak yaplan tipolojiye16 ksmen uygun dmelerine ramen, kk boyutlu olup mnferid plnl olanlar da bulunmaktadr. Genel olarak soyunma (camekn), aralk, lklk, scaklk, klhan ve su deposu blmlerine yer verilen Mentee Beylii hamamlar, snrl imknlarla in edilmi olmalar sebebiyle kk ebadl olular bir tarafa, Seluklu geleneklerini devam ettiren ve kendisinden sonraki devirlerde yaplanlar iin bir kpr vazifesi gren eserlerdir. Menteeolu brahim Bey tarafndan Balattaki cmiinin hemen yan banda bulunan brahim Bey Hamam Hamamn soyunmalk ksm tamamen yklm17 olmakla birlikte dikdrtgen ve kare ekilli aralk ve lklk blm ve drt eyvanl ke hcreli scaklk ksm ile enine dikdrtgen su deposundan mteekkildir (22. iz.). Scakln orta blm, ke hcreleri ve lklk ksm kubbeyle, dier ksmlarn ise beik tonozlarla rtl olduu mevcut bakiyyelerinden anlalmaktadr. Anadolu Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemine ait benzer emaya sahip hamamlarda da ayn zellii grmek mmkndr. Pein, Ahmed Gzi Hamam ilk rneklerine Anadolu Seluklularnda XIII. yzyln ikinci yarsnda, Konya Sahip Ata Klliyesinin ifte Hamamnda rastladmz eyvanl ve ke hcreli scaklkl tiptedir. Soyunmalk ksm Beylikler Devrine ait dier hamamlarda olduu gibi byk lde km olan hamamn, aralk, lklk, eyvanl ve iki ke hcreli scaklk ve ayn eksende blml bir su deposu ve klhandan mteekkildir. Ahmed Gzi Hamamnda eyvanlar ve su deposu beik tonoz, dier btn hacimler kubbe ile rtlmtr (23. iz.). Bu tipin Menteeoullarndan kalan ikinci nemli eseri Balat lyas Bey Medresesinin kuzeyinde yer alan ve literatre Byk Hamam veya lyas Bey Hamam olarak geen18 II Nolu (lyas Bey Hamam-A) Hamamdr. Hamam, dou cephesinde, ana ktleden gneydeki su datm ebekesi sebebiyle biraz kuzeye kaydrlm olan kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen ekilli, olduka byk tutulmu ve hemen hemen temel seviyesine kadar yklm olan soyunma mahalli ile,dou-bat istikametinde aralk, lklk, eyvanl ve ke hcreli scaklk ve su haznesi-klhan ksmndan mteekkildir (18. Res-25. iz.). Soyunma mahalli alt seviyede ksmen salam olarak gnmze ulaan19 II Nolu (lyas Bey Hamam-A) Hamam, dier hamamlarn soyunma mahallerinin alt seviye dzenlemesi hakknda az da olsa fikir vermesi asndan nemlidir. Duvar diplerinde, aklklarn bulunduu ksmlarn haricinde oturma sekileri ve orta ksmda zeminde kalan izlerden bir adrvann20 yer ald anlalmaktadr.

227

Menteeoullarna ait bu tip hamamlarn ncs, ayn pln emasn ksm farkllklarla muhafaza eden Pein Yelli (Kepez) Hamamdr. Eimli bir arazi zerinde kurulmu hamam; soyunma, aralk, lklk, eyvanl ve ke hcreli scaklk ve L eklinde su deposu ve klhandan mteekkil olduka fakir malzeme ile in edilmi bir gei dnemi eseridir (24. iz.). Bat cephede yer alan soyunma mahallinin st rts tamamen km olmakla birlikte beden duvarlar-giri ksm haribyk lde salam olarak ulaabilen yegne Mentee Beylii eseridir. Kuzey cephe duvarnda olduka byk iki dikdrtgen pencere akl bu dnem soyunma mahalleri iin olduka nemlidir. Seluklu Devri hamamlarnda soyunma mahalleri genellikle yksek duvarl olup, duvarlarn st ksmndaki kk mazgal pencereler ve rtlerde yer alan klk tabir edilen tepe pencereleri ile aydnlatlmlardr.21 Peinde yer alan ve Konak Hamam olarak isimlendirdiimiz yap genel pln emas itibariyle S. Eyicenin yapt tipolojide ortas kubbeli enine scaklkl ve ifte halvetli tipin22 scaklk pln emasna benzemekle beraber, yapnn bu emas sadece scaklk iin deil btn iin geerlidir (26. iz.). Zira, bat cephenin ortasndan alm bir kap ile kuzey-gney dorultusunda boydan boya beik bir tonozla rtl, kuzey cephesinde byk dikdrtgen bir penceresi bulunan enine dikdrtgen bir mekana girilmektedir. zerleri kubbeli halvetler bu mekana birer mstakil kap ile almaktadrlar. Halvetlerin dousunda ise su deposu ve klhan yer almaktadr. Anadolu Trk mimrsinde bu tip, sadece scaklk pln emalarnda yaygn bir uygulama alan bulmutur. Menteeoullarnn Ilklk-Scaklk ve Halvet E Odalar Halinde Olan Tipe23 giren tek hamam Balatta II Nolu (lyas Bey Hamam-A) Hamamnn hemen gneyindeki III Nolu (lyas Bey Hamam-B) Hamamdr. Hamam, dou-bat dorultusunda yan yana biri beik tonoz rtl dikdrtgen, ikisi kare plnl ve kubbeli hacim ile kuzeyden bitiik su deposu ve klhandan mteekkil bir yapdr. Bu ekliyle kadnlar hamam veya Balat lyas Bey Medresesi grevlileri veya misafirleri iin yaplm zel bir hamam olarak deerlendirilmitir.24 Hem aralk hem de soyunma mahalli olarak grlen tepe klkl ilk blmn girii gneyden verilmitir. Kalan pandantif izlerinden zerlerinin kubbe ile rtl olduu anlalan dier iki halvete bat duvarlarnn gney kenarlarndan alm kaplarla geilmektedir. Mentee Beyliinin erken dnemlerine ait olup belli bir tipolojiye dhil olmayan tek eser Pein Kalesinde bulunan hamamdr. Pein Kale Hamam, kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen bir alanda in edilmi olup st rts hari byk lde salam olarak gnmze ulamtr. Hamam, L eklinde bir soyunma mahalli, beik tonoz rtl lklk veya aralk olarak deerlendirilebilecek bir medhal, kubbeli bir ykanma hcresi, su deposu ve klhandan mteekkildir (27. iz.). lk blmn, duvar kenarlarnda yer alan oturma sekilerinden bir soyunma mahalli olduu aka anlalmaktadr. Tek ykanma hcresine sahip hamam, bu ekliyle bir zel hamam veya bey hamam olarak kabul edilebilir. Mentee Beylii mimr eserlerinde kullanlan malzeme, yap trlerine gre farkllk gstermemektedir. Genellikle devrin hkim in malzemesi ta, tula, mermer ve devirme

228

malzemedir. Bunlarn yan sra ini, ahap ve kurun malzeme de kullanlmtr. Duvar rglerinde, ta malzeme yer yer tula ve devirme malzemeyle genellikle kark olarak kullanlm olmakla birlikte, baz yaplar da, XIV. yzyln ilk eyreinden itibaren Osmanl mimrsinde grlmeye balayan25 almak teknikte duvar rgleri ile karmza kmaktadr.26 Kemer rglerinde, kap ve pencere aklklarnda ounlukla tula malzeme kullanlrken daha byk aklklarda ve takviye maksatl kemerlerde ise ta malzeme tercih edilmitir. Kubbe rgleri ise ounlukla tula malzemelidir.27 Beylikler devrinin bir zellii olarak yaplarda mermer malzeme kullanm asndan Balat lyas Bey Cmii, hem malzeme hem de ssleme bakmndan olduka zengindir. Yap, ite ve dta mermer malzeme ile kaplanm olmasnn yan sra, tamamen mermerden olduka sanatkrane yaplm bir de mihraba sahip bulunmaktadr. Ahap malzemeli olarak gnmze ulaan yegne Mentee Beylii eseri Eski ine Ahmed Gzi Cmiinin minberidir. Genel grn ve tezyinat itibariyle Seluklu geleneklerinin izlerini tamaktadr. ini malzemeye ise sadece Balat lyas Bey Cmii takaps ve pencere alnlklarnda kakma olarak yaplm sslemelerde rastlamaktayz. Beylikler devrinin bir baka karakteristik zellii olan kurun kaplama uygulamasnn rnekleri arasnda Mils Ahmed Gzi Cmii mihrab n kubbesi ve Balat lyas Bey Cmiinin kubbesi grlmektedir. Menteeoullar mimr eserlerindeki sslemeler, ounlukla oyma, kabartma ve kakma teknikte yaplm poligon ve yldzlardan oluan geometrik ekiller, palmet, lotus, akayk ve rmlerden oluan bitkisel sslemelerle, mukarnas ve hat rneklerinden mteekkildir. Beylikler devrindeki gelimelere paralel olarak ssleme de, yaplarn trne gre dta ve ite ahenkli ve dengeli bir dalm sz konusudur. Takap, mihrap, kubbe geileri, tonoz, kap ve pencere alnlklar, ssleme programna dahil edilen unsurlardr. Yaplarn i ksmnn sslenmesinde, Seluklularda olduu gibi, mihrap sslemenin en youn olduu mekndr. Menteeoullarnn en ssl ve gsterili yaps olan Balat lyas Bey Cmii, i dekorasyonu ile Seluklu geleneklerinden uzaklaan ve d yap ile uyumlu, ahenkli bir grn sergilemektedir. Mentee Beylii yaplarnda figrl ssleme olduka snrldr. Pein Ahmed Gzi Medresesi ana eyvan kemer keliklerinde karlkl olarak yerletirilmi mermer panolara kabartma olarak ilenmi, kuyruklar ejder ba eklinde nihayetlenmi, n ayaklar ile Ahmed Gzi Beyin ad yazl birer bayrak tutan ve profilden verilmi arslan kabartmal figratif sslemeler, minyatr geleneinin olduka erken bir zamanda kttan mermere yansmas olarak deerlendirilebilir. Menteeoullar hamam yaplarnn ekseriyetinin i ksmlarnda rastlanan, sva stne stampaj tekniini ile kalp basma olarak yaplm sva sslemeler de nemli yer tutmaktadr. Erken rneklerini slm dnyasnda Emevi Devri hamam yaplarnda ve Seluklular zamannda da grdmz bu tarz sva sslemelerin, Beylikler devrindeki gelimesi bakmndan Mentee hamamlar nemli bir belge durumundadr.

229

Menteeoullarna ait eserlerin pek ounun in kitbesi mevcut deildir. Mevcut olanlarn muhtevalarnda, Seluklu geleneklerinin devam ettii, ancak baz kitbelerde tarihin rakamla verildii grlmektedir. Bu uygulama bir yenilik olarak karmza kmaktadr. Menteeoullar Beyliinin yaklak bir buuk asrlk mr sresince, vcud verdii gelimeler sadece mimr eserlerle snrl kalmamaktadr. Anadolu Seluklu Devletinin Mool tahakkmne girmesi sonrasnda, Trkmen beyliklerinde ksmen uyanan mill dnce ile, dilde Trke kullanm hususunda hassasiyet gsterildii grlmektedir. Her ne kadar kaynaklar, sadece mehur olan Karamanolu Mehmed Beyin her yerde Trkenin kullanlmasna dair yaynlad bildirgeyi ncelikle zikrederlerse de, zellikle Aydn, Saruhanoullar, Germiyanoullar, Candaroullar ve Karesioullar gibi Menteeoullar da Trkeye nem vermi, Arapa ve Farsadan Trkeye tercmeler yaptrarak Trkeyi n plnda tutan bir anlay sergilemilerdir.28 1 W. M. Ramsay, Kariaya ait ehirleri yle sralamaktadr: Miletos (Balat), Halikarnasos Aphrodisias (Karacasu-Geyre), Apollonia (?), Iasos

(Bodrum), Gnidos (Kemikler), Stratonicea (Eskihisar), Amazon (Maznkale), Alinda (Mula-Karpuzlu), Alabanda (Araphisar), Antiocheia (?), (Kyklack), Erza (?), Kbyra (?), Bargylia (Varvl), Mobolla (Mula) (W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas (ev. M. Pekta), stanbul, 1960, s. 472). 2 Karia blgesini feth eden Trk ordularnn banda Seluklularn bir u beyi olan Sahil Beyi

Mentee Bey bulunmaktadr. Mool istilas sonrasnda Anadolu Seluklu Devletinin ularda merkezi otoritesinin zayflamas sonunda, Aydn, Saruhan, Germiyan ve dier u beyleri gibi Mentee Bey de bulunduu blgede-Kariann hemen tamam ve Likyann bir blmnde-istikllini ilan etmitir (R. Duran, Mimari Eserleri, Sikkeleri ve Ariv Belgeleriyle Menteeoullar Tarihine Yeni Bir Bak, Sanat Yazlar (Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan), Kayseri 2001, s. 221-247. 3 Mkrimin Halil, Dsturname-i Enveri (Medhal), Ankara, 1979, s. 20-21; . H. Uzunarl,

Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1988, s. 19; A. Z. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, Ankara, 1984, s. 342; H. nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, slm Tarihi ve Medeniyeti, I, stanbul, 1988, s. 272-279; Franz Taeschner, 1453 Ylna Kadar Osmanl Trkleri (ev. N. lker), Tarih ncelemeleri Dergisi, V, zmir, 1990, s. 285-286. 4 5 R. Duran, Mentee Beylii Mimarisi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir, 1995, s. 1-405. Data Hzrah Cmii, Eski ine Ahmed Gzi Cmii, Turgut lyas Bey Cmii, Balat lyas

Bey Cmii ve Pein Yelli (Kepez) Cmii. 6 Cmii. 7 XV. yzyl sonlarna kadar Balat lyas Bey Camiini hacim olarak aan tek eser Pein Orhan Cmii, Balat brahim Bey Cmii, Mils Hac lyas Cmii, Mils Ahmed Gzi

Bulgaristanda bulunan Eski Zara Hamza Bey Camii (15. yy. ikinci yars)dir.

230

Evliya elebi Seyahatnamesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-72) (Sad. Z. Danman), C.

IX, stanbul 1935, s. 210. 9 10 E. elebi, a.e., IX, s. 201. M. B. Tanman, Sinann Mimarisi Tekkeler, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve

Eserleri I, stanbul, 1988., s. 321. 11 12 A. Ba, Beylikler Dnemi Hanlar, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya, 1989, s. 29. Beylikler dnemine ait kapal meknl ve iki katl ikinci han rnei, hemen hemen e

zamanl olarak bilinen, Osmanllarn Afyon Der Kervansaray (15. yy. ilk yars)dr. Her iki yap, bu tipin ortaya k asndan nemlidir. 13 M. O. Ark, Pein Kalesi ve Kenti renlerindeki 1982 Yl almalar, V. Kaz Sonular

Toplants, stanbul, 23-27 Mays 1983, s. 314. 14 15 A. Ba, a.e., s. 31. K. Wulzinger-P. Wittek-F. Sarre, Das Islamische Milet, Berlin und Leipzig, 1935, s. 40-41;

C. Gran, Trk Hanlarnn Geliimi ve stanbul Hanlar Mimarisi, Ankara, 1978, s. 1, 17; A. Durukan, Balatta Trk Devri Yaplar (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1982, s. 329. 16 S. Eyice, znikte Byk Hamam ve Osmanl Devri Hamamlar Hakknda Bir Deneme,

Tarih Dergisi, C. I, Say: 15, stanbul, 1960, s. 108-116. 17 A. Kemal Aru, (Trk Hamamlar Etd, stanbul, 1949, s. 51-52), soyunma mahallerinin

hamamn ana binasna gre daha abuk ykldklarn, buna da kullanlan malzemenin zayflnn yol atn ileri srmektedir ki, mevcut rnekler deerlendirildiinde hakllk pay vardr. 18 19 Wulzinger-Wittek-Sarre, a.e., s. 43-45. Soyunma mahallinin temelleri ve bir ksm duvarlar V. G. M. tarafndan 1992 ylnda

yaplan temizlik ve sondaj almalar srasnda aa karlmtr. 20 adrvana ait krev anak, 1992 ylnda yaplan almalar sonunda hamamn hemen

gneyinde yer alan III Nolu (lyas Bey Hamam-B) Hamamn avlusunda bulunmutur. 21 121-134. 22 S. Eyice, a.m., s. 112-113. Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma, Vakflar Dergisi, XII, Ankara, 1978, s.

231

23

Daha ok zel hamamlarda rastlanan bu tipte btn ksmlar hemen hemen e

byklkte, biribirileriyle irtibatl kubbeli odalar halindedir S. Eyice, a.m., s. 114. 24 25 Wulzinger-Wittek-Sarre, a.e., s. 47. A. Batur, Osmanl Camilerinde Almak Duvar zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar, 2,

stanbul, 1970 s. 137. 26 yars). 27 28 Mils Ahmed Gzi Cmii (1378) mihrab n kubbesinde rg malzemesi tatr. Zeynep Korkmaz, Anadolu Yaz Dilinin Tarih Gelimesinde Beylikler Devri Trkesinin Fethiye Mentee Bey Trbesi (14. yy. ikinci yars), Turgut lyas Bey Cmii (14. yy. ikinci

Yeri, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, Ankara, 1981, s. 583-589.

232

Ramazanoullar Beylii Mimar Eserlerinde Sslemeler / Do. Dr. erfe zdoru [s.143-155]
Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ramazanoullar Beylii XIV. yzyln ikinci yarsnda Adana merkez olmak zere, ukurovada Tarsus, Kozan (Sis), Misis, Ayas (Yumurtalk), Payas ve evresinde kurulmutur. Ouzlarn ok kolu, Yreir boyundan olan Ramazan Beyin adna ilk kez 1352 ylnda rastlanlmaktadr. Ramazanolu Halil Bey Devrinde Osmanl ynetimine girdikleri bilinmektedir.1 Ramazanoullar Beylii 230 yla yakn siyasi hayatlar iinde hibir zaman bamsz bir devlet statsne eriememilerdir. Bugne kadar bu beylie ait bir sikkeye rastlanlmamtr. lk nce Msr Memlklularna, daha sonralar da Osmanl Devletine bal olarak yar bamsz bir beylik olarak yaamlardr. Ramazanoullar, II. Beyazd Devrinde Osmanl-Memlk savalarnda Memlk kuvvetlerinin yannda yer almlardr. Osmanllarn zamanla blgede g kazanmalar ve Memlk vergilerinin arl nedeniyle Ramazanoullar beyleri Osmanllar tarafna meyletmeye baladlar. Mahmut Bey, Yavuz Sultan Selimle birlikte Ridaniye seferinde bulunmu ve orada ehit olmutur (1517). Beylik Osmanl ynetimindeki en parlak yllarn Piri Paa ve olu brahim Bey zamannda yaamtr.2 1608 ylnda Pir Mansur Beyin beylikten ekilmesi zerine Adana, Ramazanoullarnn Ocaklk mlk olmaktan km, beylerbeyliine evrilerek merkezden gnderilen valiler tarafndan idare edilmeye balanmtr.3 Adana merkez olmak zere ukurova blgesinde egemen olan Beylikten Adana ve Tarsusta pek ok mimari eser gnmze gelebilmitir. Piri Mehmet Paa Vakfiyesinden de anlald gibi 1538 ylnda ukurovann Ramazanoullar ynetiminde o zamana kadar grlmemi bir zenginlik ve gzellie kavumu olduu saptanmaktadr. Adanada pek ok okul ald, pazar yerlerinin kurulduu, aevleri ald, susam ya karan yerlerle, pirin unu yapan deirmenlerin, boyahanelerin iletildii ukurovann tarmsal, ekonomik ve sosyal bakmdan ileri bir dzeyde olduunu gstermektedir. Bu almada Ramazanoullar Beyliinin Osmanl egemenliine girdii tarihe kadar olan (17. yzyla kadar) Adana ve Tarsustaki mimari eserlerin sslemeleri incelenmitir. Yaplardaki bezemeler tek tek anlatlarak tahlilleriyle sonulandrlmlardr. Adana Aka Mescit Ulu Cami mahallesinde yer alan mescit Adanann en eski Trk eseri olarak kabul edilmektedir. Aka Bey adl bir Trkmen beyi tarafndan yaptrldndan ayn isimle anlan yapnn tarihi

233

olmamasna karn, portalde bugnk kitabesinin bulunduu yerde izleri kalan iki kabartma ku figr ebced hesabyla yapm tarihini ortaya koymaktadr. Ku, ebced hesabyla 406 H. iki ku 812 H. tarihini verir ki, o da 1409 M. ylna tesadf etmektedir.4 Aka mescit Ramazanoullarndan kalan en eski eser olarak kabul edilmektedir. Mimar belli olmayan yap alak bir platform zerinde dzgn kesme kfeli talarla ina olunmutur. 7.30 m. x 7.30 m. llerinde kare bir mekan zerine kubbeyle rtldr. Kubbe eskiden kiremitle kaplyken bugn svayla braklmtr. nnde ahap direkler stne inkoyla rtl son cemaat yeri sonradan eklenmitir. Adanada tmyle Seluklu geleneinde tek yap Aka Mescittir. Portal, niini evreleyen sra halindeki oyma ta tekniinde ilenen bitkisel sslemeler Seluklu geleneini yanstr. teki ilk srada ifte rumi ve palmet motifleri zerinde kapnn sa yannda iki ku figr yer alr. Aka Mescit portalinde yer alan ku figrleri Anadolu Seluklu Devrinde de grlmektedir. Sivas Gk Medrese portali, Nide Sungur Bey Camii (Karamanoullar), Divrii Ulu Camii bat portalinde rastlanlmaktadr. Yap gnmze eitli onarmlar geirerek gelebilmitir. 1830 ylnda Hac Ali Bey, 1867 ylnda da Hac Hasan Aa tarafndan onarlmtr. Cumhuriyet dneminde bir sre Adana Mzesine ait slami kitabeler deposu olarak kullanlm, 1957 ylnda onarm grerek yeniden ibadete almtr.5 kinci srada ortadaki bir palmetten kan rumilerin ularndaki dallarla dairesel kvrmlar oluturarak sonsuzluk duygusu veren bir bezeme uygulanmtr (Resim: 1). En d bordrde ise, palmet ve ifte rumilerin koldan birbirine dolanarak oluturduklar grift bitkisel dekor grlr. Giri kapsnn zerindeki kitabeyi evreleyen kr kemerde 11 ve 15. yzyllarda Trk ssleme sanatnda ska rastlanlan ve birbirlerine ince ularla balanan mnhailer kesintisiz ekilde devam etmektedir. Mihrap mermerden olup, dikdrtgen biiminde iki bordr sras ve tabla balkl iki stunceyle evrelenmitir. D bordrde bitkisel, iteki srada ise on iki kollu yldzlardan kan nsal geometrik ssleme yer alr. Ayn geometrik desene, Siirt Ulu Cami minaresi, Konya Aksaray Sultan Han portalinde de rastlanlmaktadr. Mihrap niinin iki yanndaki stuncelerin gvdelerinde ince dallarla birbirlerine balanan palmetler ve dilimli rumilerle dantel hissi uyandrmaktadr. Kk Mescit Ulu Cami mahallesindedir. Aka Mescitten sonra 1492 ylnda Ramazanoullarndan Halil Bey dneminde yaptrlmtr. Olduka kk olan yap kare mekanl st toprak damla rtldr. Kesme

234

talardan yaplan mescit ssleme ynnden olduka sadedir. Ulu Camii Medresesine yakn olup, bir sre depo olarak kullanlmtr. Harem Dairesi Adanann Ziya Paa Parknn dousunda Ulu Cami Klliyesinin bitiiinde ykselen yapnn gney kaps zerindeki kitabeden 1495 ylnda Ramazanoullarndan Halil Bey tarafndan ina ettirildii anlalmaktadr.6 Vakf Saray da denilen yapnn ad, Ramazanoullar kadnlarnn oturduu yer, sarayn Harem dairesi, blm olmasndan gelmektedir. katl olan bina 16 m.x10 m. llerinde zemin kat kesme ta, st katlar tula rgldr. Birinci ve ikinci katlarn zemini tahtadr. D cephesi olduka sade olan yapda, Osmanl padiahlarndan IV. Murad Badat Seferine ktnda Adanaya uram ve gece misafir edilmitir (Resim: 2). Selamlk Dairesi Harem dairesinin kuzeyinde yer alan bina, Tuz Han olarak da bilinmektedir. Aslnda Beylik saraynn bir blmdr. Ramazanolu ailesinin oturduu ve erkeklerin topland, resmi ilerin grld yap, Halil Bey tarafndan 1497 ylnda yaptrlmtr. Selamlk dairesinin kuzeyinde hamam, dousunda da mescit yer almaktadr. Ya Camii Eski Belediye caddesi, Byk ar denilen semtte yer alr. Eskiden cami nnde ya sat yaplan bir pazar kurulduundan halk arasnda esere Ya Camii de denilmektedir (Resim: 3). Evliya elebi Seyahatnamesinde bu pazardan sz etmekte, ancak yapy Eski Cami adyla belirtmektedir. Eski bir kiliseden camiye evrilmitir. Ya Camii avlusu iinde yapya bitiik medresesi de bulunmaktadr. Giri kaps zerindeki kitabesinden kiliseden 1501 ylnda camiye evrildii belirtilir. kinci kitabe avlu portal zerindedir. Halil Bey tarafndan 1558 ylnda camiye evrildiini medreseyle birlikte Piri Paa tarafndan ina ettirildii yazldr. nc kitabe bugn Arkeoloji Mzesinde olup, binann 932 H. ylnda yapld minaresinin de 1525 M. tarihinde yaptrld bildirilmektedir. Ancak bugnk minare yakn tarihte yaplmtr.7 Cami, 14.50m.x9.80 m. llerinde enine dikdrtgen bir mekana sahiptir. Kuzey-gney ynnde stunlarla mihraba paralel be nefe ayrlr, kfe tipi denilen bir plan tipine sahiptir. Tayc stunlarn ksa olanlar yapya lo bir hava vermektedir. st rts ahap olup, kiremitle kapldr. Eski kiliseden kalan apsisi de bugn dou duvarnda ayaktadr. Son cemaat yeri drt stuna oturan be kemer aklkl, zeri dz sundurma atyla kapldr.

235

Avlu portali olduka yksek ve abidevi bir tarzda kuzeydou kede yer alr. Yapnn sade ve yaln grnmyle tezat tekil eder. Bask kemerli giri kaps Seluklu geleneindedir. Kap kemeri siyah-beyaz alternatif ta dizilerinden meydana gelmektedir. stte ular palmet motifleriyle talanan bir kartu iinde yapnn kitabesi bulunur. Giriin iki yandaki kumsaati biimindeki stunceler, ta kapnn grkemi yannda clz bir grnm oluturur. Portal tepelii bir byk, bir kk iek motifleriyle talanmtr. Avlunun kuzey duvar cephesi, her birinin ortasnda birer mazgal delii bulunan dilimlerle sonulanmaktadr. Yap, bu ynyle Kahire Sultan Hasan Medresesi cephesiyle benzerlik gsterir.8 Caminin esas giri kaps ise, yap llerine gre olduka basktr. Kap kemeri drt sra zikzak sslemelerle heraketlenmitir. Mihrap, bugn yal boya ile boyanarak olduka sade tutulmutur. Minber, yakn tarihte ahaptan yaplmtr. Ya Camii Medresesi Medrese 1558 ylnda Piri Paa tarafndan yaptrlmtr. Bugn yalnzca gney tarafndaki renci odalar ve dershanesi ayaktadr. Kesme tatan yaplm olan medresenin bir zamanlar iki katl olduu yapnn batsndaki girii yannda bulunan eski ta merdivenlerin yukarya doru ykselmesinden anlalmaktadr. Dershane, olduka yksektir. st kubbeyle rtlmtr. Yksek kemerli 8 m.x8m. llerindeki kare eyvan bugn iki pencere ve bir kap ile rtlerek dkkan olarak kullanlmaktadr. renci odalar ise 2.50 m.x2.50 m. boyutlarnda kare planl kk hcreler eklindedir. Ancak ayakta kalabilmitir. Odalar beik tanozlarla rtlmtr. Dershane odasnn kademeli konsollarn tad ahap saandaki on bir panonun her birinde deiik geometrik motifler ilenmitir. Insal yldzlardan meydana gelen sslemelerin bazlar yprandndan yalnzca izleri kalabilmitir. Tahtal Cami Necceran mahallesi, Tepeba yokuu zerindedir. 1601 ylnda Sevindikzade adnda bir hayrsever tarafndan yaptrld vakf kaytlarndan anlalmaktadr.9 ki blok halinde yaplm olan caminin kuzeybat blmnn altndan yol gemektedir. Buras yaz aylarnda son cemaat yeri gibi kullanlmaktadr. 9.50 m x 4.50 m. boyutlarndaki dikdrtgen mekann st ahap tavanla rtlmtr. Camiye kuzeyde sekiz basamakl bir merdivenle klmaktadr. Minber ve mihrab 1948 ylnda yenilenmitir. Silindirik minaresi giriin sol yanndadr. Ulu Cami

236

Ulu Cami mahallesi ortasnda yer alan yap Adanann en byk camiidir. Enine planl harimin eit aralklarla sralanan payelerle blnerek oluturulan cami tipiyle Anadolu Seluklular, mimari ve dekorasyon karakteriyle de Eyyubi ve Memlk etkilerinin ar bast yapnn zerindeki kitabelerden 1513 ylnda Ramazanolu Halil Bey tarafndan inaasna baland binann bina, daha sonra Halil Beyin olu Piri Paa tarafndan 1520 ve1541 yllarnda yaplan almalarla son eklini ald anlalmaktadr.10 Camii 34.50 m. x 32.50 m. lsnde enine dikdrtgen mekan, drt stunla kble duvarna paralel iki nefe ayrlmamtr. zeri apraz tanozlarla rtlmtr. Mihrap nnde on iki keli tambur stnde ykselen bir kubbeye sahiptir. Mihrap nnde ykselen kubbe, Memlk kubbeleri tarznda soanvari bir form gsterir. Harmin yanndaki trbenin kubbesi de ayn mimari zellii aksettirmektedir. Her iki kubbenin kurunla kaplanmasna karn revak kubbeleri kiremitle kaplanmtr (Resim: 4-5-6). Giriin hemen zerinde kademeli olarak yukar doru sivrilen stalaktitli konik atnn Seluklu mimarisi tarznda yaplmas ve bu mescitin kk olan bir beyliin bymesiyle ihtiyaca yetmemesi nedeniyle bir ilave olarak bugnk esas yapnn ina edilmi olduu tahmin edilmektedir (ekil: 1). Yapnn harim ksmna ek olarak, blgenin scak olmas ve daha fazla cemaatin ibadet edebilmesi dncesiyle avlunun bir ksm ahap rt ile kapatlarak byk bir son cemaat yeri haline getirilmitir. Harimin kuzey cephesinde konsollar yer almaktadr.11 Ulu Caminin bat ve dou tarafndaki iki byk portalden avluya girilmektedir. Esas binann bat ynndeki girii ve Ramazanolu Halil Beyin yaptrd blm mimari adan farkllklar ortaya koymaktadr. Caminin bitiiindeki (dousunda) trbe, Ramazanoullar ailesi iin 1541 ylnda yaptrlmtr. Kare mekanl olan yapya apraz tonazla rtl bir n mekan ile, harimdeki kapdan girilmektedir. Eski yapnn cephesinden daha yksek tutulan portal dikdrtgen bir ereve ile

snrlandrlmtr. Mukarnas kavsaral ka kemer iine alnmtr. Bursa kemeri tipindeki girii, iki yannda yer alan mihrabiyeleri ve ni keliklerindeki stunceleri ile portal Osmanl karakteri arz eder. Esas giri kaps kemerindeki gamal siyah-beyaz talar, Osmanl izleri tar. Portaln iki yanndaki kum saati biimindeki stuncelerin kaidelerinde grlen palmet ve rumilerin sarmal dallarla birbirine tutturulduu bitkisel dekorun benzerlerine Artuklu eseri olan Marufiye Medresesi eyvanlarnn stunce oturtmalklarnda da rastlanr. Portalin zerini bir sra bitkisel dekorlu dili mazgallar talandrr. Ayn tarzda mazgall talandrma Adanada Ya Camii avlu portalinde de uygulanmtr. Bunlarn en erken rnekleri Pers ve Sasanilerde grlr. (6. yy.), Emevilerde, (8. yy.), endls Emevilerde (spanyada) Kurtuba Camiinde (11. yy.), Msrda Tolunolu Ahmet Camiinde, Fatimi

237

Devrinde El-Ezher Camiiinde yer alan bu sslemelerin etkileri Memlkller vastasyla Adana Ulu Camii portaline kadar gelebilmitir. Portalin arkasnda yer alan mukarnaslarla kademelendirilmi kule grnml st rt, slam sanatnda trbelerde yaygn olarak raslanlmaktadr (Samerro mam Dr Trbesi, 11. yy.). Irakta Badat yaknnda Sitte Zbeyde (13. yy.) Cezire ve Musuldaki trbeler ile amda Nuriye Maristan ve Nurettin Mahmut Zenginin trbesinde (12. yy.) uygulanmtr. Zengin kltrnden gelen kulevari rtnn kasnanda Hayat Aac yannda Simetrik uzanm iki ejder figr Anadolu Trk ssleme sanatnda sklkla kullanlan bir gedir. Ortada hayat aac, diye adlandrabileceimiz servi motifi ve ortadakinin altnda balarnda boynuz bulunan karlkl iki ejder figr yer almaktadr. Bu, Seluklularda uur ve mutluluk sembol olarak kullanlmtr. Servi motifi, Trk sanatnda olduka sk rastlanan bir ssleme gesidir. Tek ve birden fazla serviye, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde rastlanlmakta olup, inan keyfiyeti bahis konusu olmakszn Anadolunun eski bir geleneinin devam gibi grlmektedir. zellikle ta iilikte bu gelenek olduka yaygndr.12 Eski ran mitolojisinde Hayat Aac, hayat veren bitki olarak tanmlanr. Hint mitolojisinde ise Hayat Aac soma olarak yorumlanr. Ve semavi bir bitkidir. Gandereva denen ejder onu korur. Yakutlara gre Hayat Aac, Altayl bir amann ge ykselmek iin kt bir aa, bir dnya stunu ve dnya aac olup yerin ortasndan ge ykseliyordu. Ayn inan, skandinav ve Mool Efsanelerinde de vardr. inde de Hayat Aacnn yanndaki ejderler gnei sembolize ederler. Selukluda Hayat Aac, byk olaslkla tasvir edildii yaplara nemli bir merkez olduu dncesi kazandrr. Ejder ise ahengi, hareketi, evreni sembolize eder. Ayn zamanda gkyznn, sembol olabildii gibi, karanla kar aydnln, ktle kar iyiliin, kudret ve kuvvetin semboldr. slm sanatnda Evren tasvirleri ise, Trklerin ran ve n Asyaya geldiklerinden sonra yaygnlamtr. Karlkl Evrenlerin de inde krallk armas olarak kullanld, in sanatnn ve kltrnn Orta Asyadan etkiler ald ve Trklerin batya gelmelerinden nce bu motifi tandklar ve gittikleri lkelerde uyguladklar akla yatkndr.13 Dr. Emel Esin, inde, Orta Asya Trk sanatnda olduu gibi, Seluklularda da boynuzlu bazen pullu olarak grlen ejder motiflerinin ok eski bir tarihi gemii olduunu kaydeder. Seluklu Evreni, Ylan vcutlu olup, ve daima yandan grnr. Pussantdenen vaziyettedir.14

238

Seluklu sanatnda en ok rastlanan Evren maskesi, ak azl olup, Evrenin (ejderin) her iki duda da hortum gibi uzamakta, biri yukar, dieri aa kvrlmaktadr. Buradaki kubbede yer alan Evren motifi, ift Evren olup, Seluklu karekteri arz etmektedir. Ejderin Hayat Aacyla birlikte kullanlmas da yaygn rneklerdendir. Hayat Aac, ejderler veya tlsml dier hayvanlar tarafndan korunur. inde Ejder figr Tanrnn bir semboldr. in mitolojisinde Saadetin Babas olarak yorumland ve yksek dalar stnde ejderlerin yaad ve bu tepelerde ejderler iin mabetler yapld yazldr. Burada grlen, ortada Hayat Aac ve altnda karlkl iki ejder figr Anadolu Selukluda sklkla rastlanlan ejder rnekleri tarzndadr. Genellikle ift bal, gvdeleri dml olan Seluklu ejderleri baz rneklerde ift ba yerine buradaki rnekte olduu gibi karlkl olarak yerletirilmektedir. Trk sanatnda genellikle cami, medrese, trbe, han, darifa gibi yaplarda karmza kmaktadr. Suriyede Halep Kalesinde, Badat Kalesi kapsnda Anadoluda ise Ani kalesi iki burta (1072-1110) Diyarbakr Kalesi Urfa Kapsnda (1183-1184), Kayseri (Tuzhisar) Sultan Han Kk mescidinde (1232-1236), Anamur Akcamii (1220-1237), Burdur Susuz Han portalinde (13, yy. ortas), Konya Alaaddin Saray ve Felekabad Saray allarnda ejder iftleri grlmektedir.15 Hayat Aacyla birlikte ilenen ejderler ise Erzurum ifte Minareli Medresede, arabeskler zerinde ise; Divrii, Ulu Camii, Nide Hudavent Hatun Trbesinde, Akehir Kileci mescit ahap kap kanatlarnda yer alr.16 Dou cephesinin kuzey kesinde, minarenin gneyine bitiik olarak ykselen dou portalinin erevesi hafife da doru tamaktadr. Dikey bir dikdrtgen formda olan portalde sivri kemer ereveli bir ni yer almaktadr. Cephe tamamen renkli mermerle kaplanmtr. Yatay kuaklar halinde siyah-beyaz ve sar mermerli horizontal olarak periyodik sralar eklinde dzenlenen portal, Suriye etkisini yanstr. Suriyeden Msra kadar uzanan; renkli ta ve mermer sslemelerin Anadoluya Zengi, Eyyubi ve Memlk yoluyla girdii saptanmtr. Giriin stndeki yatay atk, gemeli mermer beyaz, sar ve siyah renkte iek motiflerinin inkrstasyon tekniiyle yanyana sralanmasyla bezenmitir. Ortas alt yaprakl i ie mine, ular altta ve stte ters ynde palmet motifleriyle sonulanm ve aralarnda ular birbirine deen ters oturtulmu iki siyah palmetle doldurulmutur. Bunun hemen zerinde sls yazl bordr, yapnn kitabesini vermektedir. Sivas ifahanesi ta kapsna benzer nitelikte olan yaz dekoru Anadolu Seluklu geleneini yanstr.17 Bunun stndeki yatay frizde ise bir sra lotus dizisi yer almaktadr. ki yandaki uzantlarda lotuslarn aralar meyveye benzer kk topuzlarla dekorlanmtr. Kavsarann iindeki mukarnas sralar tepede istiridye dilimli bir yarm daire nile sonulanmaktadr. Stalaktitlerin bulunduu ilk srada alt pano yanlarda er pano olarak kuak eklinde devam eder. Nilerin iinde palmet ve rumilerin birbirinin iine girmesiyle meydana getirilen grift sslemeler

239

grlr. Kavsarann alt kelerinde rozas (gl) motifleri istiridye biiminde bir yaprakla birlikte yerletirilmitir. st sralarda da ayn grift bezemenin var olduunu, bugn hasar grmemi olan stalaktitleri i yzeylerdeki dekorlardan anlamaktayz. Portal cephesinin st ksmnda iki sra halinde dizilmi palmet motifleri, bitkisel karakterli bir korni oluturur. Bu grnmle cephe, Kahire Sultan Hasan Medresenin cephelerini boydan boya saran ve portalini de talandran (mukarnasl ve palmetli saak korniini hatrlatan) dekoruna benzer. Birok ynden Anadolu Seluklu portallerinden etkilendii belli olan bu medresenin (Sultan Hasan Medresesinin) kornii Akkoyunlular ve Karamanoullar eserlerini de etkilemitir. Mardinde 15. yy.dan kalan Kasmiye Medresesi portalinde de grlr. Nide Ak Medrese portalini ssleyen mukarnasl kornite de etkileim aka grlmektedir. Ulu Camii dou portalinin kavsaras tam bir sentez tekil eder. Mukarnaslarn sarktlar OsmanlTrk sanatna, dilimli kemer ve dilimli yarm istiridye kubbecii ile Eyyubi Medreselerine, Memlk yaplarna 1420 tarihli El-Meyyed Camii portalinde ve 1474 tarihli Kaytbay Camii ve Artuklularn 1385 tarihli Mardin Zinciriye portaline balanmaktadr. Anadolu da ise, Seluklular Devrinde Konya Alaaddin Camii (1220), Karatay Medrsesi (1250) ve Sahip Ata klliyesinde zengi dm ile birlikte ayrca Zazadin Hann (1237) cephesinde kendini gsteren polikromik mermer kaplamalar nce Artuklularca kullanlmtr.18 Daha sonra Gaziantepte Boyac ve Eyyubolu camileri ve Diyarbakr camilerinin bazlarnda da uygulanmtr. Bat Anadoluda ise Seluk sa Bey Camiinde grlen ayn etki, 1522 tarihli Gebze oban Mustafa Paa Klliyesinde ve stanbul Topkap Saraynda da grlmektedir. Gaziantepte ge devir yaplarnda bile bu zellik, devir fark aranmakszn karmza kmaktadr. Kaynaklarn 6. ve 7. yy. slam eserlerinden alan, Zengi, Eyyubi ve Memlk eserlerinde sklkla grlen renkli polikromik ta ve mermer iilii Anadoluyu da etkilemitir. zellikle trbe cephelerinde ve eski yap olduu kaydedilen binann kuzey cephesindeki pencereler Memlk etkilerini kuvvetle hissettirirler. Trbe pencereleri, Kahire, Sultan Baybars Camii ile dekorasyon ynnden benzerlik gsterirler. Dikey dikdrtgen ereveli pencere siyah-beyaz, sar renkli talardan birbiri ardnca alternatif sralar meydana getirerek dizilmesiyle erevelenmitir. ki yanda birer stunce bulunur. Bunlarn gvdeleri geometrik dml ve profillidir. Balklarda ise mukarnas dolgular hakimdir. Bu stuncelerde Zengi sanatnn etkisi gzlenir. Pencerelerin iine yerletii dtaki niin tepesinde ise, mukarnas sras duvara hareketlilik kazandrmaktadr. Bu tipi, ise Fatmi camilerinden El-Akmerde grrz. Sultan Hasan Medresesi pencereleri de buna benzer birer ni iine alnmlardr. Ancak, Sultan Hasan Medresesinde ift pencere (altta ve stte) sras gzlenir. Anadoluda ise Seluklu yaps olan ay Ta Medresede (1279), Beylikler Dnemine ait olan Seluk sa Bey Camiinde mukarnasl pencere erevelerine

240

rastlanr. Yanlarda ise, sekiz kollu yldzlarn st ste bir sra dizilmesinden meydana gelen dikdrtgen ereveler, duvara estetik bir gzellik salamtr. Eski yap blmnn kuzey cephesindeki pencereler ise, dikey dikdrtgen biiminde olup, dilimli iki sar nile talandrlmtr. Niin alt ksmnda yer alan pencerelerin pervazlarnda sar, beyaz, siyah mermerlerin ardarda diziliinden meydana gelen bezeme grlr. Pencerelerin stndeki atk, trbe (pencereleri ile) ayn zellii gsterir. ki yandaki stuncelerde Zengi dmleri yer almtr. Balklar ise stalaktitli olup, aralarnda palmet ve rozet motifleri bulunur. Dilimli kemerli niler, Anadoluda Artuklu sanatnda, daha nceki rneklerine de spanya Endls Emevilerinde Kurtuba Camiinde ve Suriyede Eyyubi portallerinde uygulanmtr. Kble duvarndaki pencereler trbe cephesindeki gibi mukarnasl dikdrtgen bir ni iine alnm olup, pervazda renkli polikromik malzeme kullanlm, yanyana iki stunce yerletirilmitir. Balklarnda lotus yapraklar, stte ise, birbirine kvrk dallarla balanan bir sra palmet dizisi grlr. Yanlarda ise, iki sra zikzak rgnn i ie geirilmesinden meydana gelen hasr rgs diye adlandrlan dekor dikdrtgen ereveler meydana getirmektedir. Ayn rgnn stuncelerin kardesinde bir sra oluturduu da gzlenir. Alt ve st yzeyleri uzatlm kertme pencerelerin benzerlerine Kahramanmara Hatuniye Camii, Milas Firuz Bey Camiinde de rastlanmaktadr. Bu uygulamalar dorudan Memlk etkisi olarak yorumlanmaktadr.19 Sivri kemerli aklkla avluya alan cephede siyah beyaz ve sar renkli talar alternatif olarak yerden iki metre ykseklie kadar devam ederken st blmde tek renkli kesmeta yzey grlr. Dou portaline bitiik olarak ina edilen minare kare bir kaide zerinde sekizgen bir gvdeye sahiptir. erefesi Memlk tarzndadr. Sekiz kk stuncenin tad klah ksm Memlk karakterli olup imparator talarn andran tepelikle son bulur. erefenin alt mukarnas dolguludur. Minare kaidesindeki yuvarlak profilli madalyon iine alan dilimli dairevi pencere ve madalyon Sultan Baybars Camiinde (Kahire) grlr. Gvdedeki renkli ta kuaklar ve geometrik rgl blmlerle ve ortasnda bulunan dilimli kr nilerle ssldr. Her yzeye birer ni gelecek ekilde dzenlenmitir. Ortalarnda birer k delii de mevcuttur. Bu hava ve k deliklerinin etraflar da dilimli ve yuvarlak dairevi silmelidir. Gvdedeki dilimli kemerler, Halep Ulu Camii, Gaziantep Eyyubiye Camii ve Mardin minarelerinde de grlr. Minare kapsndaki yatay atk tanda oyma ta iiliinin nadide rnekleriyle karlalr. Ortada altta yarm iek rozet motifinden gelien kvrml rumilerin gen bir kompozisyon meydana getirerek tepede bir byk palmetle tepelik oluturduu kompozisyon grlr.

241

Mihrapta siyah-beyaz mermerlerle bir bordr yaplarak, yarm daire eklindeki alnlk iinde 16. yy. inilerinden ahane bir dekorasyon grlr. Dikdrtgen bir form iine alnm olan mihrap niinin ii de znik inileriyle dekorlanmtr. Mihrap niinin st ksm mukarnas yamakla rtlmtr. Stalaktitler arasnda sar yldz kullanlmtr. Mihrap niinin sivri kemerinde bir sra siyah-beyaz talarn i ie gemesinden meydana gelen palmet eklindeki motiflerin alternatif srasndan meydana gelir. Dikdrtgen yzeyde ise, kitabesi grlr. Kelerde geometrik dmler yer almtr. Ayn dmlerin benzerlerine Sivas Gk Medrese emesinin ke dolgularnda da rastlanr. D kenarlarda ise siyah-beyaz mermerlerden bir emse, bir daire srasyla dikdrtgen ereve oluturulmutur. emselerin iinde i ie alt kollu yldzlardan gelien geometrik sslemeyle stte hatai motiflerinin, dilimli rumiler ile sarlmasndan meydana gelen bitkisel motifler grlr. Tepedeki emsenin iinde ise bir Kuran ayeti bulunur. Mihrabn stndeki yarm daire alnlkta ini motifler yerlemitir. Beyaz zemine lacivert firuze, mercan krmzsyla bitki motifleriyle ssl iniler tipik 16. yy. Osmanl inileridir. Mihrap niinin ortasndaki mavi renkli sekiz kollu bir yldz motifinin etrafnda kahverengi zemine, beyaz ve lacivert yaprakl ve aralarnda yeil tomurcuklarn yer ald bir akayk motifinden treyen ince yeil dallar ve ularnda mor smbllerin krmz lalelerin doland, hatayilerin grkemle ald ok renkli pano, sralt tekniinde yaplm olup, ak mavi koyu mavi, mor, kahverengi, beyaz, krmz yeil renkler kullanlmtr. Mihrapta yer alan amdan dekoru ekl gibi dey olarak bir telle sarktlmtr. zerinde drt yaprakl bir yoncadan gelien iek motifleri ve aralarnda mine iekli dolgular grlr. Mihrap duvarnda yerden iki metre ykseklie kadar mihrap alnlndaki dekor devam eder. Minber, kitabesinde 1520 tarihini veren minber Stalaktitli kitabesi drt zarif stun zerine soan kubbeli kk ksmyla kendine zg bir zellik arz eder. Aynalk ksmndaki geometrik motiflerden meydana gelen mermer dekor minberin estetik zenginliini arttrmaktadr. Henz stanbulda renkli sr teknii devam ederken Adana gibi uzak bir vilayette sralt tekniinin ve zellikle mercan krmzsnn kullanlm olmas enteresan ve dikkate ayandr (Resim: 7). Yapnn Harim ksmnda dou duvarndaki inilerde zemine lacivert renkli olarak yaplan ortada alt dilimli bir iekten firuze renkli nokta olarak drt ynde ince dallarn daireler oluturduu ve dallarda da ak-koyu tonda yeil renkli yapraklar ve aralarnda patlcan moru ifte smbllerin yer ald emberlerin yan yana sralanmasndan meydana gelen ve aralarndaki boluklarn firuze

242

minelerle doldurulduu bu gzel kompozisyona hayran kalmamak elde deildir. Sralt teknii kullanlmtr. stteki bordrde ise, mavi ve mor renkli palmetlerin yer ald tezyinatlar grlr. Osmanl ini sanatnn znik rneklerinin en olgunlarn tekil etmektedir. Sralt tekniine gre yaplm ve mercan krmzsnn kullanld ahane panonun iinde nar ve erik iekleri haner eklindeki yapraklar ve ince dallarla birbirine balanarak bir dekor oluturmaktadr. Bu dekorasyon 16. yy. Osmanl klasik ini dekorudur. Rstem Paa Camii ini dekorlaryla benzerlik gsterir. iek motiflerinde lacivert, kobalt mavisi, krmz yapraklarla ak koyu mavi renkler kullanlm olup, effaf srla srlanmtr. Kenarlarndaki bordrde krmz palmetler ve ak mavi rumiler ve dallar lacivert zemine yerletirilmitir. Kemer yzeyinde niteki panodan bir sra, i yzeyinde ise ifte rumi ve aralarnda hatailer sralanmaktadr. Batdaki duvarda ise; beyaz zemin zerine oturan altgenler ve aralarndaki genlerden oluan geometrik dekorlarn ortalarnda alt yaprakl iek desenleri grlr. Diyarbakr eyh Sefa Camii harim ksmndaki inilerle dekor ynnden benzerlik gsterir. Altgenlerin kesimesinden treyen alt kollu yldzlar ve ortalarnda rozet motifleri grlr. Ayn mercan rengi burada da uygulanmtr.20 Trbenin avluya bakan d yzeyinde ise, drt ynde gelien haner tipi yapraklar ve ortalarnda lacivert hatai ve akayklarla drt kollu yldzlardan oluan tezyinat bulunur. stteki bordrde firuze zemine, beyaz palmet ve stilize kvrml bulutlardan geme desen hakimdir. Adana Ulu Camii, 1998 yl depreminden sonra olduka hasar grmtr. Yapnn portal, kemer, kubbe kasna minare ve pencerelerinde grlen atlak ve dklmeler onarlmaktadr. Trbe Mihrabn yanndaki sadaki kk kapdan trbeye girilmektedir. 6.30x5.50 m. lsndeki kare bir mekan ve zerini rten tek kubbe sisteminden meydana gelir. Trbeyle harimin ayn yap iinde kaynatrlmas, kubbe tipi ve mimari elemanlar itibariyle Suriye-Msr-Eyyubi-Zengi, Memlk etkilerini bnyesinde toplam, Anadolu Seluklu ve Osmanl mimarisinin unsurlaryla yorularak bir btnlk yaratlmaya allmtr. Trbedeki sanduka Ramazanoullarndan Halil Beyle Piri Paann oullar Mehmet ve Mustafa Beylere aittir. Trbe duvarlarndan nde yerden 2 m. ykseklie kadar uzanan st beyaz zemine ortada lacivert benekli mavi iekler yeil dallar ve yapraklarla krmz rumilerden oluan dekor olduka gzalcdr.

243

stte palmetlerden kan rumiler in bulutlar gibi hareketlendirilerek bir bordr oluturmutur. a. Birinci sanduka Halil Beyin olup suls yazyla 1510 ylna ait olduu yazldr. b. kinci sandukann Emir Mehmet ah ait olduu yazldr. 1533 tarihlidir. c. En sondaki nc sandukann ise Ramazanoullarndan Piri Paann olu Mustafa Beye ait bulunduu, 1551 de ld yazldr. Bu lahitlerin nndeki bir kapaktan altta mezar odasna on basamakla inilmektedir. Lahitlerin kaidesine her nde de duvarlarndaki inilerin bozulan yerler eklenmesiyle kompozisyon btnl bozulmutur. Balarndaki yzlerde lacivert zemin zerine beyaz renkli ini kitabeler yer alr. Lahitlerin zerinde ise caminin mihrap duvarnda grlen ini desenleri ilenmitir. St beyaz zemin iri iekler ve haner yapraklarla mercan krmzs, yeil, mavi, siyah renkler kullanlmtr (Resim: 8). Caminin harim ksmnda (yan blmlerden sadakinde) kble duvarnda bulunan pencere zerinde mozaik ini tekniinde bir pano bulunmaktadr. 0, 42x0,42 m. lsnde bir karedir. Caminin olduka lo bir yerinde olduu iin hemen gze arpmyor. Desen bakmndan genel grn ile sralt tekniinde yaplm ini levhalar hatrlatyor. Esas deseni birbirine baklava meydana getirecek ekilde balanm drt beyaz palmet ve ortadaki kk bir rozetten kan koyu sar renkte drt rumi tekil ediyor. Beyaz palmetlerin iinde yeil sar, koyu mavi, ak mavi ve krmz dolgular var. Krmzlar ta gibi sertleen bir eit macundandr. Beyaz palmetler ak mavi iniden ifte saplarla birbirine balanmtr. Ayrca palmetlerin ularndan iki yana doru kan yine ak mavi saplar ortasnda krmz bir beni olan rozet ve buradan zt ynlere doru kan yeil bir yaprak ve krmz benekli bir koncay tar. Sar rumilerin ularndan kan ince saplar kelerde kk sar bir palmetle sonulanr. lerinde yeil dolgular vardr. Btn panonun etraf sar, koyu lacivert renkte birer santim kalnlnda ve en dta da iki parmak kalnlnda firuze rengi inilerden bir eritle evrilmitir. Caminin sralt tekniinde yaplm olan lahitleri ve duvar inileri yannda mozaik tekniindeki bu ini pano, Seluk gelenei olan bir tekniin hatras gibi durmaktadr (Resim: 9). Bu panoya benzer nitelikte bir ini paras stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesinde 2095 sayl (envanter) numaras ile tehirde olan bir eserdir. 0.16x0.15 cm. lsnde olup, ayn ekildeki teknikle yaplm ve desen olarak da palmet ve rumilerinden bir kompozisyona sahip olmas asndan benzerlik gsterir.21 Bu yan blmn avlu cephesindeki kapsnn iki yanndaki d duvarlarda trbe duvarlarndaki ini motiflerinin ayn rnekleri hakimdir. St beyaz zemine ortas mavi dolgulu alt kollu bir rozetten

244

kan ifte krmz rumiler arasnda kalan ak mavi dolgulu lacivert palmetlerden meydana gelen altgen panolarn birbiri ardnca dizilmesinden meydana gelen bitkisel kompozisyon yerden 2 m. ykseklie kadar devam eder. Kenar bordrnde firuze zemin zerine in bulut desenlerinden rgler grlmektedir. Bu bitkisel desenli ini bordr tam kap zerinde kare bir pano oluturmaktadr. Lacivert zemin zerine bitkisel desenler ve slus ayet yazlar yer almaktadr. Adana Ulu Camii inileri, devrinin ini tekniini ve dekorunu en iyi aksettiren rneklerdir. Bu panolardaki beyaz zemin (st beyaz) yaprak yeili, gk mavisi, kobalt renklerinin kullanlmas, devrinin stanbul dndaki nadide varyasyonlarndan birini oluturmada en nemli zelliklerindendir. Camide sralt teknii arlk kazanrken yapnn yan blmlerinin birindeki iki panoda ini mozaik teknii kullanlmtr. Trbede ve camide de sralt tekniinde iniler kullanlmtr. Bu rnekler caminin yapld yllarda znik ocaklarnda retilen panolardan oluur. Trbenin nndeki son cemaat yeri duvarlarnda kullanlan iniler, ok eitli desenler arz etmekte renklerinin soluk, zeminlerinin st beyaz parlaklnda olmamas ve rneklerinin ok kaliteli grnmemesi bunlarn o yredeki bir ini merkezinde retildii izlenimini ve phesini dourmaktadr. Ayn soluk renklerin Hasan Aa Camii pencere alnlklarnda da karmza kmas bunu kuvvetlendirmektedir. Cami Avlusundaki Trbe Ulu Caminin kble duvar nndeki cami genilii boyunca byk saate doru uzanan bir park bulunur. Ziya Paann mezar da bu parkta yer almakta olup, buraya kendi ad verilmitir. Trbenin cami avlusunun gney kesinde yer ald grlr. st yksek tamburlu bir soan kubbeyle rtldr. Alt keli bir gvdeye sahiptir. Trbenin Ramazanoullarndan drt hanma ait olduu halk arasnda sylenmekle beraber, iindeki lahitlerin kime ait olduu hakknda kesin bir bilgi yoktur (Resim: 10). Hafif sivri kemerlerin demir ebekelerle kapatlarak meydana gelen aklklarndan birinde bask kemerli bir giri kaps ve zerinde yer alan bo kitabe ta, dilimli profilli tala sonulanmaktadr. Kap ok yksek bir sivri kemer iine alnmtr. Kemerlerin tam orta noktasnda birer iek rozeti grlmektedir. Trbenin iinde bulunan lahitlerin inileri bugn yoktur. Ulu Cami Medresesi Ulu Cami ile aralarndan bir sokak geen medrese dou tarafta yer almaktadr. Kitabe tanda Halil Beyin olu Piri Paa tarafndan Kanuni Sultan Sleyman zamannda 1540 ylnda yaptrlmtr. lk yaplndan bu yana eitli amalarla kullanlmtr.

245

Dzgn kesilmi talardan yaplan medresenin mimari belli deildir. 32.70x31 m. lsnde kare bir plan gsterir. Bat cephesindeki cmle kaps byk bir avluya almakta ve avlu etrafnda medrese odalar sralanmaktadr. Birbirine bitiik arka arkaya iki odadan meydana gelen dershane odalar kiremitli kubbeyle rtldr. Medresenin kuzeyinde yer alr. Arkadaki dershane odas bugn dkkan olarak kullanlmaktadr. Medrese odalar dtan dz bir atyla rtldr. Avluda 16 medrese odas bulunmaktadr. Avlunun ortasnda sekiz keli bir adrvan grlr. adrvann st konik kubbeyle rtlmtr. Dershane avluya yksek, sivri kemerli bir eyvanla almaktadr. Siyah-beyaz talarn dzgn ekilde dizilmesiyle kemerlere canl bir grnm verilmitir. Kemerin oturduu yastklarn mukarnasl olduu ve dolgular arasna rozet motiflerinin yerletirildii grlr. Dershanenin iki yannda bulunan pencerelerde, oyma ta iiliinin en gzel rneklerine rastlanmaktadr (Resim: 11). Bat ynndeki pencerelerin birinin drt yann ereve gibi dolanan bordrde alt kollu i ie iki yldzdan kan ift nlarn kesimesinden doan geometrik oymata tezyinat yer alr. Bu dantel gibi ilenmi geometrik ssleme medresenin sade olan yapsn bir lde hareketlendirilmitir. Ayn ssleme Kahramanmara Ta Medrese dershane ksmnn gneye bakan iki penceresi lento ta zerinde de grlmektedir.22 Doudaki pencerenin st ksmnda ise beyaz mermer bir levha grlr. Bu mermer lentonun stnde ortada bir rozet motifi ve ucundaki palmetten kan ince saplar grlr. 11. yydan beri kullanlan bu ta dekorasyon 1093 tarihli kinci Harrekan Kmbedi cephe frizinde Siirt Ulu Camii minaresinde (1124), Dunaysr Ulu Camii mihrab d stuncelerinde grlrken ortas bombeli olarak yaplan iki yivli eritler halindeki rnei Tokat Ebul Kasm Trbesi (1234) cephesindeki nilerde tekrarlanr.23 Portal, medresenin bat cephesinde yer alr, sivri kemerli bir eyvan ve bask kemerli bir giriten ibarettir. Dzgn kesme talardan yaplan cephede iki yanda iki kk stunce yer almakta ve balklar iki sra mukarnas dolgularla zar ekline getirilmitir. Giri kemerinin stndeki kitabe ta ular palmet eklinde desenlenerek kartu haline getirilmitir. Palmetlerin saplarndaki rumilerin arasna ise birer iek rozet motifi yerletirilmi olup slus yazl kitabeye zarif bir grn vermektedir. Divrii Ulu Camii dou portalinde nii iine alan silmeli dmlerle de yakn benzerlik aksettirir. Ahlat Ulu Kmbetin (13. yy.) silindirik gvdesi zerindeki kr kemerleri dolanan dmlerde de bu zevkin erken rneklerine rastlamak mmkndr.24 Savczade (Kemeralt) Camii Abidin Paa cddesindedir. ehrin surlarnn sekiz kapsndan birine, Tarsus kaps kemerine izafeten Kemeralt Camii adyla anlmaktadr. Yapnn zerinde iki kitabesi bulunmaktadr.

246

1548 ylnda Ramazanolu Piri Mehmet Paa zaman da yaptrlmtr. Savcolu Hac Mustafa adnda bir hayrsever tarafndan yaptrlmtr. Yapnn mtevellisi Hazm Savcya gre cami yaptran Hac Mustafann babasnn Bilecik ilinin Savc Bey kynden olduunu, Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi nedeniyle buraya gelerek yerletiini, bu verimli arazileri mlk edinip, ksa zamanda zengin olduunu, Savc Beyin olu Hac Mustafa tarafndan Piri Mehmet Paa zamannda caminin yaptrld Hadi Altayn notlarnda yer almaktadr. 1548 ylna ait olan kitabesi bugn Adana Mzesindedir. Bu kitabeye gre caminin yannda bir de Medresesi bulunduu belirtilmektedir. Kesme tatan yaplm, kare bir mekn zerine oturan kubbesi ve iki kubbeli kk son cemaat yeriyle basit bir plan emas gsterir. Kubbeler kiremitle kapldr. Mihrap duvar ve bat cephesindeki ift sra pencereleriyle i mekan aydnlk ve ferahtr. Giri kaps son derece sade olan, yapnn minaresi kuzeydou kesinde ykselir. Kare bir kaideye oturan minare gvdesi oniki keli olup, 16. yy.n klasik minare emasna uygundur. erefe korkuluklar nilerle hareketlendirilmitir. Mermerden dikdrtgen bir bordr iine alnan mihrap nii, sivridir. Mihrabn mukarnas yama, ince dolguludur. Minber, tatan olup, boyaldr. Hasan Aa Camii Ali Dede mahallesinde Ya Camii arkasndaki sokaklardan birinin kesinde bulunur. Piri Paann valilii dneminde 1558 ylnda Abdullah olu Hasan Aa tarafndan yaptrlmtr. 12 m.x10.70 m. lsnde kare planl bir yapdr. Dou, kuzey ve bat olmak zere ynde kaps mevcut olan yapnn kuzeyindeki girii en bydr. Bugn sadece buradan giri salanabilmektedir. Dierleri kapatlmtr. ki sra halindeki stun srasna oturan son cemaat yerinin ilk blm kk kubbe ile rtlmtr. ndeki stunlar ise, ahap glgelii sundurmay tamaktadr. Stunlarn biri hari balklar Osmanl tarzn vermektedir. En bataki stun bal korint nizamnda olup, devirmedir. Kare mekanl harimin zerini yksek kasnakl bir kubbe rter. Ke tromplar ile kubbeye gei temin edilmektedir. Bu orta mekana 1814 onarmnda eklendii tahmin edilen ahap tavanl olan iki blm yer alr. Bu blmlere de mihrap yerletirilmitir. 17. yy.da Adanadan geen Evliya elebinin imzal yaztnn gney duvar zerinde yer ald kaynaklarda belirtilmise de bugn yaz silinmitir.

247

Minaresi Klasik Osmanl tarznda ve tek erefelidir. Son derece sade bir girie sahip olan avlu kapsnda ssleme yoktur. Caminin esas girii ise, bask bir kemerle ieriye almaktadr. Kap kemerinin zerindeki kitabe ta botur. Son cemaat yerindeki pencere alnlklarnda lentonun kelerinde birer mermer madalyon ve stnde ortada bir palmet motifinden iki yana doru gelien rumilerden bitkisel bir dekor yer alr. Btn ile renkli siyah-beyaz ve pembe mermerlerin kullanlmasndan meydana gelen mihrap iki yanda iki kk stunceye dayanan yksek sivri kemerli nii ile ilgin bir zellik gsterir. Yksek at nal biimindeki ni kemeri siyah-beyaz ve pembe gamal mermerlerin alternatif dizilmesinden meydana gelir. D bordr dikdrtgen eklinde olup, alt kelerde birer pembe dz levha yerletirilmitir. stte beyaz zemine siyah mermer eritlerle rzgar gl eklinde dzenlenmi motifler yer almtr. At nal kemeriyle Endls Emevileri, Kuzey Afrika renkli mermerleriyle de Memlk etkileri tamaktadr. Ni kemerinin kavsaras yedi sra mukarnas dolgularyla dekorlanmtr. Niin alt yzeyi ise renkli mermerden dilimli kr kemerle dekorlanmtr. ki yandaki mermer stuncelerin gvdeleri kum saati eklindedir. Balklarda ise, ular stalaktitli iki sra mukarnas dizisi yer almtr. Mihrap bu renkli grnmyle Msr etkisini vermektedir. Ayrca Artuklu Medreselerinden Marufiyenin selsebilinde mozaik ssleme hari ayn ta dzenlemenin uygulandna ahit oluyoruz. Siyah, beyaz ve pembe mermer malzeme ile yaplan minberin sprgelik ksmnda dilimli kemerler, aynalk ksmnda ise ayn mermerlerden gen levhalar grlr. Ortadaki gen levha dantel gibi oyularak geometrik desen verilmitir. Bu renkli ta kakma sslemenin benzerlerine de Gebze, oban Mustafa Paa Camii portal detayyla minber aynalklarnda rastlanlmaktadr. Caminin kuzey duvarna oturan ve drt ahap diree dayanan ve iki katl ok zarif ahap bir mahfil bulunmaktadr. Kardan mahfile bakldnda belirli aralklarla ahap stalaktitlerin meydana getirdii amdanvari grn hayranlk uyandrr. Ahap ve kalem ii sslemelerinin asl ahaserleri mahfilin alt kat tavanlarnda grlr. Yirmi bir ayr dekora sahip ahap panolarn onu bir tarafta, onu bir tarafta olmak zere kap hizasndaki ahap gbekten simetrik olarak geometrik bezemelerle iki yana sralanmaktadr. Hasan Aa Camii ahap kap kanatlar geometrik bezemeleri, Edirne erefeli Camii avlu portali kap kanatlar, Diyarbakr eyh Sefa Camii inileri ve stanbul ehzade Camii pencere kapaklaryla benzerlik gsterir.

248

Yapya sonradan eklendii sanlan, yan blmn son cemaat yerine alan pencere alnlklarndan birinde sralt tekniinde yaplan iniler yer alr. Panonun zemini beyaz olup, ortada sekiz kollu lacivert zeminli bir yldz bulunmaktadr. Yldzn iinde Kitaben Menuren bakiyen yazs beyaz renkle ilenmitir. Panonun st ksm tamamlanmamtr. Ortadaki yldzdan kan sal sollu yeil dallar ular tomurcuklu mavi mor renkli erik iekleri ve dier yeil dallarla hatayi motifleri iki kede de haner tipi yaprak ile dekorlanmtr. Hatayilerin ileri beyaz firuze ve koyu sar ile renklendirilmitir Bordrde ise lacivert zerine iek ve yaprak motiflerinden oluan bir bezeme grlr. ukur Mescit Ulu Cami mahallesinde iken bugn harap olarak, ykldndan bilgi edinmek mmkn olmamtr. Yapl tarihi, 1538 yl olarak Vakf kaytlarna gemitir. Mmine Hatun Mescidi Kmr Pazar semtinde bulunmaktadr. 1559 ylnda Hac Arif Bey tarafndan kars adna yaptrlmtr. Yma talardan malzemeyle meydana getirilen mescit, bu gn bir doktorun muayenehanesi olarak kullanlmakta ve dkkana dntrlmtr. Cuma Fakh Mescit ve Medresesi Adanann Kale Kaps semtinde olup, sokan kesinde ykselir. 1541 ylnda Cuma Fakh adl bir hayr sahibi tarafndan yaptrlmtr. 9 m.x8 m. boyutunda iki katl olarak yaplan mescidin son yllardaki onarmlarla esas eklinin bozulduu grlr. Alt kat bugn dkkan olarak kiraya verilmitir. Kaytlarda pencerelerin yuvarlak kemerli olarak bildirildii grlyor. Ancak bugnk aratrmalarda pencereler dikdrtgen ve ahap svelidir. st toprak damla rtldr. Yapnn minaresi yoktur. Gerek iinde ve gerekse dnda her hangi bir sslemeye rastlanlmamtr. Medrese Caminin gney batsnda bulunduu kaydedilen medrese, 16 m. x 17 m. boyutlarnda avluya sahip olduu belirtilmektedir. Ancak bugn medrese odalar ev ekline dntrlmtr. Dershane odasnn da yeri belli deildir. ar Hamam Byk saat kulesinin hizasnda, eski belediye caddesi zerindedir. Adanann en eski ve en byk hamamdr. 1529 ylnda Piri Mehmet Paa tarafndan yaptrlmtr. Kesme tatan yaplmtr.

249

Sivri bir kemerle dz atk tal giriten oluan portalin yzeyi (kemer hizasndan itibaren) ve ni yzeyi oyma ta iiliinin dekoratif bitkisel motifleriyle desenlenmitir. Irmak Hamam Hkmet kona yanndadr. Seyhan nehrine yaknl dolaysyla Yal Hamam adyla da anlmaktadr. 37.50 m.x30.50 m. geniliinde, dikdrtgen bir yapdr. Temel ve klhan kesimlerinde hamamn yerinde eskiden bulunan bir Roma yapsnn zerine kurulduunu ispatlayan devirme malzemeler kullanlmtr. Yapda herhangi bir ssleme yoktur. Dtan bakldnda, sra krmz tulalarn zikzakl yerleiminden meydana gelen kirpi saak yapya hareket kazandrr. Gn Han Adana arastas yannda yer alan Hann yalnzca portali orijinalliini koruyabilmitir. Yapy 1530 ylnda Piri Paa yaptrmtr. Eskiden hayvan derileri sat yapld iin ad Gn Han olarak kalmtr. Bugn ad Vakflar arsdr. Portalde bask kemerli bir giriin zerinde dikdrtgen bir friz uzanmaktadr. Adana Ulu Camii Medresesinin dershane pencerelerinde grlen ifte yivli krk izgilerin kesimesinden ortaya kan alt kollu yldz motiflerine burada da rastlanmaktadr. Kelerde yer alan madalyonlarn ileri bo braklmtr. Kemer yzeyinde ise bir ters, bir dz palmet dizisinin iki sra halinde yerletirilmesinden oluan bitkisel ta dekorun alya uygulanmas Elhamra Saray sslemelerinde grlmektedir. Adanada Akdeniz evresinin ve daha gneydeki kltrlerin spanyaya kadar uzantsnn etkileri hemen her yapda hissedilmektedir. (Resim 13) Ayn dekorun bu yapdan on yl sonra yaptrlan Adana Ulu Camii Medresesi portalinde yeniden tekrarland grlmektedir. Tarsus Eski Camii 9. veya 10.yzyldan kalma eski bir kiliseden camiye evrilen yapya daha sonra bir minare eklenmitir. Kble duvarna da bir mihrap yerletirilmitir. Yapnn gnbatsndaki girii yaklak 1 m. kadar aada kalmtr. Kuzey cephesinde bir baka girii de bulunan caminin ana mekann alt stun nefe ayrmaktadr. Dou duvarnda harime alan iki kk odann kaplar zerindeki yazlardan Ermeni Kral Oin (1308-1320) ad okunduundan eser yapnn bir Ermeni Kilisesi olduu anlalmaktadr. Ramazanoullar Devrinde camiye evrilmitir.25 Kubatpaa Medresesi

250

Tarsusun makam denilen semtindedir 1550 ylnda Kubad Paa tarafndan yaptrlmtr. Portali Seluklu gelenei tamaktadr. Avlu kesmeta delidir. Ak avlulu medrese tipindeki yapda zerleri kubbeyle rtl iki eyvan grlr. Medrese odalar zerinde yer alan bacalar kule gibi grlmektedir. Ulu Camii Cami-i Nur diye de bilinen yap Krkkak Bedesteni bitiiindedir. Ulu Cami Piri Mehmet Paann olu III. brahim Bey tarafndan 1579 ylnda yaptrlmtr. Mihraba paralel uzanan nefli enine dikdrtgen yapnn nnde kubbeli revakl bir avlu bulunmaktadr. Harime be geni iki kk kapyla girilmektedir. Caminin minaresi yapdan 5 m. kadar uzaktadr. 1363 tarihinde Memlkler tarafndan yaptrlmtr. Minare kaps zerindeki kitabeden edinilen bu bilgiler burada daha nce eski bir cami ya da mescitin varlna, zamanla yklan bu yapnn yerine brahim Bey Devrinde imdiki binann yapldna iaret etmektedir (ekil: 2). Siyah beyaz ta dekorasyonuyla dikkatleri zerine eken avlu portali olduka gsterilidir. Yapnn mihrap ve minberi restore edilmitir.26 Krk Kak Bedesteni Tarsus Ulu Camii bitiiinde yer alan bedesten adn zerindeki kak kabartmasndan almtr. Tarsusun nemli yol gzergah zerinde olmas nedeniyle her zaman bir ticaret merkezi olma zelliini korumutur. Dikdrtgen planl olan bedestenin orta alan be kubbeyle, dkkanlar tonuzla rtldr. Kitabesi olmadndan yapnn tarihi bilinmemektedir. Ancak Ulu Cami ile ayn tarihlerde yaptrld tahmin edilmektedir27 (ekil: 3). Ramazanoullar Beyliinin Anadolu dnda Halepte de eserler meydana getirdikleri bilinmektedir. Ancak bu kentte fazla kalmadklar iin eserler bakmszlktan yklmtr.28 Ramazanoullarndan kalan mimari eserler, malzemesi cinsi, ssleme eitleri, teknik ve slup ynnden tahlil edildiinde u sonular ortaya kmaktadr. Adanada kullanlan ta malzeme sarmtrak kesme ta olup, ilenmeye msait bir cinstedir. zellikle Ulu Cami, cephesindeki pencerelerde grlen halat ve yldz motifleri muntazam ekiller karmaya elverili tatan yaplmtr. Tan yannda renkli ve beyaz mermer tezyinatta kullanlm olup, ekici hareketli ve canl dekorlar yaratlmasna neden olmutur.

251

Blgesel olarak Gaziantep ve Diyarbakrda ok kullanlm olan siyah beyaz ta dekorasyonun Adana yaplarnda byk yeri olduu aka ortadadr. zellikle portaldeki sslemelerin en ilgin blmn tekil etmektedir. Adana Ulu Camii dou portali Konya Zazadin Han, Diyarbakr Safa Camii, Gaziantep Alay Bey, Krk Han, Bostanc Camileriyle benzerlik iindedir. Geometrik bezemelerde, Trklerin daha nceki Anadolu ncesi devirlerde kullanp sevdikleri motiflerin Anadoluya yeniden deiik malzeme, teknik ve dier lkelerden gelen etkilerin birlemesinden doan zengin bir dekorasyon grlmektedir. Anadolu Seluklular ve Beylikler Devrinde devam eden geometrik bezemeli ta iiliine Adanada da rastlamak mmkndr. Hatta Adanada ayn geometrik dekorasyon yalnzca tata deil ahap malzemede de kullanlmtr (ahap kap kanatlar ve mahfil tavanlarnda, bazen saaklarda, ann, ustasnn, yresinin ve malzemenin zevkini bu gn bile gzler nne sermektedir). Gney Anadoluda bata Adanada olmak zere, derin oyma ta teknii tek ve ift yiv sistemi, eritlerin ift yivlerle kuvvetlendirilmesi, dm ve yldzlarn bolca kullanlmas, yerli ta atlyelerinin geleneklerinden gelmektedir. Ta malzeme zaman zaman geometrik kompozisyonlarn elemanlarn aka belli eden farkl renklerdeki deiik cins malzemeyle birlikte de uygulanmaktadr. Bu ssleme esas olarak renkli ta kakmaya ve oyulan zeminleri renkli harla doldurarak kontrast bir etki yaratmaya dayanmaktadr. Seluklu ve Osmanl mimarisi senteziyle karmza kan Ulu Cami ssleme asndan Suriye ve Msra kadar uzanan, hatta Endlste bile karlatmz Akdenizli bir dzenleme iindedir. Bitkisel sslemelerinde Sultan Hasan Medresesine (korniteki) gider. zellikle bu korni, Mardinde 15. yy. Kasimiye Medresesinin portal cephesinde de kullanlmtr. Mukarnaslaryla Osmanlya, dilimli kemerleriyle Eyybilere (El Meyyed Cami Portalinde), 1474 tarihli Kaytbay Camiine ve 1385 tarihli Artuklu Mardin Zinciriye Medresesine yakndr. Mukarnasl yarm kubbeleriyle Sultan Baybars Camii Medresesiyle benzerlik iindedir. Bu dilimli kubbecik bat Anadoluda Seluk sa Bey Camii portalinde de ilenmitir. Kapdaki polikromik ta kaplamalar zengilerden balamak zere Anadolu Selukluda Konya Alaaddin Camii, Karatay Medresesi, Bat Anadoluda Aydnoullarnda, Seluk sa Bey Camiinde kendini gstermi, ardndan da Osmanlda Gebze, oban Mustafa Paa Klliyesi ve Topkap Saray Harem Dairesine kadar gelmitir. Adanadaki bu ok renkli ta iiliinin, Ulu Caminin portal, pencere pervazlar ve kemerlerinde ve minaresinde uyguland Tarsus Ulu Camii avlu portalinde de kullanld tespit edilmitir. Adana Ulu Camii minaresi form olarak Memlk minareleri tipindedir. Gaziantep Alddevle Camii, Antakya Ulu Camii, Adana Ulu Camii minareleri biim olarak birbirine denktir. Minaredeki madalyonla Kahire, Sultan Baybars Camii minaresine, bezemeleriyle Halep Ulu Camii (1090-94), Hasankeyf ve Mardin minarelerine yakndr. Ayn polikromik dzenleme mihrapta da

252

grlyor. Ayrca Adanada Hasan Aa Camii mihrabnda da Memlk etkisi mevcuttur. At nal kemeriyle spanya Endls, Kuzey Afrika ve Memlk mimari organlarnn bir sentezini tekil eder. Percere alnlklaryla Hasan Aa Camii Seluklu ve Osmanl ini alnlklar etkisini gsterir. Bordrdeki on iki kollu yldzlardan oluan sslemeler ise, Anadoluda Dunaysr Ulu Camiinde, Tokat Gk Medrese Eyvan cephesi, Konya Karatay Medresesi portali bordrlerinde grlr. Ayn nsal geometrik bezemeye Adana, Hasan Aa Camii, kap kanatlarnda da rastlanr. Ahap dekorlar ynnden: Geometrik nsal yldz dzenlerinin Edirne erefeli Camii avlu portali ahap kap kanatlar, stanbul, ehzade Camii pencere kapaklar, Adana Hasan Aa Camii giri kapsnda kullanld grlmektedir. Minberlerdeki sslemeler ynnden: Aynalklardaki sslemeler, daha ok geometrik olup, form olarak Aksaray Ulu Camii minberiyle Adana Ulu Camii minberi aynalk dekorlar (geometrik dzenleme) birbirine yakndr. Hasan Aa Camii minberi ise ta kakma tekniinde olup, geometrik bezemelidir. lk bakta ebekeleri hatrlatr. Dilimli kemerler ynnden: Adana Camilerinde Ulu Camii, Suriye-Zengi mimarisi ve Mardindeki Artuklu yaplarna balanr. Bitkisel sslemeler ynnden: Aka Mescit ve ar hamam portalindeki grift Seluklu ta iilii nebati bezemelerini yanstan kompozisyonlar, Ulu Cami dou portalindeki iek-yaprak kua gibi desenlerle bat portali ve Ya Camii avlu portalindeki palmetli talar zenle ilenmitir. Sade kk denilebilecek yaplardaki antsal dekorlar artc zenginliktedir. rnein Aka Mescit portal ve mihrab gibi. zellikle ar Hamam kervansaray portallerini hatrlatacak sslemelere sahiptir. Figrl plestik ynnden: Aka mescit portalinde yer alan ku figrleri ve Ulu Cami kubbesindeki karlkl iki evren tasviriyle Asyadan gelen Seluklu da devam eden gelenein beyliklerde de kullanlmasn aka gstermektedir. Rozetler ynnden: Balksrt, gen, yldz, gl bezek motiflerinde Gaziantep camileri ile yakn izgiler arz eder. Burmal stun gvdeleri ynnden: Seluklu geleneinin daha sonraki yzyllardaki devam grlrken, stun balklar Osmanl tarzn yanstr. ini desenleri ynnden: Adana Ulu Cami inileri ynnden stanbul Rstem Paa Camii inileri, Kanuni Sultan Sleyman Trbesi, Hrrem Sultan Trbesi, stanbul Takkeci brahim Aa Cami mihrap inileri gerek teknik (sralt) ve gerekse desen asndan birbirine yakndr (Naturalist iek ve in bulutu desenleri). Ayrca, Diyarbakr, Behram Paa Camii duvar inileri, Fatih Paa Camiinden gnmze gelebilen ini paralar, desenleri ynnden Ulu Camii duvar inileriyle benzerlik arz eder. Geometrik ini dekorlar ynnden: eyh Sefa Camii (Diyarbakr) inileri ile Ulu Cami (Adana) inileri yakn zellikler gsterir (Alt kollu yldzlar iindeki iek motifleri desenlerinde).

253

Ksaca toplanacak olursa Adana li, Suriye-Msr, Artuklu Anadolu Seluklu ve Osmanl mimari eleman ve motiflerinin bir sentezini yaparak, kendi yresinin slubuyla yourmu, yeni biimler yaratm ve orijinal izgilerini koruyarak nadide esereler meydana getirebilmitir. 1 2 Faruk Smer; Ramazanoullar slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul 1964 s. 612-620. Ylmaz Kurt; Ramazanoullar (1378-1608) Tarihte Trk Devletleri II, Ankara niversitesi

Yaynlar yayn no: 98, Ankara 1987, s. 19-426. 3 smail Hakk Uzunarl; Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri Ankara,

1984, s. 178. 4 Taha Taros; Aka Mescid ve ki Ku Grler, Nisan 1938, s. 10, Trkiyede Vakf

Abideleri ve Eski Eserler; Ankara, 1972, C. 1. s. 11de Aka Mescidin yapm tarihi 1409 yerine 1489 Olarak verilmitir. 5 6 Enver Kartekin; Ramazanoullar Beylii Tarihi, stanbul, 1979, s. 103-104. Kasm Ener; Tarih Boyunca Adana Ovasna Bir Bak, stanbul 1964 s. 11-12 Daha fazla

bilgi iin bkz: Hadi Altay; Adm adm ukurova, Adana 1965, s. 18. 7 8 Murat Yksel; ukurovada Trk slam Eserleri ve Kitabeleri, Adana 1975, s. 20-22. erife Cengiz; Adana Mimari Eserlerinin Sslemeleri, Mimar Sinan ni. Sosyal Bilimler

Enst. Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Baslmam Yk. Lisans Tezi 1986. s. 35-37. 9 10 11 Enver Kartekin; a.g.e., s. 118. Ali Osman Uysal; Adana Ulu Camii Vakflar Dergisi S. 19, Ankara, 1985, s. 277-282. Memluk etkilerine ak olan merkezlerdeki eserlerde strktrel olmayan konsol dizileri

grlmektedir. Diyarbakr Zinciriye (1198), Mesudiye (1198-99) Medreselerinin avlu reva saaklarnda Mardin Ulu Camii dou duvar saanda ve Adana Ulu Camii harimi kuzey cephesinde grlmektedir. Bkz: erife Cengiz; a.g.t., s. 41-77. 12 Cevdet ulpan; Antik Devirlerden Zamanmza Kadar lahiyat-Edebiyat-Tp ve Sanat

Tarihinde Serviler, stanbul, 1961, s. 145. Hayat Aacyla ilgili daha fazla bilgi iin bkz: Gnl ney; Anadolu Seluk Sanatnda Hayat Aac motifi, Belleten, XXXII, 125, Ankara, 1968, s. 25-36. 13 Gner nal; Susuz Handaki Ejderli Kabartmann, Asya Kltr evresi indeki Yeri,

stanbul ni. Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Yll 1970-71, S. 4, s. 157-158. 14 Emel Esin; Evren (Seluklu Sanat Evren Tasvirlerinin Trk konografisindeki Meneileri)

Seluklu Aratrmalar I, Ankara, 1969 s. 161-192.

254

15

Gnl ney; Anadolu Seluk Sanatnda Ejder Figrleri, Belleten, C. XXXIII, s. 130, T. T.

K. Basmevi Ankara 1969, s. 171-184. 16 54. 17 Metin ahinolu; Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaznn Dekoratif Eleman Olarak Gnl ney; Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Ankara 1978, s. 45-

Kullanlmas, stanbul 1984, s. 30. 18 19 Ara Altun; Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978, s. 292. Baha Tanman; Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Memluk Etkileri, Osmanl

Mimarlnn 7 Yzyl Uluslarst Bir Miras, stanbul 2000, s. 83. Dulkadirli eserleriyle ilgili bkz: Hamza Gndodu; Dulkadirolu Beylii Mimarisi, Ankara 1986, s. 23-95. 20 Adana Ulu Camii inileri, Diyarbakr Behram Paa, Fatih Paa ve Safa Camii inileriyle

yakn benzerlikler gsterir. Bkz. Metin Szen; Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul 1971, s. 89. 21 erare Yetkin; Trk ini Sanatnda Baz nemli rnekler ve Teknikleri. stanbul ni.

Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Yll, stanbul 1964-65. s. 90-91. 22 Zafer Bayburtluolu; Kahramanmarata Bir Grup Dulkadirolu Yaps Vakflar Dergisi X.

Say, Ankara 1973, s. 234-250. 23 24 25 26 27 28 Seluk Mlayim; Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara 1982, s. 84. Oktay Aslanapa; Trk Sanat, stanbul 1984, s. 168. Levent Zorolu; A Guide to Tarsus, Ankara 1995, s. 55-57. Levent Zorolu; a.g.e., s. 43-47. Levent Zorolu; a.g.e., s. 50. Enver Kartekin; a.g.e., s. 128-129.

255

Akkoyunlu Devri Mimarisi / Prof. Dr. Hamza Gndodu [s.156-165]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye On drdnc yzyln ortalarndan itibaren giderek kuvvet kazanan ve XV. yzyln ikinci yarsnda en geni snrlara erien Ouzlarn Bayndrl koluna mensup Trkmen Beyliklerinden biri olan Akkoyunlular, ncelikle Diyarbakr ve Ergani yrelerinde kendileri gibi dank ekilde yaayan Trkmen gruplarn evrelerinde toplayarak ksa sre iinde nemli bir devlet kurmulardr. Kurucular Tur Ali Beyden itibaren hzla kuzeye, douya ve batya doru topraklarn genileterek Trabzon-Rum mparatorluu ile akrabalk tesis eden Akkoyunlular, te yandan srekli ellerinde tuttuklar Elaz, Erzincan, Bayburt, Erzurum ve Tunceli dolaylarnda ncelikle, ran ve Azerbaycann gney ksmlar ile Diyarbakr ve Mardin yrelerinde ise daha sonra siyasi, ekonomik ve sanatsal adan etkili olmulardr. XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren bu devletin en nl hkmdarlarndan Uzun Hasan, en byk rakiplerinden biri olan Karakoyunlu Devletini ortadan kaldrarak onlarn sahip olduklar topraklar btnyle ele geirmitir (1467). Bunun zerine kendini Timur gibi grmeye balayan Hasan Bey, aralarndaki baz snr olaylarn bahane ederek Osmanllara kar tavrlarn sertletirmi, bu konuda Venedik ile anlaarak hareket ve eylemleriyle Otlukbeli Savana sebep olmutur. ki devlet arasnda sava kanlmaz hale gelince, Erzincan yaknlarndaki Otlukbeli mevkiinde meydana gelen savata yenilen Uzun Hasan, sava alann terk ederek Tebrize kamtr (1473). Otlukbeli yenilgisini takiben Tebrize kaan Uzun Hasann prestiji ve saygnl tamamen ortadan kalkmtr. 1478 ylnda onun lmn mteakiben devleti giderek zayflayarak, Akkoyunlu topraklarnn nemli bir ksm, XVI. yzyln balarndan itibaren Safevilerin eline gemitir. Safevi hkmdar ah smaile kar zaman zaman Osmanllara, Dulkadrllara veya Memlklere balln bildirerek bu devletlerden yardm gren baz Akkoyunlu Beyleri, bir sre de bulunduklar yrede beyliklerini srdrerek evrelerinde mimari eserlerin yapmna katkda bulunmulardr. Dnemin zellii olarak sanata ve sanat eserlerinin yapmna katkda bulunan Akkoyunlularn, dalm olduklar blgelerde mimari alannda birok yapya imza attklar grlmektedir. Bu konuda Akkoyunlular en ok faaliyet gsterdikleri Diyarbakr, Elaz, Bayburt, Erzincan, Mardin ve Tunceli yrelerinde; camiler, medreseler, hamamlar, trbeler, zaviyeler, tekkeler, hanlar, bedestenler, kprler, emeler, hatta kkler vcuda getirmilerdir. Ortaya koyduklar eserlerde an dier devletlerinin de yolunu takip eden Akkoyunlular, messeselerinde daha ok Seluklu ve Osmanl tarz bir yaplanmay esas almlardr. Akkoyunlularn ortaya k ve youn siyasi faaliyetleri srasnda ina ettikleri eserler yeterince tantlmam, o dnem Anadolu-Trk sanatnn bir uzants olarak grld iin bunlar zaman zaman konular itibariyle tek tk aratrma alanlarna dahil edilmitir.

256

1975 ylnda Prof. Dr. Metin Szen tarafndan yaynlanm olan Anadoluda Akkoyunlu Devri Mimarisi konulu eser, Akkoyunlularn yaptrm ya da onartm olduklar eserleri ilk kez sistematik biimde ele alarak sanat tarihimizdeki yerini almtr. Akkoyunlular zamannda yaptrlm bu eserlere klliye asndan bakmak gerekirse; ncelikle onlarn ilk yllardan itibaren ellerinde bulundurduklar ve kuzeydeki Trabzon-Rum mparatorluuna kar giritikleri hareketlerde s konumunda bulunan Bayburtun Sinr (ayryolu) Beldesinde yaptrm olduklar Kutluk Bey Camii, Zaviye ve Trbesi (Resim 1). Mimari adan dikkat ekmektedir. Akkoyunlularn en nemli hkmdarlarndan biri olan Kutluk Bey (1360-1389) tarafndan yaptrlan bu klliye, onun lmnden nceki tarihlere ait olmaldr. Gnmzde zaviye tamamen ortadan kalkmtr. Ancak 1550 tarihinde Osmanl dneminde onartlan cami ile yakn yllarda onartlan (1996) Kutluk Bey Trbesi, geirdii onarmlarla gnmze ulamtr. Ortada drt ahap stuna oturan tekne tavanl, kare planl Kutluk Bey Camiinin nnde; uzun, dikdrtgen planl son cemaat yeri ile, son cemaat duvarnn kuzey duvar uzantsnda sekizgen kaideli, yuvarlak gvdeli minare ykselmektedir (izim1). Camiden 20 m. kadar douda yer alan sekizgen planl trbe, eskiden kubbe ile rtl ve ierisi de inilerle ssl imi. Sinr yaknlarnda ve Akkoyunlularn ilk yerleim merkezlerinden biri olan Pulur (Gkedere) Beldesinde de Akkoyunlularn soyundan Korkmaz Beyin olu Ferruhad Bey tarafndan 1517 tarihinde yaptrlan klliye; cami, imaret, darttalim, han, hamam, ve trbe-mezardan olumaktadr (Resim 2). Yavuz Sultan Selim ile birlikte hareket eden Ferruhad Bey bu klliyesini, aldran Savandan hemen sonra, Yavuzun kendisine temlik ettii ky ve arazilerin gelirleriyle yaptrm ve onun hacda lm zerine de varisleri tarafndan 1532 ylnda Vakfiyesi tescil ettirilmitir. 9m. apndaki yksek kasnak zerine oturan tek kubbesi ile Ferruhad Bey Camii; n cephede 2.70 m. kadar yanlara takn ortada , iki yanda birer tonozla rtl be gzl son cemaat yeri ve dzgn kesme ta mimarisi ile dikkat eker (Resim 3). Daha sonra ayn aileden Sleyman Bey tarafndan klliyeye ilave edilen caminin nndeki tek katl, L planl ve be hcreli medrese, farkl boyutta, dzgn Kelkit tandan ina edilmi, mimari durumu ile camiden sonraki bir tarihe iaret eder (Resim 4). Ferruhad Bey klliyesinin dier birimleri (han, imaret, darttalim) zamanla ortadan kalkm, ancak hamamn ok az bir ksm ile Ferruhad Beyin babas Korkmaz Beye ait mezar-trbe, harap ekilde gnmze ulamtr. XII. yzyln son eyreine tarihlenen ve Artukoullar dneminde yaptrld bilinen Mardin Ulu Camiine, Akkoyunlular tarafndan baz ilave ve onarmlar yapld anlalmaktadr. Aslnda Ulu Camiine baz kasaplardan alnan vergilere muafiyet tannmas konusunda ferman niteliinde olan iki kitabenin, Mardinde bir zaviyesi, bir trbesi ve bir de imareti bulunan Cihangir (1444-1468) tarafndan koydurulmu olabilecei tahmin edilmektedir.

257

Ulu Camiinin gneybatsnda zaviye ile birlikte ina edilmi Cihangir Bey Trbe ve Zaviyesi ile eski mahallelerden Babl-Hammara girii yaknlarndaki maretde Mardinde XV. yzyln ortalarndaki imar faaliyetleri konusunda fikir verir. Geri gnmze ulamam olan maretin, Babl Hammara yaknlarnda bulunduunu birka kayttan reniyorsak da ayn yne bakan kaplar ile trbe ve zaviyenin ayn duvar paylaan kompleks yaps, burasnn kk bir klliye olduunu gsterir. Ortas kubbeli, yanlar beik tonoz biiminde derin kemerlerle geniletilmi zaviyenin dou duvarna bitiik ekilde ina ettirilmi trbenin zeri, yldz tonozla rtldr. Akkoyunlularn nemli merkezlerinden biri olan Ahlatta: zaviye, mescid, trbe, kpr ve kkten oluan yaplar bulunmaktadr. Bunlar da 1481 ylnda len Emir Bayndrn olu Rstem Bey tarafndan yaptrlm olan zaviye, mescit ve trbe ile birlikte klliyenin bir paras idi. Ancak gnmze ulamam olan imaretin yanndaki Emir Bayndr Mescidi (Resim 5). dikdrtgen planldr (izim 3). Ortadan sivri kemerle desteklenen yap, iki mekana blnm olup zeri beik tonozla rtldr. Dzgn kesme tatan ina edilmi mescidin giriteki eyvan kemeri zerinde yer alan kitabede bulunan 1477 tarihi, Emir Bayndrn olu Rstemin klliyeyi bu tarihte ina ettirdiine iaret etmektedir. XIV. ve XV. yzyllara ait pek ok tarihi yapy bnyesinde bulunduran Ahlatta, bu dnemde bir hayli ta ve ssleme ustas yetimitir. Bu ustalardan biri olan Baba Can Beyin adnn getii mescidin kitabesi, eyvann bat duvarna yerletirilmitir. Emir Bayndr Mescidinin gneyinde bulunan kmbet ise halk arasnda daha ok Parmaklkl Kmbet olarak bilinmektedir. Akkoyunlu Rstem Beyin 1481 ylnda lm zerine ei ah Selime Hatun tarafndan mescidin de mimar olan Baba Can Beye, 1491 ylnda yaptrlan bu kmbet; silindirik gvdelidir. Ancak gvdenin 3/4lk ksm, gneye doru stunlar zerine dekoratif kemerlerle biimlenmi olup, zeri mukarnas kornilere oturan konikal bir klahla rtlmtr (Resim 6). Akkoyunlularn en nemli eserlerinden biri olan Emir Bayndr Kmbetinin altnda, kare planl bir kripta (mumyalk) bulunmakta, buraya zemin seviyesinden tek tarafl bir merdivenle inilmektedir. Kuzey ve bat ynlerdeki mazgal pencerelerle aydnlanan kriptann zeri, dou-bat ynnde uzanan bir beik tonozla rtldr. Yksek kaide zerinde yars stun ve kemerlerle ak, yars da kapal konumda olan kmbete, kuzeyde iki ynl merdivenin yer ald bir kapdan girilmektedir. Giriin iki yan sar nilerle tekilatlandrlm, evresi bitkisel ve geometrik kompozisyonlarla sslenmitir. Ahlattaki Taht- Sleyman Deresi zerinde bulunan kpr de Emir Bayndr Kprs olarak bilinmektedir (Resim 7). Kitabesi bulunmayan ve zerinde at ve koyun kabartmasna benzeyen bir kabartma bulunmas dolaysyla bu kprnn Akkoyunlulara, Akkoyunlulardan da burada mescit, zaviye ve trbesi bulunan Emir Bayndr olu Rstem Beye ait olduu tahmin edilmektedir. Dzgn kesme tatan ina edilmi olan kpr; yaklak 21 m. uzunluunda, 3.10 m. geniliinde, iki krk

258

hattan oluan, kademeli ekilde basamaklar bulunan ve yrede bir baka rnei olmayan bir mimariye sahiptir. Kprnn tek kemer akl 11.20 m. ve ykseklii de 5.60m. dir. 1954 ve 1978lerde onarlan kprnn, bu onarmlarda korkuluklar ve at veya koyun kabartmal talar kaybolmutur. Girite de belirtildii zere Akkoyunlular, baz nemli merkezlerde kendilerine kk, saray gibi kk apta binalar da yaptrmlardr. Klliyenin bir paras olmasa da byle bir kk yapsnn Ahlatta Tadirek adl yerde bulunduu ve adnn da Emir Bayndr Kk olarak tannd, kaynaklarda yer almaktadr. Gnmze ulamayan bu kkn, Emir Bayndr tarafndan onun lm tarihi olan 1491 tarihinden nce yaptrld, ancak mimarisi konusunda fazla bilgi bulunmad anlalmaktadr. 1945 ylnda evrede aratrmalar yapm olan . Kafesolu, bu kkn kalntlarnn Merkez Mahallesinde bulunduunu belirtmektedir. Klliye veya kompleks yaplar olarak grdmz bu yaplardan baka Akkkoyunlularn eitli merkezlerde cami, mescit, medrese, trbe, hamam, zaviye, imaret, han, kervansaray, kpr, eme, kale ve kaplca tr yaplar ina ettirdikleri bilinmektedir. Bu mtevazi ereve iinde tm bu yaplarn tantlmas mmkn deildir. Ancak aada da bunlarn mimari geliim ve bezemeleri bakmndan nemlilerine iaret edilmeye allacaktr. Camiler konusunda Akkoyunlularn yaylm olduklar tm birimlerde deiik planl ve eitli trde camiler yaptrarak, bilinen daha eski ve nemli yaplar da onarttklar anlalmaktadr. Harputta Sara Hatun Camii, Akkoyunlularn en nl hkmdar Uzun Hasann annesi Sara Hatun tarafndan 1465 ylndan sonra bir mescit olarak yaptrlm iken, Osmanl hkmdar III. Murad (1574-1595) zamannda Mustafa olu Hac tarafndan 1585 ylndan tamamiyle yenilenmitir. Bu yapnn da harap olmas zerine Abdlmecid dneminde mft Hac Ahmed Efendi tarafndan 1843 tarihinde bugnk haliyle yeniden yaptrlmtr (Resim 8). Yaknndaki Sara Hatun tarafndan yaptrlm bir mektep, bir medrese bir eme ve bugnk Cimit Hamam da bu yaplar topluluunun birimlerinden saylr. Orijinal durumu hakknda fazla bilgi bulunmayan ve Sara Hatuna ait olan ilk caminin ahap rtl olduu tahmin edilmektedir. Bugnk cami; ortada drt stun zerine oturan merkezi kubbe, kelerde ve yanlardaki tonoz rt uygulamas ile, merkezi plann bir eitlemesi olarak ina edilmi olup (izim 4), Keban Yusuf Ziya (1799) ve Yeni Malatya Ulu Camileri (1900) ile benzerlik gsterir. Diyarbakrda klliye eklinde ina edilmi olduunu kabul edebileceimiz Akkoyunlu yaplarndan bazlar da Safa (parl) Camii ve Medresesidir. parl veya Safa adlaryla da anlan bu caminin nndeki medrese de bu yapyla ilikili grlr. Uzun Hasan zamannda, ah smailin dedesi eyh Cneytin istei ile XV. yzyln ortalarnda yaptrld kabul edilen Cami, 1531 tarihinde stad Ahmedl Amidi adnda bir mimar tarafndan onarlm, dzgn iki renkli kesme ta mimarisi, ierisinde bulundurduu inileri ve zengin ta sslemeleriyle dikkat ekmektedir. n cephede; yanlar kapal, ortada drt yuvarlak stuna sivri kemerlerle oturan, dardan gizlenmi be gzl son cemaat

259

yerinin zeri, be kubbe ile rtldr (izim 5). Dardan gizlenmi son cemaat kubbelerinin dousunda, duvarn uzantsnda kbik kaideli yuvarlak gvdeli, gvdesinin zeri dikey ve yatay kuaklar halinde ta bezemelerle sslenmi minare ykselmektedir. te, ortada gney ve kuzey duvarlardan ileri tarlm ikier duvar payesine, dou ve batda da serbest ikier payeye oturan kubbe, Sinann sekiz istinatl camilerini hatrlatan dikdrtgen bir plan ortaya koyar. Dou ve batda serbest payelerin gerisindeki boluklar, kelerde kubbe, ortada beik tonozla rtldr. Ortadan ikiye blnm tromplar zerine oturan merkez kubbe, bask sekizgen bir pramidal ekilde da yanstlmtr. te 1.20 m. ykseklie kadar duvarlar sralt tekniinde inilerle, dier ksmlar ve son cemaat yeri kubbeleri de kalem ileriyle zenginletirilmitir. Diyarbakrda dikkat eken Akkoyunlu camilerinden biri de Mardin Kaps yaknndaki Ayn Minare Camiidir. 1489 tarihli vakfiyesinde Hoca Ahmed tarafndan yaptrld belirtilen cami, bu adla da anlmaktadr. Bu ahsn Akkoyunlularn Diyarbakra hakim olduu yllarda yaam olduu bilinmektedir. Olduka deiik bir plana sahip Ayn Minare Camiinin kble tarafnda ileri tarlm be kenarl mihrap n mekannn gerisinde; ortas apraz, yanlar beik tonozla rtl, dou ve batya uzunlamasna dikdrtgen ekilli bir alanla yan mekanl camileri hatrlatan bir i dzenlemeye yer verilmitir. Girite, yanlar kapal drt blml son cemaat yeri ortada stuna oturmakta, avluda minare yer almaktadr. Cami girii orta eksenden hafif douya kaym olup, son cemaat yeri rtleri dzensizlik gsterir. Akkoyunlulardan Sultan Kasmn Diyarbakrda yaptrd eyh Mutahhar Camii, halk arasnda Kasm Padiah veya ksaca eyh Matar Camii olarak da tannmaktadr. Tarihi Hasan Paa Hannn batsnda bulunan bu cami, kuzeydouda drt stunlu kaideye sahip minare zerindeki kitabesine gre 1500 tarihinde Akkoyunlu hkmdarlarndan Sultan Kasm tarafndan yaptrlmtr. Drt stun zerindeki balklara kare kaideli gvdesi ile oturan minare, Diyarbakrdaki rnekler iinde en ilgin olandr. Gvdesi siyah-beyaz talarla rl minarenin zeri de silindirik olup, kaide bakmndan Bursadaki Timurta Paa Camiini (1397) hatrlatmaktadr (izim 6). Tek kubbeli eyh Matar Camii, bir sra beyaz, bir sra siyah kesme talardan ina edilmi olup nnde, ikisi serbest, ikisi yanlardaki payeler ile kaynam yarm stuna oturan, hafif yanlara takn bir son cemaat yerine sahiptir. Eimli at ile rtl son cemaat kemerleri de duvarlar gibi iki renkli tatan ina edilmitir. Diyarbakrdaki Akkoyunlu devri yaps olan Lala veya Lale Bey Camii adlaryla da tannan eser, XV. yzyl sonlar ile XVI. yzyl balarnda Eil beylerinden Lala Kasm Bey tarafndan yaptrlmtr. Kk llerde ve tek kubbeli caminin nnde; iki yana takn be blml son cemaat yerinin ortasnda kubbe, birisi minare kaidesi, doudaki de drt kk akl bulunan bir trbe olarak dzenlenmitir. Tamam kesme tatan yaplm caminin, siyah-beyaz talardan rl yuvarlak gvdeli minaresine giri, son cemaat yerinden salanr. Altta beik tonozlu kriptas bulunan trbede, kimin yatt pek bilinmemektedir. Caminin st rts yklm olup, kelerde tromplu gei unsurlar belli olmaktadr. Ancak burann zeri, gnmzde dz at ile rtldr.

260

Diyarbakrda ilki XV. yzyla tarihlenen ve Akkoyunlu dnemine balanan klliye tarzndaki yaplardan biri de Nebi (Peygamber) Camii ve Medresesidir (izim 7). Da Kaps (Harput) giriinde bulunan Nebi Camii, minare zerindeki kitabeye gre Kasap Hac Hseyin tarafndan 1530 tarihinde yenilenmi, yanna ayn tarihte bir de Hanefiler ksm eklenmitir. Daha nceden geni bir alana yayld bilinen Nebi Camii; nnde yanlar kapal, ortada iki stuna, kemerle oturan kubbeli son cemaat yerine sahiptir. Son cemaat yerinin dousunda 1530 tarihinde yaptrlan siyah bazalttan, kare prizmal gvdeli minare bulunmaktadr. Enine dikdrtgen planl i mekan; dou ve batda kare tabanl birer payeye oturan dtan pramidal at altna gizlenmi tek kubbe ile rtl olup yan boluklarda ikier yarm tonoz bulunmaktadr. Bu eklini 1955 ylndaki onarmda alm olan medrese ve tuvaletlerle, arada havuz ve mihrap ynnde de 1718 tarihli bir trbe nnde bulunan camide, mihrabn inilerle ssl olduu belirtilmekte ise de son onarmlarda bunlar kaldrlm ve bir daha da yerine konmamtr. XV. yzyln sonlarnda Akkoyunlu Kasm Beyin yeeni brahim Bey tarafndan Diyarbakrda ayn adla anlan mahallede ina edilmi olan brahim Bey Mescidi; ortada iki paye ile alt e niteye blnm olup dikdrtgen bir plana sahiptir. Alt e niteden mihrap n, mihrabn sa ve onun gerisindeki birimler kubbe, dier nite apraz tonozla rtldr (izim 8). Caminin nndeki yanlar kapal, ortada iki paye ve bask sivri kemere oturan gzl son cemaat yeri de, e byklkte kubbe ile rtldr. Son cemaat yeri ile birlikte dokuz e niteli rt biimine sahip olan brahim Bey Mescidi bir bakma, XV. yzyln sonlarnda yaptrlm olan stanbul Zincirlikuyu Atik Ali Paa Camiini hatrlatmaktadr. Akkoyunlularn Diyarbakrda bizzat yaptrdklar bu camilerden baka, Ulu Camii gibi daha eski yaplara eitli ilave ve onarm yaptklar da bilinmektedir. Diyarbakr Ulu Camiinin bat cephesi, Akkoyunlularn nl hkmdar Uzun Hasan tarafndan onartlmtr. Bu blmn gney yzne yerletirilmi 1469 tarihli kitabe, bu onarm dorulamaktadr. Akkoyunlularn hemen her zaman ellerinde bulundurduklar Bayburtun Pulur beldesi yaknlarndaki ataleme (Hnzeverek) Kynde de XV. yzyln sonu ile XVI. yzyln balarna ait bir cami bulunmaktadr (Resim 8). Daha sonraki onarmlarda mimari zelliklerinin bir hayli deitii grlen caminin, aslen bu kyde domu ve sonra sadrazamlk mevkiine kadar ykselmi Kara brahim Paa ile de alakal olduu belirtilirse de 1683 ylnda sadrazam olan brahim Paann bu yapy tamir ettirmi olabilecei de gz ard edilmemelidir. Gnmzde duvarlar ve minaresi yenilenmi olan cami ite, ortadan ikiye ayrlm tromplar zerine oturan tek kubbeye sahiptir. nndeki dz atl son cemaat yerinin sanda, minare ykselmektedir. Mardin ve evresinde Akkoyunlularn hakimiyetleri uzun srmtr. Bu bakmdan bata kale olmak zere dier yap trlerinde de bu devletin hakimiyet yllarnda Mardinde birok yap yaptrlmtr.

261

Mardinde Akkoyunlu dneminde onartlan Ulu Camiiden baka kale girii zerinde yer alan Kale Camiini de Akkoyunlularn yaptrd bilinmektedir. Ali Beyden sonra Akkoyunlularn bana geen Hamza Bey (1435-1444) zamannda ina edildii tahmin edilen Kale Camiiden gnmze, sadece bir duvar gelebilmitir. Kesme tatan ve salam bir mimariye sahip olduu anlalan duvarda yer alan mihrap, olduka sadedir. Ayn yerde bulunan Hzr (Akkoyunlu) Camii de ilk yapm itibariyle Halife mer zamanna kadar indirilmekte, sonradan 1285/86 tarihlerinde Halife Melik Mansur ve 1432 ylnda da Akkoyunlular tarafndan onartlmtr. Daha nce Mardinde trbe, zaviye ve imareti tantlan Cihangirin Nusaybinde yaptrd Cami, 1468 tarihinden nceye verilir. XVI. yzylda Hac ah-Kulu Beyin bu evreye bir mescid ve bir de medrese yaptrarak vakf kurduu ve evre nfusunun giderek artt belirtilmektedir. Mardin eyh abuk Camii, aslnda Hz. mer zamanna kadar indirilen bir tarihe sahip olmakla birlikte srekli onarmlarla Akkoyunlular dnemine kadar gelmitir. Yanna eklenen tekke, hanikahzaviye gibi birimlerle daha ok Akkoyunlu devrine tarihlenen caminin asl mekan, douya doru daralan ince, uzun dikdrtgen bir plana sahiptir. Bu ana meknn zeri ksmen beik, ksmen de apraz tonozla rtldr. Akkoyunlularn nemli bir merkezi de Erzincan idi. Burada devletin nemli hkmdarlarndan Tur Ali Beyden itibaren pek ok eser yaplm ve vakflar oluturulmutur. Devletin kurucusu Karaylk Osman Beyin (1403-1435) torunlarndan Mansur Beyin oullarndan Tur Ali Beyin Erzincan Rumsaray (Mecidiye) Kynde bulunan zaviyesinden baka, Uzun Hasan soyundan Kelkit Seraskeri Maruf elebinin de Tercann Edebk Kynde bir cami ve zaviyesi bulunuyordu. 1939 depreminde yklm olan Erzincan Halilullah Camii (1449). Gerek Gerek Camii (1454-55), Cimin Buca Akkoyun Baba Mescidi (1301) Erzincan Glabi Mescidi (1567), yrede Akkoyunlulara balanan dier eserlerdir. Akkoyunlularn klliye bnyelerinde yer alan ve yukarda adlar belirtilen medreselerinin belirli bir plan tipolojisine sahip olmadklar grlmektedir. Diyarbakrda eyh Safa (parl) Camii yannda bulunan medrese (XV. yy. ortalar); ortadaki derince tutulmu mihrabn iki yannda kmelenmi beik tonoz rtl iki hcre ile, bunlarn nnde, zeri apraz tonozla rtl iki kemerli bir revak ve yan tarafta dikdrtgen planl uzun beik tonozla rtl bir mekndan ibarettir. Diyarbakrda Nebi Camii karsndaki Medrese de 1530 ylnda yklan minare ve Hanefiler Cami ile birlikte ina edilmi olup, yan yana mekandan ibarettir. Mardinde Sultan Kasm Medresesi; Akkoyunlulardan Cihangirin olu Sultan Kasm tarafndan 1487-1502 tarihler arasnda yaptrlmtr. Mimari adan Anadoluda Seluklular tarafndan gelitirilen medrese planlarna yaklaan zellii ile Sultan Kasm Medresesi, dier Akkoyunlu medreselerinden ayrlr. Ak avlulu medreselerin iki katl, iki veya tek eyvanl tipleri iinde yer alan bu medrese, hem Hanefi hem de afii eitimini esas almaktayd. Zengin vakflar bulunan medrese, eimli bir araziye iki

262

katl olarak kurulmu, ierisinde iki trbe, cami gibi unsurlara gre planlanmtr. Yaknndaki Sultan sa Medresesi ile plan ve mimari ynden benzerliine iaret eden A. Gabriel, daha nce yarm kalm olan bu binay Akkoyunlularn tamamlam olabileceini ileri srmektedir. Akkoyunlularn bu en nemli medresesinin sola kaym durumdaki takapsnn batsnda, tek kubbeli bir cami ve dousunda da iki trbe bulunmaktadr. Bezemeleri zamanla bir hayli ypranm durumdaki takapdan girilince, nce beik tonozlu bir koridora ulalr. Burada sadaki bir kap ile ortada eyvan, drt yanda payelerin gerisinde hcre ve eyvanlarn bulunduu kare planl avluya eriilir (izim 9). Ana eyvann sandaki bir kap ile de st kata gtren merdiven ksmna ulalr. st katn, alt kat plan ile ayn olduu grlr. Ancak trbeler ve ana eyvan, iki kat boyunca ykselmektedir. Ta ve yer yer de tula malzemenin kullanld Sultan Kasm Medresesi, Akkoyunlularn gerek plan, gerekse bezeme bakmndan en nemli yapsdr. Akkoyunlu brahim Beyin XV. yzyl sonu ile XVI. yzyln balarnda yaptrm olduu kabul edilen Mardin ah Sultan Medresesi, iki katl medreseler grubuna girmekte iken, gnmze hayli harap ekilde gelebilmitir. brahim Bey Camiinin kuzeyinde yer alan medresenin dou ve batsnda drt payeye oturan apraz tonozlarla rtl bir revann bulunduu anlalmaktadr. Cami ile organik bir btnlk gsteren medresenin, cami nnde U eklinde yer alan plan ile, erken devir Osmanl camileri arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Akkoyunlu Beyleri kendi yaptrdklar cami, mescid, medrese gibi mimari birimlerin yannda, eitli merkezlerde veya evrelerinde deiik lekte Trbe ve kmbetler de yaptrmlardr. Bunlarn klliye tarznda dzenlenmi olanlarna yukarda ksaca deinilmitir. Mimari ve ssleme ynnden dikkat eken dier trbe ve kmbet rneklerine de burada ksaca deinmekte yarar vardr. Sekizgen planl Bayburt Sinr (ayryolu) Beldesi Kutluk Bey Trbesi ile Pulur Beldesindeki kk, dkdrtgen prizmas eklinde ina edilmi olan Korkmaz Bey Trbesi, gnmzde zelliklerini byk lde yitirmilerdir. zerinde pek durulmam, fakat Pulurun gneyinde Yakup Abdal Kynde tepede yer alan bir Trbe de gsterdii XIV. ve XV. yzyla ait zellikleri ile Akkoyunlu dnemine mal edilebilir. Hakknda hibir kaynakta bilgi bulunmayan, kare altlk zerine, keleri pahlanarak sekizgen gvdeye dntrlen ksmn zerine oturtulan bir kubbe ile rtl olduu anlalan Yakup Abdal Trbesi, 1980li yllarn banda stten yklarak, duvarlar tamamlanm ve bir kubbe ile rtlmtr (Resim 9). Eski izlerden anlald kadaryla kaideden itibaren trbe gvdesi, dzgn kesme talardan ina edilmi, daha sonra bunun zerine daha byk bir kubbe yerletirilerek trbe, evre halknn ziyaretgah haline getirilmitir. Hasankeyf Zeynel Bey Trbesi, Hasankeyf yerleim yerinden 1 km. uzakta ve Diclenin sol kysnda bulunmaktadr (Resim 10). Kuzeyde yer alan ve iki yandan merdivenli girii bulunan trbenin kaps zerindeki iki satrlk ini kitabede bu yapnn, Uzun Hasann olu Zeynel Beye ait olduu yazldr. Zeynel Beyin, Osmanllarla Akkoyunlular arasnda cereyan eden 1473 tarihindeki Otlukbeli Savanda ld bilindiine gre, trbenin bu tarihi takibeden bir-iki yl iinde yaplm olmas

263

mmkndr. Giri kaps zerindeki kitabeden trbeyi, Pir Hasan adnda bir mimarn yapt anlalmaktadr. Alttaki yuvarlak planl kriptann zerinde silindirik gvdesi ile ykselen trbenin, belli bir seviyeye kadar kesme tatan ina edildii, dklen tula kaplamalardan anlalmaktadr. zeri hafif ikin bir kubbeyle rtl olan trbe, iten sekizgen planldr. Gvdedeki iki aklktan biri giri kaps, dieri de penceredir. teki dier alt ni, bask bir kemerle sonulanmaktadr. Tromp ve pandantif karm gei elemanlarnn stnde birka sra mukarnas, ikin kubbenin alt yapsn hazrlamaktadr. ikin kubbenin altndaki kasnakta ise drt pencere almtr (izim 10). Zeynel Bey Trbesinde gneye bakan pencere ile kuzeydeki portalin evresinde geometrik ve bitkisel bezemelerle zengin bir ini uygulamas grlr. Ayrca silindirik d gvde yzeyleri, geometrik srl tulalarla kaplanmtr. Idrn Amarat (akrta) Ky Kul Yusuf Kmbeti, portali zerindeki iki satrlk Arapa kitabeye gre 1485 tarihinde yaptrlmtr (Resim 11). ki katl dzenlemeye sahip kmbetin altta, beik tonozlu bir kriptas bulunmaktadr. Bu kriptada halk arasnda Kul Yusuf Beyin yatt tahmin edilir. Kmbetin sekizgen gvdesi, iten yuvarlak olup kubbeyle, dtan pramidal bir at ile rtldr. Doudaki giri kapsndan baka kmbetin gvdesinde iki mazgal pencere daha bulunmaktadr. Gnmzde zelliini bir hayli yitirmi olan kmbetin ierisinde Akkoyunlu mezar talarna benzeyen koyun ve ko eklinde sanduka bulunduu bildirilmekteyse de son yllarda illegal define arayclar tarafndan bunlar tahrip edilmilerdir. Akkoyunlu trbeleri iinde Emir Bayndr Trbesi ile Zeynel Trbesi, gerek planlar, gerek sslemeleri ve kullanlan malzeme asndan en dikkat deer iki yapdr. Bunlardan ta mimarisi ve ta sslemeleriyle Anadoludaki en deiik plan tipini ortaya koyan Emir Bayndr Trbesi ile, yuvarlak gvdeli miferi andran kubbesi ile ve gvde de ta zerine srl tula kaplanm bezemeleri ve kap pencere evrelerindeki ini kaplamalar ile Zeynel Bey Trbesi, Akkoyunlularn Anadolu-ran ve Irak arasnda farkl plan ve ssleme tekniklerini benimsemi, ama bir slup oluturamam mimari eserler ortaya koyduklarn gstermektedir. Akkoyunlu yaplar iinde dikkat eken bir grup da zaviye ve tekkelerdir. Bunlardan eski Erzincanda Terzi Baba Tekkesi ile bunun yaknlarndaki Tur Ali Bey Zaviyesi, Akkoyunlularn bu trden eserlere kar gstermi olduu bak asn yanstmaktadr. te yandan Bayburtun Sinr Beldesinde gnmze ulamam, Kutluk Beye ait bir Zaviyenin varl, yine kaynaklardan renilmektedir. Erzincann Fethullah Mahallesinde bulunduu bildirilen bir Zaviye de Uurlu Mehmede aitti. Daha nce Mardinde Kasm Padiah Medresesi yaknnda deindiimiz Cihangir Bey Zaviye ve Trbesi, Cihangir Beyin (1444-1468) son yllarna maledilmektedir. Akkoyunlu eserleri iinde en fazla tahrip olan bu grup eserlerden Diyarbakrdaki Uzun Hasan Balkl Zaviyesi de, Balkl Mescidi

264

bitiiinde bulunan, ancak gnmze ulamayan XV. yzyln ikinci yarsna tarihlenen eserler arasnda yerini almtr. Diyarbakr pariye Tekkesi, pariye Camii ile birlikte Uzun Hasana maledilmekte ve XV. yzyln nc eyreine tarihlenmektedir. Bingln Gen lesinde Diyarbakr yolu zerindeki Uzun Hasan dnemine ait olduu kabul edilen Ziyaretgah, Bayburta bal Balahor (imenli) Kyndeki Uzun Hasann ei, Sultan Yakupun annesi Selukah Hatuna ait XV. yzyln ortalarna tarihlenen Zaviye de ne yazk ki ortadan kalkmlardr. Mardindeki Hamza-i Sagir Mescit ve Zaviyesi; Akkoyunlu Cihangirin olu Hamza Bey tarafndan yaptrlan bir blm yklm, dier ksmlar da baka amalar iin kullanlm olan, orijinal plan konusunda bilgi edinemediimiz eserlerdendir. Bu zaviyenin ortadan kalkan birimleri arasnda mescid, darlkurra ve Zaviye de bulunmaktayd. Kitabesinden Akkoyunlu Uzun Hasann olu Sultan Halilin 1474 Nisan-Mays aylarnda onartm olduu anlalan Hasankeyf mam Abdullah Zaviyesi, Diclenin kar kysnda bir tepe zerinde bulunmaktadr. evre duvar ierisine yerletirilmi zaviye, iteki avlu etrafna serpitirilmi birimlerden ibaret iken, 1930lu yllarn banda A. Gabriel tarafndan incelenerek bir krokisi izilmitir. erisinde kuzey duvara bitiik yaplm tromplu kubbeden baka, kuzeydouda da bir kule yer alyordu. Trbe ile kule arasndaki beik tonozlu kapnn ahap kanatlar, tonoz harc ierisine gmlm pimi toprak kaplar, zengin sslemelere iaret etmekteydi. iilere ait bu ziyaretghn Akkoyunlular tarafndan onarldn belgeleyen 22x185 cm. boyutlarndaki kitabe, ana giri kaps zerinde bulunmaktadr. Diyarbakrda bugnk Vali Kona ve Orduevinin yer ald Da Kaps yaknlarnda bulunan bir Mevlevi Tekkesi; Akkoyunlu brahim Beyin onartt eserler arasnda bulunuyorsa da bu yapnn Birinci Dnya Savandan nce ykld anlalmaktadr. Mardin surlarndan Savur Kaps dnda yer alan Hamza-i Kebir Zaviye ve Trbesinden gnmze sadece trbe kalmtr. Giri kaps zerindeki kitabeden bu trbenin, Ekim 1444 tarihinde len Akkoyunlularn gl hkmdarlarndan Karaylk Osman Beyin olu Hamza Bey iin yaptrld anlalmaktadr. Trbenin yapm tarihi kitabede 1438 olarak verilmitir. Aslnda zaviye, mescit ve trbeden olutuu kaynaklarda yazl olan bu yaplardan gnmze, sadece trbe gelmitir. Trbe ierisinde yer alan iki mezar da 1925-31 yllar arasnda saldrya urayp ortadan kalkm ve mescit haline dntrlmtr. Dzgn kesme talardan temiz bir iilie sahip olan trbenin, mescide dntrlme ilemi srasnda girie camekanl bir blm eklenmi, ortada tromplu kubbenin rtt kare mekn, drt yne, beik tonozlarla havari ekilde dzenlenerek kollar uzatlmtr. eitli kaynaklarda han ve kervansaraylar konusunda Akkoyunlulardan kalma iki yap adna rastlanr. Bunlardan birisi daha nce bir klliye iinde yer ald belirtilen Pulurdaki Ferruhad Han idi. Katip elebinin Kitab- Cihannmasnda deindii ve geceledii bu hann yeri konusunda tam bilgimiz olmamakla birlikte, caminin gneyinde, hamamn yaknlarnda olabilecei tahmin

265

edilmektedir. Bunun bir kervansaraydan ok, klliyeye gelip giden yolcularn ve hayvanlarnn kalmasna mahsus bir mekan olabilecei dnlmektedir. kinci han ise brahim Bey Bican Vakfna ait olduu belirtilen Mardindeki brahim Bey Handr. Yapm tarihi bilinmeyen bu hann Akkoyunlulara ait bir yap olabilecei A. Gabriel, A. Altun ve M. Szen tarafndan da kabul edilmektedir. Gnmzde yars garaj, yars da han olarak kullanlan cadde zerindeki yapnn, Akkoyunlulara ait han olamayacan ifade eden A. Altun, sz konusu yapnn XVII. ve XVIII. yzyla ait olabileceini ileri srmektedir. Bu durumda kaynaklarda yer alan ve Akkoyunlulara mal edilen hann ortadan kalkt ve gnmze ulamad anlalmaktadr. Hamamlar konusunda da Akkoyunlularn eitli merkezlerde hayli yaplama iinde bulunduklar gerek mevcut, gerekse ortadan kalkm rneklere bakarak sylenebilir. Hamamlarn da, yine klliye tarzndaki yaplarn yannda veya tek bana ina edildikleri ayakta olan rneklerden anlalmaktadr. Daha nce bir klliyenin yannda yer ald belirtilen Pulurdaki Ferruhad Hamamndan gnmze ok az bir ksm ulaabilmitir. Caminin gneyinde evler ve ahrlar arasna skm hamamdan, sadece scaklk olabilecei tahmin edilen bir ksmla, buna bir kap ile bal yars tonoz, yars da kk bir kubbe ile rtl koridor paras gelebilmitir (Resim 12, izim 2). Tromplu geie sahip tula kubbe ile rtl ksmda beden duvarlarndan kubbeye geite, tula sslemeye yer verildii grlmektedir. Tuncelinin emigezek lesindeki Hamam- Atik (Eski Hamam) adyla bilinen yap, en salam ekilde gnmze ulam Akkoyunlu hamamlarndan biridir. Giri kaps zerindeki yapm ve onarm kitabelerine gre Uzun Hasann olu Yakup Bahadr Han tarafndan yaptrld belirtilen hamam, 1763 tarihinde Hac Ali Aa adl bir ahs tarafndan onartlmtr. lk yapy, XV. yzyln ikinci yarsnda, Uzun Hasann salnda ya da lmn takip eden yllarda olu Yakup Bahadr Han yaptrm olmaldr. Hamamn ift fonksiyonlu olduu anlalmaktadr. Daha kk ve ortada kubbeli scaklk mekannn evresindeki beik tonoz rtl drt eyvanla, dier drt kede kubbeyle rtl kk mekanlarn, birinci scakl meydana getirdii anlalmaktadr. Bu scakln bir kesindeki kapnn sonradan ald, dier kedeki kubbeli meknn d girie yakn olmas nedeniyle ilk kapnn buras olduu, buradan hamamn dier blmne (erkekler) gei saland tahmin edilebilir. Scakln nnde yer alan, ortas beik tonoz, yanlar eyvan biiminde dzenlenmi, zeri kubbeli mekann lklk olduu, lklktan ortada gbek tann bulunduu drt eyvanl, drt ke hcreli scaklk ksmnn, erkekler blmnn scakl olabilecei anlalmaktadr. Scakln gerisindeki ierisi blntl dikdrtgen mekn ise hamamn klhan ksmdr (izim 11). Erzincandaki Glabi Bey Camii yaknndaki Glabi Bey Hamam, eski bir yap iken 1486 ylnda Akkoyunlulardan Emir Seyit Beyin kz Zebat Hatun tarafndan onartlmt. Ancak dier yaplar gibi bu hamamda 1939 depreminde yklmtr.

266

Diyarbakrda Mirza Hamam (XV. yy.) ile, Harput Kaps yaknndaki Suakar (Suvvakiye) Hamam da Akkoyunlu brahim Beyin vakf iken son yllarda ortadan kaldrlm rneklerdendir. zelliklerini biraz yitirmi olmakla birlikte gnmze ulam Akkoyunlu hamamlardan biri de Bayburttaki Bend Hamamdr (izim12). Kalenin eteinde, oruhun kenarnda kurulmu olan Bend Hamamnn, XVI. yzyln balarnda Pulurda adna klliye yaptrm olan Ferruhad Beye ait olduu tahmin edilmektedir. Ferruhad Beyin Pulurdaki klliyeye ait vakfiyesinde ad geen Bayburttaki ingah ve Cierin Mahallelerindeki hamamlardan ingh Hamamnn bu hamam olmas gerekmektedir. Soukluu bir hayli deimi Bend Hamamnn uzun dikdrtgen planl lklndan sonra ortada kubbe, drt yanda beik tonozla rtl drt eyvan ve kelerde de kubbeli drt hcrenin bulunduu scaklk blm, nispeten salam durumdadr. Akkoyunlularn kpr mimarisi alannda da hakim olduklar topraklarda eitli kprler yaptrdklar ve mevcut kprleri onardklar kitabe, belge ve kaynaklarda ortaya kmaktadr. Gemite Anadolunun en byk aklklarndan birine sahip olan Hasankeyf Kprs, her ne kadar XII. yzylda Artuklular tarafndan yaptrlm (1116-1117) ise de bu kprnn batdaki kemeri 1473 tarihinden sonra Akkoyunlular tarafndan onarlmr. Kprnn bu ayaklarnda kullanlan tulalarla, hemen 300 m. kadar aada bulunan Zeynel Bey Trbesinin tulalar, bu ilikiyi akla getirmektedir. Zeynel Beyin Otlukbelinde lmnden sonra (1473) burada trbesi yaplrken evre yaplarn da onarld dnlebilir. Kprnn de bu onarmlar srasnda elden geirilmi olduunu M. Szen eserinde belirtmektedir. Ahlatta Emir Bayndr Klliyesinin bir paras olan kpr zerinde daha nceden durulmutu. Ancak, bu kpr son onarmda eski zelliinden pek ok ey yitirmitir (Resim 7). Arapkir-Malatya yolunda, Tohma suyu zerindeki Sultan Hasan (Krkgz) Kprsnn kitabesi bulunmamakla birlikte Evliya elebi Seyahatnamesinde, bu kprnn Uzun Hasana ait olduunu belirtmektedir. Yaklak 223 m. uzunlukta ve 22 gzden ibaret kprnn eni, 3.60 m. kadardr. Yakn yllarda yenilenen kpr, gemite bir ka kez onarlmtr. Akkoyunlularn daha eski dnemlere ait kaleleri onartarak, ehir savunmasna ve imarna nem vermi olduklar, evredeki eitli kalelerdeki onarm kitabelerinden anlalmaktadr. Onartlan kalelerden Akkoyunlularn, Bayndriye adyla tarih sahnesine ilk ktklar Erganideki Osmaniyye Kalesinde; devletin gl hkmdarlarndan Kara Ylk Osman Beye ait 1402-1409 tarihli bir onarm kitabesi bulunmaktadr. te yandan Akkoyunlularn uzun sre ellerinde tuttuklar kuruluu ok eskilere uzanan Diyarbakr Kalesinde A. Gabrielin LXXV. ve LXXVI. nolu kuleleri arasnda yer alan kitabenin tarihi 1449-1450 olup, kentin ynetimi bu tarihlerde Akkoyunlularn elinde bulunuyordu. Bundan baka Diyarbakr Surlar zerindeki iki kitabe de Akkoyunlu dnemine ait onarmlar belgelemektedir.

267

Mardin Kalesinde eitli onarmlarla, giri kapsnn Akkoyunlular tarafndan onartld daha nce belirtilmiti. Buradaki iki kitabe Akkoyunlu devrindeki onarma iaret etmektedir. Harput Kaleside Uzun Hasan dneminde, etrafl bir onarma tabi tutulmutur (Resim 13). te yandan Erzincan ve yresi, Akkoyunlu tarihinde nemli yeri olan yerleim merkezlerinden biridir. 1939 depreminden sonra harap ekilde gnmze gelmi olan Erzincan Kalesinde Akkoyunlularn onarm yaptrm olmalarna kesin gz ile baklmakta, ancak bu konuyla ilgili bir kant elimizde bulunmamaktadr. Erzurum ve evresine XIV. ve XV. yzyllarda hakim olan Akkoyunlular Pasinler Kalesini de onartm olmaldrlar (Resim 14). Erzurum evresindeki dier kalelerden enkayaya bal Bardz (Gaziler) Kalesi ile Kprkye bal Avnik Kalesini ve Diyadin Kalesini de Akkoyunlular onartarak gnmze tam olmaldrlar. Geri XIV-XV. yzyllar, siyasi bakmdan Anadolunun en kark dnemi olduu iin hangi devlet ve topluluklarn nereye, nasl ve hangi boyutta imar faaliyeti ve onarmlarda bulunduu kesin olmamakla birlikte eitli devlet ve beyliklerin, hakimiyet kurduklar blgelerde pek ok onarm, yenileme ve ekleme yaptrm olmalar da kanlmazdr. ABU BAKR-I THRAN, Kitab- Diyarbakriyya (Yay. N. Lugal-. F. Smer), Ankara 1962. AKKURT, N., Hasankeyf ve Tarihi Kpr, Karayollar Belleteni, No: 172, Ankara 1969, s. 1524. AKOK, M., Diyarbakr Ulu Cami Mimari Manzumesi, Vakflar Dergisi, S. VIII, Ankara 1969, s. 113-140. AL KEMAL, Erzincan Tarihi, stanbul 1932. ALTUN, A., Safa Camii ve Medresesi, Arkitekt, C. 40, No. 341, stanbul 1971, s. 33. ALTUN, A., Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul 1978. ALTUN, A., Mardin Ulu Camii ve ifte Minareler zerine Birka Not, Vakflar Dergisi, S. IX, Ankara 1971, s. 191-200. ALTUN, A., Mardinde Trk Devri Mimarisi, stanbul 1979. ARDIOLU, N., Harput Tarihi, stanbul 1964. ARIK, M. O., Erken Devir Anadolu Trk Mimarisinde Trbe Biimleri, Anadolu (Anatolia), No. 11, Ankara 1969, s. 57-119.

268

ARTUK, ., Mardinde Akkoyunlu Hamzann Mezar, SAD., S. l, Ankara 1970, s. 157-159. ARTUK, ., Mardin Artukoullar Tarihi, stanbul 1934. ASLANAPA, O., Turkish Art and Architecture, London 1971. ASLANAPA, O., Trk Sanat, I-II, stanbul 1972, 1973, ASLANAPA, O., Yzyllar Boyunca Trk Sanat, stanbul 1977. AZZ B. ERDER- ESTERABAD, Bezm Rezm (ev. M. ztrk), Ankara 1990. BALN, R., Diyarbakr, stanbul 1966. BARKAN, . L., Osmanl Devrinde Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Beye Ait Kanunlar, Tarih Vesikalar, C. I, No. 2, stanbul 1941, s. 91-106. BAYKAL, B. S., Uzun Hasann Osmanllara Kar Kati Mcadeleye Hazrlklar ve OsmanlAkkoyunlu Harbinin Balamas, Karacada, C. 4, No 43, Diyarbakr 1941, s. 302-307. BEYGU, A. ., Erzurum Tarihi, Antlar, Kitabeleri, stanbul 1936. BEYSANOLU, ., Antlar ve Kitabeleriyle Diyarbakr Tarihi, C. I. II. III, Ankara 1998. BORAN, A., Anadoludaki Kale Cami ve Mescitleri, Ankara 2001. CHE, S., Otulukbeli Savana Kadar Akkoyunlular, Anadolu Birliinin Salanmasnda Otlukbeli Savann Yeri ve nemi Paneli (11 Austos 1996)ne Sunulan Bildiriler, Ankara 1997, s. 121-134. ULPAN, C., Trk Ta Kprleri, Ankara 1975. DE 1997 NFUS SAYIMI, Bayburt Blm. DOLAPN, H., Tarihte Mardin, stanbul 1972. EBU BEKR- THRAN, Kitab- Diyarbekiriya (ev. M. Demirda), stanbul 1999. EVLYA ELEB, Seyahatname, (Sad. Z. Danman), C. III. GABREL, A., Voyages Archeologiques dans la Turquie Orientale, Paris 1940. GABREL. A., Mosquees et Medresses Ortokides, Halil Edhem Hatra Kitab, C. I, Ankara 1947, s. 216-217. GYN, N., XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul 1969.

269

GNDODU, H., Dulkadrl Beylii Mimarisi, Ankara 1986. GNKUT, B., Diyarbakr Tarihi, Diyarbekir 1937. GRESEVER, G. - Altun, A., Bayburt Kylerinde Trk Mimari Eserleri, Sanat Tarihi Yll, III, stanbul 1970, s. 33-47. LTER, F., Anadolunun Erken Devir Trk Kprleri ile ran Kpr Mimarl likileri, A. . Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, Say 9, Ankara 1978, s. 275-320. KAFESOLU, ., Ahlat ve evresinde Tetkik Seyahati Raporu, Tarih Dergisi, C. 1, S. 1, stanbul 1949, s. 167-200. KARAKOYUNLU, S., Bayburt Tarihi, Ankara 1990. KARAMAARALI, B., Ahlat Mezartalar, Ankara 1972. KATP ELEB, Kitab- Cihannma, stanbul 1145. KOCABA, T. - BOL, N. - USTAOLU, E., Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluunun 75. Ylnda Erzincan, stanbul 1999. KONUKU, E., ki Kabile Devlet Yneticileri, Anadolu Birliinin Salanmasnda Otlukbeli Savann Yeri ve nemi, Ankara 1997, s. 1-17. KONUKU, E., Otlukbeli Meydan Sava, Anadolu Birliinin Salanmasnda Otlukbeli Savann Yeri ve nemi, Ankara 1997, s-19-44. KONUKU, E., Kara ve Akkoyunlularn Yurdunda, stanbul 1993. KONUKU, E., Otlukbeli Meydan Sava, Ankara 1998. KONYALI, . H., Erzurum Tarihi, stanbul 1960. KONYAR, B., Diyarbekir Tarihi, C. I, Ankara 1936. MAYER, L. A., slamic Architects and Their Works, Geneve 1956. MNORSKY, V., Mardin mad., slam Ansiklopedisi, C. 12/1, s. 82-98. MROLU, ., Akkoyunlu Beylerinden Ferruhad Beyin Vakfiyesi, TTK Belgeler, C. XV, 1993, S. 19, s. 183-204. MROLU, ., Bayburt mad., TDVA, C. 5, s. 225-229. MROLU, ., XVI. Yzylda Bayburt Sanca, stanbul 1975.

270

NEY, G., Beylikler Devri Sanat XIV -XV. Yzyl (1300-1453), Ankara 1989. NEY, G., Trk ini Sanat/Turkish Tile Art, stanbul 1976. NGE, Y., Ahlat Emir Bayndr Kmbeti ve Mescidi, nasya, C. 5, S. 59-60, Ankara 1970, s. 6-7. NGE, Y., Idr Amarat (akrta) Kyndeki Kmbet, nasya, C. 5, S. 55 Ankara 1970, s. 89. SARRE, F. -. HERZFELD, E., Archaologische Reise in Euphrat und Tigris-Gebiet, Bd. 2, Berlin 1920. SAUVAGET, L., nscriptions Arabes, Voyages Archeologiques dans la Turquie Orientale, Paris 1940, pp. 287-374. SAVCI, S., Diyarbakr ve Havalisindeki Minareler an Kuleleri ve Ulu Camii Hakknda, Karacada, Diyarbakr 1942, C. 5, S. 53, s. 673-677, SEVGEN, N., Anadolu Kaleleri, C. I, Ankara 1959. SEVGEN, A., Anadoluda Koyun ve At Motifli Mezar Talar, Tarih Dnyas C. I, S. 8, s. 333336. SZEN, M., Anadoluda Akkoyunlu Mimarisinin zellikleri, I. Milletleraras Trkoloji Kongresine Sunulan Bildiriler, stanbul 1973, s. 92-93. SZEN, M., Aq Qoyunlu Art Turksh Treasures, No: 2, stanbul 1978, s. 44-45. SZEN, M., emigezekde Trk Eserleri ve Yelmaniye Camisi, Sanat Tarihi Yll, S. 4, stanbul 1971, s. 29-47. SZEN, M., Anadolu Medreseleri, C. I, II, stanbul 1970, 1972. SZEN, M., Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi, stanbul 1975. SZEN, M., Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul 1971. SUNGUROLU, ., Harput Yollarnda, C. I, stanbul 1958. AHN, T. E., Erzincan Tarihi, Erzincan 1985. TABAK, N., Ahlat Trk Mimarisi, stanbul 1972.

271

TAI, A., Bayburtta Trk-slam Devri Dini Mimari, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1997. TUN, G., Ta Kprlerimiz, Ankara 1976. TURAN, O., Bayburt mad., slam Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1949, s. 365-367. TURAN, O., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973. TURAN, ., Fatih Mehmet-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 3, S. 4-5, s. 63-138. USLU, G. A., Gmhane ve evresinin Tarihi, Sanat Eserleri, stanbul 1980. UZUNARILI, . H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988. NAL, R. H., Monuments slamiques Pre-Ottomane de la Ville de Bayburt et de se Environs, Revue des Etudes slamiques, XL-1, Paris 1972, s. 99-127. VAN BERCHEM, M. STRZYGOWSK, J., Amida, Heidelberg-Paris 1910. WOODS, J. E., 300 Yllk Trk mparatorluu: Akkoyunlular (ev. S. zbudun), stanbul 1993. YALIN, O., Diyarbakr, stanbul 1959. YINAN, M. H., Akkoyunlular mad., . A. C. I, s. 251-270. YCEL, Y., Fatihin Trabzonu Fethi ncesinde Osmanl-Trabzon-Akkoyunlu likileri Belleten, 194 (1985), s. 287-311.

272

XI-XVII. Yzyllarda Azerbaycanda Abidev Yaplarn zellikleri / Dr. Rayihe B. Amenzade [s.166-173]
Azerbaycan Bilimler Akademisi Sanat Enstits / Azerbaycan Tarihi ve corafi adan Azerbaycann nemli bir yer tuttuu Orta Dou blgesinin dnya kltr tarihine zel bir katks vardr. En eski uygarlklar burada meydana gelmitir. Geleneklerin, ilkelerin, rneklerin btnsellii, farkl devirlerde eitli dzeylerde snrda ve uzak memleketlerle olan srekli ilikiler gibi ok ynllyle byk bir sanat olgusu olarak ortaya kan parlak Ortaa kltr burada formllemitir. Fakat fazlaca kaybedilmi mimari antlar, eserler, yalnz grg sahiplerinin betimlemelerinde korunup saklanmtr. Gzde ve herkese bilinen eserler ve balca olarak da Tebriz minyatr okulunun benzersiz ve hayat nabznn atnn aka duyulduu ve yorulduu yaant, treler, an aromas ve temel olarak da ehir ponoramasnn grnts, ku uuu yksekliklere varan kaleler, antsal yaplar, onlarnd ve i grnleri, camiler, saraylar, trbeler, hamamlar, paralar, fortifikasiyonlar vs gibi harikulade sanat yaptlar, kendi trnn en gzel rnekleri olan minyatrler Ortaan kendine zg belgeleridir. Gelenekler, merkeziletirilmi devletin halifelik erevesinde kltr ve sanat dev admlarla geliiyordu. Onun sanat ve entelektel potansiyeli bykt; onlarn serpilip gelimesi iin ise elverili koullar yeni feodal temel zerinde tek bir ekonomik sistemle zendirilmi iktisadi artn hzlanmas ile belirleniyordu. Bu da doal olarak, Ortaa soyunun btn ynleri manevi, ekonomik ve siyasi taleplerini karlayabilecek mimar grevler dairesinin genilemesi ile mimar-inaat faaliyetinin artmasna yol ayordu. XI. yzylda uzun sre mimar-inaat deneyiminden gemi yap ve binalarn kesin tipoloji sresi ile tamamlanma sreci zayflyor. Gemite yetenekli insanlarn ilgi ve hayranl ile ortaya kan sanat aklar temelinde yerel gelenekler zerinde doup, meydana gelen mimar olgunluk ortaa dneminde fevkalade zenginlikleriyle kendisini ortaya koyuyordu. Birbirine yapk dz atl konutlar zemininde ehirlerin esas aksan ve siluetini oluturan ana meydanlarn, ana cadde kavaklarnn, toporafik bakmdan en ilgi ekici avuii alanlarn, (yzeyin altn notlarnn) antsal binalar, tapnaklarn, saraylarn, sivil ve ant yaplarn inas iin ayrlan zengin ticaret ehirlerinin hzl bymesi devlet prestijinin artmasna yardmc oluyordu. Onlar, yzyllar boyu Aran, Nahvan, Tebriz, irvan-Aperonun byk mimar okullarnn billurlam alt yapsn betimliyorlard. Muhammet Mescidi ya da dier adyla, nk Kalesinin (1078/9, Bak, mimar stad Muhammet bin Abubekir) bize tmyle salam olarak ulaan tatan ibadet yapsnn, kuleye benzer minarenin tam yan banda bulunan iki local kompozisyonu, lke kuzeyinde bu trden yaplarn en erken ina edileni ve dikey dominantlardan ieri-ehir oluturma objesi olarak gayet ilgin ve dikkat ekici olandr.1 Onun simetrik alaryla mihrap niine uygun olan yarm dairesel knts ve kompozisyon yntemleri Azerbaycann ibadet yaplar iin tipiktir (Ali ah Mescidi, Tebriz, Gney Azerbaycan, 1311-1324).2

273

Bu srada Fransz seyyah Dubois de Montperenin Samhor Direi diye adlandrd minare tipinde bir yapdan sz etmek yerinde olur. Samhor Direi (u anda izleri de kaybolmutur-resim. Dbua d Monpere) mhendislik ynnden pek olgun bir minare olup, gayet kusursuz eksiksiz olarak ina edilmi bir yapttr (Alt ksmnn dm. 4 m, yukar ksmnnki de 3 m. oluturur)3 60 m. ykseklie sahiptir.4 Bu minare Aran mimarlk okulunun kendine zg izgilerini yanstmaktadr, doal snrlar Kr nehri ile Aras nehri arasnda izilmitir. Onun kronolojisi ise hemen IX-XIII. yzyllar arasna denk dyor. Bu enfes minare trnde yap nehir tandan pimi tuladan, yontulmu kire tandan rtlm tek para pitoresk zgl mimari biiminin byk plastiinde firuze rengine boyanm kk lekli tulalarn nemli dzeyde kullanm ile uyumlu ekilde btnleerek ifade edilmitir. Dbua de Monperenin bu gelimi minare trn direk olarak tantmas minarenin dorudan doruya diree benzemi olmasyla deil de, muhtemelen o dnem mimarisinde dou ile bat mimari inas malzemelerinin birbirinden keskin izgilerle ayrlmas ile ilgilidir. Dou mimarisinde, yukarda sz edildii gibi, eitli yaplarda ta, kire ta, nehir ta, pimi tula vs. malzeme kullanlmasnn yaygn olmasna ramen Avrupa ve Rusyada ahap yaygnd. Bat ve zellikle Rus mimarisinde ibadet yerlerinin, meskenlerinin, zellikle de byk kiliselerin inasnda aa, tahta vb. kullanlyordu. stlerindeki yksek ensiz, kuleler (an kuleleleri) dou minareleri kadar yksek yaplmyordu. Bir mimari yapnn minare dnda direk olarak nitelendirilmesinin etimolojik nedenlerini de yalnz, yukarda akladmz gibi, dou ve bat mimari farkl malzemelerden olumas ve farkl yap dzeni ile yorumlayabiliriz. XI-XII. yy. ehirlerinden gnmze yalnz ikale, kale duvar, minare vs. gibi ok sayda harabe ulamtr; rnein, emir ikalesi (XI-XII yy.), Beylegan ehrinin kalesi (XII. yy), Eskipara yaknlnda (Kazak blgesine ait) ina kompleksi, eski Gencede kpr temelleri (XII y.), nl Hudaferin Kprsnn temel ta direkleri5 vs. ki trbenin meydana getirdii ve muhteem bir estetie sahip ok keli antsal yapnn merkez kompozisyonunun mimari tipi Harrakanda bulunuyor: (1067/8 Zencanl Muhammet bn Maki ve 1093 ylnda Zencanl mimar Abl Meali bn Maki tarafndan yaplmtr).6 Bu yaplarda dou sanat grne uygun kalitede ssl (bezemeli) rtnn zengin ieriiyle XII. yy. mimarisinin ar dzeyde ifadeli oluuna ulam balca ina malzemesi arac bulunan pimi tulann rlme uyumu tm parlaklyla gsterilmitir. unu da kaydedelim ki, daha X. yzyl balarnda ina edilmi bu trbelerin ssleme programna Yakn Dou despotluunun etkisi altnda meydana gelen proklamatif (tevik ve propoganda edilen) sanatn gelitirip ortaya koyduu formller, rnein, Hayat aac kabartmas, (Harrakanda) hayvan mcadele sahneleri (Adam blgesinin Han Trbetli trbesi, 1314, Mimar stad ahbenzer) dahil edilmitir.7 Gerek dinsel, gerekse dnyevi alandan olsun, yukar tabaka temsilcilerinin kiiliini ebediletiren trbe kavram, asgariye inen bir btn olarak i alann ilkesel ynden anlalmas ile bir ant gibi gze alnyordu. Bir btn giada kesin olarak ayrlmakla beraber eitliini koruyup salayan iki kamara boluunun iine kapankl ve bitiiklii (bu zellik temel olarak XI. yzyla kadarki trbelere aittir) Ortaada bu kadar geni yer alan memoryal (antsal trbelerin) yapl fikrini yantlamaktadr.

274

Ortaa Azerbaycan mimarisi geliiminin genel yollar kontekstinde blge mimarlk okulunun zgl zellikleri net olarak grlmektedir; onlara srekli yaratclk temas ve sanat deneyiminin karlkl al verii refakat ediyor. Bu planda, lkenin eitli blgelerinde eitli tarihi dnemlerde yaplm veya dikilmi hibir yap portaller kadar Azerbaycan antlarn, benzerliklerine gre birletiremiyor.8 Sz konusu portallerin kompozisyonu kendisinde onlarn daha zgl izgilerini, yntemsel belirtilerini akmle ederek, Azebaycan mimari eserlerinin btnl ve yapl unsurlar srasnda mimari btnln ana bileiminde ilk sralardan birini alyor. Azerbaycann hatra ant yaplarnn biimlenmesini oluturan portal kompozisyonlardan biri Ortaa mimarisinde nem kazanmtr. Moollara kadarki trbelerin portal kapsamll ylesine bir derinlilikle ilenmitir ki, kompozisyon merkez noktaya kalm, yani kendi btnln muhafaza etmitir. Daha XII. yzylda birka tip portal9 Ortasan transit ticaret merkezinden ve gelimi sanat merkezleri bulunan canl ehirlerden biri olan Meraann (Gney Azerbaycan) hatra ant dier yaplarnda kullanlmtr. lkede mimarlk sanatnn nemli iaret (amantas) ve vakayinamesi saylan Krmz Gnbez Trbesinin (1148 ylnda Mimar Bekir Muhammet bn mimar Bendan) oday yapc direkle merkez noktaya yerletirilen asl mezar odasnn (bodrum mezarnn) kompozisyon zmnn balangcn tam buradan aldn syleyebiliriz (erken rneklerden yoksunuz). Sz konusu direklerden kenar ve kelere de sra kemerleri atlmtr. Yzyl boyunca korunabilen bu olaanst zarif, fakat sert yapl sonuta Mmine Hatun Trbesinin yaplnda (1186/7, daha sonra Anadolu Trbelerinin esas mezar odasnda (Kemahta) Menguek Gazi ve hatta Rusyann (XV. yy.) tek direkli yemek odalarnda bile tekrar edilmitir; bu da feodalite dnemi Dou ve Bat mimarlarnn mhendislik gr ve dncelerindeki mlum ortakl kantlamaktadr.10 Olgusal olarak iine kapank 3/4 keli stunlarla n cepheyi oluturan Krmz Kmbed Trbesisinin portal kompozisyonunun olaanst plastii dzgn profillendirilmi evreye benzer ve keza dzln esnek atma sra kemerli erisi ile karakterize edilir. Burada kronolojik olarak ilk kez (muhafaza edilmi sral dzlkler srasnda) portaln kemer alndklarnda sralanm dzlk grnyor.11 an youn araylarnn srdrlmesiyle gelien yeniliki balang sonraki yzyllarda portaylarn evrimini hzlandrd. Yuvarlak trbe portal (1167, Meraa) kuvvetli k-glge efektleriyle unsurlarn detaylatrlmas, sslemelerin incelik ve zerafetiyle iboyutlu-uzaysal izgiler kazanmtr. Bu yolda atlan mhim admlardan biri de Se-Kmbet (1184 ylnda, mimar Abu ibn Musa, Urmiye, Gney Azerbaycan) trbesinin portal kompozisyonudur. Burada Kuleli Trbenin silindirik bina ile mimar tarafndan nemli boyutlara kadar gelitirilen bu portali ender bir rnek saylmaktadr. Bylece, yapnn kulevari grnm portal, kompozisyonunda mevcut basn altnda kayboluyor. Portal klasik tipi, portal-duvar gz, XIV. yzylda Nahvan Mimarlk okulu antlarnda kural mkemmellie ular. Bundan sonraki dnemlerde -XV. ve XVI. yzylda ayn tip portallere Bak ve Erdebilde rastlyoruz. Sonuncuda ise bu portallerin mimari yapl nemli iareti, her eyden nce, Azerbaycann klasik portal kompozisyonunun evrimindeki son aamay oluturuyordu.12

275

Elde edilen bilgiler u gerei saptamaya imkan vermektedir. Ayn tip portaller XIV. yy. balarnda Tebriz mimarlar tarafndan da, kalntlar ve izleri Tebrizde u anda kaybolmu mehur Gazaniye ve Rah-e Raidi13 blgelerinde yaplmtr. okalanl yksek gelimi zanaat retimi Gence, Beylegan, emkir, Nahvan, Bak, Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Unu vb. ehirlerin hzl byyp genilemesine yol amtr ki, ayn ehirlerin mimari ehresi askeri stratejik nemli tesislerin -kuleli, kapal kale duvarlar ve keza eitli tipten antsal trbe yaplar sayesinde oluuyor.14 ehirlerin ekonomik esasn su salama sistemi oluturuyordu. Bu da temel olarak hidroteknik tesisler-yaplar, kehrizler, barajlar, artezyen kuyular, vs. gibi ehircilik (mimarlk) bnyesinin mhim etkenini oluturan, trbeler, meskenler, konutlarn yerletii meyval ve ssl bahelerin zmrt vahalarn sulayan, yeillikleri artran asl kan salayan atar damarlardr. Bilindii gibi lkenin, kuzeyinde irvanahlar devletinin yerel kurulularnn ve keza, arazileri Azerbaycann gney blgeleri, rann ve Irakn bir ksm da dahil, Kr nehrine kadar uzanan Azerbaycann Atabeyler-ldegizliler devletinin olumas XII. yzyla rastlyor. Siyasi yaam aktifliinin artmas, kuvvetlenmesi, zanaat ve ticaretin geliimi yeil bahelerin iinde kaybolan ve devaml olarak eitli tipten antsal trbeler Nahvannn geni boyutlarda bymesine, gelimesine yol at. Sz konusu antsal trbeler nomenklatr zerine Acaip-t-Dnya (XIII. yy.) veya Dnyann grlmedik gariplikleri eserinde kimlii belirsiz bir yazar tarafndan sz edilen bu gariplikler kil ve kireten iyice piirilmi tula ve kiremitlerden ve srl briket ve tulalarn dizilmesiyle kurulmu ehir civarlarndaki kkler-banliy yaplar, saray tipinden pavyonlar, taralar, blmler portallar-anakaplar (belki de revaklar-R. A.), gsterili mescitler, medreseler, dar-l mlkler (hkmdar, padiah saraylar) veya birka katl resmi hkumet binas vs. yaplardr).15 Nizam- Gencev, Hakan irvan gibi kiilerin yan sra dnemin nl kiileri arasnda Azerbaycan mimarlnn gelimesinde yeni mimar-teknolojik zmler ve kararlarn ortaya kmasndan tutun da, yeni kompozisyon ve mimarlk blmlerinin yeni dzeninin meydana getirilmesine dein pek fazla katkda bulunmu olan Nahievan mimarlk okulunun kurucusu Acem ibn Abubekr Nahvannin zel ve saygn bir yeri bulunmaktadr.16 eyrek yzyl iinde o, Nahvanda okgen eklinde (sekiz-on yzl) benzer boyutta Yusif ibn Kuseyr trbesi (1167) ve Mumine Hatun trbesinin kompozisyonlarn (1186) yapyor. Mumine Hatun trbesinde birinciden farkl olarak, piramital klah kapal yksek kaide bulunuyor. Ss ak-seiklilii ile hatlarn net denecek dzeyde temizlii, bir btnn ve paralarnn uyumlu dengesi, btnsellik, zengin ritim ve motiflerle geometrik karakterli kompozisyon oluturan ssleme ayn antlarda fevkalade, mimar-sanatsal ifadeyi yaratyor. Nahvaninin minareleriyle antn ba ksmn oluturan portal kompozisyonlar Ortaada douda geni apta yaygn bulunan minareli portaller tipinin balang temelini atmtr.17 unu da kaydedelim ki, Anadolu medrese kompozisyonunda cephe emalarnn olumasnda minareli portallerin rol byk olmutur. Prof. Dr. Oktay Aslanapa ifte minareli portaller zerine yle yazyor,: Byle ifte minareli portallerin Anadolu Seluklu

276

medreselerinde ne kadar byk rol oynad dnlrse, Nahevan Mmine-Hatun Knbeti nemi bir kat daha artar.18 Feodallerin hakimiyet ve servet uruna gittike daha iddetli sava vermeleri, i elikiler, d dmanlara kar savunma, da feodallerin ekonomik potansiyeli, mahalli inaat ynsemeleri, yntemleri ve gelenekleri gibi kuvvetli etkilerin basks ehirlerin savunma tahkimatnn yaplmasna neden oluyordu. Fethedilmezlii, alnmazl ile nl olan, ok sayda kale -utur, Ruin-Dej, Tala, Kotur, Dizmar, Dara-Dej, Kahram, amiran, Zaris vs mimari-inaat tahkimat inasnn sanatnn yksek dzeye ulam karakteristik rnekleridir.19 Savunma sistemi Mancnk gibi alev makinesi taarruz topu ile silahlanm dmann saldrsna dayanabilecek kuleler ve kaplar tahkimatnn birka halkasn iine alyordu. Kale duvarlar dikdrtgen ve yarm dairesel kulelerle glendirilmiti. Kalenin kaplar ise mimar nem tayordu, onlarn rol gayet nemli idi. Ayn portaller asker-stratejik hedef niteliini oluturduu kadar, bu kale-ehrinin balca anayollarnn tanmlaycs, belirticisi idi, gmrk ve kamu kompleksi tam burada bulunuyordu. Feodallerin kalelerinin ikaleleri, g eriilir alak sradalar zerinde boy atan kaleler, dzlk araziler ve tepeliklerde ykselen danjonlar (dairesel, dikdrtgenler) byk arazinin savunma sistemine dahil ediliyordu, tm yollar denetim altnda tutuyorlard. vs. Tm bunlar tek bir mimar tarz geleneinde kompozisyon zmlerinin ounluunu elde ederek, standartlara aykr olarak, tarihsel ynde oluuyorlar.20 Deniz yollar ve kervan yollar intansif ticaretin merkezletii ehirden geen balca ulam yollar idiler. Bu da devletin ekonomisine olumlu biimde yansdndan, yneticiler onun geliimesi iin her trl yardm yapyorlard. Byk ve kk kervansaraylar (hanlar, ribatlar), bir-iki gzl yle kprler ina edilmiti ki, onlarn ou, (rnein, Hudaferin nehri zerinde XII. yzylda ina edilmi Hudaferin kprus, Hram nehri zerinde XII. yzylda ina edilmi Krmz kpr vs.) mhendislik sanatnn mucizeleridir. XIII. yzyln ortalarndan balayarak kervan anayollar yeni hatlara geiyor, Azerbaycann ehirleri halklarn tarihi kaderinde ve onlarn ticaret, kltr, bilgi, iletiim alanlarnn genilemesi yolundaki sonsuz gayretlerinde byk rol oynayan benzersiz Byk pek Yolunda n Asyann byk piyasalarna dnyor. Kervansaray ve kprlerin kompozisyon olarak uyumu olduka ilgintir: I. kervansarayn kpr ayaklar boyunca (Berde) yerletii yerde, 2. kervansarayn Cugun ayaklar altna simetrik olarak yerletii yerde, 3. kervansarayn Culfada a) pot bann yardmyla, b) zerinden kpr geirilmi nehrin kar kylarnda yerletii yerde vs.21 Azerbaycan ve Anadolu paras mimarlarnn antsal yaplar ve tesisleri Ortaa Azerbaycan mimarisinin bir taraftan ayrlmaz paras olarak pek ilgintir, dier taraftan da onun mimar biimleri, kompozisyon zellikleri, mhendislik yapsal yntemleri, sanatsal ifade gcnn aralar takm aktarlm, yaratclkla yeniden ilenip dzeltilmi ve ok saydaki yapda kullanlmtr. Bu mescitler (Kale-Mescit, Divriide 1180/1, mimar Hasan ibn Firuz Meraal22 Hasankeyf Zeynel Bey Trbesi,

277

XV yy, mimar Hasan ibn Abdurrahman). Konya-Beyehir yollar zerinde kervansaray ve yaplarn, mimar Hac Bahtiyar Tebrizi 23 Azerbaycanl mimarlar Ortaa ehirlerinin byk mimarlk-ehircilik kavaklarnn mimari yaplar grubunun meydana geldii daha nemli alanlarna bir mimar, mellif gibi dorudan katlyorlard ve onlarn mimar panoramasna biim veremede byk rol oynuyorlard. rnein, Sivasta-Dar- ifa trbesi (1217 ylnda mimar Ahmet ibn Ebubekir Merendi)24 ve TrbeMevlevihane kompleksinde mukarnas dolgulu Mevlana Celaleddin Rumi trbesinde (u anda eserleri, bakiyesi silinmi, kaybolmutur. 1274 ylnda Mimar Bedreddin Tebrizi), Bursada Yeil Klliye de Tebrizden gelen mimar-inaat birliinin ustalar, Farsa sylendii gibi, ustadan-e Tebrizi (Tebriz ustalar) almlardr. Bu da Yeil Cami mihrabndaki epigrafik panodan kendini belli ediyor.25 Onlardan hatra antlar, yaplar ve antlar grubu yapcs bulunan Tebrizli Asir Ali (XVI. yy. stanbul, Manisa, Trabzon, Sarayevo, Sofya, Konya, Eskiehir vs ehirlerde) fenomenal dzeyden verimli bir mimar olarak n kazanmtr.26 Halifeliin alt yzyllk hakimiyetini (1258) deviren kudretli lhanllar hanedannn egemenlik (1256-1357) simgesi her eyden nce, byk yapm grevlerinin zmlerinde kendini gsteriyordu. Ayn grevlerin grlmemi boyutlar kazanan ehircilikte, ehir yapcl, kuruculuunda, bir btn oluturan ehir yaplarnda zm devlet programnn birinci dereceden nemi olan grevleri srasna dahil oluyordu. Buraya byk lde madd kaynaklar ve insan kaynaklar yerletiriliyor, ilgin kompozisyonlar meydana geliyordu. Sz konusu kompozisyonlar, gelimi teknik-konstruktif zmler, grenlerin aklnda, yreinde silinmez izler brakan harikulade estetik etki gcne sahip parlak mimarlk eserleri idi.

ehirlerde kuruculuk, yapclk ileri nem kazanyor, bir ksm enkaz ve kller iinden yaplp ykseliyor, dierleri taksimat bnyesini muhafaza ederek (Tebriz) kendi sralarn terkediyorlar, Yeni Mahmutabad, Kutluk-Balk, Ucan (ehri slam) ehirlerinin temeli atlyordu. Bu temel atma ileri sk surette ehri birka ksma blen ok hatl berkitme sistemiyle, genel savunma sistemine dahil edilmi i kalelerle yrtlyordu. Dzgn oval denecek ekilde bulunan Sultaniye, radyal-evre sistemli i dalmn ehircilik fikirleriyle bir btn olarak gereklemi mimarlk rneidir (XIV. yy. balar).27 Sultaniyenin genel yapsnda feodal isteklerin koskoca sbvansiyonlar, mimarlarn yksek meslek ve sanat nitelikleri dzgn rgtlenmi inaat ileriyle grlmedik boyutlara ulayor. Halkn youn olarak ziyaret ettii Olcaytu kompleksi (1316) ise onun ehir oluturma etkeni olmutur. Onun ideolojik-kompozisyon merkezi dnya mimarlnn aheseri olan trbe ise u anda da marurca ykselmektedir. Uzak parlak devre zg izgileri betimleyen eitli muhteem ve aaal yaplar salt imparatorluk kibrine yansyordu. Ayn yaplar en ince fantezilere bile arpc desenlerinin bysyle meydan okuyordu. Onun kompozisyon uyumu pitoresk, fakat kitle ve hacmin dzenli blmne yneltilmitir. Portal

278

tm kkenleriyle eski mimar yaplarn portallerine bal yeni zm, timsal, ve cisimleme tarz iindedir. imdi bu, onun tm kompozisyon unsurlarn kendisine amirane ekilde tabi eden fevkalade egemen olan halkasdr. Yapnn sslemesi olduka gelimi zirvelere ulaarak mimar-ini karo kaplamasnn gerilimli araylarnn iareti altnda gemektedir. Mkemmel takmlarda mozaiklik ve majolikliin ok fonksiyonluluu, dekoratif imkanlar, faydac amaca yneliklik, nemli aklklar vurgulamalar, onlar yapnn portal, kule, i ve dnn ayrlmaz bir parasna (esine) evirmitir. Mimarlk izimleri ve keif bedelleri, eitli antsal yaplar ve kervan yollarnn yaplmasna kadar tm inaat ilerinden, iilere emek, alet ve aralar ile, hayvanlarn salanmasna ve her trl inaat ve mimarlk ilerinin rgtlenmesine kadar tm ilemler dorudan doruya Divan-i maret Hassasnn devlet memurlarnca tespit ediliyordu. Hkmdarlarn ahsi talimat zere ve kendilerinin zel aralaryla yaplan inaat-mimarlk ileri Divan-i maret Hassann yannda bulunuyordu28 ki, tm bunlar, zerine Reidddin tarafndan zel olarak kaydedilmi, zellikle gzellii ve muhteemlii ile dikkat eken ve Alada, Urmiye, Sucas-Sudnsas, Ucan, Zencanda lhanl saraylar ve Arranda Saray-Mansuriye rneinde gsterebiliriz.29 lhanllarn birinci bakenti Meraada, doal tepelerden biri zerinde tek bana ina edilmi (ada haritada Rasat adyla iaretlenmitir),-gzlemevinin mimarlk kompleksi ykselmektedir. (Mimar bn Osman Meraayidir).30 Bunun temeli, byk bilgin Nasrettin Tusi tarafndan atlmtr. Gzlemevi on alt yapdan oluuyordu; teknik olarak karmak, birleik, kompleksli astronomik medrese, ktphane takmndan (alan 330 m2) oluuyordu. Burada 400 bine yakn el yazmas muhafaza ediliyor, medrese, mescit, her alanda ilmi aratrmalarn yaplmas, her milletten byk bir bilgin topluluunun, ilmi okullarn temsilcilerinin oturmas iin gerekli yaplar bulunuyordu. Rabe-Reidi ehirciinin temeli Tebrizin dousunda Sahib-i Divan Reidddin tarafndan atlmtr. Bu ehircik, Reidddinin mektuplarndan da belli olduu zere, 30 bin ev, 24 kervansaray, 1300 kk dkkan, iyi hamamlar, herkesi sevindirecek baheler, darphane, deirmenler, depolar vs.31 yaplmas kaydedilen geni aplarda kompleksli genel planlarn gereklemesi yolunda faaliyet ve hareketlere geni meydan ayordu. Balca kompozisyon kavaklarndan biri 200 hafz iin ayrlm sokaklara bitiik Gnbad trbesinin yannda yaplmtr (yine orada). Hayriyecilik ve sala byk dikkat ve zen gsteriliyordu. Burada hanikah Dar--ifa, bimaristanlar (yani hastahaneler), eczaneler ve onlarda alan usta Hindistan, in, Msr, am doktorlar vs. bu lkelerden getirilen ender ilalar, ifa veren otlar, bitkiler bulunuyordu. Burada dolaan acayip huylular iin Dar l-Miskin (hakir evi) ve Dar-l ziyafe (konak) bulunuyordu. Fakat medreseler, feodal memleketinin devlet ve kltr hayatnda nemli yer tutan zgn ortaa niversiteleri sayca ounluu oluturuyordu. Burada 7 bin renci ve tullap, tahsil gryordu. Onlar reten bilginler ise deiik dou lkelerinden davet edilmilerdi, hayrseverlik, hayriyecilik messeselerinin parlakl, medrese, hanikahlar, hastaneler zensizlie ve ihmalcilie hi bir suretle izin verilmeyen mhim iler srasna dahildi. Bunlar zerine Reidddinin kaytlar mevcuttur32 ok sayda (atlyede) kt imal ediliyor,

279

minyatrlerle donatlm el yazmalar kda ekiliyor ve ciltleniyordu. Ayn ilerle tm caddelerin hattatlar, nakkalar, ressamlar, ciltileri, zarkuplar vs. uramaktayd.33 Ebvab-el-birr enb Gazan yahut Gazeniyenin temeli (u anda kaybolmutur) 5 Ekim 1297 ylnda Tebrizin gney batsnda34 atlmtr.35 nceden tasarlanm plana uygun olarak, ayn zamanda birtakm antsal yaplar ve tesisler ina edilmitir. Byk trbe iin geometrik merkezin ayrlma ilkesi organik olarak uygun den gruplar eklinde karlkl denkleerek yerlemi ba geit yaplarnn bulunduu kesin planlatrlm alanlarn temeline dayanr. Bu yapnn fevkalade iine kapall ve antsall 1318 ylnda yaplm ift sral yksek duvarl minyatrde daha fazla vurgulanmaktadr. Buraya yalnz, dzenlenmi alan geerek, onun nceden almaya hazrlanm portallerinin yardmyla girmek oluyordu. Son olarak, Erdebilde rastlanan bu kompozisyon yntemi semantik olarak derin kkenleri bulunan bir Temizlenme riteli srecine kadar gidiyor. Ali-ah mescidi (Erk kalasi-1311 ylnda yaplmtr. Mimar Ali ah Tebrizidir) bir devri kapsar. Bu dnem iinde bu ant yapan mimarn trbesi de dahil olmak zere, kalenin etrafnda bir sra antsal yaplar toplanmtr. Yksek tek dze duvarlarla evrili byk dikdrtgen yaplar, balkon kompozisyonu gibi grnyor. Bu peron enine ekseni kemerli revaklarla kuatlmtr. Uzunluuna ekseni ise geleneksel olarak saray kompozisyonu gibi grnen medrese ve zaviye, simetrik yerlemi tonozlu mescit/tonoz aral 30,15, tonoz ykseklii 40 m,36 mescidin uzunluu 60 m37 plannda dikdrtgenin ayna gibi karlk verdii kule temelleriyle istihkaml portal eklinde muazzam giri la kaydedilmiti. Mescidin cephesi monumental portal kompozisyonunu oluturuyor dek korunmu olan duvarlarna ve duvardan koskoca bir knt oluturmu gzken yarm daire eklindeki mihrabna baklrsa, asl boyutlar zerine fikir belirtmek mmkn olabilir. Timurun, devletini Doudaki en gl devlet yapmak abasyla byk bir zen ve hevesle fetihler yapmas XI. yy. sonu ve XV. yy. balarnda Orta Asya kltrnn gl etkisini nceden tayin etmi oldu ki, bunda yenibatan oluan hametli lke halklarnn dinsel birliklerinin faktr de ok katkda bulunmutur. Timurun yksek talimat, d zere oduka byk boyutlarda, eitli grevli ve bezemelerle sslenmi yaplar yaplmtr. Onlar, kompozisyonun daha efektif unsuru biiminde uzaysal olarak gelimi portaller sayesinde iine kapal kuleye benzer temeller mimarlk sanatnn zel aaa ve azametini kazanmlardr. Kklerini, Orta Asya bilginlerinin adaletli gsterileri zerine, Azerbaycanda saysal parametreleriyle Timurun en byk boyutlu yaplarndan geri kalmayan, lhanllar dnemi antsal yaplarnda aramak gerekir.38 Orta Asya mimarlnn yksek gelenekleri temeli zerinde, yerel ve seyyar ustalar-uzmanlarla sk temas koullarnda tek bir sanat okulunun yeni stili (bn Arapah) temelleip kendisini onaylad. Burada Azerbaycanl mimarlarn katks byktr. Onlarn yetenekleri boa harcanmayarak iz brakm, ama organik olarak kanl canl yaratclk eridiyle Orta Asya mimarlnn aheserlerine

280

dklmtr. Azerbaycanl mimarlarn isimleri ve soyadlar/nisbeleri/geleneksel olarak portallar zerinde gsterilmitir. Tmen Aka Trbesi, Semerkant, 1405, mimar eyh Muhammed ibn Hocabek Tebrizi. Ak-saray saray, (kimi vakit iki kez), (1380-1404, mimar. Muhammet Yusuf Tebrizi), Semerkantta Bibi Hanm mescidinin kompleksinin (1399-1404) yaplmasna katlan Azerbaycandan gelmi tas ustalar zerine Timurun saray mverrihlerinin, bu arada erefddin el-Yezdinin yazlarna rastlanr. Azerbaycan Ortaa mimarl trl geliim yollarn geerek XV. yzyla doru ilerleyip gelierek altn devrini yaamtr. Bu, zamann onaylad mimarlk deerlerinin altyapsn kendisinde toplayan lkenin kltr tarihinde parlak bir sayfadr. Siyasal-ekonomik durumun istikrar kazanmas ve bakenti Bak olan Azerbaycann kuzeyinde irvanahlar devletinin kurulmasyla, Azerbaycann gneyinde Karakoyunlu devletinin (1410-1468), sonra da bakenti Tebriz olan Akkoyunlular devletinin (1468-1501) meydana gelmesiyle iki, nde gelen irvan-Aperon ve Tebriz mimarlk okullarnn sonraki geliim ve bymesinin artlar olumu oluyordu. Kendi zamannn (dneminin) sosyal-ekonomik ve mimarlk-sanat taleplerinin aknn gerektirdii byk, ok planl antsal yapmcln zm srelerinde-XIII. yy. sonlar ve XIV. yy. balarnda oluan Tebriz mimarlk okulu ok sayda usta ve uzmanlar ordusuna onlarn haleflerine ve geni etkin dairesine sahip olarak kendi zel stilini gelitirmitir.39 Kalkanvar yelkenlerin her eitten izgilerinde, ok daha seyrelen tromplarda dzgn profilletirilmi kaburgal atma kemerleri gzel kasnak zerinde kubbenin gzenekli, stalaktit, tmsekli, konik-klahna benzer balklar, byk ustalk-sanatkarlkla denmi tatan ve tuladan tonozlar (kemerler, vitrajlarn rengarenklii, inilerin derin, temiz tonlar ve onlarn hazrlanm paralarndan yapnn i ve d duvarlarndaki emsalsiz gzellikteki mozaik pano, mukarnasl kompozisyonlarn gl k glge etkileriyle evrensel nitelik alan hareketli plastikliini grdmz mimar kompozisyonlarn etkilerini artryor ve bunlarn etkinlii ve byleyici gcnde olduka rol oynuyor; Tebrizde Gk Mescitte portal kompozisyonlar, kendi evriminin zirvesine ulaan kompozisyonlar, Erdebilde Divanhanede, Kandilhan mescidinde, Bakda irvanahlar saraynn trbe yaplar grubu rneinde daha gelimi ve mkemmel sanat eserleridir. Grlen malzeme, nemi (26v., 27 a, 27 v-28 a, 29 v, 30 a, 30 v, 31 a, 31 v-32 a vs cetveller) bakmndan emsalsiz olan Nasuh Matrak minyatrleri sanat deeri ve mkemmel birlemi ustaln akkmle edildii yaplar grubunda birleen ok sayl ant yaplar ile birlikte Tebriz, Hoy, Hemedan vs. dier ortaa ehirlerinin grn zere kendisinde byk bilgi ve kaynak bulunduruyor. e kapal minarelerle tm cephe kompozisyonunun portalle kesin ifade edilmi simetrik okunun korunup saland mescit, kendi mimar zmyle seilmektedir. Balca ekirdei etrafnda gruplanan birka bloklu binalarla beraber Merkez Kubbe kompozisyonu fikri dinsel yaplarnda ibadet yerlerinde kendisini takip eden rneini. (Gk mescit, Tebriz, 1465.)

281

Mehedde Mescid-i ah (1451, mimar Ahmet ibn amsettin Muhammet Tebrizi) esas mezar odasyla birleen anma mescidinin olduka az kompozisyon tipidir. Kubbeler dizisi ile evrili merkez salonun aasnda esas mezar odas bulunmaktadr.40 Cephe kompozisyonlarnn ema izgileri Gk mescidin izgilerine benziyor, fakat burada minareler ift olarak uygulanmtr. Cephenin iki yanndaki minareler kompozisyona egemen olduu geleneksel ema artk imgesel oluyor. Ayn minareler Douda olduka geni bir alanda yaygnlamt. (Mesc. Uzun Hasan, Tebriz, 1478).41 XV. yzylda toplumsal-siyasal ve ekonomi yaamn istikrarl hale gelmesi irvan-Aperon mimar okulunun mimarlarndan kurucu dahinin olaanst ykseliine, ok renkli ve zengin antsal yap tipleri kendisine zg sanatkarlk olgunluuna ve slup zgnlne yol am oldu. Burada geometri boyutlarn lakoniklii ve netlii biim ve yzeyin vurgulanm dikeylii, ta rmedeki titizlik, ok planl ssleme donatmndaki ynetim ayn antsal yaplarn balca belirleyicileriydi. Bu srada portaller, balca i boyutlu-uzaysaldr-kk yaplarn balca unsurlardr. Onlarn esas nemlilii yalnz mutlak llerle kalmayp, benzersiz P harfi eklinde dolanm aritrav, yahut yzeyin kemer as ile ve keza rafine edilmi, kompozisyon bakmndan daha mhim paralarda toplanm gayet zayf sslemelerle ve, epigrafi (yaz) ile/vurgulanm olmasdr.42 Baknn irvanahlarn bakenti olarak seilmesi, eriehirde yuvarlak kuleler ve gl kaplar bulunan kale duvarlar ile halka iine alnm (evrili), alann deiik yzeyine uygun den irvanahlar saraynn yaplar grubunda ikametgahn inasna refakat ediyordu. Yaplar grubu Dou ve Bat istikametinden uzanan planl bnyenin zikzakl konfigurasyonuna sahiptir ve ehrin balca gzetleme ve savunma noktas olan tepelerin zirve ve srtlarnda hakim yer tutarak gl deiiklie sahip bir alanda bulunmaktadr. Onun mimar btnsellii, organik olarak ehir siluetiyle, soylu tatankireten yap inasnn genel ifadeliliiyle karlkl badaan kompozisyonun tek boyutluluuna neden olmaktadr. Ortaa ehirlerinin boyutluluk ve ykseklik siluetini belirleyen her taraftan grnr boyutluluklar ile yaplarn kendi kmelenmesindeki skklk (birlikdelik) iyi dnlmtr. Onlar, sabit ekilde iaret koymann ve tek bir mimar fikre tabi tutulmu plan tasarmnn kesinliini izleyerek dnyann lkeleri zerine ynlendirilir ve bunlar zel hayranlklar yaratan glgeli kelerin, sular taze yapan, kulaa ho gelen su eritlerinin akt rezervuarlarn korunup saland avlularda toplanmtr. Safeviler dnemi (1501-1736) geni alanlarda dikilen, rezervuarlar, fiskiyeleri yeil alanlara alan, asrlk narlara ulaan yaplar, imparatorluk azameti ve cokusu ile karakterize ediliyordu. Bu mimar fevkaladelik uzak ve yakn noktalardan lacivert kubbeleri parlayan mescit, medrese, hanikah, imamzadelere, ge uzanan silindirik gvdeli minarelere, perspektifte konunun kubbe resimlerine saray ve gielere (pavyonlara uygun den), dzenlenecek bahelere (arbak), ince hafif, zarif kaplamal, al ssleme ve oymalara ustaca daha iyi gr alan ayordu.

282

XVI-XVII

yzyl

antsal

yaplarnn

kompozisyon

zmnde

geleneksel

biimlerin

kalclatrlmas veya kkletirilmesi, uzaysal kompozisyonlarda betimlenen nceki yzyllarn mimarisinden gelen iliki karakteridir. Burada stnlk nderlie verilmiyor, ynsallk, krllk, kesin, lokonik yelenme, mimar biimlilik, rasyonel datm amaca yneliklilii (kervansaraylar, hamamlar), inaat malzemelerinin tasarruflu kullanmna tercih ediliyor. Mimar yaplarn iine mimarlarca yneltilmi yenilikler yaplarn iini kkl ekilde deitirmitir. Yeni plastik zm yoluna yeni yaklam srasnda tonoz biiminde-kubbe tavanlarn uzaysal sisteminde kesin rol oynam girift figrl kemer keliklerinin ve sucuncelere oturan kemerlerin harikulade ve ok eitlilii meydana kyor ki, bu da yap ve tesislerin i kompozisyonlarna yansmaktadr. Mimarlarca rgtl ehircilik ilkelerinin geliimine byk zen gsteriliyordu. Uzaysal ortamn yap grubu karakteri her bir yapnn, zellikle de mimarlk konusu ar basan yaplarn vurgulanm fonksiyonel nemlilii bulunan ant yaplarn uyumluluk balaryla belirleniyordu. Yap gruplarna zg izgilerinde byk alanlarn pitoresk rgtlenme, insan endam ile ortak llebilirlik, doa ile uyum beraberlii, arazisinin yksek dzeyde hazrlanmas, rgtlenmi blgede kitle ve hacmin mimar dengesi, kat simetrinin olmay, yneltim ilkesi, gzlemlenir. zerine sz edilen tm yap gruplar kompleksi hayat ve din tasavvurlarda mhim rol oynamtr. XVII. yzyla doru merkez tipli alanlarn neminin artmas mimar ynden bezemeli alanlarn taksimatl ve iboyutluluk-uzaysallk fikrine tabi tutulan her trl ilgin ve zm kazanan ehir merkez transformasyonu ile direkt ilgilidir. Tebriz, Gence ehirleri ve keza Bak ehrindeki ticaret soka ortaa ehirleri unsurlarn birletiren yaamn balca younlama merkezidir. Mahalle mescidinin ehircilik ekirdeinin ikametgah gruplar gibi ortaya k kompozisyon olarak gayet kk alanlarda uyumlu ve mahalle iinde yaplan binalarn tipolojisini belirliyordu. Azerbaycan mimarlnn benzersiz ortaa rneklerinde kendisinin parlak timsalini bulan yaplar grubu inas ilkesi hemen XVII. yzyl sonlarna doru belli bir biim almt. Bamsz mimarlk konusuna evrilen yaplar grubu saraylar (Kazvin, Tebriz), antsal yaplar, (Kalehan, Hazer), ibadet mekanlar (Gence, Ordubat) eklinde ina ediliyordu. Gnmze kadar kalm olan ve bize zgn ve ilkel biiminde ulaan hanikah ve imamzade (Eher, Gence) sz konusu yaplar grubunun sonuncusuna, ibadet mekan ve ziyaret yerleri dahil edilmektedir. Erdebilde bulunan (XIII-XVII yy.)-Azerbaycan mimarlarnca yaplan ant yaplarndan en enfes izgileri, ustalkl ilemleri, benzersizlikleri iinde bulunduran eyh Safi kompleksi, bir kutsal tapnak yeri olarak ortaa ant mimarisinin emsalsiz rneidir. Komplekse dahil binalar ve tesisler mimar kompozisyonunda taksimat ilkeleri ve btnl salanm hinekahn ilk ekirdeine sonradan birletirilmitir.

283

Portallerle ayrlm mimar dzenli antsal avlularn almald, dzenli ilem yntemleri ile evrili duvarlar, bitkilerin dzenli yorumlan arbak, sonuncu ba avluda aktiflik doruuna varan tm kompozisyonun toplayc karakteri duygusalln programlatran tm unsurlarnn karlkl balatt ekselenel kompozisyonun dinamiini belirliyordu. Mimar dzenli saray onun ksa paralarnda taraftan ina edilmitir ve ayn paralar zerinde kompozisyon ynteminde iki ant yapnn muhteem portalleri ift aynal ekilde yanstlmtr, sarayn nc tarafnda ise tm mimar kuruluu ile eyh Safi trbesinin (XIII. yy. mimar Evez Muhammet) balca rolnn vurguland anma mescidinin (Kandil hane, XVI. yy.) antsal kompozisyonu ile kapldr. Dahi mimar drdnc mhim unsur olan avlu boluunu kaplayan okul tenha duvarlar, tm kompozisyonun modl ve ritminin belirleyicisini, kutsal-saygdeer ihtiyarlarn ebedi yerletikleri cennet kulbelerini betimlercesine batan baa bitkisel inileri ile dokunmu harika, enfes gzellikleri de ngrmtr. Fakat, asl ss-dekorun zafer ald yerde tm mimar etkinlik zlmektedir. Bu resim yzyllar zarfnda enfes hallar, porselenler, altn avizeler, lambalar, kymetli, minyatrl deri ve maroken ciltlerde kitap pariteleri ile tamamlanan dekoratif uygulamal gzel sanat eyalarnn zengin koleksiyonu ile btnleir ve geliir. Burada alar, devirler uzaysallklar, kltr-uygar dnyalar bir btn iinde badamaktadrlar. 1 1963. 2 3 4 Giyasi Cefer Eli olu. Me`mar Hace Eliah Tebrizi. Bak, 1997. Cefer Giyasi, Nizami Dvr Me`marlg Abideleri. Bak, 1991. A. V. Salamzade, K. M. Mamed-zade. Pamyatniki Nahvanskoy kol Azerbaydjanskogo M. Useynov, L. Bretanskiy, A. Salamzade. storiya Arhitektur Azerbaycana, Moskva,

Zodestvo, Baku, 1995. 5 A. B. Salamzade, E. V. Avalov. Aran Me`marlg Mektebi Haggnda Kitabda. E. B.

Salamzade, K. M. Memmedzade Arazboyu Abideler, Baki, Elm, 1979. 6 N. A. Vinogradova, T. P. Kaptereva, T. H. Starodub, Tradisionnoe skusstvo Vostoka.

Moskva, 1997. 7 8 9 10 A. V. Salamzade. Arhitektura Azerbaycana, Baku, 1963. Rayihe Emenzade. Azerbaycan Me`marlnda Batalar. Bak, 1995. Z. M. Bunyatov. Gosudarstvo Atabekov Azerbaycana, Baku, 1978. O. Aslanapa. Trk Sanat. Ankara, 1990.

284

11 12 13 14 15 16 1976. 17 18 19

Vilayet Kerimov. Oboronitelnoye Soorujeniya Azerbaycana, Baku, 1998. brahim Hakk Konyal, Konya Tarihi, 1964. nl antay. Anadolu Seluklu ve Osmanl darifalar, Ankara, 1992. Cefer Giyasi. Yahn-Uzag Elerde, Bak, 1985. V. G. Muradov. Gradostroitelstvo Azerbaycana XIII-XVI yy., Bak, 1984. Muhammad ibn Hinduah Nahivani. Dastur al-katib Fi Tayyn al-maratib t. II, Moskva,

Raid-ad. Din. Cami-at-Tavarih, Baku, 1957. Aababa Rzayev. Nesireddin Tusi. Heyat, Elmi, Dnya gr, Bak, 1996. L. Bretanskiy, A. Salamzade. O stroitelstve Observatorii v Marage, v kn. skusstvo

Azerbaycana, t. V, Baku, 1956. 20 21 22 23 Hamdallah Kazvini, Nuzhat al-Kulub, Baku, 1983. Raid-ad. Din. Perepiska, Moskva, 1971. Azerbaycanda neriyyat ii, Bak. 2000. G. A. Pugaenkova, L. . Rempel. Vdayuiesya Pamyatniki Arhitektur Uzbekistana,

Takent, 1958. 24 25 . E. Ratiya. Meet Bibi-Hanm v Samarkande, Moskva, 1950. Nahs-silahi (matrak). Beyan- menazil-i sefer-i rakeyn-i Sultan Sleyman Han,

Ankara, 1976. 26 B. Rudasenova. Zodestvo Sentralnoy Azii. HI vek, Takent, 1976.

285

Nahivanda Trk Mimarisi / Turgay Yazar [s.174-184]

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Gnmzde Azerbaycan Cumhuriyetine bal zerk bir blge olan Nahcivann,1 kuzeyinde ve dousunda Ermenistan, gneyinde ran, batsnda ise ran ve Trkiye ile ortak kara snr vardr. Gneyden Aras Nehri, kuzeyden Zelengur Da silsilesiyle snrlanan Nahcivan, bu konumu ile Anadolu, Kafkasya ve Gney Azerbaycan arasnda bir gei blgesidir.2 Azerbaycann Trkler tarafndan fethi Seluklu dneminde olmusa da, Seluklulardan evvel blgeye yerleen Trk veya proto-Trk kavimlerin olduu bilinmektedir.3 Nahcivan, Sultan Alpaslannn 1064 de dzenledii Kafkas seferiyle Byk Seluklu topraklarna katlm, 1118de Irak Seluklularnn, 1146 ylndan sonra ise ldenizlilerin hakimiyetine girmi, 1174 ylna kadar bu devletin bakenti olarak en parlak gnlerini yaamtr. Blge, 13. ve 14. yzyllarda lhanl dneminde bu zelliini ksmen koruyabilmi, 14. yzyln sonlarndaki Timurlu hakimiyetiyle birlikte merkez olma zelliini kaybetmitir. Blgenin bu niteliinin Safevi ve Kacar dnemlerinde de devam ettii gzlenmektedir.4 Nahcivandaki sanat eserlerinin incelenmesi, bu kronolojiye uygun iki farkl geliim izgisi ortaya koymaktadr. Bunlardan ilki, 12. yzyldan 14. yzyln sonlarna kadar sren Byk Seluklu ve lhanl dnemi, dieri ise 14. yzyln sonlarndan balayarak 19. yzyln sonuna kadar devam eden Timurlu, Safevi ve Kacar dnemleridir. 12-14. yzyllar arasnda blgesel neme sahip bir merkez olan Nahcivann, 14 yzyldan sonraki dnemini tara kenti olarak nitelemek uygundur. 14. yzyldan sonra merkezi nemini kaybeden Nahcivan, Safevilerle, Osmanllar arasndaki siyasal ilikilerden de etkilemitir. Blgenin birok defa yamaland ve tahrip edildii grlmektedir. Yukarda tanmlanan siyasal tablo, 15. ve 16. yzyllarda Nahcivanda daha ok yerel geleneklerin etkili olduu bir mimari anlayn olumasn salamtr. Moloz ta duvarl, estetik yan olmayan meknlar retebilen bu mimari, blgedeki vergilerin kaldrlmas gibi Safevi destei ile 17. ve 18. yzyllarda ksmen canlanmsa da, 18. yzyln sonlarnda Safevi Devletinin ortadan kalkmasyla bu geliimini srdrememitir. Bu canlanma Ordubad Ticaret Binas ve Ordubad Medresesi gibi Safevi etkileri tayan mimari ile de belgelenebilmektedir. 19. yzyl, kerpi ve ahap gibi yerel malzemelerle retilen bir mimariyi ifade etmektedir. Bu dnemde birka kk mescit ve hamam dnda yap retimi snrldr. I. rnekler ve Tipoloji5 1. Mescitler

286

Mescitler, Nahcivanda 12-19. yzyllar arasnda ina edilen yaplar iersinde nemli bir grubu oluturmaktadr. Tespit edilen rnekleri, ehir iindeki konumlar, boyutlar, plan tipleri asndan Cuma Mescitleri ve Mahalle Mescitleri olarak iki grupta incelemek mmkndr. 1.1. Cuma Mescitleri ehir merkezlerinde yer alan ve merkezi ynetimce ina ettirilen6 cuma mescitleri dier mescitlere gre daha antsal yaplardr. Nahcivandaki cuma mescitlerinin bilinen ilk rneinin, Nahcivan Mmine Hatun Trbesinin bulunduu manzume iinde yer ald anlalmaktadr. Gnmze gelemeyen mescit, eldeki bilgilere gre Mmine Hatun Trbesine yakn bir tarihte, byk bir olaslkla bu yapnn banisi olan Atabey Cihan Pehlivan tarafndan (1175-1186) ina edilmitir.7 Seyahatnamelerdeki izimlerine gre, mihrap duvarna paralel iki sahndan oluan mescidin, mihrap nnde iki sahn kaplayan byklkte kubbesi vardr (Res.1). Mmine Hatun Trbesiyle karlatrldnda, kubbe apnn en az 20 m. civarnda olmas gerekir. lk rnekleri, Gazneli dneminde ina edilen Lekeri Bazar8 (998-1030) ve Karahanl dneminde ina edilen Talhatan Baba (11. yzyln sonu-12. yzyln balar) 9 camilerinde grlen bu plan emas, sonraki dnemlerde Anadoluda zellikle Artuklu evresinde yaygn olarak kullanlmtr.10 Nahcivandaki cuma mescitlerinin ikinci rnei olan Ordubad Cuma Mescidi, gnmze eitli dnemlerde yaplan eklemelerle gelebilmitir. Yapnn bnyesinde farkl dnemlere iaret eden blm yer almaktadr. Mihrap sslemelerine gre 14. yzyl sonlarndan daha erken olamayacak ilk dnemini, mihrap nndeki kubbeli blm ile enlemesine dzenlenmi ahap tavanl drt sahn oluturmaktadr. Yapnn 1604 tarihli ikinci dneminde, ilk blm kuzey ve doudan L eklinde kuatan ksm ile gneydeki eyvan tarzndaki birimler eklenmitir. Yapnn batsnda olmas beklenen ayn tarzdaki blmn ykld ve iki sahnl olarak yeniden dzenlendii tahmin edilmektedir. Yapnn kuzey portali zerindeki Kacar tac ise, bu blmn dzenlemesinin Kacar dneminde (1887-1826) yapldn gstermektedir. Ordubad Cuma Mescidinin mihrap duvarna paralel sahnlardan oluan mihrap n kubbeli ilk blmn, Talhatan Baba ve Lekeri Bazar Ulu Camisiyle balayan, Nahcivan Cuma Mescidinde srdrlen, mihrap n kubbeli emann bir eitlemesi olarak deerlendirmek mmkndr. Yapnn ahap tavanl olmas, Ordubadn ikinci derecede bir merkez olmasna balanabilir. Nahcivandaki cuma mescitlerinin nc rnei, 19. yzyln balarna tarihlenen Ordubad Tekeyi Mescididir. Tekeyi Mescidi, Nahcivandaki bey mahfilli tek rnek olmas asndan da nem tamaktadr. Mukarnas balkl ahap stunlara oturduu anlalan ahap tavanl harim ksmnn, destek ve rts deitirildii iin kesin bir saptama yaplamamakla birlikte, plannn mihrap duvarna dikey sahndan olutuu anlalmaktadr. Yapnn kuzeyinde, ilevi tam olarak belirlenemeyen ikinci bir blm bulunmaktadr.11

287

1895 tarihli Nahcivan Caferiye Mescidi, cuma mescitlerinin Nahcivandaki son rneidir (iz. 2). Kitabesine gre ii akidelere bal Caferiler iin ina edilen yap harim ve i avludan olumaktadr. Harim, mihrap nndeki kare planl kubbeli blm ile bu blm dou, bat ve kuzeyden kuatan kubbemsi tonozlu dikdrtgen birimden olumaktadr. Avlunun dou ve kuzey kanatlar nnde yer alan mekanlar, Caferi itikat ve eitiminin verildii blmler olmaldr. Azerbaycanda bu dnemde ina edilen mescitlerin genellikle ok stunlu veya tek kubbeli olmasna ramen12 Caferiye Mescidinin mihrap n kubbeli ve i avlulu olarak ina edilmesini, yapnn bir tarikata ait olmasna ve eitimle ilikili ilevine balamak mmkndr. 1.2. Mahalle Mescitleri Nahcivandaki mahalle mescitlerinden iki rnek gnmze gelebilmitir. Bulunduklar mahallenin ismiyle anlan kk lekli bu yaplarn ilk rnei, 18. yzyln sonlarnda veya 19. yzyln balarnda yapld tahmin edilen Ordubad Yukar Ambras Mescidi, dieri ise 19. yzyla tarihlenen Dilber Mescididir. dzenlemeleri deitirildii iin kesinlik tamamakla birlikte, sahnl, ahap stunlu ve ahap tavanl yaplar olduklar anlalmaktadr. Ambras Mescidi, Nahcivandaki mescitler iinde son cemaat yeri bulunan tek rnektir. 2. Zaviyeler Nahcivan mimarisi iinde trbe ve mescitlerden sonra en fazla rnei grlen yap tipi tarikat yaplardr. Nahcivandaki en erken rnei 13. yzyla ait olan tarikat yaplar iin ortak bir ema saptanamamtr. Ancak plan tipi, tarikat yapsnn bnyesindeki dier yap veya birimlerle olan ilikisi kriter alnarak bir snflama yapldnda, Nahcivandaki zaviyeleri ana tip iinde deerlendirmek mmkndr. 2.1. Avlu Eyvan emal Zaviyeler Nahcivandaki tarikat yaplar ierisinde en erken tarihlisi olan Karabalar Zaviyesi, bu tipin tek rneidir. eitli dnemlerde yaplan eklemelerle gnmze ulaabilen yap, bugnk eklini 13. yzyln sonlarnda lhanl dneminde alm, 14. yzyln ilk yarsnda ise yapya bir trbe eklenmitir. Gnmze sadece ifte minareli portali ile trbesi gelebilen zaviyenin plan zemin seviyesinde ksmen tespit edilebilmektedir. Yap, ha planl bir giri mekan, avlu ve eyvan ile bu blmlerin iki yannda yer alan dikdrtgen planl ikier mekndan olumaktadr. Karabalar Zaviyesi, plan emasndan ok ifte minareli portali ile dikkat ekicidir. Nahcivanda Mmine Hatun Trbesinin 1187 tarihli kuatma duvar portali, ifte minareli portallerin bilinen ilk rneini oluturmaktadr. Bu yap gnmze ulaamamtr. ifte minareli portallerin ikinci rneini ise kfi hatl kitabeleri ve kaidesindeki tula rglerinden hareketle, 13. yzyln balarna tarihlenen Karabalar Zaviyesi portalidir. Karabalar Zaviyesi portali, minarelerin portalle olan ilikisi, kaidelerinin

288

biimi ve minare gvdelerinin tula rgleri arasnda kullanlan ini birimler gibi zellikleri asndan, daha sonra Anadoluda geliecek ifte minareli portal dzenlemelerinin n rneini oluturmaktadr. Seyahatnamelerdeki resimlerinden anlald kadaryla Mmine Hatun Trbesinin kuatma duvarndaki minareler, silindirik gvdeli ve kaidesizdir.13 Karabalar Zaviyesi portalindeki minarelerde ise, gvde dikdrtgen prizmal kaideler zerindeki sekizgen pabuluklara oturmaktadr. Bu tr ifte minareli portal dzenlemelerinin Konya Sahip Ata Hanikh (1258), Sivas ifte Minareli Medrese (1271), Sivas Gk Medrese (1271) ve Erzurum ifte Minareli Medrese (13. yzyln son eyrei) 14 gibi sonraki rneklerinin Anadoluda yer almas, bu yaplarn inasnda Karabalar Zaviyesinin etkisi olduunu, bu etkinin de byk bir olaslkla Moollar tarafndan Anadoluya tandn gstermektedir. Karabalar Minaresinin tula rgleri arasnda kullanlan srl birimlerin, Anadoluda ina edilen minarelerde yaygn olarak kullanlmas bu kany glendirmektedir.15 ifte minareli yaplarn 14. yzyldan itibaren randa yaygnlamasnda, Anadoludaki rneklerin etkisi ve lhanllarn rolnn olabileceini dnmek gerekir. 2.2. Bir Avlu Etrafnda Gelien Zaviyeler Bu tipin Nahcivandaki tek rnei Hanega II Numaral Zaviyedir. Mimari zelliklerinden hareketle 16. yzyla tarihlenen yap plann tam olarak saptayamadmz bir avlunun gney ve batsnda yer alan baz tonozlu mekanlar ile bu mekanlara bitiik ina edilen mescitten olumaktadr. Dou-bat dorultusunda yaklak dikdrtgen planl mescit, mihrap duvarna paralel er blml ve kubbemsi tonoz rtl iki sahndan olumaktadr. 2.3. Bir Trbe Etrafnda Gelien Zaviyeler Bu tr zaviyelerin ortak zellikleri, nceden mevcut bir trbeye yaplan ilavelerle olumalardr. Nahcivanda iki rnei tespit edilen bu tr zaviyelerin ilk rnei olan Hanega I Numaral Zaviye, 14. yzyln ortalarna tarihlenen bir trbeye, 1495-96 tarihinde eklenen mescitten oluur. Yapnn evresinde bir eme ile ilevi ve tarihlerini saptayamadmz baka yap kalntlar da yer almaktadr. Bu kalntlar, zaviyenin kapsaml bir klliye olduunu gstermektedir. Mescit, mihrap duvarna paralel ve kubbeli iki sahndan ibarettir. Plan tipi ve rts asndan Hanega II Numaral Zaviye mescidi benzer bir rnektir. kinci rnek Nahcivan mamzadesidir. Zaviye, bir mezarlk ierisindeki 14. yzyln sonlar-15. yzyln balarna ait bir trbenin yaknna ina edilen, kare planl ve kubbeli bir meknn sonraki bir tarihte trbeyle birletirilmesinden olumutur. Yapnn yaknna 18. yzylda ikinci bir trbe daha ina edilmitir. 3. Trbeler Nahcivanda en fazla ina edilen yap trdr. Trbeler baz zaviyelerin ilk yaplar olmalar dnda, mimari zellikleri asndan da nem tamaktadr. Nahcivandaki trbeler alt ve st kat planlar asndan eitlilik gstermektedir.

289

3.1. Kare Planl Yaplar Hanega ve mamzade I Numaral Trbe Nahcivandaki kare planl yaplardr. ten ve dtan kare planl olan her iki yapnn sonraki dnemlerde zaviyeye dntrlmesi ve tek katl olmalar ortak zellikleridir. 14. yzyln ortalarna tarihlenen Hanega I Numaral Trbe, d cephede gen pahlar, ite ise giriinin iki yannda yer alan nilerindeki al sslemeleriyle dikkat ekmektedir. Yap iten kubbe, dtan piramidal klahla rtldr. En erken 14. yzyln sonlarna yerletirilebilecek mamzade I Numaral Trbe ise, dta yksek kasnandaki yazl sslemeleriyle, iten ise mukarnasl kubbesiyle Timurlu rneklerine yaklamaktadr. 3.2. Dikdrtgen Planl Yaplar Nahcivanda biri 12. yzyln sonlarna, dieri 17. yzyla tarihlenen iki rnek tespit edilmitir. lk rnek olan Gilan I Numaral Trbenin st kat iten ve dtan dikdrtgendir. Yap zemin seviyesinde gnmze ulaabildii iin rt sistemi hakknda bilgi yoktur. Yapnn dtan dikdrtgen, iten sekizgen planl alt katnn ortasnda, sekizgen planl bir ayak yer almaktadr.16 Gnmze eitli dnemlerde yaplan eklemelerle ulaabilen Nehrem Trbesi ise orijinalinde dtan dikdrtgen iten ha planldr. Tek katl trbe yksek kasnakl ve kubbeyle rtldr. 3.3. Sekizgen Planl Yaplar Nahcivanda sekizgen planl drt trbe tespit edilmitir. Btn yaplar iten ve dtan sekizgen planl ve ift katldr. Sekizgen planl yaplarn ilk rnei olan 1162 tarihli Yusuf bin Kuseyr Trbesi, Nahcivanl Mimar Acemi bin Ebubekr tarafndan ina edilmitir. Yap zellikle kesme tula tekniinde yaplan cephe sslemeleriyle dikkat ekmektedir. Yapnn sekizgen planl alt kat kubbemsi tonozla rtldr. 12. yzyln sonlarna tarihlenen Gilan II Numaral Trbenin sekizgen planl st kat gnmze ulamamtr. Yapnn alt kat dtan kare, iten ha planldr. 15. yzyla tarihlenen Der Trbesinin alt katnn plan tipi tespit edilememektedir. Yap kelerindeki byk boyutlu plasterleri ve yksek kasna ile dikkat ekmektedir. Nahcivandaki sekizgen planl yaplarn son rnei olan mamzade II Numaral Trbe ise 18. yzyla tarihlenmektedir. ten kubbemsi tonoz, dtan sivri kubbeyle rtl yapnn iten ve dtan kare planl alt kat dz tonozludur. 3.4. Ongen Planl Yaplar Tek rnei Mmine Hatun Trbesidir. Yusuf bin Kuseyr Trbesini ina eden Acemi bin Ebubekr tarafndan 1186 ylnda ina edilen yap, Nahcivandaki ldenizliler Saray Manzumesinin bir parasn oluturmaktadr. Gnmze ulamamakla birlikte Nahcivan Cuma Mescidi ve kuatma duvarndaki ifte Minareli Portal manzumenin bilinen dier yaplarn oluturmaktadr. Yapn st kat dtan

290

ongen, iten daire planldr. st katn ongen plann tekrarlayan alt katn ortasnda ongen bir ayak yer almaktadr. Yap plan tipi ve cephe sslemeleri asndan dikkat ekicidir. Cepheleri ile alt katn ayak, duvar ve rtsnde yer alan altmn zerindeki farkl kompozisyon ile adeta bir ssleme repertuar oluturmaktadr. 3.5. Onikigen Planl Yaplar Tek rnei 14. yzyln ilk yarsna tarihlenen Glistan Trbesidir. Dtan onikigen, iten daire planl yapnn st kat iten kubbe dtan sivri klahla rtldr. Yapnn bask kubbeyle rtl alt kat ise iten ve dtan kare planldr. 3.6. Dilimli Planl Yaplar 14. yzyln 2. eyreine tarihlenen Karabalar Trbesi bu tipin tek rneidir (Res. 3). Yap dtan oniki dilimli, iten onikigendir. Kalan izlerinden yapnn st katnn iten kubbe, dtan sivri klahla rtl olduu anlalmaktadr. Yapnn alt kat dtan onikigen iten ha planldr (iz. 3). Ha kollar beik tonoz, orta ksm ise bask kubbeyle rtldr. Yukarda ksaca zetlediimiz trbeler ierisinden, st kat planlar asndan on, onikigen ve oniki dilimli, alt kat planlar asndan ise, alt kat ortasnda ayak bulunan trbeler zerinde nemle durmak gerekmektedir. Trbe mimarisi iinde sadece rnei tespit edilebilen ongen planl trbelerin bilinen ilk rnei olan Mmine Hatun Trbesi Nahcivanda, Konya II. Kl Arslan Kmbeti (1178-1192 aras) 17 Anadoluda, Meraga Kmbet-i Kebut18 ise (1196) Gney Azerbaycanda yer almaktadr. Bu yaplardan Mmine Hatun ve Konya Kl Arslan Trbesi hanedan yeleri iin ina edilmitir. ldenizlilerin en parlak dnemlerinde ina edilen Mmine Hatun Trbesinin bu yaplara rnek olduu sylenebilir. Kanaatimce bu etkinin en byk nedeni, Byk Seluklu devleti iindeki en byk siyasal gc oluturan ldenizlilere bir yknmenin sz konusu olmasdr ve bu plan Anadolu Seluklu sultan tarafndan bilinli olarak seilmitir. Kmbet-i Kebutun kimin iin yaptrld bilinmemekle beraber, yapnn kalitesi hanedan yesi olabilecek nemli bir ahsiyet iin ina ettirildiini gstermektedir. Nahcivanda birer rnekle temsil edilen ve 14. yzyla tarihlenen onikigen ve oniki dilimli yaplarn deerlendirmesinde, bu yzyln en byk siyasal olgusu lhanl hakimiyetini dikkate almak gerekir. Anadolu ve Azerbaycana yaklak ayn tarihlerde hakim olan lhanllarn, Anadoluya soktuklar ve burada gelitirdikleri baz mimari formlar tekrar Azerbaycan ve rana tadklar grlmektedir. Konu bu ekilde ele alndnda, Glistan Trbesi gibi btn rnekleri Anadoluda olan bir trbe tipinin19 Nahcivanda ina edilmesi aklk kazanmaktadr.

291

Dilimli gvdeli tip iin de benzer bir durum sz konusudur. Mimaride dilimli cephe dzenlemelerinin ilk rnekleriyle 6. yzylda Horasanda karlalmaktadr. zbekistan Teik Kalenin gnmze gelebilen kalntlar, yapnn cephelerinde yarm daire dilimlerin yer aldna kuku brakmamaktadr.20 Bu gelenein, daha sonraki dnemlerde izlenemese de, Karahanl dneminde Ribat- Melik Kervansaray (1078-1079) gibi rneklerde tekrar ortaya kmas,21 gnmze gelemeyen ara rneklerinin olduunu gstermektedir. Dilimli gvdeli trbelerin ilk rneklerini gen dilimlere sahip trbeler oluturmaktadr. Kmbet-i Kabus22 (1006) gibi erken tarihten balayan gen dilimli trbe rneklerine 14. yzyln balarna kadar rastlanmaktadr.23 Bu trn farkl bir uygulanmasyla Kimar Trbesinde (1300) karlalr.24 Bu yapda gen ve yarm daire dilimler birlikte kullanlmtr. Karabalar Trbesi gibi yarm daire dilimlere sahip tek rnek Radkan Kmbetidir (1281). Ancak bu yapda, dilimlerin boyutlar kltlm ve ok sayda dilime yer verilmitir.25 Anadoluda ise dilimli gvdeli tek rnek Tercan Mama Hatun Trbesidir.26 Tercan Mama Hatun Trbesinde, Karabalar Trbesine yaklaan boyutlarda sekiz dilim yer almaktadr. Dilimli dzenlemenin Antalya Yivli Minare Klliyesi ve Erzurum ifte Minareli Medrese gibi yaplarda, minare gvdelerinde de uyguland grlmektedir.27 Kanaatimizce Moollar tarafndan Anadoluda, zellikle minarelerde uygulanan bu gelenek, Tercan Mamam Hatun Trbesi gibi rneklerin etkisinde de kalnarak tekrar trbelerde denenmitir. Karabalar Trbesinde dilim saysnn oniki olmasnn, bu dnemde Anadoluda ina edilen onikigen trbelerin yaygnlyla ilikili olabilecei de dnlebilir. Trbe mimarisi ierisinde, ongen planl yaplarda olduu gibi rnekleriyle yalnzca Gney Azerbaycan, Nahcivan ve Anadoluda karlalan alt kat ortasnda bir ayak bulunan trbeler de kendi ierisinde bir grup oluturmaktadr. Bu yaplarn Gney Azerbaycandaki rnekleri Meraga Kmbet-i Surh (1147-1148) 28 ve Duzal29 (12. yzyln sonlar), Anadoludaki rnekleri ise Kemah Mengcek Gazi30 ve Niksar Krkkzlar Trbesidir (1220).31 Anadolu, Gney Azerbaycan ve Nahcivanda yer alan bu rnekler, bu blge arasndaki kltrel ilikilerin ne derece gl olduunu gstermektedir. Anadoludaki iki trbenin sanatkr mer bin brahim el-Taberi (Kemah) ve Ahmed bin Ebubekr el-Merendinin (Niksar) de bu blgeden Anadoluya gelmi olmas, bu plan emasnn kaynann Azerbaycan olduunu gstermektedir.32 4. Medreseler Nahcivanda gnmze gelebilen tek medrese rnei, 1725 tarihli Ordubad Medresesidir. 20. yzyln balarnda gaz fabrikasna dntrlerek tahrip edilen medresenin, dikdrtgen planl bir avlu etrafnda yer alan renci hcreleri ile dersanelerden olutuu anlalmaktadr. Azerbaycanda gnmze gelebilen tek medrese rnei olmas33 Ordubad Medresesinin nemini artrmaktadr. Ordubad Medresesini, Safevi medrese geleneinin tara rnei olarak deerlendirmek mmkndr.

292

5. Han ve Bedestenler Nahcivanda gnmze gelmeyen bir kervansaray ve yenilenmi olarak gnmze ulaan bir bedesten tespit edilebilmitir. Kervansarayn sadece bir kanadnn plan belirgindir.34 Bu plana gre yap bir avlu etrafnda yer alan barnak ve servis mekanlarndan olumaktadr. Nahcivanda tespit edilebilen tek bedesten rnei 17. yzyla tarihlenen Ordubad Ticaret Binasdr. Cepheleri tmyle deitirilen yap, sekizgen plan ve kubbeli bir merkezi mekn ile, bu mekn drt ynden kuatan yan birimlerden olumaktadr (iz. 10). Ortadaki sekizgen mekn, kelere yerletirilen be yzl ve profilli byk ayaklar oluturur. Ayaklarn yzlerine niler alarak paralanm ve ktlesellik giderilmeye allmtr. Merkezi blm kuatan birimler, kubbemsi tonozlarla rtlmtr. Ordubad Ticaret Binasnn, Azerbaycanda 15. yzyldan itibaren rneklerine rastlanan ehirii hanlar ierisinde nik bir rnek olduunu belirtmek gerekir. Ordubad Ticaret Binasnn yakn rneklerini, Safevi dneminde ina edilen bedestenler oluturmaktadr. Safevi rnekleri, gerek byk boyutlu payelerin nilerle paralanmas, gerekse de merkezi mekn ve bu mekn kuatan yan mekanlardan oluan emalaryla ayn anlayn rnekleridir 1.6. Buzhaneler Nahcivanda, biri gnmze gelebilen iki buzhane tespit edilmitir. Bunlardan 14. yzyl ncesine tarihlenen Nahcivan Buzhanesi son yllarda tahrip olmutur. Dikdrtgen planl tek mekndan oluan yap, rt seviyesinde be destek kemeriyle alt blme ayrlm ve kubbemsi tonozlarla rtlmtr.35 Nahcivan Buzhanesiyle benzer bir ema gsteren Ordubad Buzhanesi iki blmldr. 18. yzyla tarihlenen yapnn batsndaki giri mekn niteliindeki blmn, malzeme fark, dz tavanla rtl olmas ve buzhanelerin genellikle tek meknl yaplar olmas nedeniyle sonradan ilave edildii dnlmektedir. Dikdrtgen planl ve merdivenle inilen buzhane, rt seviyesinde takviye kemeriyle drt blme ayrlm ve kubbemsi tonozlarla rtlmtr (iz.11). rnekler deerlendirildiinde buzhanelerin ksmen topraa gml, dikdrtgen planl ve tonoz rtl yaplar olduu anlalmaktadr. Yaplarn iine merdivenle inilmesi ve tonozlarnn kemerlerle desteklenmesi ortak zellikleridir. 1.7. Hamamlar Nahcivanda ortak plan zellikleri gsteren ve 19. yzyla tarihlenen iki hamam tespit edilmitir. rneklerden Nahcivan Hamamnn soyunmalk ksm daire, lkl ise sekizgen planldr. Scaklk mekan, kuzey-gney ynnde dikdrtgen planl, ortas drt stunlu ve kubbeli, tek eyvanl ve iki

293

halvetten oluan bir ema yanstr. Ordubad Hamam ise, sekizgen planl soyunmalk, sekizgen planl lklk ile drt stunlu, ortas kubbeli, dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl scaklktan olumaktadr. Her iki yapnn soyunmalk ksmlar farkl olmakla birlikte, lklk ve scaklk mekanlar benzer ekilde dzenlenmitir. Nahcivanda 19. yzyl konut mimarisinde, girilerin arkasnda yer alan sekizgen planl gei meknlar yaygn bir uygulama olarak dikkat ekmektedir. Bu nedenle bir gei mekan olan lklk planlarnn konut mimarisinden etkilenmi olabileceini dnmek gerekir.36 Nahcivandaki hamamlarda, scaklk blmnn dzenlenmesinde de ortak zellikler tespit edilmektedir. Ortas drt stunlu ve kubbeli, enine dikdrtgen planl scaklk dzenlemeleri Azerbaycanda 19. yzylda ina edilen hamam rnekleri ierisinde yaygndr. II. Malzeme ve Teknik 1. Yap Malzemesi ve Teknikleri Nahcivanda 12-19. yzyllar arasnda ina edilen yaplarda ina malzemesi olarak yaygnlk srasna gre tula, ta, kerpi ve ahap kullanld grlmektedir. 1.1. Tula Nahcivan mimarisinde en fazla tercih edilen malzeme trdr. ncelenen btn rneklerde, yerleri farkl olmakla birlikte tula kullanld tespit edilmektedir Btn rneklerde dolgu duvar-dz istif teknii uygulanmtr. Malzeme lleri iki rnek dnda homojen bir dalm gsterir. 13. yzyln balarna tarihlenen Karabalar Zaviyesi minarelerinde 14x14x5 cm. ile tula boyutunun kld, 1715 tarihli Ordubad Medresesinde ve 19. yzylda ina edilen Tekeyi Mescidinde ise, 22x22x4-5 cm. llerle tula boyutunun byd grlr. Bu ller dnda, genellikle 18-20 cm. arasnda deien uzunlukta, 4-5 cm arasnda deien kalnlkta tula kullanlmtr. Bu homojen dalm blgenin geleneksel zelliklerine balamak gerekir. Genellikle 1-2 cm. civarnda tespit edilen derz kalnlklarnda da ayn homojenlik izlenmektedir. 1.2. Ta Tuladan sonra en fazla kullanlan yap malzemesi tatr. Ta malzemenin trbelerde kaidelerde, dier yap trlerinde ise temel ve platform duvarlar ile az sayda yapda beden duvarnn inasnda kullanlmtr. Btn rnekler dolgu duvar tekniindedir. Ta lleri ve derz kalnl asndan bir homojenlik yoktur. evrede bulunabilen eitli boyutlardaki talarn kullanld tespit edilmektedir. Trbe kaideleri daha zenle ele alnm ve kesme ta kullanlmtr. Hanega I ve II Numaral Zaviyelerin mescitleri ve Nehrem Trbesinin beden duvarlar moloz ta rneklerdir. Bu yaplar iinden, Hanega I Numaral Zaviye Mescidi dtan ta ve iten tula kullanlan tek rnektir. rt,

294

destek ve kemerlerde ta kullanm tespit edilememitir. Ta kullanlan yaplarn 16 ve 17. yzylda ve Hanegada younlat grlmektedir. Blgede btnyle kesme tatan ina edilen tek yap olan Glistan Trbesi, iilii asndan dier yaplardan ayrlmaktadr. Bu yapy, Kafkasya veya Anadolunun kesme ta mimarisinin etkisi altnda yaplan nik bir rnek olarak deerlendirmek ve dierlerinden ayrmak gerekir. 1.3. Kerpi 18-19. yzylda ina edilen mescitlerde kerpi kullanld tespit edilmektedir. Kerpi kullanlan yaplarda, portal ve pencere gibi aklklar ile giri veya giri cepheleri tula rglerle kaplanmtr. Kerpi kullanlan rneklerin ahap stunlu ve tavanl olmalar ortak zellikleridir. 1.4. Ahap Nahcivan mimarisinde az sayda rnekte, destek ve rtde ahap kullanld grlmektedir. Ahabn rtde kullanld ilk rnek, 14. yzyl sonlarna tarihlenen Ordubad Cuma Mescidinin ilk ksmdr. Mescidin destek sistemi krgir olmasna ramen, sahnlar kirileri stten kapl ahap tavandr. Ahap malzeme kullanlan dier rnekler 18-19. yzylda ina edilen Ambras, Tekeyi ve Dilber mescitleridir. Bu yaplarn orijinal tavanlar gnmze gelemedii iin bir deerlendirme yaplamamaktadr. Ksmen orijinal olduunu dndmz Ambras Mescidi son cemaat yeri tavan, kirilemesi stten kaplama tekniindedir. 2. Ssleme Malzemesi ve Teknikleri Nahcivan mimarisinde sslemede tula, srl tula, ini, ta, al ve ahap kullanld tespit edilmektedir. 2.1. Tula Nahcivan mimarisinde tula ssleme nemli bir yere sahiptir ve her dnemde uygulanmtr. Tula sslemelerde tula rg, tula kaplama ve tula mozaik teknii ile karlalmaktadr. 2.2. Srl Tula Nahcivanda srl tula ssleme ile, 12-14. yzyllar arasnda karlalmaktadr. Srl birimlerin kitabelerde veya tula sslemelerin derz aralarnda kullanld grlmektedir. Mmine Hatun Trbesinin klahnn srl tulalarla kaplanmasn ise nik bir rnek olarak belirtmek gerekir. 3.3. ini Nahcivan mimarisinde ini sslemeyle, lhanl dnemine ait Karabalar Zaviyesi portali ve trbesi ile, 18. yzyla ait Ordubad Medresesinde karlalmaktadr. lhanl rneklerinde, ince eritler iindeki bitkisel ve geometrik sslemelerle, kitabelerde kullanlan iniler mozaik tekniindedir. Renkler

295

beyaz, ak mavi ve firuzedir. 18. yzylda ise, sralt tekniinde retilen levhalarn duvar yzeyine kapland grlmektedir. 2.4. Al Nahcivanda 1186 tarihli Mmine Hatun Trbesinin kubbe eteinde ve 14. yzyla tarihlenen Hanega Trbesinin gney cephesindeki nilerde al sslemelerle karlalmaktadr. Btn rneklerde bask teknii uygulanmtr. Mmine Hatun Trbesindeki allarn boyal olduu, Hanega Trbesinde ise motiflere delikler ald grlmektedir. Al sslemenin yaygn olmad belirtilebilir. 2.5. Ta Nahcivanda tan sslemenin kullanld en nemli rnek Glistan Kmbetidir. Kmbette btn cephelerde ssleme yer almaktadr. 2.6. Ahap Tek rnek olan Tekeyi Mescidi stun balklarnda, geometrik rg ve mukarnaslar oluturan birimler akma teknii ile birletirilmitir. 3. Ssleme 3.1. Sslemenin Yap Yzeyine Dalm Nahcivandaki mimari rnekler, sslemenin yap yzeyine dalm asndan incelendiinde, biri 12. yzyldan 14. yzyln ilk yarsna kadar sren, dieri ise 14. yzyln ikinci yarsnda balayan ve 19. yzyla kadar devam eden iki farkl ssleme anlay olduu ortaya kmaktadr. 12.-14. yzyln ilk yars arasndaki dnemde ina edilen rneklerde ssleme daha nemli bir yere sahiptir. zellikle trbeler, d cepheleri bo yer braklmayacak ekilde bezenmitir. Bu yaplar ierisinde Mmine Hatun Trbesinin nemini ayrca belirtmek gerekir. Tula kaplama, tula rg, tula mozaik ve bask tekniinde yaplan al sslemeleriyle altm akn kompozisyonun yer ald bu yapy ssleme szl olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. 14. yzyln ikinci yarsndan itibaren yap yzeyinin btnyle bezendii ssleme anlaynn deitii, sslemenin portal, ni, lento, gei eleman ve rt gibi belirli mimari elerde toplanmaya balayarak azald izlenmektedir. 3.2. Ssleme Trleri Nahcivan mimarisi ssleme trleri asndan deerlendirildiinde, geometrik, bitkisel, yazl, kark, kullanm eyalar ve mimari unsurlarla oluan bir ssleme repertuarnn kullanld saptanmaktadr. Bu gruplarn iinde en yaygn olan geometrik sslemedir. Dier sslemeler kullanm

296

younluuna gre yazl ve bitkisel, mimari unsurlar, kullanm eyalar ve kark ssleme olarak snflanabilir. 1. Geometrik Ssleme Geometrik sslemeler, uygulama yntemleri ve kompozisyonlarn yaps dikkate alndnda, tula rgler, basit geometrik dzenlemeler, geometrik gemeler ve geometrik rgler olarak snflamaktadr. Tula rglerle yaplan sslemelerde, krk izgiler, baklavalar, gamal ha gibi motiflerin yan sra kf yaz dzenlemeleriyle de karlalmaktadr. Geometrik kompozisyonlarn ikinci grubunu oluturan basit geometrik dzenlemeler, 12-14. yzyllar arasnda, ince eritler iinde veya stunce, kemer, mukarnas yzeyi gibi eimli yzeylerin bezenmesinde kullanlmtr. Bu uygulamann 13. ve 14. yzyl rnekleri srldr. Srl rneklerin daha kk boyutlu olduklar grlr. Bu dzenlemelerin, baklava, damla, uzun kenar ekseni gen eklinde da kntl dikdrtgen, altgen gibi tek birimlerle yaplan rneklerinin yannda, birden fazla birimin bir arada kullanld trleriyle de karlalmaktadr. Nahcivandaki geometrik sslemenin en nemli grubunu oluturan, ince eritlerle biimlendirilen geometrik dzenlemelerin, tek eritle yaplan basit dzenlemeler, geometrik gemeler ve geometrik rgler olarak farkl uygulamas grlmektedir. Tula rglerden sonra en yaygn sslemeyi eritlerle yaplan geometrik sslemeler oluturmaktadr. eritlerle yaplan sslemeler yaygn olarak 12. yzylda grlr. Bu dnemde ina edilen btn yaplarda karlalan bu sslemeleri, dnemin genel zellii olarak belirtmek mmkndr. eritle yaplan dzenlemelerin tek eritle yaplan trnn tek bir rnei vardr. Gemelerin ise, iki, veya daha fazla eritle yaplan dzenlemeleri olduu gibi, ikili gemelerin birbirine ilmeklenen rneklerine de rastlanmaktadr. Gemelerin, geometrik rglere yaklaan bir dier trnde ise okgenler veya okgen kesitleri ile eritlerin birlikte kullanld grlr. Geometrik rgler ise kapal, ak ve her iki sistemin birlikte kullanld rgler olarak grup oluturmaktadr. Geometrik rglerin yapsn tespit etmek iin yaptmz zmlemeler, bu rglerin ortak baz temel geometri kurallarna bal olarak retildiklerini dorulamtr. Bu zmlemelere gre rgler: 1. Sslenecek yzeyin boyutuna gre planlanmaktadr. 2. Tek rnek olmakla birlikte baz geometrik rglerin tasarmnda tula kalnlklarnn da hesapland anlalmaktadr. 3. Kaplamada kullanlacak birimlerin boyutlarn, geometrik rgnn balangcndaki dairenin ap belirlemektedir.

297

2. Bitkisel Ssleme Nahcivanda bitkisel sslemeler, geometrik kompozisyonlardan sonra en yaygn ssleme trdr. Bitkisel sslemede, palmet, rum, hatayi ve eitli iek motiflerinden oluan bir repertuar ve bunlarn oluturduu bitkisel rgler yer almaktadr. Palmet ve rum motifleri 12. yzyldan 19. yzyla kadar rneklerine rastlanan en yaygn motiflerdir. Genellikle dolgu motifi veya bitkisel rgler iinde kullanlmlardr. 14. yzyln sonlarndan balayarak ok yaygn olmasa da hatayi ve iek motifleriyle karlalr. 18 ve 19. yzyl rneklerinde ieklerin dal ve yapraklarla birlikte kullanld grlmektedir. 3. Yazl Ssleme Bitkisel sslemelerle ayn younlukta izlenen yazl sslemeler de, Nahcivanda nemli bir bezeme unsurudur. Yazl sslemelerin kfi, sls ve talik yazdan oluan rnekleriyle karlalmaktadr. Kfi yaz kullanlan btn rnekler 12.-14. yzyllar arasndadr. Kfi yaznn, keli, dml, rgl ve iekli kfi olarak isimlendirilen rneklerinden keli kf yaz, dierlerine gre daha yaygndr. 13 ile 18. yzyl arasnda karlalan sls yazlardan 13. yzyla ait iekli sls yazlar istiflidir. 18. yzyldan sonra Nahcivanda talik yaz kullanlmtr ve balca tipi oluturur. 4. Kullanm Eyalar Nahcivanda kullanm eyalaryla yaplan sslemelere kandil ve amdan motifleri, mimari unsurlarla yaplan sslemeye ise mukarnas bezeme rnek verilebilir. Tek rnekte grlen kark sslemede, bitkisel rg iinde hayvan balar ve el motifleri yer almaktadr. 4. Sonu Ksaca belirtmek gerekirse, merkezi neme sahip olduu 12. yzyldan 14. yzyln sonuna kadarki dnem ierisinde, Gney Azerbaycan ve Anadolu arasndaki sanatsal etkileimde bir kpr grevi gren Nahcivan, bu tarihten sonra nemini giderek kaybetmi ve bir tara kentine dnmtr. 14. yzyldan sonra daha ok Timurlu ve Safevi etkileri tayan eserler grlmektedir. 12-14. yzyllar arasndaki sanatsal etkileimdeki rol nedeniyle Nahcivan, Trk sanat ierisinde nemli bir yere sahiptir. 1 Nahcivan ad muhtelif devir ve kaynaklarda Naksuana, Nah, Naeva, Naevi,

Nahcivan, Naevan, Naki-cihan veya Nakicihan olarak kaydedilmitir. Dnyann gzellii manasna da gelen Nahcivan sznn anlam hakknda eitli grler vardr. ehrin adn Nuh Tufan ile aklayarak lk dayanak manasna geldiini ileri srenler olduu gibi, Sasani hkmdar Behramn lakab olan Nehir sznden tredii yolunda grler de mevcuttur. Bkz. Rauf

298

Memmedov, Nahcivan ehrinin Tarihi Oerki, Baki 1977, s. 26-28; Aamusa Ahundov, Nahcivan Sznn Menei, Nahcivan Tarihinin Sahifeleri, Baki 1996, s. 46-50. 2 Nahcivan zerk Cumhuriyeti, bugnk idari yapsna gre Nahcivan, Ordubad, li,

Babek, Culfa ve ahbuz olmak zere alt rayona ayrlmtr. Rayonlara bal kentlerin says farkldr. Cumhuriyetin bakenti Nahcivandr. 3 Faruk Smer, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, Belleten, 83 (1957),

s. 429-447; Zeki Velidi Togan, Azerbaycan, slam Ansiklopedisi, 2 (1993), s. 91-118. 4 Nahcivan tarihi iin bkz. Rauf Memedov, a.g.e.; Ziya Musa Buniyatov, Azerbaycan

Atabekleri Devleti, Baki 1985, Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1991; Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993; F. Aliyev-M. Aliyev, Nahcivan Hanl, Baki 1996. 5 Bu alma kapsamnda yap tipleri mescitler, zaviyeler, trbeler, medreseler, han be

bedestenler, buzhaneler ve hamamlar olarak snrlanm, blgedeki ok sayda kale, kpr ve konut mimarisi bu almaya dahil edilmemitir. 6 L. Golombek-D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan I-II, Princeton, 1978, s.

45; Oleg Grabar, slam Sanatnn Oluumu, (ev. N. Yavuz), stanbul 1988: 86-87. 7 Jane Dieulafoy, La Perse, la Chaldee et la Susiane, Paris 1887, s. 28; Eduard Jacobsthal,

Mittelalterliche Basksteinbauten zu Nachtschewan im Araxesthale, Berlin 1899, s. 5, Lev. 1. 8 206. 9 10 Bkz. Yksel Sayan, Trkmenistandaki Mimari Eserler, Ankara 1999, s. 118-122. Bkz. Ara Altun, Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul 1978. Mustafa Cezar, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977, s. 237, iz.

11

Bu blmn girii zerindeki 1825 tarihli bir kitabe bulunmaktadr. Ancak kitabenin yapya

ait olduunu kantlayacak bir bilgi edinilememitir. Kitabenin yerletirili biimi elden getiini gstermektedir. 12 . S. Fetullayev, Gradostroitelistvo i Arhitektura Azerbaidhana XIX-Naala XX Beka,

Leningrad 1986, s. 240-241, 320. 13 Eduard Jacobsthal, a.g.e., s. 13, res. 3.

299

14

Anadoludaki ifte minareli yaplar iin bkz. Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Seluklu

Mimarisi ve Moollar, Ankara 1986. 15 Anadoludaki bu tr rgler iin bkz. mr Bakrer, Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi

Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm I-II, Ankara 1981. 16 Turgay Yazar, Harabe Gilan Trbeleri (I ve II Numaral Trbe) , Prof. Dr. Zafer

Bayburtluolu Armaan Sanat Yazlar, (Ed. M. Denkta-Y. zbek), Kayseri 2001, s. 597-607. 17 18 Hakk nkal, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara 1996, s. 190. Gulam Ali Hatem, randa Byk Seluklu Trbeleri, Ankara niversitesi, lahiyat

Fakltesi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 1974, s. 113-127. 19 Dou Anadoluda younlaan bu tr rneklerin Mool istilas sonras ortaya ktklar

grlmektedir. rnekler iin bkz. O. Cezmi Tuncer, Anadolu Kmbetleri-3-Beylikler ve Osmanl Dnemi, Ankara 1992, s. 278-280; Hseyin Rahmi nal; Az Tannan ve Bilinmeyen Dou Anadolu Kmbetleri Hakknda Notlar, Vakflar Dergisi, 11 (1977), s. 121-163. 20 95. 21 22 23 Mustafa Cezar, a.g.e., s. 189, res. 144. Bkz. A.e., s. 328. Rey Burc-u Turul (1139), Veramin Alaaddin (1276), Demavend mamzade Abdullah G. A. Pugaenkova-L. I. Rampel, storiya skusstvo Uzbekistana, Moskova 1965, res. 94-

(1300) ve Bistam Trbesi (1313) gen dilimli trbe rnekleridir. 24 25 26 27 Bkz. O. Cezmi Tuncer, Anadolu Kmbetleri-1-Seluklu Dnemi, Ankara 1986, s. 50. Bkz. Mustafa Cezar, a.g.e., s. 345. Bkz. O. Cezmi Tuncer, a.g.e., not 23, s. 118; nkal, a.g.e., s. 437-443. Yivli minareler iin bkz. Seluk Mlayim, Yivli Minare Gelenei, Antalya 2. Seluklu

Eserleri Semineri, 26-27 Aralk 1987, Antalya 1988, s. 11-25. 28 29 Gulam Ali Hatem, a.g.t., 44-59. A. V. Salamzade-K. M. Memed-zade, Azerbaycan Mimarlnn Nahcivan Mektebi

Abideleri, Baki 1985, s. 161-163; Cafer Giyasi, Nizami Devri Mimarl Abideleri, Baki 1992, s. 99. 30 Yap iin bkz. Rahmi Hseyin nal, Monuments Salguqides de Kemah, Anatolie

Orientale, 6 (1968), s. 150-178; O. Cezmi Tuncer, a.g.e., not 23, s. 107-111.

300

31 32

Daha geni bilgi iin bkz. O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 240-245. Zeki Snmez, Balangcndan 16. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde

Sanatlar, Ankara 1989, s. 162, 214; Zafer Bayburtluolu, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum 1993, s. 120, 268. 33 34 35 36 A. V. Salamzade-K. M. Memed-zade, a.g.e., s. 200. A.e., s. 225, plan 160. A.e., s. 225-230. Konut planlar iin bkz. A. V. Salamzade, Acemi Ebu Bekr Olu ve Nahcivan Mimarl

Abideleri, Baki 1976, s. 63-64, 66. AHUNDOV, Aamusa, Nahcivan Sznn Menei, Nahcivan Tarihinin Sahifeleri, Baki 1996, s. 46-50. ALASKERZADE, A., Yusuf bin Kuseyr ve Mmine Hatun Trbelerinin Kitabeleri, A. Bakihanov Adna Tarih Enstitsnn Eserleri, I (1947) s. 76-91. ALYEV, F-M. ALYEV, Nahcivan Hanl, Baki 1996. ALTUN, Ara, Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul 1978. ASLANAPA, Oktay, Krm ve Kuzey Azerbaycandaki Trk Eserleri, stanbul 1979. -Trk Cumhuriyetleri Mimarlk Abideleri, Ankara 1996. ASLANOV, G-B. BRAGMOV ve S. KASKAJ, Das mittelalterliche Haraba-Gilan (Azerbajdzen) , Archologische Mitteilungen aus Iran und Turan, Berlin 1997, s. 401-425. AZMBEKOV, sa, Musulmanskie Nadpisi Tiflisa, Erivani i Hah. SSR, Azerbaycan Asari-Atika hbar-z vestiya Azkomstarisa, 4/2 (1929), s. 295-311.

BAKIRER, mr, Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm III, Ankara 1981. BAYBURTLUOLU, Zafer, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum 1990. BRETANISKY, L. S., Zodestvo Azerbaidhana XII-XV vv., Moskova 1966. BUNYATOV, Ziya Musa, Azerbaycan Atabekleri Devleti, Baki 1985.

301

BUNYATOV, Z. ve H. MEMMEDOV, Nahcivan Sancann Mufassal Defteri, 9 Muharrem 1140 (27 Avgust 1727), Baki 1996. CEZAR, Mustafa, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977. DIEULAFOY, Jane, La Perse, la Chaldee et la Susiane, Paris 1887. FATULLAEV, . S, Gradostroitelistvo i Arhitektura Azerbaidhana XIX-Naala XX Beka, Leningrad 1986. GIYAS, Cafer, Harabe Gilan Serdabesi, Gobustan, 3 (1981), s. 40-43. -Haraba-Gilann Baz Hatra Abideleri, lim ve Hayat, 2 (1981) s. 37-38. -Nizami Devri Mimarlk Abideleri, Baki 1991. GOLOMBEK, L. ve D. WILBER, The Timurid Architecture of Iran and Turan I-II, Princeton 1988. GRABAR, Oleg, slam Sanatnn Oluumu, (ev. N. YAVUZ), stanbul 1988. HATEM, Gulam Ali, randa Byk Seluklu Trbeleri, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi, Ankara 1974. JACOBSTHAL, Eduard, Mittelalterliche Backsteinbauten zu Nachtschewan im Araxesthale, Berlin 1899. KARAMAARALI, Haluk, Anadoluda Mool stilas Sonra Yaplan Dini Mimarlk Eserlerinin Plan ve Form zellikleri, Baslmam Doentlik Tezi, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi, Ankara 1976. KERMZADE, S, Karabalar Trbesinin Kitabeleri Hakknda Baz Mlahazalar, Azerbaycan limler Akademisi Haberleri, Tarih, Felsefe, Hukuk Serisi, 2 (1969), s. 75-77. -Nahcivan Mimarl Abidelerinin Kitabeleri, lim ve Hayat, 7 (1980), s. 37-39. de KHANKOFF, M. N., Les Inscriptions Musulmanes du Caucase, Journal Asiatique, 8 (1982), s. 57-155. KIRZIOLU, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993. MEMEDZADE, K. M., Azerbaycanda naat Senedi, Baki 1978. MEMEDZADE, K. -H. GULYEV-B. BRAHMOV ve B. KERMOV, Haraba-Gilann Baz Hatra Abideleri, lim ve Hayat, 2 (1981), s. 37-38.

302

-Der Kentindeki Mimarlk Kompleksi, Gobustan, 3 (1981), s. 44-46. MEMEDZADE, K ve V. KERMOV, K Voprosu Konservpuy Restavrai Mavzolayi Vahi V Sele Der Ordubadskogo Rayona Nahcivanskoy ASSR, Azerbaycan CCR Elimler Akademiyasnn Haberleri, Edebiyat Dil ve ncesenet Seriyas, 2 (1982), s. 96-105. MEMMEDOV, Rauf, Nahcivan ehrinin Tarihi Oerki, Baki 1977. MERL, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1991. de MONTPEREUX, Dubois, Voyage Autour du Caucase, Paris 1840. MORIER, J., A Second Journey Through Persia, London 1818. MLAYM, Seluk, Yivli Minare Gelenei, Antalya 2. Seluklu Eserleri Semineri, 26-27 Aralk 1987, Antalya 1988, s. 11-25.

NEMETOVA, M. S., Azerbaycann Epigrafik Abideleri, Baki 1963. OUSLEY, A. William, Travels in Various Countries of the East, More Particularly Persia, London 1823. PUGAENKOVA, G. A ve L. I. RAMPEL, storia skusstvo Uzbikustana, Moskova 1965. SAFAROV, F. Y., Qarabalar Memarlg Kompleksinin Kitblar, Anayurtan Atayurda Trk Dnyas, 3 (1993), s. 61-63. SALAMZADE, A. V., Arhitektura Azerbaydjana XVI-XIX, Baki 1964. -Ajemi Hakhichevani, Baki 1976. -Acemi Ebu Bekr Olu ve Nahcivan Mimarl Abideleri, Baki 1976. SALAMZADE, A. V. ve K. MEMED-ZADE, Azerbaycan Mimarl Abideleri I, Nahcivan MSSR Abideleri, Baki 1951. -Arazboyu Abideler, Pamyatniki Na Arakse, Baki 1988. -Azerbaycan Mimarlnn Nahcivan Mektebi Abideleri, Baki 1985. SARRE, Friederich, Denkmler Persischer Baukunst, I-II, Berlin 1910. SAYAN, Yksel, Trkmenistandaki Mimari Eserler, Ankara 1999.

303

SISOEV, V. M, Nahcivani Na Arakse i Drevnosti Nah. SSR, Azerbaycan Asari-Atika hbarzvestiya Azkomstarisa, 4/2 (1929), s. 87-121. -Nahievanskiy Yezd, Azerbaycan Asari-Atika hbar-zvestiya Azkomstarisa, 4/2 (1929), s. 123-215. SNMEZ, Zeki, Balangcndan 16. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara 1989. SMER, Faruk, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, Belleten, 83 (1957), s. 429-447. TOGAN, Zeki Velidi, Azerbaycan, slam Ansiklopedisi, 2 (1993), s. 91-118. TUNCER, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri-1-Seluklu Dnemi, Ankara 1986. -Anadolu Kmbetleri-3-Beylikler ve Osmanl Dnemi, Ankara 1992. USEYNOV, M. -L. BRETANSKY ve A. SALAMZADE, storia Arhitekturu Azerbaidhana, Moskova 1963. NAL, Rahmi Hseyin, Monuments Salguqides de Kemah, Anatolie Orientale, 6 (1968), s. 150-178. WILBER, Donald, The Architecture of Islamic Iran, The l Khnid Period, New York 1968. YAZAR, Turgay, Two Tombs from Nakhichevan and the Arhitect Acemi bin Ebubekr, Art Turc/Turkish Art, Genve 1996, s. 767-774. -Nahcivan Mimarisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1999. -Harabe Gilan Trbeleri (I ve II Numaral Trbe) , Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan Sanat Yazlar, (Ed. M. Denkta-Y. zbek), Kayseri 2001, s. 597-607.

304

Tarih Trk Halcl / Prof. Dr. Hamza Gndodu [s.185-195]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Orta Asyada M.. II. binlerde konfederasyonlarn olumas ile bu konfederasyonlarn ierisinde yer alan Hunlarn atalar sonraki tarihlerde Byk Hun Devletini kurarak, douda Manuryadan batda Hazar Denizine, kuzeyde Sibiryadan gneyde Hindistana kadar btn Orta Asyaya hakim olmulardr. M.. I. binde inlilerin Hyong-Nu dedikleri Hun topluluklar ierisinde Trklerin atalarnn da rol aldklar yine in kaynaklarnda belirtilmektedir. Siyasi ve etnik bakmdan daha karmak olan Hunlarn ierisinde Kzl Tiler olarak da ad geen Trklerin nemli bir ounlua sahip olduklar ve bu dnemde oluan Orta Asya kltrlerinin ierisinde yourulduklar bilinmektedir. M.. VII ve VI. yzyllarda bulunduklar blgelerden batya doru hareket eden ve Ural Dalar ile Hazar Denizinin kuzeyinden geerek Kafkaslara ve Kuzey Karadenize yerleen Hun gruplar ierisindeki baz topluluklar, M.. IV. yzylda buray ziyaret eden Herodot tarafndan doudan gelme kavimler olarak nitelendirilmitir. Bylece bu dnemde Orta Asyada oluan kltr ve sanatn tayclar olan ve tarihte skitler adyla tanmlanan bu kavimlerin, daha sonraki dnemlerde asimilasyona urayarak; deiik din, inan, felsefi dnce ve hatta farkl rklarn erevesinde siyasi faaliyetlerini srdrdkleri, ancak temelde yaama biimleri ve kltrel yaplarn kolay kolay terk etmedikleri anlalmaktadr. Hatta bu gruplarn bazlar, daha sonraki asrlarda daha da batya giderek Orta ve Dou Avrupa halklar zerindeki basklarn sertletirmilerdir. te aa yukar 30o gney ve 50o kuzey paralelleri arasnda yer alan Orta Asyann en geni blgesinde M.. I. binde yaayan ve ilerinde Trklerin ounlukta olduu kavimler, anlan tarihlerde haly kefederek ve onu daha sonralar daldklar btn blgelere tayarak nemli bir rol oynamlardr. Yz yl ncesine kadar dnyann en eski hallarnn XIV-XV. yzyllardan kalm olduklar literatrlerde yer alrken, Orta Asyann yksek yaylalarnda Hun kurganlarnda yaplan kazlarda ortaya kan yeni hallarn kefiyle dnya hal sanat tarihesi, birden bire gnmzden 2500 yl ncesine kaydrlmtr. M.. VI. yzyllardan I. yzyla kadar, btn Orta Asyay kapsayan ve Hun topluluklarnn yayld alanlarda grlen hayvan slubu, milattan sonraki topluluklarn batya hareketleriyle Dou Avrupa ve Karadenizin kuzeyindeki alanlarda da yaygnlat iin, ksaca iki ktay kapsayan anlamnda Avrasya hayvan slubu olarak tanmlanmtr. Orta Asyada bu dnemde hayvan figrlerinde kuvvetli bir sluplamann orta ya kmasyla; altn, gm, bronz gibi madenlerden ajurlama teknii ile ya da baka tekniklerde yaplm kk figrinler ve eitli objeler, hayvan heykelleri veya kabartmalar ortaya kmtr. Benzer rnekler,

305

ahap zerine ilenerek veya biim verilerek de elde edilmitir. Ayrca kee zerine uygulanm, sakin ya da mcadele eder vaziyetteki figrl kompozisyonlarn uzantlarn, dokumalar zerinde de grmek mmkndr. Bazan da deriden kesilip, eerlere aplike olarak yaptrlm hayvan ekillerinin, kuvvetli bir sluplamaya giderek, ok geni blgelere yaylm olduunu grmekteyiz. Bu ekilde sluplam ve ilerine efsane hayvanlarnn katld rneklerle zenginletirilmi, M.. V-I. yzyllar arasna tarihlenen bir hal, yakn tarihlerde ortaya km ve dnyann en eski hals olarak kabul edilmitir. Rus arkeolou C. . Rudenkonun, Kazakistann dousunda, Altay Dalarnn gneyinde Pazrk Yaylasnda ortaya kard bu hal, teknik, motif, desen, renk ve kompozisyon asndan Orta Asya kltrlerinin ortak bir rn olarak deerlendirilmektedir. Ayn zamanda arkeoloji ve sanat tarihi asndan da dnyann bugn iin bilinen bu en eski hals, hal tarihesini gnmzden 2500 yl ncesine ekmitir. Orta Asyann eitli yrelerinde daha milattan nceki asrlarda balayan mezar soygunculuu, Rudenkonun kazd bu kurgan da hedef semi ve bilinmeyen bir tarihte, bu kurgan da soyulmutur. Soygundan sonra mezar iine szan sular burada donarak, hal ile birlikte soygundan arta kalan eya ve objelerin kaskat ekilde gnmzde ulamasn salamtr. Buzlanma olmasayd belki bu kurgandaki objeler de zamanla ryecek ve halnn tarihesi konusunda ok nemli bir kanttan yoksun kalacaktk. Belki de bu konuda, baka tarihler teklif etmeye devam edecektik. Burada dikkatimizi eken nemli bir hususun, bu halnn teknik, desen, renk ve kompozisyon bakmndan olduka ileri bir devreye iaret ediyor olmasdr. Yani bu hal, basit bir ilk olmayp, alt yapsnn en az 5-6 asr ncesine dayand anlalan bir sanatn ulat en st seviyeyi gstermektedir. Benzer deerlendirmelerde bulunan bir baka Rus arkeolou Khoplinde halcln yrede iki bin ylndan beri bilindiini ve asl vatannn da Bat Trkistan olduunu ifade etmitir. Gnmzde St. Petersburg Hermitage Mzesinde bulunan bu hal, teknik olarak Trk (Grdes) dm ile dokunmutur. Gayet ince, ift bkml ynden dokunmu olan halnn 1 dm2sinde 3600 dm bulunmaktadr. Bu da bu halnn zel bir ahs iin olduka sk ve kaliteli dokunmu olduunu gstermektedir. Buna ilaveten hal zerindeki desenlerde Trk kltrne ait yansmalar n plana karken, yer yer Bat ran ve Mezopotamya kltrlerinin etkileri de grlmektedir. Kukusuz lk ve Ortaalar boyunca Dou ile Bat arasnda ok nemli bir ulam salayan pek Yolu zerinde bulunan kurganlar, bu gzergahtan gelip geen yolculardan etkilenen Orta Asya halklar tarafndan meydana getirilmitir. Hal zerinde dikkat eken motif ve ekiller, haly evreleyen be bordr ile, orta alanda grlmektedirler. En dtaki ve iteki dar bordrde, Dou toplumlarnn sanat eserlerinde oka yanstlm olan mitolojik grifon figrleri sralanmtr. Dtan ie doru ikinci bordrde havari ekilde dzenlenmi kar iei motifleri yer almken, nc bordrde ilerler ekilde svari kompozisyonlarna yer verilmitir. Bu svariler; kuyruklar dml, yeleleri ssl, balarnda tular ve olduka ssl koum takmlar bulunan atlar zerinde, vcutlarndaki dar paal akrlar, balarndaki n ak, arkas kapal balklaryla, yer yer Mezopotamya ve Sasani kltrlerine ait

306

motifleri akla getirirken, yer yer de Orta Asya Trk toplumlarnn yaama biimine ait grntler ortaya koyarlar. teki drdnc bordrde (ikinci geni bordr), ayn ynde ilerler ekilde bataklk bir araziden geen geyik dizilerine yer verilmitir. Geyiklerin Sibiryaya mahsus bir hayvan olmasnn yannda, n kol ve arka kalalar zerindeki nokta, virgl gibi ekiller, Avrasya hayvan slubunun ortak zelliklerini yanstmaktadr (Resim 1). Halnn orta alannda ileri kar iei ya da post motifleriyle doldurulmu 6x4=24 eit kare yer almaktadr. Ancak burada, benzer rnekler arasnda zemin rengiyle motif rengi arasnda deiim grlmektedir. Genel anlamda Pazrk Halsnn hakim renkleri, krmz zemin zerine beyaz, mavi ve sardan ibarettir. Olduka kaliteli ve ileri bir devreye iaret eden Pazrk Halsndan sonraki ele geen dier hal paralar arasnda uzun bir boluk bulunmaktadr. Ancak bu boluk, bu dnemde halnn yaplmad anlamna gelmez. abuk eskiyen, ypranan bir malzeme olmas dolaysyla hallarn, ok eski tarihlerden gnmze ulam olmalar da ancak bir talih ve ans iidir. Pazrk Halsn, Sir Marc Aurel Steinin 1906-1908 yllar arasnda Dou Trkistanda LouLanda bir kuyu mezarnda ve Lop-norda bir Budist mabedinde ortaya kard M.S. III ve VI. yzyllara tarihlenen hal paralar takip etmitir. Gnmzde Hindistanda Yeni Delhi ve Londra British Mzelerinde sergilenen bu paralar, teknik bakmdan pek ileri saylmayan tek argaca dml, sert ve kaba ynlerden rlm olup, yeil, mavi, krmz ve kahverengi tonlardadr. Desen olarak da hal zeminindeki ekenar drtgenler, dikey ve yatay hatlarla zikzak ekilleriyle sslenmitir. A.von le Coqun 1913 ylnda Turfan blgesinde, Koo yaknlarnda Kzlda bir tapnak odasnda ortaya kard hallar, M.S. V-VI. yzyllara tarihlenmekte ve bu dnemde buralarn hakimiyetini ellerinde tutan Gktrklerin atalarna mal edilmektedirler. Gnmzde Berlin slam Sanatlar Mzesinde sergilenen bu hal, alternatif zgler zerine tek dml olarak kaba ve sert ynden dokunmutur. Desenlerde geometrik ekillerin yannda ejder figrlerine de yer verilmitir. Grld gibi, Orta Asyaya milattan nce ve milattan sonraki dnemlerde hakim olmu btn Trk topluluklar arasnda, hal, kee ve dier dokumalarn zel bir yeri vardr. Hal, o dnemde soyluluun, zenginliin ve prestijin de bir simgesi saylm, zellikle Trk hkmdarlar, hatta Osmanl Dneminde bile halclk, zel bir anlam kazanmtr. Gemite tahtlara serilen kymetli eyalar zerine rtlen hal, Uygurlar Dneminde in hkmdarlarna gnderilen belli bal hediyelik eyalar arasnda yer almtr. eitli kaynaklarda VIII., IX. ve X. yzyllarda Uygurlarda halcln ok yaygn olduu, Maverannehir denilen Sir Derya ve Amu Derya (Seyhun-Ceyhun) Nehirleri arasndaki yerleim merkezlerinde ve Buharada, olduka kaliteli hallarn retildii bilinmektedir.

307

VIII. yzyln sonlar ile IX. yzyllar, Trklerin slam dnyas iinde siyasi ve kltrel bakmdan olduka etkili olduklar bir dnemdir. Abbasi hkmdarlarndan Harun Reid ve onun oullar Emin, Memum, Mutasm Dnemlerinde bakent Badat yaknlarnda kurulan Samerra, Trkler ve halifenin zel muhafz olan Trk askerleri iin zel bir merkez haline getirilmiti. Trklerin Yakn Douya gelmeleriyle yrede birden bire artan hareketlilik ve kltr ortam ierisinde, blgede halclk da yaygnlamt. te bu dnemden kalan baz hallar, ok kk paralar halinde, Fustatta (eski Kahire) ortaya kmtr. sveli bilim adam C. J. Lammn 1935-1936 yllarnda Fustatta yapt kazlarda ele geen paralardan biri zerinde H. 202 (M. 817-18) tarihi okunmaktadr ki bu hal bugn, Kahire Arap Mzesinde tehirde bulunmaktadr. Bunlarn kufi bordrleri, XIII. yzylda Anadoluda dokunan Seluklu hallaryla ilikili grnmekte ve dierlerine gre daha ileri bir devreye iaret etmektedir. Lammn ortaya kard Abbasi Dnemi Trk hallarndan bir ksm, sve Gteborg ve Stockholm National Mzelerine gtrlm ve orada tehir edilmektedir. Bunlardan Gteborg Mzesinde IX. yzyla tarihlenen 30,5 x 13 cm. boyutlarndaki hal; krmz, beyaz ve mavi renklerin hakim olduu, altgen ekillerin kaydrmal eksenlere gre sraland bir dzenleme gsterir. Stockholm Mzesindeki 29 x 32 cm. boyutlarndaki para hal ise krmz, yeil, deve ty sars, mavi ve beyaz renklerle geometrik bir desene gre dokunmutur. Eski Kahirede Lammn ortaya kard yzlerce hal parasndan svee gtrlenlerden sadece 29u yaymlanm, dierlerinin zellikleri henz tannmamtr. Yaymlanan hallardan yedisi XIII. yzyl Anadolu Seluklu hallaryla teknik, desen, renk ve kompozisyon zellikleri bakmndan benzerlik gsterdiinden, Anadolu Seluklu hals olarak tehis edilmitir. svee gtrlen para hallardan bazlar, Atina Benaki Koleksiyonuna gnderilmi ise de orada kaybolmutur. Bir ksm sve Stockholm Mzesinde bulunmakta, bir ksm da New York Metropolitan Mzesine gtrlmtr. Teknik olarak Trk (Grdes) dml ve ynden dokunmu olan Seluklu Dnemine ait hallarn daha ok; krmz, zeytin yeili, kahve rengi ve koyu mavi renklere sahip olduklar, ayn zamanda Abbasi Dnemi hallarndan daha ileri bir devreye iaret ettikleri dikkati ekmektedir. Olduka sert, kaba ynden dokunmu bu hallarn iinde XIV ve XV. yzyla ait olanlar da bulunmaktadr. Fustatta bulunmu olan hallardan baka Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemine ait XIII. yzyla tarihlenen olduka kaliteli ve salam dokunmu hallar da kefedilmitir. Bunlarn hepsinin Grdes dml olmas, halcln Bat Trkistanda ortaya karak eitli Trk gruplar tarafndan Anadoluya tanm olduklarn gstermektedir. 1071 ylndaki Malazgirt Zaferiyle Trk hal sanatnn Anadoluda daha dzenli bir geliim seyri olmutur.

308

Anadoluda XIII. yzylda halcln yaygnlatn, olduka kaliteli ve ihra anlamnda dokunmu hallarn bulunduunu bize, bu dnemde Anadoluyu dolam olan seyyahlar haber vermektedir. Bunlardan 1271-72 yllarnda Anadoludan geerek Pekine kadar uzun bir seyahati gerekletiren Marco Polo, Seyahatnamesinde Konya, Aksaray, Krehir, Kayseri gibi ehirleri kastederek Trkomanyada dnyann en gzel hallar dokunmaktadr demektedir. Ayrca 1330lu yllarda Anadoluyu dolaan bn Batuta da Aksarayda koyun ynyle dokunan hallarn hibir lkede ei, benzeri yoktur. Bu sebeple bu hallar Suriye, Irak, Msr, Hindistan, in ve Trk lkelerine sevk olunur diyerek, bu hallarn nemli bir pazar alannn da bulunduunu belirtmektedir. te bu dneme ait, bugn iin bilinen ve Anadolu Seluklularna balanan 18 hal mevcuttur. Bu hallardan yedisi daha nce Fustatta Lammn yapm olduu kazlarda ortaya kan para hallar arasndan tespit edilmiti. Motif, teknik ve renk zelliklerinden dolay Anadoluda kefedilen hallarla ortak zelliklere sahip olan bu paralarn, Anadoludan ihra edilen hallar olduu anlalmaktadr. hra amacyla dokunduklar iin hallarn Grdes dml, daha sk, tek veya ift bkml ynden, daha kaliteli dokunduklar, ilerinde sar deve tyne yer verildii de grlmektedir. Ayrca en belirgin zellik olarak da bunlarda zeytin yeili kullanlmtr. Dier bir grup Anadolu Seluklu hals, 1905 ylnda Alman Konsolosluunda grevli Danimarkal Loytvedin delaletiyle sveli F. R. Martin tarafndan Konya Alaaddin Camiinde bulunmutur. Bugn stanbul, Trk-slam Eserleri Mzesinde tehir edilen bu hallarn says sekizdir (Resim 2). Daha sonra Rudolph M. Riefstahl tarafndan 1930 ylnda Beyehir Erefolu Camiinde, Anadolu Seluklu Dnemine ait hal daha kefedilmitir (Resim 3). Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminden kald anlalan bu on sekiz haldan, baka Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafndan Tibet Grubu olarak adlandrlan on iki haldan hayvan figrl drt hal da Anadolu Seluklu hals olarak tehis edilmi, bylece XIII. yzyla ait hallarn says 22ye kmtr. F. R. Martin tarafndan Konya Alaaddin Camiinde bulunup stanbul Trk-slam Eserleri Mzesine gtrlen sekiz haldan yedisi camide, bir tanesi de cami avlusundaki Klarslan Trbesinde kefedilmitir. Bu hallarn tamam, bir camiye vakfedilmek amacyla byk boyutlu olarak dokunmulardr. Alaaddin Keykubat (1219-1236) Dneminde 1221de, Alaaddin Camiinin geniletilmesinden sonra, bu hallarn dokutularak camiye serildii anlalmaktadr. Desimetrekarede ortalama 729 ile 840 dm bulunan bu hallarn geni bordrlerinde, birbirine gemeli sekiz kollu yldzlardan meydana gelen kompozisyonlar yer almaktadr. Orta alanlarda sekiz kollu yldzlardan gelien eitli hat ve kartularla oluturulan e kenar drtgenler, bunlarn aralarnda veya ekil olarak ku, ylan, kartal, akrep; bitkisel ekiller, elibelindeler ve engeller yer almaktadr. Bunlarn kaydrmal eksenlere gre ve sonsuzluk prensibine uygun ekilde zemine yerletirilmi olmas da Trk hal sanatnda grlen ortak zelliklerdir. Arlarn ift bkml krmz ynden olduu, argalarn bazan tek, bazan ift bkml, dmlerin ise tamamiyle Grdes tekniinde olduu grlmektedir. Renk bakmndan da kk boya denilen doal bitkilerden elde edilen renkler kullanlmtr. Bordr ve

309

zeminlerde birbirine yakn renkler kullanlmtr. Mesela bordrde zemin sar ise motif krmz veya bunun tersi renklere yer verilmitir. Zemin renklerinde de ak-koyu maviler, desen ve zemin rengi olarak kullanlmlardr. lerinde 15 m2yi bulan hallarn da yer ald bu rnekler cami iin dokutulmu olduundan, zerlerinde figrl kompozisyonlara yer verilmemitir. 1930 ylnda Riefstahl tarafndan Beyehir Erefolu Camiinde kefedilen drt haldan XIII., birisi XV. yzyla ait bir hal olarak tehis edilmitir. zerlerindeki motifler ve teknik zellikler bakmndan Alaaddin Camiinde ele geen hallara benzeyen bu hallar bugn Konya Mevlana Mzesinde bulunmaktadrlar. XIII. yzyldaki Seluklu hallarn takiben XIV. yzylda, hayvan figrl hallar ortaya kmtr. Bunlardan yakn zamanlarda Tibette ortaya kan figrl drt halnn, sipari zerine, Anadoludan gtrlm olduklar tahmin edilmektedir. Teknik, desen, renk ve kompozisyon olarak ve ynlerin cinsi bakmndan Anadolu Seluklu hallaryla ortak zellikler gsteren bu hallar, ayn zamanda Anadoluda XIV. yzylda ortaya kacak hayvan figrl hallar grubunun erken rnekleri olarak kabul edilmektedir. Bu hallarda zeminler, Bergama hallarnda olduu gibi drt eit kare ve dikdrtgene blnerek her birinin ierisine i ie hayvan figrleri yerletirilmitir. XIV ve XV. yzylda ortaya kan hayvan figrl hallarn ayn dnem Rnesans ressamlarnn tablolarnda yanstlmas bunlarn, Batda da ok sevildiini gstermekte, zenginlerin, soylularn, asilzade ve krallarn evresi iin bir prestij kayna olduklarn ortaya koymaktadr. Bu gruptaki hayvan figrlerini yerletirili ve duru ekillerine gre drt gruba ayrarak inceleyen Prof. Dr. Kurt Erdmann ve Prof. Dr. Bekir Denize gre birinci grupta, hayvan figrleri kesin snrlar bulunmayan kareler ierisinde yer almaktadr. Konya Etnorafya Mzesinde tehir edilen Horozlu Hal, bu gruba dahil edilmektedir. kinci grupta; kk karelere blnm hal zemininde her biri iinde tek bana duran simetrik hayvan figrleri yer alr (Resim 4). Bunlarn erken tarihlilerine IX-X. yzyla ait Fustat hallar arasnda rastlanmaktadr (Resim 5). nc grup hayvan figrl hallarda zemin, iki kareye blnmtr. Karelerin iinde kaln bordrl sekizgenler ve kelerde kartulu genler bulunmaktadr. Sekizgenlerin iinde de ortadaki bir hayat aacnn iki yannda ejder figrleri, tavus kular ve dier hayvanlarla zaferi, aydnl, karanl, dman simgeleyen, birbirleriyle mcadele eden hayvan figrleri yer almaktadr. svete Marby Kyndeki bir kilisede kefedilen byle bir hal, literatre Marby Hals olarak gemitir (Resim 6). Yine Orta talyada bir kilisede bulunarak bir antikacya satlan ve Wilhelm von Bode tarafndan 1890da kefedilen Ming Hals da bu gruba girmektedir. XIII. yzyla balanan Seluklu hallarnn henz kefedilmedii bu dnemde Ming Hals, dnyann en eski hals olarak kabul edilmiti (Resim 7). Bu hal bugn, Berlin slam Sanatlar Mzesinde tehir edilmektedir.

310

st ste yerletirilmi kareler ierisinde, birbirleriyle mcadele eden ejder ve zmrd anka kuu bulunan Ming Hals, Anadoluda Beylikler Devrine mal edilmekte ve XIV. yzyla tarihlenmektedir. Halnn hakim renginin sar olmas dolaysyla bu renk, inin Ming Hanedannn kutsal rengi sayldndan halya Ming Hals denilmitir. Ancak halnn zerindeki hayvan mcadeleleri, Avrasya hayvan slubunun XIV. yzyla kadar devam ettiini gsteren nemli bir belgedir. Drdnc Grup hayvan figrl hallarda zemin, kk madalyonlara dnm ve ilerine de serbest hayvan figrleri yerletirilmitir. Bunlarn benzerlerine Fustat Hallarnda da rastlanmaktadr. Hayvan figrl hallarn Batda tannmas ounlukla, Batl ressamlarn tablolar vastasyla olmutur. Romada Sana di Pietronun Meryemin Nianlanmas adl tablosunda, Lippo Memminin Berlindeki bir tablosunda, William Larkn Lady Cary (1615) adl tablosunda, Niccolo di Buonaccorsonun Londra National Galleryde bulunan bir tablosunda, Giovanni di Paolonun 1940 tarihli bir resminde, Jaume Hugetin Barcelona Katolonya Mzesinde bulunan bir tablosunda (145556), Ambrogio Lorenzettinin Mnihte Baer koleksiyonunda bulunan bir tablosunda, Fra Angeliconun Floransadaki bir resminde, Domenico di Bartolonun Sienada bulunan resminde, Hans Memlingin Stuttgartta bulunan Barthseba adl resminde, Carlo Crivellinin resimlerinde, hayvan figrl Trk hallarnn tasvirleri yer almaktadr. Grld gibi bu durum, sadece birka ressamn deil, pek ok ressamn tablosunda yer almakta ve bunlarn Dounun zenginlii ve lks olarak grdkleri hallar, Batya tantma arzularn gndeme getirmektedir. Burada saylan ressamlardan baka daha pek ok ressam tablolarnda, fireskolarnda bu hallar kendi toplumlarna tantmlardr. Halclk geleneinin srdrld XIV ve XV. yzyl Anadolusunda Osmanllarn da bu geliim izgisinde eserler verdikleri, ancak XVI. yzyldan itibaren bu sanata yeni tip ve teknikle apayr bir biim ve ekil vermeye baladklar grlmektedir. Bu dnem hallarnn XIV. yzyln devam olarak Erken Osmanl devri hallar, XVI. yzyldaki hallar Klasik Osmanl devri hallar, daha sonraki asrlara ait olanlar da Ge Osmanl devri hallar olarak tanmlamak mmkndr. Erken Osmanl devrinde Avrupal ressamlar, Batya ihra edilen hallar tablolarnda, fresklerinde resmettikleri iin bunlar ekil, form ve desen bakmndan geometrik motifli hallar olarak tanmlanmaktadr. Grdes dml olmalar nedeniyle Trk hallar, ounlukla geometrik rneklerin ortaya kt bir kompozisyona gre dzenlenmilerdir. Bu bakmdan hal zemini daha ok kare ve dikdrtgen ekillere blnerek bunlarn ilerine de geometrik ve soyut bitki motiflerinden oluan kompozisyonlar yerletirilmitir (Resim 8). Genellikle kenarlar rgl hatlardan oluturulan kk sekizgenler ile bunlarn aralarnda baklavalarn yerletirilmesinden meydana gelen rnekler, Alman ressamlarndan Hans Holbeinin tablolarnda uygulama alan bulduundan bu hallar, literatre Holbein Hallar olarak gemitir (Resim 9). Oysa geometrik motifli Trk hallarnn I. grubunu temsil eden bu rnekleri, Holbeinden baka birok Batl ressam da resmetmitir. Batllarn resmettii hal rneklerinin Timur ve Osmanl devri minyatrlerinde de yanstlm olmas, bunlara o dnemde ne kadar nem verildiini ve evrede ne derece yaygnlam olduunu gstermektedir.

311

Geometrik motifli Trk hallarnn II. grubunu da Venedikli bir ressam olan Lorenzo Lotto, tablolarnda resmetmitir. Onun iin bu hallara da Lotto Hallar denilmektedir (Resim 10). Halbuki bu hallar Lottodan baka, pek ok Batl ressam da tablolarnda resmetmitir. Lotto hallarnn genel kompozisyon dzeni; geometrik motifli hallarn I. grubuna (Holbein) benzemekle birlikte, kk karelere ayrlm hal zemininde bitkisel rumi ve palmetlerin oluturduu bir sekizgen ve yine ayn rneklerin oluturduu ekenar drtgen ya da baklava ekillerinden meydana gelen bir kompozisyon dzeni esas alnmtr. Daha serbest ekilde ve zmlenmi bitki formlarnn (rumi, palmet) meydana getirdii bu sekizgen ve baklava ekilleri, sonsuzluk prensibine ve kaydrmal eksenlere gre, alternatif bir sralama gsterir. Bunlarn bordrlerindeki kufi yazdan bozma bitkisel form ve ekiller de karakteristik bir zellik tar. Bir bakma Uak ve evresindeki XVI. yzylda dokunmu hallarla benzerlik gsteren Lotto hallarnn kahverengi ve sar zemin zerine, eitli desenlerden meydana gelen renk anlay dikkat ekicidir. Geometrik motifli III. grup hallarda zemindeki kare ve sekizgenler byyerek i alan iki, veya drt eit kareye veya dikdrtgene ayrlmtr. Bu alanlarn her birine ayr ayr sekizgenler ve bunlarn ierisine de sekiz keli yldzlar, eitli bitki motifleri, sakin durulu veya mcadele eder vaziyetteki hayvan figrleri yerletirilmitir. Bordrlerde de ounlukla eitli iek desenleri ve kufi yaz formlar kullanlmtr. Genellikle Bergama ve yresinde dokunduu anlalan bu grubun hakim renkleri; mavi, krmz ve kahverengidir (Resim 12). IV. grup geometrik motifli hallar da III. grup hallara benzemekle birlikte, orta alanda st ste yerletirilmi bir veya iki kareyle bazan da kare veya bir sekizgenin evresinde daha kk kare ve sekizgenlerden meydana gelen bir gruplamay esas alr. Bordrlerde de iyice ematikletirilmi iek ve kufi yaz rneklerine yer verilmitir. XVI ve XVII. yzyllarda Bat Anadoluda bata Uak olmak zere, Afyon, Ktahya ve Manisa evrelerinde genel adyla Uak hallar denilen bir hal grubu ortaya kmtr. Osmanl Saraynda izilen bitkisel motiflere uygun ekilde, devrin kuma, ini, tezhib, kalem ii ve benzeri sslemelerinde grlen desenleri andran ve madalyon dzenini esas alan motifler ile ssl hal rnekleri, bu grup hallar ierisinde yaygnlamaya balamtr. Manisann Osmanl ehzadelerinin yetitii bir ehir olmas dolaysyla Sarayca desteklenmi baz faaliyetlerin bu grubun ortaya kmasnda etkili olduu anlalmaktadr. Sipari yoluyla Manisa ve Uak evrelerinde yaygnlaan bu hallarda madalyon eklinin kullanlm olmas, mparatorluun gelimesi nedeniyle randan, Tebrizden gelen ya da Osmanl tabiyetine geen gruplarca, bu dokumalarn evrede yaygnlatrld anlalmaktadr. Tamamen Grdes dml olarak dokunmu bu hallarda, madalyonlar zamanla paralanarak yldz motifleri ekline dntnden, bunlara ksaca Madalyonlu veya Yldzl Uak hallar da denilmektedir (Resim 13). Madalyon veya yldz motifli Uak hallarnda zemin dolgusu, Osmanl Saray Nakkahanelerinde izilen; kvrk dallar, rumiler, grift bitki formlar, bahar iekleri ile lale, gl, karanfil, hatayi, pen, in bulutlar ve gonca motiflerinden meydana gelmektedir. Bordrlerde ise yer yer rgl kufiler, bulut

312

motifleri veya ortalarndan balanm fiyonglarla atal rumilerin oluturduu palmet ve iek desenleri bulunmaktadr. Renkleri itibaryla genellikle mavi, krmz ve bunlarn ak koyu tonlar kullanlmtr. Uak hallar arasnda sipari zerine byk boyutlu olanlarn yannda, halkn ihtiyacna gre dokunmu, kk boy rneklere de rastlanmaktadr. Uak hallarnn daha sonraki dnemlerinde de benzer rnekler, daha fazla ematize edilerek dokunmulardr. Bunlarn yannda XVII. yzyldan itibaren Post motifli veya Beyaz zeminli bir gruba da nclk eden hallar, daha ok Konya ve Afyon yrelerinde karmza kmaktadr (Resim 14). Genellikle beyaz zemin zerinde yzlm hayvan postlarn hatrlatan ekillerin iinde, benek benek ilenmi krmz ve mor desenlere yer verilmitir. Zaman zaman benein yanyana gelmesi ve pars motiflerini ya da dudak motiflerini andran ekillerin ikisinin karlkl gelmesiyle oluturulan kaplan veya zebra izgilerine benzeyen ekiller intemani grubun vazgeilmez rnekleri olmutur. XV-XVI. yzylda karmza kan Uak grubunun bir dier temsilcisi de Ejderli hallardr. Ekenar drtgenlere blnm hal zemininde, bulut motifleri yaygnlk kazanr. Bordrler genileyerek bunlarn ilerine yine iri in bulutlar ya da in bulutlarn andran ortasndan dml fiyong ekilleri ilenmitir. XVII. yzyl balarnda zmir, Uak ve Konya yrelerinde ortaya kan bir grup hal da Kulu hallar olarak tannmaktadr. Aslnda ku figryle ilgisi olmayan bu zemin motiflerinde, ular yan yana gelmi iri yaprak ekilleri bir kua benzetildiinden, bu isimle anlmtr. Yapraklarn ular birbirleriyle birletirilerek kendi aralarnda drtl gruplar oluturan ve alternatif, sonsuzluk grnts meydana getiren bu grubun bordrlerinde, eitli iek motifleriyle in bulutlar da yaygnlk gsterir (Resim 15). Bergama hallar diye tannan bir grup hal XVII. ve XIX. yzyllar arasnda Bat Anadoluda Bergama, Yuntda, Kozak ve Ayvack yrelerinde yaygnlk kazanr. Ge Bergama Hallar diye bilinen ve nc ya da drdnc grup geometrik motifli hallarda olduu gibi bunlarn ilerinde de iki, ya da drt sekizgen bulunmakta veya ortadaki bir sekizgenin alt ve st ksmlarnda daha kk ikier madalyonla geometrik ekillerde gruplamalar olumaktadr (Resim 16). Madalyon ilerinde ya da madalyonu oluturan ekiller arasnda ejder, ku, hayat aac ve benzeri motiflere yer verilmitir. Bordrlerde ise in bulutu ve ematik iek motiflerinin yer ald bu rneklerin renkleri, koyu mavi, krmz ve sar olup, bordr ve konturlarda da siyah kullanlmtr. XVI-XVIII. yzyllarda Anadolunun deiik yrelerinde organize olmam ekilde yaayan Yrklerin slahiye, Anamas Yaylalar ve Teke Yresinde dokunmu ilgin hal rnekleri grlmektedir. Tam olarak hangi airet veya ger grubu tarafndan dokunduu bilinmeyen bu hallarn iinde, yer yer ilgin rneklere de rastlanmaktadr. Daha genel bir ifade ile Anadolu hals diye tanmlanan bu rneklerin iinde, byk boyutlular fazla yer tutmaz. Konar ger halkn gnlk kullanm iin dokunan bu hallarda, tyler uzunca kesildiinden, daha dayankl, daha scak ve uzun havl hallar olarak dikkati ekerler.

313

Trk hal tarihi asndan yer yer dzenli gruplar halinde karmza kan bu hallardan baka Anadolunun, hatta Avrupann birok yresinde, o blgenin adyla anlan ve o yreye mahsus baz zellikleri de ieren hal rnekleri bulunmaktadr. Bunlardan adndan sz edilebilecek derecede nemli olanlar arasnda bazlarna deinmekte yarar vardr. Anadolu dnda Macaristanda Transilvanyada dokunan hallar, Erdel hallar diye de anlmaktadr. Ayrca Bat Anadoluda Kulada dokunan ve ayn isimle anlan hallar ile Grdes hallar da Osmanl Saray hallarnn bir uzants olarak dikkati ekerler. XVIII. ve XIX. yzyllarda Manisa yresine hakim olan ayanlardan Karaosmanoullarna ait Grdes hallar, Krehir ve evresinde dokunan Sinekli Krehir, Mucur hallar, Smirna hallar, Konya Ladik, Konya Karapnar, Aksaray Tapnar ve Milas hallar da zerlerindeki desen ve kompozisyon bakmndan farkl ve yreye zg rneklerle dokunmu hallardr. Ayrca Kayseri, Yahyal, Sivas, Antalya Demealt, Isparta, Fethiye, Ezine ve Kars yresi hallar da kendi ilerinde tipik zellikler tayan rnekleri ile dikkat ekerler. Osmanl Saray Hallar: Bu grup hallar, Trk hal sanatnn nemli bir kolunu tekil eder. XVI. yzylda halnn gelir getirici nemli bir ticari eya haline gelmesiyle Osmanl Saraynda bu konuda almalar balatlm, Sarayda kurulan atlyelerde hal dokunmaya balanmtr. Saray Nakkahanesinde oluturulan desenlere gre, yeni bir teknik olan ran (Sine) dm ile dokunan bu grup hallar Sarayn ihtiyacn karlamak zere, ya da ziyarete gelen Batl eli ve devlet adamlarna hediye amacyla dokunmulardr. ran dmnn daha ince ve bir argaca dmlenerek dier argacn arkasn dolaan ipliklerin ularnn serbeste ne salverilmesiyle bu dnemde, Osmanl Saraynda kadife gibi ok ince hallar retilmitir. Bu tekniin tercih edilmesinin sebebi, ok ince, sk dml, zarif, dokunurken dmlerin saa ve sola ekilmesiyle iki yana oluturulan kadife gibi meyilli ve yumuak, ayn zamanda ok ince desenlerin ilenmesine msait bir dokuma eklinin ortaya kmasndan dolaydr. Ancak bu hallar Trk grdes dmyle dokunmu hallar kadar salam ve dayankl deildirler. Osmanl Saray halclnn ortaya kyla ilgili olarak iki alternatif zerinde durulmaktadr. Bunlardan biri Msrn 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim tarafndan Osmanl Devletine katlmasyla ilgili grtr. Kahirede ok ince bklm yn veya ipekten Osmanl Sarayndan gnderilen ve Saray nakkahanelerinde izilmi haner yapraklar, palmetler, rumiler, laleler, gller, karanfiller, bahar dallar gibi zengin bitkisel kompozisyonlara gre eitli boyutlarda hallar dokunmutur. Belki bir eyrek asr kadar bu durum byle devam etmi, ancak sonradan tamamyla stanbulda Sarayda veya Bursada kurulan atlyelerde, ayn ekilde Osmanl Saray hallar dokutulmaya devam edilmitir. Sultan III. Murat zamannda 1585 ylnda bir fermanla, Msrdan on bir hal ustasnn, beraberindeki yn malzemeyle stanbula arlmas, bu dnemde Saray atlyelerinin ve Bursa tezgahlarnn faaliyette olduunu gstermektedir. Osmanl Saray hallarnn ar ve argalarnda ipein kullanlmasyla motif anlaynda da bir deiiklik olmutur. Hal zeminine hakim olmaya

314

balayan madalyon fikrinin, randa Tebriz yresinde dokunan hallardaki ana motif olmas dolaysyla, bu hallarn etkilendii alternatif ikinci evre olarak ran gsterilmektedir. Ancak Saray hallarndaki madalyonlar Tebriz hallarndaki gibi ana motif deil, tamamyla Trk kompozisyon ve iek desenli zeminin zerinde daha kk llerde, tali motif veya unsur olarak grlen bir madalyon eklidir (Resim 17). Osmanl Saray halcl, XVIII. yzyla kadar nemini srdrmse de bu tarihten itibaren bozulmalarn balamas ile, ayn desen ve kompozisyon zelliklerinin Konya ve Uak yrelerinde de devam ettirildii grlmektedir. Ancak Saray hallarnn byk bir ksm Sarayda tketildii iin bunlardan gnmze az rnek gelebilmitir. XIX. yzyl balarnda Osmanl Saray hallarnn niteliini kaybetmesi ve desenlerinin de giderek ematik bir hal almasyla bu sanat srdrmek iin yeni yollar aranmtr. 1844te Sultan Abdlmecid tarafndan yeni yaptrlan Avrupa usul saraylar iin hal dokutmak zere Herekede alan kuma tezgahlar, 1891 ylnda II. Abdlhamid tarafndan ilave edilen tezgahlarla geniletilmi ve buralarda kaliteli hallarn dokutulmasna devam edilmitir. Gnmzde Smerbankn kontrolnde olan bu tesisler Trk dm tekniiyle kaliteli hallarn retimini srdrmektedir. Bu ksa tarihede arlkl olarak deindiimiz Anadolu halcl dnda Trklerin yayld blgelerde, kaynan Trkistandan alan Trk (grdes) dm ile, hal dokumacl devam etmektedir. Azerbaycanda, Orta Asyann deiik blgelerinde, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Afganistanda yre adlaryla dokunan hallar da, tarihi Trk halclnn, VIII. yzyldan gnmze kadar dzenli biimde srdrldn gstermektedir (Resim 18, 19). eitli kaynaklar, Buharada, Aral Gl evresinde VIII. yzyldan X. yzyla kadar kaliteli hallarn dokunduunu bildirmektedir. Uygurlar Dneminde IX. yzyldan XIII. yzyla kadar Dou Trkistanda kaliteli hallar dokunmutur. Bugn buralarda Kazaklar, Tacikler, Yomud Trkmenleri, Afgan ve zbek Trkleri tarafndan dokunan hallar ile Semerkand hallar, dnyaca tannmaktadrlar. Seccadeler: Boyutlar bakmndan daha kk lde dokunan hallar olup, zerinde secde edilmesi (namaz klnmas) dolaysyla bunlara seccade denilmitir. Ya da baz blgelerimizde seccadelere namazla da denmektedir. Seccadelerin namaz boyutuna uygun olarak dzenlenmi, sra sra ve saf dzenine gre ekil verilmi olanlarna da saf seccade denilmektedir. Bunlarn zerlerinde saf srasn belirten mihrap nileri ile bunlar birbirinden ayran kemer ve stunlara yer verilmitir. Ayrca kemerlerin ortasndan sarkan kandil motifleri ve ayak konulacak yerlerde de ematik naln ve ibrik motifleriyle seccadeler, zengin bir kltr yanstrlar. Bazen stte ve iki yanda snrlayc olan kemerlerin ortasndan sarkan kandillerde, kemer ekillerinde farkllklar, ematik rnekler ortaya kar. Bunlarn deimesi, blge zelliklerine bal kaldndan, seccadelerin dokunma yerlerinin

315

anlalmasnda belirleyici olur. Bu ekillere gre de Anadoludaki seccadelerin nerelerde dokunmu olduklar tahmin edilebilir. slamiyetten nceki dnemlere ait, zerinde namaz klmak amacyla dokunmu herhangi bir seccade rnei yoktur. Ancak halcln yannda, zerinde namaz klmak iin temiz ve yumuak bir zemin elde etmek amacyla IX-X. yzyllarda seccadenin kullanlmaya balad anlalmaktaysa da bunlardan gnmze ulam en eski rnekler XV. yzyldan kalmtr. stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesinde bulunan bir XV. yzyl seccadesi, dier Seluklu Dnemi hallarndaki sekiz keli yldzlar ve kufi bordrleri hatrlatan ss unsurlaryla dikkat eker. Bazlar iki, bazlar be mihrap nii ile ya da daha ok mihrap nii ile ekillenen saf seccadelerin niini oluturan bordrler, alt kenarda ieri doru kvrlmlardr. Bu bordrleri, bazen ok ince bir izgi halinde, bazen bir stun dzeninde, bazen de ift hatl olarak grmek mmkndr. Renklerin koyu mavi zemin zerine iki sra halinde sekizer mihrap niinden ibaret olan rnekte, mihrap evreleri krmz eritli, kenarlar ise mor renktedir. Mor rengin XV. yzyldan nce kullanlmad bilinmektedir (Resim 20). Seccadelerin de hallar gibi yresel zellik gsterenleri XVI. yzyl sonundan itibaren ortaya kmaya balamtr. Bunlarn iinde en tannm olanlar Grdes seccadeleridir. XVII. yzyln sonlarna doru kvrak hatlarla izilmi mihrap nili rneklerin iki tarafnda, stun eklinde snrlayc faktr bulunur. Marpulu Grdes seccadeleri olarak bilinen bu rneklerde zemin daima tek renk olup, bunlarn iinde lacivert zeminliler daha fazla tercih edilmektedir (Resim 21). Beyaz zeminli Grdes rneklerine az rastlanmakla birlikte, krmz, yeil ve mavi rnekler ounluktadr. Beyaz zeminli olanlara yrede, Kz Grdes denilmektedir (Resim 22). Kula Seccadeleri de daha sade mihrapl ve mat renklidirler. nce eritlerden oluan bordrlerin yannda, ilerinde sra sra ieklerin bulunduu ve bu grn ile mezarlar andrdklar iin adna, Mezarlkl Kula denilen, geni bordrl rnekler vardr. Ayrca ilerinde mavi, krmz ve sar renklerle sk dokunmu rneklere de rastlanmaktadr. Blgesel seccade rneklerinden bir grup da Ldikte dokunmu olanlardr. Bu seccadelerde renklerle, mihrabn alt ve st ksmlarnda sralanan uzun bir sap halindeki iek ve aa motifleri dikkat ekicidir. Bu grubun ge rnekleri arasnda mihrap nileri merdivenli olanlara da rastlanmaktadr. Genellikle krmz, mavi ve sar renklerin hakim olduu Ldik seccadeleri, Konya yresinde dokunarak zel bir grup olutururlar. Boluklarda kandil ve ibrik motiflerinin yer ald semboller, inanc, safiyeti, aydnl ve temizlii simgelemektedirler. Krehir ve buna bal olarak da Mucurda dokunmu seccadeler XVIII ve XIX. yzylda yaygnlk kazanrlar. i izgili mihraplar, marpulu rnekleri ve iki- eit krmz, yeil, krem renkleriyle dikkat eken bu seccadelerin, daha sonralar eitli rnekleri de ortaya karak ekil, biim ve desenleri de zenginlik kazanmtr.

316

Milas Seccadeleri ile Grdes seccadeleri, ekil ve form bakmndan Bergama geleneini birlikte srdrrler. Zeminin koyu krmz, bordrlerin sar ve yeil renklerden oluan rnekleri yaygndr. Mihrap nilerinin st ksmnda da baklava motiflerine rastlanr. Halclkta olduu gibi, Osmanl Saray Seccadeleri de, XVI. yzylda ortaya kmaya balamtr. Bunlar ekil, form, kalite, renk ve desen bakmndan yksek bir nitelik ortaya koyarlar. Bunlarn da ilk rneklerinin stanbuldan gnderilen dzen ve ekillere gre Kahirede dokunmu olabilecekleri, E. Knhel, M. S. Dimand, K. Erdmann ve O. Aslanapa tarafndan ifade edilmektedir. XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra Sarayda ve Bursa atlyelerinde de dokunmu olan rneklerin, teknik bakmdan farkl olmalar dikkat ekicidir. Ar ve argalar ipekten olan bu seccadelerin, pamuktan dokunmu olanlar, ounlukla mavi renktedirler. Osmanl Saray Seccadeleri iinde en dikkat ekeni Berlin Mzesinde bulunan 1610 tarihli bir seccadedir. stanbul seccadesi olarak tannan bu rnek I. Ahmed (1603-1617) Dneminde dokunmutur. Sultan I. Ahmedin Seccadesi olarak bilinen bir rnek de 1617de al yaplan Sultanahmed Camiinin hnkar mahfeline konulmak zere dokunmu olmalyd. Topkap Saray Mzesinde bulunan bu rnek, fstk yeili mihrap nii ortasnda, koyu krmz, sivri, oval bir madalyon dolguya sahiptir. Firuze renkli kvrk dal ve rumilerden meydana gelen ke dolgular, krem rengindedir. Osmanl Saray seccadelerinin Trk-slam Eserleri Mzesinde de eitli rnekleri bulunmaktadr. Bunlardan Kbe motifli olannda mihrap nii kemer ve ikisi bordrle kesilmi kemer iine, Kbe motifi yerletirilmitir. Mihrap nilerinin ortasndan kandiller sarkar. Ayrca yldzlar, stun balklar gibi ksmlarda, gm srmalarn kullanlm olmas da dikkat eker. XVIII. yzyln sonundan itibaren Osmanl Saray seccadelerinde de bozulma grlr. Bunlarn yerine Anadolunun deiik yrelerinde ortaya kan seccadeler bu boluu doldurmaktadr. Balangcndan gnmze kadar dml dokumalar diye bilinen hal ve seccadeler Trk tarihi ile birlikte bir paralelizm gsterir. Siyasi ve ekonomik bakmlardan ykselme ve deer kazanma dnemlerinde, bu sanatn da kalitece ykselme gsterdii dikkat ekmektedir. Batllar bu sanat dounun lks olarak grm ve tantmlardr. Parlak canl renkleri, kuvvetli desenleriyle dnem dnem farkllk gsterse de Anadolu halclnda dzenli ve giderek zenginleen bir renk ve kompozisyon anlay daima hakim olmutur. AKPINAR, C., Anadolu Demealt Hallar, Antik Dekor, S. 41, 1997, s. 142-148. ALDOAN, A., Demealt Hallar, Sanat Dnyamz, Y. 12, S. 35, 1986, s. 29-32. ALYEVA, K., Azerbaijan Carpet, Bak 1985. ALYEVA, K., Nahevaskiye Kovri (Nahcivan Hallar), Bak 1988.

317

ARIK, R., Manzaral Hallar, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. V., Ankara 1983, s. 23-30. ASLANAPA, O., Osmanl Saray Hallar Meselesi, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi (Ankara, 19-24 Ekim 1959), Ankara 1962, s. 28-32. ASLANAPA, O., Trk Hal Sanatnda Yeni Gelimeler, Sanatsal Mozaik, Y. 2, S. 19, Mart 1997, s. 54-57. ASLANAPA, O., Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, Ar, Y. 1, S. 2, Austos 1997, s. 10-17. ASLANAPA, O., Turksh Art and Architecture, London 1971, New York 1972. ASLANAPA, O., Trk Hal Sanat, stanbul 1972. ASLANAPA, O., Trk Hal Sanatnn Bin Yl, stanbul 1987. ASLANAPA, O.-DURUL, Y., Seluklu Hallar, stanbul 1973. ATALAY, B., Trk Halcl ve Uak Hallar, Ankara 1967. AYTA, S., Yacbedir Yrk Hallar, Sanatsal Mozaik, S. 4, Aralk 1995, s. 52-58. BARITA, H. ., Karaman Takale Hallarndan rnekler, Erdem (Hal zel Says-I), C. 10, S. 28, Ekim 1999, s. 43-48. BATAR, F., Ottoman Turksh Carpets, Budapest 1994. BAYRAKTAROLU, S., anakkale Hallar, Vakflar Dergisi, S. XIX, Ankara 1985, s. 237-260. BAYRAKTAROLU, S., Sivas Hallar, Kltr ve Sanat, Y. 2, S. 6, Haziran 1990, s. 25-28. BLGN, ., XIX. Yzyl Seccadeleri, Sanat Dnyamz, Y. 6, S. 17, Eyll 1979, s. 18-22. BODUR, F., Karapnar Halcl, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 73-81. DENZ, B., Aksaray Hallar, Sanatsal Mozaik, Y. 1, S. 11, Temmuz 1996, s. 33-46. DENZ, B., Arsama Hallar, Lle, S. 5, Aralk 1987, s. 9-15. DENZ, B., Krehir Hallar, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, S. III, zmir 1984, s. 25-81. DENZ, B., Mucur Hallar, Bilim Birlik Baar, Y. 12, S. 48; 1987, s. 20-24. DENZ, B., Tapnar Hallar, Sanat Dnyamz, Y. 9, S. 25, 1982, s. 18-22.

318

DENZ, B., Trk Dnyasnda Hal ve Dz Dokuma Yayglar, Ankara 2000. DYARBEKRL, N., Pazrk Hals, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 1-8. DYARBEKRL, N., Hun Sanat, stanbul 1972. DYARBEKRL, N.-HNNER, R., Early Turksh Rugs Four Rugs in Aksaray, Hal, 39/1986. pp. 28-31. DOVODOV, N., Carpets and Carpet Product of Trkmenistan, Ashgabat 1983. ERDMANN, K., Der Trkisch Teppiche des 15. Jahrhunderts, stanbul (t. Siz). ERGENE, C., Trk Saray Hallar, Kltr ve Sanat, Y. 4, S. 13, Mart 1992, s. 26-27. GNDODU, H., Erzurumdan Bir Grup Dokuma, I. Milletleraras Trk Hal Sanat Kongresine (7-14 Ekim stanbul) Sunulan Bildiri (Baslmam). GNGR, H., Trk Hallar-I, stanbul 1984. HALICI, F., Ladik Seccadeleri, Antika, S. 2, Mays 1985, s. 6-9. KARAHAN, R., Van Kilimleri, Kltr ve Sanat, Aralk 1996, s. 44-46. KARAMAARALI, B., Bir Konya Hals Hakknda, Ar, Y. 1, S. 1, Mart 1997, s. 112-117. KAYIPMAZ, F., Ispartada Halclk, Kltr ve Sanat, S. 22, Haziran 1999, s. 34-37. KERMOV, L., Azerbaydjan Kover, C. 1, Bak-Leningrad 1961. KIRZIOLU (GRGNAY), N., Kars Ardahan evresinde Tarih Yazl Hal ve Kilimlerden rnekler, Kltr ve Sanat, Y. 2, S. 8, Aralk 1990, s. 23-25. KKERMAN, ., Anadolunun Geleneksel Hal ve Dokuma Sanat inde Hereke Fabrikas Saraydan Herekeye Giden Yol, stanbul 1987. KHNEL, E., Die Entwicklung Des Orienttepichs, Die Kunstwelt, III, 1914, pp. 441-460. KHNEL, E., Die Ewkaf-Museum in Konstantinopol, Zeitschrift fr Bildende Kunst, LVIII, 1924, pp. 41-50. MARGULAN, A., Kazhskoye Narodnoc Prikladnoe skusstvo (Kazak El Sanatlar), C. 1, Almat 1986, C. 2, Almat 1987. MARTN, F. R., A History of Oriental Carpets Before 1800, London 1908.

319

MAY, F. T. D., Ghrdes Prayer Rugs, Bullington Magazine, XXXIX, 1921, pp. 54 vd. MOSKHOVA, V. G., Carpets of the People of Central Asia, of the Late XIX and XX. Centuries, George W. OBannon 1996. ONUK, T. -VD., el El Sanatlar, Ankara 1998. NEY, G., Trk Halsnn Serveni, Ar, Y. 1, S. 1, Mart 1997, s. 50-54. NGE, Y., Eer rtl Olarak Dokunmu Konya Hallar, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1994, s. 63-72. ZTRK, -AYDIN, ., Trk Halclnn Tarihsel Geliimi ve Grdes Hallar, Trkiyemiz, S. 72, Mays 1994, s. 26-30. ZTRK, Y., Balkesir-Sndrg Yresi Yacbedir Hallar, Ankara 1992. RASM EFEND, Azerbaycan Hallar, Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, S. 5, Erzurum 1971, s. 143-162. RCE, T. T., Ancient Arts of Central Asia, London 1965. REFSTAHL, R. M., Primitive Rugs of the Konya Type in the Mosque of Beyshehir, The Art Bulletin, XIII, 1931, s. 176-201. ROBNSON, V. J., Eastern Carpets, London 1982. SAMUK, G., Uak Hallarnn Dn Bugn, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 107-133. SARRE, F.-FALKENBERG, T., Ein Frhes Knupfteppichfragment Aus Chinesisch Turkestan, Berliner Musen, LXII, 1921, s. 21 v. d. SEYRC, M., Antalya Yresinde Dokunan Yrk Seccadeleri, Milli Kltr, S. 65, Haziran 1989, s. 24-27. SEYRC, M., En Eski Demealt Hallarndan Alt rnek, Milli Kltr, S. 62, Eyll 1988, s. 1822. SNMEZ, Z., Bat Anadolu Halclnn 19. Yzyldaki Durumu zerine, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, 1984, s. 95-106. STEN, A., Ancient Khotan, Oxford 1907.

320

SMER, F., Anadoluda Trk Halclna Dair En Eski Tarihi Kaytlar, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 44-54. TAEYEVA, R., Azerbaycan Halalar, Bak 1983. TEKE, E. F., Pazrk, Altaylardan Bir Halnn yks, Ankara 1993. VEGH, J.-LAYER, C., Tapis Turcs, Prevenant des Eglises et Collections des Transilvanie, Paris 1925. YETKN, ., Osmanl Saray Hallarndan Yeni rnekler, Sanat Tarihi Yll, VII, stanbul 1977, s. 143-165. YETKN, ., Trk Hal Sanat, Ankara 1973, Ankara 1991. YRK, ., anakkale-Ayvack Yresi Hallar zerine Bir Aratrma, Kltr ve Sanat, Y. 2, S. 8, Aralk 1990, s. 70-75.

321

Klsik Tebriz Minyatrleri (XIII-XIV. Yzyllar) / Dr. Dildar Atmaca irzad [s.196-200]
Azerbaycan Devlet limler Akademisi / Azerbaycan On nc yzyln sonu, on drdnc yzyln balarnda, Tebriz Minyatr Okulunun

kurulduu bilinmektedir. Ele aldmz bu dnem Yakn Douda, Azerbaycann lhanler Devleti (1256-1357) dnemidir. O dnemde Azerbaycan Mool mparatorluunun bir paras idi. lhan Gazan Han Dneminde (1295-1304) lhanllar Devleti glenerek bamszlna kavumu ve slam dinini kabul etmitir. 13. yzylda Mool igali ile, in ve Yakn Dou bir tek idari ynetim altnda birlemiti. Yakn Dounun tm hayat tarz ve kltr inin etkisi altnda idi. Bylece bu etkileim resim sanatna da yansmt. Ancak, zerinde durulmas gereken bir nokta da resim yapmaya dinin getirdii farkl boyutlardr. Azerbaycan minyatr sanat, Yakn ve Orta Dou halklarnn, sanat tarihinde en ilgi eken safhalarndan birini oluturur. Deeri asndan kitap sslemesinde kullanlan minyatr sanatnn oluumunda klasik ark iir sanatnn etkisi byk olmutur. Antik mitolojinin Eski Yunan sanatna etkisi olduu gibi, klasik ark iirinin de slm ark minyatr sanatnn olumasna mhim etkisi olmutur. ada sanat tarihi ilminin elde ettii sonuca gre Azerbaycan minyatr sanat Mslman douda gelimi ve tayc rol olmutur. Yakn ve Orta arkta minyatr sanatnn en eski numunelerinden saylan bir ok eser Azerbaycann ehirlerinden Hoyda, Margada, Tebrizde yaplmtr. Bu sanatn bu blgede ortaya k ve yaygnlamas tesadf deildi. XIII. asrn sonu XIV. asrn balangcnda lhanl Devletinin merkez ehri (bakenti) olan Marga ve Tebriz dounun en nemli kltr merkezlerindendi. XIV. asrn ba Tebriz evresinde yerleen iki byk ehri Gazaniyye ve Reidiyyede ilim ve tahsil ocaklar, kurulular, byk ktphanesi, sanat atlyeleri bulunmaktayd. Bu ktphanelerde farkl lkelerden gelmi ressamlar ve hattat ustalar alrd. Bu sanatlar dounun byk lim ve airlerinin eserlerini, Reideddinin Cami et-tavarih eserinin mkemmel elyazma nshalarn hazrlyorlard. Ayn zamanda onlarn minyatrlerle sslemesini yapyorlard. Azerbaycan minyatr sanatnn belli olan en eski numunelerinden Varka ve Gla (XIII. asr.), Menafi el-hayvan (1298), Cami et-tavarih (1308, 1314, 1318) elyazmalarnn minyatrleri douda yeni bir okulun olumasn balatyordu. Hlakiler devrinde randa ve Azerbaycanda Hlag hkm srm lhanllarn saraynda alan Uzak Doudan davet edilmi sanatlarn bir ksm inliler olmutur.

322

D. Denikeye gre Moollarla birlikte in kltrnn esasn oluturan birok inli sanat, lim ve ressam rana gelmitir. Avrupa alimlerinin bir ksm E. Dits, E. Khnel ve dierleri hakl olarak bu sanatlarn mill kklerine gre inli deil, Uygur olduklarn savunuyorlard. Bu fikrin doru olduunu tarihi belgeler de destekliyor. Raideddinin Vakfnamesinde Tebriz saray atlyesinde alan ressam ve sanatlarn isim listesi bulunmaktadr (Dumlun Buga, Tom Timu, Ayas, Altun Buga, Tagay Timur ve dierleri). Gsterilen 20 isimden hi birisinin inli ad tamamas, tam tersi Doudan getirtilmi bu ahslarn Trk-Uygur kkenli ustalar olduklarn ispat ediyordu. Uygur sanatnn ileri derecede gelimesinde, Uygur sanatlarnn Yakn ve Orta Douda byk hret kazandklarna dair delil oktur. Le Kokun Turfanda bulduu resimler Uygur kkenli ressamlarn dnyann en mehur portreci ressamlar olduklarn ispatlamaktadr. Uygur ustalarnn inde, Hindistanda, Orta Asya ve randa mabet yapmas ve onlar duvar resimleri ile sslemesi IX-XI asrlarda Uygur sanatnn etkisinin kuvvetli olduunu ve bir sanat okulunun olumasna arac olduklarnn delilleridir. Uygur ressamlarnn Orta ark, ran ve Azerbaycanda tasviri sanatn gelimesinde, in-Uygur sanatnn ananelerinin yaygnlamasnda nemli rol olmutur. Tebriz okulunun erken alarda minyatr sanatna yansm in-Uygur etkisi, bu devirde Maraa ve Tebrizde alan Uygur ressamlarnn sanat faaliyetlerinde de etkili olmutur. Tebriz minyatr okulunun erken alarnda, bu okulun kendi slubunun olumasnda o devirde kaleme alnan tm elyazmalarn rol byk olmutur. Menafi el-hayvan ve Cami et-tavarih nshalarn ssleyen minyatr resimlerde slubun oluum ekli belli olmaktadr. slub hususiyetlerine gre bir ressam eliyle yaplm minyatrlerde, hayvan figrleri ok canl ve gereki tasvir edilmektedir. Resimde arka plan oluturan sade bir manzara, aalar dekoratif anlam tamaktadrlar. kinci grup minyatrlerde Zmrd Anka kuu, aa budaklarnda, dallarnda oturmu saksaanlar, kartal ve dier hayvan tasvirleri slub hususiyetleri bakmndan birinciden tamamen farkl bir yn tamaktadr. Bu minyatr resimler in resim sanatnn kuvvetli etkisi altndadr. Uzun ve inat araylar isteyen bu problemlerin halli Tebriz ressamlar Cami et-tavarih elyazmasnn minyatrlerinde olur. Gazan Hann ve onun veziri, mehur lim ve devlet adam Reideddin zamannda Tebrizde kitap sanat yksek gelime noktasna varmtr. Tebrizin enbi-Gazan adn tayan blgesinde yerleen Beytl-Ktb (Kitab evi) ve Beytl ganun (Kanun evi) adl iki devlet ktphanesinden ayr Reidiyyede Reideddinin kendi ktphanesi vard. Reideddinin ktphanesinde dounun farkl lkelerinden davet edilmi kitap hattatlar, ressamlar, minyatr ustalar almaktayd. Onlar Reideddinin Cami et-tavarih (1, 2, 3) eserinin elyazma nshasn hazrlayp, minyatrlerle ssleyip, onlar farkl ark lkelerine datyorlard.

323

Reideddin, Kendi atlyesinde yazlm ve sslenmi olan Cami et-tavarih ve dier eserlerin yabanc hattatlar ve ressamlar tarafndan kopyalanmasna olumlu bakyordu. Reideddinin yaad dnemde hazrlayp ark lkelerine gnderilen Cami et-tavarih adl eserinin elyazma nshalarndan nemlidir. 1307-1314 yllarnda iki tarihi nsha Edinburg niversitesinin Ktphanesinde ve Londrada Kral Asya Birliinde muhafaza ediliyordu. nc nshas ilk defa Aa olu tarafndan tetkik olunmu 1318 tarihli stanbul nshasdr. Cami et-tavarih elyazmalarnn farkl ressamlar tarafndan yaplm resimleri Azerbaycan minyatr sanatnn geliiminde nemli bir yer almaktadr. Hint Dalar, Tibet Dalar, Buddann Aac konulu resimler Tebriz ressamlarnn tabiat manzaralarna olan tutkusunu sergilemektedir. ark minyatr sanatnda ok nadir rastlanan bamsz manzara tarzn oluturan bu eserlerin kompozisyon kuruluu ortam dekoratif (da ve aalar) gereki tasvirlerle sunulmaktadr. Tebriz ressamlar tabiat manzaralarnda, akan ay, gl gibi doa tasvirlerini farkl dekoratif tarzda izgileriyle kullanmaktaydlar. Bu bakmdan Suvarilerin aydan geii (stanbul Topkap Mzesi) ve Nuh ile Ailesi Gemide (Londra, Kral Asya Birlii) adn tayan minyatrlerinde deniz tasviri nemli ve ok orijinal dekoratif tarzda sunulmutur. 1318 ylnda Reideddin Olcaytu Hann zehirlenip ldrlmesi suundan haksz yere idam edildi. Onun Rubi Reidiye adl ktphanesini ve atlyesini yktlar. Bu olay Tebrizde kitap sanat (hattatlk) geliiminde durgunluk dnemini balatm oldu. Tebriz elyazma kitaplarnn ve minyatr sanatnn yeni geliim devri tahminen 10 yl sonra balad. 1328 ylnda Reideddinin olu Gyaseddin Abu Seyidin sarayda padiahn yardmcs olmasndan sonra sanatta geliim eski haline dnn yaamaya balad. lkenin sosyal-siyas ve kltr hayatnda babasnn yolunu destekleyen, geleneklerini devam ettiren Gyasettin hattatl dzene kavuturmak iin ktphanenin ve atlyenin yeniden inasna balamtr. 1328-1336 Gyaseddinin vezirlii bir dneminde, Tebriz tarihine girenlerden ikisi Byk Tebriz ahnamesi veya Demott ahnamesi olmutur. 1330-1350 yllar arasnda ahname nshas sanat ve edebiyat tarihinde ok nemli yer tutuyordu. Orta ark minyatr sanatnn nemli eserlerinden saylan Demott ahnamesinin minyatr resimleri devrimize ok tahrip olmu halde ulamtr. Elyazmann bir ksm kaybolmu, bir ksm ise, XVIII-XIX. asrlarda tecrbesiz ressamlar tarafndan ok kt bir biimde restore edilmi ve gemiteki halini kaybetmitir.

324

Byk Tebriz ahnamesinin minyatrleri Avrupa ve Amerika Birleik Devletinin birok mze ve ktphanelerinde ve ahs kolleksiyonunda bulunmaktadr. imdiki zamanda minyatrlerin farkl kitaplarda yaynlanm 50den fazla rnei vardr. Yz ifadesi ve fikrin deeri asndan bir grup minyatr seilmektedir. Firudinin olunun alamas, recin lm haberi, Erdevan ve Erdeir, Rstemin defni, skenderin cenazesi zerinde alama ve dier eserler rnek olarak gsterilebilir. Rstemin defni ve skenderin cenazesi zerinde alama gibi insan yz tasvirlerinin bulunduu kompozisyon eserlerde ressamn nndeki nemli meselelerden biri, minyatrde bulunan tm ktlenin psikolojik yz ifadesinin verilmesidir. Bir minyatrde dier nemli teknik taraflar, figrlerin yzeyde dzgn yerlemesi, hareket ritmi, renk uyumu, kompozisyon dekoratifi ve duygusal etkinin kuvvetli olmasdr. Behram Gur ve Azade Avda, skenderin Yecc ve Mecclere kar duvar ektirmesi, skenderin yoldalar ile ejderhay ldrmesi ve dier eserler, kompozisyon kurumu, manzara tasviri ve suretlerin etnografik taraflarna dayanarak Cami et-tavarih resimlerinden farklydlar. Bu tarzn hususiyetlerinden biri de, saray hayatnn toplant ve maiet sahnelerini canlandran minyatrlerde kendini bulmaktadr. Nuirevan in hakanna mektup yazdrr, Anas Rudabeni mezemmezedir, Rudabe ve Zal eserleri, Tebriz sanat okulu iin nemli bir orjinallik tayordu. Mimarlk yaptlar ve onlarn i ve d tarafnn zengin dekoratif sslemesi, Tebriz sanat okulunun eklini olutururdu. 1336 ylnda Giyaseddin idam edilir ve sanat atlyesi soyulur. Bu lkenin, Tebrizin sosyal, siyas ve kltrel geliiminin 20 yla yakn devam eden bir gerilim (tenezzl) devrinin balamas idi. Gerilimin kaynaklarndan bazlar da merkez devlet ynetiminin olmamas, hakimiyet uruna yaplan kavgalar (savalar) olmutur. 1358-13?? yllarnda gzel yaz yazan, edebiyat ve sanat heveskr olan Sultan Uveysin hakimiyeti devrinde, Tebriz atlyesi yeniden faaliyete balyordu ve kitap sanatnn geliiminde canlanma dnemi yerini bulmaktayd. 1360-1370 yllarnda ahname resimlerinin mevcut olan bir ksm yaplabilirdi, ama yaplmad. 1360-1374 yllarnda yazlan Kelile ve Dimne stanbul niversitesi Ktphanesinde muhafaza edilmektedir. Farkl manada retim ierikli hikyelerde gnlk hayat yanstan resimlerden birinde, saf bir hrszn yakalanma sahnesi tasvir edilir. Minyatrde, ev sahibinin elindeki sopayla hrsz dvmesi ve yatanda oturmu gen bir kadnn bu sahneyi izlemesi tasvir edilir. Kelile ve Dimne eserinin minyatrlerinin kompozisyon asndan sade ve derli toplu oluu, i mimarinin rol, figrlerin yz ifadelerinin canll ve gerekilii dikkate deerdir. Tahmini 30 yl kadar nce, M. pirolunun bulup yaynlad yeni malzemeler, XIV. asr Tebriz okuluna mensup olan bir ok eserin varln ispatlar.

325

Cami et-tavarih eserinde izilmi mehul resimler, sava ve av sahneleri, saray toplantlarnn tasviri minyatrleri slup zelliklerine gre blmlere ayrlmaktaydlar. Yazar, onlarn Tebriz okuluna mensup olduklarn syler. Tebrizde ve esasen yerli ressamlarn yaptklar sanat eserlerinin ortaya kmasnda, lhanl hanlarnn ve sultanlarnn bir siparii roln stlenmi olmalarnn pay byktr. Buna gre, bir halkn fikri ve estetik prensiplerinin tarih iinde yetien ve gelien btnl ve benzerliini, o devirdeki sanat geleneinin hkmdarlk eden slalenin adyla badamasn, Mool okulu, Mool slubu olarak adlandrmak mmkn deildir. XIII-XIV. asrlarda Tebrizde oluan minyatr sanatn Moollar Okulu olarak deil, Mool devrinde Tebriz okulu olarak adlandrabiliriz. Azerbaycan fethettikten sonra Timur bir ok sanaty Semerkanda gtrmtr. XV. asrn birinci yarsnda Herat hakimi, devrinin mehur sanatseveri ve sponsoru Baysungur Mirzann saray ktphanesi ve atlyesi Orta Douda sanat merkezi olmutur. XV. asrn en mehur hattatlarndan Mevlana Cafer Tebriz idi. O, uzun sre Baysungurun saray ktphanesinin mdr olmu, sarayda alan 40 hattatn yaz ilerinden sorumlu tutulmutur. Mehur Baysungur ahnamesini yazm ve birka nadide hattat yetitirmitir. Hazret Baysungur Mirzenin Tebrizden stad Seyyidi Ahmed, nakka Hac Ali Msevviri ve mcellit Cevameddin Tebrizyi saraya getirme amalarndan biri de Sultan Ahmed Badatlnn herkes tarafndan byk beeni toplayan tarzn bu ressamlarn renmesi ve byk sanatnn halefi gibi yetimelerini istemesidir. Ferideddin ve Cafer cilt eklinde kitaplar hazrlamalar ve Gevameddin de ciltler zerinde kabark tasvirler yapmalar iin grevlendirilmilerdi. Daust Mehemmedin bu bilgilerine gre, XV. asrn balarnda Tebriz sanat okulunun yksek seviyede inkiaf etmesi, Azerbaycan ressamlarnn yeri bulunmaz sanatlar olarak douda hret kazanmas ve komu lkelerde kitap ssleme sanatnn geliiminde faydal rolnn olduunu ispatlad. Teymur ve ahruh ynetimi devrinde, Heratada birok tannm hattat ve nakka tarafndan meydana getirilmi elyazmalarnn gnmze pek aznn ulamas da hayret vericidir. 1930lu yllarda XV. asr Tebriz okuluna ait olan elyazmalarndan bilim leminde yalnz 2-3 numune belli idi. Bunlardan biri ve minyatr sanat bakmndan en mehur olan Nizaminin Hsrev ve irin manzumesinin bir nshas idi. Washingtonda Frir Galerisinde sakl bu elyazma, ilk defa Mehmet Aaolu tarafndan aratrlm ve 1937 ylnda eserin minyatrleri yaynlanmtr. Bu manzume, farkl konular tasvir etmektedir. 5 zarif minyatrle sslenmitir. Birinci kitab ssleyen minyatrn konusu irin Ykanrken Hsrevin ona rastlamasdr. Bir sre sonra kalba evrilen kompozisyon, burada sade oluu ile dikkat ekmektedir. Dalar ve yeillikten ibaret olan sade manzara fonu, n planda pnarda ykanan irin, solda ise aalarn arkasna saklanan Hsreve eklinde tasvir edilmektedir.

326

Elyazmann son iki minyatr resmi irinin Ferhadn yanna gelmesi ve Hsrev ve irin Kasr nnde konulu eserler, kompozisyon kuruluu ve simalarn ifadeleri, sonraki dnemlerde yaplanlara, rnek tekil edecektir. XV. asrn birinci yarsnda Tebriz okulunun geliim karakterini gz nne seren dier bir eser, imdiye dek belli deildi. Hsrev ve irin elyazmas ve Abd el-Hoyunun Sultan Ahmed Celairin Divan iin yapt resimler XV. asrn birinci yarsnda ilk numunesi olmutur. Tebriz minyatr sanatnn geliimini renmek iin bu sanat eserinde bulunan resimler yeterli bilgi vermektedir. Tebriz okulunun bu devirde faaliyetini, byk nem verenAlman bilim adam F. Schultz, komu ark lkelerindeki minyatr sanatnn geliiminde ve klasik okulun oluumunda byk rol olan Tebriz minyatr sanatn ana-mektep olarak grmektedir. ncesanat Hakknda Sohbetler. Bak-1997. (Tebriz minyatrleri) Reideddin, Djami-at-Tavarih (sbornik letopisey). T, III, Perivod s Fersi A.K. Arendsa. MoskvaL.1946 Raideddin, Djami-at-Tavarih. T. I, I. Predisloviye A.Ali-zade, kritik tekst A. A. Romaskevia, Moskva, 1965. Raideddin, Perepiska. Perevod, Bvedeniye i komentariy A. I. Falinoy, Moskva, 1971. XIII. Asrn Sonu-XV Asrn Balarnda Tebriz Sanat Okulun Oluumu, D.Gasanzade, Bak-1999.

327

Seluklu ve Beylikler Dneminde Aksaray ehri / Dr. Muhammet Grr [s.201-207]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Konumu itibariyle doudan batya, kuzeyden gneye uzanan askeri ve ticari yollarn kavanda yer alan Aksaray hemen her dnemde nemli bir yerleim merkezi olmutur. Bu nedenle sk sk el deitirdii iin de pek ok kez harap olmu ve yeniden kurulmutur. Aksaray ve evresinin tarihi, evresindeki hyklerde yaplan kazlar ve buluntulara gre Neolitik Dneme kadar inmektedir.1 Antik Dnemde Garsaura adyla tannan ehrin, M.. 3000 yllarnda nemli Hitit merkezlerinden Karaura ile ayn yer olduu kabul edilmektedir. Son Kapadokya Kral Archelaos tarafndan yeniden kurularak kralln bakenti yapldktan sonra Archelais ad ile anlmaya balamtr.2 ehir hakkndaki en erken tarihli kaynak olan Corafya isimli kitabnda Strabon; ehrin byk fakat zellii olmayan bir kasaba olduunu syler.3 Strabon zamannda Garsaura eski parlakln kaybetmi olabilir. Ancak Konyadan Kayseriye giden yolda nemli bir durak noktas olmas asndan hi kukusuz nemini korumutur. Ayrca Strabon, Archelaosun krallnn sonlarna doru burasn Archelais olarak adlandrdn bilmemektedir. Buraya slale adnn verilmesi, ehrin konumunu ve nemini ortaya koymaktadr. Bu da bize, Strabonun (M.S. 19) ehir hakkndaki bilgilerinin zamanna gre olduka eski olduunu dndrtmektedir. M.S. 17 ylnda Kapadokya Romaya bal bir eyalet durumuna geldikten sonra, mparator Claudius Dneminde (M.S. 41-54) Aksaraya Roma kolonistleri yerletirilerek Clonia Archelais ismi verilmitir.4 Leake 1844 tarihli kitabnda bugnk Aksarayn kaynaklarda Ankara-Bor arasndaki konumu ile uyum iinde olmasndan ve Archelaisin bir su ile beslendii yolundaki bilgilerinden yola karak antik Archelais olduunu belirtir. Ancak hibir seyyahn Aksaray tantmamasndan ikayet ederek, eski koloninin tam olarak bugnk Aksarayn neresinde kurulduunun belirlenemediini sylemektedir.5 Bugn Ulu Irman kuzeydousunda ok az bir ksm grlen duvar paralarndan yola karak, nemli askeri ve ticari yollar zerinde ve dz bir alanda kurulmu olan ehrin sur ile evrili olduunu ve bu kalntlarn da surlardan kalan paralar olmaldr (Fotoraf 1). Roma mparatorluu 395 ylnda Dou ve Bat Roma mparatorluu olarak ikiye ayrld zaman Aksaray, Dou Roma (Bizans) mparatorluu idaresine gemitir. Roma mparatorluu Dneminde Colonia Archelais olarak adlandrlan Aksaray, Bizans mparatorluu Dneminde Coloneia olarak karmza kyor. Romallar ve Bizansllar askeri yollarn tutulmas ve ticari hayatn gvenliine byk nem veriyorlard, Aksaray da yollarn kavak noktasnda yer ald iin konumu itibariyle zel ilgi grmtr. Bugn ehri keserek kuzeybat-gneydou istikametinde Konya zerinden Aksaraya, oradanda Kayseri ve Sivasa giden yollarn kavak noktasndayd.6

328

Bizans Dneminde de konumu itibariyle nemli bir merkez olan ehrin, kilise kaytlarnda 14. yzyla kadar ismi gemektedir.7 Dnem kaynak ve haritalarnda piskoposluk merkezi olarak gsterilen ehrin en eski piskoposu Erythrica 325deki znik Konsiline katlmtr.8 Bu dnemdeki ehir dokusu hakknda elimizde ok az veri vardr. Bunlar da, Ulu Irman kuzeydousunda ok az bir ksm grlen duvar paralar ile zellikle 1925 ve daha sonraki yllarda ehir iinde yaplan hafriyatlar srasnda ortaya karlan kalntlardr. Bunlar da zerinde yeterince aratrma ve inceleme yaplmadan ya kapatlm ya da zerlerine yol, okul vb. yaplmtr. Sadece yerel yaynlarda birka kelime ile anlatlmlardr. Bilinen ilk veriler, 1925 ylnda bugnk Aksaray Lisesi temel hafriyat srasnda ortaya kan ve Roma Dnemine ait olduu dnlen hamam kalntsdr.9 Ikinci veri, yine ayn yl iinde Ulu Camiye yeni minare yapm srasnda, temel hafriyatnda kan yer mozaikleridir. Ayrca, bugnk Turizm Caddesinde Emlak Bankas inaat srasnda Roma Dnemine ait olduu dnlen su kanallar ortaya karlmtr.10 Bu verilerden hareketle, konumu itibariyle nemli bir merkez olan ehrin, Bizans ve daha nceki dnemlerdeki ehir dokusunu ortaya karamyoruz. Fakat dnem kaynak ve haritalarnda Piskoposluk merkezi olarak gsterilen ehrin, 3. yzyldan nce bir sur ile evrili olduunu, i kalede bugnk Ulu Caminin yerinde olduu dnlen en az bir byk kiliseye sahip olduunu ve bugnk Aksaray Lisesinin yerinde de bir hamam bulunduunu syleyebiliriz. ehir merkezine ve evresine yaplan dier yaplarda Bizans Dnemi ehir dokusunun oluturulduu grndeyiz. Bu yzyldan sonra ehir etrafnda yerleim nvelerinin olutuunu, byk olaslkla sur dnda zirai faaliyetler gsteren halknn tehlike annda kaleye sndn syleyebiliriz. Bizans Dnemi ehir dokusunu oluturan ulam ebekesinin en azndan dou-bat ve kuzeygney dorultusunda yer alan iki ana yolu, Seluklu ve Beylikler Dneminde de kaplarla balantl olduu iin muhafaza edilmi olmaldr. Bunu dnda ehir iinde dolaan su kanallar ile de ehrin su ihtiyacnn saland ileri srlebilir. Bu grmz, Turizm Caddesinde hafriyatlarda ortaya kan su kanallar da desteklemektedir. Ulu Caminin gneyinde yer alan meydannda Bizans Dneminden kalm olduu dnlebilir. Ayrca. Seluklu, Beylikler ve Osmanl dneminde hatta gnmzde de arnn ve ticaretin yapld blgelerin, Bizans Dneminde de Seluklu ve Beylikler dnemlerindeki younlukta olmasa bile ticari ileve ynelik kullanlm olmas gerektiini dnyoruz. Bunun tersini dnmek, askeri ve ticari yollarn kavanda kurulmu olan Aksaray iin mmkn deildir. ehir 7. yzyl izleyen yzyl boyunca aralklarla sren Bizans-Arap savalarnda konumu itibariyle tampon blge olmutur. Ereli askeri tekilatna bal Aksaraya ilk slam ordusu Mervanolu Abdulmelik komutasnda 699 ylnda gelmitir. Bizansllarn tekrar Aksaray ele geirmeleri zerine Mervanolu Abdlmelik askerlerini bu havaliye gndererek Ereli, Aksaray, Karaman ve Konya

329

blgelerini tekrar ele geirmitir. Aksaray, Araplarn eline getii zaman Qulonia adn tad bilinmektedir.11 Bu tarihten sonra sk sk el deitiren ehir, 944 ylndan itibaren glenerek kar saldrlara balayan ve snrlarn Malatyaya kadar genileten Bizans mparatorluunun egemenliine girmitir. Trkler tarafndan fethedilene kadar da Bizans idaresinde kalmtr.12 1071 ylndaki Malazgirt Zaferinden sonra Seluklu emir ve komutanlar Anadoluda fetihlerine devam ederlerken, 1072 ylnda Kutalmolu Sleymanah kardeleri Mansur, Alpilik ve Donat ile Anadoluya gelip Frat rma boylarnda ve Urfa evresinde fetihlere balamtr. Daha sonra Orta Anadoluya ynelerek, Anadolu zerinden Marmara Denizi ynne hareketle 1075 ylnda zniki fethettii ve kurduu Anadolu Seluklu Devletinin bakenti yapt. Bunun zerine Seluklu Sultan Melihah kendisine Anadolu Seluklu Hkmdar fermann, Badat Abbasi Halifesi Kaaim Biemrillah da Hilat ve ferman ile birlikte Nasrrd-devle, Ebul Fevaris ve Rkneddin unvan ve lakaplarn gndermitir.13 Aksarayda 1077 ylnda Anadolu Seluklu Devleti topraklarna katlmtr. 1080 olaylar srasnda Kutalmolu Sleymanahn Konya ve Aksaray hkmdar olarak ad gemektedir.14 Sultan Mesut Dneminde Aksaray, douya yaplacak seferler srasnda s olarak kullanlmtr. Sultan Mesut, burada cami vb. ibadet ve sosyal yardm messeseleri yaptrtmtr.15 Bugn Aksaray Ulu Camiinde bulunan minber zerindeki tarihsiz kitabede Anadolu Seluklu Sultan olarak ad gemektedir.16 Sultan Mesudun 1155 ylnda lm zerine olu II. Izzeddin Klarslan Anadolu Seluklu tahtna oturdu.17 II. zzeddin Klarslan 1170de yeniden kurduu Aksarayda kendisine bir saray, askerlerine meskenler ina ettirirken, ehirde camiler, medreseler, hamamlar, zaviyeler, han ve arlar yaptrtm; Azerbaycandan buraya gaziler, alimler ve tccarlar getirterek yerletirmitir. Bir odugah ve gaza ss haline getirdii Aksaraya Rum ve Ermenilerin girmelerine msaade etmemitir. ok defa burada oturduu ve seferlerine buradan balad iin dier Ortaa Anadolu ehirlerinden her biri hususiyetine gre bir unvan tarken; Aksarayda bu hviyeti dolaysyla Darr-Zafer, DarlCihad ve Darr-Ribat nvanlarn almtr.18 Seluklulardan sonra srasyla lhanl, Eretna, Karamanoullar, Kad Burhaneddin,

Karamanoullar, Osmanllar ve Karamanoullarnn eline geen ehir, bu ekimeler srasnda olduka tahrip olmutur. 11. yzyln sonlarnda kesin olarak Seluklu idaresine geen Aksaraya Seluklu ve Beyliklerin neler getirip gtrdklerini, ehrin fiziksel dokusu yoluyla ortaya koymaya alacaz. Aksarayn zengin tarihi, ksa aralklarla pek ok ynetim deitirmesi, siyasi, kltrel ve ekonomik olaylarn zaman zaman odak noktasn tekil edii; geirdii doal afetler ve savalarn yan sra gnmzde eski eserlerin bilinli veya bilinsiz olarak dier Anadolu kentlerinden daha ok tahribe uramas ve

330

plansz kentleme sonucunda eski dokusunun hzla yitirmektedir. Burada Anadolu Seluklu sultanlar ve beyleri ile eitli beylik ve devletlerin Aksaray ehrine katklarn, yaptrdklar eserlerle ortaya karmaya alacaz. ehir iindeki dini, ticari, eitim ve sosyal ierikli yaplarla surlar ve evler yollarn kenarlarna sralanarak gnmze ok az gelmi olan Seluklu ve Beylikler Dnemi ehir dokusunu oluturmulardr. ehir tarihinde her yeni ynetime devredilen ana fiziksel elemann yollar olduu dikkate alndnda, bylesi nemli bir konuma sahip Aksarayn ehirler ve hatta lkeleraras yollar zerinde bulunuu fiziki geliiminde de etkili olmutur. ehrin bilinen be kapsndan gneydeki Ereli Kap ve doudaki Kii Kap dnda kapsndan (Kk Kap, Meydan Kaps ve Konya Kaps) kuzey, gney ve batya alan ticaret yollar balar. (Harita 1) Kii Kap douda Ervah Mezarl ile ba ve bahelere alrken, gneyde yer alan Ereli Kaps Kaleye ald iin ticaretten ok devlet adamlar, saray halk ve askerler tarafndan kullanlm olmaldr. Buna karn ehrin dier kaps, ehir ii yollarn ehirleraras yollara ald nemli kavak noktalarn oluturmaktadr (izim 1). ehirleraras ticarette Aksarayn oynad nemli rol, bugnde pek ou bilinen Hanlara baklarak sylenebilir. zellikle Konya-Aksaray ve Aksaray-Kayseri arasndaki yolun bu dnemde olduka nemli ve ilek bir yol olduu, ehirlerarasndaki hanlarn birbirine ok yakn, dier blgelere ve yollara nazaran daha sklkla yaplm olmas da bu grmz desteklemektedir. Bunlardan bazlar Konya-Aksaray arasnda Sultan Han (1229), Zazadin Han (1236), Akhan (13. yzyl), Obruk Han (13. yzyln ortalar); Aksaray-Kayseri arasnda Alay Han (12. yzyl), Sar Han (13. yzyln ilk yars), Azkarahan (Hoca Mesud Han) (1238-43), resun Handr. (13. yzyln 2. yars) Anadolunun Suriye, ran ve dier lkelerle ticari ve askeri ilikilerini salayan nemli yollar zerinde yer alan Aksarayn kuzey-gney ve dou-bat dorultusunda uzanan ana yollar ehirleraras ulam ayla birleir. Kk Kap ile Kii Kap ve Meydan Kaps ile Kaleyi birletiren yollarn ehir merkezine gidildike younlaan geni ticaret alanlarna ve arlara ald grlr. Bugn olduu gibi o dnemde de yollar boyunca karlkl sralanm dkkanlarn bulunduunu sylersek, bu yollarn ticari nemini ortaya koymu oluruz. Yine ehrin gneybatsndaki Konya Kaps ile merkez arasndaki yolun ticari arla sahip olduu ileri srlebilir. Beylikler Dneminde de ehirler ve milletleraras yollarn deiiklie uramadan kullanlmtr. Bu yollar zerinde Seluklu Dneminde 12 ve 13. yzyllarda ina edilmi olan hanlarn ihtiyaca cevap vermesi nedeniyle yenileri yaplmamtr. Yine bu dnemde kuzey, gney ve bat ynlerindeki askeri ve ticari yollar ile ehrin dou-bat, kuzey-gney dorultusunda uzanan ana yollarn birletiklerini syleyebiliriz. Bizans Dneminde de kullanldn dndmz, Seluklu ve Beylikler Dneminde de baz eklemelerin yapld, zaman zaman snkleip canland merkezde

331

yer alan ar ksm, bugnk Minare Mahallesinde zgara planl yollaryla, ehrin bu kesiminde eski dokunun grn asndan da olsa korunduunu gstermektedir (Harita 1). Bugnk yol andan hareketle, Seluklu ve Beylikler Dneminde de ehrin dier ksmlarna giden yol ann zgara planndan ayrlarak, merkezden uzaklatka dzensizleip daralp kvrlarak ilerlediini syleyebiliriz. Yine bugnk yol andan hareketle, Seluklu ve Beylikler Dneminde de ehir merkezinde kmaz sokak bulunmadn syleyebiliriz. Bugn ehrin gneyinde Tapazar Mahallesi 4 nolu sokak ile kuzeydou eyh Hamit Mahallesi Gzel Baba ve Gzel Baba 2 sokaklarnn kesitikleri yerde bulunan kmaz Sokaklarn, o dnemlerdeki ehir ve surlarn dnda yer almas nedeniyle Seluklu ve Beylikler Dneminde de bulunup bulunmadklar honusuda kesin bir ey syleyemiyoruz. (Harita 1) Bunun dnda ehrin kuzeydousundan gelerek, ehri kuzey ve batdan dolaarak Tuz Glne dklen Ulu Irmaktan, kanallar vastasyla ehir iindeki deiik ilevli yaplara ve evlere suyun ulamn salayan su yollarda ehrin iinde ve dnda bulunmaktayd. 1331 ylnda ehre gelen bn Batuta, ehri blen kanaln evlerin iinden de getiinden bahseder.19 Bugnk eyh Hamit, Tapazar ve Meydan mahallelerindeki su kanallar hala kullanlmaktadr. Seluklu Dneminde Aksarayda en azndan bir meydan bulunduunu biliyoruz. Aksarayi kitabnda, Anadolu Genel valisi rincin zamannda, Ali Paa ve kardei Ahi Ahmed ile enkitolu arasndaki atmalar 4 ay mddetle her gn enkitolu, ekildii Aksaray ifa yurdundan dar frlar, bu iki karde ve adamlaryla ehir Meydannda arprd eklinde anlatmaktadr.20 Aksarayinin verdii bilgiler nda, Seluklu Dneminde bir ehir meydan bulunduunu ve bu meydannda, Ulu Caminin gneyinde, bugnk P.T.T., Ziraat bankas ve Tarm Kredi Kooperatifinin bulunduu alan olduunu dnyoruz. Byle dnmememizin sebebi de bu alann 20. yzyln ortalarna kadar ehrin ak pazar olarak kullanlmasdr (Fotograf 2). Planl yapldn gsteren baka bir meydann bulunup bulunmadn kesin olarak bilmiyorsak da, Meydan Kaps ad verilen kapnn, bu ismi nndeki bir meydandan alm olma ihtimali yksektir. Bugnde burada, meydan olabilecek genilikte bo bir alan vardr. Ayrca, Meydan ve erdiin mahalleleri arasnda Hastanenin karsnda meydan olabilecek baka bir alan daha vardr. Burada planl olarak deil de, etrafnn yaplarla evrilmesiyle arada kalan bolukta doal bir meydan olumu olmaldr. Beylikler Dneminde de, Seluklu Dneminde kullanlan meydanlar korunarak tekrar kullanlm olmaldr. Bunlarn dnda planlanm veya planlanmadan oluturulmu bir meydan olup olmad hakknda elimizde kaynak ve veri yoktur. Bugn ehirde Ulu Camii ve evresinde, Hamidiye Mahallesinde, Bal Sokakta, Belediyenin batsnda, Hkmet Konann nnde ve arkasnda, 4 nolu Sokakta, Kunduraclar Sokanda, Dere Mahallesinde, Meydan Mahallesinde, erdiin Mahallesinde, Nevehir Caddesinde byk bo alanlar vardr. (Harita 1) Ulu Camii evresinde, Dere Mahallesinde, Meydan Mahallesinde ve

332

Nevehir Caddesinde, bo alanlar park ve bahe olarak, dier bo alanlar ise otopark olarak deerlendirilmilerdir. Fakat ehrin bu ak alanlarna ramen, bugnk sk dokusu Seluklu ve Beylikler Dneminde nasld sorusu cevapsz kalmaktadr. Seluklu Dneminde, ehrin hangi mahallelerden olutuu ve bu mahallelerin isimleri hakknda elimizde yeterli bilgi yoktur. Fakat ehri o dnemde kuzey-gney ve dou-bat dorultusunda kesen iki ana arterin drt blme ayrdn ve en azndan o dnemde surlarn iinde kalan ksmn drt mahalleden olutuunu syleyebiliriz. Beylikler Dneminde ise, isimlerini bildiimiz Emirza Bey, Debbalar, Minare, Mevlana Yakupzade, Emir Fakih, eme, Hatip, Kerim Hasan, Boyac Ali ve Kii Kap mahalleleri olmak zere 10 Mahallesi vardr.21 Fakat bu mahalleleri bugn tam olarak konumlandrmamz mmkn deildir. Her eyden nce bunlardan hangilerinin sur iinde, hangilerinin sur dnda bulunduklarnn kesin olarak bilemiyoruz. Mahalleler isimlerini ya mahalle mescitlerinden ya da kale kaplarndan almtr. Bu yaplarn gnmze gelememesi veya isim deimesi gibi sebepler yerlerinin tesnbitini ve kesin bir sonuca varmay gletirmektedir. Bunlardan Kii Kap ehrin dousunda, Debbalar Mahallesinin batsnda, Mevlana Yakupzade Mahallesinin de kuzeydousunda bulunduunu dnmekteyiz. Daha nceleri surlarla evrili snrl bir alanda skm olan ehrin, fiziksel olarak birbirini kesen yollarn ayrd ve temelde fiziksel blnme zerine, sosyal, dini ve ticari kurumlarn yer ald merkez ve evresindeki mahalleler yerine kk gruplar halinde ehrin etrafna yaylan ve yeni halkn oluturduu yollarn snrl olmayan mahalleler bulunduklar blgelerde birer sosyal nite olarak belirirler. Kk mahallelerde yaayarak kendilerini merkezi blgeden soyutlayan halkn ba, bahe ve tarlalar ile uramalar, merkeze ise mallarnn satarak ihtiyac olan eyalar almak iin gitmeleri sebebiyle, merkezle olan ilikileri daha ok ar-pazar ihtiyacna yneliktir. ehrin ar ve pazarlar, ticaret yaplar ve ticaretin youn olarak yapld blgeler bugnk Minare Mahallesinde ve Hamidiye Mahallesinin bulunduu ksmlarda kurulmutur. Minare Mahallesinin bulunduu ksmda Seluklu Dneminde II. Kl Arslan tarafndan yaptrlan Kl Arslan Han, Beylikler Dneminde yaptrlan Hac krullah Han ve arlar bulunurken; Hamidiye Mahallesinde Ulu Caminin gneyindeki meydanda ehrin ak pazarnn olduu ve meydann yer aldn syleyebiliriz. Bugnde bu blgeler, ehrin arsnn ve ticaret merkezinin bulunduu yerlerdir. Seluklu ve Beylikler Dneminde ehrin iktisadi ve ticari faaliyetinde bilhassa dokumaclk nemli bir yere sahipti. 1331 ylnda Aksaraya gelen bn Batuta, koyun ynnden imal edilen ve hibir yerde benzeri olmayan hallarn am, Msr, Irak, Hind, in ve Trk illerine kadar gnderildiini

333

sylemektedir.22 Ayrca ehirde ve evresinde ekonomik faaliyetlerin arln zirai mahsuller, meyvecilik ve hayvanclk tekil etmektedir. ehirde Seluklu Dneminden bilinen en erken tarihli yap Sultan I. Mesutun bugnk Ulu Camiinin yerine yaptrm olduu mescittir. Mescit daha sonra II. Kl Arslan tarafndan baz ekleme ve onarmlarla geniletilmitir (Fotograf 3). Bunlara ek olarak ehrin kuzey ve batsnda I. Alaeddin Keykubad Dneminde yaptrlm ve gnmze sadece minareleri gelen iki cami vardr. Bu iki cami arasnda muhtemelen ayn zamanlarda yaplmalarndan olacak ki pek ok benzerlik vardr. Kuzeydeki aml Mahallesinde, Nevehir Caddesi zerindeki Kzl (Eri) Minare (Fotoraf 4); batdaki ise Kk Blcek Mahallesinde, ayn ismi tayan cadde zerindeki Ykk (Gdk) Minaredir (Fotoraf 5). Her iki yapda, nemli ticaret yollarnn balad ve ehir iindeki iki ana arterin bu yollarla kesitikleri yerlerde yaplmalar ve ehre, Kzl (Eri) Minarenin Bakpr, Ykk (Gdk) Minarenin ise Debbalar Kprs ile balanmas asndan byk benzerlik gstermektedir. Ayrca, ilev olarak da sadece evrelerindeki mahalle sakinleri iin deil, ehre dardan gelen kervan ve tacirlerinde ibadetlerini yapmaklar iin ina edilmi olduklarn dnmekteyiz. Yine ehrin gneybatsnda Tapazar Mahallesinde, ayn ismi tayan cadde zerinde bulunan Cnckl Mescitde (izim 2), nemli bir yol zerinde bulunmas veya bu blgede nfusun artmas sebebiyle ihtiyaca cevap verememi olmal ki hemen gneyinde, 13. yzyln sonlarnda veya 14. yzyln balarnda Arazade Mescidi yaptrlmtr. ehir merkezinde Sultan I. Mesudun yaptrtt ve olu II. Kl Arslann onartp baz eklemelrle genilettii mescit, Beylikler Dneminde Karamanolu II. Mehmet Bey Dneminde 1408-1409 ylnda yenilenerek bugnk eklini almtr (Fotoraf 3). Ayrca Beylikler Dneminde, bugn mevcut olmayan, Feriteh hatun, Fahr-i Tabib, Debbalar, Kii Kap, Mevlana Yakupzade, Minare, Elagz, Kalemberziye, Emir Fakih, eme, Hatip, Emir Yusuf, Hemper Hatun, kerim Hasan, Paacuk, Boyac Ali ve Ahmet Bey Mescitleri yaptrlmtr.23 Bunlardan Feriteh Hatun Mescidi ehrin kuzeydousunda Bedr Muhtar Mahallesinde, Fahr-i Tabib Mescidi kuzeybatsnda Dere Mahallesinde, Debbalar Mescidi batsnda Debbalar Mahallesinde, Kii Kap mescidi dousunda Kii kap Mahallesinde ina ettirilmitir. Bunlarn dndaki dier mescitler byk ihtimalle ehri eviren bykl kkl mahallelerde ina ettirilmi olmaldrlar. Cami ve mescitlerin yan sra, Seluklu Dneminde ehrin kuzeydousunda, eyh Hamid Mahallesinde ina ettirilen Melik Mahmud Hanikah ile gnmze gelemeyen yerini tesbit edemediimiz Efdaliye Hanikah; Beylikler Dneminde ise, ehrin dousunda Ervah Mezarl iinde eyh Cemaleddin Zaviyesi, kuzeybatsnda Dere Mahallesinde Fahriye Mevlevihanesi ile Nakka Mahallesinde Nakkaiye Zaviyesi, Gndodu Mahallesinde Gazneli Ali Zaviyesi ile yerlerini tesbit edemediimiz Hac Bekta, Mercaniye, Feramrziye, Babl, Fikai Zaviyeleri ile bir Tekke24 ina ettirilmitir.

334

Aksarayda yerlerini tesbit edebildiimiz, Tapazar Mahallesinde Bedriye, Dere Mahallesinde Hsamiye, Meydan Mahallesinde Seyfiye, Gndodu Mahallesinde Beramuniye (Taciye) Medreseleri (Fotoraf 6) (Harita 1) ile yerlerini tesbit edemediimiz Ebubekriye ve Melikiye gibi Seluklu Medreseleri Beylikler Dneminde de kullanlm olmaldr ki, Beylikler Dneminde Ulu Caminin kuzeyinde Ibrahim Bey Medresesi ile Zinciriye Mahallesinde Zinciriye Medresesi (Fotoraf 7) olmak zere iki medrese ile yerlerini tesbit edemediimiz Sraciye Ilim Evi ve Eslim Paa Darlhffaz ina ettirilmitir.25 Bu yaplardan sadece Zinciriye Medresesi (Fotoraf 7) ile Beramuniye (Taciye) Medresesinin portal paras (Fotoraf 6) gnmze gelebilmitir. Dierleri mevcut deildir. Seluklu Dneminde ehrin kuzey dousunda, bugnk ifahane Mahallesinde ina ettirilen Darifa, Beylikler Dneminde de kullanlm olmaldr ki bir yenisi yaplmamtr. ehirde su ile ilgili olarak eme, sebil tr yaplardan hi biri ile karlaamyoruz. Bunun da ehir iindeki su kanallar vastasyla suyun evlere kadar tanmasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Ayrca su ile ilgili olarak ehirde Bakpr ve Debbalar Kprs; Saray Hamam ve Klarslan Hamamna ek olarak Beylikler Dneminde Bey ve Tarhac Hamamlar ina ettirilmitir. Aksarayda bir darphanenin bulunduunu ve hem Seluklu, hem de Beylikler Dnemine ait Aksarayda baslm sikkelerin bulunmasndan yola karak yapnn iki dnemde de kullanldn syleyebiliriz. Bugne kadar ehrin kuzeydousunda eyh Hamit Mahallesi, Gzel Baba Sokakta bulunan Melik Mahmut Hanikah darphane olarak tantlmasna karn, darphanenin ehrin ve surlarn dnda deil de ehir iinde, i kalede, saray yaknlarnda bulunmas gerektiini dnmek yanl olmayacaktr (izim 1). ehirde Seluklu Dnemine ait olan trbeler, biri hari, hepsi ehrin dousundadr. Sadece bugn mevcut olmayan aput Baba Trbesi ehrin kuzeydousunda, ifahane Mahallesindedir. Hrkal Sultan Trbesi Gndodu Mahallesinde, Ervah Tepe Trbesi (Fotoraf 8) Ervah mezarl iinde, Klarslan Trbesi (Fotoraf 9) Krkkzlar (Klarslan) Tepesi zerindedir. Bunlara ek olarak Beylikler Dneminde bugn mevcut olmayan ve yerlerini tesbit edemediimiz Nefise Hatun ve Hani Trbeleri ina ettirilmitir. Aksarayda Seluklu Dnemine ait iki mezarlk bulunmaktadr. Birincisi ehrin dousunda bulunan ve ilk dnemlerden beri kullanldn dndmz Ervah Mezarl ve ikincisi ehrin gneyinde bugnk Toprak mahslleri Ofisi, Silolar ve tfaiyenin bulunduu alanda kurulmu olan ve bugn mevcut olmayan Sine ayr Mezarlnn yanna 1309 ylnda bir musalla ina ettirilmitir. Beylikler Dneminde de ehrin dousunda Naturoullar, kuzeydousunda Bedr Muhtar Mahallesinde Bayram Tepe ve Bedr Muhtar, kuzeyinde Meydan Mahallesinde Kabakta Veli Mezarlklar kurulmutur (Harita 1). Mezarlk saysnn bu dnemde artmasnn sebebini, o dnemdeki savalar ve salgn hastalklarn artmas ve eski mezarlklarn ihtiyaca cevap verememi olmasna balyabiliriz.

335

Seluklu ve Beylikler Dneminde ehrin asl dokusunu oluturan sivil yaplar hakknda hibir bilgimiz yoktur. Yalnzca Kalede, bugnk Hkmet Konann bulunduu blgede bir saray bulunduunu biliyoruz. Bunun yan sra ehrin dousunda Klarslan (Krkkzlar) Tepesinde de bir kk vardr. 19-20. yzyllardan kalma sivil yaplar bugn ehirde tescillenmi olarak daha ziyade ehrin gneybatsnda Tapazar Mahallesinde, batsnda Kk Blcek ve Nakka mahallelerinde, kuzeyinde Dere ve Meydan mahallelerinde, kuzeydousunda Sofular ve Gndodu mahallelerinde younlamaktadr. Seluklu ve Beylikler Dneminde de durumun hemen hemen ayn olduunu, surlarn iinde deil de daha ok surlarn dnda sivil yaplarn younlukta bulunduunu, sur iindeki sivil yaplarnda zamanla, ehirde yaplan yeni yaplarn inas srasnda ykldklarn dnmekteyiz. Sonu olarak tarih boyunca pek ok kez el deitiren ehir, adna hutbe okutmak ve sikke bastrmak artyla tabi olduu hkmdar tarafndan atanan Emir, Melik, Vali ve Naibler tarafndan ynetilmitir. Srekli olarak Ulu Irman dousunda, eski ehir kalntlar zerinde kurulan ehir, gerek Seluklu ve gerekse Beylikler Dneminde nceleri surlarla snrl bir alanda yerlemenin olduu kapal kent grnmndeydi. Daha sonra sur dnda ina ettirilen cami, zaviye, medrese vb. yaplar evresinde kurulan yeni mahallelerle kapal kent grnmnden kurtularak yerleimin sur dnda da gelitii ak kent grnm kazanmtr (Harita 1). 1 2 314. 3 Strabon, Antik Anadolu Corafyas (Geographika: XII-XIII-XIV), (ev. Adnan Pekman). Anonim, Aksaray maddesi, Yurt Ansiklopedisi, VIII-IX, stanbul 1982-83, s. 6173, 6233. William Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev. Mihri Pekta), stanbul 1960, s.

stanbul 1993, s. 61. 4 Kornemann, Coloniae maddesi, Paulys Realencyclopaedie der Classischen Altertums

Wissenschoft, IV, Stutgart 1900, s. 551. 5 William Martin Leake, Journal of a Tour in Asia Minor. With Compartive Remarks on the

Ancient and Modern Geography of that Country, London 1842, s. 75. 6 7 8 Friedrich Hild, Das byzantinische Strassensystem in Kapodokien, Wien 1977, s. 40. F. Hild ve M. Restle, Koloneia, Tabula Imperii Byzantini, II, Wien 1981, s. 207. F. Hild ve M. Restle, a.g.m., s. 207-208.

336

9 10 1055. 11 12 240-241. 13 97, 100. 14 15 16

Muallim Hsn, Hasan Danda lmi Cevelan, Aksaray 1928, s. 48. . Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide-Aksaray Tarihi, I-III, stanbul 1974, s.

F. Hild ve M. Restle, a.g.m., s. 207. Gregory Abul-Farac, Abul Farac Tarihi, I-II (ev. mer Rza Doral), Ankara 1987, s.

A. Sevim ve Y. Ycel, Trkiye Tarihi. Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, Ankara 1989, s.

M. Zeki Oral, Aksarayn Tarihi nemi ve Vakflar, Vakflar Dergisi, 5 (1962) s. 223-240. . Hakk Konyal, a.g.e., 277-280. M. Zeki Oral, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri,

Vakflar Dergisi, 5 (1962) s. 23-29). 17 18 19 A. Sevim ve Y. Ycel, a.g.e., s. 100. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984, s. 233. Ibn Batuta, Ibn Batuta Seyahatnamesi, (ev. Mehmet erif), stanbul 1914, s. 342; smet

Parmakszolu, Ibn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, stanbul 1989, s. 25. 20 Kerimeddin Mahmud Aksaray, Seluki Devletleri Tarihi, (ev. M. Nuri Genosman-F.

Nafiz Uzluk), Ankara 1943, s. 337. 21 45-50. 22 23 24 25 bn Batuta, A.g.e., s. 342. Feridun Nafiz Uzluk, a.g.e., 40-45. Feridun Nafiz Uzluk, a.g.e., 51-53. Feridun Nafiz Uzluk, a.g.e., 54-57. Feridun Nafiz Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Eyleti Vakflar Fihristi, Ankara 1958, s.

337

Ahlat Mezar Talar / Prof. Dr. Beyhan Karamaral [s.208-217]

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Mezar talar, tarihli olmalar sebebiyle, etnografik ve sanat tarihi eserleri iin terminus post quem ve ante quem olarak da belge hviyeti tarlar. Ksaca mezar talar yapldklar evrenin ve devrin inanlarnn, adetlerinin, sanat geleneklerinin, tabii, iktisadi ve sosyal artlarnn mterek mahsuldr. Trk mezar talar, milli kltrmzn nesiller boyu devam edegelmi belgeleridir. Onlar halkn duygu ve dncelerinin, sanat zevkinin, rf ve adetlerinin akisleridir. Mezar talar sadece bir milletin yayld lkelerdeki kltr birliini ortaya karmakla kalmaz, ayn zamanda o milletin meneini de ortaya koyarak ona damgasn basar. Onlar bir milletin tapu senetleridir. Trklerin zaman zaman hkmleri altnda bulunduklar Trkistan, Azerbaycan, Macaristan, Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Romanya ve Arap lkelerinde yapm olduklar mezar talar ile Trkiyedeki rnekler arasnda ayr kltr palamaktan doan benzerlik dikkati eker. Dzensiz ehirleme sonucu bir ksm mezarlk arsa haline getirilmi ve buralardaki baz mezar talar mzelere yn halinde atlmtr. Bu talarn envanterleri de eer yaplm ise yanl olmu ba ve ayak talar ile sandukalar birbirine karmtr. Mezarlklar Mezarlklar bakmndan Ahlat, btn Ortaa slam dnyasnda mstesna bir yer igal eder. S. Eyice, blgeyi dolaan ngiliz seyyah H. B. Lynchnin 1901 ylnda yaymlanan kitabnda bu mezarl, Kensal Green ve Pere Lachaise mezarlklar ile mukayese ettiini, bu mezar talarn sanata ok deer veren, ok seviyeli bir medeniyetin temsilcisi olarak grdn sylediini, Dou Anadoluyu dolaan W. Bachmannn da Lychin szlerini tekrarladn, ifade etmektedir. (B. Karamaaral, Ahlat Mezar talar, 1972). Ahlatta muhtelif yerlerde grlen kk mezarlklardan baka tarihi deer tayan ve byk sahalar kaplayan alt mezar vardr. 1. Harabe ehir Kabristan Bu mezarlk Seluklu Kalesi iindeki Harabe ehirde bulunmaktadr. Etraf ta bir duvarla evrili olan kabristanda alelade mezar talar ile iki akt (tmls tarznda mezar) bulunmaktadr. 2. Taht- Sleyman Kabristan Hasan Padiah Kmbetinin gneybatsnda, adn tad mahallede bulunmaktadr. Burada XIV. asra ait pek ok ahideli mezar ta, bir akt ve bir ko heykeli mevcuttur. mezar talar itina ile ilenmitir. Bir ksm mezar talar Meydanlk Kabristannda isimleri bulunan sanatkrlarn kitabelerini

338

tamaktadr. Bununla beraber buradaki eserler Meydanlk Kabristanna gre ikinci snf eserlerdir. Bu mezarla Kara eyh Mezarl da denilmektedir. 3. Krklar Mezarl Krklar Mahallesinde bulunan bu mezarlktaki kabirlerin bir ksm XIII-XIV. asrlara aittir. Bunlar da ahide ve sandk eklinde mezar ksmn ihtiva eden tiptedirler. Kitabeli ve sanatkr imzal olmakla beraber, kk lde ve kabaca ilenmilerdir. Fakat stun eklindeki bir sanduka, bu tipin, Ahlat mezarlklarnda bulunanlarn en itinallarndandr. Bu mezarlkta Orta Asya balballarn hatrlatan insan ekli arkaik ahideler mevcuttur. Bunlar yuvarlak bir ba ile omuzlar belirleyen ta bloklar halindedir. 4. Merkez Kabristan Merkez Mahallesinde eyh Necmeddin ve Erzen Kmbetlerinin bulunduu sahadr. ou harap olmu basit mezar talarn ihtiva etmektedir. Bu mezarln bulunduu mahalleye kay dan muarref olarak Kaya denmektedir. Mezarlk da ayn zamanda Kaya Mezarl olarak anlmaktadr. Erken Osmanl devri yazmalarndan Kay Boyunun ilk durann Ahlat olduu kaytldr. Civarda Knk isimli bir kyn de olduu sylenmektedir. Bu sebeple Kaya denen blgede Kaylarn oturduklar dnlebilir. 5. Meydanlk Kabristan Ahlatn en mhim ve en byk mezarl budur. Bugn kuzeyden gneye Taht- Sleyman yolu ile Tatvan oesi, doudan batya ki Kubbe Mahallesi ile Harabe ehir arasndaki geni dzl kaplayan mezarln evresi ksmen tarla haline getirilmi ve ahslara tapulanmtr. Bugn Taht- Sleyman yolunu, Tatvan oesine balayan yol, mezarlk iinden geirilmi ve pek ok mezar bu yola rastland iin bozulmutur. Mezarlkta, bir oda, bir hol eklinde veya birka odal aktlara rastlanmaktadr. Meydanlk Kabristan XII. asrn bandan XVI. asra kadar tarihlenen muhtelif tiplerden, takriben bin kadar mezar ta ihtiva etmektedir. Mezar talar sralanlarna gre bize devirleri, istil ve savalar gstermektedir. Bu bakmdan Meydanlk Kabristan bulunmaz bir tarihi belge durumundadr. 6. Kale Mezarl Yavuz Sultan Selimin aldran Seferinden sonra inasna balayan ve Kanuni Sultan Sleyman zamannda tamamlanan Osmanl Kalesi dnda bulunan bu mezarlk, Osmanl devri mezar talarn ihtiva eder. Tezyinat yalnzca ahidelerin yan yzlerinde, ku ve haner motiflerinden ibarettir. Kitabesinden eyh olduunu rendiimiz Eyyupun mezar ta 1644 tarihlidir. Dier bir mezar tanda da len kimsenin ilim ve kalem sahibi olup ve yine ayn tarihte, 1644te ld anlalmaktadr. Bu mezar talar, Ahlatta bu sanat kolunun artk snm bulunduunu ve Ahlatn bir mezar merkezi olma hviyetini kaybettiini gstermektedir.

339

7. Ko Heykelleri Ahlatta zerinde kitabesi bulunan krmz tften yaplm iki ko heykeli de bulunmaktadr. Bunlarn ikisinin de balar kopmutur. Ortaokulun bahesinde mzeye kaldrlm bulunan 100x0.60x0.43 m. lsndedir. Bu heykel karn ksmndan ikiye ayrlmtr. Srtn kaplayan kitabe 1400-1401 tarihini verir. Dier heykel Krklar mezarlnda yarya kadar topraa gml vaziyette bulunmutur. Bu mezar ta 1.06x0.60x0.41 m. lsndedir. Tan srtnda itinasz dii olarak yazlm mezar kitabesi bulunmaktadr. Dou Anadolunun pek ok blgesinde bu tip mezar talarna rastlanmaktadr. Bunlar iinde zerinde haz bulunanlar da vardr. Bizansllar ve dier Hrstiyanlar topluluklarnda ko, koyun ve at eklinde mezar heykeli mevcut olmad iin, Ermeni ve Grcler tarafndan yaplm bulunan bu tip mezar talar kksz kalmaktadr. Kanaatimizce bunlar Trk kltrnn Ermeni ve Grclere tesirinin belgeleridir; ya da bu topluluklar tarafndan Hristiyanlatrlan fakat kendi inan ve adetlerini yaatan Trklerin braktklar hatralardr. Ko ve koyun heykellerinin Dou Anadoludan baka, Seyitgazi, Afyon ve Akehir gibi Anadolu blgesinde rastlanmas bunlarn Trklerden baka hibir toplulua ait olamayacan ortaya koyar. Ahlat Mezar talar genel vasflarna gre; I. atma lahitler, II. ahidesiz prizmatik sandukalar, III. ahideli mezarlar olarak ana grup iinde incelenebilir. I. atma Lhideler Bunlar gri tften kesilmi iki uzun levhann kenarlarndan bir a tekil edecek ekilde birbirine atlmas ile meydana gelen bir lhitle, ba ve ayak ularndaki gen boluklar kapatmak zere yerletirilen dikdrtgen bloklardan meydana gelmilerdir. Meydanlk Kabristannn kuzeydou kesinde bulunan bu mezarlar sayca fazla deildir. Mezarlklarn sathlar ounda bo braklmtr. Yaz bulunan bir lhitte Besmeleden baka lnn hviyetini bildiren bir kitabe de grlr. Yaz arkaik bir kfdir. Bu tip mezar talar Ahlatn bilinen en erken talardr. XI. asrn sonu veya XII. asrn bana ait olan rnekleridr. II. ahidesiz Sandukalar Bu mezar talar slm leminde her blgede ve devirde sevilerek yaplmlardr. Bunlarn en eskileri Ahlatn Meydanlk Kabristannda grlr. Kabristann kuzeydousunda toplu olarak bulunan bu tipin, gney-batya doru seyrekletikleri mahede edilir. Bunlar iki gruba ayrlrlar: 1. Yekpare gvdeli Sandukalar Bunlar kaidesiz veya alak ve ensiz birka basamakl bir kaide ile birlikte kesilmi, be kenarl prizma biiminde, yekpare bir kitle tekil eden basit sandukalardr. ou gri tften yaplmtr.

340

Uzunluklar 1.91-2.15 m. ykseklikleri 0.60-0.90 m. arasnda deimektedir. Bunlar Meydanlk Mezarlnn kuzeydousunda orta ksmlarda yer alrlar. Bu sandukalarda, iki yanda aty tekil eden sathlarda dii olarak lnn hviyetini bildiren kitabe yer alr. Ayrca Besmele ve hlas surelerinin ba ksmlarna tesadf edilmektedir. Kitabeler mail kesimdir. Hibirinde sanatkr ve tarih kitabesi yoktur. Bu eserler de XI. asrn sonundan XII. asrn ilk eyrei arasnda tarihlenebilirler. 2. Gvdeli ve Kapakl Sandukalar Gvdeli ve kapakl sandukalar olarak ele aldmz bir grup sanduka daha vardr. Bu sandukalar yekpare sandklarn batsnda yer alrlar. Bunlar ii bo bir sandk eklinde gvde ile onun zerine konulmu olan prizmatik kapaktan meydana gelmilerdir. Ancak ounda kapak kaybolmu, gvde toprak altnda kalmtr. Bunlar H. Karamaral tarafndan yaplan kaz srasnda toprak stne karlm ve temizlenmitir. 1.94-2.18 m. uzunluunda ve 0.27-0.68 m . yksekliindedirler. Bu tip mezarlar Orkun vadisinde Bilge Kaan Ant civarnda da grlmektedir. Orta Asyada pek ok rnek bulunan bu tip sandukalarn dier rneklerini Gaznelilerde de bulmaktayz. amda, Halepte baka rnekleri vardr. Ahlattaki bu tip lhitlerde lnn lkab, ad ve seceresi kapaktaki mail ksmn sathlarna kf ile yazlmtr. Kitabe kuzeye bakan yzden balar ve prizmatik kapa dnerek devam eder. lm tarihleri yalnz iki eserde kaytldr. Biri 1158 dieri 1161 tarihlidir. Bunlarn hibirinde sanatkr kitabesi yoktur ve eserin kitabesinde yaz arkaik bir slstr. Bu ta arkaik sls iin terminus ante quem (bundan evvel olamaz) ve kf hat iin terminus post quem (bundan sonra olamaz) tekil etmektedir. 1161 tarihli eserle birlikte ham kf yaz kullanm hem de bu tip sanduka yapm sona erer. Bu eserin bulunduu devir Skmenoullar devridir. Bunlarda Samarra tezyinatnn etkisi grlmektedir. Bu talardaki tezyinatlarn esasn kf celisi ile yazlm sureler tekil eder. Sandukalardaki kf yaz eitleri drde ayrlr. Bunlarn her birini eserler zerinde grebiliriz. A- Harflerin alt kenarlar ayn hat zerindedir. Harflerin sadelii, kelerin keskin olmas ve alt kenarlarnn ayn srada olmalar ile karakterlenirler. B- Kf yaznn noktalarla sslendii rnekler: Bunlarn bata gelen zellii harflerin aralarna ve ilerine noktalarn, ota benzer stilize motiflerin yerletirilmi olmasdr. Bunlar Samarra C uslbunu hatrlatrlar. C- Bu grupta kf hattn ular spirallerle biter. Spirallerin noktalarn yerini ald mahede edilmektedir. O halde bu kf yaz tr noktal kfden sonra ortaya kmtr. Yani kf yaz daha gelimitir. Bu mezarlar bir evvelkileri takiben yaplmlardr. Bu gruptaki mezar talar Samarra tezyinatn hatrlatmalar, S kvrmlarn ihtiva etmeleri ile sandukalarn en gzellerini olutururlar.

341

D- Rumili ve kvrk dall kf ile yazlm olan sandukalar, gerek llerinin bykl gerekse kf yazya karan kvrk dal tezyinat ile evvel talardan daha sonra yaplmlardr. Yaz ve kvrk dallar evvelkilerden farkl olarak dik kesim gsterirler ve kabartma olarak ilenmilerdir. Kvrk dallardan kan filiz ve yapraklar harflerin aralarndaki boluklar doldurur. Ahlattaki sandukalarn gelime seyri iinde bu talarn 1160-1200 arasnda Sundukoullar (Ermenahlar) zamannda yaplm olduklarn dnmekteyiz III. ahideli Mezarlar Bu tip mezarlar XIII. yzyln ilk eyreinden itibaren grlmeye balarlar ve XVI. yzyla kadar devam ederler. ahideler genellikle tan yalnz ba ksmda bulunur. Bunlarn sandukalar silindirik, stn veya dikdrtgen priza eklinde grlebilirler. Silindirik sandukalar bir veya birka basamakl bir kaide ile onun zerinde silindir eklinde bir kapak ihtiva ederler. Meydanlk Kabristannn dou tarafndan youn olarak bulunan bu tipin rnekleri batya ve gneye doru seyrekleir. Bunlar 1210 tarihinden itibaren grlmeye balarlar. Skmenoullarnn kurduu devletin 1207 ylnda Eyyubillerin eline gemesi mezar ta yapmn etkilememi, mezar ta ssleme sanat normal gelimesini takip etmitir. Bu dnemde Ahlat i ilerine serbest, halk huzurlu olmutur. Fakat 1229da Celaleddin Harezmahn Ahlat, istilas ile ve onu takip eden devrede, mezar talarnn tip ve sslemelerindeki gelime ve deime durmu buna mukabil Mool istilasndan sonra ok ihtiaml eserler yaplmaya balanmtr. ahideli mezar talarnda sadece ba tann bulunduu rnekler giderek artm ve nemli ahslarn mezar talar fevkalade ssl, ihtiaml ve Orta Asyadaki Orkun Stelleri ile boy lecek llerde olmulardr. ahideli mezar talarnn mezar tekil eden dikdrtgen sanduka ksmnn yan kenarlar yanyana ksa boylu niler, kandiler ve madalyonlarla sslenmilerdir. ahideli Mezar talarnda cephe kompozisyonu: 1- Geometrik a ile kapl olan ahideler: Bunlarda geometrik a yekpaere bir pano gibidir. Bazen geometrik ssleme bir ereve iine alnr. Bu ahideler genellikle silindirik sandukal mezar talarnda grlrler. XIII. yzyln sonlarnda bu tip sona erer. mza kitabesi arkada, lm kitabesinin bitiminde yer alr. Bazen ahidenin n yznde, st ksmda, aaya doru uzanan sar bir sivri kemer grlr. Geometrik a, sslemenin gelime seyri iinde daralarak ve klerek devam eder. Geometrik alarn erken rneklerinde yldzlarn ortalarnda meydana gelen boluklara post Samarra motifi olan S kvrmlar ilenmitir. 2- Nili ahideler: XIII. yzyln sonlarnda ahideler geometrik a ile kapl silindirik sandukal mezar ta tipi azalm ve tek tk grlmeye devam etmitir. XIII. yzyln ortalarndan itibaren XIV. yzyl boyunca dikdrtgen biimli sandukas bulunan ahideli mezar talarnn ahidelerinin aa yukar yarsn kaplayacak ekilde orta ksmlarna bir sar kemer iinde geometrik a ve yldz kompozisyonlar yerletirilmitir. Kemerin kaln yz yaz ile kapldr. Bazen nii tekil eden bu alanda

342

geometrik an konturlar oyularak belli edildikten sonra yldzlarn ii bir dantel gibi tekrar ilenmitir. Bu iki defa oyulma ahidelere boyut kazandrmtr. Orta ksmdaki byk niin iinde yalnzca palmet yaprak kompozisyonuna da rastlanmaktadr. Bir sivri sar kemer iindeki bu palmetli niler daha ok XIV. yzylda grlr. XV. yzylda ancak birka rnekle temsil edilirler. ahidelerin te birinde ortann yukarsnda imza kitabesi yer alr. Yaz genellikle itinal slstr. Kitabe bir ereve iine alnmtr. Kitabenin fonu kvrm dallarla doldurulmutur. Kitabeliin st tarafnda yine ssleme bordr ve eritler grlebilir. ahidelerin yukar ksmna baktmz zaman en st rgl kfden esinlenmi bir desenin, alt alta iki bordr halinde yer aldn grrz. Bu kfdir bozma ekil zaman zaman Allah lafzn da ihtiva eder. Baz rneklerde burada kk niler de grlr. Nilerin iine kandiller asldr, amdanlar da yanar vaziyette gsterilmilerdir. ahidelein en alt blmnde yine enli bir nili bordr vardr. Bu bordrde de ilerinde kandillerin asl olduu ve yanar vaziyette mumlarn yer ald amdanlarn bulunduu kk yanyana niler grlr. ahideler arka yzlerinde lenin ismi, eceresi ve unvanlar bildirilir. Meliku-uara, Hafzul-Kuran, Mazlum, Emirul-kebir; ve Emirl-ecel vs. gibi, suda boularak veya baka bir lkede bulunan olunun hasretine dayanamayarak bu dnyadan gm ise bunlar da ehideler de belirtilmitir. Dindarlar, kadlar, melik ve melikeler de mezar talarna kaydedilir. Ayrca lenlerin vasflarna uygun iirler de bu yzde kalr. Dnyann dndne, gkyzne ve yldzlara ait bilgileri de bu talardan renmek mmkndr. Btn slm felsefenin zelliklerinden kaydedildii mezar talar Trk kltr tarihinin belgeleridir. ahidelerin arka yzlerindeki lm kitabelerinin zerinde, bazen iki sra halinde mukarnas bulunur. Bazen de bu bordrn yerinde balang ksmlar ejder ba eklinde bir kemer grlr. Kemerin tepede dm yapt rnekler de mevcuttur. Bu ejder sslemelerin menei in Han Slalesine (145-169) kadar dayanr. Bir Wu aile mezarnda, ta bir levha zerinde, tepede dm yapan kemer eklinde ejderler grlr. Yine inde henside IV-VI. yzyllara ait mezar ta mahiyetindeki bir kabartma levha zerinde yine kemer eklinde ortada dm yapan ejderler vardr. Mineapollis Mzesinde VI. yzyla ait bir lahit kapa zerinde birbirine sarlm iki ejder kabartmas grlr. Sian-Fuda VIII. yzyla ait bir Nesturi ant zerinde tan yukar ksmnda balar yanlara doru alan iki ejder grlr. Osaka Mzesinde bulunan Lu-Chenge ait bir Sung devri (920-1126) manzara resminde, kemer eklinde iki bal ejder tasvirli bir mezar ant bulunur. Krgzistanda Burana ehrinde mzede yukarda saydmz antlara benzeyen ve Ahlat mezar talarn hatrlatan kemer eklinde ve balang yerleri ejderlerle biten bir mezar ant sergilenmektedir. Kltiginin (KlTigin) Orkun vadisindeki 732 tarihli ant zerinde de byle bir kabartmann olduu bilinmektedir. Bilge Kaan antnda, bir kemer ekli meydana getiren bir ift ejder kabartmas bulunmaktadr. Bu ant, formu ve lleri itibaryla Ahlat mezar talarn hatrlatr. Buna ilave olarak Ahlattaki talarn st ksmlarnda yer alan ejder kabartmalar ile de byk bir kompozisyon benzerlii gsterirler. Bu durum lm hakkndaki duygu ve dncelerin byk bir deiiklie uramadan Ahlat kadar geldiini

343

gstermektedir. Evliye elebinin dedii gibi dillerinin aataycaya almas, Dou Trkistandan gelen oymaklarn kendi geleneklerini ve etkisinde kaldklar motifleri Anadoluya getirdiklerini ortaya koyar. 3- Byk bir kandil motifi ile sslenmi ahideler: Kandil motifleri btn ahideyi kaplamaktadr. Bunun yan sra alt ve stte yaz ve nili bordrlerin bulunduu rnekler de vardr. Bu tip mezar talarnn zerinden sanatkr kitabesi yoktur. Bunlar daha ziyade mahtut gelirli kimselere ait olmaldrlar. Meydanlk Kabristannda bulabildiimiz en erken rnei 1249 tarihlidir. XIV. yzyl bu kandilli ahidelerin kullanld anlalmaktadr. Yazlar ahideler zerindeki yazlar, dini metinler ve kitabeler olmak zere ikiye ayrlr. Dini metinler ayet ve hadisler ile dua ve lmle ilgili hikmetli szlerdir. Kitabeler ise ly ve sanatkr tantan bilgileri ihtiva eder. XII. yzyln sonlarna doru Besmele ile birlikte Al-i mran suresinin 185., Enbiya suresinin 35. ve Ankebut suresinin 57. ayeti olan Kll nefsin zaikatul mevt (btn nefisler lm tadcdr) yazlar mezar talarnda grlmeye balar. XIII. yzylda kandilli ahidelerin alnlklarnda da Kll nefsin zaikatul-mevt ayeti kullanlmtr. Buna ilave olarak Allah lafznn da yazl olduu rnekler vardr. XIII. yzyln nc eyreinden itibaren ahidenin orta ksmnda bulunan sar nii meydana getiren kemerin yznde Ayetul-krsi veya Al-i mran suresinin 18. ayetinin bir ksm yer almaktadr. Yazlar bazen dii bazen kabartma olarak hakkedilmilerdir. Bu dnem yazlarnda grn ve gsteri n plana kmtr. ahidelerin arka tarafndaki l kitabesinden arta kalan bolua bazen kllmen aleyha fanin (Btn insanlar fnidir) manasndaki Rahman sresinin 26. Ayeti veya bazen bir hadis Ey-Dnya Saatn, Vecaalha Taaten (Dnya ksa bir mddettir. Onu ibadetle geir), bazen de bir dua Rahmetullahi (Allah ona rahmet etsin) szleri yerletirilmitir. Bu yazlar artistik yazlar deillerdir, ancak itinal olarak yazlmlardr. Sanatkr ve lm kitabeleri olduka ssl yazlmlardr. XII. yzyl sonu, XIII. yzyln ilk eyreinde lmle ilgili Farsa iirler l kitabesinin altnda yer alr. mza kitabelerinin XII. asrn sonu ile XIII. asrn eserlerinde belli bir yeri yoktur. Sanatkrlar henz aratrma safhasndadrlar. simlerini msait bir yere sktrmaktadrlar. XIII. asrn son eyreinde bir iki eser hari hepsinde sanatkr imzalar itinaszca ve kk olarak yazlmtr. XVI. asrn banda sanatkr kitabesinin belli bir yeri, belli bir yaz slubu belirlenir. Kitabeler dz silmeli veya zencirekli bir ereve iine alnrlar. Kitabelik bylece deimez bir ekil alm olur. Sanatkr Havend b. Bergi, Asil b. Veys ile bu klasik tarz XIV. asrn sonuna kadar devam eder. lm kitabeleri XII. srda haza kabru kelimeleri ile balar. Bu tarz XIV. asra kadar devam eder. XIII. asrda hazihi trbeti veya hazihi ravzat ibareleri nadir grlr. XIV. asrda bunlar oalarak

344

devam ederler. Bunlar lm kitabelerinin balama szleridir. XIV. asrn ilk eyreinde nadir grlen Allahumme taattaf birahmetuke ve rafetuke ala sakini hazallahd ile balayan ibareler XV. ve XVI. asrlarda moda halinde yaygnlar. lm kitabesi metinlerinde ksaca lnn eceresi, lkap ve hreti yazlr ve lm tarihi kaydedilir. XIII. asrn ikinci yarsndan itibaren ly ven ve onun vasflarn anlatan ibareler artmaya balar. XIV. asrda ise Orkun stellerindeki gibi lnn salnda yapt iler vgyle anlatlr. Mesel bir kitabe lmiyle i gren, fazl, kadnlarn ve hakimlerin en by, iki lemin mfts, dinin ve milletin ss gibi sfatlar yer alr. Baz kimselerin Emir, Ahi, Fet olduklarn da renmekteyiz. lm kitabelerinde yer alan lnn arkasndan duyulan hzn, lnn hayat hikayesini ksaca anlatan ibareler, Gktrk mezar kitabelerinde de dikkati eker. Orkun antlarndan baka Koo aydamda bulunan mezar talar zerinde de lnn arkasndan duyulan hzn, lnn hayat hikayesini anlatan pasajlar mevcuttur. Bu durum eski Trk geleneklerinden birinin daha Ahlatta tekrar ortaya ktn gstermesi bakmndan ehemmiyetlidir. Mezar Ta Ustalar ve Ahlatl Sanatkrlar stila ve bilhassa zelzeleler Ahlatn XII.-XIV. Asr antlarnn ve kmbetlerinin bir ounu ykm ve ortadan kaldrmtr. Bu yaplarn mimar ve tezyini karakterleri hakknda ancak kazlar sonunda bilgi edinilmitir. Ahlatl sanatkrlardan beini, Ahlat dnda meydana getirdikleri eserlerden tanyoruz. Bunlar Konya Alaaddin Camiinin minberini yapm olan El-Hac Mekki b. Bergi el-Hilti, Anadoludaki btn XIII. asr antlar iinde gerekleen mstesna bir yer igal eden Divrii Ulu Cami ve Dar-ifasn yapm Hurah el Hilti Tercandaki Mama Hatun Trbesinin mimar Ebun-Nema b. MufaddallAhval el-Hilti Geva Halime Hatun Knbetinin ustas Esed b. Havend el-Hilti Kayseri-Nevehir yolu zerindeki Alay Hann ismi tam olarak okunmayan sanatkrdr. Anadolu Seluklu Sanat iinde nevi ahsna mnhasr birer yap olarak kalan Divrii ve Tercandaki mimari antlarn Ahlatl birer sanatkr tarafndan yaplm olmas Ahlatl sanatkrlar zerine dikkati ekmektedir. Biz bugn eserleri Ahlat dnda bulunan be byk sanatkrdan baka 23 Ahlatl sanatkr daha tanyoruz. Bunlar mezar talarn mezar antlar haline getiren sanatkrlardr. Bu sanatkrlardan Kasm b. stad Ali Ahlatn en gzel kmbetlerinden olan Erzen Hatun Kmbetinin mimardr. Geva Halime Hatun Kmbetini yapan Esed b. Havend Ahlat mezar talarn yapan ustalardan biridir. Bu durum Ahlat mezar talarnda ismi bulunan sanatkrlarn ayn zamanda mimar olduklarn ortaya koymaktadr. Esasen bu ustalarn sslemi olduklar eserlerin kalitesi de bunlarn yksek bir kltr sahibi olduklarn gstermektedir. Ahlat mezar talar zerinde sanatkr imzalarnn bulunuu bu eserlere bir hususiyet ve ayrca da ehemmiyet kazandrmaktadr. Uygurlardan kalan Koo aydam havalisindeki bir sanduka zerinde azgana er aar yapm denilmektedir. Mslman mezar talar iinde tespit edebildiimiz en erken

345

imza Yezdde, Fatma binti Yezd b. Ahmet b. Alinin mezar tandadr. Anadolu mezar talarnda ilk olarak imza Ahlatn Meydanlk Kabristanndaki ahide mezar talar zerinde grlmektedir. Tokat mezar talarndan birinde ve Akehir mezar talarnn birkanda imzaya rastlanmaktadr. Bunlarn deeri sadece mnferit baz ustalarn isimlerinin bilinmesinden ileri gitmemektedir. Genellikle mezar talarndaki slplarn gelime ve deimesinde sanatkrlarn rol tespit edilememektedir. Buna mukabil Ahlat mezar talarndaki imza kitabelerinden, sanatkrlarn hviyetlerinden baka, hayatlarnn muhtelif safhalarn ve slplarnn gelime ve deime seyrini takip edebiliyoruz. mza kitabelerinin bazlarnda, sanat hayatnn merhalelerini ifade eden gulm, agird, stad gibi lkaplar bulunmaktadr. Dikkati eken dier bir husus da Ahlatl mezar ta sanatkrlarndan mhim bir ksmnn dede, baba, oul, amcazade ve hoca-talebe mnasebetleri iinde bulunmalardr. Sanatkrlar ilk eserlerinde ustalarnn ismini belirtmektedirler. Ahlat mezarlklarnda yatanlar arasnda ahi ve feta sfatlarn tayan baz isimlere rastlanmaktadr. Bu durum, sanatkrlar arasndaki dikkat ekici balar ve dayanmay. XII.-XVI. asrlardan Dou Anadoluda yaygn olan Ftvvet veya Ahilik tekilatnn mevcudiyetini ortaya koymaktadr. Bir esnaf tekiltndan olan ftvvet veya ahilikte esnafn riayet etmesi gereken bir ok kaide ve merasim mevcuttur. Mesela bir sanata intisap eden bir kimsenin muayyen bir mddet bir ustann yannda o sanat renerek rak veya kalfa olmas gerekmekte, ondan sonra kendi bana i yapabilmesi veya iyeri aabilmesi iin bir ehliyet merasimi yaplmaktadr. Ahlat mezar talarndaki imza kitabelerinde rastladmz gulam akirt ve stat unvanlar bu tekilatn burada ta sanatkrlar, arasnda ne kadar kuvvetli olduunu gstermektedir. Kitabelere gre, Ahlatl sanatkrlarn, daha sonra sadece isimlerini yazdklarn yani bir merasim sonunda kendi balarna i yapma iznini aldklarn ve nihayet stad unvann kullandklarn; bu safhadan sonra krak ve kalfa yetitirdiklerini tespit edebiliyoruz. Ahlat mezar talarnda tespit ettiimiz sanatkrlar unlardr: Osman b. Hasan, brahim b.

Kasm, Esed b. Eyyp, Cuma b. Muhammed, Havend b. Bergi, Esed b. Haved, Asil b. Veys, Muhammed b. Veys, Hac Yusuf b. Miran, Hac Mire b. Miran, Hac Miran b. Yusuf, Muhammed b. Miran, Buus b. ems (emdik) ed Darrabi el-Hilti, Kasm b. stad Ali, Kasm b. Muhammed , Ahmed. Bunlardan baka kendi eserlerini bulamadmz fakat yetitirdii sanatkrlarn imza kitabelerinde ismi anlan stat Hoyeng adl bir sanatkr vardr. Btn bu sanatkrlarn hibirinin lahdini bulamadk. Meydanlk Kabristannda rastlayabildiimiz sanatkr mezar hviyetleri hakknda bakaca bilgi edinemediimiz el-Mvei lkab ile maruf stat Ali b. Mevluda, stad Miran b. Hac b. Hseyin el-Haccareye ve stat Alemuddin Sencer esSayigiye aittir. Dier sanatkrlarn hibirinin mezarnn bulunmamas, buna mukabil mezar bulunan ustann da mezarlkta hibir eserine rastgelinmemesi bu sanatkrn mezar ta ustas olmadn dndrr. Mezar ta sanatkrlarnn mezarlarnn ise Meydanlk Kabristannn dnda baka bir mezarlkta bulunduklarn dnmekle beraber henz bu mezarlara rastlayamadk

346

Eseri Bulunan Mezar Ta Sanatkrlar 1. Osman B. Hasan Elimizde bulunan eseri de XII. asrn son eyreine aittir. Bunlar ba ve ayak ahidesi bulunan yekpare sandukal rneklerdir. mza kitabesi ilk defa bu sanatkrlarda XIII. asrda klasik eklini alacaktr. Bu sanatkrlar ad bilinen ilk sanatkrdr. Eserleri Meydanlk Kabristannn kuzeyinde, ortalara dorudur. 2. brahim B. Kasm Babasnn Kasm olduunu rendiimiz sanatkrn eserleri Meydanlk Kabristannn dou ksmndadr. 1223 ve 1225 tarihli iki eserinde ahideler yldz alar ile kaplanmtr. Sanatkrlarn 1217 ve 1222 tarihli iki eseri daha vardr. Bunlarn ahideleri silindiriktir. Bu sanatkrlarn ahideleri yldz alar ile kaplanmtr. 3. Hasan B. Yusuf Klasikleen, ahideyi enlemesine bordrlerle ve byk bir nile ssleyen ahide

kompozisyonlarnn nclerindendir. Motifleri iri ve kabadr. Kk llerde ve XIII. asrn ilk eyreinde eser vermitir. 4. Muhammed Davud Henz tek bir eserini tandmz bu sanatkr XIII. asrn ilk eyreinde almtr. ahideli bir mezar ta yapmtr. Tan n yznde sivri bir kemer iinde geometrik bir a grlr. Bu sanatkr, n yzndeki sivri kemerli nii, kemer keliklerine koyduu imza kitabesi ve kemerin stndeki gemeler ile birok yeni unsuru bir araya toplamtr. 5. Ahmed El Mzeyyin Bu sanatkrlarn eserlerine Ahlatn Meydanlk Kabristannda ve Readiyede ehrgiln Mezarlnda rastlamaktayz. mzas ve tarihi okunabilen en erken eseri 1249, en ge 1261 yllarndandr. Sanatkrlar ahide tezyinatnda yepyeni motif ve kompozisyonlar denemi. yeni bir teknikle almalar yapmtr. Bylece geometrik motifler ve etrafn saran rumi bordrler tamamen kaybolmutur. Sanatkrlarn karakteristlik bir kompozisyonu rgl kfden mlhem tezyinatn ift ve simetrik olarak bir pano halinde kullanlmasdr. Ahmed el-Mzeyyin her eserine bir veya birka kandil de yerletirir. Bu sanatkr yeni bir lahit formu denemi ve lahitler zerine yeni motif ve kompozisyonlar yapmtr. Mool istilasna uram, karkln hkm srd bir yerde eski gelenein ve ok emek

347

isteyen, ift ahideli silindirik sandukalarn terk edilmesi ve iiliin kabalamas bu sanatkr iin tabii karlanabilir. 6. Veys B. Ahmed Eserleri Meydanlk Kabristannn Kuzeydou ksmnda, Kadlar Mezarl denilen alanda, bulunmaktadr. Bu mezar talarndan en erkeni 1265, en ge olan da 1275 tarihini tamaktadr. Sanatkrlarn babas olan Ahmed, Ahmed el Mzeyyin olabilir. Eserlerinin tarihleri de byle bir mnasebete uygundur. Veysin Asil ve Muhammed isimli oullar devrin en byk ustalardr. Yine devrin byk ustalarndan Asil b. Veyse hocalk yapm bulunan Esed b. Eyyubda Veysin yetitirdii bir sanatkrdr. Bu sanatkr, da birtakm yeni ekil, motif ve kompozisyonlar denemitir. Sanatkrn repertuvarnda yldz alar ile nar-palmet veya kandil-ruli konbinezonu mhim bir yer igal eder. mza kitabesinin yeri belli deildir. Eserleri babasnnkilere gre daha emeklidir. XIII. asrn nc eyreinde eserler vermitir. 7. Esed B. Eyyub mzasna Meydanlk ve Taht Sleyman Mezarlklarnda rastladmz bu sanatkrlarn en

erken 1277, en ge olan ise 1291dir. Sanatkr bir eserinde stat unvann kullanmakla beraber, Veys b. Ahmedin gulm olduunu kaydetmektedir. Babasnn Mslman olduu anlalan Esedin kle olmas mmkn deildir. nk slam fkhnda babas Mslman olan kle olamaz. O halde buradaki gulm kelimesini kle deil talebe anlamna almak uygun olur. Sanatkr kendisinin Veys b. Ahmedin agirdi olduunu yapt eserlerinde tekrarlamtr. Havend b. Berg isimli byk stat ile Veys b. Ahmed, Esed b. Eyyubun talebeleridir. Bu sanatkrlarn eserleri ok gelimitir. Sanatkr hep yeni kompozisyonlar ve motifler denemitir. Geometrik kompozisyonlarn ustas Ahmed b. Mzeyyinin tesiri grlr. Fakat Ahmedin kfden mlhem geometrik rglerini rmilerle kaynatrmtr. 8. Cuma B. Muhammed Bu sanatkr XIII. asrn son eyreinde almtr. XIV. asrn sanatkr Yusuf b. Miran onun talebesidir. Adn Hoyeng olarak okuduumuz hocasnn ise hibir eserine rastlamadk. 1297 tarihli eserinin hibir orijinal taraf bulunmamaktadr. Kitabelerini kaba bir sls ile kabartma olarak yazm, harf aralarn rumlerle sslemitir. Barok bir hava tayan, taba ve kabark motifler kullanlm, teferruatl ve emekli almtr. Sanduka tezyinatnda urgan eklinde ve ar derecede kabark silmeli kemer dizileri slubunu karakterlendirmektedir. 9. Asil B. veys XIII. asrn sonu ile XIV. asrn ilk yarsnda eser veren bu sanatkrlarn babas stat Veys b. Ahmet; ustas ise babasnn gulm veya akirdi olan Esed b. Eyyubdur. Kardei Muhammed b.

348

veysdir. Meydanlk ve Taht Sleyman Kabristanlarnda eserleri bulunmaktadr. En erken tarihli eseri 1325, son eseri ise 1327 tarihlidir. Asil bin Veys, ahideli talar yapmtr. ift katl oygu tekniini gelitirmi ve deiik seviyedeki motiflere farkl k tonlar vererek, stte bulunan desenleri daha plastik olarak gstermitir. Yeni tekniklerle, ahidelere bambaka grnler kazandrmtr. mza kitabesinde ift katl oygu sistemini terk etmi, yaz yldz alar, rumleri hep ayn seviyede yaparak ayr bir tarz gelimitir. Ik glge kontrasn kk sathlarda bile halletmitir. Sanatkr son eserlerinde motifleri sklatrarak veya seyrekletirerek eitli oyunlar yapar, zengin desenler iler. Eserlerinde gzn seemeyecei kadar kk rumlerle, filigran tarzndaki oygularla, bo tek bir nokta brakmakszn ta ilemitir. Bu iki katl ilemenin aheser bir rneidir. Bu kompozisyonu Esed b. Havend ve Mire b. Miran daha maharetle tekrarlamlardr. Asilin harikulade eserleri yannda kaba bir iilik gsteren, kk almalar da vardr. Asilin agirdine tesadf edemedik. Bu sanatkrlardan sonra, mezar ta ilemeciliinde bir duraklama dikkat eker. 10. Muhammed B. Veys Veys b. Ahmedin Asil b. Veysin kardeidir. XIII. asrn sonlarndan 1331 ylna kadar eser vermitir. Bu sanatkr iddiasz fakat temiz ve itinal kompozisyonlar yapmtr. Deiik ve eitli motiflere rabet etmemi, teferruat ilemekten kanmtr. ahideleri byk lde deildir. Eserleri kardeine gre daha azdr. XIII. asrn sonuna ait olduunu tahmin ettiimiz zaman eserlerinin birinde imza kitabesinde Muhammed b. Veys ve Muidinin eseri denilmektedir. Bundan dolay bu eserini yapt srada yannda kalfa yetitirecek bir seviyede olduu dnlmelidir. Fakat talebesinin ismine daha sonra rastlanmt. Bir eserinde, farkl bir kompozisyon kullanlmtr. Bu eserde lm kitabesinin yazl olduu i yzde stte tepede gvdeleri dm yapan iki kurt bal ejder motifi grlr. Ejder figrleri korkuntur. Azlar ak, dileri sivri, gzleri adet yerinden oynam gibidir. Sanatkr palmetlerle dolu inilerden oluan gzel bir ahide yapmtr. 11. Havend B. Bergi Sanatkrn 1291-1317 tarihleri arasnda yapt eserler Meydanlk ve Taht Sleyman kabristanlarnda bulunmaktadr. Yapt talardan biri zerindeki sanatkr kitabesine gre Esed b. Eyyupun gulmdr. Kendisinin, devrin byk sanatkrlarndan biri olan Esed b. Bergi isminde bir olu mevcuttur. Sanatkrn motif ve kompozisyonlarnda devaml bir gelime grlr. eitli motifleri deiik ekillerle kombine ederek ve iki ayr derinlikte ileyerek glgeli ve plastik grnl zengin

349

kompozisyonlar meydana getirmitir. 1314 tarihli mezar ta sanatkrn gelimesini ve zelliklerini en iyi gsteren eserlerinden biridir. Bu ahide 3.52 m. boyu ve 0.97 m. eni ile Ahlattaki en yksek talardan biridir ve lleri ile Bilge Kaan antna yaklamaktadr. Sanatkr bu eserinde ok iyi kullanm, motifleri plastik gstermitir. stadn sanat deeri dk eserleri Taht Sleyman Kabristannda bulunmaktadr 12. Esed B. Havend stat Havend b. Berginin oludur. Meydanlk ve Taht Sleyman Mezarlarnda talar bulunmaktadr. Elimizde bulunan tarihli eserleri 1317-1327 tarihleri arasndadr. Eserleri Havend bin Berginin en gzel eserlerini yapt zamana rastlar. Bu sebeple onun etkisinde kalmtr. Havende gre daha plastik grnler elde etmitir. Babasnn repertuarndaki motif ve kompozisyonlar kullanlm, gzle bile zor seilecek incelikte oygular yaparak babasn amtr. Nileri Asil b. Veysten daha emeklidir. Sanatkr, ayr bir teknikle btn ilemeli sathlar ayn hizada gsteren yani ayn derinlikte oyulmu yzleri, gnete adeta perdahl gibi olan bir tarz gelitirmitir. Bu talarn zeri Ahlatta btn talar yosun kapland halde, yosun tutmamaktadr. lk eserlerinde bile itinal bir iilik grlen Esed b. Havend Geva, Halime Hatun Trbesinin mimardr. 13. Hac Yusuf B. Miran 1294-1336 tarihleri arasnda yapt eserlere Meydanlk ve Taht Sleyman Mezarlklarnda rastlanmaktadr. Geva Halime Hatun Kmbeti civarnda da yapt talara rastlanmaktadr. Van Gl evresinde tannm olan sanatkrlarn ustas Cuma b. Muhammeddir. Mire b. Mirann kardeidir. agirdlik eserlerinde, ustas Cumann etkisi grlr. Bu sanatkr daha ziyade orta tabakann talarn yapmtr. Gevataki talar bir hususiyet tamaz. ahide ve sandukalarnn lleri nispeten kktr. 14. Hac Miran B. Yusuf Sanatkrn Meydanlk ve Taht Sleyman mezarlklarnda eserleri vardr. Norinde iki eseri bulunmaktadr. Bu eserinden biri 1320 tarihlidir. Yusuf ismindeki babasnn Yusuf bin Miran, Amcasnn Mire b. Miran olmas kuvvetlidir. Muhammed b. Miran ismindeki sanatkr da olu olmaldr. Eserleri 1320-1345 tarihleri arasndadr. kinci derecede iilik gsteren en kk llerde alm olan sanatkrn pek ok eseri vardr. Miran b. Yusuf, orijinalitesi olmayan ayn motif ve kompozisyonlar sk sk tekrarlayan bir sanatkrdr. Eserlerinin ounda iilik kaba ve itinaszdr. XIII. asrn balarnda kullanlan sanduka tipini tekrar canlandrmtr. 15. Hac Mire B. Miran

350

Eserleri

Meydanlk

Kabristannn

Kadlar

Mezarl

denilen

ksmnda

bat

tarafta

bulunmaktadr. Yapt talar 1319-1338 tarihleri arasndadr. Yusuf isminde bir ustas vardr. Bu Yusufun aabeyi Yusuf b. Miran olup olmad anlalmamaktadr. Ancak Mire gibi bir sanatkrn ustas olabilecek Yusuf isminde baka bir sanatkr da tespit edemedik. stat 1326 tarihli eserde imzasn haci olarak kullanmaktadr. Bu usta da aabeyi gibi hacca gitmitir. Sanatkrlarn baba veya olunun bulunup bulunmadn tespit edemiyoruz. Mirenin ahideleri, l bakmndan Havend b. Bergininkiler kadar byk olmamakla beraber abidevi karakterlerdedir. ahidelerin kitabe bulunan i ksmlar, iki sra halinde zengin stalakttlidir. Kitabenin altnda kalan boluk, itinal eserlerinde kk tezyini nilerle sslenmitir. Mire devrinin en byk ve tannm kiilerinin mezarlarn ileyen, saylar mahdut byk ustalardandr. Asil b. Veys, Havend b. Bergi, Esed b. Havend ve Mire b. Miranyaklak ayn zamanda yaamlardr. Onlardan sonra mezar ta imaltnda bir duraklama olmutur. Sanatkr, hi bo yer brakmadan btn sahay doldurur. ift derinlikte iler. Eserleri fevkalade itinaldr. 16. Muhammed B. Miran Meydanlk Kabristannda iki eserine rastladmz sanatkr XIV. asrn son eyreinde eser vermitir. Eserleri motif ve kompozisyon bakmndan bir yenilik getirmez. Eserleri birinci snf bir iilik gstermez. 17. Kasm B. stad Ali Meydanlk Kabristannn batsnda iki eserine rastlanmtr. Ahlatta Erzen Hatun Kmbetinin de mimardr. XIV. asrn son eyrei ile XV. asrn ilk eyreinde eserler vermitir. Babas stat Alinin Kabristanda hibir eseri yoktur. Muhtemelen mezar ta ve kmbet staddr. Kasm b. stat Alinin Ahmed isminde bir talebesinin bulunduu kitabelerden anlalmaktadr. Sanatkr mezar ta ustas olarak bir yenilik getirmemi, eskileri tekrarlamtr. 18. Ahmed 1420 tarihli tek bir eserine rastlanmtr. Kasm b. stad Alinin talebesidir. Bu sanatkr da bir yenilik ve deiiklik getirmemi, kendinden evvelki kompozisyon ve motifleri tekrarlamtr. Desenleri daha basitletirmi, kabaca ve acemice ilemitir. Kompozisyonlarnn btnnde bir ahenk grlmez yalnz sandukasnn yan kenarlarn gzel bir geme ile sslemitir. 19. Buus b. emsik ed-darrab el Hilati

351

Bu sanatkrn Meydanlk Kabristannda iki eserine rastlanmtr. Bunlardan biri 1378 tarihlidir. Hilati, mahlasn kullanan sanatkr motif ve kompozisyon bakmndan bir yenilik gstermez. Ancak itinal iilii ile dikkati eker. Motifleri daha ok ana hatlar ile vermee alm, teferruattan kanmtr. 20. Kasm B. Muhammed Meydanlk Kabristannda Kadlar Mezarl denen ksmn kuzeyinde, ince uzun nispetleri, ince iilii ve youn tezyinat ile derhal dikkatleri zerine eken drt esere imzasn atmtr. Bu sanatkr uzun bir fasladan sonra tekrar birdenbire ortaya km gibi grnyor. 1502-1508 yllar arasnda eserler vermitir. Kasm b. Muhammed XIV. asrn kaidelemi motif ve kompozisyonlarn tekrarlamaya almtr. Ancak, kompozisyonlarda muvaffak olamamtr. nce uzun ahidelerin alndnda yer alan uzun panolar ileri ince ince doldurulmu olmakla beraber XIV. asrn ahenginde deildir. Alnlkta gemeler ve yldz alar kullanmtr. ahidelerinin hepsine ni yapmtr. ahidelerin arka yzleri, yukarya kemerler yerletirmitir. lm kitabeleri yaznn Osmanl slsne dnd bir devreye tesadf etmektedir. Yaz gzel ve itinaldr. Dikdrtgen eklindeki sandukalar birer kapak mahiyetindedir. ahidelerin btn zarafetine ramen, mahareti maniyerizme vardran ok ince ve detayl iilik, panolarn nispetlerinin bozulmas bir inhitat gstermektedir. Kasm b. Muhammed XI. asrn sanatn yeni bir zevk ve anlay iinde canlandrma teebbs uzun mrl olmam, Ahlata bir hususiyet veren bu sanat, ksa sren bu son parltnn ardndan tamamen snmtr. Sonu Meydanlk Kabristannda muhtelif tipteki lahitlerin yaylma sahas Ahlatn geirdii muhtelif devirleri gstermektedir. Btn bu lahitler tipleri, miktarlar, tezyin zellikleri ve kitabeleri ile blgenin kltr tarihi ile siyasi tarihi bakmndan ok nemli belgelerdir. ift gvdeli sandukalarn son rneklerini takiben, mezarlkta 25-30 yllk bir boluk grlmektedir. Bu fasladan sonra birdenbire en gelimi ekliyle ift ahideli silindirik sandukalar ortaya kmtr. Bu durum sosyal ve siyasi bir takm olaylarla ilgilidir. Bu tipin ortadan ekilerek, yerini tek ahideli dikdrtgen prizma eklindeki mezarlara brakt grlmektedir. Bu durum tesadfi deildir. Moollarn srkleyip getirdikleri Dou Trk Uruklar, Erman ahlardan ok daha kuvvetli olarak, Trklerin slamdan evvelki inan, adet ve geleneklerini Ahlata tamlardr. Bu derin ahideler birer mezar ant karakterindedir. Bunlar hibir slmi mezar tanda rastlanmayan lleri, kitabelerinin muhtavas ve ejder motifli tezyinat ile Orhun antlarnn slamiyet ten sonraki devam gibidir.

352

Meydanlk Kabristan, bu ant ahidelerle eski Orta Asya mezarlklarnn grnn almtr. XIV. asr Ahlat Mezar talarnn en mkemmel bir ekilde yapld, halkn refah ve zenginlik iinde olduu bir devreyi gstermektedir. XVI. asrda, XIV. asrn parlak ana dnme gayretleri olmu ise de neticesiz kalmtr. Kitabeler, bizce mehul olan baz eyh, vali, emir, lim, fakih, air ve kadlarn isimlerini tantmaktadr. Bunlar Ahlatn belli bir dneminde mhim simalardr. 20 sanatkr sluplar ile tespit edilmitir. Ayrca usta talebe mnasebeti ortaya karlmtr. Mezar ta sanatkrlarndan Kasm b. Ustad Ali ile Esed b. Havand ayn zamanda kmbet mimardrlar. 3 sanatkrn ismi de lm kitabelerinde kaytldr. Bu lahideler zerindeki yazlar bu sanat dalnn aheserleri olmaktan baka, kfden neshe ve slse kadar devam eden gelimeyi bize kronolojik olarak btn safhalar ile verilmesi bakmndan nemlidir. lhanl devri lahitlerinde hadislerin ok azaldn ve tan tli bir yerine, bir boluu doldurmak iin yerletirildii grlr. ahidelerin d yznde, nii evreleyen bordrler zerinde Ayetul Krsi ile li mran sresinin 18. ayeti tekrarlanr. Bunlar grn ve gsteriin n plana alnd tezyini yazlardr. Din mahiyetteki yazlarn azalmas ve ehemmiyetini kaybetmesi bu devir iin karakteristiktir. lnn hviyetini bildiren kitabelerdeki mbalaal metihler, lhanl devrinin zelliidir. lhanl devrinde ahslara fazla nem verilmesi, zerginlie itibar edilmesi, Ahlatn manevi bir k iinde bulunduunu gsterir. Ahlattaki mezar talar o blgede bir Ahilik tekilatnn bulunduunu ortaya koymutur. Mezar ta ustalar ayn zamanda mimardrlar. Orta Asya ile Anadolu arasndaki kpry de gsteren mezar talar, bu alandaki almalarn ilerlemesi ile yeni boyutlar kazanacak ve Orta Asya ile Anadolu arasna yeni balar kuracaktr.

353

Van Gl Havzasndaki Tarih Mezarlklar ve Mezar Talar / Prof. Dr. Abdsselm ULUAM [s.218-226]
Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye lmn insan hayatnn sonu oluu kadar, lmden sonra adnn yaatlmas arzusu da, kanlmaz bir gerek olarak karmza kmaktadr. Kiinin kendisi istemi olmasa bile, geride kalanlar, lenin gmld mezarn zerine birtakm semboller koyarak onun ismen lmemesine zen gstermilerdir. zellikle salnda saylan-sevilen, hatta taplan baz insanlarn adlarn ebediletirmek arzusuyla deiik boyut ve biimde mezar antlar yaplmtr. Piramit, kurgan, kmbet, trbe, gibi deiik adlarla anlan ve bu amala ekillendirilen pek ok abide gnmze kadar gelebilmitir. Byk programl mimari antlarn yan sra, sanduka ya da ahide biiminde yaplm gsterili mezarlar da mevcuttur. Bu tr mezarlara Trklerin hkm srd geni bir corafyada rastlamak mmkndr. Deiik dnemlerden kalan bu eserlerin en gzel rnekleri hi phesiz Dou Anadolu blgesinde bulunmaktadr. zellikle Van Gl havzasnda, Ahlat bata olmak zere Erci, Geva, Norin (Groymak), Aa Kolba gibi yerleim birimlerinde Trk kltr tarihi asndan byk nem tayan birok mezar ant ve mezar ta bulunmaktadr. Bu almada, etraflca yaymlanan ve ayr bir balk altnda sunulan Ahlat ve Geva mezarlklar dnda kalan mezar talar zerinde durulacaktr. Eski Erci elebiba Mezarl ve Mezar Talar Eski Erci, Van Glnn kuzeyinde bugnk Erci ilesine 10, Vana 109 km mesafede bulunmaktadr. Erciin Ururtular tarafndan kurulduu, daha sonra Van Gl evresinde hkm sren tm uygarlklarn yerleim alan olarak kullanld bilinir. 640 ylnda slm topraklarna katlm, Emeviler zamannda Mervanoullarnn, Abbasi dneminde Hamdnilerin, IX. yzyldan sonra da Vaspurakan ve Baratl gibi mahalli krallklarn egemenliinde kalmtr. Anadoluda Trklerin ilk yerleim alanlarndan biri olan Erci, Turul Bey tarafndan 1054te fethedilerek Seluklu topraklarna katlm, ehir altn an Ahlatahlar zamannda yaamtr. XIV. yzylda Karakoyunlularn bakenti olan Erci, 1514 aldran Sava ile Osmanl hakimiyetine girmi, 1548 tarihinden itibaren de Van Beylerbeyliine bal bir sancak merkezi olarak kalmtr. XIX. yzylda meydana gelen deprem sonrasnda Van Glnn ykselmesi ile Eski Erci yok olmu, gnmze kentin tarihi mezarl ulaabilmitir. Mezarlk, Eski Erciin 1,5 km batsnda, elebiba kasabas snrlar iinde bulunmaktadr. Yerinin kutsallna inanlarak, kesintisiz lk Tun andan 1992 ylna kadar kullanlm ve zamanla bir tepe haline gelmitir. Kaplad 6.000 metrekarelik alann etraf elebiba Belediyesi tarafndan duvarla evrilmi, ancak Van Glnn ykselmesi sonucu bu duvarlarla birlikte mezarln da bir blm sular altnda kalmtr. Tepe noktas

354

gl seviyesinden 600 m ykseklikte bir adack durumunda kalan mezarlk, 1999 ylndan itibaren sularn ekilmesiyle tekrar kara balantsna kavumutur. Topografik haritasnn karlmas srasnda yaplan yzey aratrmalarnda mezarlkta insitu durumda yzeyde 41, ksmen toprak altnda 58 olmak zere 99 adet sanat deeri bulunan mezar ta ve sanduka tespit edilmitir. Yzeydeki en eski rnekler, mezarln tepe noktasnda olup Seluklu dneminden kalmtr. Kapakl sanduka tipindeki bu mezarlarn talar yklm, bir blm toprak altna gmlrken bir ksm da daha sonra yaplan mezarlarda kullanlmtr. Mezarln bu kesimine son zamana kadar cenaze gmldnden, kfi hatl kitabelerle bezenmi Seluklu sandukalarnn yannda, kavuklu Osmanl mezar ahidelerini ve Ltin harfleriyle yazlm gnmz mezar talarn bir arada grmek mmkndr. Mezarln kuzeydou blm km, zerinde vaktiyle mevcut olan mimar yaplarn temel ve duvar kalntlar ortaya kmtr. Gney ve dou ksmlarnda younlaan mezarlarn ahide biimleri ile zerindeki ssleme ve yaz karakterleri XIV-XV. yzyllara, Karakoyunlu dnemine iaret etmektedir. Bazlarnda isim ve lm tarihleri mevcuttur. ahideli Karakoyunlu mezarlarnn ou define avclar tarafndan tahrip edilmitir. Ko ve koyun eklindeki mezar talarndan geriye kalan sekiz tanesi Van Mzesine gtrlmtr. 1992-1995 yllar arasnda mezarln oluumu ile zerinde tad kltr varlklar hakknda somut bilgi edinmek amacyla arkeolojik kazlar yaplm, yklan ve toprak altndan karlan sandukalarla ahideler ksmen restore edilmitir. elebiba Mezarlndaki Mezar Tipleri Mimari ekilli Mezarlar Mezarlkta yaplan kazlar srasnda ikisi kare plnl, biri sekizgen, dieri de tuladan olmak zere drt mimari ekilli mezar ortaya kartlmtr. Seluklu mezarlarnn youn olduu tepe noktasnda bulunan yaplar, sktrlm akl ta zerine atlm temele oturan ve iki- sras gnmze ulaabilen ta duvarlarla evrilmitir. Ayn anda plnlandklar halde toporafik konumlarnn tepe oluu yznden zemin kotlarnda farkllklar mevcuttur. Duvarlar harla tutturulmu dzgn kesme ta kaplamal dolgu duvar tekniinde ina edilmitir. lerinde bulunan lahitlerle mihrap sslemeleri, yaplarn X-XI. yzyllardan kald kanaatini vermektedir. Kuzey Mezar Ant adyla tantlan birinci yapnn kble duvarnda, levha eklinde bir mihrap bulunmaktadr. kisi dikdrtgen, dieri sekizgen plnl olan bu yaplar, aktlarla kmbetler arasnda yer alan ve havzada baka rnekleri bilinmeyen mezar trleridir. Ba ucundaki stun biimli ahidenin etraf temizlenirken ortaya karlan tula mezar odas, yredeki mezar antlar iinde tek rnek durumundadr. Bir blm toprak zerinde kalacak ekilde ina edilen mezar 2,20 x 0,65 m i llerinde dikdrtgen plnldr. Temel yerine iki sras ta, dier

355

ksmlar sekiz sra tuladan oluan duvarlarn zeri, tulalarn kaydrlmasyla atlan sivri kemerli muntazam bir tonozla kapatlmtr. 1,40 m yksekliindeki mezar odasnn i mimarisine zen gsterilirken, d mimarisinde yalnz toprak stnde kalan ksmna nem verilmitir. Ustann, mezar ieriden ekillendirdii, tamamlannca ayak ucuna gelen dou tarafndan kt, cenazenin de buradan konularak duvarn tala sonradan rld anlalmaktadr. Dier mezar ve ta lahitlerde grlmeyen bir zellik de, cenazenin tula denmi zeminine serilen 0,10 m kalnlnda beyaz akl talar zerine konulmu olmasdr. Kapakl Sanduka Tipi Mezarlar Daha ok Seluklu dneminden kalan bu mezarlar iki blm halindedir. Birinci blm toprak altnda bulunan, etraf ta duvarlarla rlm, cesedin konulduu mezar ukurudur. Birbirine kenetlerle tutturulmu dzgn sal talaryla kapatlan bu blmn zerinde, drt dikme ta ve prizmatik bir kapaktan oluan sanduka yer almaktadr. Kire tandan yontulmu dzgn levhalar halindeki sandukalarn ileri bo braklmtr. Genellikle ayn kompozisyonda tezyin edilen Seluklu sandukalarnn yan yzlerinde, kvrk dal ve rmiler arasnda rgl kfi hatla yazlm kitabeler bulunmaktadr. Kuzey cephedeki dikme tandan Besmele ile balayan kabartma kitabelerde, hlas Sresi veya Ayetl-Krs yaz istikametinde devam etmektedir. Kitabeler ssleme amacyla yazldndan, ayetler levhann bittii yerde hep yarm kalmtr. Prizmal kapaklarn dey uzun kenarlarnda birer palmet dizisi, ba ve ayak ucuna gelen yzlerde kfi karakterli Lafza-i Celal (Allah), alt kenarlarnda ise kazma olarak yazlm Farsa beyitler mevcuttur. ou kapaklarn kenarlar defineciler tarafndan krlm durumdadr. Mezarlar, kitabelerine gre XII. yzylda yaplmlardr. lhanl dnemine ait iki kapakl sanduka ortaya karlmtr. zerindeki yazlar nesih, sslemeleri yaln ve sadedir. ahideli Sanduka Tipi Mezarlar Karakoyunlu dneminde younlaan bu mezarlar, dikdrtgen prizmas eklinde blok tatan bir sanduka ile ba ucuna dikilen ahideden olumaktadr. Yksek ahideleri ve sslemeleriyle grnleri daha grkemlidir. Mezar ukurlar ile ayn zamanda sandukann platform talarn oluturan kenetli kapak yaplar dier mezarlarla ayn zellie sahiptir. ou mukarnas alnlkl ahidelerin yalnzca douya bakan n yzleri ilenmitir. ahidenin kenarlarnda yaz kuaklar; ortada kandil motifleri etrafnda geometrik ve bitki sslemeleri; mukarnasl alnlklarnda ise stte Besmele, altta bitki sslemeleri veya Allahn (C.C.) sfatlar yer almaktadr. ahidelerin ilenen yzleri, muhtemelen yosunlanmay nlemek veya estetik etkiyi artrmak amacyla sar renkli, reine cinsi bir madde ile kaplanm, ancak zamanla bir ksm dklmtr. Sandukalarn ounun st yznde ortada dikdrtgen ereve iinde dilimli kemer veya birbirine bitiik iki daire ile sonulanan sembolik bir mihrabiye yer almaktadr. Etrafn saran kimlik ve tarih kitabeleri ile Zmer Sresinin 53. Ayeti, hlas Sresi; yan yzlerinde ise geometrik ve bitki motifleri bulunmaktadr. ounun dou yznde her biri deiik geometrik motifleri ieren ssleme rnekleri

356

mevcuttur. 714 (1315) ylnda len Muhammed kz Tenzile Hatuna ait mezar lhanl, dierlerinin ou Karakoyunlu dneminden kalmtr. Seluklu dneminden kalan az saydaki ahideli mezarlardan birisinin ahidesinin iki yz de ilenirken, tula mezarla birlikte iki mezarda daha stun biiminde ahide kullanlmtr. Bunlardan eyh Zaid olu Esada ait olan 587 (1192) tarihlidir. zeri Ak ahideli Sanduka Tipi Mezarlar Kapakl sandukalarn gvdelerine benzeyen bu mezarlar, kalker tandan yontulmu drt dikme levhadan olumaktadr. Ba ucundaki levha daha yksek tutularak ahide haline getirilmitir. Sandukalarn ileri toprak doldurularak zerleri ak braklmtr. Az sayda rnei olan bu mezarlarn ikisi Seluklu dnemine aittir. Pln, mimari, yaz ve ssleme asndan kapakl sandukalarla ayn zellie sahiptirler. nce levha eklindeki ahidelerinin st ksmlar krlmtr. zeri Kapakl ahideli Sanduka Tipi Mezarlar zeri ak ahideli sandukalara gen prizmal bir kapak konularak bu grup mezarlar oluturulmutur. Normal kapakl sandukalardan farklar, bat yndeki ba ucu tann bir ahide olarak dzenlenmesi ve kapan yalnz dier sanduka levhasnn zerine oturtulmu olmasdr. Bu grup mezardan adet tespit edilebilmitir. Birisi 738 (1388) yl ramazan aynda ld belirtilen Sleyman kz Knnas Hatuna aittir. Ko Koyun eklindeki Mezarlar Azerbeycandan Dou Anadolu Blgesine kadar geni bir alanda grlen ko-koyun eklindeki mezar talar genellikle Karakoyunlu ve Akkoyunlu dnemlerine mal edilir. Karakoyunlular zellikle bakentleri olan Erci ve civarnda mezarlarn bu tr talarla ekillendirmilerse de maalesef gnmze az sayda rnek ulaabilmitir. Erci halknn her cuma gecesi en irilerinden ikisinin toslaarak kavga ettiini efsaneletirerek anlatt ko-koyun biimli mezar talarndan dokuz tanesi Van Mzesinde bulunmaktadr. Bunlardan ikisi 1932 ylnda Meydan Mezarlndan, dier yedi adedi elebiba Mezarlndan intikal etmitir. Heykel eklindeki mezar talar mzenin bahesinde tehir edilmektedir. Mezarlkta yaplan kazlar srasnda bu heykellere ait krlm ayaklaryla birlikte iki adet kaide ta bulunmutur. Dier eski yerleim alanlar ile mezarlklarda ou krlm vaziyette kokoyun biiminde mezar ta bulunmaktadr. Salam olanlarn bir ksm, Kltr va Tabiat Varlklar Yasasna uygun olmasa da, baz resm kurum ve kurulularn avlu veya bahelerine yerletirilerek ksmen koruma altna alnmtr. Erci evresindeki Tarihi Mezarlklar Erci ve evresinde kltr varl nitelikli baz kk mezarlklar bulunmaktadr. Ancak bunlar zaman am, ilgisizlik ve definecilerin kaak kazlar yznden elebiba Mezarlna gre daha ok

357

tahrip olmu durumdadrlar. Mezar rneklerinin azlna karlk tipolojik adan benzerlikler gsteren Erci merkezindeki Beyler ve Haydar Bey mezarlklar ile Tekler (Grgz), Glaz (Purmak), Ziyaret ve Karaeyh Ky mezarlklarn saymak mmkndr. Erciin merkezinde, Kadem Paa Hatun Kmbetinin gneybatsnda bulunan Beyler Mezarl, nceleri geni bir alan kaplamakta idi. Bugn evre duvarlar yklm, bir blm harman yeri ve tarla haline getirilmi, dier ksmlarda da mezar talar sklm vaziyettedir. Kalan rneklerden elebibandaki XIV-XV. yzyl Karakoyunlu dneminin ahideli sanduka tipi mezarlaryla ayn zellikleri tadklar grlmektedir. Erci yaknnda bulunan Haydar Bey Mezarl da bundan farkl deildir. Hoca Ahmet Yesevi Hazretlerinin mridlerinden biri olduu sylenen Haydar Babann dergah ve trbesi etrafnda gelien kutsal mezarlk, gnmzde de bir ziyaret yeri durumundadr. Haydar Babaya yeni ve modern bir trbe yaplm, evresindeki aalar dilek ve adak aac haline gelmitir. Daha kuzeydeki asl trbenin yalnz kriptas gnmze ulaabilmitir. Yeni trbenin etrafndaki mezarlkta ahideli sanduka tipinde birka rnek mevcuttur. Gney tarafta son zamanlarda yaplm, zerinde tfek resimleri bulunan iki ant mezar yer almaktadr. Erci yaknndaki Grgz (Tekler) Ky Mezarlnda beyaz kalker tandan yaplm sandukal mezarlar bulunmaktadr. ahidesiz sandukalarn da aslnda ahidelerinin olduu, ancak zamanla kaybolduklar veya baka mezarlarda kullanldklar tahmin edilmektedir. ahide ve sandukalarn ssleme kompozisyonlar da elebiba mezarlarna yakn benzerlik gstermektedir. Buradaki baz mezarlarn ba ve ayak ucunda olmak zere iki ahidesi mevcuttur. Bu zellik, elebiba mezarlarnn yalnz ge rneklerinde grlmektedir. Mezarlkta saylan 14 mezardan drd ahidesiz, sekizi ift ahideli, ikisi de farkl biimde yaplm sandukalardr. Mezarln yer ald hafif eimli alann alt ksmnda bulunan mezardan en alttakinde 1270 (1853) tarihi okunmaktadr. Sandukann yan ve arka yzlerinde birer haner resmi vardr. Ayn mezarn ayak ahidesinde kandil motifi, ortasnda glbezek, etrafnda ise birbirine gemeli geometrik motifler yer almaktadr. Mezarlarn bir ksmnn ahidelerinde usta adlarna ve tarih kitabelerine de rastlanmaktadr. Bunlardan birisinde 737 (1336) tarihi okunmaktadr. Gnmzde Erciin bir mahellesi durumundaki Glaz (eski ad Purmak) Mezarlnda, koyun veya ko biimli mezarlarla deiik slpla ekillendirilmi sanduka ve ahideler dikkati ekmektedir. Ko heykeli eklinde yontulan bir rnekte, kuyruk, arka ayaklar ve platformun blok halde brakld grlmektedir. Ba krlm vaziyettedir. Beyaz kire tandan yaplm dier bir koyun ekilli mezar ta, gvde ve ayaklar aras alm vaziyette yaplmtr. Ba krktr. ki sra kesme tala rlm ve zerine dikdrtgen prizmas eklinde ahide yerletirilmi bir mezarn, bu ahideleri yuvalarndan kp zerine yklm vaziyettedir. Purmak Mezarlndaki araziye dalm, st ksmlarnda gen

358

ve kemer formlu nileri olan yazl ahideler ilgintir. Koyun eklindeki bir mezar ta da Osmanl dneminde ters evrilerek ayaklar krlp yerlerine ba ucundaki kavuk biimli iki kk ahide yerletirilmitir. Erci-Patnos karayolu yaknnda, Adilcevaza bal Karaeyh Ky Mezarlnda kltr ve sanat deeri olan ou yklm deiik trden mezarlar bulunmaktadr. Etraf duvarla evrili byk bir alan kaplayan mezarln gneyinde beldeye adn veren Karaeyhin trbesi bulunmaktadr. Son zamanlarda yenilenen zeri ak trbede kabartma olarak cepheden ilenmi bir ko ba ile dousunda ykseke yaplm bir mezar sandukas mevcuttur. Sandukada bir kama resmi grlmektedir. Bu mezarn kuzeyinde birisi beyaz dieri siyah tatan yaplm balar krk iki ko heykeli yer almaktadr. Mezarlkta, elebibandaki gibi mukarnas balkl ahideleri olan prizmatik sanduka tipinde iki mezarla, yannda ahidesiz iki sanduka daha bulunmaktadr. Ayrca ocuk mezarlar zerine konulmu stilize ko ekilli yedi adet sanduka ile zerinde haner kabartmas bulunan byk bir sanduka ve kandil motifli bir ahide dikkati ekmektedir. Mezarln gneyinde siyah bazalt tandan yaplm dier koyun heykelleri ksmen tahrip olmu durumdadr. Erci yaknlarndaki Ziyaret ad verilen mezarlkta az sayda da olsa tarihi nitelikli mezarlar bulunmaktadr. Ad zerinde bir ziyaret yeri olan mezarlk, kutsallna inanldndan hi kesilmemi ve kendi haline gelimi aalarn altnda bulunmaktadr. evredeki mezarlklarda grlen tipik kokoyun formunda ve ahideli sanduka tipinde rnekler mevcuttur. Kalker tandan, ba ve gvdesi tek blok halinde yaplm ko heykeli eklindeki bir mezar ta salam durumundadr. Ayaklar ve karn alt topraa gmlm olan tan kuyruk ve boynuzlar stilize olarak izgiyle gsterilmitir. Gvdeye ok ular ilenmitir. Sandukalar toprak altnda kalm ahideli iki mezar mevcuttur. Birisinin st ksm krlm, dieri mukarnasl tepelii ile salam olarak gnmze ulaabilmitir. Bitlis-Groymak Mezarl Van Gl havzasndaki tarihi mezarlklar arasnda yer alan mezarlk, Bitlisin Groymak lesinde bulunmaktadr. Kmbet, eyh Muhammed ve Krmz ehitler adndaki bu mezarlklar geni bir alana yaylmtr. Eski ad Norin olan Groymak, Mu-Bitlis-Tatvan karayolu zerinde bulunmaktadr. 1310 (1892) Bitlis Vilayeti Salnamesinde, Groymakta tarihi binalarn yan sra birok mahallede mslman mezarlarnn yer ald yazldr. Sz edilen yaplar gnmze ulamasa da, evredeki mezar talarnn ou korunmutur. En erken tarihli mezar ta ile en ge tarihli mezar arasnda alt yz yllk zaman fark bulunmaktadr. Bu srede, dier sanat eserleri gibi mezar talar da tarihin birok olayna tank olmulardr.

359

Kmbet Mezarlnda bulunan Fahreddin Davud ve eyh Mahmuda ait ahideler ile Krmz ehitler Mezarlndaki Nureddin Mahmuda ait mezar ta, blgede lhanl hakimiyetinden kalan eserlerdir. XIV. yzyla tarihlendirilen Emir Taceddinin ahidesi, bu kiinin ynetici kesimden birisi olduunu gstermektedir. Ayn mezarlkta bulunan eyh Saidin ahidesi ise, blgede Karakoyunlularn hakimiyet kurmaya altklar dneme rastlamaktadr. Ahmet Kz Habibenin mezar Akkayonlu hakimiyetinin saland XV. yzyla aittir. Ayr yzyllarda ekillendirilmi olmalarna ramen, mezar talarnda Seluklu ssleme geleneinin devam ettirildii grlmektedir. Karakoyunlu ve Akkoyunlulara ait ko-koyun eklindeki mezar talarnn, bu mezarlklarda bulunmamas ilgintir. eyh Muhammed Mezarlndaki XVI. yzyln ilk eyreine tarihlenen mezar talar Akkoyunlulara bal erefhanlar Dnemine aittir. Blgenin XIX. yzylda hakimi olan Osmanllarn varl ise, eyh Muhammed Mezarlndaki sarkl ahidelerde grlmektedir. Mezar ta (ahide) yapmnda kullanlan ve yrede l ta denilen malzeme, ok abuk anan ve tahribi kolay olan bir yapya sahiptir. nemle ehit mezar olduklarna inanlan mezar talarnda, iklim artlar ve geen zamann tahribini aka grmek mmkndr. Nitekim ahidelerdeki kitabeler bu anma nedeniyle okunamaz hale gelmitir. Groymak mezarlklar Van Gl evresinde yer alan Ahlat, Geva, elebiba ve Erci mezarlklar kadar gsterili mezar talarna sahip deildir. Bu durum, Groymakn gemite ok nemli bir merkez olmadn gstermektedir. Ancak burada bulunan mezarlklarda yaplacak kazlarla, blgenin siyasi ve kltrel tarihine nemli yeni bilgiler eklenecei de bir gerektir. eyh Muhammed Mezarlnda bulunan mezar talar, kendi ilerinde eitli ssleme rnekleri sergilemelerine ramen zenli bir iilik grlmemektedir. Buna ramen bir mezar tanda yer alan Amele brahim ad, bu dnemde blgede mezar ta ustalarnn varln ve mezar talarnn Ahlatta olduu gibi, bir usta grubu tarafndan ekillendirildiini gstermektedir. Groymakta bulunan mezar talarnda ortak ssleme unsuru olarak kandil motifleri ile yerel ssleme eleri karmza kmaktadr. Kitabelerde grlen bozuk celi sls hattn da mahalli uslp zelliklerinden kaynakland anlalmaktadr. Ahmet kz Hanife ile ad okunamayan ikinci bir hanma ait ifte mezarn bana tek ta dikilmi, ancak tan zerine iki ayr ahide ilenmitir. Bu ahide blgede baka rnei grlmeyen nik bir eser durumundadr. Bunun yan sra zerinde hayvan mcadelesinin anlatld mezar talar ise Orta Asya geleneini yanstmaktadr. Groymakta bulunan mezar talarndan yedi tanesi celi sls hatla yazlmtr. Dier mezar kitabelerinde mahalli zellikler tayan sls hat kullanlmtr. Mezar talarndaki yazlarn be tanesi, kabartma tekniiyle yazlmtr. ahidelerde bulunan kitabelerin hepsi Arapadr. Yalnz bir mezarn ayak ucu tanda Farsa bir iire yer verilmitir. Dier bir ayak tanda ise Trke kitabe

360

bulunmaktadr. Kitabelerde dikkati eken bir baka zellik ise, yanyana gmlen kadn-erkek mezar talarnda, kadnlara ait yazlar kazma, erkeklere ait olann ise kabartma tekniiyle yazlmasdr. Groymak mezar talarnda bitkisel ve geomerik kompozisyonlarla kandil, kl, haner ve kalkan motiflerine yer verilmitir. En ok kullanlan bitkisel motif, rmi ve palmetlerdir. Hayat aac ile iek motifleri de sevilerek kullanlan ssleme rnekleri arasnda yer almaktadr. XIII. yzyla ait bir ahidede rmi motifi, dal kvrm eklinde ince bir ssleme eridi oluturmaktadr. XIV. yzyla ait baka bir mezar ahidesinin arka yznde, rmi ve palmetler sivri kemerli bir pano iinde kandili evrelemektedir. Bu ahidenin n yzndeki alnlkta bulunan rmi ise, Ahlat mezar talarnda bulunan ejder motifinin rmiye dntn gsteren nemli bir rnek durumundadr. Mezarn ayak ucu tanda da rmi-palmet sslemesine yer verilmitir. Groymak mezar talarnn sekizinde geometrik rg motifi kullanlmtr. Bunlar bir daire ile snrlandrlm alt kollu yldz, zencerek, zikzak, i ie gemi alt daireden oluan ssleme, sekiz kollu yldz ve arkfelek motiflerinden meydana gelmektedir. ki krk dorunun kesimesinden oluan zencerek motifi, gerek mimari sslemede, gerekse el santlarnda Anadolu Seluklularnda erken dnemden itibaren kulanlan ssleme eleridir. Van Gl evresinde pek ok mezar tanda rastlanan kandil motifinin, Groymaktaki mezar talarndan on birinde deiik ekilde ilendii grlmektedir. Mezar talarnn ounda kl kalkan sslemesi bulunmaktadr. Kalkan grn itibariyle gne motifini andrmaktadr. lhanl dnemine tarihlendirilen bu mezar talarna ilenen gne, kalkan ve kl motifleri, mezar sahibi kiinin kahraman ve bahadr olduunu ifade etmektedir. Van Gl HAvzasndaki Mezar Talarnn Trk Mezar Kltrndeki Yeri

Ahlattan sonra, Van Gl yresinde yaplan inceleme ve yzey aratrmalar ile Geva ve elebiba Mezarlklarnda gerekletirilen kaz ve restorasyon almalar, kltr tarihi asndan nemli bulgular ortaya koymutur. elebiba Mezarlnda bulunan ikisi kare, dieri sekizgen plnda yaplm mezar ant, Ahlattaki akt tr mezarlarla trbe-kmbetler arasnda yeni bir tr oluturmaktadr. Kitabeleri olmamasna ramen, yapl tarihleri hakknda fikir verebilecek ip ular mevcuttur. Seluklu mezarlarnn youn olduu alanda yaplan kaz ve restorasyon almalar srasnda, sanduka tipi Seluklu mezarlarnn platform talar arasnda daha eski dnemlere ait, basit mihrabiye sslemeli levha eklindeki mezar ahideleri bulunmutur. Seluklu mezarl oluturulurken mevcut olan, ancak deprem veya bakmszlk nedeni ile ksmen yklan mezar antlarnn duvarlar stten ikinci ta seviyesine kadar sklerek ileri toprakla doldurulmu ve mezarlk iin yeni bir alan elde edilmi olmaldr. nk mezar antlar, kendileri de tahrip olmu Seluklu mezarlarnn altndan ortaya karlmtr.

361

elebiba Mezarlnda, zerinde kitabesi bulunan en eski Seluklu mezar 555 (1160) yln gsterdiine gre, mezar antlar bu tarihten nceye, X-XI. yzyla ait olmaldr. Zaten Kuzey Merar Antndaki ni halini almam mihrap da X. yzyla iaret etmektedir ki, slam Sanatnn Anadoludaki en erken rnekleri arasnda bulunmaktadr. IX. yzyldan itibaren mslmanlarn Van Gl evresine kalc olarak yerletikleri, Trklerin 1064 ylndan sonra bu blgede younlaarak 1071 Malazgirt Zaferinin hazrlklarn burada gerekletirdikleri bilinmektedir. Erciteki mezar antlarnda ve dier tarihi nitelikli tm mezarlarda yrede bulunan beyaz kalker ta kullanlmtr. Duvarlar kaplayan kesme talarda, bu talar ileyen ustalarn bir lde imzas saylan, P, $ eklinde monogramlar bulunmaktadr. Kalker ta Geva mezarlarnda da kullanlm, ancak evredeki dier mezarlarda kahve renkli Ahlat ta tercih edilmitir. Yapl amac ve kayna ne olursa olsun, elebibandaki mezar antlar, yrede mevcut ou iki katl grkemli kmbetlerin; yer alt dnyasnn birer evi niteliindeki aktlarn; sanduka, ahide, kokoyun ve at biiminde ekillendirilen ve her biri birer aheser olan mezarlarn yan sra, mtevazi yaplaryla Trk-slam mezar mimarisine eklenen yeni bir halka durumundadrlar. Kukusuz Issk Gl civarndaki Kokorda olduu gibi deiik yrelerde benzer rnekleri bulunan ve aratrmalarla saylar oalacak olan bu mezar antlar, ileride sanat tarihi terminolojisine zgn bir adla geecektir. Seluklu dnemine ait tula mezar, stun biimli ahidesi ve yars toprak altndaki mimarisiyle, yrede baka rnei henz bilinmeyen nik bir eser niteliindedir. Sanduka tipindeki Seluklu mezarlar, mimar form ve rgl iekli kfi hatla yazlm kitabeleri ile Ahlatahlar Dneminin XII. yzyldan kalan en nadide rnekleridir. slam Sanatnda Samerra C slbu olarak tanmlanan Eri Kesim Tekniinin Ahlat ve Erciteki mezar talarnda karmza kmas, sanatlarn Orta Asyadan beri sregelen Trk Sanat kaynandan esinlendiklerini hatrlatmaktadr. Tek blok tatan oluan prizmal sandukalar, ba ucuna dikilen mukarnas tepelikli ahideleriyle Karakoyunlu mezar talar da, yaz ve sslemeleriyle Seluklu geleneini devam ettirmektedir. Ayn inanc ve kltr tayan sanat evresi iinde ekillendirilmi mezarlardaki yazlar, lm an ile sonsuz hayat ieren Ahirette balanma ve dllendirilme midini yanstan metinlerle kimlik bilgilerini iermektedir. ahidelerin ana ssleme unsuru olan kandil motifleri, ebed yolculuun balangc saylan mezar ukurlarn aydnlatan k kaynann simgesi durumundadr. Sandukalarn st yzndeki mihrabiye nileri ise etrafnda kimlii yazl mezar sahibinin mmin ve mslman olduunu belgelemek istemektedir. Sandukalarn yan yzleri ile ahidelerde Seluklu dneminde balayan ve Anadoludaki tm Trk sanat evrelerinde XV. yzyl sonuna kadar kullanlan geometrik sslemelere ve bitki sslemelerine yer verilmitir. Deiik sayda keli yldz formlar ile yldz kollarndan oluan geometrik kurgulu rozet veya madalyonlarn yan sra, bir ka rnein meydana getirdii daha girift

362

kompozisyonlara rastlamak mmkndr. Kvrk dal ve rmilerden oluan palmetlerle lots dizileri gibi bitki sslemeleri arasnda, lmszl simgeleyen geometrik asll geme-dm motifleri ska kullanlmtr. Ahlat mezar talarnda grlen ejder figrlerine dier mezarlklarda fazla yer verilmemi, yalnz elebibandaki tek mezar sandukas ile Groymak Mezarlndaki bir mezar ahidesinde azlarn am karlkl ejder balarndan oluan ssleme dizisi rmilere dntrlerek Orta Asya gelenei devam ettirilmitir. Van Gl havzasndaki antsal mezarlarn ounun hanmlar iin yaplm olmas ilgintir. Osmanl Dnemine kadar mezar talar arasnda cinsiyete gre bir ayrm yaplmam, erkek ve kadnlar iin ayn form ve ssleme zellikleri tayan ahideler dikilmitir. Bir mezarn erkee mi yoksa kadna m ait olduu ancak zerindeki kimlik kitabesinden anlalabilmektedir. Groymaktaki baz erkeklere ait mezar talarnda kabartma; kadnlara ait mezar talarnda ise kazma tekniinde yazlm kitabe ve sslemelere yer verilmitir. Osmanl dneminde ise, lkede yaygn mezar geleneine uygun olarak erkekler iin daha byk hacimde, kavuk veya sark biimli ba ahideleri dikilirken, hanmlara daha mtevazi, gen alnlkla biten ahideler yaplmtr. Karakoyunlu ve Akkoyunlu dnemleri ile ounlukla ii mezhebine mensup yre halknn baz mezar talar ko-koyun ve at biiminde ilenmitir. Heykel eklindeki bu mezar talarnn, zerindeki kl, balta, ok-yay gibi sava aletleri ile ayna-tarak, saban gibi kiinin mesleini simgeleyen resimleriyle kltr tarihimiz asndan ayr bir nemi vardr. Mezarlklarda, ou yklp harabe haline gelmi bir ok zaviye mevcuttur. Bunlar, yrede yaayan veya makam bulunduuna inanlan din byklerine ait trbe-kmbetlerin veya antsal mezarlarn yanna yaplm gsterisiz mimari rneklerdir. Mezarlktaki yatrlar (veliler) bir ibadet saygnl ile ziyaret edilmi, dnyada dilek ve dualarn kabulne arac; ahirette efaati olacaklar midiyle bunlarn evresine gmlme arzusu da nemli bir yar halinde srdrlmtr. Mezarlktaki baz mezar ahidelerine rt braklp aalara aput balanmas da Orta Asya Trk inan ve kltrnn kesintisiz devam ettirildiini gstermektedir. elebiba Mezarlnn halk kltr asndan ayr bir nemi vardr. Halk ozan Ercili Emrahn mezarnn burada olduu sylenir. Bu inanla, mezarln tepe noktasnda Emrah ve sevgilisi Selvi iin bir mezar dzenlenerek ziyaret yeri haline getirilmitir. Gerekle ilgisi olmasa da, halkn barndan kan bir ozana, kutsal sayd mezarln tepe noktasna taht kurmas, Ona gsterilen saygnn ve yaknln bir iaretidir. Van Gl havzasnda bulunan tarihi mezarlklarla mezar talar, Orta Asyada Hun ve Gktrklerle balayp Osmanl ile Avrupa ilerine kadar yaylan Trk mezar kltrnn btn rneklerini zerinde tayan canl birer ak hava mzesi durumundadrlar. Ancak son yllarda artan kaak define kazlar ile ilgisizlik ve ihmaller yznden tahrip edilen bu mezar talar hzla yok olmaktadr.

363

O. Aslanapa,Dou Anadoluda Karakoyunlu Kmbetleri. Yllk Aratrmalar Dergisi, A. . lahiyat Fakltesi, I, Ankara 1957, s. 105-109. Belzr, Ftuhl-Bldn M. Fayda Terc. ), Ankara 1987, s. 203,207-20. A. . Beygu, Ahlat Kitabeleri, stanbul 1932, s. 12-13,60. S. Blbl Van Gl Havzas Trk Mimarisinde Figrl Bezeme, Van 1994 YY Sosyal Bil. Enst. baslmam ykseklisans tezi). M. Canard, Histoire de la dynastie des Hamdanides de Jazire et de Syrie, I, Paris 1954, s. 441485. A. ay, Anadoluda Trk Damgas Ko Heykel Mezar Talar ve Trklerde Ko-Koyun Meselesi, Ankara 1983. . elik, Groymaktaki Tarihi Mezar Talar, Van 1999, YY. Sosyal Bil. Ens. Yaymlanmam yksek lisans tezi) B. Darkot, Erci md. . A. , IV, s. 285-286 T. Demirolu, Ak ve Karakoyunlu Mezarlarndaki Ko Heykelleri, TTOKB, 74/3, Ankara 1948, s. 15 A. Erzen, Dou Anadolu ve Urartular, Ankara 1992. Evliya elebi, Seyahatname dal nr., III, stanbul 1976, s. 1204-1206. E. Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr F. Iltan terc. ), stanbul 1970, s. 55-57. bnl Esir, El-Kmil fit-Tarih, V, s. 160; VI, s. 125-126; VIII, s. 197-234; IX, s. 94. B. Karamaral, Ahlat Mezar Talar, Ankara 1972, s. 24-26; Ahlat Antlar, Ahlat ve Kltrel Mirasmzn Korunmas, Ankara 1992, s. 51-84. H. Z. Koay, Dou Anadolu Mezarlklarndaki Ko ve Koyun Heykelleri, Milletleraras I. Trk Sanatlar Kongresi Bildirileri, Ankara 1962, s. 215-218, 255-257; Kebann Palur Sakyol Hy Kazsnda Bulunan Kutsal Ocaklar, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1976, s. 77-80, Lev. 41-44 G. n, Ortaa Boyunca Van Blgesi Tarihi, Sosyal Bilimler Dergisi I) YY Fen-Edb. Fak. ), Van 1990, s. 120-122. K. Pekta, Bitlis l Merkezinde Trbe ve Mezarlklardaki Mezar Talar 1997, XVI. Aratrma Sonular Toplants-I, Ankara 1999, s. 105-128; Bitlis Mezar Talar 1998 XVII. Aratrma Sonular Toplants-I, Ankara 2000, s. 15-28

364

A. Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, Ankara 1987, s. 15-28,31,51; F. Smer, Karakoyunlular, Ankara 1984, s. 42-45,50,53-59,112-120; Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara 1990, s. 47-64;Dou Anadoluda Mool ve Trkmen Devirlerine Ait Baz Tarihi Yaplar Hakknda Dnceler Belleten, LIV, S. 210, Ankara 1990, s. 105-108; Taber, Tarih-i Taber, III, Kahire 1963, s. 1409,1508-1510 T. Tarhan, V. Sevin, B. Aan, Van-Geva Tarihi Trk Mezarl Kurtarma Kazs Onarm ve evre Dzeni almalar, XII. Kaz Sonular Toplants II, Ankara 1991, s. 405-427 P. Tulac, Osmanl ehirleri, stanbul 1985, s. 115-116 O. C. Tuncer, Akayuva Ky Yaknlarnda Bulunan Yeni Bir Kmbet ve Yresindekilerle Karlatrlmas, nasya VII, Ocak-ubat 1972, s. 77-78; Anadolu Kmbetleri, III, Ankara tarihsiz, s. 214-224 A. Uluam, Seluklu Dnemi Ahlat Mezartalar le Erci Mezarlar Arasndaki likiler, GAP ve DAP Projeleri erevesinde Van Gl Havzas, Ankara 1993, s. 65-72; Eski Erci Kalesi ve elebiba Seluklu Mezarl Kazs-1992, XV. Kaz Sonular Toplants, II, Ankara 1995, s. 487511; Erci elebibandaki Mezar eitleri, Van Gl evresi Kltr Varlklar Sempozyumu Bildirileri, Van 1996, s. 85-100; Eski Erci elebiba Mezarlnda Bulunan Mezar Ant Hakknda, Aslanapa Armaan, stanbul 1996, s. 287-291; Eski Erci Kalesi ve elebiba Seluklu Mezarl Kazs-1994, XVII. Kaz Sonular Toplants, II, Ankara 1996, s. 429-451; Eski Erci elebiba Mezarl ve Mezar Talar, Ankara 2000 . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s. 164, 180-186; R. H. nal,Az Tannan ve Bilinmeyen Dou Anadolu Kmbetleri, Vakflar Dergisi, XI, Ankara 1976, s. 144-154; Van Vilayeti Salnamesi, 1315, s. 166-170.

365

Nahvanda Tatan Yaplm Ko ve Koyun Heykelleri / Do. Dr. Hac Fahrettn Seferli [s.227-232]
Nahvan Devlet niversitesi / Azerbaycan Nahvan zerk Cumhuriyeti topraklarnda mezar st antlarn byk bir ksmn eitli talardan hazrlanm ko ve koyun heykelleri oluturmaktadr. Bu heykellerin Nahvan zerk Cumhuriyeti topraklarnda yaylmasn blgelere gre inceleyecek olursak gemite Nahvann her yerinde bu tr figrlerin belli bir lde yaylm olduunu grrz. Arazide kayda alnan bu abidelerin byk bir ksm krmz renkli talardan hazrlanmtr. 1836 ylna ait bir kaynakta, Elinceay blgesinde, Culfa kynn ahalisi krmz renkli, sert Darda tandan deirmen talar ve ant mezarlar yaptklar hakknda bilgilere rastlamaktayz.1 Buradan da grld gibi, Nahvann Rus igaline urad devirde, imdiki Culfa blgesinde ta zerinde ileme ve ta yontma sanat ile ilgili bir merkez vard. Tannm iktisat, bilgin, Azerbaycan etnografyasn ok iyi bilen, Mehemmedhesen Velili (Baharl), bu merkezin ok eski zamanlardan beri faaliyet gsterdiini bildirmektedir.2 Biz, Nahvan arazisindeki tatan yaplm ko ve koyun heykellerinin bir ksmnn, zellikle Culfa ve Ordubad blgelerinde bulunan abidelerin byk ounluunun bu merkezde hazrlanm olduu kansndayz. Bu heykeller, hazrlandklar materyalin devamllna ve dayankllna gre gnmze eitli durumlarda gelmilerdir. Byk bir ksm doal olaylarn etkisiyle anarak bozulmu olan bu heykellerin ok az bir ksm bozulmadan gnmze kadar gelebilmilerdir. Son dnemlerde bilinli veya bilinsiz bir ekilde halk arasnda yaylm bir dedikodu (halk arasnda bu figrlerin banda veya karnnda altn saklanm olduuna dair, haince bir yalan yaylmtr) bu abidelerin define avclar tarafndan toplu biimde datlp yok edilmelerine neden olmutur. Bir zamanlar aratrmaclar tarafndan Nahvan zerk Cumhuriyetinin topraklarnda kayda alnan abidelerden byk bir ksmnn gnmze kadar gelememi olmasnn temel nedeni ite bu yalan olmutur. Nahvan zerk Cumhuriyeti, topraklarnda ko ve koyun heykellerinin bulunmasna gre Azerbaycanda ilk srada yer almaktadr. Blgede bu figrlerin geni biimde yaylmas burada yaayan yerli halkn eskiden beri koyunculukla uram olduklarn gsterir. Ko, eski Trk halklarnda g, kuvvet, bolluk sembol olarak kabul edilmi, lezzetli ve kaliteli eti ise halkn balca besin maddesi olmutur.

366

Azerbaycan arazisindeki tatan yaplm ko ve koyun heykelleri lkemize gelen seyyah ve tarihilerin de dikkatini ekmi olmal ki, onlar, eserlerinde ve gezi notlarnda bu abideler hakknda ilgin bilgiler vermilerdir. rnein, 1834 ylnda Azerbaycan gezen Fransz seyyah Dyuba deMonpere gezi notlarnda Karabada ok sayda ta hayvan figrleri grdn ve yerli halkn onlara ok nem verdiklerini belirtmitir.3 Bu abideler hakknda Rus bilgini V. M. Ssoyev de ilgin bilgiler vermi, hatta Nahvan zerk Cumhuriyetinin baz blgelerinde onlarn saylarn da gstermitir. Bilgin gezi notlarnda Nahvan ehrinin dousunda yer alan bir mezarlkta kendisine, krmz tatan, uzunluu 1,5 m, ykseklii 62, eni 40 cm. olan bir koyun figr gsterildiini, yerli halkn ona byk saygyla yanatn, ocuu olmayan kadnlarn bu figrn altndan srnerek geerlerse, ocuklar olacana inandklarn belirtir.4 Bu tr mezar talarnn gemite, baz blgelerde fal bakmak iin kullanldklar hakknda bilgilere de aratrmaclarn yazlarnda rastlamaktayz.5 Tatan yaplm ko ve koyun figrlerinin ok eski bir gemii vardr. rnein, Hakasyada ve Kazakistanda bulunan ta ko figrleri aratrmaclarn fikrine gre M. . II. binli yllara aittir.6 Milattan nce binli yllarnn balarnda Azerbaycann gneyinde Gytepe blgesinde mezarlarn stne bu tr ta heykeller konduu tarihi kaynaklarda grlmektedir.7 imdiki Trkiye topraklarnn dou eyaletlerinde de eski dnemlere ait tatan yaplm ko ve koyun figrlerine rastlamak mmkndr.8 Moolistanda, Ulan-Batur ehrinden 400 km. batda yerleen ve VIII. yzylda yaam olan mehur Trk hakan Gltekine ait olan abidede doktor Yislinin rehberlii altnda yaplan ekoslovakya-Moolistan arkeolojik aratrmalar ekibince, abidenin giri kapsnda kar karya dayanm iki adet koyun figr bulunmutur.9 Rus bilgini V. V. Radloff, ngiliz bilgini H. Heygel ve Fransz bilgini deLyakok da burada iki adet mermer ko figrnn olduunu dorulamlardr.10 Aratrmaclar, mezarlarn zerine koyun ve ko figrlerinin dikilmesi olaynn eski Trk boylarnn defin gelenekleri ve inanlaryla ilgili olduunu sylemekteler.11 N. Rzayevin fikrine gre, bu tr mezar st figrlerini ilk kullanan Ouz boylardr.12 Tatan hazrlanm ko ve koyun heykellerinin haritasn inceleyecek olursak, bu tr heykellerin, Kazakistan, Hakasya, Azerbaycan, Trkiye vb. gibi Trklerin yaad btn corafyada geni bir ekilde yaylm olduunu grrz. Y. A. er, eski Trklere has tatan yaplm insan figrlerinin yayld corafyadan sz ederken eski Trk boylarna ait bu tr heykellerin, Gney Uraldan Dou Moolistana kadar geni bir arazide yayldn belirtir.13 Bu fikri, tam anlamyla tatan yaplm ko ve koyun heykelleri iin de syleyebiliriz. Bu figrlerle ilgili inanlara arkeolojik aratrmalarda da rast gelmek mmkndr. Arkeolojik aratrmalar sonucu birtakm blgelerde, zellikle de Nahvan zerk Cumhuriyeti arazisindeki Kltepe yaay blgesinden lk Tun Devrine ait metal kaplamal kilden yaplm, kk boyutlarda

367

koyun figrleri bulunmutur.14 Hakasyadaki mezarlklarda aatan yaplm ko heykelleri bulunmutur.15 Gemi Azerbaycan arazisi olan, imdiki Ermenistanda, een-nguyada, Grcstanda da arkeolojik aratrmalar sonucu bu tr figrlere rastlanmtr.16 Aratrmaclar mezarlara bu tr figrlerin konulmasnn eski gelenek ve inanlarla ilgili olduu kansndadrlar.17 Buradan da, mezarlara konulan bu ko ve koyun heykellerinin ilk dnemlerde mezarlarn iine konulduu, zaman getike bu figrler mezarlarn iinden karlm ve mezarlarn stne konulmaya balandn syleyebiliriz. Halk arasnda, mezarlarn zerine konulan bu heykellerin, defn edilen kiinin ahiret dnyasnda cennete gitmesine yardm edeceklerine dair inanlar vardr. Onlar len adamn bu heykellere binerek cennete gideceklerine inanrlar.18 slam dini putperestliin aleyhine olduundan, Azerbaycanda slam dininin yaylmasndan sonra mezarlarn stne bu tr heykellerin konulmas gelenei zayflamtr. Bu nedenle de Azerbaycan arazisinde slamn hkmranlnn ilk dnemlerinde (VIII-XIII. yzyllar) bu tr figrlere rastlamamaktayz. XV. yzyldan itibaren, Azerbaycanda Karakoyunlu ve Akkoyunlu boylarnn hakimiyete geldikleri dnemden sonra mezarlarn zerine ko ve koyun heykellerinin konulmas gelenei yeniden yaygnlamaya balamtr. Artk bu dnemden balayarak, mezarlarn stne koyulan ko ve koyun heykellerinin zerinde dini zellik tayan yazlarla da karlamaktayz. Yerli halkn tatan hazrlanm bu heykellere gl inanlar arazimize sonradan g etmi olan Ermenilerin de, onlara saygyla yaklamalarna neden olmutur. Aratrmaclar, Ermenilerin bu figrleri eski Mslman-Trk mezarlklarndan getirip kendi mezarlklarnda yeni mezarlarn stne koyduklarn sylemekteler.19 Ayrca Ermenilerin bununla yetinmeyip son dnemlerde bu heykelleri arazimizden ktlevi surette alarak Ermenistana gtrdklerini, onlar revan ehrinin sokak ve meydanlarna dikerek bugn bu eserleri Ermeni kltrnn rnekleri gibi d dnyaya tantma abalarn da belirtmenin yararl olacan dnyoruz. Yukarda incelediimiz olaylar deerlendirecek olursak, eski Trk halklarnn defin gelenekleri ile bal olan tatan yaplm ko ve koyun heykellerinin ilk dnemlerde mezarlara, defn olunan kiinin yanna koyulduunu, zaman getike bu gelenein deitiini ve bu tr heykellerin mezarlarn stne konulmaya baladn olduunu grrz. slamn yaylma ykseli dneminde ise bu gelenek bir sre iin unutulmu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu boylarnn Azerbaycanda hakimiyete gelmeleri ile yeniden yaygnlk kazanmtr. Bu dnemden itibaren Azerbaycanda ve Nahvanda mezarlarn stne tatan yaplm ko ve koyun heykelleri dikilmeye balar. Nahvan arazisinde gnmze kadar gelmi olan bu ta heykellerden bir ksmnn stnde epigrafik yazlar bulunmutur ve bunlarn tamam XV. yzyln II. yarsndan sonraki dneme ait olduklar bilinmektedir. Bu tr mezar st antlarn Nahvann her blgesinde yaygn olduu yaplan arkeolojik aratrmalardan da belli olmaktadr. Ama Ordubat, ahbuz, ve Culfa blgelerinde bu figrlerle daha

368

sk karlamaktayz. Bugne kadar yaplm olan arkeolojik kazlarda Nahvann Ordubad linin Bilev Kynde 12, Aa Aza Kynde 3, Dyln Kynde 2, Culfa linin Hanaa Kynde 9, Glistan Kynde 100den fazla, ahbuz linin Trke Kynde 6, Mezre Kynde 6, Babek linin Cehri Kynde 9 adet ta ko ve koyun figrnn bulunmutur. Nahvan arazisinin genelinde ise 300den fazla bu tr figr bulunmutur. Bu figrlerin byk bir ounluu sade bir biimde yaplm olsalar da bir ksmnn zerinde Trk kltrnn izlerini tayan eitli resimlerin olduu da grlmtr. Bu figrlerin zerinde Trk etnografisini yanstan bir takm resimlerin yan sra bazlarnn zerine kitap ve eitli yazlar ilenmitir. Bu da abidenin hangi devirde ve kimin antna dikilmi olduunu belirlemek asndan byk nem tamaktadr. Bu ta figrlerin zerindeki tasvirlerle ilgili aratrmaclar eitli fikirler belirtseler de bunlarn ou daha tam olarak incelenmemi bir ksm ise tamamen yeni olduklar iin aratrmaclar tarafndan daha grlmemilerdir. Saz, kl, ok, keman, krk ayna eitli insan ve hayvan tasvirleri bu ta ilemeler ierisinde en fazla dikkat ekenleridir. Ordubad ilinin Dyln kynde bulunan ve XVII. yzyla ait olan bir adet ko figrnn bir tarafnda saz ve kl tasviri ilenmi, dier tarafnda ansna dikilmi olduu kiinin (Hesen Hseyneli olu) ad yazlmtr. zlenimlerimizden yola karak bu abidelerin zerindeki tasvirlerin ansna dikilmi olduu kiinin meslei ile ilgili olduunu syleyebiliriz. Kendi mesleinin btn inceliklerini bilen kamil sanatkarlarn lmlerinden sonra onlarn mezarlarna dikilen bu figrlere meslekleri ile ilgili tasvirlerin ilenmesi onlara olan saygnn belirtisiydi. Etnograflar, zerinde saz ismi olan bu tr mezarlarn aklara ait olduunu onaylamaktalar.20 Bu fikirden yola karak Dylnde bulunan ve zerinde saz tasviri olan figrn ansna dikildii Hesen Hseyneli Olunun ak olduunu syleyebiliriz. Ko heykelinin zerinde sazla beraber kl tasvirinin olmas ise Azerbaycan kltr asndan karakteristik bir haldir. Kahramanlk destanlarmzda da grld gibi halk kahramanlarmzn ou, bazen klla ulaamadklar amalarna sazla ulamlardr. Krolu ve dier kahramanlarmzn yer yer saz ok ustalkla kullandklarn grrz. Krolu en tehlikeli seferlerinde, lm kalm savalarnda saz yanndan ayrmam, zaferlerini at, klc ve sazyla kazanmtr. Culfa ilinin Glistan ky yaknlarnda Aras Nehrinin sol kysndaki mezarlkta bulunan ko heykelinin (XVII. yzyl) zerine ilenmi tasvir dikkat ekicidir. Heykelin bir tarafnda mzik meclisi tasvir edilmitir. Resimde oturmu durumda kii grlmektedir. Bunlardan birisi elindeki cura sazla dikkat ekmektedir.21

369

Mzik tarihimiz asndan ok nemli olan bu anta dayanarak Nahvan arazisinde ak sanatnn gelitiini, ayn zamanda bu dnemde orada mzik meclislerinin dzenlendiini syleyebiliriz. Orta a dneminde Nahvanda mzik meclisinin dzenlenmesi Nahvann konumu asndan doald. nk Yakn ve Orta Dounun gelimi kltr merkezlerinden biri saylan, nemli ticaret yollarnn stnde yerleen ve eitli lkelerle sk kltrel, siyasi ve ekonomik ilikileri olan Nahvan byk sanatkarlar yetitirmitir. Bu topran yetitirdii mzik adamlarnn Osmanl, Safevi ve baka Dou Hkmdarlarnn saraylarnda dzenlenen mzik meclislerine katldklarn tarihi kaynaklardan okumaktayz. rnein, Osmanl Padiah IV. Muratn saraynda faaliyet gsteren sazclardan en tannm Nahvanl Murat Aa olmutur. Yukarda sz edilen ve zerlerinde saz tasviri olan bu iki ko heykeli, Nahvan mzik tarihinin renilmesi asndan ok nemli kaynaklardr. Nahvan topraklarnda gnmze kadar ulam olan ko heykellerinden birkann zerinde kl tasviri grlmektedir. Ordubad blgesinin Keri mezarlnda, Babek blgesinin Cehri kynde, ahbuz blgesinin Badaml kynde vb. bulunmu ko figrlerini buna rnek olarak gsterebiliriz. Aratrmaclar, zerinde kl tasviri olan bu mezar st abidelerin savalara ait olduu kansndalar. Ordubad blgesinin Aa Aza kynde bulunan ve zerindeki yazlardan 1472 ylnda lm olan Sefer adl kiiye ait olduu anlalan antn dier tarafnda ok, yay ve ok kab tasviri ilenmitir. Bu tasvirler merhumun avc olduunu gstermektedir. ahbuz blgesinin Mezre ky mezarlnda bulunan bir ko heykelinin (ls 130 x 30 x 48) zerinde kzn zerine atlamaya hazrlanan bir ita tasviri izilmitir. Resimde kz savunma durumunda, boynuzlarn ileri tutarak tasvir edilmitir. Nahvan arazisinde yaayan hayvanlar hakknda bilgi veren bu tasvirin daha basit varyantna Ordubadn Gemigaya blgesindeki kayalklarda grdmz ve milattan ok nceye ait olduu bilinen tasvirlerde de rastlamaktayz. Bu tr tasvirlere gnmzde Ermenistann igali altnda olan eski Azerbaycan topraklarnn birok blgesinde rastlamak mmkndr. Nahvan arazisinde bulunan ta heykellerden bazlarnn zerinde at tasviri grlmektedir. Nahvandaki mzede saklanan, zerinde at ve kl tasviri olan ve ahbuz blgesindeki ahbuz ky mezarlnda bulunan, sa tarafnda bir svari (ata binmi bir insan), sol tarafnda ise eerli at tasvir edilmi iki adet ko heykeli, bu konuda verilebilecek en gzel rneklerdendir. Atn Trkler arasnda nemli yere sahip olduu bilinen bir gerektir. mr at stnde geen bir milletin at sevmesi, ona saygyla yaklamas hatta onu uur sembol olarak kabul etmesi gayet doal bir olaydr. Baz Trk boylar, eitli dnemlerde atn ansna heykeller yapm, len at mezara

370

gmmlerdir. Eski Trklerde len insann atyla beraber gmldn arkeolojik kazlara esasen syleyebiliriz. Arkeolog E. Elekberov Nahvann erur ilindeki ahtaht kynde yapt arkeolojik kazlar sonucu at iskeleti bulmutur. Ayn zamanda Azerbaycann eitli blgelerinde yaplan arkeolojik aratrmalarda da at iskeletleri bulunmutur.22 Arap corafyacs ve gezgini bn Fadlan Volga Nehri sahillerine yapt gezi esnasnda tanklk ettii, Bulgar Trklerinin cenaze trenini anlatrken Bulgarlarn birka at da ldrerek merhumla birlikte mezara gmdklerini belirtmektedir.23 Bu gelenek zamanla deimi ve yerini mezar st heykellere ilenen tasvirlere brakmtr. Aratrmaclara gre, slamn mezara eya koyma geleneini yasaklamas, bir zamanlar merhumla birlikte gmlen eyalarn slamiyet sonras mezar st heykellere yansmasna neden olmutur.24 At, btn Trk kavimlerinde olduu gibi Azerbaycan Trkleri arasnda da ar derecede sevilmitir. Bunun sonucu olarak at mezar st heykellerin zerlerinde tasvir edilmi hatta mezarlarn stne at heykelleri dikilmitir. Gence, Gazah, Lan vb. blgelerde mezarlarn stne dikilmi at heykelleri bunun en gzel rneklerindendir.25 Prof. Dr. R. Efendiyev Nahvan blgesinde de at figrleri bulmu ve onlarn resmini bastrmtr.26 Ko ve koyun figrlerinin zerindeki at tasvirleri ve mezarlarn stne dikilen at heykelleri bu hayvann Azerbaycan Trklerinin hayatnda nemli rol oynadn ve halk tarafndan en fazla sevilen hayvan olduunun kantdr. O erkeklik sembol olarak kabul edilmi hatta Dede Korkut Destannda kardele eit tutulmutur.27 Mezar st figrlerdeki tasvirlere yansmas ve bazen de mezar stlerine dikilme nedeni bu sevgi olsa gerek. erur ehrinde bulunan bir ko heykeli zerinde deve kervan tasvir edilmitir. Bu tasvir Orta a dnemi Nahvanda devenin balca ulam arac olarak kullanldn gstermektedir. Ayn zamanda Nahvan deveciliin tarihini renmek asndan da bu tasvir ok nemlidir. Bu abidenin zerindeki kervan tasviri merhumun muhtemelen kervan ba olduuna bir iarettir. ahbuz blgesinin Badaml kynde zerinde insan tasviri olan bir ko heykeli bulunmutur. Resimdeki insann sa elinde mangal zerine tutulmu bir i, sol elinde ise srahi bulunmaktadr. Ayn blgenin Keili kynde ise zerinde av sahnesi tasvir olunmu bir heykel bulunmutur. At stnde oturmu, sa elinde yay, sol elinde ise ok olan bir kii tasvir edilmitir. Avcnn nnde ise atmacas umaktadr.28 Bu tr tasvirler Nahvan halknn Orta a dnemindeki hayat tarz hakknda nemli bilgiler vermektedir. Atmaca tasvirine ahbuz blgesinin Keili kynde de rastlanmaktadr. Burada bulunmu olan bir mezar st ant zerinde kzn zerine atlayan bir ita tasvir edilmitir. Atmaca ise itann boynun zerinde tasvir edilmitir.29

371

Tatan yaplm ko ve koyun heykellerinin zerlerinde grdmz tasvirlerden yola karak her ne kadar Orta ada slami etkilerle resim yapmak yasaklanmsa da30 halk iinden kan sanatlarn bu yasaa uymadklarn syleyebiliriz.31 Bu sanatlar, ta zerine iledikleri tasvirlerle Orta a heykelcilik sanatnn en gzel rneklerini vermiler. Nahvanda bulunan ko ve koyun heykellerinden bir ksmnn zerinde Arapa yazlara rastlamaktayz. Bu yazlarn bir ksm, direkt olarak heykelin yapm esnasnda yazlm olsa da, bazlar ise daha slam ncesi dneme ait heykellerin zerine yazlmtr. Bu da slamn ykseli dneminde yaplm olsa gerek. Prof. Dr. S. Aurbeylinin dncelerine gre de, zerinde Arapa yazlar olan bu ta heykellerin byk bir ksm slam ncesi dnemlerde yaplm, Orta ada bu abidelerin zerine yazlar yalmtr.32 Gnmze kadar gelen bu ko ve koyun heykelleri orta a Azerbaycan-Trk heykel sanatnn tarihi rnekleri olmakla beraber, bu heykeller halkmzn tarihi, kltr, etnografisi vb. ile ilgili ok nemli bilgileri de gnmz kadar tamlardr. Ta yonma sanatnn bu gzel rneklerinin yapl ekilleri de farkldr. Onlarn byk blm iki ayakl yaplm olsalar da, Nahvan arazisinde drt ayakl ko ve koyun heykellerine de rastlanmtr.33 Ama ne yazk ki B. M. Ssoyevin bulmu olduu bu figrler, geen 75 senelik zaman ierisinde kaybolmutur. Bu abideleri bir ksmnn doa olaylar (kar, yamur vb.) karsnda ypranm olmalar, yukarda da belirttiimiz gibi bir ksmnn Ermeniler tarafndan alnarak Ermenistana gtrlm olmalar, nemli bir ksm ise define avclar tarafndan tahrip edilmi olmalar da belirtilmesi gereken bir baka ac gerektir. Belki bu nedenden dolay XIX. yzylda ve XX. yzyln balarnda Nahvan arazisinde bulunan antlarn byk bir hissesi gnmze kadar ulaamamtr. rnein, Rus bilgin V. M. Ssoyevin XX. yzyln 20li yllarnda erur blgesinin Garabalar kynde ,34 Ordubad blgesinin Venend Kynde iki,35 Aa Aza kynde on36 adet ko heykelinin bulunduunu belirtmi olmasna ramen, bu gn onlardan sadece Aa Aza kynde adet heykel kalmtr. Btn bunlar gz nnde bulundurarak en azndan gnmze kadar gelmi olan bu heykelleri korumak gerekir. Topramzn eski zamanlardan beri Trk topra olduunu, Trklerin bu arazilerde tarihin en erken dnemlerinden itibaren yaadklarnn ispat olan ve ayn zamanda Nahvan ta yonma sanatnn gelime aamalarn izleme olana salayan bu heykelleri bulmak, inceleyerek gelecek nesillere ulatrmak ve korumak her Trk evladnn kutsal borcu olmaldr. 1 Obozrenie Rossiyskih Vladeniy za Kavkazam v Statistieskom, Etnografieskom i

Finansovom Otnoeniyah, Sankt-Petersburg 1836, IV. ast, s. 313. 2 3 Mehemmedhesen Velili (Baarl), Azerbaycan, Bak 1993, s. 148. Efendi, P., Azerbaycan Dekorativ-Tetbiki Senet Nmuneleri, Bak 1976, s. 69.

372

Ssoev, V. M., Nahivanskiy Kray- Nah SSR (Otet o Poezdke Letom 1927 Goda),

zvestiya, AzkomstarisA, IV. Vpusk, (tetrad 2), Bak 1929, s. 125. 5 Guliyev, . A; Behtiyarov A. S., Azerbaycanda Gedim Dini Ayinler ve Onlarn Meiette

Galklar, Bak 1968, s. 59. 6 7 8 9 10 11 188. 12 13 14 Rzaev, N. ., sskustvo Kavkazskoy Albani, s. 188. er, Y. A., Kamenne zvayaniya Semireya, Moskva-Leningrad 1966, s. 20. Abibullayev, O. A., Eneolit i Bronza na Territorii Nahiivanskoy ASSR, Bak 1982, s. 141, Efendiyev R., Dalar Danr, Bak 1980, s. 23. 1974, . 68. Efendiyev, R., Dalar Danr, s. 23. er, Y. A., Kamenne zvayaniya Semireya, Moskva-Leningrad 1966, s. 18. Efendiyev, R., Dalar Danr, s. 23-24. Rzaev, N. ., sskustvo Kavkazskoy Albanii, IV. v. do n. e. - VII. v. do n. e., Bak 1976, s.

Tablitsa XXV. 15 16 Arheologiya SSSR. Stepi Evrazii v Epohu Srednevekovya, Moskva 1981, s. 50. Piotrovskiy, B. B., Posleniya Mednogo Veka v Armenii, Jurnal Sovetskaya Arheologiya,

1949, o 11, s. 176; Munaev, T. M., Pamyatniki Maykopskoy Kultur v eene-nguetii, Jurnal Sovetskaya Arheologiya, 1962, o 3, s. 185-186; Djahavili, A. ; Glonti, L. ., Urbnisi I, Tbilisi 1962, s. 61. 17 18 Abibullayev, O. A., Eneolit i Bronza na Territorii Nahiivanskoy ASSR, Bak 1982, s. 142. Guliyev, . A; Behtiyarov A. S., Azerbaycanda Gedim Dini Ayinler ve Onlarn Meiette

Galklar, Bak 1968, s. 58. 19 Ssoev, V. M., Nahivanskiy Kray- Nah SSR (Otet o Poezdke Letom 1927 Goda),

zvestiya, AzkomstarisA, s. 186. 20 21 Bnyadov, T., Esirlerden Gelen Sesler, Bak 1975, s. 147. Seferov, F.; Ceferov, H., Nahivanda Saz Seneti Tarihinden, Ali Mektebleraras

Konfransn Materiyallar, Bak 1998, s. 52-53.

373

22 23 24

Pogrebova, M. N., ran i Zakavkaze v Rannem Jeleznom Veke, Moskva 1977, s. 115. Puteestvie bn Fadlana na Volgu, Moskva-Leningrad 1939, s. 63. Guliyev, . A; Behtiyarov A. S., Azerbaycanda Gedim Dini Ayinler ve Onlarn Meiette

Galklar, Bak 1968, s. 81. 25 26 27 28 Efendi, R., Azerbaycan Dekorotiv-Tetbigi Seneti, s. 71. A.g.e., s. 93. Kitab-i Dede Gorgud, Bak 1978, s. 60. Safarov, F. E., Arabo-Persreyazne Nadpisi Nahievanskoy ASSR Kak storiko-Kulturne

Pamyatniki, Dissertatsiya kond. ist. nauk. Baku 1987, s. 151-152. 29 30 A.g.e., s. 147. Doroenko, E. A., iitskoe Duhovenstvo v Sovremennom rane, Moskva 1985, s. 68;

Yakovlev, E. G., sskustvo i Mirove Religii, Moskva, Vsaya kola 1985, s. 198; Formozov, A. A., K Probleme Oagov Pervobtnogo sskustvo, Jurnal Sovetskaya Arheologiya, Moskva 1983, no 3, s. 31 Djafarzade, . M; Djafarzade, S. K., Azerbaydjanskie Namogilne Kamn, Jurnal

Sovetsaya Etnografiya, Moskva 1965, no 3, s. 104-109. 32 Aurbeyli, S., Skulptura Azerbaydjana Drevnogo Priroda i Priroda Srednevekovya,

Azerbaycan Tarihi MuzeyininEserleri, Tom 1, Bak 1956, s. 105. 33 Ssoev, V. M., Nahievan Na Arakse i Drevnosti Nah. SSR (Otet o Poezdke Letom 1926

g. ), zvestiya Azkomstars Vpusk 4, (tetrad 2), Bak 1929, s. 119. 34 35 36 A.g.e. A.g.e., s. 180. A.g.e., s. 196.

Abibullaev, O. A., Gneolit i Bronza na Territorii Nahievanskoy ASSR, Baku 1982. Arheolokie SSSR. Stepi Evrazii v Gpohu Srednevekovye, Moskva 1981. Bnyadov, T., Esrlerden Gelen Sesler, Bak 1975, s. 147. Kuliyev, H. A., Behtiyarov, A. S., Azerbaycanda Kedim Dini Ayinler ve Onlarn Meietde Kalklar, Bak 1968.

374

Dcavahavili, A. .; Klonti, L. ., Urbnisi I, Tbilisi 1962. Djafarzade, . M; Djafarzade, S. K., Azerbaydjanskie Namogilne Kamn, Jurnal Sovetsaya Etnografiya, Moskva 1965, no 3, s. 104-109. Doroenko, E. A., iitskaya Duhovenstvo v Sovremennom rane, Moskva 1985. Efendi, R., Azerbaycan Dekorativ-Tetbiki Senet Nmuneleri, Bak 1976. Efendiyev, R., Talar Danr, Bak 1980. Kitab-i Dede Gorgud, Bak 1978. Mehemmedhesen Velili (Baharl), Azerbaycan, Bak 1993. Munaev, T. M., Pametniki Maykopskoy Kultur v eene-nkuetii, Jurnal Sovetskae Arheologiya, 1962. Piotrovskiy, B. B., Poslenie Mednogo Veka v Armenii, Jurnal Sovetskaya arheologiya, 1949, o 11. Pogrebova, M. N., ran i Zakavkaze v Rannem Jeleznom Veke, Moskva 1977. Puteestvie bn Fadlana na Volgu, Moskva-Leningrad 1939. obozrenie Rossiyskih Vladeniy za Kavkazam v Statistieskom, Etnokrafiesom i Finansovom Otn_eniyah, Sankt-Petersburg 1836, ast 4. Ssoev, V. M., Nahievan na Arakse i Drevnosti Nah. SSR (Otet o Poezdke Letom 1926 goda), zvestie, Azkomstarisa, vpusk 4, (tetrad 2), Baku 1929. Safarov, F. Y., Arabsko-Persoyazne Nadpisi Nahievanskiy ASSR Kak storiko-Kulturne Pamyatniki, Dissertatsiya, Kand. st. Nauk, Bak 1987. Seferov, F.; Ceferov, H., Nahvanda Saz Seneti Tarihinden, Ali Mektebleraras Konferansn Materiallar, Bak 1998. Ssoyev, V. M., Nahievanskiy Kray-Nah. SSR (Otet o Poezdke Letom 1927 Goda) zvestiya Azkomstratisa Vpusk 4 (Tetrad 2), Baku 1929. Rzayev, N., Esrlerin Sesi, Bak 1974. Rzaev, N. ., sskustvo Kavkazskoy Albinii IV. v. do n. e-VII. v. n. e., Baku 1976.

375

Formozov, A. A., K Probleme Oagov Pervobtnogo sskustva, Jurnal Sovetsaya Arheologiya, Moskva 1983, no 3. er E. A., Kamenne zvaenie Semiree, Moskva-Leningrad 1966. Yakovlev, E. T., sskustvo i Mirove Religii, Moskva, Vsaya kola 1985.

376

Krknc Blm Cengiz Han, Moollar ve Trk Halefleri

A. Moollar inggis Han ve Moollar / Prof. Dr. senbike Togan [s.235-255]
Orta Dou Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Okul kitaplarmza Trk Mool mparatorluu adyla gemi ve tarih renimimizin bir paras olmu olan bu siyasi yap, Trkemizde Mool Devleti, Mool mparatorluu, inggis Han (Cengiz Han) ve Devleti gibi deiik adlarla da anlr. inden Dou Avrupaya ve Anadoluya kadar geni bir alan ieren bir imparatorluun kurucusu olmas dolaysyla inggis Han, ansiklopedi maddeleri1, makale ve kitap eklinde tarih aratrmalar2, roman3 ve hatta filmlerden aina olduumuz bir kiiliktir. Son yllarda Almanya, A.B.D ve Hollandada alan sergilerle de daha geni bir tantm yaplmtr.4 Ancak kiilii ve kurduu devlet ile imparatorluun tarihte brakt izler hakkndaki grler eitli ve elikilidir. Bu yazda bir taraftan bu trl deiik grler ele alnrken, dier taraftan da inggis Han ve evldnn kurup gelitirdii imparatorluk yapsnn Trk, Mool ve Asya tarihi asndan nasl bir balama oturduu aklanmaya allacaktr. I. Dnden Bugne Tarihilerin Deerlendirmeleri inggis Han hakknda bize bilgi veren tarihi kaynaklarn byk bir ksm onun yaad 13. yzylda bazlar da 14. yzyln banda yazlmtr. Bunlar, kurulan imparatorluun kaplad alanlarn geniliiyle uyumlu bir eitlilik gsterirler. Gemiteki tarih yazclarnn byk bir ounluu, eserlerini Moollarn evketli devirlerinde Mool hanlar hizmetinde yazm olduklar iin, buralarda grdmz ayrntlar daha ok bize Moollar ve onlarn idaresini tantrlar. Bu tanmn dnda kalanlar da olmakla birlikte, bunlarn says fazla deildir. Bu dnem kaynaklar karlatrmal ve eletirel bir yaklamla yazlm birok almann konusu olmutur.5 Mool mparatorluu sona erdikten sonra bu blgelerde kurulan yeni devletler meruiyetlerini inggis Han ve evldnn kurduu Mool mparatorluunda temellendirerek, kendilerini bu byk imparatorluun yerine geen siyasi yaplar olarak tanmlamlardr. te yandan kendi meruiyetlerini yeniden tanmlayan bu siyasi yaplar dneminde yazlan tarihi eserler, kendilerini n plana karrken zamanla Mool kart bir tavr da sergilemeye balarlar. Byle bir tavr ilk nce Mool mparatorluunun iki ucunda, inde ve Rusyada grlr. inde Ming sllesi dneminin (13681644) birok uygulamalarnda grlen bu tavr, Rusyada 15. yzyln ikinci yarsnda Ortodoks kilisesinin siyasette etkin olmasyla kendini gsterir.6 Sonraki yzyllarda milliyetilik hareketleri ba gsterdikten sonra ise bu tavrn yaygnlatn gryoruz. Nitekim erken Osmanl tarih yazmnda inggis Han ve evldna kar bir tavr olmamasna ramen, daha sonraki yzyllarda ve Cumhuriyet

377

devrinde Rusyadakine benzer bir tutumun gelitiini gryoruz. Ancak daha ileride de sz edilecei gibi bu yaklam, Trkiyede yaygn bir tutum olmamtr. Bir taraftan okul kitaplar Trk-Mool mparatorluundan sz ederken, te yandan bilginlerin bir ksm Mool devri tahripkarlndan sz etmilerdir. Ksacas tahripkrl vurgulayan benzer grler 20. yzylda eitli lkelerde yaygnlk kazansa da, son 20-25 yl iinde, yani 1975lerden sonra tarihilerin bu dnem hakkndaki grlerinin byk bir deiime urad grlmektedir. Ayrca, batda ve douda Mool mparatorluu tarihi ile ilgili almalar, yeni grlerin ileri srld bir alan halini almtr.7 te yandan Mool mparatorluu ile ilgili almalar ise, btn Mool tarihini kapsamaktan ve Mool toplumu ile ilgili olmaktan ok,8 inggis Han devrinde kurulmu olan imparatorluk yaps ile ilgilidir.9 Moollarn kendileriyle deil de imparatorluun inggis Han tarafndan kurulduu ve evld tarafndan grkemli bir ekilde devam ettirildii dnemler zerinde odaklanan tarihilerin bu eserlerini, dnyada byk deiikliklerin meydana geldii 1975-95 arasndaki dnemde verdikleri grlr. Byk bir ihtimalle bu deiim, bilginlerin kendilerini yaadklar dnyada byk deiikliklerin ortasnda bulmalaryla ilintilidir. Bu deiiklikleri, zellikle ok uluslu irketlerin dnya ekonomisinde etkin olmalaryla yeni bir dnya dzeni anlaynn domas, tarih yazmnda da dnya sisteminin geerli bir kavram olarak kullanlmas (1974) ile kreselleme kavramnn nem kazanmas (1986) eklinde zetleyebiliriz. Hatta bu adan bakldnda, son zamanlarda Asya tarihini yeni bir dnemlendirmeye tabi tutma almalar da dikkati ekmektedir.10 Mool mparatorluu btn bu almalarn odak noktasn tekil etmektedir. Dnyada meydana gelen bu deiiklikler erevesinde bugn Mool tarihine bak da deimitir. Ne de olsa inggis Han ve evld idaresindeki Moollar ve Trkler, Asya-Avrupa apndaki en byk imparatorluu kurmulard. Evvelce bu imparatorluk Asyada iddetle esen bir frtna olarak deerlendirilmiken,11 son eyrek yzylda birden olduka ciddi almalarn meydana geldii dinamik bir alan olarak karmza kmaktadr. Byle bir deiimi yalnz batda grmyoruz; 1960larda balayan bir ivme ile nce in Halk Cumhuriyetinde (HC) ve sonra eski SSCBde de Mool mparatorluu tarihinin hareketli bir aratrma alan haline geldii gzlenmektedir. Mool mparatorluuna kar olumsuz tavrn deitirmeyen ise, sadece eski Sovyetler Birlii olmutu. Ancak, 1991 sonrasnda Rusya Federasyonunda bu durum deimitir. Burada, gnmzn tarih yazm deerlendirilirken, srasyla eski SSCB, bugnk Rusya ve HCdeki almalar genel hatlaryla tantlacak; sonra da, bat dillerinde ve Trke yazlm eserler deindikleri konular balamnda ele alnacaktr.12 leride daha ayrntl olarak ele alnaca gibi, 1962de HCde inggis Hann tarihteki yeri olumlu bir ekilde deerlendirilmiti. Bu olaya bir tepki olarak 1970de eski SSCBde Asya ve Avrupada Tatarlar ve Moollar adn tayan bir sempozyum dzenlenmi ve sunulan bildiriler ayn yl Mongol-Tatar v Azii i Evrope adyla yaynlanmtr. Sempozyumdaki hkim fikir u ekilde zetlenebilir:

378

Baz inli bilginler tarafndan ileri srlen ve inggis Hann seferlerinin insanlk tarihi asndan ilerici bir rol olmu olduunu ortaya koymaya alan fikirler bilimsel temellere dayanmamaktadr. Sino-Sovyet ilikilerinin gergin bir dnemine rastlayan bu grler, indeki Mool, yani Yan sllesi zerinde odaklanmann, emperyalist emellere hizmet ettii merkezinde idi.13 Ayrca HCdeki tutumun Marksist tarihilik anlayn da yozlatrmaa ynelik olduu dnlyordu. Aslnda o dnemin Mool Halk Cumhuriyetinde de bilginler Sovyet yanl politikalar ierisinde SSCBdeki meslektalarnn grlerini paylayorlard. Bu konuya 1991de yazd Tarih ve Mitolojide inggis Han makalesi ile deinen byk Mool bilgini Sh. Bira, yeni balayan demokratikleme srecinde 1992 ylnda inggis Hann 830. yl dnmn kutlama hazrl iinde olduklarn, oysa ki 30 yl nce 800. yldnmnde inggis Hann o dnem Mool Halk Cumhuriyeti Devrimci Partisi tarafndan lnetlendiini kaydetmektedir.14 Mool tarihi almalarna katklaryla tannan ve eserleri Trkeye de evrilmi olan Barthold ve Vladimirtsovun15 lmlerinden sonra, 1930lardan itibaren Sovyet bilginleri arasnda Mool mparatorluunun evredeki yerleik kltrleri gerek ekonomik bakmdan gerekse sosyal ve kltrel adan felakete srklemi olduu gr hkim olmutur.16 Unesco pek Yolu Bozkr Seferinde (1991) de Orta Asyal arkeolog ve tarihilerin de, devaml olarak Mool tahripkrlndan sz ettiklerini duymu; batda ve HCde yaplan yeni aratrmalarn Orta Asyada henz pek reva bulmam olduunu mahede etmitim. Bu durum da ileride sz edilecei gibi 1991 sonrasnda deimitir. Profesr Edward Allworth da 1990de kan The Modern Uzbeks17 adl eserinde Sovyetler devrindeki bu anti-Mool grn Altnordu hkimiyetine dayanan bir nefret olduunu sylyorsa da, kaynaklardan anladmz kadar ile, bu trl grler daha ok Altnordu sonras Rus mparatorluunun ykselii ve sonra da milliyetilik hareketleri iinde gelimitir. Charles J. Halperinin Russia and the Golden Horde adl eseri Altnordu devrinde, Rus ve Trk-Mool ilikilerinin ne kadar girift olduunu ve zellikle Moskova Dkalnda kurumlarn Trk-Moollar rnek almaa ynelik olmu olduunu gstermektedir. Donald Ostrowskinin yaknlarda yaynlanm olan Muscovy and the Mongols adl eseri de bu konular ayrntl bir biimde ele almakta ve Rusyada grlen bu gr deiikliini 15. yzyln ikinci yarsna yerletirmektedir.18 Rusyada Altnordudan sonra gelien Mool mparatorluu kart grler yakn zamanlara kadar devam etmitir. Moskovada 1991 Austosunda baarszlkla sonulanan darbeden sonra Boris Yeltsinin danmanlarndan Sergei Stankeviche tarihte benzer bir olaydan sz edilmesi mmkn m diye sorulduu zaman o, eer bir paralellik sz konusu ise, bu olaylar Mool boyunduruundan kurtulmamzla karlatrlabilir. Tabii bu seferki Mool ii deil ideolojikti ve 300 yl deil 73 yl srd demitir.19 Ancak Sovyetler devrinde yazlm btn eserler bu denli olumsuz deildir. Belli bir anti-inggis tavr sergilenmesine ramen, o dnemde inggis Han tarafndan yklm olan Naiman Hanln ve onlarn Hristiyanln ele alp bu adan bakp inceleyen ilgin bir eser yaynlanr. Bu eser, Hun ve Gktrklerin tarihini de yazm olan Lev Gumilevin 1970de yaynlad Poiski VmlennogoTsartva

379

veya ngilizce evirisiyle Searches for an Imaginary Kingdom adn tar. Anti-inggis tutumuna ramen Gumilevin bu eseri olumsuzlar tr iinde deerlendirilemez. Eserde zellikle beylikler, hanlklar yklabilir ama halklar yaamlarna devam eder eklinde bir mesaj vardr ki, bu mesaj kendini eserin karde Mool halkna ithaf edilmesiyle de gsterir. inggis Han ve Mool mparatorluu zerinde younlaan almalar o yllarda HCde de grlmektedir. Ancak, yukarda da deindiim gibi HCde 1962de Han Ju-linin inggis Han hakknda yazd makale ile, Mool tarihine bak deimiti. Bu yeni gre gre uzun bir paralanma devrinden sonra inggis Han mparatorluu devrinde btn in birlemi ve milli ekonomi gelimiti; ayrca ayn gre gre Mool mparatorluunun kozmopolit yaps iinde inde yaayan birok yabanc, in kltr ve uygarl ile yakndan tanmt. Bu grlere 1949 sonrasnda inde birliin salanmasnn ve 1950li yllarn ekonomi politikasndan sonra da 1960l yllarn nasl alglandnn yansdn gryoruz. Ayrca 1950li yllarda inde milli aznlklar politikas balatlm ve 55 toplulua milli aznlk stats verilmiti. Hatta o devirde byle bir statye kavumak isteyen 350 irili ufakl grubun bulunduunu da biliyoruz. 1962 ylnda HCde 1962 ylnda Mill Aznlklar Genel Kongresi yaplmt. Dolaysyla bu adan bakldnda Han Ru-linin yazsnn, birok halklar bir arada yaatan HC asndan tad mesaj da nemli idi. te yandan, Kltr Devrimi yllarnda (1968-880) inli bilginler almalarn indeki Moollar (Yan sllesi) devrine kaydrmlard. Bu almalarn rnlerini hem kltr devrimi srasnda, hem de sonrasnda gryoruz. Ama, 1980 sonrasnda bu alanda, zellikle apolitik mikro almalar kendini gsteriyor. Gen kuak HC tarihilerinin Yan sllesi devrine ynelmeriyle, zellikle mikro seviyede boylar tarihi (bir anlamda tarihteki milli aznlklar olarak) ve yine konarger boylarn tarihteki sosyal yaplar hakknda ok ilgin almalar ortaya kar. Nanjing niversitesi zellikle bu yeni almalarn merkezi oldu. Bugn, pek Yolu Komisyonunun nde gelen isimlerinden Chen De Zhe ve hem Farsa, hem Dou Trkesi bilen Li Ying Sheng ve Hua Tao gibi bilginler, bu evrede yetimilerdir. Tarihte, Yan Sllesi ad verilen indeki Moollar devri ve ncesi hakknda yaplan almalar, derlemeler ve zel saylar ile yaynlanmtr.20 Bunlar konarger halklarn kurumlar ile ilgilenen her tarihinin grmesi icap eden nemli yaynlardr. Ayrca HC Mool zerk Blgesinde de ayn konuda ok ciddi almalar yaplmaktadr. Burada yaplan almalar, Mool tarihinin yalnz imparatorluk devri ile deil, btn dnemleriyle ilgilidir. Gerek Bilimler Akademisi, gerekse Mool niversitesindeki bilginler son yllarda kaynaklar zerinde odaklanan ok geni apta yaynlarda bulundular; bunlar arasnda zellikle Moollarn Gizli Tarihi ile ilgili incelemeler dikkati ekmektedir. Yukarda sz edildii gibi Moolistan ve Buryat Cumhuriyetinde (RF) de Mool tarih ve kltr aratrmalarnda btncl bir yaklam sergilendii gibi, benzer bir yaklam Japonyada da gzlenmektedir.21 Bat bilim dnyasnda ise, evvelce ABD niversitelerinde ders kitab olarak okutulan ve hl da kullanlmaa devam eden John K. Fairbankn East Asia: The Great Tradition adl kitab yukarda szn ettiimiz deiimlere rnek olarak ele alnabilir.22 Bu eserde23 Moollarn ini fethetmelerinden nce on bir madde ile barbarlarn in zerinde ksm de olsa, ne gibi koullarda hkimiyet kurabilmi olduklar ele alnrken, zellikle bu tr olaylarn inin zayf olduu dnemlere

380

rastlad belirtilir. Aslnda g kullanmakta ve askeri manevralarda mahir olan barbarlarn, inde gerek bir ftuhat gerekletirebilmelerinin ancak inli devlet adamlarnn tavsiyelerini dinleyerek, bir anlamda uygarlamalaryla mmkn olduunu ifade eden bu satrlar, byle bir sreten geen ve artk kendilerini barbar olarak grmeyen bu yabanclarn, geride braktklar soydalarna kar acmasz bir bl ve ynet politikas uygulam olduklarn belirtir. Bu grlere gre de Moollar dier Asya kavimlerinden ayran bu uygarlama srecini tam olarak yaayamam olmalar ve ine yerleerek asimile olmu daha nceki slalelerden farkl olarak 1368de in tarihinde inden ayrlan tek barbar olarak lkeleri Moolistana geri ekilmeleridir. Oysa ki, Moollarn imparatorluun her tarafnda ayn davranta bulunmu olmalarn sylemek zordur; zira ayn Moollarn slam dnyas iindeki tutumlar farkl olmutur. Kendilerine slam alemi ile uyumlu bir yaam kuran Moollar ise sonuta hem Mslman olmular hem de yerleerek Trke konuur olmulardr. Hatta indeki Moollar devrinde tiyatro eserleri ve romanlarn gelimesinin allagelmi edebi dilde deil de gnlk konuma dilinde yazlm olmalar da, 24 Moollar ve onlarla ibirlii yapan kiilerin kltr seviyelerinin dkl ile aklanyordu. te John K. Fairbankn hocalk yapt Harvard niversitesinde ve baka niversitelerde bir taraftan lisans seviyesinde bu eski kitap okutulurken, dier taraftan ayn niversitede kendi adna kurulmu olan J. K. Fairbank Center for East Asian Research aratrma enstitsnde yakn zamanlardaki lmne kadar, Fairbank kendi odasnda otururken, dier odalarda lisansst almalarda bulunan rencilerin ve gen bilginlerin eserlerinde tamamen yeni bir hava esmekte idi. Bu farkl havay J. K. Fairbankn 1992de Merle Goldmanla beraber yaynlad China. A New History (Yeni Bir Bak Asyla in Tarihi) adl eserde de grmek mmkndr. Artk bu eserde barbar szcnn kullanlmadn ve Mool mparorluundan Mool mparatorluu iinde in bal altnda sz edildii grlr.25 Kitab beraber yaynlayan Merle Goldmann da Fairbankn rencilerinden biridir. Ayn dnemlerde Harvard niversitesinde doktora almalarnda bulunmu olan Thomas Barfield, J. K. Fairbank ve Asya tarihisi merhum Joseph Fletcher ile alarak, tarihe antropolojik teorilerin altnda bakm ve yukarda sz edilen grlerden ok farkl grler ortaya atmtr. Barfield The Perilous Frontier (Tehlikeli Snrlar) adn tayan eserinde dier yazarlarn yapt gibi Mool mparatorluunu Asya halklarnn en baarl (!) temsilcisi yani en baarl barbar olarak ele almamtr. Barfielde gre Mool mparatorluunu kuranlar baka Asya kavimlerine benzemiyorlard, yani nev-i ahslarna mnhasr idiler. Dier Asya kavimlerinin in ile ilikilerine 2000 yllk bir tarih erevesinden bakan Barfield, Asyada Moollarnki dahil trl davran grmektedir. Bunlarn birincisi Hunlar, Gktrkler, Uygurlar gibi istemi olsalar gerekletirme imknlar olan, ama tarihte hibir zaman ini fethetmeyi dnmemi olan Bozkr mparatorluklardr. kinci tr ise zellikle Dou Moolistan, Manurya taraflarnda odaklanm olan Orman Kavimleridir ki bunlar da Kuzey inde fetihler sonucu elde ettikleri topraklar zerinde slleler kurmulardr. nc tr ise bir Cihan mparatorluu kurmu olan Moollar oluturmaktadr. Tabii burada Barfieldn getirdii en byk yenilik, yerleik olmayan btn Asyallara homojen bir grup olarak bakmamak olmutur. Daha evvel yaplan ayrmlar ise salt etnik kken ve millet esasnda yaplmtr. Sadece in bak asndan bakarak yaplan barbar, gebe eklindeki genellemeler, yukarda deinildii gibi

381

tarih boyunca yaam btn Asyallar ayn potaya koyuyordu. Halbuki Barfield bu Asyallarn gerek ekolojik nedenlerden, gerekse sosyal ve ekonomik organizasyon asndan farkl olduklarn ve bu sebeplerden de farkl davranlarda bulunduklarn gstermektedir. Barfieldn eseri bizi Uygur tarihinden de bildiimiz gibi, tek emeli ini fethetmek olmayan Asyallarla karlatrmaktadr. Oysa ki, tarihte gleri, fetihleri ile tannan Trklerin ad da, genelde kolaylkla istillarla birletirilir ve bunun sonucunda ganimet iin her zaman her yeri fethetmeye hazr olduklar izlenimini uyandrd. Aslnda bir antropolog olan Barfield, grlerini daha ok Marksist olmayan antropolojik teori erevesinde gelitirmi olduu iin, antropolojide yaygn bir gr olan konarger halklarn ekonomik ve siyasi yapsnn d drtler olmadan devlet kurmaya uygun ve yeterli olmad grlerine katlmaktadr.26 O yzden de Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar gibi siyasi yaplarn, ancak inde siyasi birlik hareketleri olunca, ini smrebilmek iin olutuunu ileri srmektedir; yani Asya halklarnn kendilerini deiime gtrecek bir i dinamie sahip olmadklar savndadr. Barfieldin gelitirdii ve olduka yaygn olarak kabul gren bu grlerin bir taraftan 1970 ve 1980lerde dnya sistemi teorilerinin olutuu dnemde, tarih iinde bir Uzak Dou- Asya sisteminin nasl ilemi olduunu anlamaya ynelik olduunu gryoruz. te yandan konarger ekonomi erevesinde yaayan halklarn, i kendilerine kald takdirde deiiklik istemedikleri ve ancak dardan drt olduu takdirde deiim srecine girdikleri hakkndaki antropolojik literatrn nclerinden olan William Irons gibi antropologlar da grlerini gene ayn 1970li, 1980li yllarda bugnk dnyann gerekleri erevesinde oluturmulard. te yandan Barfield eserinde27 geni yer verdii Mool mparatorluunun eski Bozkr geleneklerine dayanmad grn kuvvetle ileri srmektedir. Byle bir sav ileri srmesi, Barfieldin kendi ileri srd fikirlerle uyum ierisindedir. Dier bir deyile eer Bozkr geleneklerinin var olduundan sz edilirse, o zaman, devletin oluumunu da d etkenler, drtler yerine i dinamiklerle aklamak gerekirdi. Barfield bu adan tutarldr; onun biroklar tarafndan da kabul edilen grne gre i dinamiklere drt verecek bir devlet gelenei olmad iin, bozkrda devlet oluumu d drtlerle olumutur. O bakmdan, gelenein olmadn srarla belirtmek, ne srlen model asndan nemli olmaktadr. te yandan Barfield, inggis Hann kendi ailesi iindeki problemlerini zebilmek ve korkularn yenebilmek iin ast astk, kestii kestik olma durumunda olmu olduunu belirterek, eer bir gelenek olmu olsa bile, Moollarn o gelenekten tamamen farkl bir konuma dtklerini ve baarlarnn burada olduunu ileri srmektedir. Barfieldin yukarda sz konusu olan l ematik yaklam, bize Trklerin tarihine bir taraftan ftuhatla kurulan ve dier taraftan da i dinamiklerle ftuhatsz kurulan Trk devlet ve sllelerini karlatrmann ve onlardan ne trl tipolojiler ve genellemeler karabileceimizi dnmenin yararl olacan akla getirmektedir. te yandan Thomas Barfieldin almas bizi Trklerin tarihi hakknda baka konularda da dndrtmektedir. Mesela, Thomas Barfield Trk ve Moollarda meruiyetin balca iki kanaldan alndn dnerek, Asyann dousunda iki hkim slle olmutur; bunlardan birincisine Aina, dieri inggis Han sllesi demektedir ve genellikle kurduklar devletlerin ksa mrl olmas dolaysyla Asya kavimlerinin ksa sreli, geici devletler kurma konusunda yetenekli olduklar grlerine kar kmakta, bilakis burada sllelerin bir devamllk sergilediini ve

382

bunun dndrc olduunu sylemektedir. Bu balamda Asyada Trk ve Mool hkmdar ailelerinde babadan oula geen bir veraset sisteminin olmamasn bir eksiklik olarak gren grlere kar karak, burada grlen uygulamaya yatay veraset usul denilebileceini ve bunun sllenin yaa byk fertlerinden genlere doru geen bir sistem olduunu sylemektedir. Dier bir deyile bizim ekberiyet sistemi diye adlandrdmz sistemi tarif etmektedir. Bylece de genellikle literatrde babadan oula veraset yoluyla tahta geme sistemi olmamasndan dolay, Asyada kurulan slle ve devletlerin geici olmu olduklar konusundaki grlere kar ileri srd fikirler, evvelce bu veraset konularnda Jack Goodynin yapm olduu almalar28 tamamlayc mahiyette olmutur. Barfieldin syledikleri Trklerin tarihinde veraset meseleleri zerine dikkati ekmitir. Gene ayn evrede yetimi gen tarihilerden Elizabeth Endicott-West ve Thomas T. Allsen (1989) birlikte yaptklar almalarnda Mool mparatorluu devrinde ortak adyla bilinen tccarlarn, devlet ve slle azalar ile kurumsallatrlm ilikileri zerine ettler yapmlar ve Mool mparatorluunda tccarlarn devlet idaresi ile kurduklar organik ilikileri betimlemilerdir. Bu yaplan almalar gnmz Orta Asyasnda da gelien bu trden ilikileri anlamak iin bir rehber mahiyetindedir. Bu almalar evvelce Mool devrinin tccar sermayesini tevik eder mahiyette ilediini ileri srm olan Zeki Velidi Togann fikirlerinin29 Franz Schurmann30 tarafndan in kaynaklarna dayanlarak ilenmesinden sonra bu konuda yaplm en nemli ettlerdir. te yandan Thomas Allsen Mool mparatorluu yapsn gerek idari (1987) ve gerekse kltr ynnden inceleyen kitap ve makaleleriyle dikkati ekmektedir. Genelde baka tarihilerin el atmadklar Sol Kol Prensleri (1987) gibi yapsal konular, lhanllara in kltrn reten kiinin aslnda bir Mool olduunu gsteren (1996) ve ticari alverile beraber yryen kltr alverii (1997) ve en son olarak da Tatar bezi diye bilinen altn iplikle dokunmu ipekli kuman tarihi zerine yazd eserlerle, Moollarn evvelce iddia edilmi olduu gibi salt kltr taycs olmadklarna iaret etmekte ve dolaysyla zimnen ancak kendisinin kltr olan kiilerin bakalarnn kltrn anlayp takdir edeceklerini sylemektedir. te yandan bu ettlerle ayn zamanda yaynlanan bir dier eser de geni yanklar uyandrmtr. Bu eser Janet Abu-Lughodun Before European Hegemony adl eseridir. Bu eserde ise zellikle Immanuel Wallerstein tarafndan 1970li yllarda ortaya atlan ve bat kapitalizminin hegemonyas altnda kurulduu ileri srlen dnya sistemi teorisine kar klmaktadr. Abu-Lughod, dnya sistemi gibi bir olgunun batnn tekelinde olmadn gstermek istemektedir ve bu noktadan hareketle inde, Orta Douda ve Avrupada gelimi olan ticaret ve kentlemenin 13. yzyln ortasnda Mool mparatorluunun btn bu alanlar birletirmi olmas dolaysyla ilk dnya sisteminin kurulmasna vesile olduunu ileri srmektedir. Abu-Lughodun almas yaynland yllarda geni yanklar uyandrmt. Benim bildiim kadar ile Moollarn bu konudaki yeni kefedilen olumlu rolleri pek eletiriye uramad, bilakis kabul grd. Abu-Lughodun grlerinin tartlan yan, 1) bat kapitalizminden nce dnya sistemi gerekten var myd? 2) Eer varsa, o zaman belki de Moollarnki de ilk deildir, daha nce de bakalar yok muydu? sorular zerinde odaklanm oldu; yani tartmalar daha ok ekonomi tarihi ile ilgili oldu. rnein nc Dnya almalar ile tannan

383

Semir Amin, batdan nce dnya sistemi olmad grn savunurken, Andre Gunder Frank, insanlk tarihinin bir dnya sistemleri tarihi olarak alglanmas gerektiini ve Orta Asyann yalnz Moollar devrinde deil, btn tarih boyunca merkezi bir rol oynam olduunu gstermek iin Centrality of Central Asia31 gibi eserler vcuda getirmitir. Abu Lughod da Andre Gunder Frankn bu grlerine belki baka bir balamda katlmaktadr demek mmkndr. Abu-Lughod kendi deyimi ile ilk dnya sitemi zerindeki grlerinde Asyaya ve dolaysyla Moollara bir motor rol veriyorsa, dnya sisteminin kn de Asyaya balamakta ve ke aslnda dnya sistemini ayakta tutan in ile balarn kopmasnda amil olarak grd Emir Temrn (Timurleng) sebep olduunu ileri srmektedir.32 Atlantik ve Pasifik tesinden Mool mparatorluu klasik deyimle kurulu ve ykseli devirleri ile ilgi ekerken, Atlantikin Avrupa yakasnda zellikle ngilterede yaplan almalardan biri imparatorluun zlmesi ile ilgili olmakla beraber, asl kaynaklarn inanlrln sorgulayan ok ilgin bir almadr. The Dissolution of the Mongolian Empire adn tayan bu makale (1976) tarih eserlerinin politik g ve meruiyetle ilgisini Mool devri kaynaklarn ele alarak sergilemektedir. Genelde Moolca, ince ve Farsa ayr dilde ve ayr kltrel evrede yazlm eserlerin birbirini nasl tamamladklar, bu devri renen her filolog ve tarihi iin bir heyecan kayna olmutur. Ancak, Peter Jacksonun etd bize, allagelmi yaa byk yenin tahta gemesi teamlne karn, 13. yzyln ortasnda inggis Hann en kk olu Toluy Hann olunun imparatorlua hakim olduunu; Altnordudaki Batu Hann bunlar da desteklemesi ile Kaanln Mngke Hann, inin Kubilay Hann, rann ise Hleg Hann eline getiini ve bylece meru olmayan bir kadro deiiklii meydana geldiini; ayn zamanda bu idareci kadrolarn da deitiini gstermektedir.33 Bizim o kadar ok gvendiimiz kaynaklarn aslnda hep Toluy evld tarafndan hazrlanm ve hazrlatlm olduu ve ailenin menfaatlerine ters den olaylarn bu tarih kitaplarna alnmad ve bu konuda ne inggislilere ne de Toluylulara dost olmayan Memluk tarihilerinin eserlerinin belge tekil ettiini bu almadan renmekteyiz. Dier bir ngiliz tarihisi olan David Morgan da, gene benzer bir ekilde, yzyllardr varlna inandmz inggis Han yasasnn, aslnda bizim yerleik mihraklardan bakarak anladmz ekilde yazl olmadn bilakis szl direktifler olduunu ileri srmtr.34 David Morgan almasn, 70li yllarda yasa hakknda verilen bilgilerin bir kaynaktan dierine aktarlan bilgiler olduunu gsteren srailli tarihi David Ayalonun almalarna dayandrmtr. Moollarn Gizli Tarihinde yasa yani jasaq kelimesi incede jnfa ordu rf, yani ordu dzeni kelimesi ile karlanmtr ki, bu eviri Trkedeki rfi idare deyimini hatrlatr. Ayrca Morgann saptamasnn doru olduunu, yasa tabirinin daha sonraki yzyllardaki kullan eklinden de anlyoruz. David Morgan son yllarda, bu alandaki birok bilginin zgn makalelerini The Mongol Empire and its Legacy (Mool mparatorluunun Miras) adyla yaynlamtr. Bu aratrma eseri sahadaki en son gelimeleri izlemek iin vazgeilmez bir el kitab niteliinde bir derleme yayndr.

384

Kaynaklarn, yazl belgelerin inanlrln irdeleyen dier bir alma ise yukarda sz geen Lev Gumilevin eseridir. Kendisinin belgesel deil de, sezgisel tarih anlay ile hareket ettiini syleyen Lev Gumilev, eserinde zellikle Moollarn Gizli Tarihini bize aktarm olan yazarn pasajlar, satrlar arasndan szan grlerine yer vermekte hatta bir nevi dedektiflik yapmaktadr. Eserin en nemli saptamalarndan birisi de Asya kavimlerinin tarihe baklar ile ilgilidir ve Gumilev bu balamda ez cmle unlar sylemektedir: 35 Yalnz maddi kltr deil manevi kltr alannda da konargerler yerleik komularndan geri kalmyorlard. Ancak byle bir sav zerine Hunlarda ilm teoriler aramak bouna olurdu; eski Yunanllar bile bu trl teorik grleri eski Msr ve Babilden almlard. Konargerlerin anlatlar balca iki trd: kahramanlk hikayeleri ve cin ve peri masallar. Bu her iki tr de bizim anladmz anlamdaki edebiyattan ok mitolojiye yaknd. Konargerler olaylar ve gerekleri algladklar gibi ve duygularn katarak anlatyorlard. Ksacas bizim iin edebiyat ne ise, onlar iin de mitoloji o idi. Yani Gumilev tarih anlayndan sz ederken, bize Orta Asya kavimleri iin gerekleri nasl algladklar ve bu konuda ne hissettiklerini bildiren ve bazen de mitolojik mahiyette olan szl edebiyatn nemli bir kaynak olduunu sylemektedir. Yani tarih salt yazl kaynaklar ve orada yazlanlar deildir demekte ve szlerine yle devam ederek,bu halklar, tarihi de gemii de bizden farkl olarak alglyorlard. Onlar iin tarih bir soy aac idi. Tarih bir olay veya kurum deil, imdi artk l olan atalar idi. Byle bir yaklam Avrupallara ne kadar uzak gelse de, zamann aknn hesabn tutmak iin en az dier saym sistemleri kadar geerlidirdemektedir. Nitekim bir Krgz atasz de

Salt cok kiinin Kristeni bolbayt Yani, gelenei olmayann mezar olmaz, demektedir.36 Bu Krgz atasz, herhalde, Asya tarihinde ister boy ister slle veya devlet eklinde mr srm topluluklarn, kendi gelenekleri var mdr tartmalarna tarihin iinden yant vermektedir. te yandan, inggis Han ve evld devri ile ilgili kaynaklarmzn ou Gumilevin szn ettii trden, szl gelenekler, rivayetler, deyiler, efsanelerle tarih yazmn badatran eserlerdir. Hatta 14. yzyl balarnda Reideddin bu konuda yle der:37 Birbirlerinden bu denli farkl olan ve ayr tarihi srelerden gemi insanlarn tarihleri mutlak bir ekilde aklanamaz; bunlarn kuaktan kuaa aktarlan ve halen de aktarlmakta olan tarihi rivayetleri ne ayndr ne de birbiriyle uyumludur.Aslnda herkes bir olay kendi duyduu rivayete gre anlatr; durum byle olunca tarihiler sadece baka rivayetlerle belgelenebilen rivayetleri yazm olsalar, ellerinde anlatlacak bir ey kalmayacakt. Onun iin her kavmin hikaye ve rivayetlerini

385

kendilerinin syledii gibi ve kendi tarihlerinde yazld gibi aldk. Bylece sorumluluk ravinin yani rivayeti anlatann oldu. Yapt almalarda gerek szl gerekse yazl tarih malzemelerini yakndan tanyarak almalarn yrtm olan Trk tarihisi Zeki Velidi Togan, inggis Han ve evldnn tarihiyle ilgili yapt almalarla, bazen polemiklere de sebebiyet verecek derecede zgn grler ileri srmtr. lmnden bir yl nce verdii dersleri (1969-1970 K smestresi) inggis Hana hasretmi olan Zeki Velidi Togan, teksir halinde baslm olan ders notlarnda:38 Faklteye intisabmdan beri (1927) inggis Hann tarihini bir defa 1962de anlatmtm. imdi inggisi daha geni lde anlatacaz. inggis 1153te bir dier rivayete gre ise 1167de domu ve 1227de lmtr. Hayat tafsilatyla biliniyor ve malumdur. Kendisi cihana byk lde tesirli olduundan Avrupallar olsun, inliler olsun, bunun hayatn yazmlardr. Kendisinin yazdrd tarih de vardr. Bu bize Farsa, Trke, Arapa, ince ve Moolca olarak gelmitir. Bu ynlerden tarihi tafsilatl olarak renilmeye msaittir. Nitekim bunlar devrimize kadar eitli alimler tarafndan tetkik edilmitir. Eskilerden Petis de la Croix vardr ki, nce eserini Franszca yazm, sonra ngilizce ve Almancaya da evrilmitir. ngilizcede pek mufassal ve tarafsz olarak Howorthun Mool Tarihi de vardr. Franszca olarak R. Groussetnin kitab nemlidir ki, ngilizceye de evrilmitir. Trkemizde maalesef inggis Hana dair tafsilatl bir eser hl yoktur demekte ve inggis Han ve evld tarihini ayrntl olarak yazm olan Reideddinin Cami t-tevarih adl eserinin Mool ve Trk tarihi ile ilgili ksmlarnn bile Trkeye evrilmemi olmasndan yaknmakta, bu eserin SSCBde 4 cilt olarak yaynlanm olmasndan sz etmektedir.39 Orijinal nshalarnn en nadideleri Topkap Saraynda bulunan bu eser, bir ka yl nce randa 4 cilt olarak yeniden yaymlanmtr.40 Bu yayn kelimelerin Moolca kkenlerine kadar inen ayrntl aklamalar ve dizin ile karak, daha nceki edisyonlarn yerini alm oldu. Zeki Velidi Togann 29 Ocak 1970de verdii dersle son bulan bu ders notlarndan sonra yaynlanan Trke makaleler yok denecek kadar azdr.41 Ancak bu yaznn banda belirttiim gibi, Trkiye dnda bu konudaki almalar bir hayli yekn tutmakta ve bilimsel alanda tartmalara sebep olmaktadr. te yandan eserlerinde inggis Han ve Moollara geni yer vermi olan Zeki Velidi Togann bu alandaki almalarna gelince, bunlarn zellikle aadaki konular zerinde odaklandn grrz. Trk tarihinin Asya tarihi balamnda ve kendi tabiri ile iktisadi amillerin nde geldii bir ortamda oluup gelitii grnde olan Zeki Velidi Togan, inggis Han ve evldnn kurduu devlete birok Trk boy ve topluluunun destek vermi olduunu vurgulamtr. Ayrca inggis Hann mensup olduu Borigin soyunun Trke Bri Teginden geldii grn savunarak, el gzl, sarn olduklar sylenen bu sllenin mensuplarnn Trkler arasnda hkmdar olma kutuna sahip bir soydan geldiini ileri srmtr. Onun grne gre, hkmdar olma kutuna sahip soylar, aileler kutlu olduklar iin bugn bizim ayr milletler olarak grdmz gruplar arasna dalm olabilirlerdi. 12. yzyl sonu ile 13. yzyln banda da bu kutlu soyun mensubu olan Borigin ailesi Mool kabileleri arasnda

386

bulunuyorlar ve Moolca konuuyorlard. Destan malzemesine ve elilik raporlarna dayanarak vard sonuca gre, bu aile evvelce bugn HCnin Qinghai eyaletinde bulunan Kkenor (yani gke deniz; qinghai da gke deniz demektir)42 gl yaknlarnda yaam olmas dolaysyla destanlara konu olmutu. Onun bu grleri bugnk milliyet anlay asndan eitli tartmalara sebebiyet vermiti. Budizmin kabulnden sonra yazlm olan Mool tarihine dair eserlerde de inggis Han ailesinin anavatan Tibet taraflarnda gsterilir. Ancak bu konuda bir hkme varmadan unu sylemek gerekir ki, antropoloji bilimi bugn bu trl idare ettikleri halklara fiziki adan benzemeyen ve boylar st konumda olan hkmdar ailelerinin varln kabul etmektedir; daha yakn tarihte ayrca Avrupa genelinde Hohenzoller ailesinin de eitli milletlere kral vermi olduunu biliyoruz. Ancak inggis Hann mensup olduu ailenin kkenleri konusundaki bilgi ve belgelerimiz pozitivist sonulara varacak nitelikte deildir. Aslnda Trk tarihi asndan nemli olan husus daha sonraki tarihlerde Orta Asyadaki Trklerin meru hkmdar ailesini temsil etmi olmas dolaysyla inggis evldnn Trk tarihi asndan bir dnm noktasn tekil etmesidir. Bu sebeple Zeki Velidi Togan bu meselenin ancak Orta Asyann 8-12. yzyllar arasndaki etnografi tarihi tetkik edilirse aydnlatlabileceini belirtmi ve 1962-63 yl derslerine Asya Etnografyas adn vermi ve 2 smestre boyunca inggis Hann ortaya kndan nceki dnemde Asya boylar hakknda farkl dillerde yazlm kaynaklarda verilen bilgileri bir araya toplam ve deerlendirmitir.43 Nitekim daha sonraki gelimeler bunun doru bir yol olduunu gstermitir. Boy tarihi, etnografya ve efsaneler zerinde almalarn says son yllarda artmtr. Bu tr almalar zellikle HC iindeki Mool zerk Blgesinde, Rusya Federasyonundaki Tataristan44 ve Buryat Cumhuriyeti ile ve Moolistanda grmekteyiz. Moolistanda evvelce Yu. Rinenin nderliinde yrtlm olan kaynak almalar ve Mool tarih yazm ve kltr zerine almalar imdi Sh. Birann bakanlk ettii Mool Tarih ve Kltr Cemiyeti ile devam ettirilmektedir. Sh. Bira zellikle kaynak aratrmas, inggis Han devrinin kltrel temelleri ve meruiyet prensipleri zerine yapt almalarla bilinir.45 Bu yrelerde boy tarihi, efsane, etnografya ve kaynak almasnn yan sra inggis Hanla ilgili youn almalar yapld gzlenmektedir.46 Hatta inggis Hann hi gitmedii Rusya Federasyonu Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) yazarlarndan Nikolay Lutginov da, bir inggis Han roman yazm,47 evvelce inggis Hann bir mstevli olarak grld Buryat Cumhuriyetinde Skrinnikova yeni bir bak as ile bir eser meydana getimitir. Orta Asya cumhuriyetlerinden Kazakistanda M. Abusaidova yaynlad temi Hac inggisnamesi (1992) ile Kadyrbayev ise boy tarihi ile ilgili almalaryla (1989, 1993) dikkat ekerler. Bu arada zbekistanda da B. Akhmedov Temrn torunu Mirza Ulu Bekin eserini Trt Ulus Tarihi adyla yaynlamtr (1994). Grld gibi gerek inggis Han gerekse onun ortaya kt dnemin tarihi, dnyann farkl yerlerinde ciddi olarak ele alnmaktadr ve zellikle SSCBnin dalmasndan sonraki yeni dnyada o dnemin kimlik anlayna k tutan efsaneleri de bilim adamlarnn aratrdklar nemli konular olmutur.

387

II. inggis Hann Tarih Sahnesine k A. inggis Han ncesi Moollar Moollarn Gizli Tarihi adl 1240lardan kaldn dndmz anonim eser inggis Hann soyu hakkndaki efsanelerle balar. Eserin balang cmlesini oluturan bu efsaneye gre inggis Hann soyu Yce Tanr tarafndan kut ile yaratlm Brte-ino (boz kurt) idi; ei ise Gzel Maral (Alageyik) idi. Bu szlerle inggis Han ycelten efsanelerin aslnda geyik, alageyik ve boz kurt etrafnda olumu yaradl efsanelerini birletirdiini ve bu efsaneler yoluyla btn eski tarih mirasna sahip klm olduunu gryoruz. 48 Eserin ikinci cmlesi ise, Onlar denizi geerek geldiler eklindedir. Birok bilginin zerinde dnm olduu bu iki cmle gerekten anlamldr. Zira ikinci cmle ile de, inggis Hann atalarnn batdan douya gitmi olduklarna iaret edilmektedir.49 Ancak, douya varmak iin alan denizin hangi deniz veya gl olduu konusunda farkl grler vardr. Bilindii gibi 14. yzyl lhanl veziri ve tarihisi Reideddin tarafndan toplanm olan Ouz Destannda da bu gr tekrarlanr. Orada Ouz Han Tanrya inanp onun birliini kabul etmeyen amca oullarn hem yener hem de Karakuruma srer. Ouz onlara her zaman kaygl olunuz anlamnda Muval 50 diye ad verir. Ksacas, Reiddedindeki Ouz Destanna gre Ouzun amca oullar Ouz evldndan ve Trkistandan ayrlr, douya giderler ve orada Mool olurlar. Dier bir deyile, hem Moollarn Gizli Tarihinde hem Reideddinde Trk ve Moollarn tarihlerinin birbirinden keskin hatlarla ayrlamayaca vurgulanm olur. Kimin Mool, kimin Trk olduu konusu da bu grler erevesinde yeniden ele alnarak eserin deiik blmlerinde u szlerle aklanr: 1. Ouz boylar 2. Trklerden olup bugn kendilerine Mool denilen, ama aslnda Mool olmayanlar 3. Yukarda zikri geenler gibi ancak yakn zamanlarda Mool adn alanlar. Bunlarn halk ok boylar da sayszd. Bilinenlerin ad burada verilmitir. Bunlar Kerait, Nayman, ngt, Tangkut, Bekrin, Krkzlard. 4. Eskiden de Mool olarak bilinenler a. Turkan-i Mool yani Moollarn Trkleri. Bunlar Dobun Bayan ve Alan Goadan nce yaam ve Ergenekona gitmi olan Nkz ve Kyann 51 neslinden gelen Trlkilerdir.52 b. Nirun yani asil ve saf kan olanlar yani Alan Goann neslinden gelenler. Gerekten de tarihin daha nceki devirlerinde boy ve topluluklar bugnk milliyet anlaymz erevesinde birbirinden ayrmak zordur. Bu erken devirlerde daha Mool ad bile yoktur. Mool ad, bir siyasi birliin ad olarak, 12. yzylda ortaya kmtr. Bugn Mool bilim adamlar

388

inggis Han ad byk bir fatihin ismi olmaktan te, Moollara milli ve kltrel kimliklerini kazandran kiidir. Moollar devlet, Uygur yazs esasnda gelitirilmi olan bir yaz ve kh Yassa[Yce Yasa] denilen ilk anayasalarnn sahibi yapan odur. En nemlisi de o tarihten itibaren Mool boylarnn tek bir milli kimlik iinde birlemi olmalardr demektedirler.53 inggis Han ncesi dnemlerde biz, ancak proto-Moollardan sz edebiliriz. leride Moollar oluturacak boylarla Trklerin tarihi i iedir. Muhakkak ki, Hun mparatorluu iinde Moolca konuan boylar vard. Tabalarn arasnda da, genelde Siyenbi dediimiz proto-Moollarn bulunduunu biliyoruz. Avarlar da, Moollar atalar olarak grrler. Orhun yaztlarnda, baz proto-Mool boylarndan vey (Shihwei) eklinde sz edilir. Baz proto-Moollar ise, Tatar olarak bilinir. Ancak, Tatar dediimiz zaman da, gene tek bir dil ve milliyet sz konusu deildir. Baz Tatarlar Trke konumulardr.54 10-12. yzyllara damgasn vurmu ve bugn inin adnn Rusada Kitay olarak anlmasna katkda bulunmu olan Kitan/Kitaylar (idan<Chi-tan) da bir proto-Mool halkt. Kuzey inde Liao adnda bir slle kuran Kitan/Kitaylar, Uygurlarla ok sk ilikilerde bulunmulardr. Hatta Kitay imparatorielerinin geldii soy, aslnda Uygurlara dayanmaktadr. Kitanlar, Uygur tccarlara da zel ilgi gstermiler ve ayrcalklar vermilerdir. 1124 ylnda Liao sllesinin yklmas zerine bir ksm Kitan/Kitaylar batya gitmiler ve Orta Asyada liderleri Yel Da idaresinde Karahtaylar devletini kurmulardr. Btn bu siyasi birlikler, 1206da kurulan inggis Han devletinin idaresi altna girmilerdir. B. Tarihi Sre inde 13. Yzyla Kadar Asya Panoramas inggis Hann ortaya kn hazrlayan sebepleri anlayabilmek iin zaman iinde geriye gitmek ve deiimlere Asya mikyasnda gz atmak gerekmektedir. Krgzlarn, 840 tarihinde Uygurlarn bugnk Moolistan blgesindeki hkimiyetlerine son vermelerinden sonra, uzun bir mddet Asyann kaderine byk devletler yerine, irili ufakl kk devletler ve boylar hkim olmutur. Ancak, bu durum, sadece Asyaya zg bir durum deildi. Dou Asyada, Tang (Tang) hanedan 905te yklm; Bat Asyada da Abbasi halifeleri 847den itibaren artk eskisi gibi gl bir merkezi temsil etmemeye balamlard. 1258 ylna kadar devam edecek Abbasi halifelii daha ok naiplerle idare edilmeye balayacakt. n ve Orta Asyada Tolunoullar, hitler, Samanoullar gibi slleler de naiplikten, valilikten devlet kurmu veya ynetimi ele almlard. lk Mslman Trk devletleri de, bu erevede slam lkelerinden geen ticaret yollar etrafnda olumulard. Dou Asyada ise, Tang sllesinden sonra, Kuzey ine hkim olan Kitan/Kitaylarn Liao sllesi, inde kurulan irili ufakl sllelerden biri idi. Kaynaklarmza gre, Kitanlarn 1124de yklmasndan sonra, onlarn yerine kaynaklarmzda Altn Hanlar denen Cin (Chin) sllesi baa gemiti. Bu dnemlerde, Gney inde, Sung sllesi, Kansu ve Ordos blgesinde de, Trk, Mool ve Tibetli unsurlarn bir karm olan Tangutlar bulunuyordu. 11-12. yzyla gelindii zaman ise, bunlarn kuzeyinde birok beylik ve boylar vard. Bunlarn bir ksm Trk kkenli, bazlar Mool kkenli, bazlar ise her halde iki dilli idi. te, 1206 ylnda, inggis Han adyla baa geen Temcin, lmne (1227) kadar Dou Asyadan Dou Avrupaya btn bu halklar kendi kurduu idare altnda birletirmi oldu. Bylece, 9. yzyln

389

ortalarndan beri irili ufakl devletler tarafndan idare edilmekte olan Asya, tek bir emsiye altna toplanm oluyordu. Bu byk deiiklie daha genel bir ereveden bakacak olursak, M.. 200lerde balayan tarihsel dnem iinde, Asyann, zellikle douda zaman zaman byk imparatorluklar devri yaadn, zaman zaman ise, irili ufakl devletlerle ynetildiini grrz. inggis Han mparatorluunun ortaya kmasna kadar gemi olan 1400 yllk tarihte iki byk imparatorluk dnemi olmutur. Bunlarn birincisi M.. 200-M.S. 200lere kadar sren, kuzeyde Hunlarn, gneyde Han sllesinin hkim olduu devirdir. kincisi ise, inde de nce Sui (589-618), sonra da Tang (618905) sllelerinin, kuzeyde ise 552de Gktrklerle balayp, Uygurlarn 840ta yklmasna dek sren dnemdir. Daha geni bir ereve iinde dnrsek, birinci dnemde Avrupa, n Asya ve Kuzey Afrikada Roma mparatorluu ile Asyada da Hunlar ve Hanlar idaresindeki byk imparatorluklar; ikinci dnemde ise, Avrupa ortaalarda irili ufakl feodal beylikler dnemine girmiken, n Asya ve Kuzey Afrikada Emevi ve Abbasiler ynetimindeki imparatorluklar, Bizans mparatorluu, Douda Tang sllesi, ve Kuzey Asyada da Gktrk ve Uygurlar karmza kar. mparatorluklardan oluan bu evrensel nitelikteki dnemlerin arasnda ise irili ufakl politik yap ve boylardan meydana gelen ara dnemler vardr. Yukarda sz edildii gibi son ara dnem 840da balamt. 1206da inggis Han idaresinde kurulan siyasi ve ekonomik yap, Dou Asyadan Dou Avrupaya, ve sonra da n Asyaya kadar yaylarak bu ara dnemlere son vermitir. 14. yzylda Mool mparatorluu tamamen ykldktan sonra bile bu ara dnemlere geri dnlmemi, Asya daha ok blgesel nitelikli imparatorluklarca paylalmtr. Tekrar 840 sonrasna ve beylik ve boylara dnecek olursak, 12. yzylda bunlarn bazlarnn babadan oula geen slleler eklini alm olduunu; bazlarnn ise, bu trl kaltmsal yaplanmaya kar kan boylar halinde yaadklarn gryoruz. Trke konuanlarn ounlukta olduu beylik ve boylarda slle usul rgtlenme daha sk grlrken, Moolca konuan ve dank olarak bugnk Moolistann dou taraflarnda ve eski Manurya blgesinde yaayan boylar, slle usulne kar olduklar gibi, kimi zaman bir boyu, bir deil de birka kiinin birden idare etmesini ve bylece katlmn daha yaygn olmasn yeliyorlard. leride inggis Han adn alacak olan Temcinin bal olduu gruplar daha ok bu ikinci trden idi. Bunlara Moolca olarak nirun, yani, belkemii veya arka deniliyordu; gerekten de yeni kurulan bu siyasi yapnn belkemiini oluturuyorlard. Ancak, her iki durumdan da memnun olmayanlar vard. te, bunlarn, 12. yzyln son eyreinde yava yava Temcinin etrafnda toplanmaa baladklarn gryoruz. Bu dnemleri bize ayrntl olarak anlatan Moollarn Gizli Tarihi adl eserde Temcine ilk katlanlara nker arkada, yolda denilmektedir. Temcine ilk katlanlar arasnda ok deiik boylardan gelenler olduu gibi, ok deiik yerlerden gelenler de vard. Bugnk Tuva Trklerinin atalar olan Urianghay boyu, en erken katlanlardand. Ayrca, 1124ten sonra Kuzey inde hkim olan Altan Hanlardan memnun olmayan Kitanlar, ticaret

390

iin Dou Asya taraflarna gelmi Orta Asyal Mslman Trk, ranl ve Arap kkenli tccarlar, 12. yzyln sonlarnda Temcin ile beraber dzeni deitirmek isteyen kimselerdi.55 Evvelce Orta Asyann bats ile iliki kurmak isteyen Kitan ve Uygurlara, Gazneli Mahmud olumsuz yant vermiti, ama 1124ten sonra, Orta Asyada hkim duruma geen Budist Karahtaylarn idaresinde Mslman olmayan tccarlara Orta Asyada ticaret yolu almt. Ancak, Karahtaylarn nihayette bir Orta Asya devleti olmalar, Mslman tccarlara inin kaplarn amyordu. Fakat 13. yzyln balarnda, artk basknn yn deimiti ve bu nedenle Orta Asyal Mslman tccarlar, in ticaretinde rol almak istediklerini gsteriyorlard. Nitekim imparatorluk kurulurken bu oluumda rol alan tccarlar ortak adyla siyasete de ortak olmulard.56 Hanlarn kararghlar, o dnemin deyimiyle ordalar yryen ehirler; sonradan ordu pazar denilen pazarlar da tccarlar iin yryen pazar niteliinde idi. Tccarlarn pazara gitmesi gerekmiyordu. Pazarlar tccarlar ve mterilerle beraber yryordu. te bu suretle ticaret yollarnn yn deitirilmi, yollarda gvenlik salanm ve alann da satann da memnun olmas iin byk abalar harcanmt. Bu dzen 1250li yllarda o kadar yerlemiti ki, artk tccardan tama ad verilen damga vergisi alnmaa balanmt. Hatta, damga vergisi almak iin mhr, damga kullanan valilere damga basmalarndan tr, Moolca darua Trke baskak denmitir.57 Btn bunlardan grlecei gibi, Mool mparatorluunda ticari vergiler nemli bir gelir kayna haline gelmiti. Bu konuya bu kadar nem verilmesinden dolay, ticarete ynelik bu siyasete tarihiler sonradan genelde Pax Mongolica, yani Mool Bar adn vermilerdir. Bu dnem iinde Mool Bar ile imparatorluk bakentine birok seyyah gelmi ve bize birbirinden ilgin seyahat raporlar brakmlardr. Tanr dalarnn kuzeyinde ve gneyinde ticaretin akn salama siyaseti gden Mool Bar, bu dalarn gneyinde de, tarmsal alanlardan eski yapy bozmadan yararlanlmasna yol amtr. Onun iin fetihler srasnda yklan yerler yeniden tamir edilmi ve zellikle su yollarnn bakmna nem verilmitir. Bu alanlar prenslere l (pay, hisse) olarak verilmemi, onun yerine merkeze bal valilerle idare edilmi ve gelirleri de bylece merkeze aktarlmtr. Genel olarak bu yredeki tarmsal retim elden geldiince korunmusa da, merkezi idareye kar olan inggis evldndan bazlar, bu yrenin gelirinin merkeze aktarlmaya allmas karsndaki memnuniyetsizliklerini, talan ve tahribat yoluyla belirtmilerdir. Sonuta, 1269da bugnk Krgzistanda Talasda yaplan kurultayla tarmsal blgelerin korunmas karar altna alnmtr. C. inggis Hann Ortaya kn Hazrlayan Sebepler ve lk Dnem-1227 Yukarda ayrntl olarak ele alnan btn bu gelimeler, ancak inggis Han devleti kurulduktan ve imparatorluun snrlarnn ini de iine alacak ekilde genilemesiyle Mool Bar kurulup; nce Mslman sonra da Marco Polo gibi gayri mslim tccarlara in yolu aldktan sonra, meydana gelmitir. Bu yeni dnemde Mslman tccarlar, Java adalarna kadar almlardr. Demek ki, inggis Han mparatorluunun oluumunu hazrlayan sebepler iki ayr kaynaa dayanr. Bunlar

391

a. Boylar ve beylikler aras ekimeler ve halkn memnuniyetsizlii b. Orta Asyal Mslman tccarlarn basksdr. Bunlardan birincisi ok daha ksa srede zmlenebilmi, ikinci ise ok daha uzun srmtr. dinamiklerden meydana gelen elikilerin zlmesi ite seferler yaparak boylar itaat altna aldktan sonra, bu halklar Bat Asya ve Dou Avrupaya doru yaplan seferlerle datmak ve onlarn oralarda yerleerek Trk, Mool, yerleik ve gebe halklardan oluan yeni bir karm meydana getirmelerini salamak eklinde olmutur. Bu srecin belki de 13. yzyl boyunca devam etmi olduu da sylenebilir. Problemlerin tccarlar asndan zmlendii bu dnemde ise, yerel tepkiler daha sonralar imparatorluun zlmesine yol aacaktr. Tarihlere, inggis, adyla ve 1206da kurduu yeni dzeni ilanyla geen daha ok yapt ftuhatlarla anlan bu nl hkmdarn asl ad, Temcin idi.58 Tangutlar zerine 1210da bir sefer yapm ve gneybat kanadn emniyet altna almtr. Ondan sonra da, 1211 ylna kadar eitli boy ve beylikleri idaresi altna almtr. Daha sonra 1215 ylnda da, bugnk Pekin ehrini Altan Hanlardan alan inggis Hann bunun ardndan batya doru yrmek zere planlar yapp yapmad tarihiler tarafndan gnmzde de tartlmaktadr.59 Gerek ne olursa olsun, olaylar onu Orta Asyaya ve batsna yani n Asyaya doru ekmitir. Byle bir harekatta 1215 ylnda, o zaman Maverannehirde hkm sren Harzemahlara (Harezmah) gnderdii 450 kiilik elilik ve ticaret kervannn, Otrar ehrinde durdurularak birok kiinin ldrlmesi, byk bir itici kuvvet olmutur. O zamann grne gre, hem eliler hem tccarlarn her ikisinin de bugnk Kzlay-Kzlha gibi dokunulmazlklar vard. Hatta Yusuf Has Hacib de Orta Trke ile: yalavaka bolmas lm ya kyn eitmi szin in tegrse tilin yalava tedkm bu tilci turur bu tilci szn aysa lmez kalur (3818-19) bugnk Trke ile de eli iittii sz aynen uzaklatrrsa, ona lm veya ceza yoktur. ite eli dediim byle olan elidir; bu eli ne sylerse sylesin ona zeval yoktur demektedir. te bu sebepten dolay, inggis Han, Muhammed Harzemahtan Otrar valisini kendisine yollamasn istemitir. Yani onu bizzat cezalandrmak istemitir. Harzemahn bu teklifi

392

kabul etmemesi, inggis Hann batya sefer yapmasna vesile olmutur. Bu srada Uygurlar, Almalk ve Kayalk hkmdarlar ve Karluklar, inggis Hana ballklarn bildirerek onun saflarna katlmlardr. Uygurlar, zellikle bundan sonraki yllarda, inggis Han ve oullarnn yardmclar olacaktr. Semerkant ve Buharay 1120 ylnda alan inggis Han, ordularna direni gsterenlere kar acmaszca davranmtr. Bu arada eski Semerkant ehri -bugnk Afrasyab harabeleri- yerle bir olmutur. inggis Han, 1225te yurduna geri dnm; sonra da, 1227de, Tangutlar zerine dzenledii yeni sefer srasnda lmtr. inggis Hann lmnden 1259-60lara kadar Kaanln merkezi bugnk Moolistanda Karakurum ehrinde olmu ve baa Byk Kaan gemitir. gedey (1229-41), Gyk (1246-48) ve Mngke (1252-59) adn tayan bu kaanlar zamannda Karakuruma her bir taraftan eliler ve Mool mparatorluuna boyun emi veya onlarn egemenliini kabul etmi tabi hkmdarlar gelmitir. Bunlardan bazlar bize, ou o zamanlar Avrupada yaygn olan Latince ile yazlm ok deerli seyahatnameler brakmtr.60 te yandan bu dnemde Moolca, ince ve Farsa yazlm belgeler, tarih kitaplar ve seyahatnameler byk Kaanlar zamann ayrntl olarak renmemize imkn vermektedir. Yalnz Asya ve dnya tarihini etkilemesi asndan deil, ayn zamanda bu devri incelemek bakmndan kullanlabilen kaynaklarn zenginlii bu dnem tarihi ve aratrmaclarnn ilgisini ekmitir. inggis Han daha hayatta iken kurduu imparatorluu drt olunun idaresine vermi ve kaynaklarmz bunlardan drt ulus diye sz etmilerdir.61 From Ulus to Khanate (Ulustan Hanla) adl makalesiyle bu hususu inceleyen Peter Jacksonun belirttii gibi bu konu, tarihiler tarafndan eletiriye tabi tutulmadan kabul edilmitir.62 Gerekten inggis Hann lmnden 1260l yllara kadarki dnemde imparatorluun Byk Kaanla bal, her birini bir hann ynettii drt ulustan olumas, imdiye kadar ounlukla imparatorluk topraklarnn drde blnmesi eklinde anlalmtr. Peter Jacksonun da gsterdii gibi l sahibinin ulusu, farkl blgelerde bulunabiliyordu.63 Snrlar belirgin olan bir toprak ayrm sonradan olumutur hatta bu arada l sahibi olanlarn kimlikleri de deimitir. Balangta byk paylam inggis Hann Ci (Coi), aaday, gedey ve Toluy adlarndaki drt olu arasnda olmutu. Ancak ordunun, ailenin mal ve mlk saylm olmas ve ordunun klliyetli bir ksmnn, aile ocann bekisi Toluy Hann hissesine dmesi sonucunda,64 gen yata len Toluy Hann evld, dierlerine gre, daha avantajl bir konuma gelmiti.65 Sonuta, 1250-1260 arasnda, Toluy Hann olu, imparatorluun byk bir ksmna hakim olmutu. Bunlar da byk Kaan durumunda olan Mngke Han, inde hkm sren Kubilay Han ve ran fetheden Hleg Han idiler; yani zamanla imparatorluk topraklarna en kk oul Toluyun evld ile, Toluy evldnn baa gemesine sebebiyet veren en byk oul Cinin evld hkim olmulard. gedey evld66 yava yava nemlerini kaybetmi aaday evld ise, aatayllar adyla, Timur devrine kadar Mavernnehir blgesinde, daha sonra da Dou Trkistan yresinde yaamaya devam etmilerse de, dou taraflarnn kaynaklarnda aatay ad zamanla kullanlmaz olmutu.

393

Drt ulus 1260 ylndan sonra, kendilerinden ayr ayr adlarla sz ettiren ve aslnda yerleik ve konarger nfuslarn arlkl olduu ikier hanlktan meydana gelen drt hanlk ekline dnr. Konarger olanlar da (Altnordu ve aatayllar), paylamc ve ok merkezli gelenekler; yerleik nfusun arlkl olduu lhanllar ve Kubilay Hanlnda ise, bir merkez etrafnda birikimcilik gr egemendi. Birikimcilii bir bakent, bir merkez etrafnda kurumsallama olarak anlyoruz. Vergi gibi gelir kaynaklar bu merkezde biriktiriliyor ve kararlar burada verilerek datm da, bu merkezden yaplyordu. Ancak bu srada Byk Kaanlk resmi olarak devam etmi ve Kubilay Han evldnn elinde kalmtr. Aada grlecei gibi, bu drt ulus ve drt hanlk, 14. yzyln ortalarndan itibaren dalmaya balam ve inggis Hann kurduu imparatorluk bylece paralanmtr. III. inggis Evld A. Altnordu inggis Hann en byk olu Ci Hana, Mool atllarnn gidebildii kadar btn bat diye verilmi olan bu blge, ounlukla eski Kpak yurtlar idi. Hatta, Karadenizin kuzeyine Det-i Kpak yani Kpak bozkrlar denirdi. Eski Bulgar ve Hazar yurtlar da buralarda idi. Onun iin, aslnda altn renkli ota, karargh anlamna gelen Altnordu yresi, balangcndan itibaren Trk etkisi altnda gelimitir. Her ne kadar hanlar yarlk denilen emirnameleri bir sre Mool dilinde yazmlarsa da, bu yrede brokratik dilde Trke hkim olmutur. Aslnda Mool dilinde yazlan yarlklar bile Meng (ebedi) Tanrnn gcyle diye Trke olarak balard. Daha evvelce sz konusu edildii gibi, bu imparatorluun kurulu safhasnda ve brokrasisinde, daha evvelki Trk imparatorluklarnn deneyimlerinden yararlanlm olduu gibi, Trklerden Uygurlar gibi hem brokrat hem muhasebeci olanlar, imparatorluun vazgeilmez eleri olmulardr. Ci daha inggis Hann salnda ld iin, seyahatnameler ve tarih kitaplar onun olu Batudan sz ederler. Kaan olmamasna ramen Batu, kaanlk iinde, en ok sz geen kimse olmutur. Batu Han, devrinde dil (Volga) blgesindeki Bulgar Devletine son verilmitir. Bu arada Moskova dkal da vergiye balanm, 1240da da Kiev alnmtr. Batudan sonra baa geen kardei Berke (1255-66), slamiyeti kabul etmitir, ancak slamiyet asl zbek Han devrinde (13121340) tam olarak blgeye yerlemitir. zbek Han devrinde Mool ordularyla gelen ahali de, Trk deildiyse bile, artk Trklemi bulunuyordu. zbek Hann sarayn ziyaret etmi olan Kuzey Afrikal gezgin bn Batuta, bize, zellikle zbek Hann hanmlarnn zgn ve zgr tavrlarn anlatr. bn Batuta, o dnemde, dnyada yedi byk hkmdar olduunu syler; bunlarn drd inggis evldndandr. Tabii, zbek Han en nemlilerindendir. 14. yzyln sonlarna doru Altnorduda problemler ba gsterir. Temrn dzenledii seferlerden sonra da, bakent Saray ehri ve dier yerleimler kendilerini yeniden toparlayamazlar. Bu dnemde, yerel glerin n plana ktn ve beylerin hanlara kar mcadele ettiklerini grrz. Sonuta, Altnordu Hanl; Krm, Kazan, Sibir ve Astarhan Hanlklarna ayrlmtr. Hatta zbek ve Kazak Hanlklarnn da olumasnda, yine, Altnordunun pay vardr. Altnordu tarz ok merkezli yaam tarzn devam ettirenler, Hanlara kar

394

tavr alm olan ve kendilerine mirza veya murza denen Noay beyleri olmu ve halk indindeki varlklarn destanlarnda srdrmlerdir. B. lhanllar Toluy Hann olu Mngke 1252-57 yllarnda kaan olunca, kardei Hlegy batya yollad. Her on kiiden biri seilerek toplanp gnderilen bu kuvvetler, yava yava batya doru ilerleyerek nce ran, sonra 1258de Badad alarak halifelie son verdiler. Hleg Han, kendisine inggis Handan miras kalmayan ve kendi klcnn hakkyla elde ettii bu yerlerde, yeni bir idare kurdu. O dnemde gnll olarak tabi olanlara il denirdi; kendiliklerinden tbi olmayanlar bula yani asi saylrlard. Hleg tbi olanlarn, byk kaana tbi han olduu iin67 kendisine ilhan nvan verildi. 1336ya kadar devam edecek olan bu slle, lhanllar olarak bilindi. lhanllar bilmek, Trkiye tarihi asndan nemlidir. inggis Han mparatorluunun Trkiye tarihi asndan etkileri, daha inggis Han zamanndan itibaren grlr. inggis Hann ordularna katlmak istemeyen Trkmen boylar, bu ordularn nnden batya doru g etmeye balamlard. Celaledddin Harzemah ile yaplan ve onun lm ile sonulanan savalar da, Dou Anadoluya kadar uzanmt. Bunlardan sonra, 1243de, Baycu Noyan idaresindeki gler, daha lhanl devleti kurulmadan nce, Ksedada, Seluklu kuvvetlerini yenerek, Anadolu Seluklularn Karakuruma balamlard. Hatta, Seluklu hkmdarlar, Karakurumu ziyaret etmek durumunda kalmlard. Hleg idaresindeki lhanllar, Anadolu ile olan ilikilerin kurumsallamasna sebebiyet verdiler. nceleri Anadolu, uzaktan kumandal bir idare altnda iken, 1275teki Trkmen isyanlar sonucunda, lhanl bakenti Sultaniyeye tbi oldu. lhanllar, ordularn, bugnk ran Azerbaycannn Arran ve Muan yaylalarna yerletirmek isteyince, buralara yerlemi Trkmenler de Anadoluya gelmiti. Bunlarn ardndan 1275ten sonraki olaylar takiben Anadoluya birok lhanl tmeni yerlemi oldu. lhanllar devrinde Anadoluya gelenlerin byk bir ksm da, aslen Trk boylarndan geliyordu. Mool olup buraya yerleenler de, sonunda Trklemi oldular. Mool ve lhanl idaresi, her ne kadar Seluklu egemenliinin zayflamasna ve sonunda kmesine sebebiyet vermise de, ayn zamanda Anadoluya yeni dalgalar halinde Trklerin gelmesine yol amtr; Osmanllar da, bu g dalgalar iinde Anadoluya gelmilerdir. lhanllar, randa, yerleik ran kltr ile konarger gelenekleri birletiren bir idare kurmulardr. zellikle askerlere yurtluk olarak verilen ve bir eit ikta olan topraklar, kurulan bu yeni dzende ordu mensuplarnn da yerlemesine ve buralar yurt edinmesine yol amtr.68 Osmanllarda, sonradan bu sistemin daha da gelitirildiini ve tmar sisteminin yerlemesinde etkili olduunu greceiz. C. aatayllar inggis Hann ikinci olu aatayn hissesine den halklar ve yreler daha ok Orta Asyann merkezinde idi. Bu blgelerde hi olmazsa Gktrklerden beri Trkler, hem yerleik, hem de

395

konarger hayat yaaya gelmilerdi. Eski Sod ve dier ranl nfusun kalnts olan ve ran dili konuanlar da, daha ok kentlere yerlemiti. Bu yerleik alanlar vergi asndan dorudan Kaana bal idi; ayrca yerleik halkn oturduu bu blgeler Mahmut Yalava ve olu Mesut Bek gibi o blgelerin yerlisi olan valiler tarafndan idare ediliyordu. aatay Han ve evldnn ordularna mensup olanlar, Mool ordularnn ou gibi, ok farkl boylardan geliyorlard. Bu farkllklara ramen, Pamirlerin dousundaki ve batsndaki kuvvetler daha ok bir arada bulunmaa baladlar; biz onlar, dou ve bat aatayllar diye ayrrz. Bat aatayllar arasnda slamiyet erken devirlerde yaylmaya balad; bunu, birok Mool kkenli boy mensubunun Trklemesi izledi. Bylece, 14. yzyln ortalarna gelindii zaman, artk bu blgelerde bazen insanlar kendilerinin Mool olduunu sylese bile, kendileri hem Mslmand, hem de Trke konuuyorlard. te, 1360larda siyaset alanna atlan Temr byle bir ortamda bymt. D. inde Yan Sllesi Toluy Hann oullarndan Kubilay Han, aabeyi Mngke devrinde kuvvet kazand ve kendisine, Kuzey in blgesinde yer yapt. Kaanlk kendisine geince de, bakenti, Karakurumdan bugnk Pekine tad. Kubilay Kaann hem yetimesi, hem de ilgileri erevesinde edindii evre, Karakurumda deil Pekinde odaklanyordu. Ayrca, Kubilay Han da, kardei Hleg gibi, kendine, eski trelerle baml olmayaca yeni yurtlar edindi. Gelenee gre miras olarak kalan yurtlar (l), kendi trelerine gre ve hatta inggis Han devri yasalarna gre ynetilmeli idi. Ancak, yeni fethedilen yerlerde yeni treler uygulanabilirdi. te, gerek Hlegnn gerekse Kubilay Hann yeni fethettikleri yerlerde, bu fethedilen yerlerin yerleik kltrne uygun politikalar rettiklerini gryoruz. randa yerleik ve konarger kltrler arasnda ara yollar bulunmuken, inde, Kubilay Han idaresinde yerleik ve merkeziyeti inin siyasi kltr geleneklerinin ar bastn gryoruz. Dengenin yerleik ve merkeziyeti kltrden yana olmasnn en gzel rnei Kubilay Han zamannda askeri ve sivil idarenin ayrlmasdr. Orta Asya konarger geleneklerinde, askeri ve sivil ayrm olmazd. Hem hayvanclk, hem avclk, hem savalk ayn kimseler tarafndan yaplrd. O yzden de, bu topluluklar boylar esasnda rgtlendikleri zaman, onlara kar yaptrm gc kullanlamazd. Boylar, sadece ikna edilebilirlerdi. kna olmayanlar, memnun olmayanlar g yolunu tutard. Bu tutum ve anlay nedeniyle tarihimizde bu kadar ok g gryoruz. Halbuki yerleik ve merkeziyeti bir devlet anlay ierisinde askeri ve sivil idare birbirinden ayrlr, silah tama hakk ancak askerlere verilir, askerlerin, ordunun da sivil halkn rettikleri ile beslenmesi gerekirdi. Bunun iin de levazm kuvvetleri ve ulam yollar gerekli idi. te Kubilay Han zamannda yalnz iki idare birbirinden ayrlmakla kalmad, ayn zamanda Gney inin fethinden sonra Gney inin tarmsal zenginliklerinin ve gelirinin kuzeydeki merkeze kolaylkla aktarlabilmesi iin byk bir su kanal yaptrld. Gney inde Sung sllesine son veren Kubilay Han, sonradan Vietnam ve Japonya zerine de seferler yapt, ama bu seferleri o kadar baarl olmad. 13. yzyln sonlarna kadar hkmdarlk eden Kubilay Kaan zamannda ine gelen Marko Polo bize ok ilgin seyahat hatralar brakmtr. Kubilay Hann inde kurduu bu slleye inliler,

396

Yan sllesi derler. 14. yzyldaki Yan hkmdarlar (hl ismen Kaan rolnde iseler de, zamanla daha ok yerel basklara uyum gstermek durumunda kalmlardr) devrinde Moollarn tarihi hakknda ilgin eserler yazlm, Mool kltrnn yaatlmas iin zen gsterilmiti. Ancak, 1368de kan isyanlar sonucu, son Yan hkmdar Moolistana geri dnmtr. Genelde Budizmi benimseyen bu hkmdarlar, 16. yzyldan sonra da Tibet Lamaizmini seerek, Tibetteki ba lamaya, Moolca Dalay okyanus kadar byk ve derin Lama, yani Dalay Lama nvann vereceklerdir. Dou Moollar arasnda hkmdarlk, Kubilay evldnda kalmtr. V. Tarihsel Balam erisinde Bir Deerlendirme Mool tarihisi Sh. Bira, inggis Hann birok kez siyasi ve ideolojik emeller uruna bir anlamda smrlm olduunu ve gnmzde de dnya tarihilerinin onu dnyay fetheden, bir eyler yaratmaktan ok, yakp ykm olan byk bir sava veya cihangir olarak deerlendirmi olduklarn belirtir. Ancak bu grlere karn Sh. Bira Moollar iin o, Mool tarih, kltr ve geleneklerinin balang noktasn tekil eder demektedir.69 Sz konusu yazsnda Bira, inggis Hann Mool tarihindeki yerinden, mitolojik bir kahraman olarak zelliklerinden, Mool kltrnde ve folklorunda inggis Han ile ilgili inan ve trenlerden sz etmektedir. Aslnda inggis Hann kurduu devlet, hem Mool, hem Trk ve Asya tarihi, hem de dnya tarihi asndan yzyllar boyunca nemini korumutur. Baz tarihiler Mool mparatorluunun slam, Rus, in kltrlerine olan etkisi zerinde durmulardr. Ancak belki de en nemlisi bu imparatorlukla gelien politikalarn Trk ve Moollarn siyasi kltrlerini ne ekilde ynlendirdiidir. Byle bir deiimin ve dnmn en belirgin gstergeleri tarih yazmdr. lhanllar idaresinde 14. yzylda yazlm olan Camit-tevarih gibi eserlerin dnda Moollar ve Trkler arasnda 15. yzyldan sonra gelimi olan tarih yazmcl inggis Han etrafnda odaklanr. Artk Budizmi benimsemi olan Mool tarihilii onun soyunu Tibet taraflarna ve Hint uygarlna balarken, Trkler arasnda gelien tarih ve destanms tarih yazm inggis Hann mensup olduu Borcigidlere kutsiyetlerini atfeden Alan Goa (Gzel Alan) hikayeleri etrafnda rlr. Resmi tarih yazmnn yannda, genellikle Orta Asya ve dil-Ural blgesinde inggisname olarak bilinen destans bir tarihi edebiyat geliir ve burada halklar kendi tarihlerini anlatrlar. Hatta kendisini inggisli geleneklere balamayan Osmanllar bile, alternatif bir tarih gr olarak bu hikayeleri zikrederler. Bu hikayelerle balayan tarih gr, belli bir dnya grn simgeler ve bu dnya gr inggis Handan sonraki yzyllar ekillendirmi olduu iin eserler bu erevede meydana getirilmitir. inggis Han ve evldnn kurup gelitirdii byk imparatorluk tarihi balam iine oturtulurken, zellikle bu dnya grne deinilecektir. inggis Han Devletini ilk aamada meydana getiren boylar daha ok konarger hayvanclk erevesinde yaamlarn srdryorlard. Baz boylar ise, avclkla geiniyorlard. inggis Han boylara dayanan bir rgtlenmeyi kaldrp bir ordu-devlet yaratt zaman, onlar yine konarger hayatlarna ve hayvancla dayanan ekonomik faaliyetlerine devam ettiler. Hatta, zellikle halkn hem

397

kendini besleyebilmesi, hem de arabalarn stne kurduklar derme evlerle istenilen yerlere hzla gidebilmeleri, onlara stn bir hareket gc salamt. Bunlarn tesinde inggis Han, ordu saflarnda grev alan herkese, elde edilen ganimetten de pay vermeyi, yeni kurduu dzenin en nemli temellerinden biri haline getirmiti. Evvelce aknlar, sava ve talan olduu zaman, ganimeti beyler alrd. Halbuki yeni dzen ordudaki askerleri de ganimetten yararlandryordu. inggis Han devrine ait olaylar destanms bir mahiyette anlatan Moollarn Gizli Tarihinden grdmze gre, devlet kurulmadan nceki dnemde soy iinde yallarn sz geiyordu. Hatta inggis Han ailesinin o tarihte birlikte yaad soyun ileri gelen yal hanmlar, inggis Hann annesini kurban sunma treninin dnda brakmlard. Halbuki devlet kurulduktan sonra, yeni dzen iinde boylar ve soylar nemlerini yitirince, aileler nem kazand. Her ailenin iindeki yetikin erkekler dorudan doruya bal olduklar komutanlarna, yani devlete kar ykml oldular. Aile iinde de soyun ileri gelenleri deil, bir derme evde bir ocak etrafnda toplanan ekirdek ailenin bykleri, yani anne ve babalar nem kazand. Bu erevede, ana-oul ilikilerinin n plana ktn gryoruz.70 Btn bunlardan anladmz, eski soy-boy dzeninden yeni devlet dzeni arasndaki farkllklarn, kendini soydan ok yetikin erkeklerin ordu dzenine tabi olduu aile dzeni ierisinde gsterdiidir. Eski dzende inggis Hann annesinin, soy tarafndan dlanmas olaynda grdmz gibi,71 soyun bir yaptrm gc vard. Ordu dzeninin kurulmas ile, yaptrm gc, orduya ve emir komuta zincirine gemi oldu. Bylece, soy devreden knca, evvelden de, derme evlerle varlklarn srdrm olan aileler, devlete kar sorumluluklarn yerine getirmekle mkellef ekirdek aileler durumuna geldiler. Ancak, Moollarn evresindeki hiyerarik yapl, ounlukla Trklerden oluan gruplarda byle bir yap zaten vard; ordu dzeniyle bu yap onlar arasnda sadece yaygnlat. Trkler arasnda yaygn olan bu aile yaps iersisinde erkek ocuklar ya srasna gre evlendirilir ve kendilerine mstakil derme ev ve srlerden hisse verilirdi. En kk oul da aile ocan bekler ve babasnn ocann varisi olurdu. Soyun yeleri zerinde etkin olduu Nirun boylarnda, bu ocan bekisi genlere o dnemde Moolca olarak otigin deniliyordu ki, bu tabir Trke ot ate ve tigin prens szlerinden geliyordu. Bu dnemde inggis Hann erkek kardeinin ad da, Temge Otigindir. inggis Hann en kk olu Toluyun ad Moolca ayna ile aklanrsa da bu aklama 14. yzyla dayanmaktadr; byk bir ihtimalle onun ad da ocak bekilii ile ilgili idi.72 Ksacas, ocak bekiliine verilen nem, inggis Han ncesi dnemde grld gibi, imparatorluk kurulduktan sonra da devam etmi ve herhalde mirasn aile esasnda yaygn olarak dzenlenmesiyle, muhtemelen daha da artmtr. inggis Hann kurduu bu yeni dzende artk insanlar, hangi soydan geldiklerine, kimin ocuu olduklarna gre deil de, devlete ballklarna ve baarlarna gre deerlendiriliyorlard. Soy ancak, devleti temsil eden aile iin geerli idi. Yani, sadece inggis Han ve evld kendi aralarnda bir soy olarak yayorlard ve soy olarak ayrcalklar vard. Bu dnemde iki soy ve boy, Borcigid ve Kongratlar dikkati eker. Birisi inggis Hann mensup olduu soy, dieri de onlarn dnr

398

kabilesidir.73 Bu ayrcalklarn en nemlisi de, hkmranlk hakk idi. Bylece, eski Trk geleneindeki kut kavram, altn soy biiminde inggis Han soyunun eline gemiti. Ebedi Tengrinin hkmdarlk kutunu, inggis Han soyuna vermi olduuna inanlyor ve Temge Otigin gibi ocak bekisi erkek kardeleri bile bu kavramn dnda kalyordu.74 Bu usul, Kazaklar arasnda yakn zamanlara kadar devam edegelmitir ve Kazak Hanlar inggislilerden olmutur. Altn Soy mensuplar ve ordudaki yksek rtbeli noyanlar yeni dzenin st tabakasn meydana getirmilerdir. Nker denilen eski arkadalar ve yoldalar, ordunun emir-kumanda zinciri iinde noyanlarn hizmetine girmilerdir. Bir de baka uluslardan, mesela Kitanlardan, inlilerden meydana getirilen yeni birlikler ve bunlarn erleri vard. Ayrca bu dnemde kleler de grlmektedir. Devletin kurulmasndan nce, boylar arasnda uyumazlk ve atmalar olduu iin, inggis Han, eski boy toplumlar yerine bir ordu devlet dzeni kurmutu. Bylece, eski i elikilere de bir zm getirmi oluyordu. Artk, 1206dan sonra tarihsel kaynaklar, boylar veya boy beylerinden deil, kendilerine Moolca noyan denilen, konumlarn, baarlar veya inggis Hana gsterdikleri sadakatlaryla kazanan devlet byklerinden sz ederler. Eski boy mensuplar ise, yeni kurulan ordular erevesinde Asyann her yerine, ve Dou Avrupaya gnderiliyorlard. Gittikleri yerleri kendilerine yurt edinen bu ordu mensuplar, bylece, bugnk Moolistan sahasnda yaayan ve birbiri ile ekien boy mensuplar olmak yerine, yeni kurulan dzen iin her yerde grev alan kimseler olmulardr. Fakat, bylece, 840lardan sonra, Orta Asya bozkrlarnda hakim olmu olan kabilecilik, boylar bylesine datlmak suretiyle nlenmi oluyordu. Datlan bu boylar arasnda zellikle Kerait, Nayman, Merkit adlarndaki boylar ok nemli idi. inggis Han bu boylar datm olmasna ramen, onlar bugn hala Kazaklar, Bakurtlar arasnda yaamaya devam etmektedirler. Gene, inggis Hann datt boylardan Tatarlarn ad da, zellikle Dou Avrupaya giden Mool ordular iinde yaamtr. Mool ad, aslnda in kaynaklarna gre, inggis Hann atalarnn mensup olduu ve 11. yzylda daha henz yeni kurulmu olan bir siyasi birliin ad idi. te inggis Han kurduu yeni devlete bylece Mongol ulus adn vermitir. Yeni kurulan ordu dzeni Moolca casa denilen yasa ile dzenleniyordu. Onluk, yzlk ve binliklerin ileyi ekli, emir kumanda zinciri hep yasa ile dzenleniyordu. Artk halk, eski boy yaants iinde olduu gibi kendi seimleri ve kendi kararlar erevesinde hareket edemiyor, istedikleri ile diledikleri ekilde birleip, sonra da karlarna uygun dmedii iin eski ortaklarndan olur olmaz nedenlerle ayrlamyorlard. Mesela, hatrlanaca gibi Malazgirt savanda Peenekler saf deitirmilerdi; tarihte boylar savalara da kendi karlar ve siyasetleri asndan bakarlard ve byle saf deitirmeler ok sk olurdu. te inggis Han devletinin uygulad yeni yasa dzeni artk, bu trl boy esasnda, bireysel hareketlere izin vermiyordu. Emirlere itaat etmeyenler iddetle cezalandrlyorlard. Ordu birimleri, yani onluk, yzlk, binlik ve tmenler iindeki, yani btn toplumdaki hayat dzenleyen yasalarn, evvelce yazl olduu dnlrd. Halbuki yeni aratrmalar, inggis Han

399

yasas olarak bilinen bu yasalarn yazl olmadn gstermitir.75 O yzden, toplumlarn yaps deitike, yasalar da zamanla baz deiikliklere uramlardr. Ancak, a. din ile devlet ilerinin birbirlerinden ayr tutulmas ve b. devlet idaresinde lkenin oullar arasnda paylatrlmas, memalikin paylalmas yani l kendilerini srekli olarak yasadaki en nemli zellikler olarak korunmulardr. Yasa, ordu dzeni idi; yani devlet hukuku, devlet tresi idi; ekirdek aile dzeni konusundaki grleri kapsamyordu.76 Hakim slle olarak Altn soy (altan uru) adn alan inggisli sllesi de, soy zelliklerini korusa da bir aile olduu iin, hanedan iinde aile hukuku hakimdi. Bu durum kendilerini zellikle veraset hukuku ve kadnlarn konumunda gsterecektir. Din devlet ilikilerinin birbirinden ayr tutulmas, hakimiyetin evlatlar arasnda paylalmas ve ancak, inggis Han soyundan gelenlerin han unvann tamas, sonradan inggis Yasas diye bilinecek yeni dzenin yzyllar srecek yenilikleri idi. Kimin han olacana ise, aile yeleri kendi aralarnda karar veriyorlard. Bu maksatla da, kurultay denilen meclisler dzenliyordu. Kurultaya drt ulustan da temsilciler katlyor ve byk kaann kim olacana karar veriliyordu. Bu usul, bir sre sonra, veraset ve hkmdarln her ulusun kendi iinde zmlenmesi ekline dnmtr. byle olunca da, yukarda grdmz gibi, lhanllarda ve Kubilay Hanlnda daha merkezi idareler ve brokrasiler kullanlm; Altnordu ve aatay Hanlnda da, daha ok, adem-i merkeziyeti bir tutum izlenmitir. 14. yzyln ortalarna gelindii zaman Altnordu hari, dier uluslarda bir zlme grlr. Uluslar, konumlarna gre, farkllklar gstermilerdir. inde merkezi yap korunmu, Kubilayn torunlar inden ayrlmtr. lhanllarda zlme, daha ok beyliklerin ortaya kmas eklinde olmutur ki, bunu Anadoluda da, grmekteyiz. Beylikler daha ok yerleik ve konarger ahalinin yerleik halkla kaynat blgelerde olumutur. aatayllar sahasnda ise, boylar yeniden ortaya kmtr. lte Esneklikle Belirgin Snrlarn Olumas Kaynaklarmzn bize sylediine gre, inggis Han, daha salnda, Mongol ulus adn verdii imparatorluu, drt olu arasnda bltrmt. Fethedilen yerlerin hanedan mlk saylmas, eski Trk geleneklerinden de alk olduumuz bir yntemdi. Trklerin tarihinde l adn verdiimiz bu paylamda, geleneksel tarih grne gre kaanlk, gedey Hana; ucat yani batdaki ularn fethi en byk oul Ci Hana; yasa yani devlet dzenini ikinci oul aaday Hana ve ailenin mal mlk de, ocan bekisi en kk oul Toluy Hana verilmiti.77 Genellikle bu l drt ayr ulus halinde hatta snrlar da aa yukar belli olan toprak birimleri, blgeler olarak dnlr. Ancak olaylarn bu ekilde anlalmasna sebep bizim bak amzdr. Biz yerleik bir dzenden geldiimiz iin ve snrlar belirgin olan toprak esasnda dndmz iin ve daha sonralar da gerekten de drt ulus denilen byle bir paylam, leim olmu olduu iin, topraklarn belirgin snrlarla leimini ve daha dorusu snrlarn oluumunu inggis Hann lmyle balatrz. Bu dnemde inggis ailesi iinde aile hukuku ile devlet hukukunun tam olarak ayrldn da sylemek zordur. Bildiimiz kadar ile

400

btn oullarn lleri vard; ller nce halk yani ordu esasnda idi; onun iin de ulus deyimi kullanlr. Ulus o dnemde hkimiyet altndaki toprak deil de tabi halk anlamna geliyordu.78Ancak konarger ekonomi topran yaylak ve klak olarak kullanmna bal olduu iin, bir lte yurtluklar da vard. Ayrca ller savalardan alnan ganimet ve deiik blgelerden elde edilen gelirleri kapsyordu.79Ksacas drt ulus tabiri, inggis Hann drt oluna tabi olan halklar anlamndadr. Aslnda olay byle koyunca, snrlar belirlenmi topraklardan sz edilmedii ak olarak grlr. ounlukla Toluy evldnn hkmranl dneminde yazlm olan tarihler80 en byk payn inggis Han ocann bekisi Toluya dm olduunu yazarlar. Ancak tarih yazm geleneklerinin kardeler aras mcadeleyi aile hukuku erevesinde aklam olmalar dikkat ekicidir. Ksacas mesele olayn nasl olduu deil de nasl alglanm olduudur.81 te yandan bu drt erkek kardein konup gtkleri yurtluklar da belirli idi. mparatorluun merkezi Karakurum olmutu. Tanr dalarnn kuzeyindeki blgeler Karakurum yolunda durak noktalar meydana getirmiti. Mesela bu durak noktalarndan bugnk Gulca yaknndaki Almalk, hem Maverannehir, hem de Hoten ile arasnda vergi, hububat ve ticaretin odakland bir yerdi. inggis Han evldnn ordalar da bu durak noktalar etrafnda yer almlard. Usuz bucaksz yurtluklarna ramen, inggis Hann oullarnn asl ordalar bu yrede birbirine komu olarak kurulmutu. Ci Irtta, ikinci oul aaday li kenarnda, nc oul gedey Emil suyu kenarnda idi. Grld gibi ticaret yollar kavaklarnda su kenarlarna kurulmu olan bu ordalar ticaretin ve ticaretin getirdii gelirlerin ve bu gelirlerin yaratt gcn de leildiini gsteriyor. Batdan douya uzanan Balasagun, Almalk, Kayalk, Canbalk, Bebalk ehirlerinden geen ticaret yollarnn aznda ok sayda tccarn beraberce seyahat etmesini salayarak kurduklar ordular ve orda pazarlar ile, inggis Han oullar geni bir alan zerinde ticaretin akmn ve artn salam, kontrol etmi ve ayn zamanda bunu lemi oluyorlard. Dier bir deyile inggis Han evld arasndaki leim bizim bugn anladmz anlamda henz pastann paylalmas gibi, ayr ayr ksmlar halinde deildi. Yukarda nce sorumluluklarn bir taraftan birbirleriyle rten, dier taraftan da ayrlan bir ekilde, deiik dzeylerde bir i blmne benzer bir ekilde paylaldn grmtk. Onun iin, inggis Hann lmnden sonra biz bir taraftan paylalm drt ulustan sz ederiz, dier taraftan da gedey Hann clusunun iki sene srmesini anlamaya alrz.82 te yandan gedey Handan (1229-41) ve olu Gykn (1246-48) kaan olarak tahta gemelerinden sonra Gygn hatunu Oulaymn idaresinin tekrar farkl atmalara yol atn ve 1252de Mngkenin Altnordu Han Batu Hann destei ile baa getiini ve bylece kaanln gedey ahfadndan Toluy evldna getiini biliriz; ama bunlar gene paylalm drt ulus erevesinde anlamaya alrz. Hatta, Temcinin neden inggis Kaan deil de inggis Han olduu da tam anlayamadmz meselelerdendir. Bazen onun, balangta kk bir Mool grubunun han (1198) olmu olmas dolaysyla, ayn unvan tamaya devam ettii sylenir. Aslnda inggis Hann, 1206da kurduu bu devlet 1260lara kadar bir oluum srecindedir. Bu sre fethedilen lkeler asndan deil kurumlarn olumas asndadr. Oluum sreci, 1258-60larda tamamlanm, leim o zaman gereklemi ve snrlar olumutur. Dorothea Krawulski 1260ta snrlarn olumasna, Hleg Hann Ayn Calut

401

yenilgisinin sebebiyet verdiini ileri srer.83 Halbuki daha ileride de belirtilecei gibi 1260 daha dorusu 13. yzyln 60l yllar birok alanda farkl snrlarn ortaya kt yllardr. inggis Hann kurduu devlette aile hukuku ile devlet hukukunun tam olarak ayrlmam olduu gr, duruma bir aklama getirmektedir. Bu erevede, o zaman 1206-1260 oluum srecini, bir ailenin kz ve oullar sras ile evlendirebilmek (veya gnmzde okutabilmek) iin uzun bir birikim sresine ihtiyac olduu gibi, inggis Hann kurduu siyasi yapnn da paylalmaya, leilmeye hazr oluncaya kadar yarm yzyl gibi bir zamann gemesi gerektii aktr. inggis Han ve evldnda grdmz bu srecin dier Trk ve Mool siyasi yaplarnda da grlp grlmediinin incelenmesi gerekir. Ancak, biz, kendi zamanmzda gce nem verdiimiz iin ve genellikle sosyal bilim teori ve modelleri, Colin Renfrewun szn ettii biimde hakimiyet anlayna dayand iin84 inggis Han tarafndan kurulan imparatorluu fetihler erevesinde deerlendirerek, en genilemi biimi ald zaman en gl olduu zaman eklinde alglyoruz. Dier bir deyile, fetihlerle elde edilen askeri ve alansal gcn, kurumsal gce delalet ettii grndeyiz 85. Bu adan Mool mparatorluuna 1206 ortaya k dnemi; 1260 kurumsallama dneminin son bulmas ve llerin snrlarnn belirlenmesi, 1350lerden sonras da alansal, topraksal anlamda zlme dnemidir diye bakabiliriz; ancak, kurumsal olarak salanan devamllk, daha sonra da deinilecei gibi, 19. yzyla kadar devam edecektir. Bu sre, bir sistem midir sorusuna gemeden nce, kurulu deyimine de deinmek istiyorum. Genelde biz devlet ve sllelerin kuruluundan sz ettiimiz zaman, kurulunca, olmu bitmi gibi bakarz; halbuki bir evin bile yaplp bitmesinin farkl sreleri vardr. nce kaba inaat yaplr, sonra i ayrntlar zerinde durulur. Ama evin denmesi ve bir devamllk iinde yaanr hle gelmesi ayr bir sretir. Devlet ve slleler iin de bu durum farkl deildir. Ayn yaklamla inggis Han tarafndan kurulmu olan siyasi yapya baktmz zaman, bu siyasi yapnn 9-12. yzyllarda in hari Asyann byk bir ksmna kltrel olarak hakim olmaya balayan slam dnyasnn86 meydana getirdii bir zihniyet birlii ortamnda meydana gelen dnsel ve ticari iletiim alarnn dnda kalm konarger Trk Mool boylarnn mterek bir hareketi gibi deerlendirilebilir. Bylece bu hareket ile 9-12. yzyllarda gelimi olan ticari ve dnsel alar Asyann kuzey taraflarn ve ini de kapsayacak ekilde geniletilmi olur. Bu yeni iletiim alar ordularla seferber edilen halk yani nfus hareketleri, ticari ve kltrel alverile kuvvetlendirilir, ancak bu yap daha yeni gelimekte olduu iin henz herhangi bir blnmeye hazr deildir. Bu dnemde farkl dzeylerde sorumluluk anlay ile, kaanlk hem eitli katmanlardan oluur ve hem de bu katmanlarn belirgin zellikleriyle sanki farkl ksmlara blnm izlenimi verebilir; te yandan da, kaanla bal olmak asndan bir btn oluturur. Yerleik tarm ve zanaatn yaygn olduu alanlarla, gebe hayvancln hkim olduu alanlar arasnda meydana gelen gerginlikler, in ve rann fethedilmesiyle, yerleik alanlarn glendirilmesiyle bir dengeye ular. te l, paylam, snrlar, ancak bundan sonra yani 12601270 yllarnda oluur.

402

Snrlar olutuu zaman, snrlar sadece ekonomik ilikileri belirlemez. Batda Trke ve slamiyet, Uzak Douda Budizm ve Moolca galebe alacaktr. te bu erevede batya gidenlerin Mslman olduu ve bu oluuma kar olanlarn ise Budizm yolunu setikleri anlalabilir. Genelde hiyerarik ilikiler iinde yaayan Trk boylar, hiyerarik dzenin kendilerine at yolda yryerek, slam dnyasnn Allah katnda herkesin eit olmas kavramyla yorularak, hanlk yolunun beylere de almas iin alacaklard. Budizmi seenler ise, toplumu idare eden kesimlerin aristokrat olmasn yeliyorlard. Ancak ister Mslman olsun, ister Budist olsun her iki kesimde de yasa nemini korumutur. Btn bu batya doru ynlenme iinde Asyada 10. ve 13. yzyllarda Budizm, Hristiyanlk ve slamiyet arasnda grlen dinler mcadelesi87 sona ermi oldu. Dinler mcadelesinin hakim olduu dnemde, bir taraftan eitli dinlere mensup tccarlar birbirleriyle kyasya bir mcadele iine girmiler, br taraftan da farkl hkmet ekilleri denenmitir. Orta Asyaya Budist Karahtaylarn hkim olmasnn da bu dneme rastlamas bir tesadf deildir. O sralarda, 1206daki kurultayla i bana getirilen inggis Han ise, hem dini bir otorite ile hkimiyeti paylamaz, hem de kendisinin Tengrinin zel buyruu ile baa getiini vurgular. Bylece inggis Hann Tengri ile zel bir iliki iinde olduu hem kabul edilir, hem de hkmdar ailesinin otoriteyi mngke tngri-yin kn-dr yani, ebedi tanrnn gc ile elde etmi olduu ve onun destei ile ayakta durduu han yarlklarnda vurgulanr. Bir bakma sanki Gktrk modeline geri dnld grlen bu dnemde, Tengri ile zel ilikiler, inggis Han ve onun evldn yzyl kadar dinler st bir konumda tutar. Asyadaki eski geyikli ve brl (kurt) efsanelerini, kendi eceresinde birletiren inggis Han yukarda grdmz gibi kendi atalar hakkndaki grlerin yukardaki Tenggeri (Yce Tanr) tarafndan kut ile yaratlm Brte-ino (Br Tegin, bozkurt) idi. Onun ei ise Gzel Meral (Ala Geyik) idi eklinde yaygnlamasna sebebiyet vermitir. Tengri ile zel ilikiler sonucunda elde edilen dinler st bu konum ise,88 bu dinlere mensup ruhani liderlere zerklik ve vergi muafiyeti vererek onlar siyasal adan himaye ve denetimi altnda tutmak eklinde gelimitir ki, bu zellik daha sonralar Trkler arasndaki inggis Han yasasnn ana prensibi olarak yzyllarca ayakta kalr. Orta Asyadaki Trkler arasnda han unvann tayan hkmdarlar inggis sllesinden gelmi ve bu hkmdarlarn devleti, dinler (veya din) stnde tutmalar yasa olmu ve yasay belirlemitir. Onun iin de inggis evld, slamiyeti kabul ettikten sonra eriat ve yasa veya eriat ve rf tartmalar olmutur. inggisli prenslere Tre denmesinin sebebi de, onlarn treyi, yasay, yani devlet ve dini, birbirinden ayr tutma prensibini temsil etmeleridir. Meseleye, yasann yukarda szn ettiimiz biimi ile, yani hkimiyetin inggislilerde olmas, din ile devlet idaresinin ayr olmas, hatta dinin devlet tarafndan denetlenmesinin inggis Yasasnn belkemii olduunu grerek yaklatmz zaman, din ve devlet ilikilerini bir arada, fakat birbirinden ayr tutann slle, hnedan olduu grlr. Onun iin de yzyllar boyu Orta Asyada ve dil-Ural boylarnda Trkler kendilerine hanlk edecek ve o dnemde kendilerine olan denilen inggisli prenslerin peinde olmulardr. Din ve devleti iki yol olarak birbirinden ayr tutan ve dinin devlet denetimine girmesi gerektii grnde olmayan Uzak Doudaki Budist Moollar kendi tarih

403

yazmlarna balang noktas olarak Gzel Alandan ok kendilerine milli kimlik veren inggis Han ve Budizmi kutsam olan Kubilay Han grmlerdir. Kendilerine Temge Otigin neslinden hanlar nder edinmi olan Kalmuklar ise, douda Moollar, batda Trklerle uyuamamlardr. Kalmuklarn Zungar (Sol Kol) Devleti, 18. yzylda Rus ve in mparatorluklarnn ticaret yollar ve hukuku konusunda anlamas sonucu ortadan kaldrlmtr. te yandan Kalmuklar, belki de Mool ve Trk halklar tarafndan dikkatle izlenen meruiyet prensiplerine kar gelmi sayldklar iin, her iki taraftan da destek grmemilerdir. inggis Han nesli ise Kazaklar arasnda 19. yzyla kadar hakim zmre olarak yaamaa devam etmitir. On nc yzyln olaylar iinden karak Avrazya apnda bir imparatorluun olumasnda birinci rol oynayan inggis Han yapt devrimsel nitelikli yenilikler tam olarak anlalncaya kadar, belki bir sre daha sadece cengaver bir sava, cihangir olarak grlmeye devam edecektir. Ancak bu anlay inggis Hann gerek Moollara mill bir hviyet kazandrm olan gerekse de Trklerin tarihi ierisinde yzyllar srecek hkimiyet ve meruiyet prensiplerinin olumasna hizmet etmi byk bir devlet adam olduu gereini deitiremez. Onun tarih iindeki yeri, medeniyete kazandrm olduklar ancak bu birikimden yararlanarak, alternatif bir hkimiyet ve meruiyet gr oluturmu olan Osmanllar iyi renmekle anlalabilir. 1 98-100). 2 3 Osman Turan 1941; Barthold Turkestan (1928/1968). Homeric, Mool Kurdu (ev. Ali Cevat Akkoyunlu), stanbul: Doan Kitaplk, 1999. Cengiz Han, Ana Britaninnica, cilt 7, s. 380-382. W. Barthold, Cengiz Han, slam

Ansiklopedisi cilt 3, s. 91-98; bu yaz M. Fuad Kprl tarafndan gncelletirilerek tamamlanmtr (s.

Eserin orjinal ad: Le loup mongoldur. 4 Bu sergilerin kataloglar Heissig ve Mller 1989; Kessler 1994; Berger ve Bartholomew

1995; Fontein 1999; The State Hermitage Museum 2000 tarafndan hazrlanmtr. 5 6 7 Bu dnem kaynaklarnn eletirisel tantm iin bkz: Morgan 1986: 5-27 ve Manz 1997. Ostrowski1998: 23. Oysa bugn Trklerin tarihi ile ilgili yeni almalar P. Golden 1992 ve J. P. Roux istisna

edilecek olursa yok denecek kadar azdr. 8 9 Mool Tarihi hakndaki eseriyle Bawden (1989) ve Jagchid birer istisna tekil ederler. Kronolojik olarak ele alacak olursak,

404

Lev Gumilev 1970; Peter Jackson 1976; David Morgan 1986; Thomas Allsen, 1985, 1989; Charles Halperin 1987; Elizabeth Endicott-West 1989; Paul Buell 1977; Morris Rossabi 1988; Janet Abu-Lughod 1989; Devin De Weese 1994. Oysaki Trklerin tarihi iinde Osmanl mparatorluu tarihi ile ilgili yeni grler ve ettler gerekten zengin bir dnem iindedir. Osmanl mparatorluu ile ilgili almalar, siyasi tarih ve devletin eitli konulardaki siyaseti ve bu siyaseti uygulayan kurumlar tarihinden, sosyal tarihe ve toplumun ekonomi iinde nasl yer aldnn irdelenmesine doru kaymtr. Ksacas Mool mparatorluu tarihi zerine batda yaplan incelemeler Osmanl tarihi kadar zengin ve eitli deildir; ancak bunlar Asya ve Trk tarihine k tutacak niteliktedirler. 10 11 Di Cosmo 1999, Golden 2000. Mesela TRT tarafndan da gsterilmi olan 4 dizilik NHK (Japon) ve BBC yapm film

Mongol Hordes: Storm from the East (Doudan Esen Frtna: Gruh halinde gelen Mool Kuvvetleri) adn tamaktadr. Filmin adn Trkeye evirirken zellikle ordu <ordadan gelen hordes kelimesini szlkteki karl ile verdim; yoksa herhalde Trkede bu ad biz Moollar Geliyor: Doudan Esen Frtna eklinde evirirdik. 1992de yaplan bu filimin ad bu konulara genel olarak nasl bakldn gstermek iin gzel bir rnek tekil etmektedir. 12 Bu almalarda kullanlan yntem ve ileri srlen problemlerden Trklerin tarihi alannda

da yararlanabiliriz. 13 14 15 Elizabeth Endicott-West 1984: 97-110. Bira 1994: 419. Trkeye de evrilmi olan Bartholdun eserinden yukarda sz edilmiti. Vladimirtsovun

Mool feodalizmi hakkndaki eseri Abdlkadir nan tarafndan Trkeye evrilmiti. 16 17 18 19 20 Thomas T. Allsen 1976: 5-28. Allworth 1990: 242 Ostrowski 1998: 23. Benzer grler Ostrowski tarafndan bir araya toplanmtr (1998: 1-13) Bunlar rnein, Chen Dezhinin Kereit Kingdom up to the Thirteenth Century, Zhou Liangxiao, Mongol system of electing Khans and problems of succession to the throne of Yan Dynasty, Cai Meibiao The Evolution of the Zha and the Zha Army,

405

Jia Jingyan, A Study of the Tamachi Army, Zhou Lianxiao, A Preliminary study of the Tou-xia System of the Yan Dynasty, Ye Xinmin, The four Keshik of the Yan Dynasty, gibi ihtisas makaleleridir. Son zamanlarda (1992) Li Zhiann Yan Slalesinde fenfeng (l) Hakknda adl eseri yaynlanmtr. 21 (1998). 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 John K. Fairbank 1960. 1960: 259-60. Fairbank, 1960: 286-89. Fairbank ve Goldman 1992 (1998): 119-125 . Togan Uzlamac tarih gr, yaknda yaynlanacaktr. Barfield 1989: 6. blm: s. 187-228. Jack Goody 1966. Z. V. Togan 1970: 121, 125, 309, 311, 445. F. Schurmann 1956. Andre Gunder Frank 1992. Ancak Abu-Lughodun asl kaygs inggis veya Temr deil, batnn hegemonyas olduu Bu almalara rnek olarak Sugiyama Masaaki (1997) ve The Third International

symposium on Mongology sponsored by Inner Mongolia University. Summaries of SymposiumPapers

iin de kitabn, gelecein dnya sistemlerinin merkezlerinin baka taraflara doru kaymakta olduuna, bu mnasebetle de Pasifik etrafnda gelien yeni merkezlere iaret ederek bitirmektedir. 33 34 35 36 leride Tarihsel balam ierisinde bir deerlendirme ksmnda bu konulara deinilecektir. D. O. Morgan 1986. 163-176. Gumilev 1989: 31. Halbuki biz tarih anlaymzda (tarih yazclnda) szl gelenek ile tarihi ayryoruz.

Benim bildiim kadar ile Trkler bunu 17. yzyldan beri yapmaa baladlar.

406

37

Muhammed Ruen ve Mustafa Musevi Camit-tevarikh. 4 cilt Tahran, 1373 emsi [1995].

Cilt I: 11-12. 38 39 Zeki Velidi Togan 1969-10, Cengiz Han (Teksir edilmi ders notlar, 66 sayfa). Kendisi bu arada Reiddinin eserinde bulunan Ouz Destan zerinde alyordu ki, eser

lmnden sonra Tuncer Baykara tarafndan 1972 ylnda yaynlanmtr. 40 41 Muhammed Ruen ve Mustafa Musevi Camit-tevarikh. 4 cilt Tahran, 1373 emsi (1995). Yuval (1994) ve kaynakada gsterilen senbike Togann yazlar. Ayrca Evrim Binban

The Turco-Mongol Amirs during the time of Chinggis Khan according to the Shuab-i Panjgana, adl almasn yayna hazrlanmaktadr. 42 43 44 Gke Deniz Kitab-i Dede Korkudda da grlr. Zeki Velid Togan, Asya Etnografyas (Teksir edilmi ders notlar) 1962-63. Daha ok Altnordu zerinde younlaan bu almalarn Altnordu bahsinde ele

alnacan dnerek, burada onlardan sz edilmeyecektir. Ancak Kazanda Mirkasm Usmanov gibi kaynaklar iyi bilen bir bilginin bulunmas, burada Mool mparatorluu ve Trk tarihi asndan nemli kaynak almalar yaplmasna sebebiyet vermitir. Usmanov kendisi de Macar bilgini Maria Ivanic ile beraber bir inggisname yaynlamaktadr. 45 46 47 48 49 Bira 1994. Skrinnikova 1998. Lutginov 1998. Bu konuda Tamura (1973)nn makalesine baklabilir. ZVT Cengiz Han s. 27. Tamura (1973: 19) bu gn kuzeyden gneye olduu grn,

11-12. yzyla ait in kaynaklaryla belgelemitir. Ancak Tamurann szn ettii g daha ge tarihlidir; batdan douya g ise ok daha erken tarihlere dayanr. 50 51 52 53 54 Z. V. Togan 1972: 20. Bu konuda bkz. D. Yldrm 2000. Bu konuda bkz. . Togan 1998: 125. Otgonbayar 1996. S. Klyatorny 1990.

407

55 56 57 58 eseridir. 59 60 61

F. W. Cleaves 1955. . Togan 1984. Ostrowski Altnorduda bu iki szn farkl anlamlarda kullanldn syler. 1998: 37-43. Temcin veya inggis Hann hayatn ve icraatn ele alan son zamanlarda yaplan nemli

almalardan birisi de 1983te Almanca, 1996da ngilizce olarak yaynlam olan Ratchnevskynin

Morgan 1986: 63. ve . Togan 1998. Morgan 1986: 23-27 ve Skelton 1965: Temrn torunu Mirza Ulu Bek de Farsa yazlan tarihine Drt Ulus Tarihi adn

vermitir. B. Akhmedov, N. Nurkulov ve M. Hasanii eseri 1994 ylnda zbek diline evirmilerdir. Ayrca bkz. Manz 1997. 62 63 64 65 Jackson 1999. Jackson 1999: 18 ve 27. Krawulski 1989: 65-85. Bu avantajl konumToluy evldnn inde ve randa hkmranlk etmesiyle kendini

gsterir. Sonuta kayba urayan gedey soyu olur. Bu durum Ulu Bek adna yazlan Drt Ulus Tarihinin plannda ve sayfa tahsisinde gsterir. Bu eser (B. Akhmedov 1994) inggis Han ve onu takiben byk kaanlkta (ulu yurt) oturanlar nce gedey ve evld, sonra Mngke ve Kubilay ve onun evld olamak zere Toluy evld (s. 82-217); Ci ve evld s. (218-237); lhanllar (s. 238-296); aaday ve evld (296-325); gedey evldndan Mahmud Khan (s. 326) eklinde dzenlenmitir. Grld gibi burada drt ulus iinde en ok kaybe urayan gedey evldna yarm sayfa ayrlmtr ve orada da sadece Temr devrinde hanlanan Mahmud Handan sz edilmektedir; byk kaanlk ve randaki lhanllar Toluy neslidir. 66 67 68 69 70 Bu konuda M. Birann almas (1997) dikkati ekmektedir. Doerfer II: #657. Z. V. Togan 1930 ve 1970: 285-301. Bira 1994: 407 ve 419. Bu gelimeleri inggis Hann annesi Hlenn evlat edindii ocuklar simgeler.

408

71

Moollarn GizliTarihi 70. Ayn eserde benzer durumlar, yeni dzen iinde kadnlarn

evvelce soy iinde ve birbirleriyle olan hiyerarik ilikilerinin artk bozulmu olduu (130) veya gnll olarak yeni dzeni uyguladklar ( 155) eklinde kendini gsterir. 72 73 74 Bu konuda ayrca bir yaz hazrlamaktaym. Dursun Yldrm: 2000: 107. Temge Otigini kendi atas olarak gren Kalmuklar ayn zamanda ld<geled yani

tekiler diye de bilinirlerdi. 75 76 Morgan 1986. David Morgann da belirttii gibi yasa asker ve devlet ynetimi ile ilgili idi. (1986-163-176).

Halbuki inde Konfuyanizm aile dzenini de kapsyordu. 77 Reiddinde bu konuda verilen bilgi iin bkz. Boyle 1971: 17-18. Peter Jackson da bu

konudaki kaynaklar bir araya toplayarak eletiriye tabi tutmutur (1999: 17-29). Ayrca yukarda sz edildii gibi Krawulski de bu konuyu incelemitir (1989: 65-85). 78 79 80 81 Haenisch 1962: 163 ve Doerfer I: #54. . Togan 1973 ve Z. V. Togan 1970: 285-301. P. Jackson 1976. Krawulski bunun seferden dnerken Toluy ile gedey arasnda yaplan bir anlamaya

dayandn syler. Ancak kaynaklarmzn olaylar bize aile hukuku erevesinde sunmu olduklarn gz ard etmemek gerekir (1989: 77). 82 (1989: 77). 83 84 85 1989: 123, 132. Renfrew 1986. Halbuki Osmanllarla ilgili almalarn da gsterdii gibi, bu ikisi arasnda tam bir Krawulski bu srenin aadayn ikna olmas iin allarak geildii dncesindedir

korelasyon yoktur 86 87 Hodgson 1974 cilt II. Barthold, 1901 ve Z. V. Togan 199-70.

409

88

Baz bilginler Tenggeri ile ilikilerin inden geldii grndeyseler de (de Racheviltz

1977) Sh. Birann belirtii gibi, Tengri kavramnn kuzey bozkrlarndaki yaygnl tartma gtrmez (Bira 1994: 414). Bu konuda Trke yazlm bir ok yaz da bulunmaktadr. The Treasures of the Golden Horde, The State Hermitage Museum, St. Petersburg. Tataro-Mongoli v Azii i Evrope, Izdatelstvo Nauka, Moskva, 1977. The Third International Symposium on Mongology sponsored by Inner Mongolia University, Summaries of Symposium Papers, Inner Mongolia University, Hohhot, 1998. Abu-Lughod, Janet L., Before European Hegemony, Oxford University Press, Oxford, 1989. llsen, Th. T., The Princes of the Left Hand: An Introduction to the History of the Ulus of Orda in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries, AEMAe, 5(1985[1987]). 5-40. Allsen, Thomas, T., Guard and Government in the Reign of the Grand Qan Mngke, 1251-59, HJAS, 46(1989). 83-125. Allsen, Thomas, T., Mongolian Princes and Their Merchant Partners, 1200-1260, Asia Major, Paris, II(1989). 83-125.. Allsen, Thomas, T., Commodity and exchange in the Mongol Empire. A cultural History of Islamic Textiles, Cambridge University Press, Cambridge, 1997. Allsen, Thomas, T., Mongol Rule in East Asia, Twelfth-fourteenth Centuries: An Assessment of Recent Soviet Scholarship, in Mongolian Studies, 3(1976). 5-28. Allworth, Edward, The Modern Uzbeks, Hoover Instution Press, Standford, 1990. Amitai-Preiss Reuven ve David Morgan, The Mongol Empire and its Legacy, Brill, Leiden, 1999. Barfield, Thomas J., The Perilous Frontier. Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, Cambridge, Massachussetts, 1989. Barthold, V. V., Zur Geschichte Christentums in Mittel-Asien bis zur mongolischen Eroberung, Tbingen und Leipzig, 1901. Barthold, V. V., Turkestan Down to the Mongol Invasion, 4th ed, E. J. W. Gibb Memorial Trust, Philadelphia, Pennsylvania, 1977. Barthold, W., Cengiz Han, slam Ansiklopedisi, cilt 3: 91-98. Bawden, Charles, The Modern History of Mongolia, Kegan Paul International, London, New York, 1989.

410

Berger, Patricia ve Bartholomew, Mongolia. The Legacy of Chinggis Khan, Asian Art Museum, San Fransisco, 1995. Binba, Evrim, The Turco-Mongol Amirs during the Time of Chinggis Khan according to the Shuab-i Panjgana, yayna hazrlanmaktadr. Bira, Sh., To the Study of the Indo-Mongolian Historical and Cultural Contact, Studies in the Mongolian History, Culture and Histography, Institute for Lanfuages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA), Tokyo, 1994, 259-270. Bira, Sh., Studies in the Mongolian History, Culture and Histography, Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA), Tokyo, 1994. Bira, Sh., The Mongolian Conception of Chinggis-Khan: Historic and Mytical Hero, Studies in the Mongolian History, Culture and Histography. Selected papers, Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA), Tokyo, 1994, 407-419. Bira, Sh., Mongolian Historiography, Rapports IV-Methodologie et Histoire Cotemporaine, Verlag Ferdinand Berger & Shne, Wien, 1965, (s. 49-56). Bira, Sh., Early Mongolian Political Concepts, Bulletin. The IAMS News Information on Mongol Studies, 2(1999). 61-70. Biran, M., Qaidu and the Rise of Independent Mongol State in Central Asia, Richmond Survey. 1997. Cleaves, Francis, Woodman The Secret History the Mongols, Harvard University Press, Cambridge, 1982. Cleaves, Francis Woodman, The Historicity of the Baljuna Covenant, HJAS, 18(1995). 357421. de Racheviltz, Igor, Some Remarks on the Ideological Foundation of Chinggis Kahns Empire, (1977). 21-36. de Racheviltz, Igor, The Secret History of the Mongols, in Papers on Far Eastern History, derleyen Center for Middle Eastern Studies, Chicago, cilt 4, 5, 10, 13, 18, 21, 23, 26, 30, 31 (197185). de Rachelviltz, Igor, Index to the Secret History of the Mongols, Indiana University Press, Bloomington, 1972. DeWeese, Devin, Islamization and Native Religion in the Golden Horde, The Pennsylvania State University Press, University Park, Pennsylvania, 1994.

411

Dobrovits, Mihaly, The Turco-Mongolian Tradition of Common Origin and the Historiography in fifteenth Century Central Asia, Acta Orientalia, 47(1994). 269-277. Doerfer, Gerhard, Trkishe und Mongolische Elemente im Neupersischen, Franz Steiner, Wiesbaden, 4. Cilt, 1964-1975. Endicott-West, Elizabeth, Mongolian Princes and Their Merchant Partners, 1200-1260, Asia Major, II(1989). Fairbank, John K., East Asia: The Great Tradition, Houghton Mifflin Co., Boston 1960. Fairbank, John King ve Merle Goldman, China. A New History, Harvard U. P., Cambridge, Massachusetts, 1992, 1998. Fontein, Jan, The Dancing Demons of Mongolia, V+K Publishing, Amsterdam, 1999. Golden, P. B., I will give the people unto thee: Yhe Chinggisisd Conquest and Their Aftermath in Turkic World, TRAS, 10, 1(2000). 21-41. Goody, Jack, Succession in High Office, Cambridge U. Press, 1966 Cambridge. Gumilev, L. H., Poisk vmlennogo Tsavarta, Izdatelstvo Nauka, Moskva, 1970. Gumilev, L. V., Searches fon an Imaginary Kingdom. The Legend of the Kingdom of Prester John, Cambridge University Press, Cambridge, 1987. Haenisch, Erich, Wrterbuch zu Monghol un Niuca Tobcaan (Yan-chao pi-shi) Geheime Greshichte der Mongolen, Franz Steiner, Wiesbaden, 1962. Halperin, Charles, Russia and the Golden Horde, Indiana U. P., Bloomington, Indiana, 1987. Heissig. Walther ve Claudius C. Mller, Die Mongolen (2 cilt), Haus der Kunst, Mnchen, 1989. Hodgson, Marshall G. S., The Venture of Islam, Chicago U. P, Chicago, 1974(3 cilt). Homeric, Mool Kurdu (ev. Ali Cevat Akkoyunlu)., Doan Kitaplk, stanbul, 1999. Jackson, Peter, From Ulus to Khanate: The Making of the Mongol States c. 1220-c. 1290, in The Mongol Empire and its Legacy (yay. Reuven Amitai-Preiss ve David O. Morgan), Brill, Leiden, 1999, 12-38. Kessler, Peter, The Dissolution of the Mongol Empire, CAJ 22(1978): 186-2441978. Kessler, Adam T., Empires beyond the Great Wall. The Heritage of Genghis Khan, Natural History Musuem, Los Angeles, 1994.

412

Klyashtorny, S. G., Das Reich der Tataren in der Zeit vor Chinggis Khan, Central Asiatic Journal, 36(1992). 72-83. Krawulski, Dorthea, Mongolen und Ilkhane-Ideologie und Geshichte, Verlag fr Islamiche Studien, Beirut, 1989. Lutginov, Nikolay, Po Veleniyu ingishana, Sovremenny Pisatel, Moskva, 1998. Manz, Beatrice Forbes, Mongol History rewritten and relived, Revue des mondes musulmans et de la Mediterranae, 89-90(1997). 129-149. Marshall, Robert (filmin yapmcs ve yneticisi), Mongol Hordes: Storm from the East, NKH ve BBC, 1992. Mirzo Ulubek (Yay. Akhmedov, B. N. Nurkulov ve M. Hasanii), Trt Ulus Tarikhi, ulpon Nariyat, Takent, 1994. Morgan, David, The Mongols, Basil Blackwell, New York, 1986. Morgan, David, The Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol Law in the Ilkhanate, BSOAS, 49(1986). 163-176. Ostrowski, Donald, Muscowy and the Mongols Cross-cultural Influences on the Steppe Frontier 1304-1589, Cambridge U. Press, Cambridge U. Press, Cambridge, 1998. Otgonbayar, Crisis of Cultural Identity in Mongolian Nomadic Civilization, Interface of Cultural Identity Development (yay. Baidyanath Saraswati), India International Centre, Yeni Delhi, 1996. temi Hac (yay. Abuseitova M. Kh.) ingiz-name, Alma-Ata, 1992. Rashid al-Din, The Successors of Genhis Khan, Columbia University Press, New York and London, 1971. Rashid al-Din, Rashiduddin Fazlullahs Jamiut-tawarikh: Compendium of Chronicles (trans. by Wheeler Thackston), Harvard niversitesi Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blm, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Kaynaklar: 45, 1998. Reideddin (yay. Muhammed Ruen ve Mustafa Musevi), Camiut-tavarikh (4 cilt), Elbruz, Tahran, 1373 emsi[1995]. Renfrew, Colin, Introduction: peer polity interaction and socio-political cnange, in Colin Renfrew and John F. Cherry (ed.), Peer Polity Interaction and Socio-political Change, Cambridge University Press, Cambridge, 1986 (s. 1-18)..

413

Roux, Jean-Paul, Trklerin Tarihi (ev. Galip stn), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1989. Skelton, R. A., E. Maston ve George D. Painter, The Vinland Map and the Tartar Relation, Yale U. P., New Haven, London, 1965. Skrinnikova, T., Kharizma i vlast epokhy Chingiz-khana, RAN, Moskva, 1998. Sugiyama, Masaaki, Dai Monggoru no jidai (Byk Moollar Devri), Kyoto, Japonya, 1997. Temir, Ahmet, Moollarn Gizli Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara, 1948. Togan, senbike, Jchi Khan and the Siege of Khwarezm as Symbols of Legitimacy, Source Studies of the History of Ulus Djuchi (The Golden Horde). From Kalka to Astrakhan. Kazan, Tatarstan (RF). baskda. Togan, senbike, Trk Tarihinde Uzlamac Tavr: Ruhaniyat-Siyaset ve Boy-Devlet likileri, nc Binyln Eiinde Trk Uygarl, Togan, senbike, Cengiz Han Devletininin Kurulu Safhalar, Tarihte Trk Devletleri II, Ankara, 1987, 529-541. Togan, senbike, Ottoman History by Inner Asian Norms, The Journal of Peasant Studies 18 (April/July 1991). 3-4: 185-210 reprinted in New Approaches to State and Peasant in Ottoman History ed. by Halil Berktay and Suraiya Faroqhi., Frank Cass, London, 1992. Togan, senbike, Asyadan Orta Asyadan Trkiyeye Bir Balant ve Uzan, Osmanl Devletinin Kuruluu: Efsaneler ve Gerekler, mge Yaynevi, Ankara, 2000, 53-61. Togan, senbike, Moollar Devrinde inde Ticaret, Toplum ve Bilim, 25/26 (1984). 71-90.. Togan, Zeki Velidi, Moollar Devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisadiyat Tarihi Mecmuas, I(1939). 1-42. Togan, Zeki Velidi, Cengiz Han (Teksir edilmi Ders Notlar), 1970. Togan, Zeki Velidi, Ouz Kaan Destan-Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, Kay Yaynlar, stanbul, 1972. Turan, Osman, ingiz Ad Hakknda, Belleten, 19(1941). Vladimirtsov, B. Y., Moollarn timai Tekilt. Mool Gebe FeOdalizmi, TTK Yaynlar, Ankara, 1987. Yldrm Dursun, (Ergene Kon)=(Erkin Kn) m? Trk Dili Aratrmalar Yll. Belleten 1997, 2000, 61-149.

414

Yuval, Abdlkadir, lhanllar Tarihi, I. Kurulu Devri, Erciyes niversitesi yaynlar, Kayseri, 1994.

415

Mool (Veya Trk-Mool) Hanl / Prof. Dr. Ahmet Temir [s.256-264]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye nsz Altay kavimlerinden saylan Trk, Mool, Manu, Kore ve Japon milletleri arasndaki ilikilerin incelenmesi, her eyden nce dil aratrmalarna dayanlarak yrtlm ve yrtlmektedir. Trk boylarnn, bu Altay kavimlerinden Moollarn dnda hibiri ile komuluklar olmad iin Trklerle bunlar arasndaki ilikiler filolojik aratrmalar seviyesinde kalmtr. Fakat Trklerle Moollar arasndaki ilikilere gelince byk bir bakalk gze arpmaktadr. Eski devirlerden beri Trklerin anayurdunun bir paras olarak bilinen ve bugnk Moolistan ve Manuryay iine alan Asyann kuzeydou blgeleri, Hunlardan beri Trk boylar ile Mool ve Manu gibi dier Altay kavimlerinin faaliyette bulunduu sahalar olmutur. Trklerin cedleri olarak kabul edilen ve inle daim bir mcadele halinde yaayan Hunlar buralardan batya ve gneye yayldklar gibi, 6-8. yzyllardan itibaren Asya tarihinde siyaset ve kltr bakmndan byk rol oynamaya balayan Gktrk mparatorluunun merkezi de buras idi. Ancak, denizden uzak ve sert kara iklimine sahip olan ve bilhassa in ile daim bir sava halinde yaamay gerektiren bu blgeyi, gelecek iin karanlk gren Trkler, IX. yzyldan itibaren yava yava terk etmiler ve merkezlerini batya ve gneybatya nakletmilerdir. Trklerin, en eski dil ve kltr bidesi olarak bilinen Orhon Yaztlar bu blgelerde meydana gelmi ve bunlarn asllar da hl burada muhafaza edilmekle beraber, buras bugn artk Moolistan olarak tannmakta ve Trklkle ilgisi, ancak tarih bir deer tamasdr. Siyas ve idar merkez bat ve gneybatya kaymakla beraber, Trk boylarnn bir ksm Moollarla bir arada veya onlarla komu bir halde yaamakta devam etmiler, Moollarn bir ksm Trkleirken baz Trk boylarnn da Moollat grlmtr. Altaydaki Trk boylar ile Moollar arasndaki buna benzer karlkl temas ve kaynamalar, XX. yzyla kadar devam etmi ve etmektedir. Bu yzden, Moollar arasnda Trk ve Trkler ierisinde de Mool boy adlarna rastland gibi, bazen de ayn boy adnn hem Trk, hem Mool cemiyetlerinde ayn zamanda kullanld grlm, fakat duruma gre bunlarn bazlar Trk, bazlar Mool meneli olarak mtala edilmitir. XII. yzylda tarih sahnesine klarndan nce, Moollarn ve bu zmreye mensup aada saydmz boylarn, devlet kurma gibi siyas ve itima faaliyetleri snrl kalmtr. XII. ve XIII. yzyllarda, bir cihan imparatorluu kurulmas eklinde karmza kan hdiseler ise, dnya tarihinin en nemli sayfalarndan biri olup, bundan nceki Hun, Avar, Gktrk devirlerini hatrlatmakta ve onlarn birer tekrar gibi karmza kmaktadr.

416

12. yzylda, Moolistan ve civarnda balca u byk boylar yayor ve birbiriyle amansz bir mcadele halinde bulunuyorlard: rti ile Orhon arasnda ve Altay dalarnn kuzeyinde olmak zere en batda Naymanlar, onlarn dousunda Orhon civarnda Kereyitler, onlarn kuzeyinde, Selenge nehrinin orta ve aa mecrasnda Merkitler, onlarn batsnda ve Naymanlarn kuzeyinde olmak zere Oyratlar, Byr gl civarnda Tatarlar ve ilk zamanlarda fazla kuvvetli ve tannm olmamakla beraber, Cengiz Han tarafndan btn boylarn birletirilmesinden sora adlar umum bir mill isim haline getirilen Moollar (Manghol) bunlarn balcalar idi. Naymanlar ve Kereyitler, Uygur Trklerinin komusu olmakla kltr bakmndan onlarn tesiri altnda kalmlar, yaz ile birlikte birok medeniyet ve kltr unsurlarn Uygurlardan alan Mool boylarndan bilhassa Naymanlar, dier komularna nazaran stn bir seviyede bulunuyorlard. X. yzylda Moolistanda siyas faaliyetin hzlandn, Krgzlarn batya, Yenisey civarna pskrtldn ve Kuzey ine yerleen Htaylarn, Liao adnda bir slle kurduunu gryoruz. Liao Devleti 1225te yklm ve onlarn bir ksm batya gerek, Tarm ve Fergana vadisinde, yzyl kadar yaayan Kara-Htay Devletini kurmulardr. inliler, kuzeydoudaki boylar, bazen kendi adlaryla zikretmekle beraber, (mes. Hiungnu=Hun; Tu-Ke=Trk), ok defa onlar Trk veya Mool olarak ayrmadan, toptan Tatar (Ta-ta) diye adlandrmlar, XIII. yy. balarnda ise Moollar, in snrna yaknllklarna ve meden seviyelerine gre Beyaz Tatar, Kara Tatar ve Yaban Tatar eklinde gruplandrmlardr. Tatar sz, gerek Trk ve gerek Moollar arasnda eskiden beri bir boy ad olarak kullanlmakta idi. Ancak, Moollardaki Tatarlarla Trk boyu olan Tatarlarn ayn olmadklarn hatrlatmak yerinde olur. Mool-Tatarlar, 1202 tarihinde Dalan-Nemrges savanda Cengiz (inggiz) Han tarafndan yenilerek paralanmlar ve btn mensuplar da dier boylar arasnda taksim edilmilerdir. Bylece Tatar boyu Moollar arasnda ortadan kalkmakla beraber, bu ad yabanclar tarafndan bazen Mool, bazen de Trk anlamnda kullanlmakta devam edilmitir. Trk dilinin en eski belgelerinden olan Orhon Yaztlarnda zikredilen Tatar halk adn baz tarihiler Mool, bazlar da Trk meneli olarak mtala etmilerdir. Fakat Kagarl Mahmudun Divan- Lgat-it-Trknde ad geen Tatarlarn bir Trk boyu olduunda phe olmasa gerek. Ruslar da Cengiz devri iin bazen Mool, bazen de Tatar adn kullanmlar, hatta ondan sonra kurulan ve birer Trk devleti olan Altn Ordu ve Kazan Hanl ve ahalisine hep Tatar demilerdir. arlk devrinde ellerine geirdikleri btn dier Trk boylarna Ruslar toptan Tatar demiler, fakat bununla hibir zaman Moollar kastetmeyip, bu tbiri yalnz ve yalnz Trk boylar iin kullanmlardr (mesel: Kazan Tatarlar, Krm Tatarlar, Astrahan Tatarlar, Kafkasya Tatarlar, Azerbaycan Tatarlar, Takent, Hive, Buhara Tatarlar, Kagar-, Kulca, Sibirya, Altay Tatarlar, vb.) Bugn Tatar sz bir Trk boyu ad olarak ancak Kazanl veya Kuzey Trkleri dediimiz dil-Ural, Bat Sibirya ve Astrahan ahalisi ile Krmllar iin kullanlmaktadr. Zikrettiimiz bu boylar artk bugn bu ismi kendileri de bir halk ad olarak benimsemi durumdadr.

417

Cengiz Devleti ilk devrelerde Moollardan ibaret iken, ksa zamanda genileyerek bir cihan imparatorluu haline gelmi ve neticede bir Trk-Mool mparatorluu eklini almtr. nk, Trklerle meskn hemen hemen btn lkeler bu devletin iine alnm bulunuyordu. Baka birok milletler de bu imparatorlua mensup olmakla beraber, esas kitle ve nfusun byk ksm (100 yl Mool idaresinde kalm olan in istisna edilirse) Trklerden ibaretti. Bazlar sulh yolu ile, bazlar sava neticesinde Cengize tabi olan Trk boylar, ksa zamanda onunla anlaarak byk imparatorluun sosyal, asker ve idar btn ilerine itirake balamlardr. Say bakmndan imparatorluun iinde aznlkta kalan ve kltr bakmndan Trklere nazaran aa seviyede olan Moollarn mhim bir ksm slmiyeti kabul ederek Trklemi, kalanlar da esas Moolistana dnmtr. Bylece, imparatorluk paraland zaman, bundan Mool deil, Altn Ordu, Sibir, aatay, lhanl gibi yeni yeni Trk devletleri ortaya km, Moollarn hkimiyeti eski yurtlarna inhisar etmitir. Kaynaklar: Trk-Mool veya Cengiz (ingiz) Devletinin, 13. yzylda bilhassa ani olarak kuruluu ve emsalsiz bir genileme kudretine sahip oluu, imdiye kadar birok tarihiyi ilgilendirmitir. Avrupal bilginler bu devri aratrrken uzun zaman ancak Moolcadan baka dillerde yazlm olan eserlerden faydalanabilmilerdir ki, bunlardan bir ksm Plano Carpini, Wilhelm von Rubruck ve Marco Polo gibi Avrupal tccar veya misyoner seyyahlar tarafndan kaleme alnm, bir ksm bnlEsir, Nesev, Cveyn, Vassaf, Raid-ed-Din, sfizar vb. gibi slm tarihileri tarafndan yazlm, bazlar da Yan-shih (Yan sllesinin tarihi), Sheng-wu chin-chien-lu (Mukaddes savann ahs seferleri) ve bakalar gibi in dilinde yazlm kitaplarla Ermenice kaleme alnm eserlerden ibaretti. Mool dilinin yazl belgelerine, 13. yzyln ilk yarsnda rastlamaya balyoruz. 13. yzyl malzeme bakmndan zengin deil ise de, Moollarn Gizli Tarihinin ortaya konmasyla byk bir nem kazanm bulunmaktadr. O tarihten Budizm edebiyatnn stnlk gsterdii 17. yzyla kadar geen 3-4 asrlk bir devreye ait eserlerin, yarlk, yazt ve mektuplardan ibaret olduu zannediliyordu. imdi anlalmtr ki, Moollar kendi tarihlerinin karanlk devresinde de, yani Yan sllesinin yklmasndan 16. yzyln son yarsnda balayan yenileme devresine kadar geen zamanda kltr mahsullerinin pek ounu saklayabilmilerdir; Moollarda edebiyat ve yaz kesilmemi, Yan sllesinin edeb gelenekleri devam etmitir. Avrupallarn, Mool yaz dilinin bu devresinden boluk diye bahsetmeleri, herhalde bu devrede eser meydana gelmedii iin deil de, bu eserlerin Avrupada tannmam olmasndan ileri gelmitir. Moollarda tarih edebiyat malzemesi olarak: 1. Orijinal epik eserler, 2. in tarihilerin tesiri altnda meydana gelen, 3. Manu tesiri gsteren ve 4. Tibeteden Moolcaya evrilen eserler saylabilir.

418

Destan slpta eski eserlerden en nemlisi, Moollarn Gizli Tarihidir. Baz eserlerdeki kaytlardan anlaldna gre, Cengiz Han zamannda Moollarda casak (yasa, yasa) ad verilen kanun ve nizamnameler de meydana getirilmitir. Fakat bu casaklar bize kadar yetimemi veya tam metin halinde henz bulunamamtr. Bundan baka, Cengiz Hann biligleri (vecize, hikmet) de kendi zamannda yazlm olup, bunlar trl melliflerin eserlerinde ve baz Moolca eserlerde de bize kadar gelmitir. Bundan baka tarih eser olarak, 13. ve ondan sonraki yzyllarda meydana gelmi olan trl yazt, yarlk ve emirnameleri de zikredebiliriz. Daha sonraki zamanlara ait tarih kaynaklar arasnda, anonim bir eser olan Altan Tabi ile Ordos prensi Sanang-setsen Hung-tayci tarafndan 1662de yazlm olan Hat-un ndsn- erdeniyin tobiya (Hanlarn menei zerine cevher mecmuas) adl kitab birinci yeri igal ederler. Sanangsetsen yalnz halk arasnda yaayan destan rivayetlerden deil, ayn zamanda, ou bize kadar gelmeyen yazl eserlerden de faydalanmtr. Btn bu saydklarmz ierisinde Moollarn Gizli Tarihi adl on iki blmden ibaret Moolca eser zel bir yer tutmaktadr. Bu kitap, efsanev meneden balayarak gdeyin zamanna kadar Moollar hakknda en eski bilgileri iine almaktadr. Eserin kimin tarafndan yazld bilinmiyor. Yalnz en sonundaki Kolophonunda: Byk Kurultay topland zaman, San ylnn yedinci aynda, Kelren nehrinin Kdee adasnda, Doloan-Boldak ve ilginek mevkileri arasnda saray kurulmuken yazlp tamamland. ( 282)de dendiine gre, bundan eserin 1240 ylnda ikmal edildii anlalyor. Demek ki bu eser, Mool devrine ait resm in tarihi olan Yan-shihdan 130 yl ve 17-18. yzyllarda yazlan Moolca tarih eserlerden 300-400 yl daha eskidir. Eserde hadiselerden birounun grlerek ve zamannda yazld phesizdir. Baz yerlerinde fuzul tekrarlarn gzkmesi ve hadiselerden bazlarnn karanlk kalmas, yazarn eserini son kontrolden geirmediini gstermektedir ki, bu sadelik kitabn tarih deerini azaltmaz, bilkis ykseltir. A. Byk Hanlar Cengizin kurduu Hakanlk esas itibariyle Trk tarihinin ayrlmaz bir ksmn tekil etmektedir. Zaten Cengizin kendisi de, baz rivayetlere gre, Trk menelidir. O zamana kadar, tarihte hemen hemen hibir rol oynamam olan Kerlen nehri yaknndaki kabileler, Yesgey-baaturun olu Temcinin (Timuin)1 dehas sayesinde ksa bir zaman iinde byk bir faaliyet gstermeye baladlar. nce Mool Devleti olarak kurulan, fakat sonralar bir Trk-Mool mparatorluu eklinde gelien bu devlet, kurucusuna izafeten Cengiz mparatorluu diye de adlandrlmaktadr, nk 13. yy.da Orta Asyada cereyan eden siyas, asker ve itima hdiseleri, onun ahsiyetinden ayr mtala etmek hemen hemen imknszdr.

419

1240 tarihli Moollarn Gizli Tarihi adl eserde Cengiz (inggis) Hann eceresinden bahsedilirken, en eski ceddi, Trk destanlarnda olduu gibi, bir bozkurta balanmakta ve onun Trk meneli olduu hakkndaki rivayetleri destekler gibi grnmektedir. Ad geen esere gre onun sllesi u sray takip etmektedir: inggis2 (Cengiz) Hann Cedleri Bozkurt ile beyaz dii geyikten doan Batai-han/Tamaa/Horiar-mergen/Aucan-boroul/Salihaau/Yeke-nidun/Semsoi/Haru/Borcigiday-mergen/Torocholcin-bayan/Dobun-mergen/Onun Alan-hoadan (Cenggis-han). Boylar arasnda devam eden mcadeleler srasnda, Yesgey-baatur, Merkitlerden Yekeilednn elinden kars Heln-cini karm ve bu kadn sonradan inggisin anas olmutur. Buna karlk Merkitler de 10 yl sonra Yesgeyi zehirleyerek ldrmlerdir. Yesgeyin Helncinden Temcin (do.1155 veya 1167?), Hasar, Haiun ve Temln adnda 4 olu ve Temge adnda bir kz olmutur. 9 yanda yetim kalan ve rakipleri tarafndan ortadan kaldrlmak istenen Temcin ve kardeleri analar tarafndan ok ar artlar altnda bytlmlerdir. Blgesel savalarda baar kazanan ve taraftar ve dostlar gittike oalan Temcin, 1196da mahdut sayda boylar tarafndan ilk defa inggis unvan verilerek Han (Haan, Kagan) seilmitir. nce dost, sonralar rakip ve dman olarak rol oynayan sivrilmi ahslar arasnda Kereyit hkmdar Onghan (Tooril=Torul) ile Caciratlardan Camuha bilhassa gze batmaktadr. Fakat Temcin, bu ve dier rakiplerini bir bir ortadan kaldrmay baarm ve btn boylarn birletirilmesinden sonra 1206 Pars ylnda Onan nehri membanda toplanan byk kurultayda, tazelenen inggis (ingiz=Cengiz) unvaniyle byk hkmdar iln edilmitir. Esas imparatorluun kurulmas ve byk d seferler bundan sonra balar. Devletin idar ilerini tanzim eden casaglar (casak, yasa, kanun) bu kurultayda kabul edilmi, Cengizin biligleri (vecize, hikmet) de kendi zamannda yazlm ise de, bunlar tam metin halinde bize kadar intikal etmemitir. Cengiz, ksa zaman ierisinde Nayman, Oyrat ve Krgzlar yenmi (1206) ve kuzey indeki Htaylarla (Kitay, Kitan) Tangutlara (Si-hia) kar savaarak (1211) baehirleri Pekini alm (1214), generallerden Muhali de Sar rman kuzeyindeki blgeleri zaptetmitir (1217). Dou Trkistandaki Uygurlar (1209), Yedi Su blgesindeki Karluklarn hkmdar Arslan Han (1211) ve Almalk (kulca) hkmdar Bozar, Cengizin elilerine mspet cevap vererek onun hkmdarln tanmlar ve savasz bu devlete katlmlardr. Karahtaylara snan Naymanl Glk, Cengize kar savata yenilmi, Liaotung ve Kore vergiye balanmlardr. Komutanlardan Cebe Noyan Cungarya ve Dou Trkistan geerek Kagar ve Hotan zerinden Pamire varm, Cengizin ikinci olu aatay rti membandan hareketle Balka glnn kuzeyinden ilerlerken, byk olu Coi Kagar, U ve Kokand tabiatst bir hdise neticesinde doan ei Bodonar/Habii/Menen-tudun/Hai-

klk/Haydu/Baiing-hor-dohxin/Tumbinay-seen/Habul-han/Bartan-baatur/Yesgey-baatur/Temcin

420

zerinden Maverannehire ulamtr (1217). Harezmah Kutbeddin Mehmedin tedbirsiz hareketi ve Cengiz tarafndan gnderilen elilerin Otrar valisi tarafndan ldrlmesi (1218), Cengizin Bat seferini abuklatrm ve yukarda anlatld gibi koldan ilerleyen kuvvetlerin birlemesiyle meydana gelen byk ordunun banda ilerleyen Cengiz Han Harezmahlar yenerek Buhara ve Semerkand tahrip etmitir (1219-1220). Kutbeddin Mehmedin olu Celleddin Mengbirti de Trkistanda tutunamamtr. Cengizin kk olu Toluy gneybatdan ilerleyerek Mervi alm (1221), Tebriz ve Tiflis zerinden Kafkasyay geerek Kiyev civarnda Dnepre varmtr (1222). rann zapt tamamlandktan sonra (1222-1224) gney ordular Anadolunun ierisine kadar sokulmulardr. Cengiz kendisi Hindukuu aarak (1221) ndus civarnda Harezmlilerin arta kalan ordularn dattktan sonra Lahora kadar Pencap istil etmitir (1222). Fakat gney indeki karklklar yznden geri dnmek mecburiyetinde kalm ve Tangut seferi esnasnda attan derek yaralanan Cengiz Han (1226), 1227 Domuz ylnda lmtr. Cengiz, lmnden nce, nc olu gedeyin (Otay) hkmdar olmasn tavsiye etmiti. gedey, 1228de toplanan kurultayda bu emre uyularak han seildi ve kardei aatay tarafndan tahta oturtuldu. gedey zamannda Kore ilhak olundu, Kuzey in tamamiyle imparatorlua baland ve 1237-1241 yllarnda cereyan eden Bat seferi ile dil Bulgarlar ve Rusya dahil Almanyaya kadar btn Dou Avrupa istil edildi. gedeyin lmnden sonra devlet, yeni bir han seilinceye kadar onun ei Tregene tarafndan idare edilmitir. Tregene, 1246 kurultaynda Batunun muhalefetine ramen olu Gykn han seilmesini temin etti. Bu hareket, Bat ordularnn muzaffer kumandan ve Coinin olu Batu ile Gyk arasnda silhl bir atmaya sebep olmak zere iken, Gykn lm ile (1248) ortalk yatm ve onun ei Ogul Gaymn yl naib olarak devleti idaresinden sonra (1248-1251), hkmdarlk Cengizin kk olu Toluyun nesline gemitir. Toluyun olu Mnggenin (Mngke, Meng) han seilmesi (1251/52) taraflar tatmin etmi ve atmay nlemitir. Mngge, Cengiz tarafndan balatlarak gedey zamannda ksmen takip edilen ileri tamamlamak istiyordu. Bu maksatla biri Gney in, dieri de Orta Dou olmak zere iki ynden byk ordular sevk ederek plnn tatbikine girimitir. indeki ordularn banda byk kardei Hubilay (Kubilay), Orta Douya yollanan kuvvetlerin banda kk kardei Hleg bulunuyordu. Eski gelenee gre devlet sllenin mal sayldndan, Cengiz daha hayatta iken trl blgeleri oullar arasnda taksim ederek bundan faydalanma hakk tanmt. Buna gre byk olu Coi (Cui, Cuci) kuzey-bat, yani Kpak lkesini, aatay Trkistan, gedey dou blgelerini alm, kk olu Toluy da, baba ocan devam ettirmek zere esas yurtta kalmt. Kaanlk kuvvetli bulunduka Cengizin oullar merkeze sadatakle bal kalarak kendi lkelerini birer vali gibi idare etmilerdir. Fakat merkez zayfladka imparatorluk, jeopolitik ve kltr merkezlerinin durumuna gre: 1) Hubilay (Kubilay) ile balam olan in Yan sllesi (merkezi Moolistanda buna bal idi), 2) aatay oullarnn idaresinde bulunan Trkistan, 3) Coi (Cui) oullarnn elinde Altn Ordu ve 4) Hleg ailesinin elinde bulunan lhanllar olmak zere 4 ksma ayrlmtr.

421

B. Kubilay ve inde Yan Slalesi Byk Kaan Kubilayn, devlet merkezini Karakurumdan Pekine nakletmesi ve asl Mool blgesinin de bu merkeze balanmas ile, Trk ve Mool milletleri arasndaki mnasebete bir set ekilmi ve bunlar arasnda uzun zamandan beri devam edegelen balarn her cihetten gevemesine ve yahut tamamen kesilmesine sebep olmutur. Bu tarihten itibaren bu iki millet arasndaki ilikiler her yerde ve devirde milletler arasnda mahede edilen tabi hudutlar amam ve gerek etnik ve gerekse kltr bakmndan, esasl bir tesire yol amamtr. Cengiz mparatorluu merkezinin zayflamas neticesinde vcuda gelen paralardan, merkezi Pekin olan dou ksmnn tarihi, in milletinin tarihi ile karm, bat ksm ise, daha Mool mparatorluunun kurulmasndan evvel grdmz Trk merkezleri etrafnda, bunun tarih cereyanna katlmtr. Bu devlet, byk kaanlardan inggis (Cengiz, 1206-1227), gedey (Oktay, 1227/29-1241), Gyk (1246-1248), Mngge (Mngke, Meng, 1251/42-1259) ve ksmen Hubilay (Kubilay, 12641294) devirlerinde, kuvvetli bir merkeze balanmak suretiyle, birliini korumutur. Mngge (Mnke, Meng) kaan lrken, kendisine halef olarak kk kardei Ark Buay semiti. O esnada indeki ordularn banda bulunan Kubilay, ang-tuda ordudaki beylerden mrekkep bir kurultay yaparak kendisini kaan intihap ettirdi. Payitaht olarak Pekini seti. Karakurumda bulunan Ark Bua, ananeye muhalif hareket eden bu kurultay tanmad. mparatorluun dier taraflar da bu hususta Ark Bua taraftar oldular. Fakat Kubilay, Ark Buay yenerek, dvay kendi lehine halletti. Kubilay, uzun mcadelelerden sonra Gney ini de ele geirdi ve sllesi, Yan ismi ile, in tarihinde parlak bir devir yaratt. Kubilay byk kaan sfatyla devletin dier ksmlarn da kendine tabi saymakta devam etmi ve ran lhanllar uzun bir mddet bu metbuiyeti kabul etmilerdir. Fakat sllenin gittike inlileerek imparatorluun ba olmaktan ziyade, in hkmdarlar ekline girmesi, dier mntkalar zerindeki tesirini azaltm ve bir mddet sonra, devletin dier ksmlar ile olan nazar ball da sona ermitir. C. aatay Slalesi ve Trkistan Cengiz Devletinin aatay ismi ile anlan Trkistan ksmnda ayr bir sllenin kurulmas, aatayn lmnden sonra olmutur. Cengiz zamannda bu saha resmen aataya verilmi olmakla beraber, hibir zaman aatay tarafndan idare edilmemitir. Bu blgedeki eski Trk slleleri yerlerinde braklm olduu gibi, sonradan bu il iinde grdmz Maverannehir de, Hucentte oturan Mehmet Yalava ve sonra olu Mesut Bey tarafndan byk kaan namna idare edilmitir. Burasnn Cengiz ailesinin ilk han Kara Hleg olup (1242-1247), Kaan Gyk ona halef olarak aatayn olu Yis Mengy tyin etmiti. mparatorluun paralanmas ile neticelenen mcadeleden sonra, aatayn torunu Algu, Dou ve Bat Trkistana, ayrca Harezm lkesinin bir ksm ile Afganistan da ilve ederek, aatay oullar tarafndan idare edilen bir birlik vcuda getirmitir. Algunun vefatndan sonra (1266), hkimiyet gedey ailesinden Kayduya ve sonra bunun olu apara gemise de sonradan tekrar oullarndan Duva elinde kalmtr (1291-1306). mparatorluun paralanmasna gtren i savalar, bilhassa Trkistann iktisad vaziyetini sarsm

422

olduundan, idarede devaml bir istikrar temin edilememitir. Duvann bilhassa iktisad vaziyeti dzeltmek iin Cengiz oullar arasnda umum bir sulh yapma teebbs de akm kalmtr. Tarma irin tahta geince (1326-1333) slmiyeti kabul etmi ve bu suretle Maverannehirin dier slm memleketleri ile olan iktisad mnasebetleri kuvvetlenmise de, dier taraftan Cengiz yasasn bozduundan, ark ksmndaki kabilelerin ayaklanmasna sebep olmutur. Birka defa yer deitiren idare merkezi, Kazan (1346) zamannda tekrar yer deitirerek, Maverannehirde Kar ehrine nakledilmi ve bundan sonra idarede slm tesiri artk katlemitir. 1346-47 yllarndan balayarak, hanlar ile asker kumandanlar arasnda alevlenen mcadele neticesinde, merkezin kuvveti bsbtn zayflam ve idare, bata resmen Cengiz ailesine mensup bir han bulunmakla beraber, bunlar istedikleri gibi kullanan kumandanlar elinde kalm ve bu vaziyet pek az deiikliklerle Timur zamanna kadar devam etmitir. D. Hleg ve lhanllar Byk kaan Mngge (Meng) 1253te, kardei Hleg kumandasnda byk bir orduyu rana gndermiti. Hleg, 1.I.1256da Amu Deryay geti ve hkimiyetini tasdik ettirmek zere, ran ve Kafkasyadaki kk yerli beyleri kabul etti. Bu sonuncular arasnda, vaktiyle byk kuvvet ve nfuza malik olan smaillerin reisi Rknettin de vard. Rknettin tabiler arasnda kabul edilmedii iin, Alamut kalesine kaarak, muhalefet gstermek istemise de muvaffak olamam ve ksa bir zamanda gerek kendisi ve gerek randaki btn taraftarlar ortadan kaldrlmtr. Hleg, byk kaann vassali sfatyla, burada byk bir devlet kurmay tasarlamt. rann zapt tamamlandktan sonra 1258 balarnda Badat ele geirdi. Hlegy tanmakta gecikmi olduu gibi, ona kar koymak iin bir kuvvete de sahip bulunmayan halife Mstasm, aile efrad ile ldrlmtr. Halife ailesinden ancak baz kimseler Msra kaarak lmden kurtulabilmilerdir. Bunlardan iki kii, 1260 ve 1261de, Sultan Baybars tarafndan arka arkaya halife iln edilmi ve bu aile, Msrn Osmanllar tarafndan zaptna kadar, burada szde halifelik etmitir. Badatn zaptndan sonra, Suriye Beylikleri de Hleg himayesine girmiler; Msrdaki Trk kuvvetler ise, Hlegnn, tabi olmalar hakkndaki talebine, Filistine hcum ile cevap vererek 3. IX. 1260ta Nabulus yannda, Ayn Caltta Hlegnn ordusunu byk bir hezimete uratmlardr. Hlegnn halefleri, Trkistan ve Altn Ordu ile de mcadelelerde bulunduklar gibi, Msr Trk devletine kar Avrupa devletleriyle de birlemeye almlardr. slmiyeti kabul eden Ahmet (1282-1284) zamannda, lhanllarn asl kuvvetleri arasnda da slmiyet yaylmaya balam ve Mslmanlarn yardm ile tahta geen ve slmiyeti kabul ederek Mehmet ismini alan Gazan Han (1295-1304) zamannda, lhanllarn geri kalan ksm da Mslman olmutur. lhanllar tekilat uzun srmemi, Ebu Said Bahadr Han (13161335) devrinden itibaren balayan ihtiras kavgalar, onun lmnden sonra daha ok byyerek, devletin temelini sarsmtr. Memleketteki kuvvet, Azerbaycanda Emir oban oullar ve Badatta da kurucusu eyh Hasan olmak zere balca iki ailenin eline gemitir. Merkezin zayflamas, eskiden mevcut birok yerli beylerin istiklllerini kazanmalarna yol amtr. E. Coi ve Altn Ordu

423

inggis Han lmnden nce zapt edilen lkeleri oullar arasnda taksim ederken rtiin batsndaki yerleri byk olu Coiye vermiti. Bu lkeye Coi Ulus veya Altan Orda dendi. Fakat devletin esas kurucusu, Dou Avrupay zaptederek geni yerleri ele geiren Coinin ikinci olu Batu olmutur. Coi, 1227de babas ile ayn yl, hem de ondan 6 ay nce lm olduu iin Altn Ordann kuruluunda fazla rol olmad. inggisin lmnden sonra Han olan 3. olu gedey zamannda (1227-1241) 1235te toplanan kurultayda bat ynne byk bir sefer almas kararlatrlmt. Bu amala kalabalk bir ordu toplanm ve seferin komutas, Coinin olu Batuya verilmiti. 1236 ilkbaharnda Mool ordular harekete geerek dil Bulgarlar lkesini abucak alm, 1240 yl yazna kadar btn Rus yurdu ile Kpak bozkrlarn (Kumanlarn ili) ele geirdikten sonra 1241de Macaristana ve Balkanlarn bir ksmna girmilerdi, fakat tam bu srada gedey Kagann lmn duyan Batu, yeni kaan seiminde bulunmak arzusuyla ileri hareketi durdurarak, dil boyuna dnm ve 1241de kendisine ait geni lkeleri ynetmek iin Aa dil boyunu merkez olarak semiti. Ksa zamanda kurulan Saray ehri, bu yeni devletin bakenti olmutur. Zamannda Altn Ordu Devleti, Kpak bozkrlarn, Orta ve Aa dil blgesini, rti boyundan dil nehrine kadar Aral gl evresini, Harezmi ve Azerbaycana kadar Kafkaslar iine almtr. Bunlardan baka Rus knezlikleri ve Lehistan ile Litvanyann bat blgeleri de Batu Hana aitti. Altn Ordu Devleti 250 yllk tarihinde (1241-1502) Batudan sonra balca u Hanlar tarafndan idare edilmiti: Batunun yerine Berke Han geti (1257-1266). O, devletin karlar iin birtakm savalar yapmak zorunda kalmtr. Altn Orduda tam bir din hogr vard. Berke Han zamannda kabul edilen Mslmanlk, yaylarak hkim bir din olmu, Canbek Han zamannda Sadettin-i Teftazan, Kutbettin-i Raz gibi din bilginleri Sarayda kalmlard. Fakat bunun yannda 1261 ylndan beri Sarayda bir Rus Ortodoks piskoposluunun bulunduu da bilinmektedir. Hatta bu piskoposlar Bizansa eli olarak gnderilmek gibi diplomatik hizmetlerde kullanlmlardr. Memlekette, slmln kabulnden nce, yasa (Mool hukuku) uygulanyordu. Fakat slmln kabulnden sonra, yargucular tarafndan uygulanan yasann yannda, kadlarn uygulamakla devli olduklar eriat hkmleri de yer almtr. Berkenin yerine Meng Temr (1266-80) onun yerine Tuda-Meng (1280-87) geti. zbek Han (1313-1341), Canbek Han (1342-1357) ve Berdibek Han (1357-1359) zamanlar, Altn Ordunun en kudretli devri idi. Fakat, bundan sonra karklklar balad ve bu hal 1380de Toktamn Aksak Timurun yardm ile Altn Ordu Han olmasna kadar devam etti. Fakat sonra bu ikisinin aras ald ve 1391 ve 1395 yllarnda aralarnda byk savalar oldu. Bu savalarda Aksak Timur Toktam

424

yenerek Saray ehrini tahrip etti. Toktam 1398de tekrar Saraya girmeyi denedi ise de baaramayp Litvanya Krallna snd. Bu olaylardan sonra Altn Ordu byk devlet olarak bir daha belini dorultamad. Son yzyl i karklklar geti. Bu devirde Altn Orduda Han olarak rol oynam ahslardan balca Ulu Muhammed Han ile Kk Muhammed Han gryoruz. Ulu Muhammed, 1426 ve 1427de Altn Ordu Han olarak iki defa Sarayda bulunduktan sonra Krma ekilmi ve sonra da dil-Ural blgesine geerek Kazan Hanln (1437-1552) kurmutur. 1502de Altn Ordu hkmdar Seyit Ahmet ile Krm Han Mingli Giraya yenilince Litvanya Kralna snd ve 1505te onun lmnden sonra Sarayda Han olarak tahta kacak kiilik sahibi bir kimse bulunamad iin, Altn Ordu devlet olarak ortadan kalkmtr. Altn Ordunun Varisleri Altn Ordunun knden sonra, onun topraklar zerinde birbirine yakn tarihlerde ksa mrl 5 Trk Hanl kurulmutur: 1. Kazan Hanl (1437-1552) Kurucusu; Altn Ordu Hanlarndan Ulu Muhammed Han olup, 1426 ve 1427 yllarnda Sarayda iki defa Altn Ordu tahtna gemise de orada tutunamayp Krma gitmitir. Fakat Ulu Muhammed orada devaml kalmayp, devletin idaresini Krmn ilk Han Mingli Giraya devrederek kendisi dil Ural blgesine km ve burada Kazan ehri merkez olmak zere Kazan Hanln kurmutur (1437). Kazan Hanl, bazen yalnz bazen Krm ile birlikte, Moskovaya kar ilk yllarda baar ile mcadele etmilerdir. Mesel, Kazana saldran Moskova Byk Prensi II. Vasiliy yenilerek Ulu Muhammedin eline esir dmt. Ayrca, Ulu Muhammed Hann olu Kasm tarafndan Rusyadan hara ve vergi toplamay kolaylatrmak iin Kasm Hanl diye kk bir devlet bile kurulmutu. Nihayet bu uzun mcadelede, Prusyadan temin edilen yeni silahlarla donatlan Rus taraf stn geldi: II. van 15.X.1552de Kazana girdi. Erkekler ldrld, camiler, mektepler, medreseler yaklp ykld. Bugn orada, Kazan Hanlnn kadn hkmdarlarndan Sym-Bike zamanndan kalma Han mescidi veya Sym-Bike Minaresi adl tek bina o gnlerin hatrasn yaatmaktadr. 2. Sibir Hanl Altn Ordunun dalmasndan sonra Bat Sibirde (Sibirya) kurulan Hanln ilk hkmdar Taybuadr. Ondan sonra onun olu Hoca Han, sonra onun olu Mar Han, sonra da Yadigr Han tahta kmtr.

425

Yadigrla yapt mcadeleyi kazanan Km Han 1563ten balayarak Sibir Hanlnn bana geti ve baehri Turadan rti zerindeki skere nakletti. Km Han zaman, Sibiryann Ruslar tarafndan istils devrine rastlamtr. Km de hayatnn byk bir ksmn bu istilaya kar mcadele ile geiren bir mcahit olarak tannmtr. Yermakn Sibir Seferi (1579-1584): 16. yyn ortalarnda Rusyann gneyindeki Don-Volga blgesinde, Moskovay rahatsz eden bir korsan-haydutlar etesi tremiti. Atamanlar Yermakn idaresindeki birka bin kiilik bu ete, devlet tarafndan sktrlacan anlaynca, Moskovann Kuzey Rusyadaki sadk derebeylerinden Stroganovlarn mlkne girip kondu. Fakat Stroganovlar Yermak etesine Sibiryay anlatarak Urallar geip Dou seferine kmasn saladlar. Yermak, 1579da emrindeki 5000 kiilik bir kuvvetle bol miktarda ateli silh (tfek, barut) yklenerek Sibiryaya doru yola kt ve 1584e kadar be yl iinde geni blgeler ele geirerek bunlar Moskova arna hediye etti. Yermakn bu baars, o devirde yeni kan ateli silhlarn orta zaman silhlarna kar baarsndan baka birey deildi. Bu yzden Km Han da Yermaka kar giritii savalar hep kaybetti. Fakat ne var ki, Yermakn adamlar gittike azalyor ve Km Han da onlar adm adm takip ediyordu. En sonunda, Yermak ile adamlar Vagay nehrindeki kk bir adada derin uykuya dalmken, 1584 ylnn 5/6 Austos gecesi, Km Hann askerleri saldrarak hepsini kltan geirdiler. Bu baskndan kurtulan bir tek adam vard, o da Moskovaya kadar giderek haberi ulatrd. Elinde ateli silhlar olmad iin, Km Han bu baarsn devam ettiremedi ve Ruslar 1587de Sibiryay ikinci defa igal ettiler. Km Hann 1598lerde ld tahmin edilmektedir. 3. Nogay Hanl Trk ve Mool halklar arasnda bir boy ad olarak rastlanlan Nogay sz, Altn Ordu Hanl devrinde nemli rol oynam ve tahta kmad halde 40 yl (1259-1299) bir hkmdar gibi devleti idare etmi olan komutanlardan Nogay adndan gelmektedir. Nogayn ahs baarlar byk olmakla beraber, Altn Ordu tahtna oturmayp devlet iinde devlet gibi hareket etmesi, Altn Ordunun i savalarla sarslarak zayf dmesine sebep olmutur. 1291de yine Nogayn himayesinde Altn Ordu tahtna geen Tohtu, sonra Ona kar cephe alm, bu duruma son vermek maksadiyle uzun sren bir mcadeleye girimi ve neticede Nogay yenilerek ldrlmtr (1299). Nogayn idaresinde toplanan boylar, Onun lmnden sonra bu ad ile tannmlar ve Altn Ordunun paralanmas zerine Nogay Hanl ismi altnda ayr bir devlet meydana getirmilerdir. Adn, Altn Ordu Devletinin byk kumandanlarndan Nogaydan alan ve bu devletin knden sonra kurulan Nogay Hanl, Volgadan rtie ve Hazar Denizinden Aral glne kadar

426

uzanan sahalar iine alyordu. Merkezi, Yayk nehrinin yaknndaki Sarayck ehri idi. Ahalisinin esas unsurunu Kpak zmresine ait Trk boylar tekil etmekte olup, bunlarn iinde Trklemi bir Mool kabilesi olduu tahmin edilen Mangtlar sivrilmi durumda idi. 1557den sonra Nogay Hanl birka zmreye ayrlm, Kafkasyann kuzeyindekiler Kk Orda, Emba gl civarnda bulunanlarna Altul Ordas denmi, smail Hann idaresinde kalanlar ise Byk Nogay Ordas ad altnda birlemi ve IV. vann hkimiyetini tanmlardr (1555-1557). Kk Orda Nogaylar zerinde Rus nfuzu ancak 18. yy.n ikinci yarsndan sonra balamtr. Bucak Ordas, Yedisan Ordas, Canbuyluk Ordas, Yedikul, Azak, Kuban gibi blmlere ayrlm ve Krm Hanlna tabi olmulardr. Sonralar mhim bir ksm Trkiyeye g ederek Anadoluda iskn edilmilerdir. Rusyaya kalanlar, bugn Kuzey Kafkasyann eitli blgelerinde yaamaktadrlar.

4. Astrahan Hanl Volga (dil) nehrinin Hazar Denizine dkld yerde kurulan Astrahan ehri merkez olmak zere 1502de kurulan Astrahan Hanlnn ilk hkmdar, Altn Ordu Devletinin son han Sayit Ahmetin kardei Abdlkerim olmutur. Kardeler arasndaki taht kavgasnda Seyit Ahmet yenilerek Litvanya Byk Prensi Aleksandra snd (1502) ve Astrahan Hanl da orada ldrlmesinden sonra kurulmutu. Fakat 1552de Kazann dmesinden sonra Astrahann da sonu yaklat: II. vann generallerinden Mansuru idaresindeki Rus ordusu bu Hanl igal etti. 5. Krm Hanl Krm Hanlnn, Coinin Tuka-Temr adl olunun neslinden Hoca Giray tarafndan kurulduu, bastrd madeni paralarn tarihine dayanlarak tahmin ediliyor. Onun tarafndan ilk bastrlan sikkeler 1441/42 tarihini tar. 1475te Osmanllar Kefeyi igal ettiler ve bylece Krm Osmanllara bal bir devlet oldu. (Krmn bundan sonraki tarihinin, Osmanl Trkiyesiyle Rusya arasndaki yzyllar sren bir mcadele konusu olarak Osmanl devri tarihi iinde incelenmesinin uygun olaca dncesiyle, burada daha fazla ayrntlara girilmemitir). 1 Cengiz (inggis) Hann ocukluk adnn Moolcadaki ekli Temcin olup, Temrci,

Temirci, Demirci anlamna geldii tahmin edilmektedir. Trkede Temiin, Temuin, Timoin, Timuin gibi trl ekillerde ahs ve soyad olarak da kullanlmaktadr. 2 Temcine hkmdar olunca verilmi olan Cengiz (inggis) unvannn Moolca ekli bu

esere gre inggistir, yani ba harfinin -olmas gerekir. Moolcadan Treye geen szlerin sonundaki seslerde -s > -z kanununa gre, Trkede sonu -z olmutur. Bu sz Trkiye Trkesinde, herhalde Farsann tesiriyle, umumiyetle Cengiz eklinde kullanlmaktadr.

427

Trk lehelerinde inggiz, nggz, ingiz, ngz, Cengiz gibi trl ekillerde kullanlan bu szn menei, mns ve tarihi zerine gerek halk etimolojisi ve gerek ilm aklamalar olmak zere birok denemeler yaplmsa da imdiye kadar kat bir neticeye varlamamtr. lm aratrmalar cmlesinden olarak P. Pelliot, G. J. Ramstedt, W. Kotwicz, W. Barthold, L. Ligeti, B. Vladimirtsov, E. Haenisch, Osman Turan v.b.nin aratrmalar zikre deer. Bu incelemelerin teferruatna girimeyerek, ancak son iki aratrmacnn fikirlerine temas etmekle yetineceiz: E. Haenisch, inggis szn dier aratrmaclardan farkl olarak ince cheng meru, kanun tabiri ile aklamaktadr (Wrterbuch 1939, s. 28). Btn dier aratrclar gzden geirmekle beraber, Haenischin 1935, 1939 ve 1941lerde km olan Moollarn Gizli Tarihi ile ilgili eserlerini grememi olan, O. Turan, ingiz ad hakknda adl makalesinde (Belleten V, 1941, s. 267-276), bu Tabiri Deniz szne balamaya almsa da, inandrc bir neticeye varamamtr. Byk Hanlar Devri Barthold, W., aatay maddesi, A III, stanbul 1945, s. 266-270. Barthold, W. ve Kprl, M. Fuad, Cengiz Han, ingiz Han (1167-1227) maddesi, A III, stanbul 1945, s. 91-98 ve 98-100. Bartold, V., Turkestan v epohu mongolskago naestviya I, II, (Mool istilas devrinde Trkistan), S. Petersburg 1898-1900; (ngilizcesi: Barthold, W., Turkestan down to the Mongol invasion, Oxford 1928, Gibb mem. N. Ser. V.) Blochet, E., Djami el-Tvarikh, histoire gnral du monde par Fadl allah Rashid ed Din, Tarikh-i moubarek-i Ghazani, histoire des Mongols, dite par E. Blockhet, tom I: Leiden, Brill 1910, II: 1911. Cveyn: Juwayni, Al Ud-Din At Malik-i, The Tarikh-i Jahan-Gush, edited by Mirza Muhammad bin Abdl-Wahhb- Qazwini, Leiden, Brill, I: 1902, Gibb mem. Ser. XVI, 1; II: 1916, XVI, 2; III: 1937, XVI, 3. Grousset, Ren, Lempire Mongol (1re phase), Paris 1941. Haenisch, Erich, Die geheime Geschichte der Mongolen, aus einer mongolischen Neiderschrift des Jahres 1240 von der Insel Kodee im Keluren-Fluss erstmalg bersetzt und erlutert. Leipzig, O. Harrassowitz 1941, ikinci basl: 1948. Haenisch, Erich, (metin); Manghol un Niuca Tobcaan (Yan-chaopi-shi), Die geheime Geschichte der Mongolen, aus der chinesischen Transkription im mongolischen Wortlaut wiederhergestellt, Leipzig, Asia Major 1935 ve O. Harrassowitz 1937. Haenisch, Erich, Wrterbuch zu Manghol un Niuca Tobcaan. Leipzig, O. Harrassowitz 1939.

428

Hfz- Abr, Chronoque des Rois Mongols en Iran, Texte persan dit et traduit par K. Bayani, II Traduction et notes, paris 1936. Hammer-Purgstall, Joseph, Freiherr von, Geschichte der Ilchane, das ist der Mongolen in Persien, Darmstadt, Verl. C. W. Leske, I: 1842, II. 1843. Houdas, O., Histoire du Sultan Djelal ed-Din Mankobirit par Mohammed en-Nesawi, texte Arabe, publie. par O. Houdas, Paris 1891, Publications de lEcole des langues vivantes. Howorth, Henry Hoyle, History of the Mongols, from the 9th to the 19th century, 4 cilt, London 1876-1888, ilve ve Index, London 1927. Jahn, Karl, Geschichte Gzn-Hns aus dem Tarih-i Mubrak- Gzni des Raid Al-Din., herausg. Nach den Handschriften von Stambol, London, Paris und Wien mit einer Einleitung, kritischem Apparat und Indices von., London 1940. Gibb Mem. Ser. XIV. Kurat, Akdes Nimet, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan hanlarna ait yarlk ve bitikler, stanbul, Burhanettin Matbaas 1940, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi yaynlarndan. Marco Polo, The description of the World, yaynlayanlar: A. C. Moule ve P. Pelliot, London 1938, 4 cilt. Pelliot, Paul, Histoire Secrte des Mongols, Restitution du texte Mongol et traduction Franaise des chapitres I VI, Paris, 1949. Plano Carpini, Johann von, Geschichte der Mongolen und Reisebericht 1245-1247, eviren ve aklayan: Fr. Risch, Leipzig 1930. Quatremre, M., Histoire des Mongols de la Perse, crite en Persan par Raschid- el-din, publie. par M. Quatremre, Paris, Imp. Royale 1836. Raid el-Din, Cami el-Tevarih: bkz. E. Blochet, K. Jahn, M. Quatremre. Raid el-Din, Sbornik Letopisey 1. (. N. Berezin neri), Metin: Spb. 1861, Tercme: 1858; II, 1868; III, 1888. Raid el-Din, Sbornik letopisey I, 1-2 (. P. Petruevskiy neri), Moskova-Leningrad 1952; II (Yu. P. Verhovskiy neri), 1960; III (A. A. Romaskevi neri), 1946. Rsonyi, Laszlo, Tarihte Trklk, Ankara 1971; Mogol stils, s. 174-191, Altn Ordu ve Varisleri, s. 218-235. Rubruk, Wilhelm von, Reise zu den Mongolen, eviren: Fr. Risch, Leipzig 1934.

429

Shiratori, K., Onyaku-mbun-gnech-hishi. A Romanised Representation of the Yan-chao-pishi (A Secret History of the Mongols) in its Original Mongolian Sound. The Ty Bunko Publications Series C. Vol. VIII, Tokyo 1942. Spuler, Bertold, Die Mongolenzeit, HbdOr VI, 2, Leiden-Kln 1953. Temir, Ahmet, Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobaan (Yan-chao asl ile karlatrp dilimize eviren. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi 1948. Temir, Ahmet, Trk-Mool mparatorluu ve Devam, TDEK, Ankara 1976, s. 912-925. Temir, Ahmet, Moollarn Gizli Tarihine Gre Cengiz Han, Ankara 1989, Kltr Bakanl, Trk Bykleri dizisi: 124. Turan, Osman, ingiz Adl Hakknda, Belleten V, 1941, s. 267-276. Vassaf; Abd Allah bin Fazl Allah, Tecribetil-Emsar ve Tezciyetil-Asar: Geschihcte Vassafs, Persisch herausgegeben und Deutsch bersetzt von Hammer-Purgstall, I. Band, Wien, 1856. Vladimirtsov, B. Ya., The Life of Chingis-Khan, London 1930; (Franszcas:) Paris 1947; (Trkesi: H. A. Ediz, Cengiz Han, stanbul 1950). Kazan Hanl Ahmer, A., Kazan Tarihi, Kazan 1910. Arat, R. R., Kazan, A VI, stanbul 1955, s. 505-522. Atlas, H., Kazan Hanl, Kazan 1913, kinci b. 1920. Atlas H., Sym Bike, Kazan 1912. Firsov, N. N., Proloye Tatarii (Tataristann mazisi), Kazan 1926. Fuks, K. F., Kratkaya istoriya goroda Kazani (Kazan ehrinin ksa tarihi), Kazan 1817. Gubaydullin, G. S., z Prologo Tatar (Tatarlarn mazisinden), Materiyal Po zueniyu Tataristana II, Kazan 1925, s. 71-112. Gubaidullin, G. S., K Voprosu o proischojdenii Tatar (Tatarlarn menei meselesi zerine), Vestnik naunago O-va Tatarovedeniya, 8, Kazan 1927, s. 131-142. Hudyakov, M., Oerki po istorii Kazanskago Hanstva (Kazan Hanl Tarihi zerine dersler), Kazan 1923. pi-shi)

(yazl 1240), I, tercme, Prof. E. Haenischin Almanca ve S. Kozinin Rusa tercmesini Moolca

430

Kazanskoye Hanstvo (maddesi), BSE 19, 1953, s. 310-312. Kurat, A. N., Kazan Hanln Kuran Ulu Muhammed Han Varl, stanbul 1937. Kurat, A. N., Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan ait Yarlk ve Bitkiler, stanbul-Ankara 1940. Kurat, A. N., Kazan Hanl, DTCFD XII, Ankara 1954, s. 227-246. Lbdeff, Olga de, Abrg de Ihistoire de Kazan, Roma 1899. Mende, G. von, Der nationale Kampf der Russlandtrken, Berlin 1936. Mercan, ., Mstefad-lAhbar fi ahvali Kazan ve Bulgar, Kazan, I: 1885, II: 1900. Taymas, A. Battal, Kazan Trkleri, Ankara 1964. Vorobyov, N. ., Kzanskie Tatar (Kazan Tatarlar), Materyal Po zueniyu Tatarstana II, Kazan 1925, s. 133-166. Sibir Hanl Arat, Reid Rahmeti, Km Han (maddesi), A VI, 1955, s. 1071-1074. Atlas, Hadi, Sibir Tarihi, Kazan 1911. Barthold, W., Sibir ve bir (maddesi), A XII, 1965, s. 585. Batav, erif, Sabir Trkleri, Belleten V, 1941, s. 53-101. Fischer, I. E., Geschichte Sibiriens seit der Endeckung bis zur Eroberung durch russischer Waffe, S. Petersburg 1774. Messerschmidt, D. G., Forschungsreise durch Sibirien 1720-1727, herausgegeben Winter und N. A. Figurovskiy, Berlin, I: 1962, II: 1964. Patkanov, ber das Volk der Sabiren, KSz I, 1990, s. 258-277. Radloff, W., Aus Sibirien I, II, birinci basl: Leipzig 1884, ikinci basl: 1893. A. Temirin Trke tercmesi: Sibiryadan I* 1954, I** 1956, II* 1957. Mf. V. Bilim eserleri serisi. Rsonyl, L., Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 77, 220, 269-270. Schiltberger, Johann, Reise in den Orient, Mnchen 1814. Yadrintsev, N. M., Sibir kak koloniya (Mstemleke olarak Sibirya), 1882. von E. Hanlklarna

431

Nogay Hanl Nogayskaya Orda, Nogayts maddeleri, BSE 30, Moskova 1954, s. 116, 117. Rsonyi, Lzsl, Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 143, 220-222, 232, 373. R-V, V., Nagai, Nagayts, Nogayts maddesi, ESBE 39, S. Petersburg 1897, s. 421-422. R-V, V., Nogay ili Nagay maddesi, ESBE 41, S. Petersburg 1897, s. 311-312. Veselovskiy, N. ., Han iz Temnikov Zolotoy Ord, Nogay i ego Vremya (Nogay ve zaman), ZRAN, VIII seri, XIII, cilt, Petrograd 1922. Yakubovskiy, A. Y., Altn Ordu ve nhitat, stanbul 1955, s. 67- 70, 82-87.

432

Mool Devleti / Yrd. Do. Dr. Sebahattin Aalda [s.265-277]

Seluk niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Giri Cengiz ortaya kmadan nce Moollar Asyada yaayan kk bir kabileydi. 13. yzyln balarnda sadece Trk dnyasn deil o zamanki dnyann byk bir ksmn iine alan, Asya ve Avrupann btn milletlerini ilgilendiren hadiselerin meydana gelmesine sebep olan Mool mparatorluunun kurulmasdr. Bu imparatorlua kurucusunun adna izafeten Cengiz mparatorluu, Mool mparatorluu ad verilmitir. Trkler bozkr sahasnda yerlemiler, orijinal bir kltr olan bozkr kltrn meydana getirmilerdir. Moollar ise, daha ziyade orman kavmi olup, bozkr sahalarna kmalar daha ge devrede olmutur. lk devrede bu imparatorluun hakim unsurunu Moollar tekil etmekle beraber, devletin bymesi ile ordunun byk bir ksmn Trkler tekil etmi, devlet tekilatnn esaslar ve messeseleri Trk geleneklerine gre kurulmutur. Moollarn ilk hocalar ve ilk memurlar Uygurlar olmutur.1 Trklerle Moollar arasnda dil birlii bakmndan bir mnasebetin bulunmad iki kavim arasnda rk birliinin olmad antropolojik malzemelerin incelenmesi sonucu anlalmtr.2 Son 50 yl iinde yaplan arkeolojik aratrmalar, Trklerin beyaz rka mensup olduklar, yeryznde 3 byk rk grubundan Europid ad verilen Turanid tipindeki Brekisefal olduklar, Trklerin kendilerini bata Delikosefal Mongolitler olmak zere dier rklardan ayran antropolojik zelliklere sahip olduklar anlalmtr. Balangta bir Mool kabilesi olan Cengiz, devletini ksa zamanda genileterek, Trklerle dolu olan sahalar hakimiyeti altna alm, Trk boylarndan bazlar sulh yolu ile, bazlar da savala Cengize tabi olmulardr. Bylece bu byk imparatorluun sosyal, askeri, siyasi ve idari ilerine kararak kuvvetlenmilerdir. mparatorluk iinde say bakmndan aznlkta kalan, kltr bakmndan Trklerden aa olan Moollarn nemli bir ksm, slamiyeti kabul ederek Trklemi, geri kalanlarda Moolistana dnmlerdir. mparatorluk paralandktan sonra Mool deil, Altnorda (Altnordu), Sibir, aatay, lhanl gibi yeni Trk devletleri meydana gelmitir. Moollarn Tarih Sahnesine klar Cengiz Hann aralarndan kaca Moollar imdiki d Moolistann kuzeydousunda Onon ve Kerulen nehirleri arasnda gebe hayat yayorlard.3 Cengiz Hann ortaya k ile isimlerini btn bir toplulua verecek olan airetler Moolca konumaktaydlar. Mool ad inde Tang andan beri bilinmektedir. Tang andan kalan in metinleri e-wei kabileleri arasnda Aa Kerulen ve Kuzey Kingan, tamamen Moolca konuan Mong-wu veya Mong-wo adnda bir kabilenin varlndan bahsetmektedir.4 Mool adnn ilk defa burada ortaya kt kuvvetle muhtemeldir. 8.

433

yzyldan 12. yzyla kadar nemli bir rol oynam olan Kitaylar, Tunguz dillerinin temas ile bir Mool lehesi konumulardr.5 Mool kabileleri srdrdkleri hayat tarz bakmndan 12. yzyln sonunda bozkrlarda hayvanclkla uraan kara ve su avcl yapan kabileler olmak zere ikiye ayrlmt. Moollarn balangta bir bozkr halk olarak deil de, orman halk olarak kendini gsterdii tahmin edilmektedir. Ormanlk sahada yaadklarna delil, tahtadan yaptklar arabalardr. Ormanlk alanda yaayan kabileler kayn aacndan yaptklar kulbelerde otururlard. Trkler ise keeden yaptklar adrlarda yaamlardr. Cengiz Han Mool mparatorluunu kurduu srada Asya ve Dou Avrupa kk feodal devletlere blnm haldeydi. Dou Trklerinin ve Uygurlarn eski yurtlarnda etnik manzara 13. yzylda olduka deimiti. Krgzlar, Kitanlar yenmiti. Onlar eski yurtlarndan kararak srmlerdi. Kitanlarn devam olan Kara Htaylar 12. yzyln sonlarna doru Hamiden Aral Glne kadar olan sahada ve Yenisey nehrinin yukar mecrasna kadar yaylmlard.6 1200 ylna doru Karluk ve Uygurlar, Kara Htay Devletinin vassal idi. Ktaylar Liao ad ile Kuzey inde iki yzyl boyunca hkm srmlerdir. Ortaada Avrupallarn kullandklar Kathay ad o devreden kalmadr.7 12. yzyln sonunda in, gneyde Milli Song mparatorluu ile kuzeyde Pekin bakent olmak zere Crcet, Chin (Kn), Tunguz imparatorluklar arasnda paylalmt. inin kuzey batsnda Tangut krall vard. Tarmn kuzey dousunda, Turfandan Kuaya uzanan blgede Budist Uygur Trkleri yayordu. Kitanlar 907de Tanglardan sonra kurulmu 1125de ikiye ayrlmt. Batya giden yolu Kara Htay olarak bilinen kesimi, Tiyanann orta ksmlarna hakim olarak yaamlardr. Songlar ise 960da kurulmu, Kubilayn 1279da ini istilasna kadar devam etmitir. Bu devlet kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrlmtr. Kuzey Songlar 1127de, Gney Songlar ise 1279da yklmlardr. Kuzey inde Chin (Kin) slalesi bulunuyordu. Trk kaynaklar bunlara Crcet adn vermilerdir. Cengiz Han bunlar 1204de ortadan kaldrmtr. Maverannehir ve btn ran, Trk rkndan kltr bakmndan Arap-Fars etkisinde Harzem (Harezm) Sultanl vard. Onlarn gerisinde Abbasi Halifelii, Eyyubi Sultanl ve Anadolu Seluklular yaamaktayd. Kuzeyde Sibirya-Moolistan snrnda, Gobi lnn kuzeyindeki bozkrlarda Trk-Mool ve Tunguzlara ait ok sayda kabileler vard. ran sahasnda eitli devletler bulunuyordu.8 Bunlarn banda Abbasi Devleti gelmektedir. Cengiz Devleti kurulduu sralarda Nasir, Zahir, Mntasr, Mstasm baba oul slaleleri devam etmitir. Merkezi Araln gneyi olan Harzem sahasnda ve bat Trkistann birok yerlerine Harzemahlar hakimdi. Cengizin ilk yllarnda Muhammed Teki iktidarda bulunuyordu. Daha sonra Alaaddin Muhammed geti. Harzemahlarn batsnda eitli Atabeylikler vard. Bunlarn bazlar unlardr: Musul Atabekleri, Halep, Sincar, am Atabekleri, Diyarbakrda Artukoullar bulunuyordu. Mardin ve Harput Artukoullar ayaktayd.

434

Ahlatta bir Ermeni krall, Azerbaycanda eddatoullar, Anadoludaki Seluklu Devleti, feodal devletlere blnmek zereydi. eddatoullarnn kuzeyinde irvanahlar; Anadoluda Sivas-Malatya taraflar Danimendoullarnn idaresindeydi. Erzincanda Mengcekoullar, Erzurum civarnda Saltukoullar, ran Azerbaycan taraflarnda Elderinoullar, Gney randa Salgurlular, DiyarbakrMusul taraflarnda Inaloullar zikredilmeye deer devletlerdir. Btn bunlardan baka Hindistanda Dehli Sultanl, Afganistanda Gurlular bulunuyordu. Cengizin ortaya kt sahalarda Nayman Hanl vard. Naymanlar Ubsa-Nordan Kara rtie kadar olan blgede Yukar Selengada yayorlard.9 simleri Moolca grnmesine ramen, bu hanln hkmdarlarnn isimleri Trkedir. Gktrk Devletinin merkezinde Kerayitler vard. Kerayitlerin nl hkmdarlar Turulun ad Trkedir.10 Kerayitlerde Naymanlar gibi Nasturi Hristiyanl kabul etmilerdir. Onlarn Hristiyanl kabul edileri miladi bin ylna rastlamaktadr. Naymanlar gibi Kerayitlerde Trk soyundan gelmektedir. Bunlarn Trk olduklarna delil olarak hanlarnn, komutanlarnn adlarnn Trke olmas gsterilebilir. Bu isimler; nan, Bilge, Buka Han, Taybuka, Kksev, Yedi Tuluk gibi isimlerdir. Cengiz Han, olu ui iin Kerayit Han Turulun kzn isteyecek, onlarn menfi cevabndan sonra Moollarla Kerayitlerin aras alacaktr. Cengiz Han ilk ylarnda Kerayitlerle Naymanlar etrafnda grm, ilk yardmlar onlardan almtr. Kerayit Han Turul ile Cengizin babas Yesgey Baatur dosttu. Menhitler, Kerayitlerin kuzeyinde Selenga nehrinin orta ve aa ksmlarnda Baykal Glnn gneyinde yayorlard.11 Naymanlar ve Kerayitlerle birlikte hareket eden Merhitler snrlarn batda rti, gneyde Dou Trkistana kadar uzanan sahada byk bir kavimler birlii meydana getirdiler. Cenizin babas Yesgey Baatur, Merhit asilzadelerinden Yeke-ilednn elinden kars Oln karm, bu kadn daha sonra Temuinin anas olmutur. Merhitler Moollardan intikam almak iin frsat kollamlar, nihayet 1175 yllarnda bu frsat yakalayarak, Temuin Kerayit Han Turul ve kendi yanda olan Cacirat kabilesi reisi Camukann yardm ile kars Brteyi kurtarm, bir mddet sonra Temuinin kars Brte Cengizin byk olu uiyi dnyaya getirmitir. Temuin bu ocuun kendisinden mi yoksa karsn karan Merhitlerden birinden mi olduunu incelemek istememitir. Merhitler Orta Asyada nemli bir yer igal etmiler, Cengizin dalk kesimlere hakim olmasn engellemilerdir. Cengizin Merhitlerle olan itilaf daha ziyade ailevi olarak grlmektedir. Celayirler Mool kavminin byk bir ubesidir. Saf Mool olan Celayirlerin bir ksm Moolistann dousunda Oron rmann kylarnda, bir ksm da Moolistann merkezinde bulunan Karakurum etrafnda gebe bir hayat sryorlard. Karahtaylar tarafndan ezilen bir ksm da esir edilen Celayirler 10. yzylda Cengizin kabilesine hcum ederek onlara bir hayli zayiat verdirmilerdir. Celayirler, Cengizin mcadelesinin ilk yllarndan itibaren Celayirlerle iyi mnasebet kurmutur. Celayirler de onu desteklemilerdir.

435

Oyratlar Moollarn bat koluna mensupturlar. Bunlar Altaylarn eteklerinde, Moolistanda ve inde yaamlardr. Dilleri moolca Trkenin karmdr. Cengiz Hann ykseliinde byk rol oynamlardr. Cengiz ortaya kt srada Naymanlarn kuzeyinde Yukar Yeniseyde bakanlarn nal nvann tad Krgz airetleri yayordu. Tarihi kaynaklar, Krgzlarn Moollarn en kabiliyetli savalar olduunu kaydetmektedir. Tatarlar ise, ilk yurtlar Trkistann dousunda olan Cengiz Han zamannda Anadolu ve Krma kadar uzanan sahalara yaylan bu kavmin adna Eski Trk kitabelerinde rastlanmaktadr. Kltegin (Kl-Tigin) kitabesinde Otuz Tatar ad ile, Bilge Kaan Kitabesinde de Dokuz Tatar olarak sz edilmitir. Tatar kelimesi Uygur kaynaklarnda da yer almtr.12 Kagarl Mahmut, Divan- Lgat-it Trkde Tatarlar bir Trk boyu olarak gstermitir. Tatarlar inliler tarafndan e ayrlmlardr. Bu ayrm onlarn menei ve siyasi durumlarna gre deil de medeniyet durumlarna gre olmutur.13 Bunlara Ak Tatarlar, Kara Tatarlar, Yabani Tatarlar ismini vermilerdir. inliler Tatarlar Ta-ta diye isimlendirmilerdir. Aktatarlar, Cengiz devri kabileleri arasnda nemli bir yer alr. Onun ilk mcadele yllarnda amansz bir dman olmulardr. Aktatarlar Cengizin dedesini ldrmler, aralarnda kan davasnn kmasna sebep olmulardr. Cengiz Aktatarlar cezalandrm, bir ksmn kendisine balamtr. Karatatarlar ise Gobi lnn kuzeyinde yaarlard. inlilere gre, Temuin Karatatarlardand. Karatatarlar Cengizin mensup olduu Tatarlard. Cengizin mensup olduu Breginler Kara Tatarlarn bir koluydu. Baykal Glnn batsnda Selenga taraflarnda yaamlardr.14 Cengiz Hann Soyu Cengiz Hann aralarndan kaca Moollar imdiki d Moolistann kuzey dousunda Onon ve Kerulen nehirleri arasnda gebe bir hayat srmlerdir.15 Cengizin eceresi birok bakmdan enteresandr. Bir ksm ecdad Tibet lakaplar almlardr. O taraflarda yaam gibi gsterilmitir. Bunlarn bir ksm Bregin slalesinin Budizmi kabul ettikten sonra Tibetli rahiplerin uydurduu eylerdir. Aybek-ed Devvaddari, Cengizin atalarna ait mufassal hikayeler nakleder: O bunlar Baycu devrinde Azerbaycan taraflarna gelen Moollardan renmitir. Bunlara gre Cengizin byk atas Karaaslan imi. Bu Tibetli bir kadnn ocuu imi. Tibetli kadn ormanda aa toplamaya gitmi. Orada bir erkek ocuk dnyaya getirmi. Bu ocuk demir gibi ar olduundan eve getirememi. Ormanda vahi hayvanlar arasnda bym. Burada dikkat ekilen husus annenin Tibetli gsterilmi olmasdr.

436

Dier bir rivayette Cengizin 9. ceddi Alangua adnda efsanevi bir kadndr. inliler Kuke-non blgesinde kadnlarn hakim olduu bir lkeden bahsederler. Burada da bir hkmdarn ad Alangua dr. Cengizin ecdadna ait rivayetlerde Alanguann ocuklarndan Budan-ardan bahsedilmektedir. Budun-cur, milletin hizmetinde olan anlamna gelmektedir. Timurun mezar kitabesinde de Alangua adndan hrmetle bahsedilmektedir. Cengizin ecdadna ait efsanelerden birisi de Ergenekon destandr. Cengizin atas olarak bir kurt gsterilmitir. Kurt, Cengizin atas olan ahs bir maaraya karr. Ceddi olan ahs arada bir kahraman olarak kar. 1240 ylnda yazlm olan Moollarn gizli tarihi u szlerle balar:16 inggiz Kaann ceddi, Yksek Tanrnn taktiriyle yaratlm bir bozkurt idi. Ei beyaz bir maral idi. Denizi geerek geldiler. Onan nehrinin membanda Burkan Haldun da civarnda yerletiklerinde Batai Han adl bir oullar oldu. Bundan sonra eserde Batai Han neslinden gelenler bir saylarak, Temuinin babas Yesgey Baatura kadar 20 isim bildirilmitir. Batai Hann olu Tamaa, onun olu Morior Mergen, onun olu Aucan Baraul onun olu Karu, onun olu Borcigiday Mergen, onun olu Torokolin Bayan, onun olu Dobun Mergen, onun ei Alanguadan doan Budun ur Munggak, onun olu Kabai Bahadr, onun olu Menen Tudun, onun olu Kai Klk, onun olu Kaydu, onun olu Bayingon Tokin, onun olu Tumbinay Seen, onun olu Kabul Kaan, onun olu Bartan Bahadr, onun olu Yesgey Bahadr, onun olu Temuin. Temuinin Doumu ve ocukluu17 Yesgey Bahadrn byk olu Temuin, bir gn Cengiz Han diye anlacak olan bu byk ahsiyet Pelliotun yeni grne gre 1167 ylnda Onon rmann kysnda Dln Boldag ad verilen yerde domutur. Temuinin doum tarihi iin ranl ratihiler 1155 yln vermektedir. Yuan hanedann tarihileri ise 1162 yln gstermektedirler. Pelliot ise 1340 tarihli in kaynaklar zerinde yapt almalar, Temuinin doum tarihini 1162 olarak kabul etmektedir. Cengiz Han 1227de ldnde ancak 60 yalarnda bulunuyordu. Temuinin babas Yesgey Bahadr, bir gn Onon nehri civarnda doanyla avlanrken oradan gemekte olan Merkitlerin Olkunot Kabilesinden bir kz alp gtrmekte olan Merkitli Yeke-ilednn elinden iki kardeinin yardm ile bir kz kard. Bu kzn ad ln-Uin idi. Yesgey Bahadr kard bu kz ile evlendi. Onon nehri civarnda bulunan Delin Boldag mevkiinde bulunduklar srada, Yesgey Bahadr Tatarlardan Temuin-ge, Kori Bukay esir alarak getirdii srada olu Temuin dnyaya geldi. Bu ocua Temuin-genin adndan dolay Temuin ismini verdi. Yesgey Bahadrn ln-Uinden Temuin, Hasar, Haiun, Temuge isminde drt olu, Temulin adnda bir kz olmutur. Temuin 9 yanda iken Hasar yedi, Hain be, Temuge , Temulin ise beikte idi.

437

Temuin dokuz yanda iken Yesgey Bahadr onun iin annesi lin-Uinin akrabalar olan Torgut kabilesine mensup Olhunoutlardan, kendi daylarndan kz istemek iin Temuini alarak yola km, yolda Unggirat kabilesinden DaySeene rastlayarak ona misafir olmutur.18 Temuini DaySeenin kz Brte-Uin ile nianlayarak geri dnmtr. Yesgey Bahadr yolda Tatarlara rastlayarak onlara misafir olmu, Tatarlar onu tanyarak, eskiden yapm olduu yamay hatrlayarak, gizlice onu ldrmeye karar vererek, ikisine zehir katarak zehirlediler. Yesgey Bahadr gn sonra evine geldiinde fenalat ve ld. Yesgey Bahadrn kabilesi Temuini ok kk ve gsz grdnden ona itaat etmeyerek ayrlmlardr. Temuinin annesinin btn srarlarn da kabul etmeyen kabileler onlardan ayrlarak bu aileyi yalnzla terk etmilerdir. Baba akrabalar tarafndan terk edilen Temuin kardelerini ve analarn yanna alarak o zaman Burhan Haldun ad verilen Onon rmann kaynandaki Kentey dalarnda kara ve su avcl ile yaamaya mecbur kalmlardr. Geimlerini avclkla salamlardr. Bu zor hayat artlar iinde Temuin ve kardeleri gz pek cengaverler olarak yetimilerdir. Bu arada Temuin dmanlar Tayciyutlara esir dm, esaretten glkle kurtulmutur. Temuin dokuz yanda iken nianlanm olan DaySeenin kz, nianls Brte-Uini almak iin kardeini yanna alarak, nianlsnn yanna gitmi, kayn babas DaySeen onlar sevinle karlayarak, Samurdan bir krk eyiz ile birlikte kz Brteyi Temuine vermitir. Temuin 1175 ylnda Kerayitlerin gl hkmdar, babasnn yakn arkada Turul Hann yanna giderek ballklarn bildirerek onun yardmn istemitir. Einin eyizi olan samur krk Turul Hana vermitir. Tuul Hann yardm ile dalm olan kabilesini birletirme szn almtr. Temuin on iki kiiden ibaret ailesiyle Kerulen nehrinin kaynandan ayrlp, Burgi sahilinde bulunduklar srada Merkitlerin basknna uramlar, bu basknda Temuinin kars Brte esir edilmitir. Temuin eini Turul Han ve Cacirat kabilesinin reisi Camukann yardm ile kurtarmtr. Camuka ile Temuin bir yl beraber hareket ettiler ancak Onon nehri zerinde Korkonak Cobor mevkiinde birbirlerinden ayrlarak birbirlerine dman oldular. nk her ikisi de Moollarn hkmdar olmak istiyordu. Temuini, Celayir, Kyat Baarin kabileleri destekledi. Mool aristoklar Altan, Kuar, See-beki Temuinin yannda yer aldlar. 1196 ylnda ant ierek onu Moollarn Han yaptlar. Temuin 1196 ylnda hanlk unvann alnca, Kerayitlerin hkmdar Turul Hana bir elilik heyeti gndererek, Moollarn yeni han olduunu bildirdi. Turul Handa onun han yaplmasn destekleyerek, hanln kabul etti. Temuin hanlnn ilk yllarnda drt byk rakibi ile mcadele ederek onlar devreden karmtr. Bunlar Temuinin kan kardei Anda olan Camuka babasnn yakn arkada Turul Han, Naymanlarn reisi Buyruk Han ve Merkitlerin reisi Togtoga Bekidir.

438

Camuka 1201 ylnda Argun nehri kysnda toplanan kurultayda kendisini Gur-han yani Moolistan imparatoru olarak ilan etmi, Temuin 1201 ylnda Camuka ile savaarak onu malup etmi, 1202 ylnda da Tatarlarla savamtr. Temuin ile Turulun aralarnn almasna bir kz isteme hadisesi sebep olmutur. Olu ui iin Turul Hann kz aur-bekiyi istemitir. Kendi kz Koin-bekiyi de Turulun olu Sengme vermek istemitir. Ancak bu istek Kerayitler tarafndan kabul edilmemitir. Aslnda Kerayit Han Turul Han kendi tabiinde olan, gelecekte kendisine rakip olabileceini dnmeden 1196da Temuini yok etmediine piman olmutu.19 Temuin 1203 yl yaznda Kerayitlerle zorlu bir mcadeleye girmi, Balcuna bataklnda zor gnler geirmiti.20 Temuin 1203 sonbaharnda Kerayitleri byk bir bozguna uratarak byk bir zafer kazanmtr. Turul Han ve olu Sengm kamlardr. Turul Han Nayman subaylarndan Karasbeciye esir dm onun tarafndan ldrlmtr. Sengm ise seyisi ile kam, Etsin-gl civarnda ekiyalk yapm, Uygurlar arasnda bilinmeyen bir nedenle ldrlmtr. 1203 ylnn sonlarnda Temuin Moolistann dousuna, Naymanlar ise batsna hakimdiler. Temuinin ezeli dmanlar olan Camuka, Merkit beyi Toktoga-beki, Oyratlarn reisi Kutula-beki Naymanlarun saflarnda toplanmlard. Temuin 1204 ilk baharnda bir kurultay toplad. Bu kurultayda baz komutanlar, bu mevsimde atlarn zayf olduunu, sonbaharda sefer yaplmasn istediler. Temuinin kardei Temuge ve amcas Dartay ve Noyanlar ise ani bir baskn yaplmasna bu basknn aknlndan faydalanmak iin hemen harekete gemenin doru olacan sylediler. Bu fikirleri doru bulan Temuin yapmakta olduu sre avna son vererek, ordusunu tefti ederek, orduyu binlik, yzlk, onluklara ayrd. Bunlarn balarna da binbalar, yzbalar, onbalar tayin etti. Temuin Naymanlarla savaa girmeden nce Mool ordusunun ve devlet tekilatnn zn tekil eden nizamnameleri neretti. Gndz ve gece nbetileri tayin etti. Gndz yetmi, gece seksen nbeti gn nbet tutacaklar, gnde bir nbet deitireceklerdi. Bu tedbirleri aldktan sonra Nayman seferine kt. 1204 ylnn yaz aynn banda Temuin tuunu aarak yrye geti. Cebe ile Kubilay nden yollad. Bunlar Kerulen boyunca ilerlediler. Nayman, Cacirat, Merkit ve Oyrat kuvvetlerine kar iddetli bir savaa girien Temuin kesin bir galibiyet elde etmitir. Ar bir ekilde yaralanan Taybuka lm, olu Kl rti civarna kamtr. Merkit beyi Toktoga beki de Klle birlikte kamtr. Camuka ise sava meydannda dostlarn terketmiti. Camuka ekiyalk yapmaya balayan arkadalarnn arasna katlarak maceraperest bir hayat srerken kendi adamlar tarafndan Temuine teslim edilmitir. Kan kardei olan Camuka prenslere yapld gibi kan yere dklmeden ldrlmtr. 1205 yl baharnda Temuin tekrar harekete geerek elinden kap kurtulmu olan Toktogabekiyi takip etti. Yaplan mcadelede Toktogaya bir ok isabet ederek ld. Sava srasnda bir ok Merkitli ve Naymanl ld. Nayman ve Merkitlere kar yrtlen savalarda Naymanlarn saflarnda yer alm olan Camuka btn milletini kaybetmitir.

439

Temuinin Cengiz Adn Almas ve Kaan Seilmesi21 Temuin, Kerayit, Nayman ve Merkitleri aradan kardktan sonra 1206 ylnn ilkbaharnda Onon rmann kaynaklarnda kendisine balanm olan btn kabileleri bir araya getirerek byk bir kurultay toplad. Temuin 1196 ylnda han olarak seilmiti. Onun byk han olarak seilmesi ancak 1206 kurultay ile mmkn olmutur. Moolistann bat tarafnn ele geirilmesi Naymanlarn malup edilmesi ile tamamlanmtr. Mool ve Trk kabilelerinin tamam tarafndan ve gizli tarihin Kaan nvann verdii22 Byk han yaplan Temuin Cengiz adn ald. inlilere gre Temuin bu nvan daha ocuk yata iken alm, baz yazarlara gre 1196da han olmas ile bu nvan kullanmtr. Bazlar ise Kerayit zaferinden sonra Cengiz nvann kullanmtr. 1206 Pars ylnda btn boylarn birlemesi ve Onon nehrinin kaynanda toplanan kurultay da byk hanln belirtisi olarak dokuz tu dikilmitir. inliler Temuine ingiz Kaan nvann vermilerdir. Pelliot engiz kelimesinin Trke Tengiz veya Dengiz olduunu dnmektedir. G. Nemeth Cengiz isminin Tengiz kelimesinden ktn, deniz ve gl anlamna geldiini sylemektedir. Vladimirstov Cengizin amanlar tarafndan saylan bir k ruhunun ad olduunu dnmektedir. Kaan kelimesi Moolca metinlerde Kahan ve Kaan olarak geer. Pelliot Cengiz Hann kaan unvann hi kullanmadn, gerek unvannn ingiz-Kan eklinde olmas gerektiini sylemektedir. Temuin hkmdar olunca ona verilen Cengiz unvannn Moolca ekli inggistir. Moolcadan Trkeye geen szlerin sonundaki s sesi z ye dnmtr. Bataki c harfi de Moolca da olarak yazlmtr. Trk lehelerinde bu ad inggiz, nngz, ingiz, Cengiz olarak sylenmi ve yazlmtr. Temuinin bu nvan ne zaman ald hakknda tartmalar bulunmaktadr. Bazlar 1203 Kerayit zaferinden bazlar da 1206 Nayman seferinden sonra 1206 kurultaynda alm olduunu iddia etmektedirler. Hemen hemen btn kaynaklar Cengiz Hann 1206 ylnda btn Moolistan yksek hakimiyeti altnda birletirdikten sonra ilk devlet meclisini yani kurultayn topladn, messeselerinin temelini burada att meselesinde mttefiklerdir. Mool topluluu Cengiz Handan nce tekilatszd.1206 kurultaynda devletin ordu ve itimai tekilat yapld. Bunlarn en nemlisi Cengiz Han yasas ad ile yasaklarn konulmasdr. Moollarn sosyal tekilatlar, devlet ve memleket ynetiminin esaslar 1206 kurultaynda belirlenmitir.23 Cengiz Hann Fetihleri Cengiz, hakan olduktan sonra en nemli ii ini fethetmesidir. Cengiz Han byk bir cihan imparatorluu kurmak iin in ve Tangut lkesini almak, Orta Asyay ele geirmek istemitir. Cengiz Han zamannda bugnk in sahasnda devlet vard. Kansu civarnda Tangutlar, kuzeyde Chin veya Kin krall ve gneyde Sung mparatorluu bulunuyordu.24

440

Tangutlar Kansu blgesinde yaayan Tibet rkndan Budist dininden olan Tangutlarla olan mcadele Moollarn yerleik ve medeni bir millete kar yaptklar ilk sefer olmutur.25 1209 ylnda yaplan bu seferle Cengiz Han, ordusunu denemi, eski hadiselerin hesabn sormu, pek yolunu kontrol altna alarak Tangutlar tabiyet altna alnmtr. Cengiz Han Tangutlar malup ettikten sonra Chin veya Kin mparatorluu denilen Crcet Krall zerine 1211 ylnda btn oullarnda yanna alarak in seferine kmtr.26 1211 seferi Cengiz Han tarafndan metotlu bir ekilde ynetilmi in sistemli bir ekilde yaklp yklmasna ramen mstehkem mevkiler ele geirilememitir. 1213 ylnda Mool ordusu kola ayrlarak ini istila etmitir. Birinci ordu Cengiz Hann kk olu Tuluy, merkez ordusunun banda olarak Hopei ovasn batan baa geerek Ho-kienfuyu alm, daha sonra ang-tongga girerek Tsi-nan zaptetmitir. Cengiz Hann kardei Kasar ile kk kardei Temuge ot igin komutasndaki nc ordu Peili krfezine kadar uzanarak ini yakp ykmtr. 1214 ylnda Cengiz Hann ordusu Pekin nnde birleerek ehri muhasara etmilerdir. mtsizlie den Pekin valisi intihar etmi, bylece Pekin Moollarn eline gemitir. Moollar ehri igal ederek, insanlar katletmiler, ehri yakp ykmlardr. Cengiz Han kendisine itaat edenlere kar son derece adil davranarak onlar mkafatlandrm, dostlarna kar sadk ve merhametli olmu, kendisine itaat etmeyen kar gelenlere ise acmasz davranmtr. Bu katliamlarla kendisine kar kanlara ders vermek istemitir. 1215de sava yoluna koyan Cengiz Han ordularnn byk bir ksmn inden ekerek Trkistann fethine girimitir. Batya dnmeden nce Cengiz Han indeki harekat ynetmesi iin byk komutanlarndan Mukaliyi grevlendirmi, yedi yl boyunca baarl savalar sonunda Kin kralln Honana hapsetmeyi baarmtr. Bu arada Cengiz Han baz diplomatik temaslarda bulunmu, 1215de Pekini aldktan sonra Harzemahn elisini kabul etmi, slam halifesiyle de temas kurmutur. Cengiz Han kuzey in seferinde Chin imparatorluunu yok edemedi. nk bu i iin lkenin ierilerine girmek gerekiyordu. Bunun iin de daha ok kuvvetlere ihtiya vard. Bu i iin, henz teekkl halinde bulunan ordularn ezdirmek istemedi. Esas maksad ini itaat altna almakt. Cengiz Han bu seferinde Sar rmak bklmnn kuzeyini tamamen ele geirdi. Bu seferde Trkistan seferinde kullanmak zere ordusunun tehizatn ve eksiklerini tamamlad. Askeri nakliyat iin pek ok deve getirdi. inden teknik eleman, uzman, sanatkarlar getirilerek binalarn yaplmasna baladlar. Bu zaman iinde, Bat Trkistana yapaca seferin hazrlklarn yaptrarak araziyi tanmaya almtr. Cengizin baarlarndan birisi de seferlerinde harita kullanm olmasdr. Harita ileriyle olu ui megul olmutur. Karahtay Devletinin Fethi Cengiz Han 1218 ylnda Cebe Noyan komutasnda 20.000 kiilik bir kuvveti Karahtaylar zerine yollamtr. O srada Naymanlarn son hkmdar Taybukann olu Kl eski mttefikleri Merkit kalntlaryla Dou Trkistana gitmi, Karahtay Gurhan kendisini Karabalgasana kabul etmi,

441

ona itimat ederek 1208de kzyla evlendirmitir. Kl kaynbabasnn zayflndan ve yallndan faydalanarak bir an nce tahta gemek iin faaliyete balamtr. Karahtaylarn eski tabileri olan Harzemah Muhammed ile anlaarak Gurhan devirmek, topraklarn paylamak istemitir. Harzemlilerin hcumlarna Karahtayllar kar koymulardr. Harzemahlar 1210da Semerkant igal ettiler. Bu arada Kl kaynbabasna kar isyan ederek, hazinesini yamalayarak, Balasagon zerine yrmtr. Kl Balasagon yaknlarnda malup olmu, ancak bir mddet sonra Gurhan eleku gafil avlanarak 1211 ylnda esir edilmitir. Kl kaynbabasna iyi davranarak onun ad altnda kendisi hkmetmeye balamtr. Kln Karahtay zerindeki hakimiyeti 1211 ylndan 1218 ylna kadar devam etmitir. Nasturi bir Hristiyan olan Kl, blgede zalimce bir dini bask uygulayarak Mslmanlar ldrtm, onlar Hristiyan olmaya zorlamtr. Bu olaylara Hoten imam itiraz edince, onu medresenin kapsnda haa gerdirerek ldrtmtr. Bu vahetlerden sonra blgeye gelecek olan Moollar kurtarc olarak karlanmtr. Cengiz Han 1218de Cebe Noyan komutasnda 20.000 kiilik bir kuvveti Kln zerine yollad. Mool komutan Kln dini basksndan faydalanarak Karahtay lkesini herhangi bir direni olmadan teslim ald. Bilhassa Mslmanlarn yardm byk oldu. Balasagon direnmeden teslim oldu. Cengiz Han daha sonra camileri tamir ettirmi, ibadete izin vermi, hatta onlar ibadete zorlamtr. Cengiz Han Mslmanlara Madem dininiz namaz klmay emrediyor, klmanz lazm diyerek Mslmanlara zorla namaz kldrtmtr. Karahtay Devletini yklmasyla li, Issk gl, Talas ve btn Dou Trkistan Mool mparatorluuna balanmtr. Mool Harzemah Mnasebetleri27 Aral glne dklen Amu derya (Ceyhun) nehrinin her iki yakasna Harzem lkesi ad verilir. Bu blge Orta Asyann ekonomik, kltrel ve siyasi hayatna etki etmitir. Harzemahlar slalesinin kurucusu bir Trk olan Anu Tegindir. Bunun hangi Trk slalesine mensup olduuna dair aydnlatc bilgi yoktur. 1172-1200 yllar arasnda Harzem hkmdar Teki sultan nvann kullanarak blgeye hakim olmu, 1200de lm zerine Alaeddin Muhammed (1200-1220) i bana gemitir. Cengiz Han 1215de inde kazand zaferle Mool kabilelerini birletirmi, inin zenginliklerine sahip olmutu. Harzemah Muhammed, Cengiz Hann ini fethettii haberini alnca, Czcaniye gre bu haberin doruluunu renmek, Moollarn kuvveti hakknda bilgi almak iin Cengiz Hana bir elilik heyeti yollamtr. Gnderilen heyetin banda Bahaeddin Razi bulunuyordu. Harzem heyeti Cengiz Hann yanna geldiinde Pekin alnmt. llerin kemikleri da gibi ylm, topraa insan ya bulamt. Cesetlerin rmesi dolaysyla kan hastalktan Bahaeddin Razinin arkadalarndan bazlar ld. Cengiz Han, elileri iyi kabul ederek, kendisinin dou hkmdar olduunu, Harzemah sultann da batnn hkmdar saydn aralarnda dostluk ve sulh olmasn, tccarlarn bir lkeden dierine serbest olarak seyahat etmelerini istediini bildirdi. Bu srada in ile Moolistan arasndaki ticaret Uygurlarn ve Mslmanlarn elindeydi.

442

Harzemahn bu elilik heyetine karlk olarak Cengiz Handa bir elilik heyeti ve ticaret kervan yollad. Neseviye gre bu heyetin banda Harzemli Mahmut Yalava, Buharal Ali Hoca, Otrarl Yusuf Kenka bulunuyordu. Sultana gnderilen hediyeler arasnda kymetli madenler, kumalar vard. 1218 baharnda Harzemah Muhammed bu elilik heyetini kabul etti. Eliler ona, Cengiz Hann zaferlerini duyduunu, kendisiyle bir antlama yapmak istediini onu oullaryla ayn tutmay teklif ettiini sylediler. Ertesi gece Harzemah sultan elilerden Harzemli Mahmud Yalava gizlice kabul ederek, Mahmud dan kendisinin Harzemli olduunu, vatannn menfaatlerine uygun olarak hareket etmesini, Cengiz Han hakknda doru bilgi vermesini, Cengizin saraynda casus olmasn, bunun iin kendisini mkafatlandracan syledi. Sultann fkesinden korkan Mahmud Yalava onun bu isteklerini kabul ederek, Harzem ordusunun Mool ordusundan gl olduunu syledi. Harzemah Muhammed bundan memnun olarak Cengiz Han ile antlamaya karar verdi. Cengiz Hanla Harzemahlar arasndaki mcadele Harzemliler yznden oldu. Cengiz Han Harzemahlar ile drst, adil, ticari ve siyasi ilikiler kurmay denemitir. Harzemah Alaeddin Muhammed, ini fethederek cihan fatihi olmak istiyordu. Fakat bu hususta ilk adm Cengiz Han atmt. Harzemah Sultan Cengizin hareketlerini dikkatle takip ediyordu. Bunun iin Cengiz Hana iki defa eli gndermiti. Cengiz Han bu elilik heyetine karlk ok zengin bir ticaret kervan gndermiti. Ancak bu kervanlar yama edildi. Harzemahlarla savan sebebi de bu kervanlarn yamas olmutur. Cengiz Hann ykselii Harzemahlar yakndan ilgilendirmiti. Harzemah elilerini Cengiz Han Pekinde kabul etmiti. Grme srasnda Dnyann imar ticaretle olur, onun iin aramzdaki ticari mnasebetleri gelitirelim demiti. Cengiz Handa Alaeddin Muhammede eliler gndererek karlk vermitir. Otrar Hadisesi Otrar facias 1218 ylnda meydana gelmitir. Harzem lkesine giden elilik heyeti, geri dnerek Cengiz Hana bilgi vermiler, Cengiz Han Harzemahlarla yaplan antlamadan memnun kalmt. Yaplan antlama gereince batya bir ticaret kervan sevk edilmitir. Nesevi kervann banda bulunan tccarlarn adlarnn mer Hoca Otrari, Hammal Meragi, Fahreddin Dizeki Buhari ve Emineddin Herevi olduunu yazmaktadr. Czcani kervanda altn, gm, in ipekleri, kunduz ve samur krkleri ile ykl 500 deve, hepsi Mslman 450 kii bulunuyordu. Kervan Otrarda durdurulmu, mallar yamalanm ve kervanda bulunanlar Kadir Han adyla tannan28 Harzem valisi nalck tarafndan ldrlmtr. Kervanda bulunan mallar Buhara ve Semerkant tccarlarna satlarak elde edilen gelir sultana gnderilmitir. Cveyni kervanda bir devecinin kaarak, bu haberi Cengiz Hana bildirdiini yazmaktadr. Cengiz Han bu haber zerine itidalini ve nefsine hakimiyetini kaybetmeyerek, babas daha nce Harzemah Tekiin hizmetinde bulunan bn Kefre Buray iki Mool ile birlikte Harzemaha

443

gndererek olay protesto edip, nalckn teslimini istemitir. Harzemah bu istei reddederek eliyi ldrtp arkadalarnn sakallarn tra ettirerek Cengiz Hana yollad. Bu hareket Cengiz Han tarafndan Harzemah lkesinin istilasna sebep tekil etti. Bu hadiseler Harzem devletine kar bir seferin yaplmasn zaruret haline getirmitir. slam kaynaklarna gre, Cengiz Hann bu seferi 600.000 veya 700.000 kii ile yapt sylenmektedir. Bu rakamlar ok mbalaaldr. Herhalde Moollar bu seferde ok sayda kuvvet kullanm olmaldr. 1211 seferinde olduu gibi bu seferinde de Cengiz Han drt olu ile birlikte sefere kmtr. Cengiz Hann harp hazrlklar, Harzemah ordusunun ok kuvvetli olduuna Cengizin inanm olduunu gstermektedir. Mslman mavirlerin bilgilerine dayanarak Harzemahlar hakknda gerekli istihbarat yapm, 1219 yl sonbaharnda Cengiz Han Balka glnn gneydousunda bulunan Kayalia gelmi, orada Karluk hkmdar Arslan Han kendisine katlmtr. Uygur hkmdar dikut Barukta Cengiz ordusunun saflarnda yer almtr. Harzemah Muhammed Cengiz Han gelmeden nce askeri bir ura toplad. Baz komutanlar ordunun Seyhun sahilinde toplanmasn Moollar burada karlamay, uzun yry yaparak buraya gelmi olan Mool askerlerinin toplanmasna frsat vermeden savamay teklif ettiler. Bazlar ise Moollarn Maverannehire girmesine engel olamyorsak, lke iinde Mool ordusunu tahrip etmeyi teklif ettiler. Bazlar da Maverannehiri kendi halinde brakp Ceyhun geitlerinde Mool ordusunu karlamak istediler. Harzemah Muhammed ordusunu Siniderya ile Maverrannehirin mstahkem mevkilerine datarak Mool ordusunu karlamaya karar verdiler. Bylece say stnlne ramen kuvvetlerini datmas zerine her noktada sayca azaldlar. Harzemah Muhammed birinci gre gre, dman karlam olsayd, Cengizin ordusunu yenebilirdi. Harzemah, Cengizin merkezi ordusunu paralayarak yenmeyi dnmt. Ancak Cengizin komutanlar deitirilebilirdi. Halbuki Harzem komutanlar mstakildi. Sultan komutanlarn elindeydi. Ayrca Sultan annesi ile de ihtilaflyd. Cengiz Han Otrara geldiinde Harzemahn sava plann renerek ehirlerin arasna girecek ekilde ordusunu dzenleyerek, Harzem ehirlerinin birbirlerine yardm etmesini nledi. Ordusunu gruplara ayrd. Buna gre oullar aatay ve gedey, Otrar nlerinde kalarak ehri alacaklar. ui ise Siniderya boylarna ilerleyerek Snak ve Cendi alacak, Cengiz Han kk olu Tuluy ile birlikte Buharaya yryecekti. Bylece Harzemah ordusunun birbirleriyle temas nlenecekti. aatay ve gedeyin komutasndaki ordu Otrar kuattlar. Kuatma uzun srd. Be aylk bir muhasaradan sonra Hacip Karaca teslim olmaya karar vererek, askerleriyle birlikte ehirden ktlar. aatay ve gedey kendi sultanlarna ihanet etmesi yznden ona itimat etmeyerek ldrdler. Otrar halk da ehirden kovuldu. Daha sonra ehir yama edildi. Kaleyi savunan askerlerin hepsi idam edildi. Cengiz Han ve ordusu 1220 ubatnda Buhara nlerine geldi.29 Buhara ehri surlarla tahkim edilmiti. ehirde 20-30 bin kiilik bir Harzem birlii vard. ehir Moollar tarafndan kuatld. ehir

444

bnl Esire gre 10 ubat 1220de, Czcaniye gre 16 ubatta teslim oldu. ehir halk Sultann ordusu iin hazrlanan erzak teslime, hendei doldurmaya mecbur tutuldular. Zengin tccarlara satlm olan Otrar katliamndaki mallar teslime zorladlar. ehir tamamen boaltldktan sonra yama edildi. Emre uymayp ehirde kalanlar ldrld. Cengiz Han Buharay ele geirdikten sonra Semerkant zerine yrd.30 Nesevinin bildirdiine gre ehirde 40.000 asker vard. ehrin valisi Terken Hatunun kardei Tugay Hand. Cengiz Han Semerkant zerine geldiinde Otrar kuatmasnda bulunan aatay ve gedeyde babalarnn kuvvetlerine katldlar. Cengiz Han savatan nceki iki gn askerin dinlenmesine izin verdi. Daha sonra ehrin etrafn dolaarak surlar, kale kaplarn, kuleleri ve siperleri inceledi. Moollar kuatma srasnda, mdafileri aldatmak iin esirleri kullanarak, onlara Mool elbisesi giydirilerek on kiiye bir sancak verdiler. ehir halk Moollarn ok byk bir ordu olduunu zannederek korktular. Bu Moollarn ok sk olarak kullandklar bir sava hilesiydi. Bir ehri almak iin Moollar civardan kl tehdidi ile erkekleri toplayarak savaa mecbur edip, bunlar hendeklere srerek, hendeklerin ve ukurlarn doldurulmasn salayarak, ehirlerin kolayca ele geirilmesini gerekletiriyorlard. Semerkant ehri drt gn kuatld. ehir halk byk kayplara uraynca ehri teslim etmeye karar verdiler. Baz komutanlar savamak istiyorlard. Byk bir ksm ise teslim olmaktan baka areleri olmadn syleyerek grlerinde srar ettiler. Bu tartma sabaha kadar devam etti. Yaplan etin tartmalardan sonra mdafiler ehri Cengiz Hana teslim etmeye karar verdiler. ehrin kadsndan, eyhlislamndan ve alimlerinden oluan bir heyeti Cengiz Hana yolladlar. Cengiz Han gelen elileri iyi karlad. Kuatmann beinci gn ehir halk Semerkant Moollara teslim ettiler. ehirde bulunan halk dar karlarak yama edildi. ui komutasnda gnderilen orduda 20 Nisan 1220de Cent nlerine geldi.31 Halk ehir kaplarn kapad halde savamad. Moollar surlara merdivenle karak, dokuz gn boyunca ehri yamaladlar. ui yl sonuna kadar Seyhunun aa kesimlerinde savunma tertibat alarak kaldlar. Moollar Benakent ve Hocenti zaptettiler.32 Harzemin eski bakenti olan, imdiki Hiyvenin yaknndaki Gurgan, Cengiz Hann iki olu ui ve aatay tarafndan kuatlm, kuatmann uzun srmesi ve komutanlar arasndaki anlamazlk sebebiyle gedeyin komutas altnda 1221 Nisannda ele geirilmitir. Harzemah Muhammedin Ka ve lm Harzemah Muhammed, Moollarn Ceyhunu gemelerine engel olmak istedi. Semerkant muhasarasnda mdafilere iki defa yardmc birlik gnderdi. Fakat bunlar ehre ulaamad. Cengiz Han, Sebtey Bahadr ve Tokuar komutasnda 30.000 kiilik bir kuvvete Harzemah takip etmek ve

445

onu

yakalamak

grevini

verdi.

Bunlar

barsever

halk

hrpalamayacak,

ehirleri

yama

etmeyeceklerdi. Sultan Irak valisi olan olu Rukneddinin vezirinin fikri gereince Iraka ekilip bir ordu meydana getirerek mcadeleye devam etme kararndayd. Dier olu Celaleddin babasnn bu kararna muhalif olarak ordunun ynetiminin kendisine verilmesini istedi. Cebe ve Sebtey komutasndaki Mool ordusu gelmeden, Harzemah Ceyhun sahilini terk ederek 18 Nisan 1220 ylnda Niabura geldi. Harzemah Niaburda kalmayarak Rey yolu ile Kazvine kat. Bistamda saray vezirlerinden Emir Taceddin Bistamiye iki sandk mcevher vererek Ardahana gnderilmesini istedi. Hazine Moollar tarafndan ele geirilerek Cengiz Hana gnderildi. Cebe ve Sebtey Cengiz Handan aldklar emirle yolda durmayp, yama yapmayarak, kimseyi ldrmeden, Sultan yakalamak istediler. Harzemah Niaburda izini kaybettirmeyi baarmtr. Cebe ve Sebtey Noyanlarn kuvvetleri birbirinden ayrlarak Sultan aradlar. Her iki birlik Reyde birletiler. Rey halk kendi isteiyle Moollara teslim oldu. Reyde Sultann Hamedana gittiini renince oraya doru harekete getiler. Hamedan civarnda yaplan savata Harzemah Sultan kaarak izini kaybettirdi. Gurgan ehrinden gn uzaklkta Gurgan nehrinin denize dkld Abaskun ehrine yakn olan Hazar denizindeki bir adaya snd. Burada akcier iltihabndan 1221 ylnn aralk aynda ld. Nesevi, Sultann vefatnda bir kefen alacak kadar parasnn olmadn ok sknt ektiini bildirmektedir. Harzemahtan sonra olu Celaleddin Moollara kar mcadeleye devam edecektir. Alaeddin Muhammed lmnden az nce yannda bulunan oullar Celaleddin, Ak-ah ve Uzla-ah ararak, kendisinin intikamn alacak ve sarslan devlet dzenini yeniden kurabilecek kiinin Celaleddin olacan syleyerek, klcn Celaleddinin beline takmtr. Celaleddin Harzemahn Moollarla Mcadelesi Harzemah Muhammedden sonra sultan olan Celaleddin ve kardeleri, babalarn defnettikten sonra 70 svari ile Manklaa geldiler. Oradan baehre geerek Celaleddinin sultanln akladlar. Uzla ahn baz komutanlar bu durumu kabul etmediler. Bunlar arasnda Belh ve Yenikent valisi Tuci Pehlivan, Celaleddine suikast yapmak istedi, ancak vaktinde haber alnarak suikast nlendi.33 Uzla ah ve Ak ah Harzemi terk ettiler. ehzadelerin katn renen Cengiz Han ehzadeleri yakalatarak esir etti. Cveyni, ehzadelerin esir ediliinden iki gn sonra ldrldn bildirmektedir. Niaburda bir mddet kalan Celaleddin Neseviye gre 6 ubat 1221de bu ehri terk ederek Zusan ehrine giderek ordu toplamak istedi fakat baarl olamad. Cengiz Han 1221de Ceyhunu geerek Belhi igal etti. Celaleddin, Urlular ile Trkler arasndaki mcadele sebebiyle ordusunda tam bir birlik salayamad. Celaleddin Eminl Mlkn daveti zerine Gazneye gitti. Yannda 30.000 kiilik bir kuvvet vard. Eminl Mlk 50.000, Seyfeddin Arakta 40.000 kiiyle ona katldlar.

446

Celaleddin eitli unsurlardan kurulu bir ordu meydana getirerek, Kabilin kuzeyinde Pervanda iki gn sren bir muharebe yapt. Mool komutan iki-kutuku Noyan byk bir malubiyete uratt. Bu galibiyet zerine Moollarn eline gemi olan ehirler isyan ederek Mool valileri ldrdler. Savatan sonra ordu komutanlar ganimeti blme yznden kavga ettiler. Celaleddin bu kavgalar bastramad, onlara hakim olamad. Ganimetlerin paylalmas srasnda, Emir Melik, Seyfeddine kam ile vurdu. Celaleddin bu hareketi cezalandramad. Seyfeddin adamlarn alarak ayrld. Pervan muharebesinden sonra Celaleddinin ordusu dald. Yannda Eminl Mlk ve Trkler kaldlar. Pervan muharebesinin intikamn almak isteyen Cengiz Han Celaleddini yakalamak iin Gazneye yrd. Bu srada Celaleddin Gazneyi terk etmiti. Cengiz Han hibir direnme grmeden Gazneyi ele geirdi. Pervan muharebesinden sonra komutanlar tarafndan terk edilen Celaleddin Hindistana gitmek iin hazrlklara giriti.34 Gazne malubiyetinden sonra Sind nehrine kadar ekilen Harzem Sultan 24 Kasm 1221de yaplan muharebede Mool ordusunun merkezini datmay baard. Cengiz Han kamaya hazrlanrken o zamana kadar beklemekte olan Cengiz Hann Hassa ordusu muharebenin sonucunu belli etti. Cengiz Han Celaleddini sa olarak ele geirmek istediinden onun bulunduu yere ok atmakta gevek davrandlar. Celaleddinin yedi yandaki olu esir edilerek ldrld. Annesini, karsn ve dier kadnlar Moollarn eline esir dmesin diye suya attrd. Kadnlarn hepsi ld. Mool emberinin daraldn gren Celaleddin atn nehre srerek kar kyya geti. Askerlerinden 4.000 kii onunla birlikte kar sahile vard. Akntya kaplm 3.000 svari gn sonra ona yetitiler. Celaleddinin cesaretini ve kahramanlklarn gren Cengiz Han Bir babann ite byle bir olu olmaldr demitir. Cengiz Han Celaleddinin arkasndan Sind nehrini gemeye lzum grmeyerek geri dnmtr. Celaleddin 1224 ylnda Hindistandan rana gelerek kardei Gyaseddin Pir ahla mcadele ederek Cengiz Hann lmnden sonra da Cengiz Hann olu gedey zamannda Moollarla mcadele iin teebbste bulunacaktr. 1231 ylnda Mool takibinden kaarken Meyyafarkyn civarnda, Ahlatta ldrlen kardeinin intikamn almak iin bir Krt tarafndan ldrlmtr. Cengiz Han 1223 ilk baharnda Kulan-ba bozkrnda oullaryla bir kurultay yapt.35 10 Mart 1223de Cengiz Han bir av esnasnda attan dt. 1223 yazn lti civarnda geirerek, 1225 yl ilk baharnda Moolistana dnd. Cengiz Hann oullarnn hepsi babalaryla birlikte dndler. Sadece ui batda kald. mparatorluun merkezi dnda bir devlet kurmaya alt ortaya knca Cengiz Han ile uinin aras ald. Reidddin baba ile oul arasndaki anlamazlktan bahsetmektedir. ui 1227 ylnn ubat aynda lmtr. Cengiz Han onun lm haberini aldnda Tangut lkesinde bulunuyordu. Reidddine gre oraya 1225 baharnda, in tarihlerine gre 1226 baharnda gitmitir. 1227 ilkbaharnda Tangut bakenti kuatlm, kuatma devam ederken 18 Austos 1227 ylnda lmtr. ldnde 70 yandayd. Cengiz Hann cesedi Moolistana getirilerek Onon ve Kerulen nehirlerinin kaynaklar civarnda bulunan kutsal Burhan-Haldun dalarnda gizli bir yere gmld. Gmld yer Mool geleneine gre gizli tutuldu.

447

Cengiz Hann ahsiyeti Cengiz Hann ahsiyeti ile ilgili en geni bilgiyi Czcani vermektedir. Czcaninin bildirdiine gre onun uzun boylu, geni alnl, salam bnyeli, kedi gzlerine benzer gzleri olan bir ahst. Cengiz Han kendisine ok gvenen, zor durumlarda hakimiyetini salamak iin her trl nlemleri alan, toplu katliamlardan bile kanmayan ayaklanan yerlere kar acmasz olan bir kiiydi. Cengiz Han dengeli bir zekaya, akl selime sahipti. Sertliine ramen dostlarna kar son derece cmert ve mfikti. Hainlere kar ok sert davranm, kt duruma dm efendilerine ihanet edenleri lmle cezalandrmtr. Dman olmu hkmdarlara sonuna kadar bal ve sadk kalm kiileri kendi hizmetine alarak mkafatlandrmtr. Himayesine ald yoksullar sonuna kadar korumu, btn hayat boyunca onlar takip etmitir. Ordusunda sk bir disiplin uygulam yasaklarna uymayanlar iddetle cezalandrmtr. Orduda yalanclk, hrszlk hayal edilmeyecek duruma gelmitir. Cengiz Han sadece Mool diliyle konumutur. Cengiz Hann lmnden sonra onun kurmu olduu tekilat sayesinde devlet 40 yl yaam, imparatorluun blnmesinden sonra ortaya kan devletlerde de Cengiz Han ailesinin hakimiyeti birka nesil devam etmitir. Cengiz Handan Sonra Moollar Cengiz Han hayatta iken milli geleneklere uyularak oullarna ve yaknlarna baz topraklar verilmiti. Selenga ve Yenisey arasndaki lke ile Yenisey havzasn zapteden uiye verildi. ui Cengiz Handan 6 ay nce ld. Onun lmnden sonra Batu babasnn topraklarna sahip oldu. Bilge ve yumuak bir hkmdar olmas dolaysyla ona Sayn Han nvan verilmitir.36 Cengiz Hann ikinci olu aatay yasann uygulanmasyla grevliydi. aataya eski Karahtay mparatorluu, douda Uygur lkesinden, batda Buhara ve Semerkanta kadar uzanan Bozkrlar, li, Issk Gl, u ve Talas havzalar, Maverannehir blgeleri verilmiti. Cengizin nc olu gedey, Balkan kuzey ve dousundaki Tarbagatay, Kara rti ve Uranga blgelerine sahip olmutu. Cengizin en kk olu Tuluy, Mool geleneine gre ailenin koruyucusu Otigin sfatyla babadan kalan ilk topraklarn mirass olarak, Tula, Yukar Onon, Yukar Kerulen arasndaki topraklar ele geirdi. Tuluy gz pek ve iyi bir askerdi. Byk fikirleri, davranlar olmam, kendisini ikiye vererek 1232de lmtr. Cengiz Hann olu gedey babasnn salnda halef seilmiti. gedey Cengizin oullar arasnda en zeki olanyd. 1229 ylnda han ilan edildi. gedey zamannda askeri harekatlar devam

448

etmi, bunun yannda en nemli zellik Cengiz Hann kurmu olduu imparatorluun tekilatlanmas ve huzurun salanmas iin tedbirlerin alnm olmasdr. Karakurum ehri devlete merkez olmutur. gedey Kaan zamannda Kin krall yklm Bat ran fethedilmitir.37 1231 ylnda Dicle kprs yannda Celaleddin Harzemah, Mool kuvvetlerine malup oldu. Diyarbekir, Erbil Moollar tarafndan yama edildi. 1236da Gence tahrip edilerek, Grcistan ve Tiflis ele geirildi. gedey Kaan dneminde Moollar kuzey inin, rann ve Gney Rusyann fethini tamamlamlardr. gedey Kaan zamannda maliye ve posta ileri tekilatlanmtr.38 gedey Kaan ald tedbirlerle lkede skunet salanm, halk vergilerden kurtarlmtr. gedey Kaan 11 Aralk 1241de lmtr. lmne ar derecede ikiye olan dknl sebep olmutur.39 gedey Kaann hanm Tregene, aatayn ve hanedan yelerinin yardmyla saltanat naibi yapld. 1242 ylndan 1246 ylna kadar iktidarda kalmtr. Tregene Hatun kendi olu Gyk kaan ilan etmek iin uramtr. 1246 ilk baharnda Orhun nehrinin kaynanda Kk-nor glnn yannda byk bir kurultay topland. Kurultaya Tuluyun iki olu, anneleri, aatay ailesi ve Batunun kardeleri katldlar. Kurultaya katlanlar 2.000 beyaz adra yerletirildiler. Eyalet valileri, tabi krallar, Rus byk dk Yaroslav, Ermeni kral I. Hatumun kardei Sempad, Seluklu Sultan IV. Klarslan, Kirman, Fars, Musul Atabeklerinin elileri, Badat halifesinin temsilcisi kurultaya katldlar. 1246 kurultaynda Gyk byk han olarak seildi. 1248 ylna kadar iktidarda kald. Gyk babas gibi alak gnll ve alicenap bir karaktere sahip olmamakla beraber, babas gibi kadn ve ikiye dknd. Yeni han idareye bartrc bir havayla balad. Cengiz ve gedey zamannda kartlan kanunlar tastik edildi. Gykn saltanat yllarnda slamn ve islami ilimlerin gelimesine engel tekil etmitir. Gyk 1248 nisannda 45 yandayken lmtr. Bu lm Avrupay byk bir tehlikeden kurtarmtr. Gykn lmnden sonra devlet ilerini Oul Kaym yrtmtr. 1250 ylnda Issk Gl yaknnda Alakmak mevkiinde byk bir kurultay toplanmtr. Bu kurultay da Mongka byk han seilmitir. Ancak Cengiz oullar bu kurultayn kutsal yerlerde toplanmadn bahane ederek bunun tasdik edilmesini reddettiler. Bir yl sonra Batu kardei Berkeyi, Kerulen nehri zerinde KdegeAralda kurultay toplamakla grevlendirdi. Berke, gedey ailesinin ve aatay ulusunun muhalefetine ramen 1 Temmuz 1251de Mongkayi byk han olarak ilan etti. Bylece kaanlk gedey ailesinden Tuluy ailesine gemi oldu. Mongka Kaan 1251 ylndan 1259 ylna kadar iktidarda kald. gedeyin lmnden sonra durmu olan Mool askeri faaliyeti Mongka Kaan ile tekrar balad. 1253 ylnda Onon nehrinin kaynanda toplanan kurultayda Mongka Kaan, kk kardei Hlagy Badat halifesini, Mezopotamyay hakimiyet altna almak, ran ve Suriyeyi fethetmek ile grevlendirdi. Kendisi de dier kardei Kubilay yanna alarak Gney inde bulunan Song mparatorluunun zerine yrd. ine gnderilen Kubilay in medeniyetinin tesirinde kaldndan inin fethine drt elle sarlmtr. 1258 eyll aynda toplanan kurultay da Mongka, Song mparatorluuna kar

449

yrtlen savan ynetimini zerine ald. 11 Austos 1259 ylnda in seferi srasnda koleradan ld. Mongka tahta ktnda 43 yandayd. Cengiz Handan sonra Mool kaanlarnn en nemlisidir. Sefahatten, debdebeden holanmayan, az konuan Mongka Cengiz Han yasasn yeniden canlandrm, sert, adil bir ynetici olmu, Cengiz Han dnemindeki fetihleri yeniden balatmtr. Mongka daha uzun yaam ve halefleri onun politikasn devam ettirmi olsalard, Mool mparatorluu daha geni sahalara yaylabilirdi. Mongkay btn din mensuplar kendilerinden saymlardr. Mongka dini msamahann yannda her blgeyi mahalli adetlere ve karakterlerine gre idare etmi, sarayna her trl din ve milletin temsilcilerinden adam alm, herhangi bir blgeye yazlan yazlar, o blge halknn dili ve kltrne gre yazlmtr. Kubilay ve inde Mool Slalesi Mongkann kardei vard. Bunlar Kubilay, Hlag ve Ark Bge idi. Hlag 1256 ylndan beri ran hanl yapyordu, tahtta hak iddia edemeyecek kadar uzakta bulunuyordu. Taht mcadelesi Tuluyun iki olu arasnda balad. Ark Bge en kk olduundan, baba yurdunun mirass sfatyla Karakurumda 1260 ylnda kendisini byk han ilan etti. inde bulunan Kubilay 4 Haziran 1260 ylnda in-Moolistan snrnda toplad kurultayda ordusu tarafndan byk han olarak seildi. Bylece Mool tarihinde ilk defa olarak iki byk han ortaya km oldu. Bu srada Kubilay 44 yandayd. Kubilay hkmet merkezi olan Karakurumu Pekine nakletti. Ark Bge, Kubilay mcadelesi drt yl devam etmi, 1264 ylnda Ark Bge Kubilaya teslim olmak mecburiyetinde kalmt. Kubilay kendisini balam, ancak taraftarlarn idam ettirmitir. Ark Bge 1266da lmne kadar gz hapsinde tutulmutur. Kubilay uzun bir mcadele sonunda Gney inde bulunan Song mparatorluuna 1279 ylnda son vererek tarihte ilk defa olarak Gney in yabanclarn eline gemitir. Kubilayn inde kurduu imparatorluk, Kubilayn lmnden sonra git gide inlilemi, 1368 ylna kadar devam etmitir. Son imparator Togan Timur zamannda devlet elden km, u-ang Mool slalesine son vererek inde Ming slalesini kurmutur. aatay Hanl Cengiz Hann ikinci olu aataya babasndan kalan mirastan dou ve bat topraklar kalmt. Cengiz mparatorluunda aatay ismiyle sylenen Trkistanda ayr bir slalenin teekkl aatayn lmnden sonra olmutur. Cengiz Han zamannda bu saha resmen aataya verilmi olmakla beraber mstakil bir devlet olarak idare edilmemitir. aatay Hanl Trk lkesinin zerine kurulmu bir Mool hakimiyetidir. inlilemi Kubilayllar, ranllam Hlaglerden farkl olarak 15. yzyla kadar li, Talas arasnda Bozkrn adamlar olarak kalmlar, bulunduklar ortama direnmilerdir.

450

aatay Hanlnn kurucusu Cengiz Hann olu aatay (1227-1242) btn mr boyunca hayranlk duyduu ve ekindii babasna son derece bal olarak babasnn yasasn sonuna kadar uygulamada titizlik gsterecek ve kk kardei byk hana bal kalacaktr. aatay lmeden nce lkesini Bamiyan kuatmasnda 1221de len Mtgenin olu Kara Hlagye brakmtr. Kara Hlagy, aatayn lmnden sonra Moollarn byk han Gyk tahttan indirmitir. Gereke olarakta oul sa iken torunun tahta kamayacan gstermitir. aatay tahtna Gykn ok samimi dostu aatayn yal olu Yes Mongkann 1252de lm zerine Kara Hlagnn dul ei Organa Hatun, kk yata olan Mbarek ah adna aatay ulusunun hkmdar tayin edildi 1252 ylndan 1261 ylna kadar i banda kald. 1261 ylnda byk hanlk mcadelesi Ark Bge ile Kubilay arasnda balamtr. Ark Bge Organa Hatuna gvenemiyordu. 1261 ylnda Algu, aatay han yapld. 1266 ylna kadar iktidarda kald. Algunun 1266da lmesi zerine Organa Hatun ve Kara Hlagden olan Mbarek ah 1266 Martnda tahta geti. Mbarek ah Mslman olan ilk aatayldr. Mtigenin torunu olan Barakta Kubilay Handan ald bir yarl ile Mbarek ahn yannda ortak hkmdar seilmitir. 1266 Eyllnde Hocente gelerek, ordunun kendi tarafna gemesini salayarak, Mbarek ah tahttan indirip, hkmdar avc bas yapmtr. Barakn 1271 ylnda lmnden sonra drt olu Algunun iki olu ile birleerek Kaydu ile mcadele etmilerdir. Baraktan sonra Duva (1274-1306) onun lmnden sonra Duvann kk olu Kebek (13091326) tahta gemitir. aatay Devletinin ilk resmi paras Kebek tarafndan tedavle sokulmu, Kebek Mslman olmutur. 1343ten sonra aatay hanl Moolistan ve Maverannehir olarak ikiye ayrlmtr. Talas, Yukar u, Issk Gl, li blgelerini iine alan Moolistan bu dnemde karklklar iinde kalm, bu zaman ierisinde Kagar civarna hakim olan Dulat kabilesinin reisleri Tulug, Bulac ve Kemareddin adndaki karde XV. yzyln ortalarnda blgeye hkmetmilerdir. Bulac, Tuluk Timuru 1347 ylnda hkmdar yapm, 1364 ylna kadar iktidarda kalmtr. Tuluk Timur slamiyeti kabul etmi, onun Mslman olmas zerine 160.000 Mool da Mslmanl kabul etmitir. 1360 ylnda Maverannehiri istila etmi, ehr-i Sebzde Timurun amcas Hac Barlas direnmise de dayanamayarak Horasana ekilmitir. Hac Barlasn z yeeni Aksak Timur, Tuluk Timurun yanna gemitir. Tuluk Timur bu ballktan dolay kendisine Ke ve civar verilmitir. Tuluk Timur Maverannehirde fazla kalmayarak geri dnm, ordu toplayarak Maverannehire tekrar gelmitir. Tuluk Timurun Moolistana dnmesi zerine Hac Barlas, Timuru yenmi, bu durumu haber alan Tuluk Timur Maverannehire gelmi, Hac Barlas Horasana kaarak haydutlar tarafndan ldrlmtr. Tuluk Timur 1364 ylnda lnce olu lyas Hoca hanlk makamna getirilmitir. Dindar bir hkmdar olan lyas Hoca han olduunda tecrbesiz bir genti. Aksak Timur Takpr mevkiinde lyas Hoca ile savat. kinci muharebede lyas Hocann 20.000 kiilik ordusu yok oldu. Han liye ekildi.

451

Timur 1370 ylnda Ke ehrinde bir toy vererek, bu toy srasnda devlet idaresi, idari tekilat, askerlik ileri yeniden tanzim edilerek Timur mparatorluunun temelleri atlacak, aatay lkesi de Timurun eline geecektir. 1 R. Grousset, Bozkr mparatorluu, stanbul 1980, s. 187; V. Barthold, Mool stilasna

Kadar Trkistan, stanbul 1981, s. 59. 2 3 V. Barthold, a.g.e., s. 478; W. Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1947, s. 45. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 176; Moollarn Gizli Tarihi, s. 3; Abul Fara

Tarihi II, s. 476. 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 V. Barthold, a.g.e., s. 63; . Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara 1972, s. 28. R. Grousset, a.g.e., s. 186; Pelliot, Aproposdes, Comans, JA, 1920, s. 46. A. Tenir, Cengiz Han, s. 138; L. Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 178. R. Grousset, a.g.e., s. 187; Barthold, a.g.e., s. 59. R. Grousset, a.g.e., s. 187. S. Aalda, Trk-Mool mparatorluu Tarihi, Konya 1996, s. 9. Pelliot, La Haute Asie, 25. A. Temir, Cengiz Han, s. 136; Moollarn Gizli Tarihi, s. 109. M. Ergin, Orhun Abideleri, s. 49; H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 33. R. Grousset, L Empire des Steppes, Paris 1948, s. 257. A. Temr, Cengiz Han, s. 136. L. Rasanyi, a.g.e., s. 176; Moollarn Gizli Tarihi, s. 3; Abul Fara Tarihi II, S. 476. Moollarn Gizli Tarihi, s. 3. A. Temir, Cengiz Han, s. 13-21; Vladimirstov, Life of Chingiz Khan, s. 33. Moollarn Gizli Tarihi, s. 19. S. Aalda, Trk Mool mparatorluu Tarihi, Konya 1996, s. 37. A. Temir, Cengiz Han, s. 21.; Cihanga I, s. 104.

452

21

Pelliot, Les Mongols et la papaute, Rev. d. IOrien teheretten 1922, No 1-2; ingiz Khan,

Enc. sl. s. 877; Cihanga I, s. 109; Moollarn Gizli Tarihi, s. 41-42. 22 Kaan kelimesi VI. asrda Ccenlerden Gktrklere VIII. asrda da Gktrklerden

Uygurlara gemitir. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Abul Fara Tarihi II, s. 480; Tarihi Cihanga I, s. 95; L. Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 180. Moollarn Gizli Tarihi, s. 169; W. Eberhart, in Tarihi, Ankara 1947, s. 244/245. R. Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 222. L. Rasonyi, a.g.e., s. 178; R. Grousset, a.g.e., s. 124. Barthold, Trkistan, s. 401; Pelliot, Notes sur le Turkestan 1930, s. 52-55. L. Rasonyi, a.g.e., s. 178. Barthold, Turkestan, s. 503-504; bnl Esir XII, 39; Cveyni I, 81; Cihangua I, s. 13-160. Cihangua I, s. 166-170. Cihangua I, s. 150-151. Cihangua I, s. 144-149. K. Grn, a.g.e., s. 408; R. Grousset, a.g.e., s. 239. R. Grousset, a.g.e., s. 237. Moollarn Gizli Tarihi, s. 187; R. Grousset, a.g.e., s. 241. R. Grousset, a.g.e., s. 247. B. Spuler, a.g.e., s. 446; R. Grousset, a.g.e., s. 253; S: Aalda, a.g.e., s. 95. Moollarn Gizli Tarihi, s. 187; R. Grousset, a.g.e., s. 257. Moollarn Gizli Tarihi, s. 187; R. Grousset, a.g.e., s. 257.

Barthold, V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan, stnbul, 1981. Barthold, V. V., Cengiz Han, Londra 1899. Barthold, V. V., Orta Asya Trk Tarihi, stanbul 1927. Grousset, R. Bozkr mparatorluu, stanbul 1980.

453

Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara 1971. Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz Meselesi ..E.F.T.D. VIII, 1953, s. 105-136. Aalda, S., Trk Mool mparatorluu Tarihi, Konya 1998. Turan, O., Belleten V, 1941, s. 267. Glersoy, T., Moollarn Gizli Tarihi ve Altan Taoiye gre ingis Hann eceresi A..D.T.C.F. Tarih Aratrmalar Dergisi. V. Say, 8-8, 1967, s. 189-191. Toan, Z. V., Moollar, ingiz ve Trkler, stanbul 1941. Toan, Z. V., Moollar Devrinde Anadolunun timai Tarihi, stanbul 1931. Toan, Z. V., Cengiz Han ve Moollar, stanbul 1941. nan, A., Moollarn timai Tekilat, Ankara 1944. Kurat, A. N., Trk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara 1974. slam Ansiklopedisi, Cengiz Han Maddesi. Eberhart, W, inin imal Koullar, Ankara 1947. Eberhart, W, in Tarihi, Ankara 1947. Kotan, N., Cengiz Han, Erzurum 1976. Marko Polo Seyahatnamesi, 1001 Temel Eser, stanbul 1976. Douglas, The Life Jenglis Khan, Londra 1887. Degoignes, J. Mistorire Generale Des Muns, des Turcs, des Mools et des autres Tartrares Occidentauxs, Paris 1756-1758. Howort, H. History of the Mogols, London 1876-188. DOhsson, Histoire, des Mongols, La Haye-Amsterdam, 1834-1835. Carpini Plano de, Relations des Mongols au Tartares, CIV, Paris 1839. Cveyni, Alaeddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Ga, I, III. Spuler, B., ran Moollar, Ankara 1957. Vladimirstov, Moollarn timai Tekilat, Ankara 1944.

454

Yakeubovski, Cengiz Han, Paris 1927. Herman, A., Atlas of China, Harard 1935. Manghol-Un Nua Tobaan (Yuan ao Pi-shi) Moollarn Gizli tarihi, Ankara 1948.

455

Trkler le Moollarn Irk Mnasebetleri / Cihat Cihan [s.278-286]

Afyon Kocatepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. Trklerin Anayurdu, Gleri ve Komular Trkler, dnyann yaayan en eski kavimlerinden birisidir. Trk tarihini deerlendirirken, onu hem zaman hem coraf bakmdan dier topluluklarn tarihinden ayran u noktalarn gz nnde tutulmas gerekir: 1- Dier milletlerin fertleri toplu olarak bir arada bulunduu iin, onlarn herhangi bir sre iindeki durumu aka tespit ve tetkik edilebilmektedir. Halbuki, dank ekilde yaayan Trk kitleleri birbirlerinden farkl gelime yollar tkip ettiinden, Trk tarihini belirli zaman kesiminde bir btn hlinde deerlendirmek kolay olmamaktadr. 2- Tarihleri snrl olup, belirli bir coraf evre iinde cereyan eden dier milletlerin yaylmalar da ayn vatan topraklar iinde meydana gelirken, eitli Trk ktleleri asrlarca yeni yurtlar aradklarndan, tarih meknlar farkllk gstermitir. Bu coraf ve siyas blnme neticesinde bir ksm Trkler atl gebe bozkr kltrne mensup olurken, dier bir ksm yerleik hayata balanmtr. Ayn zaman dilimi ierisindeki Trk ktleleri, bir blgede siyas nfzunu kaybederken, dier blgelerde iktidrn zirvesine ulamlardr. Bu sebeple Trk tarihi eski yeni birok milletlerin tarihi ile bir arada, hatt i ie gelimitir.1 Trklerle ayn corafyay paylaan Moollar da, bozkr kltrnn bir yesi olarak bu tarih karmaa ierisinde yer almlardr. Moollarn soyu ve Trklerle komuluk ya da akrabalk meseleleri konusunda farkl grler ileri srlmtr. Trkistan tarihi byk lde boylar tarihidir. Boylar ise sk sk g eder, hareket halindedirler. Balangtan itibaren Trk tarihi coraf kaderin izdii bir ak gsterir. Trkler Asyada coraf bir btnle ulaamamlardr. Doal korunmas olmayan hudutlarnn2 evresindeki birden fazla gle, birden fazla cephede mcadele etmek mecburiyeti olan bir i devlet olarak kalmlardr. Asya Trk devletlerinin mcadele iinde bulunduu in, daha fazla coraf btnle sahipti. Moollarn da inlilere nazaran daha az, fakat Trklere gre daha fazla coraf btnlk imknlar olmutur. Moollar ve inliler, kenar devlet olabilmiler ve bundan yararlanmlardr.3 Millet ve devlet ad olarak Trk kelimesi, ilk defa inde Chou Sllesi (557-579) yllnda, Batda Bizansl tarihi Agathiasin (lm. 582) eserinde; Arapada Chiliyye devri iri Nbi-gatuzZubynnin (lm. M. 600e doru) Divnnda ve Slavcada XII. asr lk Rus Kronikinde zikredilmitir.4 Trk kelimesi, Kk Trk (Gktrk) Hakanlnn kuruluundan itibaren nce bu devletin, daha sonra bu devlete bal, kendi zel isimleri ile de anlan, dier Trklerin ortak ad olmu ve zamanla Trk soyuna mensup btn topluluklar ifade etmek zere mill bir isim haline gelmitir.5

456

Kentey Dalar, Tula, Kerulen, Onan ve ngoda nehirleri evresinde yerleen Moollar, Pelliot ve Eberharda gre muhtemelen Tang Devrinde hatta belki de Wei Sllesi anda aa Kerulen nehri civarnda Shih-wei diye anlan kavmin ahfaddrlar. Bu kavmin Meng-wu adl adl bir oyma vard. Belki de bu sz, Mool adnn ilk eklidir.6 XII. asrda Kuzey inde hkm sren Kin Slalesine kar isyan etmi olan beylerin idaresi altndaki kk bir topluluk ismi olduu sylenen Mool kelimesiyle ilgili olarak, Kin (Kin-i) vekayinamelerinde 1147de bu Moollar ile sulh yapld ve 1161de ise, Meng-ku-ta-taya (Moul Tatarlar) kar sefer yapld kaydedilmitir. Bu lkenin son hkmdar ise Kutula Kaan idi.7 Kutula Kaan zamannda, ortadan kalkan Mool soy adn8 Cengiz Han yeniden diriltmitir. Cengiz, kabilesi iin Mool tabirini kabul ederken kendisini Kutula Kaann halefi iln etmi onunla akrabaln da ileri srmtr. Mool kelimesi Cengiz Han Devrinde resmi bir tabirden ibaret idi, milletin kendisi tarafndan kullanlmyordu. Bununla beraber Yan Slalesinin resm yazlarnda Moollara ve onlarla birlemi kavimlere inde Mool, Moolistanda Tata (Tatar) denilmektedir.9 1. Trk ve Mool Anayurdu nsanln ve medeniyetin ilk izlerine rastladmz Orta Asya,10 Trklerin ve eitli milletlerin oturduu, yayld ve devaml bir hareketlilik iinde bulunan bir blgedir. Trklerin anayurdu da hi phesiz Trkistandr. Kaynaklarn yetersiz olmas sebebiyle bilhassa M.. ve M.S.ki 4-5. yzyl Trkistan tarihi hakknda kesin bilgilere ulaamamaktayz. Zaman zaman doudan inlilerin Trkistan ilerine kadar yaptklar seferlerle birlikte, batdan gelen ve eitli blgelere yerleen Batl kavimlerin de (Germen, Aryan gibi), sava veya kltrel tesir ile etkisiz hale getirilmeleri; XIII. yzyldaki Mool istilsnn bile ksa srede bertaraf edilmi olmas bu corafyadaki Trk medeniyetinin kklerinin salamln gstermektedir. Tarihiler, in kaynaklarna dayanarak, Altay Dalarn Trklerin anayurdu kabul ederken, sanat tarihileri Tanr Dalar-Kuzeybat Asya sahasn, baz kltr tarihileri rti-Urallar arasn veya Altaylar-Krgz bozkrlar arasn veya Baykal Glnn gneybatsn gstermilerdir. Bz filologlar ise Altaylarn dousunun veya Kingan srada blgesinin ya da 90. boylamn dousunun Trk anayurdu olmas gerektiini dnmlerdir.11 Trkistanda S. V. Kiselev ve S. S. ernikov tarafndan yaplan arkeolojik aratrmalar M.. 2. binden daha nceki durumu, yni Trk anayurdunu tespitte daha kesin neticeler vermitir. Buna gre, Minusinsk blgesindeki Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700) ile bilhassa ayn blgedeki Andronova kltrnn (M.. 1700-1200) temsilcileri olup etraftaki dolikosefal mongoloidlerden ve keza dolikosefal Akdeniz tiplerinden farkl bulunan brakisefal sava beyaz rk Trk soyunun proto-tipi idi ve Ta Devrinin ilk alarndan itibaren Altay-Sayan Dalarnn gneybat blgesinde (yaklak olarak Minusinsk-Tuva-Abakan bozkrlar) yaamakta idi.12

457

Moollarn ilk yurtlar ile ilgili olarak ana kaynaklarda muhtelif bilgiler mevcuttur. Aslnda Tatarlar daha kuzeyde yaarlarm. Yani Manurya blgesinde. Buras byk bir dzlkm.13 Tatarlarn oturduklar, doup bydkleri yerler ziraata elverili olmayan yerlerdir. Onlarn lkesinin uzunluu ve eni yedi sekiz aylk bir yoldan fazladr. Dousunda Hitay, batsnda Uygur, kuzeyinde Krgz ve Selenga, gneyinde ise Tangut ve Tibet bulunur.14 Tatarlarn d memleketlere yaylmalarndan nceki ilk yurtlar malm bir vadi idi (?) yani dnyann imali arkndaki byk ova idi. Bunun boyu ve eni sekiz aylk seyahatti. Memleketleri ark tarafndan Uygur Trklerinin memleketine, kuzey tarafndan Salapgay (Seber, Sibirya) denilen memlekete, gneyden Hindistana kadar uzanyordu.15 Bu bilgilerin ortak noktas Moollarn ilk yurtlarnn kuzeyde Trklerin dousunda olduudur. Moollatrlan Ouz Destannda da bunlarn Ouzun amcazadeleri olup ona kar ktklar iin kuzeye srldkleri, srekli gaml olmalar sebebiyle onlara Muval adnn verildii grlmektedir.16 Ermeni Rahibi Grigor da, Moollarn kendi yurtlar olan Trkistandan karak ark taraflarnda bir yere gittiklerini orada vurgunlarla geinip uzun bir zaman ok fakir bir hayat srdklerinden bahsetmektedir.17 Grigorun konuyla ilgili bilgileri bizzat Moollardan rendiini bilmekteyiz. Bu da Moollarn Reideddinde olduu gibi Trkistana ve Trk soyuna ait olma abalarnn bir baka gstergesidir. Aksi takdirde Moollarn bozkrdan kuzeye ormanlk blgeye ok nceleri Trkler tarafndan srld akla gelmekle birlikte kltr tetkikleri bu dnceye imkn vermemektedir. Trke ve Moolcadaki orman hayvanlarnn isimlerinin, saylarn ve akrabalk ifade eden kelimelerin birbirinden farkl olduu tespit edilmitir. Halbuki bozkr hayvanlarnn isimleri her iki dilde de mterektir. Bu durum, Trklerle Moollarn eskiden farkl corafyalarda yaadklarn ve sonralar mnasebet kurduklarn gsterebilir.18 Eer Trkler ve Moollar arasnda rk, vatan ve dil birlii olsayd, her iki kavmin ilk devirlerinde, kan ban muhafaza ettikleri kabile hayatnda zellikle aile aras akrabala dair isimlendirmelerde benzerlik olmas gerekirdi. Trklerin anayurdu ile ilgili hlen kesin bir sonu bulunmamakla birlikte, Hazar-Aral sahas ile Orhun-Selenga kylar bu konuda nem kazanmaktadr. Moollarn asl topraklar ise Trk ana yurdundan binlerce kilometre kuzeyde Manurya ile Baykal gl etrafndadr.19 Bilindii zere, bir memleketin iklimi, zerindeki halkn ruh ve beden yapsnn teekklnde nemli lde rol oynar. Ormanlk blgelere hi girmeyen (Altaylar istisna edilirse) Trkler, daima bozkr corafyasnn tesirinde kalarak sava ve tekilat olmak zorunda kalmlardr. lk Mool gruplar olan Shih-weilerin corafyas ise alak olduundan rutubetlidir. Yazn ok scak ve yamurludur. Kn ise her tarafta iddetli souklar hkm srer ve bu mevsimde kesif karanlklar oluur.20 Bu iklimin insan bakalarna tabi olmaktan kendini kurtaramam, nemli bir siyas teekkl kuramamtr. Ancak Meng-wu Shih-weileri gittike batya doru kayarak bozkr iklimi dairesine girecekler ve Trklerden atl gebe bozkr kltrnn unsurlarn alarak tarih sahnesinde kendilerini hissettirebileceklerdir. Bu hareket sonucu Moollar, Kadrgan dalarnn kuzey blgelerinden, batya

458

ve douya doru yaylmlardr. Moollarn gney blmleri ise, ayn dalarn gney ularndan yaylarak, inin kuzey snrlarna kadar sokulmulardr.21 2. Antropolojik Tasvirlere Gre Trkler ve Moollar Tarihte, Trk topluluklar hakkndaki antropolojik tavsifler olduka karktr. Gerek in yllklarnda,22 gerek Bat kaynaklarnda23 Trkler daha ok Mool tipinde (sar renkli ve dolikosefal) tasvir edilmilerdir.24 Eski Hristiyan ve Mslman kaynaklar douda efsnev bir Yecc ve Mecc kavmi bulunduuna inanmlar, bu sebeple o blgede yaayan dier kavimleri onlar gibi ve Mongoloid gstermilerdir. Bu edeb ananenin Mslman oluncaya kadar Trkler, daha sonra da Moollar iin kullanld mlmdur.25 Eski alarda Trklerin mongoloid gsterilmeleri, bu iki bozkrl kavmin sk mnasebetleri ile aklanabilir. Trklerin tarih boyunca en sk temaslar yakn komular Moollarla olmu, kalabalk Mool ktleleri Trk idaresine alnm (Asya Hunlarnda, Tabgalarda olduu gibi) ve bunlar Trklerle birlikte geni kapsaml g hareketlerine katlmlardr (Bat Hunlarnda ve Avarlarda olduu gibi). Asyada M.. 3000den itibaren mevcut kurganlardan karlan iskeletler zerinde yaplan aratrmalara ve kaynaklardaki bilgilere istinaden Trklerin antropolojik zellikleri u ekilde tasnif edilmektedir: Brekisefal kafatas, koyu renkli sa, hafif esmere alan beyaz (buday rengi) ten, orta boy (ortalama 167 cm.), uzunca beyz (deirmi) yz, hafif ekik, fakat mongoloid olmayan gz (badem), orta grlkte sakal ve byktr.26 Irk antropolojisinin sonularna gre: Trklk, byk rk ailesi (Europid, Mongoloid ve Negrid) iinde Europid rkna baldr. Europid grubunun kuzey blmnde pigmenti az olan ak sal ve ak tenli teuto-nor-dicus, dalo-nordicus ve Dou Baltk rklar; ortada, Orta Asya ilerine kadar uzanan blmde esmer alpin, dinarid ve turanid rklar; gney blmnde siyah sal, koyu esmer tenli ve kara gzl mediterran, taurid ve indid rklar bulunmaktadr. Baltkl, alpin, dinarid ve turanid rklar brakisefal, dierleri ise dolikosefaldirler.27 Dnya ilim alemince kabul edilen ve bizzat Moollarn temsil ettikleri ayr bir rk rnei vardr ki, buna dorudan doruya Mongoloide denmitir. Bu rk Trk rkndan byk farklarla ayrlmaktadr. Mongoloid rk tasvirine ilk defa Heredotun eserinde rastlanr. O, skitlerin tesinde bask burunlu bir kavmin mevcudiyetini belirtmektedir.28 IV-VI. asr Latin mellifleri, daha ziyade, Hunlar arasnda ok miktarda mevcudiyetinden phe olmayan ve garpllara pek garip grnen Moollar yle tasvir etmilerdir: Boylar ksa, vcutlarnn alt yan elimsiz fakat st ksm kaln, omuzlar geni, balar haddinden fazla byk, renkleri esmere yakn sar, elmack kemikleri kk, burun yass, gzler kk ukur fakat canl, sakalsz.29

459

Moollar XIII. asrn ilk eyreinde byk istillarnn balangcnda d grnleri itibaryla Yakn Dou melliflerinin de dikkatini ekmilerdir. Bu mellifler de Moollar tarif ederken, Trklerden farkl olan taraflarn tespit etmilerdir. Badatl Muvaffakuddin Abdlltif bunlardan birisidir. Harzemahlarn (Harezmahlar) son gnlerinde Yakn Douda seyahatler yapan bu tabip grd Moollar hakkndaki mahedelerini hatratnda kaydetmitir ki, Ona gre; Tatarlar Trklere nispetle daha yayvan yzl, daha geni gsl, kol ve bacaklar daha kk, renkleri daha esmerdir..30 Bu kaytta Moollarn Trklerle mukayese edilmesi dikkat ekicidir. Yine XIII. asrda Ermeni Grigor memleketine ilk defa gelen Moollar u ekilde anlatr: Bunlarn balar kz ba gibi byk, gzleri ku gz gibi kk burunlar kedininki gibi yass, eneleri kpek enesi gibi kk, belleri karncannki gibi ince, bacaklar domuzunki gibi ksa ve sakallar hi yok.31 Ayn farklar kaydeden baka bir mellif de bnl-Furttr. bnl-Furt, XIV. asrda, bir casusluk vakas mnasebetiyle nemli rol oynayan Dolat kabilesinden bir Moolu yle tantmaktadr: Byk yzl, ekik dar gzl, tysz, enesinde hi sakal yok.32 Btn bu kaytlar Moollarn antropolojisini ve Trklerden farkl taraflarn ortak noktalarla izah eden tarih mehadelerdir. Anadolu Trkleri de turanid rknn daha ziyade taurid, dier bir tabirle n Asya unsurlar ile karmlardr. Baz nazariyelere gre mnferit Trk oymaklarna da Mool kan karmtr. Moollar ise europit rktan olmayp sinid ve dier Dou Asya kavimleri ile birlikte mongoloid rkndandrlar. Trklerin arasnda, batdan douya doru gidildike, bu rkn vasflarn gsteren gruplara rastlanr.33 3. Asyada Irklarn Ortaya klar ve Yaylmalar Altay Dalar ile Sayan dalarnn gneybat ksmlar, Ta Devrinin ilk alarndan itibaren brakisefal beyaz bir rk tarafndan iskn ediliyordu. Bu rk, bir yandan Tanr Dalar blgesine yaylrken; dier yandan da bugnk Kazakistan ilerine doru szmt. Gney Sibirya, henz btn zellikleri ile iyice belirmi yerli bir halka sahip deildi. Daha sonralar Gney Sibiryada, beyaz bir rkla; mongoloid rklarn karmndan yeni bir rk domakta idi. Uzun bir sre devam eden rklarn bu karm, M.. 3. binde ve 2. binin balarnda, Gney Sibirya halkn mongoloid bir hale sokmutu. Bat Trkistan ve Pamir blgelerinde ise Akdeniz rkna benzer dolikosefal bir rk bulunuyordu.34 Altay, Yukar Yenisey ve Tarm Havzasnda M.. 3000den nce Mezolitik kltrler mevcuttur. Daha sonra Neolitik ta alet teknii grlr, fakat bu devrin belli bal karakteri olan ziraat ok az veya hi yoktur. Ormanlk blgelerde Mongoloidler, bozkrlarda ise beyaz rk yaamaktadr. Tibet yaylasnn yaanabilir blgelerinde ise yine Mongoloidler grlmektedir.35 M.. 2. binin balarnda da Altay Dalarndaki kavimlerin rk saflklarn hl muhafaza ettiklerini antropolojik tetkiklerden anlamaktayz. Gney Sibiryada ise Mongoloid rklar hkim bir durumda idiler. Fakat, 2. binin balarnda birdenbire bu Mongoloidlerin kovulduunu ve yerlerine batdan gelen bir kavmin yerletiini gryoruz. Bu yeni aknn Altaylardan gelmi olmas da

460

muhtemel gzkmektedir. Altay Dalar ile Gney Sibirya, bu an balca iki kltr merkezidir. Her iki kltr de artk Ouz tipinde beyaz bir rk tarafndan temsil edilmekteydi. Bat ve Dou Sibirya ile Moolistan ve hatta batdaki Urallar dahi kendi nfuz sahas iine alan bu kltrn sahibi Trklerin atalar idiler.36 M.. 1700 tarihinden itibaren Orta Asyada gebe ve muharip bir kavme ait kltrn yava yava hkim olmaya baladn grmekteyiz. Andronovo insan eklinde adlandrlan bu rk, Altaylar ve Tanr dalarn kaplam olup, Kk Trk Dnemine kadar devam etmitir. Andronovo insan denen bu rk, Trk soyunun bir proto tipini tekil etmektedir.37 M.. 1100 yllarnda, blgenin dou yrelerindeki Karasuk kltr, Andronovo kltrn takip etmektedir. Karasuk kltr, doudaki in kltrleri ile balantl olup, aralarnda benzerlikler mevcuttur. Altaylarda, M.. 1100 ylna kadar Dou Andronovo kltr devam etmitir. Bundan sonra, muhtemelen kuzey in hududundan gelen Mongoloidler daha gebe ve daha az ziraat olan Karasuk kltrn bu blgeye tantrlar. M.. 1150den itibaren Kuzey inin gebe kavimlerinin kuzeybatya, Ordos blgesinden Moolistan ve Sibiryaya gleri balar.38 M.. 800 tarihlerinde Altay Dalar ve Minusinsk yaknndaki bozkrlara atl gebeler hkimdir. Karasuk medeniyeti yava yava ortadan kaybolur. Altayda Maiemir kltr ve Minusinskte Tagar kltr, Gney Rusyadaki skitlerin Hayvan slbuna ok benzeyen sanat ekolne ve kltrne tekabl etmektedirler. Bu devrede baz Mool boylar, atl gebelii benimsemilerdir. inin kuzeyindeki Mool kabileleri ise ancak M.. 500lerde Sarmatlardan rendikleri atl gebelii tatbik etmeye balamlardr. Bunlar atl birliklerden mteekkil ordular meydana getirerek ine bask yaparlar ve inin tehlikeli bir dman haline gelirler.39 Kuzey indeki Moollarn atl gebelii tanmalarndaki zaman fark Trklerle olan yaknlklaryla orantl olmutur. in iin bir tehdit haline gelen Moollar klasik in politikas erevesinde Trklere kar ynlendirileceklerdir. Asya Hun Devleti zamannda Moolistan, Baykal glnn kenarlar ve kuzeyi brakisefal Mongoloidlerle kapl idi. Altay Dalarn batan baa kaplayan ve bu blgeye hkim olan rk ise, ilk devirlerden itibaren burada yaamakta olan beyaz bir rkt. Tanr Dalar ile dolaylarnda da braki ve mezosefal olan bir rk bulunuyordu. Bu brakisefallerden bir ksm, Amu Derya ile Sir Derya arasndaki brakisefallerle ve dier ksm da Altaylardaki brakisefal rkla akraba idiler. Hun anda, Gney Sibirya da yava yava Trklemeye balamtr. Altaylardaki beyaz rk, Yenisey havzasndaki mongoloidlerin yerini alrken Minusinsk blgesi ile Kuzey Altay arasndaki rk fark, ortadan kalkmaya balamtr. Asya Hun Devletinin kurduu Orta Asya siyas birlii, rklar arasnda bir karma ve kaynamay da beraberinde getirmitir. Bu rk deiimi bilhassa yzlerin hafif bir ekik gzllk karakterine brnmesinden anlalmaktadr. Altaylarn kuzeyinde dolikosefal Mongoloidlerle, brakisefal beyazlarn karmasndan

461

yeni ve ziraat bir kavim meydana gelmitir. Altaylarn yksek blgelerinde yaayan brakisefal beyazlar ise, Kk Trk Devrine kadar karmadan yaamlardr.40 Kk Trkler, henz kk bir kabile iken, Orta Asyada artk Mool rknn kuvvetli tesirleri grlmeye balamtr. Bir yandan dz yzl Ouz tipinden olan Trklerin bir ksm, eski rk karakterlerini kaybedip hafif ekik gzlleirken; dier yandan da hakiki ve hi karmam Mool unsurlar da batya doru szmaya balamlardr. Kk Trk ann balangcnda, Altaylarn zellikle gneybat ve kuzeydou kesimlerinde yaayan dz yzl Ouz tipinden Trkler, hl hkimdiler. Kk Trk Devletinin kurulmasndan hemen nce veya kuruluu srasnda, Tanr Dalar civarnda ekik gzllk tesirleri artm ve hatta halis Mool iskeletleri de bulunmutur.41 Bu olaylarda Mool karakteri tayan Juan-juan Devletinin kurulmasn ve Mool kabilelerine dayanarak Asyada hakimiyeti ele geirmesini aklamaktadr. Nitekim, Juan-juan Devleti ile ilgileri ok muhtemel olan Avrupa Avarlarnn Mool rkndan olmalar da bunu izah eder. Douya gidildike ekik gzllk oran artmaktadr. B. Asyann Prehistorik Kltrleri nsanlk tarihinin en eski devresini tarih ncesi devirler oluturmakta, bu devir ayn zamanda tarihteki en uzun sre saylmaktadr. Tarih ncesi devirler insann var oluundan, yaznn ortaya kt devreyi kapsamaktadr. Bu adan Asya ktas Prehistorik kltrler bakmndan byk neme haizdir. Asyann Prehistorik kltrleri u ekilde tasnif edilmektedir: A. Dou Asya Prehistorik Kltrleri 1) Proto-Tunguz Kltr, 2) Proto-Mool Kltr, 3) Proto-Trk Kltr, 4) Proto-Tibet Kltr, 5) Tai Kltr, 6) Yang-Shao Kltr, 7) Lung-Shan Kltr, 8) Liao Kltr. B. Orta Asya Prehistorik Kltrleri 1) Anav Kltr, 2) Kelteminar Kltr, 3) Afanesievo Kltr, 4) Andronovo Kltr, 5) Kurot Kltr, 6) Karasuk-Taar-Tatk Kltrleri, 7) Mayemir Kltr, 8) Bolerecensk Kltr. C. Gney ve Bat Asya Prehistorik Kltrleri 1) Mohanjo-Daro Kltr, 2) Harappa Kltr, Taze-Ba Kltr, 4) Namazgah Tepe Kltr.42 Dou Asya Prehistorik kltrleri inin kuzeyinde hayvanc topluluklarn oluturduu kltrlerdir. Eski alarda inin kuzeyi batan baa Trk ve Mool kavimleri tarafndan kuatlmt. Bunlardan, hangilerinin Trk ve hangilerinin de Mool olduklarn, kesin olarak tespit etmek mmkn deildir.43 Ancak bir gerek olarak, douya doru eski Mool dnyasnn balad ve batya doru da, Trklerin oald bilinmektedir.44 Konumuz ile daha yakn ilgisi olan kltrler Proto-Tunguz, Proto-Mool, ve Proto-Trk kltrleridir.

462

1. Proto-Tunguz Kltr (Su-in) Bu kltrn merkezi bugnk Hopei (Pekinin bulunduu eyalet), Shantung ve Gney Manuryadr. Kuzeydou kltr de denilen bu kltr meydana getiren insanlar, herhalde bugnk Tunguzlarn atalar ve galiba bugnk eski Sibirya kabilelerinde bulunan bir elemann karmasndan meydana gelmi olanlard. Bu kabileler zellikle avc idiler ve biraz da iptida ziraatla megul olmulardr. Baz esasl ekiller ihtiva eden kaba ve kaln anak ve mlek de yapmlardr. Bu ekiller, sonraki in anak mlekiliinde uzun zaman muhafaza edilmitir (mesel ayakl denilen ekil). zellikle bu kltr iin domuz beslemek tipik olmutur.45 Trkler domuza, tonguz, donguz ve dolaysyla imdi de domuz demektedirler. Bu sebeple Tung-hu ile Tunguz ve Tonguz, aralarnda bir ilgi olmas muhtemeldir.46 Sr yetitiricilii birka boyda mevcuttur. Ancak ift srmek iin srdan istifade edilmemitir. Baz boylarda at bulunmakla birlikte binmek iin kullanlmamtr. Evleri, toprak iine kazlan bir ukurun st tahtalarla kapatlarak yaplmtr. stten alan bir delikten merdivenle ieriye girilmektedir. Mool veya Trk tesiriyle kullanlmaya balanm arabalar da mevcuttur. Kn domuz yayla vcutlarn yalamlar, yazn ise plak bir vaziyette gezmilerdir.47 Dolikosefal mongoloidler genellikle Tunguzlarn atalar olarak kabul edilmilerdir. Antropolojik buluntulara gre, Asya Hun Devletinin dou ksmlar, Tunguzlar tarafndan idare ediliyordu. Bu da tarih hadiseleri teyit eden bir durumdur. Tung-hu veya Tunguzlar, Mo-tundan nce, Gobi lne ve belki de Tula ve Orhon kylarna kadar yaylmlard.48 2. Proto-Mool Kltr (A.Dung-hu, B. -ve veya Shih-wei) Kuzey kltr de denilen bu kltr zelliklerine gre iki gruba ayrlmtr. Dung-hu kavimleri, Gney Manurya ve Moolistann Jehol eyaleti civarnda oturan ve bazen daha fazla genileyen kavimler grubudur. Gebe olup, iftilikle ok az ilgilenmiler ve ksmen de avclk yapmlardr. At ve sr en nemli av hayvanlar olmakla birlikte, sr daha nemlidir. Aile yaplarnda ana egemenlii grlmektedir.49 Shih-weiler, bugnk Moolistanda oturan, zamanla byk sahalara yaylan ve Dung-hu grubu ile yakn akraba olan eski Mool kltrne mensup kavimlerin bir parasn oluturmaktadrlar. Kuzeydekiler avc, gneydekiler obandrlar. ou gebedir, iftilik yapanlar da olmutur. Sr ve at beslemilerdir. Domuz besleme de yaygndr. Tamamen olmamakla birlikte ana eemenlii izleri grlmektedir.50 Dung-hular Tunguz, Shih-weiler ise Trk tesirinde kalmlardr. Shih-wei kavimlerini asl eski Moollar, Dung-hu kavimlerini de kuvvetli surette Tunguz tesiri altnda kalm eski Moollar olarak dnebiliriz.

463

Proto-Moollarn balangta ekonomileri avcla dayanyordu. Sonradan bat komular Hunlarn tesiri ile hayvan yetitirici ve oban olmulardr. Ev hayvanlar arasnda da sr, birinci derecede neme sahip olmutur.51 Bu kltr tayanlar, sonraki Mool kabileleri, yani ProtoMoollardr. Antropolojik bakmdan, Tunguzlar gibi, Mool rkna mensupturlar.52 3. Proto-Trk Kltr (Hyung-nu) Bahsedilen kltrlerin batsnda bulunan ve kuzey-bat kltr denilen bu kltr Trklerin atalar meydana getirmilerdir. Kuzeybat kltr menei bakmndan, bir avc kltrdr ve sonralar oban kltrne dnmtr. Bunun yan sra az da olsa ziraat kltr grlmtr. Bilhassa bunlar buday ve dar yetitirmilerdir. En nemli hayvanlar sr deil attr. in kaynaklarna gre, bu kltrn merkezi bugnk Shensi ve Kansu eyaletleridir. Proto-Trklerin ilk grndkleri zamanlar, yani M.. nc bin ylnn ortalarnda bile, sonralar tadklar vasflara sahip bulunuyorlard.53 indeki, ensi ve Kansu blgelerinin ilerine kadar giren bu atl kavimler, daha ok dzlk yerlerde ve ovalarda yayorlard. ine yerleenler ise, ehirler kurmular ve surlar ile kaleler yaptrmlardr.54 Ta Devrinden kalan eserler arasnda, kmbetli ota eklinde ve ortasnda ocak bulunan aa ve balktan mesken kalntlar bulunmutur. Proto-Trkler kendileri iin karakteristik olan, merkezinde atn yer ald sava oban kltrn oluturmulardr. Bunlar at evcilletirip yetitirerek onu insanln hizmetine sunmulardr.55 inin kuzeyinde eski ve birbirlerinden farkl balca iki kltr vard. Bunlardan biri at yetitiren Hunlar; dieri ise domuz besleyen, Tunguz kltr idi. Bu her iki kltrn de kendilerine gre tipik temelleri ve ayrlklar vard. Bu iki eski kltr, arasnda ise, Tung-hu ve Shih-wei kltrleri bulunuyordu. Shih-weiler, daha ok Toba ve Kk Trk anda gelimeye ve tarihte kendilerini fark ettirmeye balamlardr. Arada kalan bu iki kltr, (Tung-hu, Shih-wei) bazen Proto-Trkler ile bazan da Manuryadaki ilk Proto-Moollar ile ballk ve benzerlik gstermektedirler. Tung-hu kltr en eski Trk ve Manurya kltrnn karmasndan olumutur. Trk-Mool mnasebetlerinin en ak grld bu kltrler arasnda rk bir balantdan ziyade saf kltr ayrlklar grlmektedir. Bu da antropolojik bilgileri desteklemektedir. Sonu Tablo 1 Bu kltrn daha kolay mukayesesi iin W. Eberhardn in kaynaklarna dayanarak verdii bilgilere gre aadaki tablo oluturulmutur: Trkler ve Moollar farkl iki kavim olmakla birlikte komu olmalar sebebiyle srekli bir etkileim ierisinde bulunmulardr. Bozkr gebe hayat tarznn mterek zellikleri bu etkileimi artrmtr. Trkler ve Moollar, iki farkl kavim, tarih ve kltrn mensuplar olarak, uzun alar iinde etin mcadelelere girmilerdir. Genelde Trkistan tarihi daha ziyade Trk-in mcadelelerinin bir zeti

464

grnmndedir. Oysa bu mcadelede ou zaman Moollar da yer almlardr. Batya kaymaya alan Moollar, Trkler engellemilerdir. Trkler ve Moollar, asrlarca millet olma sreci ierisinde, siyas mcadelelerin bir araya getirdii iki bozkr kavmidir. Coraf yaknlk da bu mcadelelere zemin hazrlamtr. Mcadelelerde bazen Trkler, bazen Moollar birbirleri zerinde hakimiyet tesis etmilerdir. Mool ad, Cengiz mparatorluunun kurulmasyla birlikte, XIII. asrn balarndan itibaren dnyaya yaylm, dnya apnda byk ve yaygn bir isim olmutur. zellikle Ouz Trkleri arasnda Mool veya Mogol olarak sylenen ve aalatrc bir sfat olarak kullanlan bu isim, ilk defa Tang Sllesinin resm tarihlerinde Meng-wu ve Meng-wa olarak, Shih-wei kabile gruplar arasnda nemsiz bir kabilenin ismi olarak grlmektedir. Buna gre, balangta (VII. asrda) kk, nemsiz bir kabilenin ismi olan Mool ad, Cengiz Han Dneminden itibaren, ayn rka, ortak bir dile ve kltre mensup olan kabilelerin hepsini kapsayan, ortak bir ad olmutur. Bu sebeple, Cengiz Handan nceki Moollar Proto-Mool olarak adlandrlmlardr ve bunlarn banda da Shih-wei ad verilen kabileler gelmektedir. Ancak Mool kavimlerinden, Hunlar zamannda Tung-hu, Sien-pi, Wu-huanlar, Kk Trkler Dneminde Shih-wei, Juan-juanlar, Uygur anda da Tatar ve Kitanlar nem kazanmlardr. Trk kelimesi, Kk Trk Hakanlnn kuruluundan (552) itibaren nce bu devletin, daha sonra bu devlete bal, kendi zel isimleri ile de anlan, dier Trklerin ortak ad olmu ve zamanla Trk soyuna mensup btn topluluklar ifade etmek zere mill bir isim haline gelmitir. Trk topluluklar arasnda daima dil ve kltr birlii mevcut olmutur. Fakat birka istisna durum dnda Trk topluluklarnn hepsi hibir zaman ayn ad altnda anlmamtr. Asyadaki arkeolojik kazlardan elde edilen neticelere gre, M.. II. binden itibaren Trk leminin dousunda bir Mool dnyas vard. Tula (Togla) nehrinin kayna her iki dnyay birbirinden ayran snr vazifesini gryordu. Trk dnyas bu nehrin kaynana kadar devam ediyor ve buralarda Tleslerden Bayrkular ile onlarn da dousunda dank bir vaziyette Trk kabileleri yayordu. Bu nehrin kaynann dousundan itibaren Mool dnyas balyor ve Manuryann bat ve gney bat blgelerine kadar devam ediyordu. Antropolojik bilgilere gre Trklerin brakisefal ve Moollarn mongoloid rk olarak temsil ettikleri bu iki kavim arasnda ok sk temaslar grlmektedir. Coraf olarak zaman zaman Trkler Mool leminin iine doru uzanmlar ve bazen de Moollar Altaylara doru yaylmlardr. Bu iki kavmin kuvvetli kltr etkileimi, dnya tarihine de yn vermitir.

brahim Kafesolu, Trkler, . A., XII/II, MEB Yay., Eskiehir, 1997, s. 142.

465

Trkistan corafyas iin bkz: Ahmet Ardel, Orta Asya Corafyasna Toplu Bak, TKA,

S. 1, Ankara, 1969, s. 111-132. 3 4 5 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, TTK yay., Ankara, 1989, s. 65-66. brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, 6. Bask, Boazii yay., stanbul, 1991, s. 44. Trk adnn menei ve mns iin kr: Adile Ayda, Trk Kelimesinin Menei Hakknda

Bir Nazariye, Belleten, XL/158, (Nisan 1976), s. 239-247; brahim Kafesolu, Trk Ad, BTTD, S. 34, (Aralk 1987), s. 34-40. 6 7 8 Laszlo Rasony, Tarihte Trklk, 2. Bask, TKAE yay., Ankara, 1988, s. 176. W. Barthold, Cengiz Han, . A., III, s. 91. Camit-Tevarihde Mool adnn menei ve manasn Mool sz aslen Monk oldu,

yani mtehayyir (afallam, arm) ve saf denmektedir. Raideddin Fazlullah, Camiu-t Tevarih, ev. Abdlbaki Glpnarl, stanbul, tarih yok., Mill Eitim Basmevi, s. 134; ecere-i Trk de ise Asl lafz Mool, Mongoldur. Avamn dili yakmazlktan git git Mool eyitdiler. Bunun mnasn btn Trk bilr. Kayg mnasndadr. Ol Moolun mnas sade dil yani kaygl sade dimek olur denilmektedir. Bkz: Ebul Gazi Bahadr Han, ecere-i Trk, (DTCF Ktphanesindeki Osmanlca Nsha), s. 17. 9 406. 10 Orta Asya tabirini coraf adan ele alp siyas bir kavrama dntren Ruslar V. V. Barthold, Mool stilsna Kadar Trkistan, 2. Bask, TTK yayn, Ankara, 1990, s.

olmutur. Bu corafyann Trke ad Trkistan olup, Moollarn kendilerine tarih ve mitoloji olutururken bu ad kullanmak zorunda kalmalar Asya corafyasndaki Trk kltrnn etkinliini ve yaygnln da ispat etmektedir. 11 12 Kafesolu, a.g.e., s. 47. Kafesolu, a.g.e., s. 48; Bahaeddin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, 3. Bask,

TTK Yay., Ankara, 1988, s. 3-7, 196. 13 Markopolo Seyahatnamesi, Yayna Hazrlayan: Filiz Dokuman, C. I, Tercman 1001

Temel Eser, s. 66. 14 Alaaddin Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, ev. Mrsel ztrk, C. I, Kltr ve

Turizm Bakanl Yay. Ankara, 1988, s. 62. 15 Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, C. II,

TTK yay., Ankara, 1987, s. 476.

466

16

A. Zeki Velid Togan, Ouz Destan, 2. Bask, Enderun Yay., stanbul, 1982, s. 19-20. kr.

Eblgazi Bahadr Han, (ecere-i Terakime) Trklerin Soy Kt, Haz. Muharrem Ergin, Tercman 1001 Temel Eser, ty., s. 30-31; ecere-i Trk, s. 24. 17 3. 18 Ahmet Temir, Trke ile Moolca Arasndaki lgiler, A. DTCF Dergisi, XIII/1-2, (MartAknerli Grigor, Mool Tarihi, ev. H. D. Andresyan, . . Edb. Fak. Yay., stanbul, 1954, s.

Haziran), Ankara, 1955, s. 19-20. 19 brahim Kafesolu, Trkler, Moollar ve Cengizin Milliyeti, Trk Yurdu, S. 252, (Ocak

1956), s. 507; gel, slamiyetten nce, s. 30; Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, Trksoy Yay., Ankara, 1997, s. 1. 20 Cevdet Gkalp, in Kaynaklarna Gre Shih-wei Kabileleri, Atatrk niversitesi Yay.,

Ankara, 1973, s. 91. 21 gel, slamiyetten nce, s. 551. 22 Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. M. Reat Uzmen, 1. Bask, tken Yay., stanbul, 1993, s. 39. in yllklarnda Jung ve Ti kavimleri adyla bahsedilen Hunlar ve Moollar, ayn millet olarak telkki edilmilerdir. Trkler ve Moollar, inliler tarafndan farkl iki kavim olarak ancak M.. 659 ylnda tefrik edilebilmilerdir. Bkz. Mustafa Kalkan, Trk-Mool Kavimleri Arasnda Tatarlar ve Menei Meselesi, Trk Kltr, S. 393, s. 11. 23 Batda Trklerin Mool rkndan olduklar telakkisinin mazisi, mild IV. asra kadar kar. Avrupa Hunlar karsnda dehete den A. Marcellinus, S. Apollinaris ve Yordanes gibi o devir melliflerinin Hunlar hakkndaki korkun ve tabiatyla mbalal tasvirleri bilhare Avrupal tetkikilere kaynak vazifesi grmtr. zellikle Hunlarn, Trklerin ve sair Tatarlarn Tarihi (1757) isimli eserin yazar Deguignesden sonra Trk-Mool aynlii gerek haline gelmitir. Bkz: Kafesolu, Trkler, Moollar, s. 113. 24 Kafesolu, a.g.e., s. 45. 25 Osman Turan, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Trihi, C. I, 6. Bask, Boazii Yay., stanbul, 1993, s. 34. 26 Adile Ayda, Eski Trk Tipi, Trk Kltr, S. 29, (Mart 1965), s. 298-301; Rasony, a.g.e., s. 7-9; gel, Kltr Tarihi, s. 47-129. 27 Rasony, a.g.e., s. 7-8.

467

28 Turan, a.g.e., s. 34-35; Bu kavmin ismi Arimaspoidir. Arimaspoiler, kalabalk, sava, tek gzl bir kavimdir ki, dnyann kuzey-dou kysnda otururlarm; bunlar altn muhafaza eden Grifflerin arazisine komu imiler, oradan altn almaya alrlarm. Nemethe gre bu topluluun Mool olma ihtimali yksektir. nk Moolcada aram-dak tek gzl demektir ve altn toplayan karnca kral efsanesi Moollarda mevcuttur. Bkz. Gyula Nemeth, Trkln Eski a, lk, XV/90, (Austos 1940), Ankara, 1940, s. 516-517. 29 Kafesolu, Trkler, Moollar, s. 506, B. Szsz, A Hunok Trtnete (1943), s. 36dan naklen. 30 Kafesolu, Ayn yer. 31 Grigor, a.g.e., s. 7. 32 Kafesolu, a.g.m., s. 506-507, Tarih bnil-Furt (Beyrut neri, Cilt IX, ksm 2), s. 369dan naklen. 33 Rasony, a.g.e., s. 9. 34 gel, slamiyetten nce, s. 5. 35 Taner Tarhan, Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi, . . Tarih Dergisi, S. 24 (Mart 1970), s. 19. 36 gel, ayn eser, s. 4. 37 gel, slamiyetten nce, s. 7. 38 Tarhan, a.g.m., s. 21-22. 39 Tarhan, Ayn makale, s. 27-30. 40 Asya Hun Devletinin dou ksmlar, Tunguzlar tarafndan idare edilmekteydi gel, slamiyetten nce, s. 47-48. 41 gel, ayn eser, s. 128. 42 Wolfram Eberhard, in Tarihi, 3. Bask, TTK yay., Ankara, 1995, s. 16 vd.; Sebahattin Aalda, Genel Trk Tarihi (Orta Asya-Dou Avrupa) 1. Bask, Konya, 1997, s. 11 vd. 43 inde Han sllesinden itibaren (M.. 206) kavim adlarnn ayr in karakterleriyle yazlmalar sebebiyle eski tarihi ve etnik zincirin koptuu bir devirdir. Han sllesinden nceki devirlerde inin kuzeyindeki kavimler hakknda bkz.: Bahaeddin gel, Byk Hun Devletinin

468

Kuruluundan nce Kuzey inin Etnolojisi Hakknda, ADTCF Dergisi, VII/4, (Aralk 1949), s. 663679. 44 Bahaeddin gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C. I, KB Yay., Ankara, 1981, s. 4. 45 Eberhard, in Tarihi, s. 16-17. 46 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, TTK Yay. Ankara, 1998, s. 4-5. 47 W. Eberhard, inin imal Komular, 2. Bask, TTK Yay., Ankara, 1996, s. 41 vd. 48 gel, slamiyetten nce, s. 48-49. 49 Eberhard, ayn eser, s. 50. 50 Eberhard, ayn eser, s. 62 vd. 51 Aalda, a.g.e., s. 12; gel, Byk Hun, s. 9. 52 Eberhard, imal Komular, s. 90 vd.; in Tarihi, s. 17. 53. Bu bilgilere dayanarak Trklerin ilk vatanlarnn in eyaletleri olan Shensi ve Kansu olduu iddia edilmemektedir. Buralarn, Trk arlk merkezinin yalnz bir kenar paras olduu bilinmekte, ancak bu devirlere ait in kaynaklar, Trk blgesinin merkezini tesbit etmeye imkan vermemektedir. Bkz: Eberhard, Ayn eser, s. 17. 54 gel, Byk Hun, s. 11. 55 Nejat Diyarbekirli, Hun Sanat Ankara, 1976, s. 5-7; Emel Esin, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi stanbul, 1978, s. 3.

469

Cengiz Han Sonras Asyas'nda Politik Gelenee Dair / Yrd. Do. Dr. Hayrunnisa A. Akbyk [s.287-297]
Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Cengiz Hann liderliinde (1155-1227) balayan byk bir ksm onun idaresi altnda bir ksm da onun lmnden sonra halefleri tarafndan devam ettirilen seferler Asyann tamamn derin ekilde etkilemitir. Bu etkiyi deiik alardan deerlendirmek mmkndr. Biz burada politik gelenek iinde hkmdarln intikali konusunda emrlerin etkisi zerinde durmaya alacaz. Cengiz Han ya da han olmadan nceki adyla Teminin tarih sahnesine kt dnemde Asyann siyas grnn yle zetleyebiliriz: Bu srada in ikiye blnm, Karahtaylar, Harezmahlar, Abbasi hilafeti gibi siyas teekkllerin yan sra kabile konfederasyonu eklinde tanmlayabileceimiz Naymanlar, Merkitler, Keraitler, ngtler ve Uygurlar gibi siyas gruplar da vard. Temucin nce Mool kabilelerini daha sonra da bu kabile devlet diyebileceimiz gruplarn hepsini hakimiyeti altna almay baardktan sonra seferlerine devam etti. Bylece onun salnda Kafkaslara ve Det-i Kpaka kadar btn Orta ve Bat Asya ve douda in bu seferlerden nasibini ald. Abbasi Halifeliine son vermek torunu Hlagya1 ve inin ele geirilmesini tamamlamak da dier torunu Kubilaya2 nasip oldu. Cengiz Han babasnn lmnden sonra kabilesinin onu ailesiyle yalnz brakmasndan itibaren zorlu mcadeleler sonunda kuvvetlenmi ve elde ettiklerini kendisine yardm edenlerle paylamay bilmiti. Cengiz Han lkesini oullar arasnda paylatrd. Cuciye rti Irmandan til rmana kadar Dou Det-i Kpak ve Harezmi vermiti. Cucinin babasndan alt ay kadar nce lm ile burada idare, oullar Batu ve Orda ene gemi ve bu blgede Altn Ordu Hanl kurulmutu. II. Kpak seferi sona erdiinde (1229-1242) Cuci ulusunun batdaki snr Karpat dalar ve Tuna munsabna kadar uzanm oldu. aataya douda Uygur blgesinden batda Maverannehre kadar olan yerler verilmiti ve burada aatay Hanl olutu. Ancak bu blgede bulunan ehirlerin idaresi Yalava ailesi vastasyla dorudan Byk Kaana bal klnmt.3 1256da Mngge Han tahta oturur oturmaz kardeleri Kubilay ve Hlaguyu maiyetlerine verilen birer ordu ile dou ve batya sefere gnderdi. Hlagu Asyann batsnda yarm kalan seferlere devam etti ve burada lhanllar kurdu. randaki bu Mool hanedan 1256dan 1344e kadar devam etti. Kubilay ise inde Pekini kurdu ve 1280de Gney inin zabtn tamamlad. aatay Hanl da varln 1242den 1370e Timurun ortaya kna kadar srdrd. Cuci Ulusu tarafndan kurulan Altn Ordu ise yaklak buna yakn tarihlere kadar gcn korudu. Bu devletin aatay, lhanl ve Altn Ordu Hanlklarnn zayflayp paralanmalar sonucu eitli devletler ortaya kt. Altn Ordudan balayacak olursak bu devletin yklmasyla Krm, Kazan, Kasm, Astarhan hanlklar bata olmak zere Kazak, zbeklerin Maverannehire kaymalaryla da zbek, Buhara Hive ve Hokand hanlklarn Altn Ordunn bakiyesi sayabiliriz. Hanedan ve politik

470

gelenek olarak bunlar Altn Orduyla balantldr. Asyann merkezinde aatay Hanlnn bat ksmnda Maverannehir merkezli Timurlular bu hanln mirascs olarak grebiliriz. lhanl Devletinin yklmasndan sonra ise eitli yerel hanedanlar kurulmutur. Bunlar bir sre sonra Timurun idaresi altna girdiler ve Timurlular, Akkoyunlular ve Karakoyunlular kendilerini lhanl devletinin mirass olarak grdler. Burada isimleri saylan devletlere baklrsa bunlarn in hari Asyann neredeyse tamamnda zelliklede Orta Asyada uzun bir sre etkili olan devletler olduu grlr. Cengiz Han ve seferleri ile ilgili en nemli ana kaynamz olan Gizli Tarihindeki ifade ile adrlarda yaayan halk itaat altna alndktan sonra Pars ylnda 1206da Onan nehrinin menbanda toplandlar ve dokuz paral tularn dikerek Cengiz Han Byk Han iln ettiler. Cengiz Han ulusun kuruluunda birlikte alm olanlar Binba yapp teekkrm ifade etmek istiyorum diyerek4 onlu sisteme gre yeni bir tekiltlanma yapt.5 Bu yeni tekiltlanma Moollarn ve Cengizin idaresi altnda birleen adrda yaayan halk iin bir dnm noktas oldu. Onlu sistemle kabile organizasyonundan daha farkl ve geni apl bir siyas organizasyona gemek mnkn oldu. Bu yeni yaplanmay senbike Togan6 yle aklamaktadr: Cengiz Han sanki dzensiz hareketliliin, glerin ve yerelliin nn almak istermi gibi yeni bir dzen kurmutur. Bu dzen iinde eski boy kaygular, yerellikler engellenmitir. ster konar ger olsun ister Uygurlar gibi yerleik olsun bu dzen iinde yer alan herkes artk ordu dzeninin bir paras olmutur. Bu erevede de boylar datlm, eitli boylardan oluan birlikler yeni ele geirilen yerlere gnderilmitir. Bu ekilde kabile boyutlarnn zerinde daha geni boyutlu bir yap kuruldu ve bu yeni dzenlemeyle yukarda snrlarna iaret ettiimiz seferler gerekletirilebildi. Ancak bir iki nesil sonra bu geni al bak ve tavr yerini tekrar kabilelerin n plna kt bir yapya brakmtr. Hatta bu dnemde daha nce isimlerine rastlamadmz yeni kabilelere rastlyoruz. Kabile yapsnn tekrar canlanmas kadar bu yeni kabilelerin oluumu da ok ilgin bir konudur. Cengiz Hann tesis ettii sistem uyarnca maiyetlerine deiik kabilelerden gruplar verilen ahsiyetlerin ismi bir sre sonra bir kabile ya da boy ad gibi anlr olmutur. Altn Ordu sahasnda Nogaylar, aatay Ulusunda Yasavuri ve Karaunas gibi. Bu kabile yapsnn tekrar n plna kmas ve devletler (Altn Ordu, aatay, lhanl ve Timurlu) iinde idarede etkin olmalar bizim iin ilgin neticeler dourmutur diyebiliriz. Politik yap asndan bunun en nemli sonucu devletleri ayakta tutan birka unsurdan biri, belki de en etkilisi olan askeri gc byk lde kabilelerin salamas nedeniyle kabilelerin irsi liderleri siyas yapy belirlemede etkili olmulardr. Bu liderler sahip olduklar gc kaybetmek istememiler ve mutlak merkeziyeti yaplanmalarn karsnda olmulardr. Bunu salayabilmek iin han olma hakknn Cengizin erkek neslinden gelen ahslara ait olmas yasasn7 bazen bir oyun haline getirecek kadar sulandrmak suretiyle kullanmlardr. Bu Altn Ordu corafyasnda han ktermek aatay Ulusunda ise han baz eklinde anlr bir davran tarz haline gelmiti. Aada bu hususun her ulus iinde nasl bir seyir takip ettii zerinde duracaz.

471

Cengiz Handan itibaren hakimiyetin nasl belirlendii hususuna bakalm. Cengiz Han iin sylenen onun Orhun Abidelerindeki gibi plaklar giydiren, a halk doyuran himayeci bir devlet adam misyonuna sahip olmad dncesi tam anlamyla doru gzkmyor. Orhun Abidelerinde hkmdarn esas grevi halk doyurmak, giydirmek ve zengin etmektir. Tahta kan kaanlarn baar ls budur. Bilge Kaan diyor ki tanr buyurduu iin devletim ksmetim var olduu iin lecek milleti dirilttim, plak milleti elbiseli kldm, fakir milleti zengin kldm az kavmi ok kldm.8 Steplerde kabile hayatna bal yaplarda beyin grevi aslnda halkn karnn doyurma imkanlarn yaratmaktr.9 Cengiz Hann fiili olarak yapt da bundan farkl bir ey deildir. Onun ynetmi etrafna kabileleri ve taraftarlarn toplarken gcn ve elde ettiklerini etrafndakilerle paylamaya dayanyordu. (Mslmanlar zerine sefere kmak istemi Tangutlara eli gndermiti. Burada Cengiz Hann elisine kuvveti yetimedikten sonra onun hanl neye yaryor dediler).10 Zaten baka trl etrafna farkl kabileler ve ahslar toplayp onlar bir arada tutamazd. Bozkr kabileleri bamszlklarn gelir ve ganimet elde edebilmek iin bir kiinin idaresine devrediyorlar bylece glerini birletirip ganimet elde edebiliyorlard.11 Cengiz Han da bu ekilde gc kendi elinde toplam ama etrafnda birleen kabileleri tedirgin edecek kat mutlakiyeti bir yap sergilememiti. Abartl unvanlar kullanmamay, mtevazi olmay, cmert olmay tavsiye etmi,12 nihayet devletini tek bir oluna brakmak yerine paylatrm ve onlar bal devlet bakanlar eklinde organize etmiti. Bylece Asya ktasn doudan batya kadar bir idare altna almay baarmt. Bu durumda o bir adan Asyay tek bir idare altnda birletirdi, bir bakma da bu idare olabildiince kat bir merkezilikten uzakt. Yani bir yandan yasa adyla srekli vurgulanan bir gelenek oluturulacak bir yandan da merkezilikten uzak (adem-i merkez) bir yapya sahip olduu sylenecekti. Bu durum biraz elikili grlebilir. Ancak burada merkezi ya da adem-i merkezi dediimiz mekanizmay tanmlarsak eliki olmadn grrz. Kabile yapsnn ya da boy tekiltnn hakim olduu siyas yaplarda lider liyakatini ispat ederek yani liderlie lyk bir kiilii olduunu gstererek baa gelebilir. Sadece mevrus hakk olduu iin baa gemesi sz konusu deildir. Buna ilaveten kut sahibi olduunu gstermek ve kendini etrafndakilere kabul ettirmek durumundadr. Bu ekilde kendini kabul ettirdikten sonra bir hkmdar iin gerekli olan otoriteye ya da saygnla sahip olabilir, kanun koyabilir, treyi uygular, bir hkmdarn ihtiyac olan bugnk tabirle yasama ve yrtme yetkilerini kullanr ve bu durum, iini hakkyla yapt srece devam eder. Bir hkmdar olarak bu ekilde sahip olduklar g anlamnda merkezi ve gl bir hkmdar portresi izer. Ancak bu g daimi deildir, grevini iyi yapamad takdirde liderlii kaybeder, kendisinden sonra yerine geecek kiiyi tam olarak tayin edemez (veliaht gsterebilir ama gsterdii adayn baa gemesi zaruri deildir), yeni liderin de kendini ispat etmesi, kabul ettirmesi gerekir. Bu yapda g sadece hanedan yelerinin elinde deildir. Boy beyleri bu konuda etkili ahslardr. Dolaysyla gcn paylald, bir elde toplnmad yani gayri merkezi bir yap da sz konusudur.13 Cengiz Han da buna uymu ve etrafndakilere liderliini kabul ettirmi ve bir hkmdarn tabii hakk olan kanun koyma, dzen ve nizam tesis etme hakkn kullanarak yasa tesis etmitir. Burada srekli gnderme yaplan yasa aslnda ierik itibaryla olmasa bile davran tarz olarak Trk devlet geleneindeki treden baka bir ey deildir. Trk devlet geleneinde tre devlet kurucusu Kaann mutlaka tesis etmesi gereken bir eydi. Ouz Han vasiyet edip tre koyduu gibi

472

Bumin Kaan da tahta knca treyi tanzim etmiti, Elteri Kaan da treye gre bozulmu olan milleti dzene sokmutu. Cengiz Han yasas da esas itibariyle Trk devletlerindeki treden baka bir ey deildi14 ve bu gelenek slmiyetin kabulnden sonra da devam etmiti.15 Cengiz de bir davran tarz olarak byk bey olmann gereini yapt ve kanun koydu. Sonu olarak Cengiz Hann Eski Trk kaanlarndan ok farkl bir yap sergilemediini syleyebiliriz. Zaten aksi olsa eitli Trk boylarnn kendisiyle birlikte hareket etmesini salayamazd. Fakat onun koyduu yasa hanlk hakkn kendi neslinden gelenlere mnhasr klyordu. Bununla eski geleneklerden farkl yeni bir hanlk hukuku kurma dncesinde olduunu dnebiliriz.16 Koyduu yasa kendisinden sonra da etkili oldu.17 Ancak zaman iinde bu yasa sahip olduklar glerini han ile paylamak ya da ona devretmek istemeyen gl emrler tarafndan kullanlarak, kukla hanzadeler bu emrlerin gdmnde tahta oturtularak gl hanlarn i bana gelmesine izin verilmedi. Bylece mutlakiyeti yapnn ya da gcn bir elde toplnmasnn nne geilmi oldu. Hakimiyet ve idare hakknn Cengiz Hann soyundan gelen erkeklere ait bir hak olmas yasas yukarda saydmz devletlerde idareci aileyi belirlemekte etkili olmutur. Ancak Cengiz neslinden gelenler her zaman bu zelliklerine dayanarak etraflarndakilerin kendilerine balln salayamamlard. Bunu hem Altn Ordu, hem aatay hem de lhanl idarelerinde grebiliriz. Bu arada bir hususa daha dikkat etmek gerekiyor o da udur: sz konusu hanlklarn hepsi Cengiz neslinden gelen hanlar tarafndan idare edilmekle beraber hakim olduklar blgelerde coraf artlarndan ve sz konusu yerlerde kendilerinden nce kurulan devletlerin oluturduu birikim ve kltrel mirastan da etkilenmiler ve kurulularndan bir sre sonra bamsz birer devlet olmular hatta birbirleriyle mcadele etmek durumunda da kalmlardr. (Altn Ordu ile lhanllarn Kafkaslar ve Harezm, aataylarla Altn Ordunn Harezm ve Seyhun tesinde, yine aataylarla lhanllarn Horasan iin mcadeleleri gibi). Burada Cengiz Hann btn Asyay iine alan byk bir devlet kurduunu ancak daha sonra onun kurduu byk devletin kk ve yerel devletlere dntn sylemek ok da yanl olmaz. Altn Ordudan balayarak hanlklarn durumuna gz gezdirirsek konuyu daha iyi takip edebiliriz. Yukarda szn ettiimiz devletler hem tekilt hem de nfus bakmndan Cengiz Hann oullarnn maiyyetlerine verilen drder bin Moolla kurduklar devletler deildir. Bu devletlerin (in istisna edilirse) nfusunu oluturan halk dier milletlerin de bulunmasna ramen Trklerin esas kitleyi oluturduu bir nfus yapsna sahiptir. Aslnda Trklerle Mool boylarnn birlikte hareket etmeleri ya da ilikileri Cengizin Naymanlar ya da Uygurlarn hakimiyeti altna almasndan daha ncelere dayanr. Hunlar ve Gktrkler zamanndan beri bunlar ayn siyas birlik iinde yer almlard. Cengizin faaliyetleri sonucu bazen bar (Krgzlar gibi) bazen de sava yoluyla ona balanan Trk boylar kurulan devlette sosyal, asker ve idar btn mekanizmalarda yer almlard. Cengizin ilk faaliyetleri Moollar arasnda idi ama genileyip cihan imparatorluu hline geldiklerinde Trklerle meskun btn lkeler bu devlete balanmak durumunda kald. Moollar aznlkta kaldklar bu kitle iinde zamanla Trkletiler ve slmiyeti setiler.18 Bu durumu Altn Ordu sahasndan balayarak tespit edebiliriz. elmer19 bu durumu Tatarlarn Det-i Kpaka gelmesiyle Kpaklarla akraba olduklarn ve burann corafi durumdan etkilenme Kpaklardan kz alma, ehirleri onlarn arasnda bulunmasyla Kpak

473

gibi bir cins olduklarn belirterek aklyor. Cengiz Han yapt taksimatta Cuciye drt emrin idaresinde drt bin Mool vermiti. Tayciutlardan Manggurun binlii, Keskitay Fuman Noyan idaresinde Kesikit binlii, Huin kavminden Huiday binlii, Baysungur idaresindeki binlik20 olmak zere drt kabileden drt binlik verilmiti. Ancak daha sonra bunlarn says Rus, erkes, Kpak, Macar ve dierlerinin katlmyla artmt.21 Altn Ordu sahasndaki kabileler Reidddinin ve dierleri diye iaret ettii gibi bunlarla snrl deildi. Kongrat, Mangt, Nayman, Argn, Karluk, Uygur vs. gibi eitli kabileler Altn Ordu sahasnda etkili olduunu bildiimiz kabilelerden birkadr.22 aatay ve lhanllarda olduu gibi Altn Ordu sahasnda da bir sre sonra dil olarak Trkenin, din olarak da slmiyetin etkin olduunu greceiz. Altn Ordu sahasnda neredilen yarlklardan bize ulaanlarda bu durumu en ak ekilde grmekteyiz.23 Bunlara tarihilerin verdikleri bilgileri de ilave edebiliriz. Altn Ordu Han Berke Hana Msrdan gelen elilik heyetinin getirdii mektup tercme edilmi ve hann huzurundakilere Trke okunmutu.24 Altn Ordu hanlar arasnda slmiyeti ilk kabul eden Berke Han (1256-1266) olmutur.25 Bu deiime ilaveten Altn Ordu hanlar Berke Handan sonra byk Kaana bal kalmak yerine mstakil hareket etmeyi tercih etmiler ve Mengg Timurdan itibaren paralarnda byk hann adn zikretmemilerdir.26 Altn Ordu Hanlnn Cuci ulusu tarafndan kurulduunu belirtmitik. Cengiz Han olu Cuciye dier ocuklar gibi bir miktar Mool askeri vermiti.27 Ancak Altn Ordu Devleti bnyesinde etkili olan ve isimleri kaynaklarda geen kabileler sadece Cengizin ona verdii say ile snrl deildir. Her eyden nce Batunun itaat altna ald Kpaklar vard. Bunlar XI. yzyl ortalarndan itibaren rti Yayk havzasndan karak Karpatlar ve Tunaya kadar Karadenizin kuzeyindeki ovalar tamamen hkimiyetleri altna alan ve bu topraklara kendilerinden nce gelip yerleen Hazar, Uz, Peenek gibi dier Trk illerinin kalntlarn da kendilerine katan byk bir Trk ili idi28 ve btn bozkra adn vermiti: Det-i Kpak, Secut, Kinhit, Huin, Kyat, Kograt, Mangt, Nayman, Barin (Drmen) AliTatar, Uygur (Uygur Bacrtk Boga Toktoga Hann atal olmutu),29 Karluk, Argun, Kuu, Beyrek, Kangl (Berdi Bekin atal Kangl Tulubay idi),30 Altn Ordu sahasnda etkili olduunu bildiimiz boylardan birkann addr. Burada bizim iin mhim olan husus kkenleri ne olursa olsun Mool ya da Trk kabilelerin Altn Ordu iinde aktif olmalardr. Zira Cengiz Han onlu tekilt kabul ederek kabile yapsndan daha byk lekli bir organizasyonu mmkn klmt. imdi onlu sistem korunmakla birlikte kabileler de btn gleriyle varlklarn srdryor ve kabilelerin rs liderleri idarede etkili oluyorlard. Batunun (1227-1256) ve Berkenin (1256-1266) saltanat dneminde Cengiz Hann mirasna olan sadakat btn canll ile devam etti. Bu iki han kaanlarn adlarn ve damgalarn ihtiva eden paralar bastrmlard. Altn Ordu da ilk defa kendi adna para darp ettiren Mngge Timur olmutur (1266-1281). Ancak fiiliyatta bamszln almetleri Berkeden itibaren kendini gsterdi. O kendi devletinin karlarn korumak adna yine kendisiyle ayn gelenekten gelen lhanl ile mcadele etmekten geri durmad.31 Berke Han (1256-1266) devrinde kendinden sz ettirmeye balayan Tmen emri Nogayn Mngge Timur zamannda (1266-1281) da gcn arttrdn gryoruz. Emr Nogay, Tuda Mngge Han (1282-1287) zamannda d devletlerle birebir mektuplamasna yabanc devletlerin onu devlet bakan zannetmelerine baklrsa gcn iyice

474

artrmt. Aslnda Tula Buka Han bir tertiple yakalatp ldrlmesini ve yerine Toktann han olmasn (1291-1313) salad gz nne alnrsa devlet iindeki gcn anlamak daha kolay olur. Nogay, Tokta Han zamannda da gcn korumaya devam etmi ve Han ile aras bozulan emrleri himaye etmek ve Han istedii zaman geri vermemek gibi iler yapmas, kendisine snan emrlerin bir sre sonra onun tavrlarndan rahatsz olup tekrar Tokta Hann yannda yer alabilmeleri emrlerin hareket tarzn ve han ile olan ilikilerini gstermesi bakmndan ilgintir ve mutlak merkeziyeti bir yap manzaras arz etmemektedir. Hanlarn hanlklar veya liderlikleri ancak emrlerin onlar desteklemeleriyle mmkndr.32 Bu durumu Nogaydan sonra zbek Hann tahta geii srasnda da mahede edebiliyoruz. Tokta Han atal Uygur Bacrtk Bogann tesiriyle Batu Han neslinden kim varsa hepsini ldrtm sadece veliahd olarak olu lbasar brakmt (bu ekilde saltanat iin karde katli allm bir davran tarz deildir). Ancak lbasar da kendisinden nce lnce Batu Han ailesinin sona ermesi tehlikesi ortaya kmt. Tokta Han soyunun tkenmesinden kederlenerek yataa dmt. Bunun zerine zbek Hann annesi Gelin Bayalun zbekin varln haber verdi. Tokta Han ldrtt ehzadelerden kardei Turulcann ei olan Gelin Bayalunu daha sonra kendine nikhlamt. Turulcann ldrlmesi srasnda gebe olan Gelin Bayalun ksa sre sonra doan oluna zbek adn vermi ve onun hayatn kurtarmak iin Kabartay lkesinde yakn olan nal Beyin yanna gndermiti. Bu haber Tokta Hann zntsn azaltm ve yakn emrlerinden Kyat Astay ve Secut Alatay beyleri zbeki getirmekle grevlendirdi. Beyler zbeki getirdiklerinde Tokta Han lm ve atal, Uygur Bacrtk Buga ilinin kalabalk oluuna gvenerek hanln iln etmi, Gelin Bayalun Hatunu da kendine nikhlamt. Kyat Astay ve Secut Alatay beyler Uygur Bacrtk Bugay hile ile ldrerek zbeki han iln ettiler. Nogayn hanlar belirleyen etkisinden sonra burada da zbekin hanln yine emrler belirlemi oldular.33 Uygur Bacrtk Buga Hanln iln edince, Cuci Ulusunun btn prensleri bu durumu kabullenmek zorunda kalm sadece iban Han neslinden gelenler kendilerine bal Karluk, Beyrek, Kuu ve Nayman illerini alarak kendi yurtlarna ekilmilerdi. zbek han olunca Bacrtk Bugaya muhalefet etmeyen ve onun hanln kabullenen btn prenslerin illerini ve maliknelerini ellerinden alarak onlar kendisinin han olmasnda emei geen Kyat Astayn emrine vermiti. Burada prenslerin g kayna olan malikanelerinin ellerinden alnarak bir boy beyinin, bir emrin eline verilmesi phesiz emrin gcn arttrmasna katkda bulunacak bir husustur. Bu rnek bize daha sonra Krm Hanlnda karlatmz bir durumu hatrlatmaktadr: kimin Han olaca Karai beylerinin zellikle Ulu Beyin (ba karau) semesi durumudur ve bunun zerinde aada durulacaktr. zbek Hann saltanat (1313-1340) Altn Ordu Hanlnda parlak bir devir olarak grlmektedir. zbek Handan sonra yerine geen olu Cani Bek Han (1340-1357) kardei Tini Beki bertaraf etmiti. Cani Bek Handan sonra Berdi Bekin (1357-1360) saltanata geiinde de emrlerin rol grlyor. Tmen Beyi Kangl Tulubay, Berdi Beki babasna kar kkrtarak onun baa gemesinde etkili olduunu gryoruz.34 Cani Bek Hann bodurulmas zerine Berdi Bek, Tulubay tarafndan tahta oturtulmu ve karargahta hazr bulunan beyler alelacele getirtilerek ballk yemini ettirilmi, biatte gecikenler ve imtina edenler de hemen katledilmilerdi. Bu ekilde Tulubay tarafndan tahta oturtulan Berdi Bek yine onun telkiniyle oniki kardeini de ldrmt. Kangl Tulubayn amac hanedan yok etmek idi. Huzursuzluk ulus emrleri

475

arasnda da yaylm ve til boyunda bulunan Kyat Mamay kendine bal illeri alarak Krmn ilerisinde z rmana katlan Erel, Samar ve Ylk sularndan Turla rmana kadar uzanan yerlere grm, Sol kol illerini ise Kyat Astayn torunu Tengiz Buka, Sir Derya boylarna alp gtrmt.35 Onlarn blgeden ayrlmas ile Kyat emrlerinin idaresindeki birok boy ve oymak tarafndan korunan Altn Ordu bakenti olan Saray ehri korumasz kalm ve hanln iln edenlerin arasnda sk sk el deitirmiti. Mensup olduu slaleye son verdii iin kkn krgan kten Han olarak anlan Berdi Bek ile Altn Ordu tahtnda Bulkak (karklk) devri denilen bir karklk dnemi balam ve daha o tahtta iken yedi rakip han ortaya kmt. Hanedann hangi kolundan geldikleri bilinmeyen birok hann ayn tarihleri tayan paralarnn bulunmas karmaay gstermeye yeterdir.36 Bu kark dnem Urus Hann arkasndan da Toktamn hanlklar dneminde nisbeten ortadan kalkmtr. Toktam Altn Ordu tahtna geebilmek ve mstakil bir hkmdar olabilmek iin sadece hanedan yeleri ile deil Mamay gibi kuvvetli bir emr ile de mcadele etmek mecburiyetinde kalmt. Burada Mamay ile ilgili olarak onun Ak Orda hari Altn Ordunun byk ksmn idaresi altnda olduunu hatrlatmak lazm. Mamayn Cuci ulusunun dousundaki olaylara yani Urus Hann Ak Ordada idareyi tesisine ve Toktama ok dikkat etmedii anlalyor. Belki onu kendine ciddi bir rakip olarak grmyordu. Fakat Cengiz neslinden gelen bir han olarak Altn Ordunn tamamna hakim olmak isteyen Toktam iin Mamay en ciddi rakip idi. 1380de Kulikova da Mamayn Ruslara yenilmesi ve bu savata byk zayiat vermesi Toktamn Mamay yenmesini kolaylatrd. Kalka Irma kenarnda yaplan bu mcadele bir Han ile Emrin ilk kez kar karya gelii deildi. Ayn manzaray daha nce Emr Nogay devrinde de grmtk. Toktam Mamay yenerek Hac Tarhandan Bulgara kadar uzanan Volga topraklar, Kuzey Kafkasya, Volgann batsndaki yerler ve Krm gibi Altn Ordunun en nemli blgelerini ele geirdi. Bylece Harezm hari btn Altn Orduya hakim oldu.37 Bu andan itibaren de Emr Timur ile kar karya geldi. Timur Harezmi ele geirebilmek iin drt sefer dzenlemek zorunda kalmt. Harezmde hakim olan Kongrat kabilesi Cengiz Han zamanndan beri dnr kabile idi. Cuciden itibaren Batu ve dier hanlarn birok eleri vard ancak bunlar bir tanesi mutlaka Kongrat kabilesinden olurdu.38 Yani bu blge ve hakimleri olan bu kabile Altn Orduya daha yaknd. Timurla, Toktamn ekimesinde bu iki blgenin (Azerbaycan ve Harezm) hakimiyeti dnda etkenler de olduunu dnmek mmkn. Toktamn Altn Ordunun tamamna hakim olduu tarihlerde Cengiz Hann halefleri tarafndan kurulan devletler yklmlard. Ancak Cengiz yasas hl etkisini srdryordu. Emr Timur Suyurgatm han iln etmek zorunda kalmt, Altn Ordu sahasnda emrler hanlar belirleyecek kadar glenebiliyorlar ama han olamyorlard. Byle bir politik gelenein canl olduu durumda Cengiz neslinden ve han olma hakkna sahip birinin Altn Orduda glenmesi ve Cengiz Hann mirasn canlandrma hevesine kaplmas her zaman mmknd. Byle bir eyin gereklemesi de Timurun devletinin sonu olurdu. Zira Timur meruiyet bakmndan Toktam ile boy lebilecek durumda deildi ve Toktama bu imtiyaz veren gelenek Timurun hakim olduu blgeler ve onun askeri gcn oluturan kabileler arasnda da hl canlyd. Bu durumda Timur iin Toktamn gcnn krlmas kanlmazd.

476

Urus Hann gcn krmak amacyla tahta gemesi iin destekledii Toktam ile imdi kendisi kar karya kalmt. Sonuta 1391 ve 1395 yllarnda iki kez yaplan sava da Timur kazand ancak Toktam ele geirmeyi baaramad. Fakat onun tekrar glenmesini engellemek iin geni apl yamalar yapt. Toktam Hann gcn kaybetmesinden sonra Altn Ordu sahasnda Mangtlardan Emr Edigein (Edigey) etkili olduunu ve istediini hanlk tahtna oturtabildiini gryoruz.39 Altn Orduda emrlerin birbirleriyle ve hanlarla, mcadeleleri youn bir ekilde devam ederken Rus prensliklerinin merkeziyetci bir devlet halinde birlemeleri40 aslnda Altn Ordunun kaderinin belirlenmesinde Timurun seferlerinden daha etkili olmutur.41 Altn Ordu Hanl tahtnda Toktam Handan sonra Mangtlardan Emr Edigenin destei ile Timur Kutlu, adibek ve Polat Sultann hanlklar szkonusu oldu fakat bunlar kukla han durumundaydlar. Hanlar arasndaki ekimeler devam ediyordu, ancak hl Rusya, Litvanya ve Lehistan gibi komularn rahatsz edebilecek kuvvetteydiler. Altn Ordudaki karklklar nedeniyle hikimse vergilerini ne zaman ve kime vermek gerektiini bilmiyordu. savalar retim kuvvetlerini ykyor, ahali yoksullayor, ifti ve esnafn rnleri azalyor, buna karlk deien hkmdarlarn talepleri artyordu. Bu ekonomik hayat bunalma srklyordu. Ticaret transit mahiyetini kaybetmiti. Altn Orduda k yaanrken Moskova sosyal ve siyasal alanda gelime gstermi ve Altn Ordunn i mcadelelerinden faydalanmaya bile balamlard. Birbiri ile mcadele eden hanlar istedikleriyle ittifak yaparak daha tehlikeli olan zayflatmaya alyorlard. Emr Edigenin lmnden (1419) sonra birka han ortaya kt: Ulu Muhammed, Devletberdi ve Barak. Bunlarn mcadeleleri Altn Ordunun paralanmasn balatt. Ulu Muhammed Kazana ekildi ve Kazan Hanln kurdu. Baraka yenilen Devletberdi Krma gt ve akrabalarndan Hac Giray Krm Hanln kurdu.42 Krm Hanlnda hann belirlenmesinde kabilelerin ve bunlarn rsi liderlerinin rol daha ak olarak ortaya kmtr. Krm Hanlnda Karai/karau beyler denilen kabile beyleri (irin, Barn, Argn, Kpak ve Mangtlar) hanlk makamna kimin oturacana karar verirlerdi. Bunlar askerlerin ounluuna kumanda ediyor ve hanln asl siyasetini tayin ediyorlard. Bu beylerin destei ve sadakati ile hanlar tahtta kalabiliyorlard. Hatta Osmanl himayesine girdii zaman bile bu beyler hann kim olaca hususunda belirleyici olmaya devam etmilerdi.43 Altn Orduda saltanatla ilgili gelimeler byle olurken Hlagu tarafndan kurulan lhanl Ulusu iinde de Altn Orduda olduu gibi Hanlk makamna kimin geecei konusunda emrlerin son derece etkili olduklarn gryoruz. lhanl Devletinin kurucusu Hlagu44 byk kaan Mngge tarafndan blgeye gnderildiinde burada Emr Argun nisbeten dzeni salamt. Bu emr dzenledii seyahatlerle yerel halktan gelen memurlarn ve idarecilerin gvenini salam ve nisbeten dzeni tesis etmeyi baarmt. Hlagunun blgeye gelii ile kendisi mavir olarak kalm, Abaka dneminde (1265-1282) ise adeta iten el ektirilmitir.45 Hanln kurucusu Hlagunun lmnden sonra yerine Abakann tahta kmasnda emrler etkili olmutu.46 Abakadan sonra tahta kan Tekdar Mslman olup Ahmed adn alm ve atalarnn kanunundan ayrld iin ve atalarn tanmayp slmiyeti semesi ve takip ettii politika nedeniyle emrler Arguna meylettiler ve neticede Ahmet Tekdar hanlk makamn kaybetti.47 Argunun ilhan olmasnda etkili olan Emr Buka, elde ettii gce dayanarak Argun Han bertaraf edip yerine kendi himayesinde birini tahta karma teebbs

477

anlalnca ldrld.48 Argun Handan sonra emrlerin nemli bir ksm ehzade Geyhatunun (12911295) baa gemesi konusunda anlatlar. Onun saltanat dneminde gerek g emrlerin elindeydi.49 Geyhatudan sonra baa geen Baydu 1295te tahta knda ehzade, hatun ve emrlerin mterek mdahalesinin olduu biliniyor.50 Yukarda ad geen Emr Argunun olu olan ve Mslman olan Emr Nevruz da Gazan Hann iktidar elde etmesinde ve daha sonra da byk apl reformlar gerekletirmesinde etkili olmutu. Gazan Hana kadar (1295-1304) lhanl hkmdarlar byk hanlarn onayn aldlar. Gazan Handan itibaren bu konu Byk Han Kubilayn lm olmasnn da etkisiyle nemini yitirdi.51 Hanedan da varln ancak otuz yl daha srdrebildi. lhanl Devleti ile yaklak ayn dnemde gcn yitiren aatay Hanl sahasnda da Altn Ordu Devletinde olduu gibi baz deiimler olmutu. Bu da devletin kurulduu corafyada kendilerinden nce oluan siyas yaplarn birikiminden etkilenmek suretiyle olmutur. Bu etkilenmenin uzants Timurlu Devletinde daha net hissedilmitir denilebilir. Timurlulara gelmeden nce aatay Hanlndaki gelimelere bakalm. Hanlk Cengizin halefi devletler arasnda bamszln en ge elde eden devlettir. aatay Hanlnda ilk Mslman hkmdar Kara Hlagu ve Organa Hatunun oullar olan Mbarek ah idi. 1264te aatay tahtna oturmu ancak Kubilayn Baraka yarlk vererek aatay ulusunun bana gndermesi zerine Mbarekah taht brakmak ve Barakn maiyetinde Barsc emri olarak vazife almak mecburiyetinde kalmt.52 Daha sonra Barakn ve Alaaddin Tarmairinin de slmiyeti kabul ettii biliniyor. Bu deiim phesiz hanedan yeleriyle snrl kalmad. nemli bir ecere olan Muizzl-ensabda geen isimler onomastik bakmdan deerlendirildiinde ortaya kan sonu bu dnm bakmndan arpcdr. Buna gre aatay Ulusu iindeki Barlas kabilesi ok hzl bir ekilde Orta Asyadaki geni Mslman nfusu iinde hzla deiime uram ve Mslmanl semitir.53 Seyyah bn Battutann verdii bilgiler aatay Hanlndaki dil olarak Trkenin, din olarak slmiyetin etkisini ok ak ekilde sergilemektedir. Dierlerinde olduu gibi slmileme ve yerlileme sreci iinde slmiyeti kabul eden hkmdara kar geleneklerine sadk kalmak isteyenlerin muhalefeti bu hanedanda da yaand. Bu anlamda 1326-1335 tarihleri arasnda hanlk makamnda oturan Alaaddin Tarmairin iyi bir rnektir. bn Batutann54 verdii bilgiye gre, Trke konuan bu hkmdr sabah ve yats namazlarn cemaatle birlikte klacak kadar dindard. Hanlnn son drt ylnda Almalk blgesine hi gitmedii iin Cengiz yasasna riayet etmemekle sulanmt. Nitekim Almalk yaknlarnda yaplan kurultayda Cenki ve Bozanoulun elebaln yapt muhalifleri tarafndan hanlktan azledildi ve daha sonra da katledildi. Sonuta aatay ulusu, Cengiz geleneklerin canl olduu dou ve yerleik kltre ve slmiyete daha yakn olunan Maverannehir olmak zere bir ayrm sz konusu oldu. Maverannehir blgesinde bulunan gebe ve gebe geleneklerini srdren nfusa aatay deniyordu ancak artk burada aatay soyundan hanlar idarede deildi. te yandan douda aatay slalesinden gelen hanlar varken bile buradaki halk kendini sadece Mool olarak tanmlyordu. Bu ekilde aatay ve Mool gibi tanmlamalarn yan sra Moollar aataylara karaunas (melez) ve aataylar da Moollara ete (haydut) diyorlard.55

478

Bu ayrma ramen Batdakilerin Cengiz geleneinden tam koptuunu iddia edemeyiz. Timur faaliyete balad dnemde bir yandan hocalar (derviler) bir yandan da kabile reisleri ile temasta idi. Zira dneminin iki nemli g oda bunlardr. aatay Hanl ve Timurun devletini kurduu corafya (Timur aatay Hana den yerlerden fazlasn hakimiyeti altna almtr) politik gelenee dair birikim bakmndan Altn Ordu Devletinin kurulduu corafyadan biraz farkllk arz etmektedir. Burada Timurlu Devletinin yayld yerlerde, daha nce kurulan devletlere bakarsak bunlarn sosyal organizasyon bakmndan belirli sistemleri olan gelimi yaplar olduunu grrz. Emeviler, Abbasiler, Seluklular, Harezmahlar, Karahanllar, Gazneliler ve dier irili ufakl slm devletleri tekilt sahibi devletlerdi. Bu devletlerin hepsinde saltanatn intikali konusunda baz benzerlikler grmek mmkndr. Hanedannn bir aileden devam etmesi gerektii fikri hepsinde grlr. dareci aile olarak halifelerin Kureyten olmas fikri ok yaygn bir kanaatti. Gazali saltanat fikrini ortaya atarak halifenin yan sra bu kabile dndan gelen ahslarn hkmdarlklarn entelektel anlamda merulatrm oldu.56 Hanedanlarn hakimiyetlerinin meruiyetini sergilemek iin kendilerinden nce gelen meruluklar kabul grm sistemlere balamaya almalar da sk grlen bir durumdu. Samaniler kendilerini Behram ubine dayandrr. Seluklular Ouz Hana, yine Osmanllar Ouz nesline gibi. dareci ailelerin kendilerini meru gsterme yntemlerinden biri de dnemlerinde gc ve meruiyeti bakmndan kabul grm hanedanlarla akrabalk ilikisi kurmaya alma yoludur. Turul Beyin Halifenin kz ile evlenmek istemesi gibi. Timur da Cengiz neslinden Saray Mlk hanmla evlenmi ve Gregen (damat) sann bir unvan gibi kullanmtr. ocuk ve torunlarn da Cengiz neslinden gelen hanmlarla evlenmesini istemitir. Ksca sylemek gerekirse bir yandan ran-slam gelenei bir yandan da Cengiz Yasas Timur dneminde politik gelenei biimlendiren iki nemli kaynak olarak karmza kmaktadr. Yasa gerei han olma hakk Cengiz Han neslinden gelen erkeklerin hakkyd. Ancak uygulamada baz deiiklikler olmutu. Yukarda anlatmaya altmz Altn Ordu ve lhanllar iinde meydana gelen deiim ve emrlerin g kazanmalar ok benzer ekilde aatay Ulusu iinde de ortaya kmt. te Emr Timur bu yap iinde ortaya kt ve dier emrlerin baaramad bir eyi baararak kendi hanedann kurdu. Bunu baarmas Asya tarihi bakmndan son derece nemlidir. Zira onun hanedann kurmas ile hkmdarlk hakknn sadece Cengiz neslinden olanlara ait olduu eklindeki yaygn fikir krlacak ve Timurdan sonra soyundan gelenler mstakil hkmdarlar olarak kendi adlarna para bastrp hareket edeceklerdir. phesiz bu deiim zaman iinde ve yava yava oldu. Timur meruiyetini dorudan doruya iddia etmedi ve paralarn Suyurgatm yada Mahmud adna darp ettirdi ve kendisi bu paralarda Emr Timur Gregen olarak anld.57 Onun kukla han kullanmasnn nedenini daha nce aklamaya altmz gl kabile reislerinin tavrnda aramak mmkn. Emrler Timura kendilerine itaat edebilecekleri bir han gstermesini istediler o da Suyurgatm Olan hanlk tahtna oturttu.58 Bylece nemli lde askeri gcn kayna olan kabileler ve onlarn rsi liderlerini idare altna almay baard,59 te yandan bulunduu corafyada etkili olan slm kltrn ve bunun temsilcileri ile olan ilikisini de kendini slm alemini mfsidlerden temizleyen biri olarak lanse ederek dzenledi. O Mslmanlarn emri, Trklerin beyi ve Moollarn gregeni idi. Onu takip edenler bu geleneklerden hangisine bal

479

olurlarsa olsunlar kendilerine yakn bir yn buldular bylece onun yannda yer aldlar. Timur da kendini bunlardan birine dahil etmek yada sadece birine dayanarak hareket etmekten kand.60 Timurun balangtan itibaren hareket tarzna baklrsa deien artlara gre deiik hakimiyet kaynaklarn vurguladn ve nihayet kendi hakimiyetini tesis ettiini grrz.61 Timur nihayet kendi hanedann kurmay baarmt. Hatta Cengiz Hann hretiyle yaracak bir hrete de ulat. in hari onun sefer dzenledii yerlerin tamam idare altna alnmt. Nihai hedefi olan in zerine dzenledii seferin banda Otrar da 1405te vefat etti. Gl bir devlet adamnn lm zellikle len kii gebe bir hkim ise genellikle siyas k ve silahl veraset mcadelelerine yol amtr. Timurun lmnden sonraki mcadelelerde onun gc ve yayld yerlerle orantl olarak uzun ve geni bir blgeye yaylm oldu.62 Aslnda Timur bir veliahd gstermiti ancak bunun pek bir anlam ifade etmediini63 yaanan olaylar gstermiti.64 Timurun kurduu devlet iinde yaananlar Asya tarihinde Cengiz Hanla oluturulan yapnn ve politik geleneini de biraz deitii bir dnem olmas bakmndan nemli bir dnemdir. Timurdan sonra devletin bana gemeyi baaran ahruh artk kuklada olsa bir han tain etmek mecburiyetinde kalmamt. O paralarnda sultanl-azam unvann kullanrken65 kaynaklar kendisinden hakan- said olarak sz etmektedirler.66 O hkmdarln ve meruiyetini slm geleneine gre ifade ediyor ve han olmak ya da bunun gibi tartmalara girmiyordu. Ancak burada onun dneminde Timurlu Devletinin tamamen yasadan ya da geleneksel yapdan uzaklatn ve sadece eriate ve slm geleneklerine bal kalndn iddia etmek67 doru grnmyor.68 Kiisel olarak dindar bir portre izmesine ramen devlet idaresinde etkili olan ahslara ve onu destekleyen emrlere baklrsa geleneksel yap btn canll ile devam etmektedir.69 Yani idareyi ve ynetimi elinde tutan emrler Timuru destekleyen ve onun zamannda da i banda olan emrlerdir. ahruh Bahadr bunlarn gcn krmak ya da snrlamak yoluna gitmemi, han olmak iddiasnda bulunmamtr. Ancak ayn hkmdarn saltanat srasnda Maverannehir hakimi durumunda olan olu Ulu Bey Moollarla snr komusu olmas nedeniyle de daha yakn idi. Muhtemelen bu nedenden tr gregen lakabn tad70 gibi kukla han tayin etme geleneine de uymutu. te yandan hakim olduu yerleri bir yandan Moollara bir yandan da Det-i Kpaktan gneye inmeye alan zbeklere kar korumak zorunda kalmt. Bu iki blgede de yukarda aklamaya altmz boy yaps btn canll ile devam etmekteydi. Timurlu hanedan iinde Eb Said dnemi politik gelenek bakmndan nemli bir dnemdir. Eb Said dneminde saltanat belirleyen unsurlara kabilelerin yansra ehirlerde yaayan ve tasavvuf erbabnn liderliinde kendilerini ifade eden bir grubuda ilave etmek gerekiyor. Nitekim bu hkmdarn tahta k bu sayede olmutu.71 Bu duruma ilaveten Eb Said ile Mool Han Yunus Han arasnda geen bir konuma politik gelenekteki deimeyi bize aka gstermektedir. Tarih-i Reidideki bilgiye gre Sultan Eb Said (1451-1469) Yunus Han destekleyerek onu Moollar arasna gndermek zere Iraktan getirtti. Horasanda Ba- Zeganda Timurlu hkmdar Eb Said ile Yunus Han arasnda yle bir konuma geti. Eb Said Yunus Hana Emr Timurun ilk seferinde kumandanlar doal olarak ona itaat etmediler, Bunun zerine o hepsini ldrebilirdi fakat bu ekilde kendi gcn zayflatm olurdu. Kumandanlar kendisine itaat etmemiz gereken bir han gster

480

dediler. Bylece Emr Timur, Suyurgatm Han onlarn zerine han tayin etti ve emrler bu ekilde ona balandlar. Btn fermanlar han adna yaynlanyordu. Ancak Emr Timur onu sk denetim altnda tutuyordu. lmnden sonra olu Mahmud Han onun yerine atand. Fakat Mirza Ulu Bey zamanna kadar bu hanlarn gc szde idi. Benim zamanmda hanlar genellikle Semerkandda hapistiler. Ben tahta getiimden beri iktidarm salam olduu iin bir hana ihtiyacm yok. Bu yzden imdi seni yoksulluk elbisesinden karp, hkmdarn kyafetleriyle donatp kendi yurduna gndereceim, benim vassalm olacaksan hdim-i mahdm adna tahamml etmek zorundasn ve arkada adn ortadan kaldrman gerek demitir ve Yunus Han da can- gnlden bu artlar kabul etti.72 Sultan Eb Said kendini kukla han tayin etmek zorunda hissetmemi ancak paralarnda ve yarlklarnda gregen lakabn kullanmt.73 Eb Said saltanatn iki unsura borluydu. Biri Ubeydullah Ahrar liderliindeki tasavvuf ehli idi dieri de Argun kabilesiydi. Argun kabilesi Timur ve ahruh dneminde kendinden pek sz ettirmemitir. Oysa Eb Said devrinde devlet idaresinde en nemli noktalarda bu kabileden gelen emrleri gryoruz.74 Bu ekilde Eb Saidin yapsal baz deiikliklere gitmek istedii bunun da zaman zaman tepkilere neden olduu aktr. O Timurlu Devletinin tahtna oturabilmek iin sadece Timurlu mirzalaryla deil Emr Nur Said Bilkut ve Emr Halil gibi emrlerin isyanlaryla da uramak zorunda kalm ve bunlardan Emr Halili ocuklaryla birlikte ldrtmt.75 Eb Said de bu kararn dier emrlere aklamak ve savunmak durumunda kalmt. Bu durum emrlerin hkmdar karsndaki gl konumlarn gstermek bakmndan nemlidir. Eb Said Timurlu Devletini toparlamaya alan son hkmdardr denilebilir. Onun Azerbaycan da ele geirmek amacyla kt son seferinde adeta yalnz braklmas ve yenilgiye mahkum edilmesi ve Uzun Hasan tarafndan yakalandnda, tekrar saltanatna kavuursa kendilerini cezalandrmasndan endie eden emrlerinin tevikiyle Uzun Hasan tarafndan ldrlmesi gl bir hkmdar istemeyen emrlerin direnii gibi deerlendirilebilir. Onun lmnden sonra Timur Devleti hzla klm ve bir blge devleti, bir ehir devletine dnm ve nihayet zbeklerin ilerlemesiyle tarih sahnesinden silinmitir. Ksaca ifade etmek gerekirse Timurlu dnemini politik gelenek asndan deerlendirirsek han unvannn meru hkmdar tarafndan kullanlma mecburiyetinin ortadan kalkt bunun yerine slm kkenli emr ve sultan gibi unvanlarn gndeme geldiini syleyebiliriz. phesiz bu deiim Timurlu Devletinin merkezi topraklar diyebileceimiz Maverannehir ve Horasan blgesindeki sosyal yapyla ve tarih birikimle dorudan balantldr. Sonu Cengiz Han Naymanlar yendikten bir sre sonra 1206 ylnda toplnan bir kurultayda han iln edilmi ve onlu sistemi kabul eden bir dzenleme yaplmt. Bu dzenlemenin nemi kabile yapsnn yerine boy tekiltndan daha geni apl organizasyonu mmkn klmas idi. Bu sistemin kabul edilmesinin yan sra baz kabileler savalar sonunda ganimet gibi tasavvur edilip paylalm ve dalmt. Bylece nfus bakmndan da bir harmanlama meydana geldi. Bu ekilde kabillerin gc ikinci plna dm ve Cengiz neslinden gelen hanedan yelerinin liderliinde, yeni bir siyas

481

organizasyon kuruldu. Buna gre hanedandan biri byk kaan olurken, buna bal uydu devlet (bal devlet) diyebileceimiz devletler de Cengiz Hann yapt taksimat dorultusunda olutu. Bylece btn Asya (Arabistan ve Hindistan hari) tek idare altnda toplnm oldu. Bu sistemde han olma hakk yine sistemin kurucusu Cengiz Hann koyduu yasa gerei kendi erkek neslinden gelen ahslara ait idi (Cengiz Hann ve oullarnn kzlarndan yani bu soya bal hanmlardan doan erkeklerin bu hakk yoktu). Ancak kurulan bu sistem bir sre sonra tekrar kabile ve boy yapsnn canlanmasna engel olamad. Boylar ve bu boylarn rki liderleri politik yapda etkili olmaya devam ettiler (Altn Ordu, aatay ve lhanl Uluslarnda bu durumu yazmz boyunca aklamaya altk). Ancak yerlemi kanaat meru hann Cengiz soyundan gelmesi gerektii eklinde olduundan bu boy beylerinden hibiri yeni bir hanedan tesis edemedi. Beyler kimin han olabileceine karar verebilecek kadar glendiler fakat kendi hkmdarlklarn iln edemediler. Kendilerini hkmdar iln edememeleri yeni ve canl bir devletin kurulmamas anlamna da geliyordu. Bu durum Timurun devletini kurmasna kadar devam etti. Timur da beylerin (emr) istediklerini han tayin ettikleri ve bu kukla hanlar adna faaliyet gsterdikleri bir dnemde faaliyete balad ve o da kendini han iln edemedi ve bir han (Suyurgatm Han) tayin etti. Onun neslinden gelen hkmdarlar bir han tayin etmek zorunda kalmadlar. Timurlu hkmdarlar han unvann almamlar bunun yerine slm geleneinden gelen sultan unvann kullandlar. Bu farkla kendi hkmdarlklarn aka ifade edebildiler. 1 1994. 2 Bu kaan hakknda ayrntl bilgi iin bk. Morris Rossabi, Khubilai Khan His Life and Bu hkmdar dnemi iin bk. Abdlkadir Yuval, lhanllar Tarihi I Kurulu Devri, Kayseri

Times, Berkeley 1988. 3 4 Moollarn Gizli Tarihi, (ev. Ahmet Temr), Ankara 1986, s. 185. Moollarn Gizli Tarihi, s. 133-134. Temin daha nce Cengiz Han unvanyla han iln

edilmiti, fakat o zaman sadece Moollarn han idi. 1206da ise artk Nayman, Kerait, Merkit, Uygur gibi kabile devletleri de idaresi altna almay baard ve sadece Moolarn deil btn boylarn lideri durumuna geldi. 5 6 A.g.e., s. 149. Trklerde Devlet Oluum Modelleri: Osmanllarda ve Timurlularda, Prof. Dr. smail Aka

Armaan, zmir 1999, s. 72. 7 Bize bir metin halinde ulamayan Cengiz Hann yasas hakknda bk. George Vernadsky,

Cengiz Han Yasas Trk Hukuk Tarihi Dergisi, I, 1941-42, Ankara 1944. s. 107-132; Curt Alinge, Mool Kanunlar ev. Cokun ok), A. . Hukuk Fakltesi Dergisi, IX/3-4, 1952 s. 235-261; X/1-4, 1953, s. 687-703; XI/1-2, 1954 s. 525-542; XI/3-4, 1954, s2 86-304; XII/1-2 1955, s. 285-297; XIII/1-2,

482

1956, s. 194-219. (Bu alma sadece Cengiz Yasas deil daha sonraki Mool kanunlaryla da ilgilidir). Yine Cengiz Hann yasas ve Memlklardaki etkisine dair bir seri yaz hakknda bk. David Ayalon, The Great Yasa of Chingiz Khan A Reexamination, Studia slmica, XXXIII, 1971, s. 97-140; XXXIV, 1971, s. 151-180.; XXXVI, 1972 s. 113-158; XXXVIII, 1973, s. 107-156. 8 9 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1983, s. 39. Halil nalck, Kutatgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reit

Rahmeti Arat in, Ankara 1966, s. 270. (Ayn yaz daha sonra Halil nalck, Osmanlda Devlet Hukuk, Adalet, stanbul 2000, s. 11-27. adl makalelerin toplnd eserde yer almtr). 10 11 Moollarn Gizli Tarih, s. 118. Joseph Fletcher, Turco-Mongolian Monarchic Tradition in the Ottoman Empire, Harvard

Ukrainian Studies, 3-4/1 1979-1980, s. 237-38. 12 13 Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, (nr. Muhammed Kazvini) London 1911, I, s. 19. Bu yapy tarihilerimizden senbike Togann ifadesiyle yatay eitlilik diye adlandrmak

mmkn. O birbirinden hiyerari ile ayrlmam, aksine birbirinden hem bamsz hem de ayn sistem iinde yer alarak birbirine bal olan ve hakimiyete ortak olanlarn durumunu yatay eitlilik, mutlak merkeziyeti yap diyebileceimiz en tepede hkmdar ve aa doru hiyerarik dalm ise dikey eitlilik diye tanmlamtr. Bk. senbike Togan, Onikinci Yzylda Hakimiyet Mcadelesi: in, Orta Asya ve Yakn Douda Prof. Dr. Dursun Yldrm Armaan, Ankara, 1998, s. 93-102. 14 15 Halil nalck, Kutadgu Biligde s. 268-269. Halil nalck, Osmanl Hukukuna Giri, rf-i Sultan Hukuk ve Ftihin Kannlar, Osmanl

mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993, s. 322-323. (Bu makale daha nce A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi XIII, 1958de yaynlanmtr). 16 17 Vernadsky, a.g.m. s. 109. aatayn yasa konusundaki birikimi her zaman saygyla karlanmtr. Cengiz Hann

kk gelini Sorhagtani (Sorhahtani) Beki de (Kereit Hannn yeeni idi Cveyn, Tarih-i Cihangua, III, s. 3) yasaya uymay vurgulam ve ocuklarnn hepsi (Mengg, Kubilay, Ark Buka, Hlagu) han olmulard. Merkezde byk hanlar nezdinde yasa byle etkili olurken aatay, lhanl ve Altn Ordu hanlklarnda da yasa daima etkili olmutur. lhanl saraynda hususi bir hazine de bunun sakland ve gerektiinde mracaat edildii bilinmektedir (Cveyni, I, s. 17-18. ). Altn Ordunun etkisiyle yasann Memluklardaki etkisi konusunda bk. D. Ayalon, gs. yer. 18 Ahmet Temr, Trk Mool mparatorluu Devrinde Sosyal ve Asker Tekilt, Trk

Kltr, X/118, s. 194.

483

19 s. 373. 20

Tiesenhausen, Altn Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (ev. . H. zmirli, ) stanbul 1941,

Baysungurun idaresindeki kavim ad kaynakta bo braklm bk. Reidddin, Camit-

tevarih, (nr. Behmen Kerimi, ) Tahran 1338, s. 408. Bu kavmin Kyat kabilesi olabileceine dair bk. Mustafa Kafal, Altn Ordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976, s. 36 n. 131. 21 22 Reidddin, s. 408-409. Mustafa Kafal, Cuci Ulusundaki l ve Kabilelerin Siyas Rolleri ve Ehemmiyetleri, Tarih

Enstits Dergisi, II, 1971, s. 101-109. 23 Yarlklar iin bk. A. N. Kurat, Topkap Saray Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan

Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940. 24 Altn Orduya Ait Metinler, s. 134. Memlk saray ile Altn Ordu saray arasndaki

yazmalarn dili hakknda bk. David Ayalon, The Great Yasa of Chingz Khan Studia slamica, XXXVI, 1972, s. 133-134. 25 Altn Ordu sahasnda slmiyetin yaylmas hakknda bk. Deven De Weese, slmization

and Native Religion in the Golden Horde, Pennsylvania, 1994. 26 Kafal, Altn Ordu, s. 59. 27 28 29 30 31 Asker ve saylar iin bk. Gizli Tarih, s. 162; Kafal, a.g.e, s. 36. Kafal, a.g.e, s. 36. A.g.e, , s. 37. A.g.e, , s. 38. Berke Han Altn Orduda slmiyeti ilk kabul eden handr ama devlet sistemi iinde

slmiyetin etkili olmas zbek Han zamannda olacaktr. Kazaklar arasnda kullanlan din zbekden kald ata sz dikkat ekicidir. 32 Nogay ve bu dnem Altn Ordu siyas hayat iin bk. A. Nimet Kurat IV-XVIII. Yzyllarda

Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri Ankara 1991 (2. bask); A. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k (ev. Hasan Eren), Ankara 1992; Mustafa Kafal, a.g.e. 33 zbek kavramnn bu hadise ile ilgili olabilecei dnlmektedir. Uygur Bacrtk Buga

hanln iln edince Cuci ulusunun btn prensleri bu vaziyeti kabullenmek mecburiyetinde kalmlar sadece iban Han evlad bu durumu kabullenmemi ve Batu Hann atalar iban Hana verdii Karluk, Beyrek, Kuu ve Nayman illerini alarak kendi z yurtlarna ekilmilerdi. Bu mnasebetle

484

zbek Hann zel ilgisine mazhar olanlar anlamnda zbek ulusuadyla anlm olabilirler. Bk. Kafal, a.g.e, s. 46. 34 Yakubovskynin Rus kroniklerine dayanarak verdii bilgiye gre: Altn Orduda karklklar

gittike artyordu. Cani Bek Hann Tovlubiy, (Tolubay) adnda bir tmen beyi vard. Akll, kurnaz ve otoriter bir kumandan olan Tovlubiy Altn Orduda ba rol oynamak isteyerek Canibekin olu Berdibeki kkrtarak onu babasn ldrmeye ikna etmi, suikastlar eitli vaadlerle birok ordu beylerini de yanlarna ekmilerdi (a.g.e., s. 115). 35 36 37 38 39 40 41 Kafal, a.g.e, s. 86. Bu dnem siyas olaylar iin bk. Kafal, a.g.e. Yakubovski, a.g.e, s. 148-249. Kafal, a.g.e., s. 120. Yakubovsky, s. 191. Gs. yer. Burada Timurun tahrip ettii iki devleti Altn Ordu ve Osmanly karlatrrsak durum

daha iyi anlalabilir. Osmanl Devleti Ankara Savandan sonra sadece fetret meselesi ile kar karya kalmam ayn zamanda byk apta toprak kaybna uramt. Ankara Savandan nce Bizans mparatorluunun merkezini kuatma altna alma durumunda iken savatan sonra bu devlete sadece toprak vermekle kalmam hanedandan rehin vermek mecburiyetinde kalmt. Buna ramen Fetret devrinin sonunda Anadolu ve Rumelideki topraklardan oluan bir devlet tekrar olumutur. Burada Yldrm Bayezidin halefi elebi Mehmedin Timurun halefi Mirza ahruha(1405-1447) verdii cevap ilgi ekicidir. ahruh kardelerini bertaraf etmesi yerine onlara bir yer vermesi gerektiinin davrannn tre-i ilhaniye uymadn syleyince elebi Mehmed cevab mektubunda Osmanl Devletinin kurulu gnnden beri seleflerinin karlatklar problemleri kendi tecrbelerine dayanarak zdklerini, saltanatn ortaklk kabul etmeyeceini belirtmiti. (Feridun Bey, MneatssSeltin, stanbul, 1264, I, 150). Bylece o trenin dnda kendi meselelerini tecrbelerinin nda kendilerine gre zdklerini belirterek yeni bir anlaya iaret etmektedir. Osmanl Devleti iinde merkezi devlet mant gelimi ve bunu salayacak sosyal artlar ve tekiltlanmada bu dorultuda tesis edilmitir. Ancak Altn Ordu sahasnda kurulu anndan beri merkezi devlet mant devleti oluturan, tekilt biimlendiren odaklarn (asker, hanedan, brokrat kesimi vs.) kafasnda yoktu. Ancak Cengiz Hann tesis ettii bir sistem ve koyduu yasa bir para kurduu dzeni devam ettirme amacnda idi. Ancak bu ama devlet kurmak iin gerekli en nemli unsurlardan olan idareci ve asker kesimini oluturan kabileler ve liderleri tarafndan aynen benimsenmemi grnyor. Bunlar sahip olduklar gc Hana devretmek istemiyorlard. Yani merkezi devlet mantna yatkn deillerdi bu

485

nedenle Timurun darbesinin yan sra Altn Ordu mevcut bu yapnn da devletin kn hazrladn dnmek mmkndr. 42 43 Yakubovsky, a.g.e, s. 204-219. Halil nalck, Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahip Giray Dneminde Krm Hanl, Emel,

135, Mart-Nisan 1983, s. 52-53. (Bu makale ngilizce olarak Harvard Ukrainian Studies, III-IV, 19791980 s. 445-466. da yaynlanmtr. ); Muzaffer rekli, Krm Hanlnn Kuruluu ve Osmanl Himayesinde Ykselii (1441-1569), Ankara 1989. s. 63, 77 ve baka yerlerde de boy beylerinin gcn gsteren ifadeler mevcuttur. 44 45 46 47 48 Hlagunun blgeye gelii ve devletini kurmas hususunda bk. Yuval, a.g.e. B. Spuler, ran Moollar, (ev. Cemal Kprl) Ankara, 1987, s. 63. B. Spuler, ran Moollar, s. 78. A.g.e, , s. 91-92. Osman G. zkuzugdenli, Gazan Han ve Reformlar (694/1295-703/1304), M. . Sosyal

Bilimler Enstits Baslmam Dr. Tezi, stanbul 2000, s. 16. 49 Neredilen ilk Farsa lhanl fermannda Geyhatu dneminde etkili olan emrin adnn

fermanda zikr edilmesi dikkate deerdir. Bunlar iktur, Ak Buka ve Tagaardr. Bk. Aboala Soudaar, lk Farsca lhanl Ferman, ev. Osman zgdenli, Trk Kltr ncelemeleri Dergisinde yaynlanacak. 50 51 Spuler, a.g.e, 102; a.g.tez, s. 33. Spuler, s. 292. slmiyeti kabul eden ve kkl reformlar yapan Gazan han iin bk. O.

zkuzugdenli, a.g.t. 52 53 Reidddin, s. 545-546. John E. Woods, The Timurid Dynasty, Bloomington, ndiana 1990, s. 10. Burada 1227den

balayarak her 20 yl bir nesil saylarak Erdemci soyundan gelenler (alt nesil) ve Karaar soyundan gelenlerin (dokuz nesil) isimleri gruplndrlmtr. Gruplndrma Arap, ran-Arap, Trk-Arap, ran, Trk-ran, Trk-Mool isimleri olarak tasnif edilmi ve buna gre 949 isim deerlendirilmi ve nc nesilden itibaren Arap isimlerinin artt ortaya kmtr. Mesela birinci nesilde yzde yz olan TrkMool isimleri altnc nesilde yzde 3e dmken birinci nesilde yzde sfr olan Arap isimleri altnc nesilde yzde altm civarnda grnmektedir. bk. a.g.e. s. 11.

486

54

bn Batuta, Seyehatname-i bn Batuta, (ev. Mehmet erif) Matbaa-i amire stanbul 1333-

1335, I, s. 419; 422-423. Kebek Han da Mslman olmamakla beraber adil bir hkmdard ve Trke konuuyordu a.g.e., s. 418. 55 56 Barthold, W, Ulu Bey ve Zaman, (ev. smail Aka), Ankara 1990, s. 15-16. A. K. Lambton, State and Goverment in Medieval slam (An ntroduction to the Study of

slmic Political Theory the Jurists) Oxford University Press 1981, s. 108. 57 Stanley Lane-Poole, The Coinage of Bukhara (Transoxiana), London 1882, s. 4-20.

Burada belirtilen paralarn bir tanesinde emr-i azam san vardr. 58 Mirza Haydar Duglat, Tarih-i Red, (Ed. W, M. Thackston, ) Harvard University 1996,

Farsa metin s. 51-52, ng. Terc. s. 44. 59 Timur dneminde kabilelerin idar ve politik gleri ve Timurun bu yap iinde gc elde

etmesi meselesi Beatrice F. Manz tarafndan The Rise and Rule of Tamerlane, Cambridge University Press 1993 adl kitabnda tahlil edilmitir. 60 Mansure Haider, Timurlular devrinde Hakimiyet Anlay, (ev. Ekrem Memi), Trk

Kltr, XII/258, 1984, s. 618. 61 Beatrice Forbes Manz, Timur ve Hakimiyetin Sembol, (ev. M. amil Yksel), Tarih

ncelemeleri Dergisi, XVI, s. 271. 62 63 smail Aka, Timurlularda Hakimiyet Anlay, Trk Kltr, XXXVII/430, s. 85. Trk hakimiyet anlaynda veliaht tayinlerinin ok belirleyici olmadna dair bk. Halil

nalck Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, A. . Siyasal Bilimler Fakltesi Dergisi, XIV, 1958, s. 86-87. 64 Timurun lmnden sonraki mcadeleler ve ahruhun saltanat iin bk. smail Aka, Mirza

ahruh ve Zaman, Ankara, 1996. 65 Poole, Coinage of Bukhara, s. 34. Buradaki paralarnda es-sultan muineddin ahruh, essultanl-azam ahruh Bahadr, unvanlarn kullanmtr. 66 Mesela bk. Abdrrezzak Semerkandi, Matla Sadeyn ve Mecma-Bahreyn, (nr.

Muhammed efi) Lahor 1949 II, s. 721. 67 Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (ev. K. Y. Kopraman-. Aka) Ankara

1975, s. 312. 68 Aka, a.g.m., s. 86.

487

69

Hayrunnisa Alan, Bir Timurlu Hanm Gevherad Aa ve Tarhani Emrler, Prof. Dr. smail

Aka Armaan, zmir 1999, s. 234. 70 71 Poole, Coinage of Bukhara, s. 38. Sultan Eb Said dneminde zellikle eyh Ubeydullah Ahrarn etkili olduu ve bu

hkmdarn eyhin fikirlerine ok nem verdii bilinmektedir. 1454 ylnda ahruhun lmnden sonra yaanan hakimiyet mcadeleleri iinde ahruhun torunu Ebl-Kasm Babrn Semerkand da bulunan Eb Saidi kuatmas olaynda bu eyhin telkinleriyle ehri savunma karar alm ve baarl olmutu. Bu baars da onun saltanatnn teyidi anlamna gelmektedir. Daha sonra saltanat boyunca yine her nemli kararda Hoca Ubeydullah Ahrarn fikrini almt. Semerkand, a.g.e, II/3, s. 184.; Mirhond, Ravzatus-safa, Tahran 1339, VI., s. 792. 72 73 Mirza Haydar Duglat, Tarih-i Red, gs. yer. Poole, a.g.e, s. 40; Akdes N. Kurat, Topkap Saray Mzesindeki Altn Ordu Krm ve

Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940, s. 120; brahim Artuk-C. Artuk, stanbu Arkeoloji Mzesi Tehirdeki slmi Sikkeler Katalou, stanbul 1974, s. 874. 74 Eb Said Devrinde etkili olan emrler iin bk. Shiro Ando, Timuridische Emre nach dem

Muizzal-ansab, Berlin 1992, s. 172-193. 75 Mirhond, a.g.e. s. 841.

488

Mool stilasnn Sebepleri / Yrd. Do. Dr. H. Ahmet zdemir [s.298311]

Karadeniz Teknik niversitesi Rize lahiyat Fakltesi / Trkiye Moollar slm alemini istlya sevk ve tevik eden sebeplerin en bata geleni, seilmi millet inanc ve dnya devleti dncesidir. br milleri de slm leminin zenginlii ve slm dnyasnn davetkr durumu balklar altnda toplayabiliriz. Seilmi Millet nanc ve Dnya Devleti Dncesi Moollarda seilmi millet inanc ve dnya devleti dncesi ok belirgindir. Cengizin byk bykannesi olarak kabul edilen Alan-Koa, kocasnn lmnden sonra evlenmedii halde doum yapmasnn etrafta dedikoduya sebep olmas zerine ocuklarna tuhaf bir hikaye anlatarak kendisini savunmaya almtr.1 Eer Alan-Koa efsanevi bir ahsiyet deilse,2 sz konusu gayr- meru ilikiye klf uydurmak amacyla3 bu ilikiler sonucu doan ocuklarn gya Tanrnn olu olduklarn4 syler. Daha sonra da yle bir kehnette bulunur: Kardelerinizi (gya bacadan szan ktan hamile kalnmak suretiyle dnyaya gelen bu ocuklar), kara bal adi insanlarla mukayese ederek nasl byle (ileri-geri) konuabiliyorsunuz? Onlar btn insanlarn Han olduklar zaman adi halk gerei anlayacaktr.5 Alan-Koay gerek d efsanev bir ahsiyet kabul edecek olursak, peinen birilerinin byle efsanevi bir ahsiyet oluturduklarn da kabul etmi oluruz.6 O halde bundan kimin yarar olabilir? Elbette Cengiz hanedannn. yleyse ya bizzat Cengiz veya neslinden gelenler yahut hem kendisi hem de torunlar; hkimiyetlerini pekitirmek, seilmi bir nesil olduklarn kabul ettirmek ve dnyay ynetmek gibi7 mukaddes bir grevle grevlendirildiklerini ispatlamak iin byle efsanev bir ahsiyetin varlna ihtiya duymulardr. Yok eer Alan-Koa gerek bir ahsiyetse, ad etrafnda oluturulan efsaneden faydalanmak da yine Cengiz hanedanna dmtr. Cengizilerin Tanrnn ocuklar olduklarna dair bu efsane ylesine etkili olmutur ki, Cengiz Hann btn halefleri, kendilerini Tengrinin yeryzndeki temsilcileri olarak grmler,8 buyruklar Tanr buyruu, onlara isyan Tanrya isyan olarak kabul edilmitir.9 Cengiz ad etrafndaki efsaneler sadece byk ninesi Alan-Koa ile snrl kalmamtr. Sihirli gcnn evresinde hurafeci bir ekinme oluturan ve Teb-Tenggeri10 diye bilinen aman Kk,11 1206 Kurultaynda Ulu Gk Tengrinin Cengiz Hana kainatn kaanln verdiini ilan etmiti. Bu ilh tasdik yeni mparatora otoritesinin temelini salamt.12 Cengizin haleflerinde, mesel Papa IV. nnocente yazd mektupta torunu Gyk-Kaann mhr zerinde ayn ibareyi (Mongka tengri-yin kndr) grmekteyiz.13 Benzer bir rivayet de yledir: Temcin dokuz yanda iken, babas tarafndan kz istemeye gtrlrken Unggiratlardan Dei-Seene rastladlar. Dei-Seen, baba oulun amacn renince ve o gece grd bir ryay anlatt.14 Ryasndaki mjdeyi Cengize yormutu.

489

Cengizin kaan seilmesine byk katks olan aman Kk bir ara Cengiz ailesi arasna nifak sokmaya kalkm, ancak hilesi fark edilerek dzmece bir grele beli krlmt.15 Daha sonra ge karar verilmiti. Teb-Tenggerinin zerine kurulmu bulunan adrn penceresi kapatlm, kaps rtlm ve etrafna nbetiler konmu olmasna ramen, nc gn afak skerken adrn penceresinin ald ve Tebin vcudunun kendiliinden ykselerek kaybolduu rivayet edilmitir. Bu mizansen hakknda Cengizin yorumu ilgintir: Teb-Tenggeri benim kardelerime el uzattndan ve kardelerimin arasna sebepsiz yere nifak soktuundan Tanr onu sevmedi, ruhunu da vcudu ile birlikte alp gtrd.16 Cengiz, genliinde de devaml olarak, hatt bazen farkna varp ayrt edemedii efsanev uyar ve ikazlara muhatap olmutur.17 Fakat asl ilginci, bu seilmi millet inanc ve dnya hkimiyetinin Moollara verildiine dair hakim kanaat, istlya urayan halklar arasnda da yaygndr. Mesel, mehur Ermeni tarihisi Aknerli Grigor, tuhaf bir hikaye anlatr. Moollar, nceleri putperest bir toplum olmakla beraber, gnee de ilahi bir kudret olarak taparlard.18 Sonra bu inantan vazgeip gk ve yer yaratcs olan Allahtan istimdat ettiler ve emirlerine uymaya sz verdiler. Bunun zerine melek (?), altn tyl bir kartal ekline girmi olduu halde19 onlara grnd ve kendi lisanlarnca konuarak, Cengiz adn tayan reislerini ard. Reis, melein karsnda bir ok menzili kadar uzakta durdu. Melek, Allahn emirlerini ilettikten sonra, kendisine ayan20 unvann verdi ve o, angz ayan veya angz Khan diye adlandrld. Melek, onlara bir ok memleket ve eyaletleri zapt ederek hadsiz hesapsz bir surette oalmalarn dahi syledi ki bu aynen husul bulmutur. Grigorun bundan sonraki ifadeleri, istlya maruz kalan lkelerdeki dier din adamlarnn yorumlaryla ayndr21: O mthi millet, dnyada bize hakim olacaklarna dair Allahn iradesine vakf olunca, askerlerini toplad ve ranllara (Hrizmhlar) kar yrd22 Grld gibi, Grigor gibi dini btn bir Gregoryen bile, Moollara dnya hkimiyetinin verildiini byk bir safdillikle kabullenmekte, hatt kendi kavmini, istlya urama kaderini paylaan teki kavimlerle bir tutmaktadr. Cengiz, ilh bir grevle grevlendirildiine belki bizzat kendisi de inanyordu. Moollarn her yerde bkmadan tekrarladklar nl sz de bunu gsterir: Gkte tek bir gne, yeryznde tek bir kaan.23 Ne var ki Cengize ilahi zellikler atfetmeye bal bu hurafeci ekinmenin, halka daralarak Cengiz Hann etrafna yaklatka nemini yitirdii de gzden rak tutulmamaldr. 24 slm Aleminin Zenginlii slm lemini Moollar asndan cazip klan unsurlardan, belki de en belli ballarndan birisi, bu dnyann maddi zenginlii idi. Moollara en yakn yrelerden balayarak o gnk slm dnyasna yle kabaca bir gz atacak olursak ne demek istediimiz daha iyi anlalacaktr.

490

En yakn yreler derken ncelikle Seyhun nehrinin kuzey kylarn, sonra da Maverannehirin zengin ehirlerini kastediyoruz. Orta a slm corafyaclar Maverannehir derken stlah anlamda Trkistana, yani slm lkeleri ile in arasnda uzanan ve Trkler ile Mool gebelerinin yaad blgeye dahil etmedikleri Ceyhun ve Seyhun havzasndaki medeni blgeden sz etmektedirler.25 Mslman corafyaclar Mvernnehirin mamurluu, toprann verimlilii, mahsul ve ehl hayvan bolluu, nfusunun okluu, insanlarnn cmertlii, misafirperverlii, yol ve geitlerinin mkemmellii, ribat vb. hayr messeselerinin okluu, halknn cesareti, ilim ve maarife kar meyil ve istidad konularnda yeterince ve aydnlatc bilgiler vermilerdir.26 Sadece ihra mallarnn listesi bile zenginliin ls olmak bakmndan bize yeterli fikir verecektir.27 stahr ve Yakut, Maverannehir halknn, baka memleketlerin hibir malna muhta olmadn, hatt blgede imardan nasiplenmemi hibir ehir, ky, akarsu, tarla veya mera bulunmadn, her yrenin kalknmada ve refahta birbirine denk olduunu, dolaysyla hibirinin dierine stnl bulunmadn belirtir.28 A. Seyhun Havzas Merkez Haylamd. ehrin ayn ad tayan nehir zerinde yer ald anlalyor.29 Haylamn kylerinden ikit, ceviz aalaryla dolu olduu iin belki bin cevizi bir dirheme almak mmknd.30 ve zgend (veya zkend)31 iki nemli ehirdi.32 zkend byk bir ticaret merkezi idi. Hatt Karahanllarn ilk dneminde Maverannehire bakentlik yapmt. Karahtaylar Devrinde devlet hazinesi burada muhafaza ediliyordu.33 Yakut, zkendin Trklerin ticaret mahalli olduunu belirtir, meyve ve sebze baheleriyle rmaklarna deinir.34 Hocend U yolu zerindeki Kuba ehri,35 baka ehre sahip olmayan bir blgenin merkezi idi.36 Kuba, Makdisiye gre byklk ve servet itibariyle Ahsikesten daha ileride idi.37 Ancak Ferganann birinci ehri, Karahanllar Devrinden itibaren nemi iyice artan Marginan idi. Yakut buradan Ferganann en tannm ehirlerinden diye bahseder.38 Fergana ana yolunun gneyindeki dalk sfere (Esber) blgesi ksmen ovada, ksmen dada yer alyordu. Yakuta gre buras, neft, firuze (Turkuvaz), demir, bakr, altn, kurunun yan sra gre kmr madenlerine39 sahipti. Bu talar yakacak olarak kullanlyor ve kllerinden deterjan gibi faydalanlyordu. 40 Ferganann kuzey ksmnda vilayet merkezi Ahskesti.41 Makdisye gre Ahskes Filistindeki mehur Remle ehrinin bir buuk katyd.42 Hocend-Ahskes yolunda bulunan Hacistan etrafndaki byk tuz madenlerinden elde edilen tuz,43 a, Hocend ve dier vilayetlerin ihtiyalarna cevap veriyordu. Fergana ekilebilir alanlarnn geniliinden ve madenlerinden dolay zenginliiyle mehurdur.44 Ahsikes yaknnda altn ve gm madenleri bulunuyordu. Suh (veya Suc45) yaknnda cva iletmeleri, Yukar Nesada katran, amyant keteni, altn, gm, firuze, demir, bakr ve kurun

491

madenleri vard. Nihayet Fergana, slm memleketlerinde nadr46 retilen birka vilayetten birisiydi. Ayrca Narin ile Kara Derya arasnda kalan blgede yer alan Nasrabad geni ve sk aalkl baheleri olan byk bir ehirdi, Renced civarnda bol ekilebilir arazi vard, Tihan nfusu kalabalk byk bir ehirdi, Zarkan orta byklkte olmasna karn pirin tarlalaryla ve sulama tesisleriyle ne kyordu.47 Hocend de Mvernnehirin byk ehirlerinden birisiydi. Ba ve baheleriyle nam salmt. Nfusu o kadar youndu ki, kendi blgelerinde yetitirilen hububat kafi gelmediinden a kapamak iin ithalat yaplrd.48 Semerkant ile Hocend arasndaki sahada yer alan Hit ehri, gm madenleri civarndaki dalarda kurulmutu.49 Hi ehir bulunmayan blgeler de vard. Mesel Masha ve Burgar. Muhtemelen bu iki blge arasndaki hudutta yer alan Minkten ve mevkii tam belirtilmemi Mersmende civarndan elde edilen hammaddeden Ferganada demirden silahlar imal edilerek ta Badata kadar btn vilayetlere ihracat yaplrd. Buna ilave olarak Buttam dalarnda, yani Yukar Zerefan vilayetinde altn, gm, za ve nadr iletmeleri bulunuyordu.50 Mool istilasna urayan blgelerden birisi de51 Urusana idi. Blgenin en nemli doal kayna Takente aa yukar bir gnlk mesafede bulunan bir gm madeniydi.52 Gazilerin toplanma yeri olan sficab53 blgesi de nemli ve zengin bir blge idi. sficab blgesinin batsnda Otrar ehrinin de bulunduu Kencide blgesi yer almaktayd. Farab, Kencide ve a arasnda, yani sfcabn batsnda ve gneybatsnda zengin meralar bulunmaktayd. B. Mvernnehir Blgesi Hindistandan (Belh zerinden), randan (Merv zerinden) ve Trk egemenlii altndaki blgelerden gelen ticaret yollarnn kesitii bir noktada bulunan ve Buhrnn bakent olduu dnemlerde bile daima Mvernnehirin birinci ehri olan Semerkant, cvltl ticari hayat ve civarndaki fevkalade geni verimli topra ve gzel havasyla54 youn sayda insan eken bir cazibe merkezi konumundayd. Ilman iklime sahip ehrin suyu da lezzetli idi,55 byk bir ksmn baheler kaplamaktayd ve hemen her evin bir bahesi vard. kalenin tepesinden bakldnda bahelerdeki aalar yznden hibir yap grnmezdi.56 Ebl-Ferec, ehrin sadece i ksmnn deil, etrafnn da bahelerle evrelendiini belirtir.57 stahrnin szn ettii yaygn bahe ziraat,58 olduka gelimi bir sulama sistemine ihtiya gsteriyordu. Cveyn: Dnyada cenneti grmek istersen, Semerkand gr. Ey Belh topran orayla bir tutan kimse hi ekerle rk kavun bir tutulur mu?59 der. Semerkant 12 blgeye hkmeden bir vilayet merkezi konumunda idi.60 Semerkanta bal bu 12 yerleim biriminin zenginlii de gz kamatrcyd. Mesel Dargam blgesi, balaryla nlyd.61 Bir baka blge olan Abgar, ok iyi mahsul veren ekilir araziye ve ok

492

sayda kye sahipti. bn Havkala gre verimli bir ylda elde edilen mahsul btn Sogd nfusunu beslemeye kafiydi.62 Zerefan Nehrinin gneyinde blgede yer alan Penckes ehri, meyve, zellikle de ceviz istihsali asndan blge birincisiydi.63 Semerkantn kuzeyinde bamsz bir idari birim oluturan Kuanye ehri, Sod blgesinin Semerkanttan sonra en iekli ehri olarak bilinirdi. stahri buray Sod ehrinin kalbi olarak niteler. slm ncesi devirlerde buras mstakil bir prenslikti.64 Semerkantla Buhry birbirine balayan yol zerinde bulunan Kerminiye,65 verimli ve sulak bir araziye sahipti. Ayn yol zerinde ikinci byk ky Tavavisti. Bahelerinin bolluu ve akar sularnn okluu ile mehur zengin bir ehirdi.66 Buhr ile Tavavis arasnda konaklamak iin ara menzil grevi yapan arn (veya Car)67 karsnda skickes (veya Sekeckes) Ky vard.68 Bunlar nemli ticaret merkezleriydi. Mool istlsna urayan ehirlerden birisi de Buhrdr. Buhrnn; mahalleleriyle, arlaryla, byk yaplaryla, muhteem camileriyle, 10un zerindeki sulama arklaryla, ahane saraylaryla, dikkat ekecek derecedeki geni ve ta deli sokaklaryla,69 youn nfusuyla,70 artan nfusa yeterli arsa salayamamasyla71, yer skntsndan evlerin birbirine bitiik ina edilmesi yznden kan yangnlarn verdii zararlarla72 ve bu mimari tarzn sebep olduu dier kt taraflaryla (kokular, pis sular vs.)73 deta bugnk metropolleri andrr azmanlkta bir ehir olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Buhrnn etraf da Semerkantta olduu gibi byk kylerle ve ehirlerle evrilmiti ve bu kylerden bazs Buhrdan bile daha eski kabul edilmekteydi. Hatt Makdisiye gre Buhrnn etrafndaki kylerin her biri ehirlere e byklkteydi.74 Buhrdan be fersah uzaklkta yer alan Peykend ehri75 ise, slm ncesi devirlerde bile byk bir ticaret merkezi saylmaktayd. Asl ilgin olansa buraya Bakr ehri veya Tccar ehri gibi bir isim verilmesiydi.76 C. Hrizm (Harezm) Topraklar Hrizm, Ceyhun Nehrinin dkld Aral Glnn gneyinde ve bu nehrin her iki tarafnda uzanan arazinin addr. Hrizm, Yakutun da belirttii gibi Mvernnehire dahil olmayp, bal bana ayr bir iklimdir.77 Ceyhunun yukar mecrsnn dousundaki, Asyann sayl bitek ve verimli topraklarndan Buhr ve Semerkant Blgesi bir yana braklrsa, geni bozkrlar ve ller diyar Bat Trkistan ortasndaki Hrizm mntkasnn nemini kavramak iin haritaya bakmak yeterlidir. Aral Glne yaklatka yata genileyen ve debisi artan Ceyhun Nehri, gz alabildiine yaylm kum deryalar ortasnda deta bir hayat pnar gibidir. te Hrizm topraklar bu hayat rmann yzlerce kola ayrld yerdedir.78 Bu yeryz cenneti, tarihin ta ilk alarndan beri gerek youn nfusu, gerek ekonomik seviyesiyle daima bir cazibe merkezi olagelmitir. Ceyhunla sulanan arazi geni deildir ama ziraata ok msaittir.79 Burada tahl istihsalinin yan sra baclk yap1abilmekte, hatt pamuk

493

yetitirilebilmektedir. Balklk da gzde bir meslektir ve balk eitlilii gz kamatrr. Hrizmin dousunda ve batsnda kkba hayvanclk, zellikle koyun yetitiricilii mehurdur. Ayrca buna bal olarak yn ve ynl mamuller revatadr. slm corafyaclar ihra maddesi olarak pamuk ya, peynir, balk, hal, kuma, ssl elbiseler ve Badata kadar zel ambalajlar iinde gnderilen kavunlardan sz ederler.80 Ceyhun nehrinden, ulamda da yararlanlyordu. Nehir tamacl hayli gelimiti. Kayk ve sandal tipi kk su aralar sivillere hizmet ederken, daha byk gemiler askeri nakliye ilerinde kullanlyordu. Hrizm, byk bir ticaret merkeziydi. Coraf mevki itibariyle in, ran, Hindistan, Sibirya, Rusyann gney kesimleri ve skandinav lkelerinin ortasnda, tam kavak noktasnda, ticaret yollarnn kesitii bir yerde mevzilenmiti.81 Dolaysyla ticari kervanlar, Harizme uramak zorundayd. Hrizm pazarlarnda satlan mallarn eitlilii ve getirildii yreler bu konuda fikir sahibi olmak iin kafidir. Volga Bulgaryasndan getirilen ticaret emtias arasnda, hayvan derileri, bal, mum, giyim eyas; skandinavyadan sevk edilenler arasnda balk dii ve tutkal, trl zrhlar, kllar yer alrken; Sibirya bozkrlarndaki gebe halk da Hrizm pazarlarna koyun, sr ve at srleri eliinde gelirdi.82 Hrizm; ksaca topra mmbit, coraf durumu msait, hareketli ticarete malik, ahalisi mreffeh eklinde tarif olunabilir.83 stahrye gre, Hrizmlerin refah seviyesi bilhassa Trkler ile olan ticari mnasebetlerine84 dayanyordu.85 Hrizm hanlarnn ve arlarnn zenginlii gz kamatrcyd. Hallar, ipekli, ynl ve pamuklu dokumalar mehurdu. Hrizmliler demircilik ve marangozluk iinin de ustasydlar. Hatt srf Hrizme mahsus fildii ve abanozdan imal edilen birtakm aletlerden bahsedilmektedir. Vahi eek (zebra), tavan ve kei derileri, tutkal, tuz ve yukarda bir yerlerde sz ettiimiz balklk mesleini krl kazanca dndren balk klklar ve balk dileri de nemli gelir getiren dier maddelerdi.86 Hrizmhlarn Kastan sonraki bakenti, Grgant. Buraya Araplar Crcaniye, Moollar ve Trkler ise rgen derlerdi.87 1219-1220 yllar arasnda bir sre bakentte kalm olan Yakut elHamev Grgan grd ehirlerin en genii ve en zengini kabul etmektedir.88 slm lkelerinin Davetkr Hali Moollara yakn blgede Moollarla savaabilecek iki byk devlet vard. Gurlular ve Harizmahlar. Hatt, Gurlularn Mool istilasndan nce yok olduunu gz nne alrsak, sadece Hrizmhlar (Harezmah) vard diyebiliriz. Bu iki byk devlet dnda blgeye hakim olan, saylar kalabalk kk sultanlklar, byk bir savaa girecek gten yoksundular. Blgedeki bu slm emirlikleri, blk prk bir grnm arz etmekteydiler. Blnmlk, hem sz konusu tavif-i mlkun gszlnn hem de slm topraklarndaki esasl otorite boluunun iareti idi. Otorite boluunu Abbs hilafetinin doldurmas beklenebilirdi. Ama o, kendi i ve d problemlerini zmekten bile acizdi.89 Bu konuda dier slm lkeleri de, hilafet merkezinden geri kalmaz bir zaafiyet iindeydi. 90

494

Ne hilafet merkezinin aciz kald konularda otoriteyi eline alacak, dava-y din ve siyaset edecek Byk Seluklu Devleti gibi bir gl siyasi irade ne de dini gayret ve hamiyete sahip Selahaddin-i Eyybi gibi byk sultanlar vard. Dalp paralanan o byk devletlerden hisselerine birer pay den yneticiler, kabiliyet ve yetkilerini, byk devlet adamlarnn haleflerinde sk sk mahede olunduu zere, kendilerine tevdi edilen emaneti koruma ve kollama noktasnda istihdam edemediler. ekimelerle oyalanp durdular. Tabii bu durum, yaygn siyasi alkantlara, ahlaki kntye, aa yukar btn eyalet ve vilayetlerde anariye zemin hazrlad. ehrini zaten fiilen bamsz yneten bir vali, devletin zaafndan yararlanarak tam bamszlk iin isyan etmekten ekinmiyordu.91 Elbette yeni atanan vali gelip, kk ya da byk apl bir arpma ve atmadan sonra hakimiyeti ele alana kadar. Askerler, holanmadklar ya da icraatn beenmedikleri valiye darbe dzenleyip, yerine bakasn getirebiliyorlard.92 Kimse kimseye gven duyamyor, duyanlarsa bedelini ar biimde dyorlard. Mazenderan Hakimi sfehbed emsddevlenin ldrld.93 Biraz glenen bir sultanlk, komu sultanlklarn topraklarn ele geirmek iin derhal saldrya geiyordu. Zapt edilen topraklar bir sre sonra bir baka sultanlk adna ayn akbete uruyordu. Bir devlet sultannn lm, evre sultanlklarn, hatt bizzat o sultanla bal valilerin tabii miraslarmasna toprak paylamna kalkmas iin yetiyordu.94 Bir sultana, valiye, emire, hakime damat olmak bulunmaz bir nimetti ve ekseriya kaynpederin lmnden sonra, hatt bazen daha salnda onun makamn gaspla sonulanyordu.95 Tamahkar ve agzl damatlarla gl kaynpederler arasndaki mcadeleler, tam bir ibret rnei oluyordu. Faturay ise genelde aresiz ve ileke halk dyordu.96 Babasnn esir dtn duyan oul, atabeyliini ilan ediyor, babas sa salim kp geldiinde ise onunla mcadeleden ekinmiyordu.97 Halk ou zaman iki hkmdar arasnda kalyor,98 olan biteni endie ve korku iinde izliyordu. Toplumdan ykselen fke selinin nn almak iin vcudunu siper eden emirler, yaralanmasna aldr etmeksizin cann kurtardna seviniyordu.99 Sultanlar, hakimler, emirler, valiler, ahneler, vezirler, sahipler, drlar, ddlar Kk byk makam ve yetki sahibi olan fakat asla sorum1uluk sahibi olmayan hemen herkes servet biriktirmekte yaryordu.100 Devir yle bir devirdi ki; gasp, yamalama,101 rvet, yksek mevkilerdeki memurlarn grevden alnp tutuklanmas ve emlaklerinin msadere edilmesi,102 yahut tam aksine onca yaptna ramen zalimin mazlum mevkiine konmas ve iltimas grmesi veya tam tersi olaan saylyordu. ocuu yoktu. Kendi yetitirmelerinden olmas hasebiyle gvendii Ebu Rza

Hseyin el-Aleviyi kumandan tayin etmiti. Fakat kumandannn ihanetine urayp 606/1210da

495

Eskiden Gurlulara tbi bir emir olan Hseyin b. Harmili rnek verebiliriz. Bir rivayete gre,103 bir ara halka kt davranan, hatt malna el uzatan Hrizm askerlerini tutuklatt ve olay Hrizmha rapor etti. Emirini onaylamas gereken Hrizmhn tepkisi, sanlann aksine farkl oldu. O, bunu itaatsizlik olarak deerlendirdi. Ardndan tutuklularn derhal Hrizme gnderilmesini emretti. Daha sonra ordu marifetiyle esir alnan bn Harmil, olayn deiik boyutlar kazanarak bir tr isyan hareketine dnmesi zerine nihayet ldrld.104 Hrizmh askerinin ele geirilen yerlerde Mslman halka zulmetmesinden ve kt davranmasndan dolay Semerkantta da benzer olaylar gereklemiti.105 Mezhepler ve gruplar aras ekimeler, mcadeleler ve atmalar trmanmt. 596/1200 ylnda Cemaziyelhir aynda bir Btn suikast sonucu hayata veda eden106 Hrizmh Tekiin Veziri Nizamlmlk Mesud b. Ali, hayr u hasenat sahibi iyi bir insand. Yalnz kk bir kusuru vard: afii idi. Mervde afiiler iin Hanefilerin camiinden byk bir cami yaptrmt. Hanbelilerin imam olan eyhlislm bunu kskand ve ayak takmn (evba) toplayp camiyi yaktrd. Hrizmh Teki, eyhlislma ve camiyi ykanlara yaptklar tahribat tazmin ettirdi.107 Bayram enlikleri veya ta giyme lenleri o kadar grkemli idi ki, katlmclar kendilerinden geerek, farz namazlar eda etmeyi, hatt bazen Bayram Namazlarn klmay bile unutuyorlard. 640/1243 yl Ramazan Bayramnda (24 Mart) kutlama merasimi gece yarlarna kadar srdnden, bayram namaz klnamamt. 10 Zilhicce 644/18 Nisan 1247 tarihine rastlayan Kurban Bayram gn ise askerler musallaya108 ancak gnbatmnda kabilmilerdi. nk Halifenin nnde yeri defalarca pmekten bayram namaz klmaya ancak o zaman frsat bulabilmilerdi. Yeri pmekle kalsalar iyi. Halifenin mbarek elini, nbet kapsnn eiini, atnn ayak bast mekan vs. pmek de adettendi.109 Batniler bile mevcut artlar sonucu toplumun gayri memnunlarn sinesinde toplama baarsn gsterir hale gelmilerdi.110 Komu Ermeni ve Grc gayrimslim unsurlar da frsattan istifade etmeye alyor ve belli belirsiz baarlar kazanyorlard.111 Baz yetkililerin gelimelerden rahatszlk duyduklarna tank olunabiliyordu. Mesel Hanlarn Han diye tannan Osman,112 kafirler diye nitelendirdii Karahtaylarn slm diyarlarna tahakkmne zlmekteydi.113 Maalesef Mslman devlet adamlarnn birbirine gveni yoktu. Verilen szler tutulmuyor, taahhtler yerine getirilmiyordu.114 A. ekimeler

496

Cengiz Hann Mool kabilelerini buyruu altnda toplamaya alt dnemde, Harizmahlarda da nemli deiiklikler olmaktayd. lk zamanlar Harizmahlarn banda, Badat yaknlarndan Talas civarlarna kadar uzanan115 byk bir imparatorluk kurmu Alaeddin Teki (568-596/1172-1200)116 vard. Halk, adil ve insafl bir hkmdar olan117 Tekiin118, ahsndan ve icraatndan memnundu.119 dare nizam ve tekilat salam ve dzenliydi. ounluu Kankl, Kpak, Uran ve Sair Trklerden oluan devrin en sekin ordusuna sahipti.120 Memleket iindeki eitli halk gruplar arasnda ve ordu iinde uyumsuzluklarn belirmesine meydan vermeyen gl bir ahsiyetti. 596/1200 ylnda yeni bir fetih iin kt sefer esnasnda121 hayata gzlerini yumdu.122 Olu Muhammede kurulmu tekilatyla, kuvvetli ve organize ordusuyla byk bir sultanlk brakmt. Muhammed Hrizmahn ilk yllar, hanedan azalaryla mcadele etmek ve Gurlu istllarna karlk vermek gibi bunaltc olaylarla geti.123 Hatt bu saldrlardan birinde, Hrizmhlar Devletinin bakenti Grgan bile muhasaraya alnd.124 Sultan, bu Gurlu kuatmasndan Karahtaylardan yardm isteyerek kurtulabildi.125 Daha sonra nce Mazenderan,126 ardndan Maverannehiri topraklarna katan Muhammed Hrizmh, Karahanl hanedann tarihe gmd. Gurlu hanedanna nihai manada son veren de Sultan Muhammeddir. Bylece devletinin snrlarn gneyde ta Hindistana kadar geniletmiti. Kirman, Sicistan ve Umman Denizine kadar olan blgeyi Hrizmah Devletine katmak, lrak- Acemi almak, Fars ve Azerbaycan tabiiyete balama baars da yine kendisine aittir.127 Karahtayllarla yaplan mcadeleler Hrizmaha uzun yllara mal olmutur. Hatt bir ara Hrizmah, Karahtaylara Maverannehirde ciddi manada malup oldu ve uzun sre ortalkta grnemedi. Rivayetlere gre ya esir dmt128 ya da sava ncesi ald bir tedbir sayesinde129 bir mddet sanki bir Karahtay askeri gibi malup olduu orduyla birlikte dolamt.130 te bu malubiyet, bir aratrmacnn tavsifiyle Mool istls istisna edilirse Hrizmh Muhammedin urad en byk muvaffakiyetsizliktir.131 Hrizm Sultan, bu vartay atlatmay baard. Hrizmhn Karahtaylardan kurtulmas Naymanl Glke verdii destek sayesinde onun Karahtay tahtn ele geirmesi ile oldu.132 Elde ettii zaferler, Hrizmhn ban dndrmt.133 Resmi yazmalarnda kinci skender ismini kullanrken, bir yandan da Sultan Sencer ismiyle anlmaktan holanyordu.134 Dorusu Hrizmh, lkesinin snrlarn Sultan Sencer Devri Byk Seluklu Devleti geniliine yakn bir hale getirmeyi baardndan bunu hak etmiyor deildi.135 Hissiyatn, deiik biimlerde yanstmakta idi.136 O dnemde Hrizmahlar her ne kadar en gl slm lkesi gibi grnyorlarsa da, byk bir i ekime iindeydiler. bnl-Esir, Hrizmhn yaad paradoksu enfes bir tahlille anlatr. Sultan, Maverannehir Blgesini tamamen hakimiyeti altna alm, Karahtaylara kar da zafer kazanmtr.137 Ama onun balca arzusu, adnn Badatta hutbede okunmas ve Halife tarafndan Sultan lakabnn verilmesidir.138 Halbuki Halife, onun arzusunun zddna bir tavr sergilemektedir.

497

Sultan, Badat zerine yrmeyi dnmektedir. Fakat lkeden ayrlmas halinde bakasnn devlete el koymasndan korkuyordu. nk ordusu iinde bu makama sahip kacak yz kii vard.139 Bazen problemleri zmekte en etkili unsur olan ordu, bizatihi kendisi problem haline geliyordu. 604/1208 ylnda Hrizmh, byle tehlikeli bir isyan hareketiyle karlat. Sultann, Karahtaylarla yapmakta olduu baarsz mcadelelerden ve gerek Heratta gerek Horasanda meydana gelen birtakm karklardan yararlanmak isteyen Trkan Hatunun akrabas Kezlik-han140 muhalefet bayran averdi. Ancak Sultan meselenin stnden geldi.141 Yine Trkan Hatunun akrabasndan olup Hrizmah Muhammedin saltanat naibi sfatyla grevlendirdii Semerkand baskak Emir Burtana, Karahtaylarla temasa geerek gizlice anlat. Hrizm ordusu ile Karahtay ordusu savaa tutuunca Burtana sava alann brakp kenara ekildi. Hrizmhn esir dtne dair rivayetlerin de iinde yer ald Karahtay malubiyeti bu ac ihanet sonucu gereklemiti.142 Harizmah, annesi Trkan143 Sultandan ok ekinmekteydi. Hatt bu ekince, vehim derecesine ykselmiti. Bu yzden tehlikeli olacan ve zarar vereceini vehmettii nice deerli insan devre d brakma operasyonunu srf bu iler iin oluturduu zel tmene havale ettii bilinmektedir.144 Neredeyse devletin ikinci hkmdar mevkiine ykselen Valide Sultan, Hrizme gelen rkdalarn145 askere alm ve balarna da genelde akrabas arasndan setii komutanlar atayarak kendisine bal bir komuta erkan oluturmutur.146 Acemler de denilen bu askerler, sert ve merhametsizdiler. Gittikleri yeri harap ederlerdi. Halk onlardan kaard. Cveyninin tespitine gre147 bunlarn yapt zulm, devletin temellerini sarsan en nemli etkenlerden biriydi. Valide Sultann kendine bal devlet erkan148 ve yedi yeli ayr bir na Divan vard. Hrizmahn emir ve fermanlar Valide Sultann mdahalesiyle bozulabiliyordu. Ama genelde, ayn mesele hakknda Sultanla validesinin emirleri arasnda ayrlk bulunduu takdirde daha ge tarihte yaynlanm olann uygulanmas prensibi geerliydi.149 Nesevnin aktardna gre Hrizmh, fethettii topraklarn byk bir ksmn mutlaka annesinin tasarrufuna terk ederdi.150 Cveynye gre ise, Trkan Hatunun ayr bir saray, kendine bal devlet erkan, emlak ve akar vard.151 Trkan Hatun, devlete ve memlekete ok hayr ve hasenat yapm olmasna ramen152 zarar daha fazlayd. Trkan Sultann korumasna ald birisi, btn crmlerine ramen Hrizmh tarafndan cezalandrlamyordu bile. Mesela, baveziri ve annesinin bendesi Nizamlmlk, yolsuzluklar ayyuka kt, hatt crm-i mehud yaptrd halde cezalandramamt.153 zetle Hrizmhlar mparatorluu, hazrlksz ortaya km bir sultann emrinde yeni gelime iinde, gemii olmayan bir imparatorluktu.154 Hakimiyetini destekleyecek Cengiz Hann yasakna155 benzer hibir eye sahip deildi. Etnik bakmdan, bir tarafta ehirlerin ve tarmn ranl halk Tacikler (veya Tazikler) 156 ve dier tarafta orduyu tekil eden Trkler arasnda kalmt.

498

Seluklularda olduu gibi Atabeyler karabilecek bir Trk boyu zerine de dayanmyordu. Hrizm hanedan, arkalarnda herhangi bir boy olmakszn Seluk soylu ailelerinden tremiti. Ordusu Krgz bozkrnn btn Ouz ve Kankl boylarndan tesadfen seilmi paral askerlerden meydana geliyordu.157 Mool saldrsna uradnda Hrizm mparatorluu, son ekline ancak birka yl nce kavumutu. Henz istikrar salayabilecek vakit bulamam, tamamen tekilatsz bir durumda yakalanmt. Bu hazrlksz bnye, ilk darbede kattan kaleler gibi ykldysa Cengiz Han stratejisi nnde hayranlk lklar atmann hi de yeri yoktur. Hrizm mparatorluuna bal eitli ksmlarn arasnda Sultan Muhammedin ahsndan baka bir balayc unsur yoktu. Cengiz Han saldrdnda, Buhr ve Semerkantn sadece sekiz yldr Hrizmlerin elinde olduunu ve dahas Semerkantn ani bir hcum ve katliamla ele geirildiini, Afganistann Cengiz istlsndan ancak 4 yl nce Hrizme tamamen balandn (Gazne 1216da); Bat rann ise sadece 3 yl nce (1217) Hrizm hakimiyetine girdiini dnmek gerekir. Gerekte, tarihilerin ifadesinin aksine Cengiz Han istls srasnda bir Hrizm mparatorluu yoktu. Onun yerine her trl devlet tekilatndan mahrum bir imparatorluk hcresi, tomurcuu vard.158 Hrizmhn ileri gelen ve sevip saylan yelerini katlettirdii159 ve Halife ile srtmeye girdii iin ulema snf ile de aras bozuktu. Kafirlerin elinden kurtard halkla da aras iyi deildi. nk Hrizmhn idarecileri ve komutanlar halka zulmetmekten geri durmuyordu. Ayr bir zmre gibi yaayan Hrizm ordusunun halkla hibir mnasebeti yoktu. Oullar arasnda taksim ettii btn bu eyaletleri, Sultan Muhammed henz yeni fethetmiti ve ahalisi ona snamamlard. Bu muhtelif eyaletler arasnda yalnz din ba vard. Bu bile mezhep ihtilaflar sebebiyle o kadar salam deildi. ok zamandan beri boyunduruk altnda yaayan bu kavimler, Sultan Muhammedin klcna itaat etmilerdi.160 Yeni elde edilen topraklar devlete manen balamak, idari kurumlar yeniden dzenlemek iin uzunca bir bar ve skun devresine ihtiya vard.161 Siyasi ve idari karmaadan, Gurlular da nasibini almt. Sultan ihbddinin byk hezimetle sonulanan bir seferden dnnden sonra lkesinde karlat manzaraya bakmak yeterlidir. Gur Sultannn fec hezimeti, hele ld yias, Gur Devletinin muhtelif topraklaryla balantsnn zlmesine sebep olmu, yer yer askerleri ldrlm, hazineleri yamalanm, vilayetlerde mstakil hkmdarlar tremiti.162 Hemen belirtelim ki Mool istls baladnda Gurlu hanedan, Hrizmliler tarafndan tarihten silinmi ve Gur topraklar Gazne merkez olmak zere mstakbel Hrizmh, Celleddinin hakimiyetine verilmiti.163 Sultan Muhammed tarafndan alnncaya kadar, kah Karahtaylara,164 kah Hrizmhlara tbi olan Buhara ve Semerkand gibi Maverannehir ehirlerinde mahalli hanedanlar hkm srmekteydi. Bal olduklar devlet, mahalli hanedanlar yerlerinde brakp, oraya sadece denetim ve vergi tahsili iin snrl sayda memur gnderiyordu. Hrizmh Muhammed Dneminde Semerkandda eski

499

Karahanllar neslinden Hanlarn Han lakabyla anlan bir sultan bulunuyordu. Buhrda ise ehrin imamlk, hatiplik gibi yksek dini vazifelerini babadan oula veraseten intikal eder ekilde ellerinde tutan ve reislerine Sadr- cihan denilen Burhanoullar hakimdi.165 Sadrlar o kadar gl idi ki, Buhry tabiiyetlerine alp vergiye balayan Karahtaylar kendi mmessillerinin bile Sadrlarn talimat dairesinde hareketine rza gsteriyorlard.166 lgilendiimiz dnemde halktan bir kalkan tccarnn olu olan Sencer, hakimiyeti Burhanoullarndan gasp etmiti.167 Buhrllar, Sencerden ancak Hrizmhn ordusuyla gelerek ehri devletine ilhakyla kurtulabilmilerdi.168 Dolaysyla hanedanlarn durumu da iyi deildi. Hazar Denizinin hemen gney ucunda yer alan Mazenderan da byle bir kk beylik eklinde idi ve Hsamddevle Erdeirin oullar tarafndan ynetiliyordu. Byk karde emslmlk Rstem, sfehbed (hkmdar) olunca kk karde Rknddevle Karn lkeyi terk ederek, Hrizmhn kardei ve naibi Ali aha bavurdu. Rknddevle, Mazenderann abisinin elinden kurtarlp kendisine teslim edilmesi halinde Hrizmhlarn tabiiyetine gireceine sz verdi. Bunun zerine Mazenderan, Hrizmh topraklarna ilhak edildi.169 B. D Mcadeleler Muhammed Hrizmhn saltanatnn ilk yllarndaki meguliyeti srasnda Mazenderan ve Irak eski sahipleri tarafndan geri alnmt.170 Bunu, Gurlularn Hrizmhlarn iilerine mdahalesi izledi.171 Gurlular sadece Hrizmli muhalif hanedan yelerine yardm etmekle kalmayp Hrizm topraklarna da saldrdlar. Merv, Nesa, Ebiverd, Tus ve Nisaburu, ksacas btn Horasan ele geirmilerdi.172 Sultan Muhammedin buna ertesi yl (597/1201) cevap verdi. Horasan ehirleri, bu sefer Hrizmhlar tarafndan birer ikier geri alndlar.173 Ertesi yl (598/1202) Hrizmh, Herat kuatt ancak ele geiremedi. stelik kuatmay kaldrp dnerken Gurlularla Hrizmhlarn nc kuvvetleri karlat, iki taraf da hayli kayp verdi.174 Bu arada Gurun en byk sultan Gyasddin Ebl-Feth Muhammed b. Sam lmt (599/1203).175 Misilleme yapma sras Hrizmhlara gelmiti. Hrizmh, vakit geirmeden kinci Horasan Seferine kt. Ancak Heratta kazand nispi baary, yeni Gur Sultan ihabddinin Hrizm zerine yrmesi takip etti. Hrizmh, kendisini ve bakenti Grgan ancak Karahtaylardan ald yardm sayesinde kurtarabildi.176 Bu sefer de ihabddin urad bir silahl saldr sonucu vefat etmiti (602/1206).177 Dalan Gurlu Devletinin Hrizmhlara komu yrelerine, daha nce vefat eden Gyasddinin olu Mahmut hakim olmutu. Onun lakab da Gyasddindi. Oul Gyasddinin payna Firuzkuh ve Herat taraflar dmt. 178

500

Hrizmh Muhammed, Gurlulara nihai darbeyi indirmek ve Karahtay snrn garantiye almak niyetiyle kendisi Belh zerine yrrken, Horasan ktalarn da Gurlularn Herat valisi zzddin Hseyin b Harmilden vaki olan davet zerine oraya yollamt. Belhe nem vermesinin sebebi u idi: Karahtaylarn Gurlularn kark durumundan yararlanarak buralar istlya kalkmasndan endie ediyordu. Sefer netice vermi ve hem Herat hem Belh taraflar Hrizmah topraklarna dahil edilmiti.179 Birbiri ard sra gelen, Tirmizin alnp Semerkant Sultan Osmana teslim edilmesi,180 Talekan, Endhud ve Meymenenin ele geirilmesi181 gibi olaylarn peinden Gur Devletinin sona erdiini syleyebiliriz. nk Gur Sultan Mahmut, Hrizmhlara tbi olmay, lkesinde onun adna hutbe okutmay ve para bastrmay kabul etmiti.182 Gurlulardan geriye Hindistan ve eski Gur taraflarndaki birka mstakil kk beylikten baka bir ey kalmamt. Sultan Teki zamannda Hrizmh topraklarna katlan Irak- Acemin ksa bir sre sonra Hrizmh Devletinden kopmutu. Ard arda cereyan eden darbeler sonucu ynetim birka kez el deitirmi, 607/1211 yl itibariyle de Nasrddin Menglinin eline gemiti. Mengli, Mazenderandaki i karklktan medet umarak buray ele geirmek istedi. Fakat karklklar srasnda ldrlen sfehbed emslmlkn hakimiyeti ele alm kz kardei sayesinde Mazenderan kendiliinden savasz Hrizmhlar Devletine iltihak etti.183 Bu arada Karahtaylarla etin bir savaa giren Hrizmh mcadeleden kesin zaferle karak Maverannehire hakim olmutu.184 Bu hakimiyetin ardndan belki de tarihin en hazin hdiselerinden birisi cereyan etti. Hrizmh askeri, ele geirilen yerlerde Mslman halka zulmetmekten geri durmad.185 Semerkant Sultan ve Hrizmhn damad Osman, ehri teslim etmek zere bir yandan Karahtaylar davet ederken bir yandan da Semerkantta mevcut btn Hrizm askerini katlettirdi. Katliamdan Hrizmli siviller bile kurtulamad. Saldrya geen ehir halk, Hrizmlileri paralayarak kasaplk etler gibi ar pazara asyordu.186 Hrizmh, olaya yalnzca Semerkantllarn deil Hrizmdeki btn yabanclarn ldrlmesini emrederek tepki verdi. Trkan Sultan mdahale etmeseydi binlerce masum cana kylacakt.187 Fakat katliam emri, Semerkantta yerine getirildi. ehre giren ordu, bir mahalle hari halkn tamamn kltan geirdi.188 Seyyidlerin, imamlarn ve ulemann ellerine aldklar Kuranlar kaldrarak efaat dilemeleri tesirini gsterdi de nice sonra katliam durdurulabildi.189 Bylece Karahanllar hanedan artk tamamyla tarihe karm oluyordu. Gurlularn tamamen tarihe gmlmesi hdisesi de Semerkant olaylarndan ksa bir sre sonra gerekleti.190

501

604-605/1208-1209 tarihlerinde grevi gerei Sultan Muhammedin yanna gelen Melik Nusretddinle yapt ibirlii sonucunda Hrizmh, ksa srede Kirman Sicistan ve Umman denizine kadar olan blgeyi de topraklarna katt.191 Halife Nasr, Abbs hilafetinin dnyevi gcn canlandrmaya almakta idi. Halife, Irak- Acemi Menglinin elinden alarak aralarnda paylamak zere Azerbaycan Atabeki zbek ve Batni lideri Celleddin Hasanla ittifak kurup anlamt.192 Fakat iler umulann aksine geliti. Mengli hezimete uratlm, dier iki mttefk yerlerine dnerken geride Halifenin holanmayaca icraatlarda bulunan temsilciler brakmlard. zbekin temsilcisi Oglm, Irak- Acemde hutbeyi Hrizmh adna okutmutu.193 Halifenin tepkisi, Batni fedailerini kulland bir suikast olarak geldi. Oglm Hrizmha balln hayatyla demiti. Olay, Hrizmhn Irak- Acem zerine yrmesine yeterli oldu.194 Hrizmh, nce Fars Atabeki Sad hezimete uratt.195 Azerbaycan Atabeki ise Hrizmhn nnde tutunamayacan anlayarak areyi lkesine kamakta buldu. Ordusu ve hazinesi Muhammed Hrizmh tarafndan ele geirildi.196 Ancak hatasndan dnmesini bilen zbekin zr dileyip tabiiyetini bildirmesi ile i tatlya baland.197 Bu sefer sonucunda Irak- Acem artk kesine yakn bir ekilde Hrizmhlar Devletine balanmt. Hrizmhn slm dnyasndan hakim olamad ktalar, sadece Anadolu ile Orta Dou taraflar idi. te Sultan Muhammedle Halife Nasrn mcadelesi bu safhadan itibaren balad. Topraklarn Badat yaknlarna kadar geniletmi olan Hrizmh, hutbenin daha nce Bveyhoullar ile Seluklular zamannda rnei grld zere kendi adna okunmasn arzu ediyordu.198 Halife ise defalarca tekrar edilen bu istee bir trl olumlu cevap vermiyordu.199 Bunun zerine Hrizmh baz siyasi propagandaya balad. Abbs hilafetinin meru olmadn, hilafet gereklerinin ve sorumluluklarnn yerine getirilmediini bahane ederek,200 hatt bu konuda nde gelen fakihlerden fetvalar alarak, Tirmizli Seyyid Al el-Mlk Halife atad.201 Hatt Reidddin, nl mfessir Fahrddin-i Razinin de fetva verenler arasnda olduunu belirtir.202 Hrizmh, Abbs Hilafetine son darbeyi indirmek iin msait an kollar olmutu. Oglmn ldrlmesi kendisine o frsat verdi. Ve yukarda zetle verdiimiz askeri harekattan sonra Badat zerine yrme karar ald. Harekat durdurmas iin Hilafet merkezi ile Hrizmh arasnda eliler gidip geldi.203 Hrizmh, Badat zaptetmek konusunda kararlyd. Ancak sevk ettii ordu, Esedabad geidinde tutulduu kar frtnasnda telef oldu.204 Ksaca ifade etmek gerekirs;e i ekimeler ve d mcadeleler slm dnyasn bir kurt gibi iten ie kemiriyor, tahrip olmu bnye dardan ne kadar grkemli grnrse grnsn ii boaltlm bir halde hayatiyetini srdrmeye abalyordu. Yneticiler haris, halklar bezgin, ordular fkeli idi.

502

Byle ynetimler ve yneticiler elinde normal fonksiyonunu icra edemeyen, disiplinini kaybetmi, isyana msait bir yap iinde tekilatlanm, hatt durmakszn isyan eden slm ordularnn dnyann en byk istlclarndan birisi olarak nitelenen Cengiz ve gayet gzel tekilatlanm muntazam ordular karsnda duramayaca akt.

Bu kadn, kocasnn lmnden sonra yeniden evlenmedii halde doum yapmtr. Bu

durum dedikoduya sebep olunca, o, be ocuunu etrafna toplayarak bacadan szan k vastasyla eve giren sarn bir adamn karnn okadn ve onun nurunun kendi vcuduna getiini, karken de gne veya ayn nurlar zerinden sar bir kpek gibi srnerek ktn syler. Geni bilgi iin bk. Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobaan (Yan-chao pi-shi) (trc. Ahmet Temir), Ankara 1948, 7-8; Reidddin b. Fazlullah el-Vezir b. madddevle Ebl-Hayr Muvaffkuddevle et-Tabib, Camiut-tevarih, I-II, (nr. Behmen Kerimi), ys. ts., I, 171; Ayrca bk. Camiut-tevarih (trc. Abdlbaki Glpnarl), ys. ts., 131; Ahmet Temir, Cengiz Han, Ankara 1989, 15. Konuya bn Kesir de (Ebul-Fida smail b. mer (774/l372), el-Bidaye ven-nihaye, I-XIV, Beyrut 1966, XIII, 127) temas eder. 2 Baz aratrmaclara gre Alan-Koa efsanevi bir ahsiyettir. Mesel Ren Grousset,

[Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul 1993, 190] yle der: Kocas Dubun-mergenin lmnden sonra efsanevi ana Alan-Koann bir k huzmesinden gebe kalarak Nirun Moollarn dnyaya getirdii, bunlardan olan Bodunarn sekizinci neslinden Cengiz Hann atas olduuna dair efsaneler vardr. 3 Redddn de (I, 169, 171; Trke trc., 131), Alan Koann hamile kalmas olayn

yorumlu vermekte ve anlatlanlara inanmadn nezaket lleri iinde ihsas ettirmektedir: Moollarn zan ve takrirlerine gre -gnah anlatann boynuna- (be zum-i Moolvel-uhdetu alerravi) kocasnn lmnden sonra da hamile kalm ve ondan sonra ocuk vcuda gelmitir. Olay, Kalkaendide [Ebl-Abbas Ahmed b. Ali (821/1418), Subhul-aa fi snaati1-ina, I-XV, ys. 1910, 1920, IV, 306] biraz ak mstehcen ifadelerle anlatlr. Alan Koann bunu kendini kurtarmak iin uydurduu, Meryem kssasndan etkilenebilecei belirtilir. 4 5 6 Gizli Tarih, 7-8; Temir, Cengiz, 15. Gizli Tarih, a. y.; Redddn, I, 171; Temir, Cengiz, a.y. Moollarn Gizli Tarihi adl eserde Temcinden henz Kaan seilmedii dnemde bile

srekli inggis diye sz edilmesi, bu rivayetlerin sonradan oluturulduunu gsteren delillerdendir. Zaten bunlarn, daha ok halk arasnda yaayan masal, destan ve rivayetlerden alnd eitli aratrmaclar tarafndan zellikle belirtilmitir. (Mesel bk. Temir, Cengiz, 15). 7 Ebl-Ferec, [Gregory (Bar Habreus) (684/1286), Abul-Farac Tarihi (trc. mer Rza

Dorul), I-II, Ankara 1987] gedeyin kaan seildiini anlatt pasajda, yeni kaann aatay

503

tarafndan sa elinden, Autkin [Cveynide tegin. Bk. Alaeddin Ata Melik el-Cveyni (681/1282 Tarih-i Cihanga (trc. Mrsel ztrk), I-III, Ankara 1988, I, 217.] tarafndan sol elinden tutularak drt ilteli bir tahta oturtulduundan sz eder ve Mool tahtnn drt ilteli olmasnn sebebini yle aklar: Bu drt iltenin manas dnyann drt kesine hakim olmakt. 8 Bu, Hlgnun Mstasma yazd mektuplarda ok net ifade edilmektedir. Bk.

Redddn, II, 202; Muhammed Mahir Hammade, el-Vesikus-siysiyye lil-hurbis-salbiyye velazvil-Mool lil-lemil-slm, Beyrut 1986, 345, 347. 9 10 Grousset, 215. Gizli Tarihi yaynlayan Haenisch iki yerde (s. 163, 1 no.lu dipnotla s. 230daki 244 no.lu

aklamada) Teb hecesi ile iddetlendirilen Teb-tenggeri lakabnn en yksek sema, en yksek tanr anlamna geldiini belirtmektedir. 11 12 13 213ten). 14 15 aktarr. 16 17 30. 18 19 Gnee tapma ile ilgili bir baka rivayet iin bk. Ebl-Ferec, II, 526. Grigorun kartal kyafetine girmi melee ait bu hikayesine baka bir kaynakta ayn ile A.e., 163-167; Temir, Cengiz, 86. Gizli Tarih, 30-33. Cengizin ilahi ikaza muhatap olduu bir baka olay iin bk. Gizli Tarih, Gizli Tarih, 19-20. Cveyn (I, 106), bunu isim vermeksizin herhangi bir kimseyle masum bir gre gibi Kk hakknda bk. Gizli Tarih, 230; Cveyn, I, 105; Redddn, I, 211. Grousset, 213. Pelliot, Les Mongols et la Papaute, Revue de 1Orient chretien, 1923, 22 (Grousset,

rastlanmamsa da, buna benzer bir hikaye Saang-Seenin Moolca metninde vardr. Bu efsaneye gre, Cengiz Hana be renkli bir tarla kuu grmtr. Daha geni bilgi iin bk. I. J. Schmidt, Geschichte der Ostmongolen, St. Petersburg 1829, s. 71 (Grigor, 3ten). 20 Mool imparatorunun Hakan veya Kaan unvannn Ermenice transkripsiyonudur ki

Kiragosta (220) Khaan ekline rastlanr. Bk. Grigor, 4. 21 Trh-i Cihng mellifi Cveyn de (I, 156-157), Buhrnn istls sonrasnda slm

limlerinin olan biteni Girgorunkine benzer tarzda Allahn gazab olarak yorumladklarn aktarr.

504

Hatt gnmzde bile Mool stls Allahn gazab ve cezalandrmas olarak nitelendirilmektedir. Kr. Ebl-Hasen en-Nedv, ratTataralel-lemil-slm, esbbh ve netich, Mecelletl-Ezher, II, Yl: 51 (Sefer 1399/Ocak 1979), 305-314. 22 23 Aknerli Grigor, Oku Milletin Tarihi (Trc. Hrant D. Andreasyan), stanbul 1954, 3-5. Barthold Spuler, el-lemul-slm fi1-Asril-Muuli, (Trc. Halid sa Esad), Dmak l987,

26. Sheyl Zekkrn dipnotta in kaynaklarna ve Gizli Tarihe atfen syledii, Cengizin, kabilesi arasnda amanlk yaptna dair grne katlmyoruz. Dorusu ne Gizli Tarihte, ne de bir baka kaynakta Cengizin amanln ihsas ettirecek bir ima olmad gibi, hibir aratrmac da byle bir iddiada bulunmamtr. 24 25 26 vd. 27 Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Makdisi (X. asr), Ahsent-tekasim fi marifetilGizli Tarih, 162. W. Barthold, Maverannehir, A, VII, 408-410. Bu konuda bk. Guy le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1905, 433

ekalim, Leiden 1877, 323-326. 28 Ebu brahim b. Muhammed el-Farisi vel-Istahri (X. asr), Mesalikl-memalik (nr. M. J. De

Goeje), Leiden, 1967, 287; Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah el-Hamevi (626/1228), Mucemul-buldan, I-V, Beyrut ts, V, 45-46. 29 413. 30 31 32 Makdisi, 271. Kafesolu (185), ehrin ismini zkend olarak zikreder. stahri 333; Eb1-Kasm b. Havkal en-Nasibi (X. asr), Kitab Suratil-arz (nr. J. H Haylam ve dier yerleim birimlerinin mahalleri hakknda bk. stahri, 272, 334; Yakut, II,

Kramers), Leiden 1967, 394; Makdisi 272; Ebl-Kasm Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdazbih (280/893) el-Mesalik vel-memalik (nr M. J. De Goeje), Leiden 1889-1967, 208; Yakut, I, 280, 281. 33 Moriedga DOhsson, Tarih-i Mool [trc. Mustafa Rahmi (Balaban)], stanbul l340-

1342/1920-1923, 13-14; Vasiliy Vladimirovi Barthold. Mool stlsna Kadar Trkistan (nr. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, 171. 34 35 Yakut, I, 280. Kuba, Ferganada bir ehir, Medinede bir ky, lde bir konak yeri ismidir. Makdisi, 27.

505

36 37 38 39 40 41

Istahri, 333. Makdisi, 272. Yakut, IV, 121. Odun gibi yanan siyah talardan meydana gelen bir da. Yakuta gre (I, 172) Bir veya iki yk kmrn fiyat bir dirhem idi. Yakut buray rmaklarnn ve havuzlarnn bolluundan, meyve ve sebze bahelerinden

bahisle Mvernnehirin en nezih ehri olarak kabul eder. Bk. IV, 121. 42 43 Makdis, 271. nl gezgin Marco Polo tuz istihsalini ve tuzun yemeklerde tatlandrc olarak

kullanlmasndan baka bir ie daha yaradn anlatr: Bozuk para yapm. Ona gre Moollar paralarn u yolla yaparlar. Altn ubuklar dkerler ve bunlar arlklarna gre, damga vurulmadan para saylr. Daha kk paralarn yapm ise yledir. Bu lkede tuzlu kayalklar vardr. Bunlarn suyunu kk tavalarda kaynatarak tuz karrlar. Kaynatma ii bir saate yakn srdkten sonra hamura benzer bir ey elde ederler ve bunu iki para deerinde pastay andran biimlere dntrrler. Kurumalar ve katlamalar iin bu paralar kzgn tulalar zerine yerletirirler. Bu iten hemen sonra kaann damgasn vururlar. Bunlarn seksen tanesi bir Saggio altn deerindedir. Satclar dalk yerlerde yaayan ve urak yerlerde oturmayan, altnlarn, misklerini ve dier mallarn kolay kolay satamayan ve tuzu yemeklerinde kullanan kiilerden bu tuz pastalarnn karlnda Saggio altn alrlar. Bk. Marco Polo, Marco Polonun Geziler Kitab (trc. mer Gngren), stanbul 1985, 122. Ayrca bk. Marcopolo Seyahatnamesi (trc. Filiz Dokuman), I-II, ys., ts., I, 185. 44 Yakut, IV, 253. Yakut Ferganada yetien meyve ve bitkileri yle sralar: zm, ceviz,

elma, gl, meneke, gzel kokulu yabani bitkiler (bir eit parfmeri malzemesi-reyahin) ve dalarda yaban fst. 45 46 47 48 49 50 A.e., III, 277. stahri, 334. Makdisi, 271. bn Hurzbih, 208; stahri, 333; Makdisi, 272,. Makdis, 278. stahr, 327.

506

51 52 53 54 55 56 57 58

En azndan Moollarn a ehirlerinden Benakesi tahrip ettiklerini bilmekteyiz. Makdisi, 342; bn Hurdazbih, 27. Makdisi, 273. Cveyn, I, 166. Cveyn, a. y. stahr, 317, H. H. Schaeder, Semerkand, A, VII, 468-471. Ebl-Ferec, II, 514. Ebl-Ferec Semerkantn Moollar tarafndan istls mnasebetiyle ehrin bahelerinden

muhteem diye sz eder. Bk. II, 512. 59 60 61 II, 451. 62 bn Havkal, 495 vd.; Makdisiye (279) gre ise sz konusu mahsul hem Sogd hem de Cveyn, I, 166. Ayrca bk. H. H. Schaeder, a. y. stahr, 320 vd; bn Havkal, 369 vd. Yakut tarafndan nakledilen beyitlerde Dargamdan nehir (vadi) diye bahsedilir. Bk. Yakut,

Buhrnn btn halkna iki sene yeterdi. 63 64 65 66 67 68 69 Makdisi, 279. Barthold, Trkistan, 101. Etimolojik deerlendirmeler iin bk. Barthold, Trkistan, 103. Yakut, IV, 46; I, 353. A.e., III, 335. A.e., III, 230. A.e., III, 353 vd.; Safyyddin Abdlmmin b. Abdlhak el-Badadi (739/1338),

Merasdl-ttla ala esmai1-emkineti vel-bika (Ve hve muhtasaru Mucemil-bldan li-Yakut) (nr. Ali Muhammed el-Buhari) I-III, Beyrut 1954, I, 169. 70 71 Yakut, I, 353. Makdisi, 281.

507

72 73 74

Yakut, I, 353. Makdisi, 281. A.e., 282. Barthold, Semani ve Yakuta gre Zerefan Blgesindeki ehir ve kylerin tam

bir listesini karmtr. Bk, Trkistan, 127-144. 75 76 77 78 stahri, 314; Makdisi, 282. Barthold, Trkistan 124. Yakut, V, 45. Kafesolu, 30-31. Nehirlerden yararlanarak yaplan zirai hayatn canllna dair bk. Reid

Abdullah Cmeyli, Dirase fit-tarihil-hilafetil-Abbsyye, Rabat 1984, 255-257. 79 80 Cmeyli, a. y. Hrizm karpuz veya kavunlarnn, Halifelerden Memun (197-2171813-833) ile Vaskn

(227-232/842-847) saraylarna kurun kaplar iine karla beraber yerletirilerek ihra edildiine dair bk. Mahmud b. mer ez-Zemaheri, Horezmce Tercmeli; Mukaddimetl-Edeb (nr. Z. Velidi Togan), stanbul 1951, nsz, 33. 81 bn Havkal, 397; Henri Yule, Cathay and the Way Together (Being a Collection of

Mediaveal Notices of China), London 1951, II, 287. 82 83 84 Istahri, 303; Togan, Mukaddime, 32. Yakut, II, 398. Trklerin Harizmle balantl ticari mnasebetlerinden dolay Trk Kaps olarak

adlandrlmas ve bu noktadaki faaliyetler iin bk. Zeki Velidi Togan, Harizm, A, V/I, 240-257. 85 86 87 88 89 stahri, 287. Cmeyli, 255-257. Redddn, Hrizm ki asl ad Grgantr. Moollar oraya rgen derler. der. Bk. I, 371. Yakut, Mucem, II, 123. Yalnz Halife Nasrn Abbs Hilafetini glendirme urundaki olumlu abalarn ve

manevralarn gz ard etmemek gerekir.

508

90

Mool istilas ncesinde slm devletlerinin durumuna dair bk. Abbas kbal Atiyani, Tarih-i

Mool ez hamle-i Cengiz ta tekil-i Devlet-i Timur, Tahran 1345/1926, 8-14. 91 Nsrn Hzistan Valisi Sencerin isyann (607/1209) rnek verebiliriz. Bk. zzddin Ebl-

Hasan Ali b. Muhammed bnl-Esir (630/1232), el-Kamil fit-tarih (nr. Carolus Johannes Tornberg), IXII, Beyrut 1979, 1982, XII, 289. 92 93 94 95 bnl-Esir, Ahlatta meydana gelen byle bir olay btn teferruatyla anlatr. Bk. XII, 253. Cveyn, II, 57. Hrizmh Tekiin lm zerine oluan fiili taksimat iin bk. bnl-Esir, XII, 157-158. Nsr Lidinillahn memlk olan Tatemurun, Halife ile arasnn bozulmas zerine nce

Luristan Hakimi Ebu Tahire iltihak edip damat oluu ve daha sonra Ebu Tahirin lm zerine kaynpederinin yerine geii belki saysz rnekten sadece birisidir. Bk. bnl-Esir, XII, 256; Cveyn, II, 101. 96 Muhammed Hrizmhla Semerkant ve Buhr hkimi olan Hanlarn Han (bnl-Esirde

ayn anlama Sultanus-Selatin) lakapl damad Osman arasndaki kapmadan halkn payna den ey, binlerce Mslmann katledilmesinden baka bir ey deildi. Geni bilgi iin bk. bnl-Esir, XII, 268-269. Ayrca bk. Cveyni, II, 102-103. Ayn ekilde, sefere ittifak halinde kp, bir iki baardan sonra yollar ayrlan Kutlug nanla Halife Nasrn Veziri bnl-Kassb arasnda vaki olan anlamazln faturasn, Rey halk bizzat hilafet ordusu tarafndan tarihilerimizin Kimse slm lkelerine Mslmanlarn kan ve mallarndan hibir ey brakmamak gibi byle bir merhametsizlik yapmamt. eklinde tarif ettikleri bir katliam ve yamaya tbi tutularak dyordu. Bk. bnl-Esir, XII, 112; Ebu Bekir Necmeddin Muhammed b. Ali b. Sleyman b. Muhammed b. Ahmed b el-Hseyin b. Himmet Ravend (694/1294), Rahats-sudur ve ayets-srur (trc. Ahmet Ate), I-II, Ankara1957-1960, II, 348. 97 Fars Atabeki Sadn olu Ebu Bekir, babasnn Hrizmha esir dmesini frsat bilerek

idarenin dizginlerini ele almakta gecikmemiti. Babasnn Harizmah tarafndan affedilerek tbi vasfyla idarenin kendisine teslimi zerine; baba oul birbirine girmi ve babas olunu bertaraf etmiti. Bk. ihabddin Muhammed b. Ahmed en-Nesevi (662/1264), Siratus-Sultan Celaliddin Mengberti (nr. O. Houdas), Paris 1891, 19. 98 99 Cveyni, II, 51. 602/1205 ylnda iki ar esnaf arasnda kan ve birok insann lmesine, mallarnn

yamalanmasna ve evlerin tahribine yol aan kavgay yattrmak iin ortaya atlan Herat Emiri talanm ve lin edilmek zereyken fkeli halkn elinden g bela kurtarlp karlarak gnlerce saklanm veya Firuzi Kknde mahpus hayat yaamak zorunda kalmt. Bk. bnl-Esir, XII, 208.

509

100 Nasrn Veziri bnl-Kassabn Reyi ele geirmesi zerine ehri terk edip Badata gelen ve vezirlie kadar ykselen Nasrddin Nasir b. Mehdi el-Alevi, 604/l208 ylnda azledilince Halifeye yazd bizce itirafname niteliindeki bir mektupta Badata geldiinde bir dinar veya bir dirhemi bile olmadn fakat bakentte eline bir hayli para ve gayet mkemmel deerli eya getiini ve o gn iin 5 bin dinardan fazla paras bulunduunu bizzat belirtir. Amac, Halifenin affna urayarak baz Alevilere daha yakn olmak iin Mehed-i Alide grevlendirilmesini rica etmektir. Ve asl ilginci, bizzat Halifeye herhalde bir nevi rvet saylabilecek bir garip teklifte bulunmakta, bu ricasnn yerine getirilmesi iin elindeki paralar vermeyi nermektedir. Halife, teklifi manidar bir cevap vererek kesin bir dille reddetmitir. Bk. bnl-Esir, XII, 276-277; Ravendi, II, 348. 101 Gasp ve yamalama olaylarndan haclarn bile kurtulamad anlalyor. Mesela 608/1212 ylnda, hem de Minada yamalamann gece boyunca srdn kaynaklarmz kaydetmektedir. Bk. bnl-Esir, XII, 297. 102 Huzistn Valisi Sencerin mallarna el konulmas ile ilgili olarak bk. bnl-Esir, XII, 289. 103 bnl-Esir, XII, 260-262. Cveynye (II, 51) gre ise, Hrizmhn bn Harmilin zerine yrmesinin gerekesi bakadr. Fuat Kprlnn (Hrizmhlar, A, V/I, 272) Cveynnin bu rivayetine itibar ettiini gryoruz. 104 bnl-Esir, XII, 262. 105 A.e., XII, 268; Cveyni, II, 102-103. 106 Cveyni, II, 35; bnl-Esir, XII, 158. 107 bnl-Esir, a. y. 108 Eskiden bayram namazlarn klmak ve yamur duas yapmak iin btn kent halkn alabilecek genilikte bir meydana klrd ve buraya musalla denirdi. 109 Ebul-Hasen en-Nedvi, aratut-Tatatar alel-alemil-slami, Esbabuha ve netaicuha, Mecelletul-Ezher, II, y. 51, (1399/1979), 305-314, 311. 110 brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Ankara 1992, 144. 111 Mesela, 6031/1207 ylnda Grcler frsattan istifade Kars zapt ettiler, ancak bununla da yetinmeyip ehrin mahsuln yllarca gasp ettiler. Bu arada Kars valisinin imdat isteine hibir yerden olumlu ar gelmedii ac bir vakadr. Bk. bnl-Esir, XII, 256. Yine Grcler 605/1208 ylnda Ahlat zerine gelip Erci zerine yrmler ve Ercii tarihimizin ifadesiyle sanki daha evvel hi kurulmam bir ehir gibi, duvarlar, binalar ve btn yaplar alt st olmu ssz bir kasabaya evirmilerdi. Ahlat Emiri ise Ahlattan karsa bir daha geri dnemeyecei korkusuyla btn bu olup bitenlere seyirci kalmt. nk Ahlat halkna yapt zulmn farkndayd ve halkn kendisini ehre

510

geri almayacan biliyordu bk. bnl-Esir, XII, 279. 601 ylndaki saldrlar iin ayrca bk. bnul-Esir, XII, 204. 112 Tarihte bu adla adlandrlan iki sultan vardr. brahim b. Hseyin ile olu Osman. Bu ikincisi sonradan Muhammed Hrizmahn damad olan Buhara hakimidir. Ancak bu hsmlk bile Hrizmahla birbirlerini yemelerine engel olamamtr. 113 bnl-Esir, XII, 259. Geri bu sultann sonradan Mslman halka reva grd bir rpda 10 bin kadar Mslman ldrtecek vahilikteki muamele, onun da kk hesaplarn peinde bir sultan olduunu gstermitir. Bu vahim olayn eitli boyutlar iin bk. bnl-Esir, XII, 268. Ayrca bk. Cveyni, II, 101-103. 114 bnl-Esir, a. y. 115 Sbt bnl-Cevziye gre [emsddin Ebul-Muzaffer Yusuf b. Kzolu (654/1257), Miratz-zeman, VIII/I-II, Haydarabad, Dekkan 1370/1951, VIII/II, 471] in, Hindistan ve Maverannehirden Horasana ve Badat kaplarna kadar uzanan. 116 Reidddin, I, 295; Czcani, I, 301. Kafesolunun (84), Sultan Tekiin tahta kt 22 R. Ahir 568 tarihine karlk gelen miladi tarihi 10 Ocak 1173 olarak gstermesi yanltr. Dorusu 12 Aralk 1172 olmaldr. 117 Kafesolu, 146. 118 Teke, Taka, Take ve Teki eklinde de okunan Teki ismi hakkndaki tartmalar iin bk. Fuat Kprl, Trk Etnolojisine Ait Tarihi Notlar: Uran Kabilesi, Belleten, c. VII, sa: 26 (Nisan 1943), Ankara 1943, 227-245, 232. 119 bnl-Esir, XII, 157; Czcani, I, 301; Cveyni, II, 16, 22, 24; Reidddin, I, 294-295. 120 Sbt bnl-Cevzi (VIII/II, 472) Sultan Tekiin 100 bin kiilik bir orduya sahip olduunu, ordusunun banda savaa bizzat katldn, hatt bu yzden bir gzn kaybettiini ifade eder. bnl-Cevziye gre, Teki bu konudaki titizliini Sultan savaa bizzat girmezse sultanla layk deildir. nk kadn deildir. diyerek dile getirirdi. 121 Sbt bnl-Cevziye gre (VIII/II, 471) Badat zerine dzenledii sefer srasnda. 122 Ebl-Ferec, II, 472, Reidddin, I, 294-295. Cveyni (II, 36), Sultan Tekiin, 596/1200 ylnda Cemaziyelhir aynda Abbasi halifesi marifetiyle Btn suikastine kurban giden baveziri Nizamlmlk Mesud b. Alinin intikamn almak iin kt sefer esnasnda nefes darlndan ldn belirtir. 123 bnl-Esir, XII, 156 vd.

511

124 Nesevi, 22; Cveyni, II, 42. 125 Cveyni, II, 41, 71; Reidddin, I, 297, 313-314. 126 Mazenderan iin bk. R., Vasmer, Mazenderan, A, VII, 420-426. 127 Muhammed b. Tekiin lkesine katt topraklar iin bk. Nesevi, 3; Reidddin, I, 313. 128 bnl-Esir, XII, 263-264. 129 Sultan Muhammedin, savatan nce, karlat dman askerlerinin kyafetini giymek gibi bir tedbiri vard. 130 Cveyni, II, 67. 131 Kafesolu, 179. 132 Cveyni, II, 73; bnl-Esir, XII, 269-270. 133 Cveyni, II, 72. 134 A.e., II, 62. Olu veliaht Uzlagahn tevkii bile yle idi. Ebl-Muzaffer Uzlagah b. es-Sultan Sencer Nasru Emiril-mminin. Bk. Nesevi, 25. Cveyni, Sultann nail olduu nimetin farknda olduunu ve Sultan Sencerin saltanat sresinin uzunluuna heves ederek kendisine byle denmesini istediini nakleder. Yani ona gre sebep gurur deil, zentidir. 135 Nitekim bnl-Esir de (XII, 371) 21 yl ve bir ka ay sreyle saltanat srm Muhammed b. Teki iin, Byk Seluklulardan sonra onun kadar muazzam bir devlete sahip olan bir hkmdar gelip gememiti. der. 136 Nesevi, 17-21. 137 Czcani, I, 309. 138 Geri Cveyni baka yerde (II, 77-78) bir gereke daha ileri srer. Annesini hacca gnderen smaili mam Celaleddin Hasann heyetine bakent Badatta Hrizmahn hacc heyetinden fazla iltifat edilmi, smaililere sancak verildii halde Sultann gnderdii kafiledekilere souk davranlmt. Benzeri bir gereke iin bk. Nesevi, 12. 139 bnl-Esir, XII, 316. Hatta, ileride Mool istls mnasebetiyle bahsedeceimiz zere, ordu hkmdar ekimesinin, Cengizle kapt scak sava ortamnda bile olanca hzyla srd, Hrizmahn adrnn bir gece kendi askerlerince atlan oklarla delik deik edilmesinden anlalyor.

512

Sultan, bu badireyi istihbarat iyi alt iin suikasti renip nceden tedbir alarak atlatt. Bk. Sbt b. el-Cevzi, VIII/II, 599; Cveyni II, 88. 140 bnl-Esirde Kezlik Han olarak geen bu zatn ismi Kazvini nerinde [Alaeddin Ata Melik el-Cveyni (681/1282), Tarih-i Cihanga (nr. Mirza Muhanmed Kazvini], I-III, Leiden-London, 19121916, II, 69.) (Kezli, Kzli, Gizli?) eklinde olup, ayn sayfadaki 6 no.lu dipnotta eserin deiik yazmalarnda (Krli, Kerli, Kirli?) ve (Krpi, Kerpi, Kirpi?) eklinde de getiine dikkat ekilmektedir. 141 Tafsilat iin bk. bnl-Esir, XII, 263-265. Ayrca bk. Cveyni, II, 54. Trkn Hatunun akrabas Kezlik-Hann bana at dertleri bertaraf edebilen Sultan, yine Valide Sultann bir baka yakn olan Otrar valisinin hatasn canyla ve devletiyle demek zorunda kalacakt. 142 Cveyni, II, 67. Tarih-i Cihangan Trke tercmesinde Emir Burtuna Trt Aba olarak geer. smin deiik yazlmlar iin bk. Tarih-i Cihanga (nr. Kazvini), II, 83. 143 slam kaynaklarnda Trkn eklinde yazlan bu ismin Trk literatrnde okunuu genellikle Trkn eklinde olmutur. Konu hakknda bk. Osman Turan, Terken unvan, Torkan deil Trkn, Trk Hukuk Tarihi Dergisi c. I (1941-1942), 67-73; Ankara 1944. 144 zel tmen ve icraatlar hakknda bk. Nesevi, 23. Ayrca bk. Cveyni, II, 162. 145 Trknin rki bakmdan Kankl m, Kpak m, Bayavutlu mu, Bayatl m olduuna dair bk. Cveyni, II, 162; Nesevi, 25. Ayrca bk. Kprl, Uran Kabilesi, 237. 146 Cveyni, II, 162 Deiik yorumlar iin bk. DOhsson, 91-94. 147 Cveyni, II, 162. 148 Nesevi, 44. 149 Nesevi, 42. 150 A.e., a. y. 151 Cveyni, II, 162. 152 Nesevi (42) sz uzatmak istemedii iin Trkan Sultann btn hayr ve hasenatna yer vermediini belirtir. 153 A.e., 28-31. Ayrca bk. Dohsson, 93-94. 154 Grousset, 232.

513

155 Cengiz yasas hakknda bk. Curt Alnge, Mool Kanunlar (Trc. Cokun ok), Ankara 1967. 156 Eski ranllar Araplara Tz derlerdi. Suriyeliler Araplara Tz, Ermeniler Djk derlerdi. ranla snr komusu olan Trkler de Araplar iin kullandklar Tjk kelimesini Acemlerden almlardr. Araplar, ran ve Maverannehiri fethedince Trkler buralara Tzk li dediler. nk buralar da Araplarn oluyordu. Trkler gibi Moollar da Mslmanlara Tjk namn verdiler. Araplar nasl kendilerinden baka milletlere Acem derse Trkler de kendilerinden bakasna Tjk derdi. Bk. DOhsson, 100. 157 Geri Ouz ve Kankl boylarnn Hrezmah ordusuna asker olmas hadisesi daha ok Trkn Sultann gelin gelmesinden sonra olmutur. Bk. Cveyni, II, 62; Nesevi, 42. 158 Grousset, 171-172. 159 Necmeddin-i Kbrann hulefasndan halk ve din adamlar nezdinde byk itibar sahibi olan Mecdddini ldrtmesini kastetmekteyiz. Tartmalar iin bk. Kafesolu, 220. 160 DOhsson, 91. 161 Kprl, Harizmahlar, A, V/I, 263-296, 276. 162 bnl-Esir, XII, 208. Ayrca bk. Cveyni, II, 47; Reidddin, I, 314. 163 Cveyni, II, 69. 164 Cveyni, II, 59, 102. 165 Nesevinin (23, 24) zamann Buhara Sadr Burhaneddin Muhammed b. Ahmedin mevkiine, emrindeki fakih (asker?) saysna dair ifadeleri ilgintir. l-i Burhan (Ben Mze) hakknda bk. Kafesolu, 174; Wilhelm Barthold, Bukhara, EI2, I, 1293-1296. 166 bnl-Esir, XII, 257. Burhaneddin Sadr- cihan Muhammed b. Ahmedin o yl hacca gitmesi ve yol arkadalarna verdii sknt sebebiyle dnnceye kadar sadr- cehennem lakabyla anlmas vesilesiyle. 167 Cveyni, II, 74, Barthold, a.y. 168 Cveyni, II, 59. 169 Cveyni, II, 57-58; Reidddin, I, 348. 170 bnl-Esir, XII, 157; Cveyni, II, 57-58.

514

171 Harizmahn yeeni Hindu-hann Gurlulara snmas zerine Sultan Giyasddinin Harezm topraklarna gz dikmesi hususunda bk. Reidddin, I, 295; bnl-Esir, a. y. 172 Reidddin, a. y.; bnl-Esir, XII, 164-166; Czcn, II, 307; Reidddin, I, 295. 173 bnl-Esir, XII, 174. 174 Reidddin, I, 296. 297; bnl-Esir, XII, 177. 175 bnl-Esir, XII, 180; Reidddin, I, 297. 176 Cveyni, II, 42, Reidddin, I, 297; bnl-Esir, XII, 186-187. 177 bnl-Esir, XII, 212-213; Cveyni, II, 45. 178 bnl-Esir, XII, 180, 214; Cveyni, II, 47. 179 bnl-Esir, XII, 226-230; Czcn, I, 307, Cveyni, II, 48; Reidddin, I, 312-313. 180 bnl-Esir, XII, 231; Cveyni, II, 49. 181 bnl-Esir, XII, 245. 182 bnl-Esir, XII, 245-246; Cveyni, II, 50. 183 Cveyni, II, 57-58; Reidddin, I, 312-313. 184 Cveyni, II, 59; Reidddin, I, 313. 185 bn1-Esir, XII, 268. 186 A.e., a.y. Cveyniye gre (II, 101-104) Sultan Osmann bu davrannn sebebi bir gnl meselesi idi. 187 bn1-Esir, a. y. 188 bn1-Esirin verdii 200 bin rakam ne kadar abartl olursa olsun, yaanan vahet ve katliamn boyutlarn yanstmas bakmndan nemlidir. Bk. XII, 269. 189 bn1-Esir, a.y.; Cveyni, II, 103. 190 Cveyni, II, 69. 191 A.e., a.y. 192 bnl-Esir, XII, 306.

515

193A.e., XII, 307. 194 Nesevi, 13; Cveyni, II, 99. 195 bnl-Esir, XII, 317; Cveyni, II, 78; Reidddin, I, 341. 196 Cveyni, II, 79; Reidddin, a. y. 197 Nesevi, 15; Cveyni, II, 79. 198 Cveyni, II, 99-100. Ayrca bk. Wilhelm Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927, 127. 199 Nesevi, 11. 200 Cveyni, II, 78, 100; Reidddin, I, 340-341. 201 Cveyni, II, 79; Reidddin, I, 340. 202 A.e., a. y. 203 Cveyni, II, 96-97; Nesevi, 22; Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Hallikan (681/1282), Vefeyatl-ayan ve enba ebnaiz-zeman, I-VIII, Beyrut 1398-1978/1968-1972, II, 94; III, 256. 204 Nesevi, 20; Reidddin, I, 341. AKNERL Grigor, Oku Milletin Tarihi (trc. Hrand Andreasyan), stanbul 1954. ALINGE, Curt, Mool Kanunlar (Trc. Cokun ok), Ankara 1967. ATYAN, Abbas kbal, Tarih-i Mool ez hamle-i Cengiz ta tekil-i Devlet-i Timur, Tahran 1345/1926. EL-BADAD, Safyyddin Abdlmmin b. Abdlhak (739/1338), Merasdl-ttla ala esmai1emkineti vel-bika (Ve hve muhtasaru Mucemil-bldan li-Yakut) (nr. Ali Muhammed el-Buhari) I-III, Beyrut 1954. BARTHOLD, Wilhelm, Bukhara, EI2, I, 1293-1296. Cengiz Han, A, II, 91-98. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927. BARTHOLD, Vasiliy Vladimirovi, Mool stlsna Kadar Trkistan (nr. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990.

516

BOYLE, J. Andrew, Cingiz Khan, EI2, II, 41-44. The Longer Introduction of the Zij-i Ilkhani of Nasr al-Din Tusi, Journal Asiatic Studies, VIII (1963), 244-254. CMEYL, Reid Abdullah Dirase fit-tarihil-hilafetil-Abbsyye, Rabat 1984. EL-CVEYN, Alaeddin Ata Melik (681/1282), Tarih-i Cihanga (nr. Mirza Muhanmed Kazvini), I-III, Leiden-London, 1912-1916. Tarih-i Cihanga (trc. Mrsel ztrk), I-III, Ankara 1988. DOHSSON, Moriedga, Tarih-i Mool (trc. Mustafa Rahmi [Balaban]), stanbul l340-1342/19201923. BNL-ESR, zzddin Ebl-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232), el-Kamil fit-tarih (nr. Carolus Johannes Tornberg), I-XII, Beyrut 1979, 1982. EBL-FEREC, Gregory (Bar Habreus) (684/1286), Abul-Farac Tarihi (trc. mer Rza Dorul), I-II, Ankara 1987. EL-GAMD, Sad b. Muhammed Huzeyfe Msfir, Skutud-devletil-Abbsyye, Beyrut 1401/1981. GROUSSET, Ren, Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul 1993. BN HALLKAN, Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed (681/1282), Vefeyatl-ayan ve enba ebnaiz-zeman, I-VIII, Beyrut 1398-1978/1968-1972. EL-HAMEV, Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah (626/1228), Mucemul-buldan, I-V, Beyrut ts. HAMMADE, Muhammed Mahir, el-Vesikus-siysiyye lil-hurbis-salbiyye vel-azvil-Mool lil-lemil-slm, Beyrut 1986. BN HAVKAL, Eb1-Kasm b. Havkal en-Nasibi (X. asr), Kitab Suratil-arz (nr. J. H Kramers), Leiden 1967. BN HURDAZBH, Ebl-Kasm Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdazbih (280/893) el-Mesalik velmemalik (nr M. J. De Goeje), Leiden 1889-1967. EL-ISTAHR, Ebu brahim b. Muhammed el-Farisi (X. asr), Mesalikl-memalik (nr. M. J. De Goeje), Leiden, 1967. KAFESOLU, brahim, Harezmahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara 1992.

517

EL-KALKAEND, Ebl-Abbas Ahmed b. Ali (821/1418), Subhul-aa fi snaatil-ina, I-XIV, Kahire ts. KPRL, Fuat, Hrizmhlar, A, V/I, 272. Trk Etnolojisine Ait Tarihi Notlar: Uran Kabilesi, Belleten, c. VII, sy: 26 (Nisan 1943), Ankara 1943, 227-245. Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobaan (Yan-chao pi-shi) (trc. Ahmet Temir), Ankara 1948. EL-MAKDS, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed (X. asr), Ahsent-tekasim fi marifetilekalim, Leiden 1877. MARCO POLO, Marco Polonun Geziler Kitab (trc. mer Gngren), stanbul 1985. Marcopolo Seyahatnamesi (trc. Filiz Dokuman), I-II, ys., ts. EN-NEDV, Ebl-Hasen, ratTataralel-lemil-slm, esbbh ve netich,

Mecelletl-Ezher, II, Yl: 51 (Sefer 1399/Ocak 1979), 305-314. NESEV, ihabddin Muhammed b. Ahmed (662/1264), Siratus-Sultan Celaliddin Mengberti (nr. O. Houdas), Paris 1891. RAVEND, Ebu Bekir Necmeddin Muhammed b. Ali (694/1294), Rahats-sudur ve ayetssrur (trc. Ahmet Ate), I-II, Ankara1957-1960. REDDDN ET-TABB, Reidddin b. Fazlullah el-vezir b. madddevle Ebl-Hayr Muvaffkuddevle, Camiut-tevarih, I-II, (nr. Behmen Kerimi), ys. ts. SCHAEDER, H. H., Semerkand, A, VII, 468-471. SIBT BNL-CEVZ, emsddin Ebul-Muzaffer Yusuf b. Kzolu (654/1257), Miratz-zeman, VIII/I-II, Haydarabad, Dekkan 1370/1951. SPULER, Barthold el-lemul-slm fi1-Asril-Muuli (trc. Halid sa Esad), Dmak l987. LE STRANGE, Guy, The Lands ofthe Eastern Caliphate, Cambridge 1905. TEMR, Ahmet, Cengiz Han, Ankara 1989. The Cambridge History of ran (nr. John Andrew Boyle), I-V, Cambridge 1968. TOGAN, Zeki Velidi Harizm, A, V/I, 240-257.

518

TURAN, Osman, Terken unvan, Torkan deil Trkn, Trk Hukuk Tarihi Dergisi c. I (19411942), 67-73; Ankara 1944. YULE, Henri, Cathay and the way together (Being a collection of mediaveal notices of China), London 1951. EZ-ZEMAHER, Mahmud b. mer Horezmce Tercmeli; Mukaddimetl-Edeb (nr. Z. Velidi Togan), stanbul 1951.

519

Cengiz stilas / Yrd. Do. Dr. H. Ahmet zdemir [s.312-323]

Karadeniz Teknik niversitesi Rize lahiyat Fakltesi / Trkiye Cengizin ilgisini dorudan slm dnyasna eken olaylarn ilki, Hrizm (Harezm) diyarndan giden tccarn Cengize mal satma giriimleridir. Tccar kesimi Moollara sk uramaz, uraynca da her trl kuma ok pahalya satma imkan bulurdu.1 Bu sebeple Ahmed Hocendi,2 Emir Hseyin olu3 ve Ahmed Balh4 adndaki tccar, Cveynye gre5 yanlarna srmal elbiseler, deerli kumalar ve satlabilecek daha baka eyler alarak douya doru yola kmlard.6 O sralarda Cengiz Han, btn blgeleri asilerden ve haydutlardan temizlemi, yollara karaki ler7 yerletirmiti. Bunlarn grevi, yoldan geen tccarn gvenliini salamak, tadklar mallardan Hana layk olanlar ona gtrmekti.8 Bu tccarn mallar da, nbeti karakollardan birinde arand. Balhn mallarn beendiler ve onu alp Hann huzuruna karttlar. Denkler alp fiyatlar sorulunca Balh, 10 veya 20 dinarlk eylere 3 bali9 istedi.10 Buna ok sinirlenen Cengiz Hann Bu adam bizim hi kuma grmediimizi mi sanyor? Gidin hazineden kumalarmz getirin de gz kuma grsn. dedi. Gidip hazineden kymetli kumalar getirerek tacire gsterdikten sonra mallarna el koydular ve kendisini de tutukladlar. Sonra arkadalarn getirdiler. Kumalarn fiyat srarla sorulmasna ramen sylemeyip Biz bunlar Hana hediye olarak getirdik. dediler. Bu hareket, Cengizin houna gitti. Altn srmal elbiselere birer kese altn, dier elbiselere de birer kese gm vermelerini emretti. Sonra Ahmet Balh ararak onunkileri de ayn fiyattan satn ald. Hepsine ikramda bulundu. Cveynye gre Mslman olduklarndan kendilerine beyaz ve temiz keeden adrlar kurdular.11 Bu karlama Cengizin slm alemine olan ilgisinin artmasna sebep oldu.12 Orta Asyaya ayak basan Mslmanlar, ilk fetihlerden itibaren ine gz dikmilerdi. Hatt Haccac, Sind fatihi Muhammed b. Kasmla, baarl rakibi Kuteybeye hangisi ine nce ayak basarsa onu in valisi yapacan vaad etmiti.13 Yzyllar sonra Muhammed Hrizmh (Harezmah), ite bu idealin peine dmt. madlmlk Taceddin Debir-i Caminin aktardna gre konuyu erkanyla tartmaya amt. Hatt uzaklna ve harekat zorluuna dair sylenenler bile onu fikrinden dndrememiti.14 Czcani, bunlar 617/1220 tarihinde Tulek Kalesinde renmitir.15 yleyse Hrizmhn inle 1214-1215 yllarda ilgilenmeye balamtr. Bu tarih, yaklak olarak Pekinin Cengiz tarafndan zapt edildii tarihtir (1213 veya 1215).16 Hrizmh haberin doruluunu aratrmak zere Seyyid Bahaeddin Razi bakanlnda bir heyeti ine gnderdi. Cengiz hl inde idi. Heyetin izlenimlerini, Tabakt- Nsr mellifi, bizzat heyet bakanndan dinleyip17 aktarmtr.18 Razinin ifadesine gre, heyet, Tamga (Pekin) snrnda uzaktan kar kapl bir tepe zannettikleri ynn, aslnda ldrlm insanlarn kemikleri olduunu renmi, insan yandan simsiyah kesilen toprak stnde menzil ilerlemi, ancak bu menzillik mesafeyi kat ettikten sonra kuru bir zemine ayak basabilmilerdi. Bu defa da, ryen insan

520

cesetlerinden yaylan ve deta mikrop saan ar kokudan birok insan ve hayvann lmesi faciasyla karlamt. Heyet yelerinden bazlarn da ayn ac son bekliyordu. Her tarafta dehet veren bir tahribat gzleniyordu. Tamga kapsnda, ehir zapt edildii gn Moollarn eline dmemek iin kendilerini surlardan aaya atarak len 20 bin bakireye ait da gibi kemik yn olduu gibi duruyordu.19 Cengiz Han, Hrizm elisini honutlukla karlad, hatt iltifat etti. Bunun sebebi, Cengizin ticari faaliyetlere verdii nemdi. Gebeler iin yerleik kavimlerle ticaret yapmak mhimdi ve en ok da giyecek mallarna ihtiya duyulurdu.20 Cengiz en azndan imdilik dostluktan yanayd. Ticaret kervanlarnn gven iinde gidip gelmesine msaade edilmesini istiyor, kendisi de bunu salayacana sz veriyordu.21 Daha sonra gnderdii elileri de benzer mesajlar iletmilerdir.22 Hrizmhn elilik heyetine karlk Cengiz de bir elilik heyeti gnderdi. Cengizin elilik heyetinin banda Hrizmli Mahmud, Buhrl Ali Hoca ve Otrarl Yusuf Kenka vard.23 Heyet, Hrizmha pahal hediye olarak in dalarndan karlm ve ancak arabayla tanabilen deve hrgc iriliinde bir altn klesi, yine maden kleleri (Dohssona gre gm24), yeim paralar, hutvv25 boynuzlar, kei, misk, akik talar, Torku26 denilen beyaz deve tynden dokunmu kumalar gtryordu.27 Hrizmh, Cengizin elilerini 1218 baharnda, Irak dnnde Maverannehirde28 kabul etmitir.29 Heyetin, balangta kulland iltifat dolu ifadelerinin sonunda, Cengize atfen sarf ettii u szler Hrizmh nezdinde infial uyandrmtr: Seni en kymetli olumla bir tutuyorum!,30 Hrizmh, heyet yelerinden Hrizmli Mahmutla ertesi gece bir grme yapt.31 Sultan, Cengizin ini zapt edip etmediini renmek istiyordu. Bu belki de bir snama idi. nk Hrizmh gibi bir sultann bylesi olaylardan haberdar olmamas herhalde dnlemez. Nitekim Hrizmli tacir cevabnda bunun doru olduunu, byle eylerin gizlenemeyeceini ve Sultann yaknda bunu kesin bir biimde reneceini belirtmitir.32 Bu ukalaca cevap zerine, Hrizmh bir anda parlad. Ancak Mahmutun onu yattrmak iin syledii iltifatkr szler karsnda sakinleti. Harizmahn, heyetin Cengize atfen syledii Hrizmh en kymetli oullaryla bir tutmak ifadesine fkelendii anlalyor.33 Cengizin baarlarnn, ona kendisine olum eklinde hitap etme hakk vermediini, bunun herkesin bildii gibi tbiyyet anlamna geleceini sylemesi bunu gsteriyor. Hrizmli tacirin Sultann tavrndan korktuu aktr. Hrizmhn Cengizin ordularna dair sorusuna Sultann milletlerine, hesapsz kuvvetlerine kar Cengizin ordusu, bir svari mfrezesi karsnda basit bir atl yahut gecenin karanlnda bir duman gibi34 kalr.35 eklinde yanltc bir cevap vermitir. Sonuta Cengizin teklifi olumlu bulunarak iki lke arasnda ticaretin gelitirilmesi konusu onaylanmtr. Otrar Fcias

521

Moollarla Hrizmhlar ve slm alemi arasndaki tatsz olaylarn balang noktasn tekil eden Otrar36 facias, ite btn bunlardan sonra vuku bulmutur. Otrar faciasna sebebiyet verecek kervan, Mool lkesinden elilerle ayn zamanda hareket ederek, eliler Hrizm lkesinden ayrldktan ksa bir zaman sonra Sultan Muhammedin memleketinin hududunda bulunan Otrar ehrine varm olmaldr.37 Nesev kervann banda bulunan drt tccarn adn yle sralar: mer Hoca Otrari, Hammal Merai, Fahreddin Dizek Buhr ve Emneddin Herev.38 Czcnye gre yanlarnda altn, gm, in ipeklileri, torku kumalar, kunduz, samur krkleri, briim, in ve Tamga diyarnn nadide emtialar ile ykl 500 kadar deve vard.39 bnlEsir de kervandakilerin elinde ok miktarda eritilmi altn ve gm kleleri olduunu teyit ediyor.40 Kervanda Cveyn ve Reidddine gre41 450, Ebl-Ferece gre42 400 kii bulunuyordu. Cveyn, kervana katlanlarn dini kimliine deinmez.43 Bunu belirten Reidddindir.44 bnl-Esir, ise kervandakilerin Trklerden ve zellikle tccarlardan olutuunu belirtir.45 Kervana katlanlarn tamam, Cengiz Hann, emri zerine oullar, komutanlar ve emirleri tarafndan seilmi tccarlard.46 Hatt Cveyn, Cengiz Hann Hrizmha hitaben yazd bir mektuptan sz eder.47 Ebl-Ferece gre ise yazl deil szl bir mesaj vardr ve Cengizin elisi tarafndan Hrizmha ifahen iletilmitir.48 Reidddin ve Czcani de elilerin benzer szl mesajlar getirdiini kaydederler.49 Tccarlarn hepsi casus diye valinin emriyle Otrarda tevkif edildiler. Ad nalk olan bu vali Gayr (Kayr) Han50 unvann tayordu. Nesev ona Yinal Han51 demektedir. Kelime nalcuk eklindeki kullanmyla aatay Trkesinde ehzade manasna gelmektedir. Unvan olabilecei gibi ad da olabilir. Gayr da, Trkmence bir kelime olup kudretli anlamna gelmektedir.52 Vali, Trkan Hatunun akrabas,53 Nesevye gre ise Sultann daysnn olu idi.54 Nesevye gre olay, valinin igzarlndan ve bu kymetli mallar ele geirme hrsndan kaynaklanmtr. Vali, Hrizmha tccarlarn casus gibi hareket ettiklerini bildiren hayin mayin55 bir mektup gnderdi. Bunun zerine Sultan Muhammed, valisine sz konusu tccarlar hakkndaki kararn bildirene kadar ihtiyatl davranmasn ve gzlemde bulunmasn emretmitir. Fakat vali daha sonra kendi kendine karar vererek tccar tutuklam ve mallarna kendiliinden el koymutur.56 Tutuklulardan bir daha hi haber alnamamtr.57 Ancak Sultan sonradan valinin hareketine msamaha gstermeye muhtemelen mecbur olmutur. nk askeri frka ile mcadeleye giriemezdi.58 bnl-Esirin rivayetine gre ise vali, Sultana yalnz kervann geliini ve mallarnn miktarn haber verdi. Sultan derhal tccarlarn katledilmelerini ve mallarnn kendisine gnderilmesini emretti. Mallar Buhr ve Semerkant tccarlarna satlarak elde edilen paray Sultan ald.59 Cveyn ve Redddne gre nalk aslen Hintli olan bir tccarn tavr ve hareketine fkelendi. Hintli, valiyi daha nce tand iin imdi de teklifsizce ismiyle armaya balad ve han unvann

522

kullanmad.60 ahsi garaz ve tccarlarn mallarn gasp etme arzusuyla dolu vali hepsini tevkif etti ve Sultana hitaben Iraka61 gnderdii bir mektupta62 casus olduklarn63 bildirdi. Sultan da fazla dnmeden tccarlarn katledilmesini ve mallarnn msaderesini emretti.64 Redddnin, Cveyniden ayrld nokta, Harizmah Muhammedin, valisinin verdii haber zerine meseleyi etraflca deerlendirmeksizin, sadece fukahann fetvasna istinaden65 tccarn ldrlmesini ve mallarnn ganimet alnmasn emrettii hususudur.66 Ebl-Ferece gre Sultan bunlarn elindeki mallara gz dikerek ismi naluk (nalshuk) olan valiye bunlarn hepsini gizlice yok etmesini bildirmitir.67 Gizli Tarihteki bir haber de, Cengiz tarafndan Uhana (veya Ukana)68 idaresinde gnderilen 100 kiilik bir elilik heyetinin Mslmanlarca (Sartaul) alkonularak ldrldnden sz ediliyor. Cengiz, Uhanann ve 100 arkadann intikamn almak iin sefer hazrlklarna balamtr.69 Cveynye gre 450 kiilik kervann tamam imha edildi. Ancak Hrizmahn lm emri Gayr Hana ulamadan nce bir yolunu bularak zindandan kap bir yerlere gizlenen bir tccar, Czcaniye gre o srada hamamda banyo yapmakta olan bir deveci klhan yolundan kaarak arkadalarnn bana geleni renip bu dehetengiz haberi Cengiz Hana bildirdi.70 Bunun zerine Cengiz, babas daha nce Tekiin hizmetinde bulunmu olan bn Kefrec Buray71 iki Tatar ile birlikte Hrizmaha gndererek yaplan ihaneti protesto ve nalkn teslimini istemeye memur etti.72 Hrizmah bu teklifi reddetmekle kalmayarak eliyi ldrtt.73 Arkadalar da sakallar tra edilerek geriye gnderildi.74 Yukarda da deindiimiz gibi, aslnda Sultan Muhammed, hem akrabasndan hem de ordu kumandanlarndan birisi olan nalka istese bile ceza veremezdi.75 Olay, Cengiz Han ylesine etkilemitir ki, gzlerinden yalar dklmeye balamtr. fkeli durumda yalnz bana bir tepeye kar.76 Ban ap yzn topraa koyarak gn gece inler. Tepeden indikten sonra sava iin gerekli hazrlklara giriir.77 Groussete gre bu tepe, Burkan Kaldun Dadr. Cengiz, Bir hac ziyareti gibi dan stne km, ballnn ifadesi olarak Mool usulnce brkn karm,78 kemerini omuzlarna asm, dokuz defa yere diz kp tevbe ve istifar etmi,79 gn gece gndz yakarmt.80 Grousset, Cengizin bu hareketinin daha sonra ananevi bir zellik kazandn belirtir.81 Cengizin sefer hazrlklarna baklrsa Hrizmhtan ekindii anlalr. Bundan onun Hrizmhla kapmay henz erken bulduu sonucunu karabiliriz. Otrar facias, nnde sonunda gereklemesi kanlmaz kapmay belki biraz daha erken bir tarihe almt. lk Karlama Mool Hrizmhlar mnasebetinde nemli yeri olan, Otrar faciasndan nce mi sonra m82 vuku bulduu konusunda kaynaklarn ihtilaf ettii bir arpmada, bir tarafta bizzat Hrizmh, teki

523

tarafta ise Cengizin Glk zerine yollad Mool birlikleri vard.83 Cveyniye gre, Glkten ayrlm olan Tok Togan, Kam-Kemcike gitmiti. Cengiz, Tok Togan ortadan kaldrmak iin byk olu Tuiyi grevlendirmiti. Tui grevi yerine getirdi.84 Tui, bu seferden dnerken Harizmah tarafndan takip edilip savaa zorland. Sultan, Merkitlerin Tok Togan komutasnda Kankllar zerine yrmekte olduklarn haber alnca, harekete gemiti. Cende varnca Merkitlerin mttefiki olan Glkn imha ve Merkitlerin bir Mool ordusu tarafndan takip edildiini rendi.85 Moollar, ekilirken Sultan Muhammed86 bunlara yetiti ve Mool ordu komutannn Cengizin msaadesi olmakszn byle bir atmay gze alamayacaklarn, baka bir grevle geldiklerini bildirmesine,87 hatt Merkitlerden kazand esirler ve ganimetler hakknda diledii gibi hkm vermeyi ve tasarrufta bulunmay teklif etmesine ramen88 Sultan Cengiz sana benimle savamaman emretmise Allah Teala da bana seninle savamam emretti. stelik sevap vadetti. Hepiniz mrik olduunuz iin seninle Grhan ve Glk arasnda benim amdan herhangi bir fark yoktur. demi89 ve sonuta Mool ordusu aresiz savaa girmek zorunda kalmtr. artlar Hrizmh lehine grnyordu. nk Mool birlikleri henz bir gn nce yorucu bir savatan kmlard, say olarak da Hrizm askerinden epeyce azdlar.90 Bu ilk sava, Hrizmhn btn stnlne ramen yine de uzun srd. Hatt bir ara g duruma drlen Sultan, olu Celaleddin sayesinde kurtulabildi.91 Akama kadar sren sava sonunda kamp atei yakt zannedilen Mool birliklerinin bu hareketinin bir artmaca olduu ve geceleyin ekip gittikleri anlald.92 bnl-Esirin anlatm daha farkldr: Drt gn sren savan galibi malubu yoktur. Sadece Moollar deil Hrizm ordusu da aldatmaca olarak kamp atei yakp geri ekilmi ve Hrizmh Muhammed, Buhr ve Semerkant gibi ehirleri takviye etme derdine dmtr.93 Savan Sultan Muhammedin gzn korkutmasn94 -nk olu Celaleddin yetimese idi,95 embere alnacakt- ve daha sonra alaca kararlara etkisini ileride greceiz. Cveyn, olu uinin (Coi) Cengize Hrizm askerinin ne kadar gl ve kalabalk olduunu ama yine de Moollar karsnda durabilecek hibir ordunun bulunmadn anlattn aktarr.96 Sava Hazrlklar Cengizin Bahaddin Razi bakanlnda gelen heyeti kabulnde kulland ifadeler, Hrizmh, lkesi ve ordusu hakknda yeterince bilgi sahibi olduunu gsterir. Kendisini dounun, Hrizmah da batnn efendisi olarak nitelemitir. Daha sonra Hrizmha gnderdii elilerin verdii mesaj da ayndr.97 te bu sebeple Hrizmha kar savaa hazrlanrken ii batan sk tuttu ve belki de sorumluluu tek bana paylamamak iin 615/1218 tarihinde byk Mool kurultayn toplad.98 Kurultayda Sultan Muhammedle sava karar alnd.99 Bu maksatla sava iin ne gerekli ise ordu ona gre hazrland. Bizzat kendisi, btn oullarn yanna almak ve esas kuvvetleriyle olmak zere sefere kt.100 Ayrca kendisine bal milletlerden destek almay da ihmal etmedi. Almalgl Sunuk

524

Tekin ile Uygur di-kut ve Kayalg Hkmdar Karlk Arslan Han101 Cengizin bat seferine bizzat ordularnn banda katlyorlard.102 Elerinden Yesui Hatunun Cengizin lm halinde yerine geecek kimsenin belirlenmesini istemesi, sava kararnn, aile mensuplarn endielendirdiini gsteriyor. Teklif, aile yelerinin, teki akrabalarn ve noyanlarn hazr bulunduu bir mecliste deerlendirilerek ittifakla gedey (geday, Oktay) veliaht seildi.103 Aa yukar 150-200 bin civarnda bir asker saysna sahip104 Mool ordusu bizzat Cengiz komutasnda harekete geti. Kendisi sefere kmadan komutanlarn nc olarak sevk eden Cengiz, onlarn ardndan oullarn yola kard ve en son da yanna kars Kulan Hatun ile olu Tuluyu alarak bizzat kendisi Hrizmh lkesine doru yrd.105 Fakat Mool askeri yrye balamadan nce Cengiz, ang un bakanlnda, saylan 5 bini bulan bir inli mhendis ordusunu ar Mool tehizatnn tanmasn salamak zere yollar dzeltmeleri, nehirlere kprler kurmalar ve geit noktalarn belirleyip uygun hale getirmeleri iin nden yollamt.106 Cengizin takip ettii yol, tccarlarn kulland ticaret yolu olup aratrmaclarn tespitlerine gre bugn demiryolu ayn gzergah takip etmektedir.107 Kuvvetlerin buluma mahalli olarak Otrar ehri seilmiti. Kaynaklarmzn ekserisinin ittifakyla Cengiz 616/1219 yl ilkbaharnda (Rebilevvel/Mays aynda) yola koyulmu ve ayn yln Cemaziyelevvel/Haziran aynda rti nehri kylarna ulamt.108 Cengizin yola ktn haber alan Hrizmler cephesi de hareketlenmiti. Sultan Muhammed, istiarelere balad. Ortaya kan grleri grupta toplayabiliriz: 1. Sultan nce byk sayg besledii ihabddin Hayvakiye109 dant. Hayvaki, Hrizmhn moralini dzeltmeye alt, slm lkelerinden asker talep edilerek kalabalk bir ordu toplanmasn nerdi.110 Fakat bu asla mmkn deildi. Nitekim ileride anlalacakt.111 Hayvaki, ordunun btn kuvvetleriyle Seyhunun kar tarafna gemesini, nehrin dman ile slm diyar arasnda tabii bir engel olarak kullanlmasn, Moollar geldiklerinde uzun sre yol yrdkleri iin yorgun, Harizm ordusunun ise dinlenmi olacan, bu artlar altnda savan lehlerine geliebileceini belirtti.112 ehzade Celleddin de ayn kanaatteydi.113 2. Hrizmahn devlet adamlar ile istiari organlarnn dncesi daha farkl idi. Onlar, Moollarn Seyhunu amasnn beklenmesini, nehri beriye geince de dar da geitlerinde, bilmedikleri yollarda bir tekini bile sa brakmamacasna imha edilmesini teklif ediyorlard.114 3. Sadece Cveyni ile Reidddinin yer verdii ve galiba en korkaka olan nc bir gre gre, Gazne tarafna gidilerek direnilmeye allmal, orada tutunulamazsa Hindistana ekilinmeliydi.115 Sultan, ikinci plan tatbik etmek istedi fakat hayli deiiklikle. Dmann, dar geitlerde vur ka taktikleriyle ypratlma dncesi bir kenara atlmt. Hrizmhn zel plannca her ehir garnizonu takviye edilmek suretiyle Moollara kar tabir caizse bir tr savunma sava verilecekti.

525

Cengizin ncelikle Otrara saldraca tahminiyle 20 bin kiilik bir garnizona sahip116 nalk, 50 bin askerle takviye edildi. Ayrca Hacib Karacann117 10 bin kiilik bir tmenle destek vermesi de kararlatrld.118 Buhr ehrine, bnl-Esire gre 20 bin, Cveyn ve Nesevyi gre 30 bin askerlik takviyede bulunuldu.119 Hrizmh, baehri Semerkantn korumasna daha bir nem verdi. Baz kaynaklara gre Semerkanttaki Hrizmli asker says, takviye kuvvetlerle birlikte 110 bine ulamt.120 Hrizmhn ordusunu kuzey utaki Cendle gneydeki Semerkant ve Buhara arasnda paraladn gryoruz. Celaleddinin btn itirazlarna, gerekirse komutay kendisine brakmasn istemesine ramen Sultan Muhammedi fikrinden dndrmek mmkn olmamt.121 te bu safhadan sonra Moollarla Hrizmler tamamen scak sava ortamna girmi oldular. stl Safhas 615/1219 yl baharnda yola kan Cengiz, 616/1220 yl sonbahar sonlarnda Otrar kaplarna dayanmt.122 Asker saysna ait rakamlar elikili de olsa Otrarn gayet gzel tahkim edilmi olduunu grmtk. Vali nalkn olaylarn geliimindeki rol de malumdu. Bu bakmdan can pahasna bir mdafaa ve direnie girimesi yadrganmamal. Cengiz, Otrardaki direniin uzun sreceini anlaynca askerleri arasnda derhal bir iblmne gitti. Oullar aatay ve gedeyi kuvvetleriyle Otrar muhasarasna brakt.123 Adgeen oullarna di-kut, emrindeki 10 bin kiilik Uygur tmeniyle elik ediyordu.124 Kaynaklarmz Otrar muhasarasna braklan Mool birliklerinin says konusunda maalesef belli bir rakam vermiyor.125 Reidddine gre bu say end nefer tman, yani tahminen 30-40 bin kiidir. 126 Otrar, Moollara aylarca direnmi,127 ancak hariten bir trl yardm alamad iin maneviyat krlan ve kuatmadan bezen halk kadar 10 bin kiilik kuvvetiyle takviyede bulunan Hacib Karaca da savunmann ie yaramayaca kanaatine varmt.128 Bir gece askerleriyle beraber Moollara teslim olmak zere ehri terk eden Hacib Karacann kt Sofi kapsndan giren Moollar ehri igal ettiler. Fakat Karacann bu hareketi cann kurtarnaya yetmedi. Moollar Sen kendi efendini nasl aldattnsa bizi de yle aldatacaksn. Onun iin senin bize lzumun yoktur. diyerek onu ve adamlarnn tamamn ldrdler.129 Vali nalk, emrindeki kuvvetlerle130 i kaleye ekilerek bir sre daha131 direndi ise de sonunda esir alnd. nalk, daha sonra Cengize gnderilmi ve orada ikenceyle ac eke eke ldrlmtr.132 Czcani, Otrarda bulunan hi kimsenin sa braklmadn syler.133 Cengiz, ordusunu taksim ederek Hrizm lkesinin veya Mavernnehirin deiik yrelerini igal ve istl etmekle grevlendirmiti.134 Saylar, duruma ve verilen greve gre deien, Sultan Muhammed ve ordusu grnmedii iin istedikleri gibi hareket eden bu birlikler, balangta birazck direnen ehirleri, ahalisini kltan geirerek yerle bir edince,135 blgede esen korku, dehet ve panik havas iinde teki Hrizm ehirlerini ciddi bir direnile karlamakszn136 birer ikier ele

526

geiriyorlard. Fakat mesel Hocendde olduu gibi, Moollara kar yer yer harikulade mukavemetler de grlmyor deildi.137 Sultan Muhammed, Maverannehir ehirlerini tahkim ettikten sonra, nce Horasana gitmi, sonra Belhte karargah kurmutu.138 Kaynaklarmz, buraya kadar anlattmz dnemde Hrizmhta herhangi bir kprdanma olmadnda sz birlii etmi gibidirler. Halbuki ayrlmadan nce Buhrllara ve Semerkantllara Horasan ve Hrizm tarafndan asker toplayarak yardma geleceini vaadetmiti.139 Cengiz, Hrizmhn planlarndan ve tedbirlerinden hep haberdard. Casuslarndan ayr olarak, Hrizmh kanadndan kendi tarafna geen veya teslim olan -mesel Hacib Karacadankimselerden, Hrizm topraklarna yeni katlm olup Sultan Muhammedin otoritesini henz tam kabullenememi eski yerli hanedan yelerinden zel ve ancak ieride olanlarn bilebilecei trden bilgiler topluyordu.140 Dolaysyla Semerkantn Buhrdan daha iyi tahkim edildiini renmiti. Onun iin Semerkant bir anlamda atlayarak nce Buhrya yklenmesinden tabii bir ey olamazd. Halbuki Hrizmh Muhammed, tam aksini dnm ve hem bakent oluundan hem de Moollara Buhrdan daha yakn mevkide bulunuundan dolay Semerkanta nce saldrlacan hesap ederek oray iyi tahkim etmiti. Cengizin Buhr nlerine gelii hakknda kaynaklarmz yl olarak deil ama ay olarak deiik tarihler vermektedirler. bnl-Esir, Buhrnn 4 Zilhicce 616/10 ubat 1220 tarihinde141 teslim olduunu ve Moollarn ehre girdiini belirtir.142 Direniin 3 gn srdn nceden syledii iin Cengizin Buhr surlarna dayanma tarihinin 1 Zilhicce/6 ubat 1220 olduu anlalr. Czcnnin verdii tarih 10 Zilhiccedir.143 Cveyn ve Reidddin bu tarihi 617 Muharremi olarak gsterirlerken,144 Ebl-Ferec de 617 (1220) ylnn ilk ay diyerek Muharreme kail olmutur.145 Kaynaklarmz Buhr daki asker says hakknda da farkl bilgiler verir.146 Moollara direnmenin faydasz olduuna kanaat getiren askerler, byk bir halk kitlesini de yanlarna alarak147 nc gn akam st kaleden anszn frlayp bir yarma hareketi sonunda kap savumulard ama yine de pelerini brakmayan Moollar tarafndan imha edilmekten kurtulamaldlar.148 Savunmasz kalan ehir halk areyi teslim olmakta buldu. Ancak i kale direniyordu ve bu direni 12 gn srd. kalenin de dmesinden sonra Buhr, tamamen Moollarn eline geti. Czcani, Moollarn halk ehit ettiini, alimleri ldrdn ve kitaplar yaktn syler.149 Cveynye gre ise, Cengiz ehri grmek iin kaleden ieri girmi, atn Ulu Camiye srm ve mihrabn nnde durmutur.150 Olu Tuluy da attan inip minbere km, oradan halka sahrada ot bulunmadn, bu yzden a kalan atlarn doyurulmasn emretmitir. ehirde bulunan ambarlar ap tahl dar ekmiler. Mushaf (Kuran- Kerim) sandklarn camiin ortasna getirerek iindekileri yere dkmlerdi.151 Boalan sandklar atlara yem teknesi yapmlar. Dans edip oynamalar iin ehirde bulunan algclar ve arkclar oraya toplamlard. arap kadehleri dolup boalyordu. Moollar, geleneklerine uyarak ark sylyor, nara atyorlard. mamlar, eyhleri, alimleri ve din byklerini atlarn ve katrlarn bakm iin grevlendirmilerdi.152

527

Bir sre sonra Cengiz Han ayaa kalkp adrna gitmek zere yola koyuldu. Yanndakiler de onu takip ettiler. Kuran yapraklarnn ayaklar altnda kaldn ve inendiini gren Maverannehir blgesi alimlerinin en by Emir mam Celaleddin Ali b. Hasan er-Rindi, imamlarn en by olan Rkneddin mamzadeye dnerek Mevlana, bu ne haldir? Yarabbi, uyank myz yoksa rya m gryoruz? dedi. Rknddin mamzade Sus, bu Allahn bize kar honutsuzluunun bir iaretidir. Konumann sras deildir. cevabn verdi.153 Balangta Moollar kzdrp daha fazla zarar vermelerini nlemek iin birtakm hakaretlere tahamml ettii anlalan bu zatlarn, para pul konusuna ait isteklere de, halkn zerine sadece elbisesini alarak ehir dna kmas emrine de, ehrin yamalanp yaklmasna da boyun edikleri anlalyor. Fakat i, erkeklerin gzleri nnde kadnlarn rzna tasalluta gelince artk dayanamayan mamzade, olu ve ehrin kads Sadreddin154 Han, Moollarla arparak ehit dmlerdir.155 Savaanlar ehit olmu, teslim olanlar esir alnarak gtrlm, ehir btn olarak medreseleri ve mescidleriyle atee verilmiti. Reidddin, ulu cami ile tuladan ina edilmi baz saraylar dnda btn binalarn yandn belirtir.156 Yangn ve ykm Buhry perian etmiti.157 O byk ticaret, kltr ve medeniyet merkezi Buhr, yerle yeksan olmutu.158 eyrek asr sonraki ziyaretiler bile yknt ve harabe grntnn henz tamamyla kaybolmadn belirtiyorlard. Tahribat ylesine bykt. Reidddin, Buhrda 30 binden fazla insan ldrldn syler.159 Fakat Buhr halkndan bazsnn yine de kap kurtulduu anlalyor Ebl-Ferecin nakline gre Buhrdan Horasana kaabilenlere u sorulmutu.Size nasl muamele ettiler? Onlar da yle cevap vermilerdi: Bize bu eit sualleri sorup bizi niin yoruyorsunuz? Tatarlar geldiler, definelerimizi ortaya kardlar, sonra yaktlar, yamaladlar ve gittiler. bret almak isteyen alsn.160 Cveyn ise cevab yle kaydeder: Geldiler, yktlar, yaktlar, ldrdler, gtrdler ve gittiler. Ve ekler: Bunu duyan bilgili kimseler, bu olayn bundan daha veciz bir ekilde anlatlamayaca grnde birletiler.161 Sra artk Hrizmh Alaeddin Muhammed b. Tekiin bakenti Semerkanta gelmitir. Cengizin Buhrdan Semerkanta iki ehir arasnda uzanan Zerefan Irma boyunca gittii anlalyor. bnlEsirin Moollarn Buhrdan alnan esirlere yapt muamelelere dair anlattklar insann tylerini rpertir. Yolda, orduya elik edemeyen esirler ldrlm, dayanabilenler Semerkant muhasarasnda kullanlmak zere sa braklmtr.162 Semerkanta yaklatklarnda svari birliklerini nden gndermiler, piyadeleri ve esirleriyle birlikte arlklarn geride brakmlard. Mslmanlarn kalbine byk bir korku salarak kendilerini kalabalk gstermek iin byle davranm ve yava yava ehre yaklamlard. Bu taktik, Semerkant halk zerinde beklenen etkiyi salamt.163 Piyadelerle esirlerin ve arlklarnn Semerkant nlerine ulamas bir gn sonra oldu. Moollar esirleri onar kiilik gruplara ayrarak her gruba bir sancak vermilerdi.164 Bundan ama, kuatlanlar tarafndan esirlerin de dzenli ordunun bir paras gibi alglanmasn salayarak orduyu kalabalk gstermekti Semerkantn iyi takviye edildiini grmtk. Cveyni, Semerkanta 110 bin kiilik bir ordu yerletirildiini, sz konusu ordunun 50 bininin Trk, 50 bininin ise Tacik olduunu ve 20 filleri

528

bulunduunu belirtmektedir.165 Czcnye gre ise bu rakam 20 veya 60 bindir.166 bnl-Esir, Hrizmhn Maverannehir ehirlerini takviye ederken Semerkanta 50 bin asker yerletirdiini syler.167 Ne var ki bnl-Esir, verdii rakamn, sadece takviye kuvvetlerine mi, yoksa btn asker saysna m ait olduunu belirtmemitir. Ayn kark durum Buhr iin de sz konusudur. O bakmdan askerleri Trk ve Tacik olarak ayrmak, hatt fillerin saysna iaret etmek gibi teferruat kabilinden bilgiler veren Cveyninin rakam daha itimada ayan grnyor. Fakat askerlerin milletlerine iaret eden bir baka tarihimiz Czcani, daha detayl bilgiler verir. Ona gre 60 binlik Semerkant ordusunu oluturan unsurlar arasnda Trkler, Tacikler, Gurlular, Halalar ve Karluklar vardr.168 Hem Moollara kar yrtlen savaa bizzat itirak etmi olan hem de yakn mevkide bulunan tarihimiz Nesevinin verdii rakam 40 bin civarndadr.169 Cengiz ldnde Mool ordusundaki asker saysnn topu topu 129 bin civarnda olduunu ileri srerek Hrizm lkesini istila eden Mool ordusu hakknda verilen rakamlar kesin bir dille reddettiini grdmz aratrmaclar, her ne hikmetse sadece bir Hrizm ehrinde 110 bin kadar asker bulunduunu belirten rivayetlere hi itiraz etmezler. Kuatmann nc gn mdafiler bir k hareketi yaptlar.170 Kaynaklarmzn ad geen huru hareketine dair haberleri farkllk gsterir. Ebl-Ferece gre k baarl olmu, kran krana bir arpmadan sonra huru yapan Semerkant mdafileri ok sayda Moolu esir alarak ieri getirip kuatmaclarn maneviyatn bozmak iin ikence ile ldrmlerdir.171 bnl-Esirde ve Czcanide teferruatla anlatld ekliyle ise, Moollar her zamanki hileleri zere nce geri ekilir gibi yaptlar, amalar kaleden kanlar embere almakt. Semerkantllar ve askerler,172 olayn farkna varamayarak dman pskrtyoruz zannyla daha da ilerleyip kurulan tuzaa dtler. Bu k hareketinde bir rivayete gre 70, bir baka rivayete gre 50 bin kii hayatn kaybetti.173 Bizce bnl-Esirle Czcnnin haberi doruya daha yakn grnyor. Eer durum EblFerecin anlatt gibi olsayd Semerkanttaki askerin ve halkn maneviyat glenir, direnme azim ve istei artar, dolaysyla ehir bylesine ksa zaman iinde dmez, halk da teslim olmay bu kadar erken dnmezdi. Ve eer huru hareketi srasnda esir alnp ieri gtrlen Moollar ikenceyle ldrlm olsalard Moollar Semerkanttan hi kimseyi sa brakmazlard. Huru hareketinde iddetli bir katliam olmu olmal ki, umudu krlan mdafler teslime karar verdiler. Cengize gnderilen heyet gerekli gvenceleri aldktan sonra Moollar ehre girdiler. kale direnie devam ediyordu. Moollar yarp kan bin kiilik bir askeri kuvvet dnda kurtulan olmad. Halk dar karan Cengiz ordusu ehri yamalad. Ondan sonra grmeler srasnda bnl-Esirin ifadesiyle Moollarla biz ayn rktanz. Onlar bizi ldrmezler. diyerek Mool hizmetine girmi askerler toptan kltan geirildi.174 Cveyn bunlarn saysnn 30 bin dolaynda olduunu belirtir.175 Buhrnn dnden takriben bir ay sonra 617 yl Muharrem (1220 Mart) aynda Semerkant da dmt.176 Hrizmh Muhammed bir defasnda 10 bin, bir baka kez 20 bin kiilik iki ordu sevk ederek Semerkantllara yardmda bulunmaya teebbs etmise de gnderdii tmenler atmaya bile girmeden malup olmu gibi geri dnmlerdir.177

529

Bundan sonra Sultann btn umudu Moollarn hi olmazsa Ceyhunun berisine gemesini nlemekti. Bunun iin baz tedbirler almken178 yanndan ayrlan bir Karahtay birlii ile Kunduz Hkmdar Alaeddin179 Cengize Hrizmhn durumuna dair birinci elden bilgiler getirdiler. Bunun zerine Cengiz, bnl-Esirin mtearribe yani batya gidenler, batya ynelenler adyla anldn belirttii 30 bin kiilik180 bir kuvveti Hrizmhn iini kesin manada bitirmeleri amacyla takibe gnderdi. Tmenlere Cebe, Sebtey ve Cengizin damad Tohuar komuta ediyordu. Mool kuvvetleri aldklar ismi hak edercesine Hrizmhn peisra batya, hep batya gittiler. Geri bir ara Hrizmhn izini kaybettikleri iin dalr gibi olmularsa da onlarn bu dank vaziyetinden itifade edecek niyette bir Sultan, zihniyet ve yaplanma olmadndan Hrizm lkesini deta bir utan br uca dolap durmulardr. Cengiz tarafndan aldklar emir gerei getikleri yerlerde halka dokunmadan, ehirlere ilimeden amansz bir takibe girimilerdi.181 Kaynaklarmz da yer yer Sultanla Moollarn karlatna, hatt savatna dair ihtilafl bilgiler vardr. Fakat uras kesindir ki Sultan en sonunda Hazar Denizinde bir adaya snarak Nesevye gre182 muzdarip olduu akcier iltihab sebebiyle, Ebl-Ferece gre183 ailesinin Moollarn eline getiini, erkeklerinin ldrlp kadnlarnn Karakuruma gnderildiini duyunca kahrndan ve zntsnden orada hayatn kaybetmitir. Harizmin stilas Cengizin anne Sultanla oul arasndaki geimsizlik ve gvensizlikten haberi vard. Bunu lehine evirmeye ynelik baz teebbslerde bulundu. nce Trkan Hatunun komutanlar azndan yazlm dzmece bir mektup hile yoluyla Hrizmhn eline ulatrld.184 Sonra da Danimend Hacibi Trkan Sultana gndererek Alaeddin Muhammedin bir oul olarak annesine kar nankrce davranlar sergilediini ve bu kavgann sadece Sultanla kendi arasnda olduunu, isterse Valide Sultann gnderecei bir adamna Hrizm, Horasan ve Ceyhun tesini kendisine braktna dair teminat vereceini iletti.185 O srada Trkan Sultan, Grgan terk edip Horasana gitti.186 nk Sultan Muhammed annesinden ailesini ve ocuklarn yanna alarak daha emniyetli olan Larican ve lal kalelerine gelmesini istemiti.187 Oradan Mazenderana yneldi ve lak Kalesine188 snd.189 Sultan Muhammedi takiple grevli Mool kuvvetlerinden bir kol tarafndan kuatld. Direnii fayda vermeyerek bir mddet sonra esir alnd. Esirler Cengize gnderildiler. Trkan Sultan, Karakurumda sefilane bir hayat srdkten sonra 630/1232 ylnda orada lmtr.190 Trkandan sonra Grgan kart. Nesevi, karklktan istifade ederek halkn malna musallat olan Khi Drgan adl bir babozukla etrafna toplanan ayak takmnn ehri en azndan bir sre idare ettiklerini kaydeder.191 Ancak hem Hocendde iyi bir savunma hareketi yrten ve Moollarn elinden baarl bir ekilde kurtulmay baaran Timur Melikin, hem de Sultann eski divan yelerinden ve saray erkanndan baz kimselerin gelii ile ortalk biraz yatr gibi oldu. Derken Hrizmh Muhammedin lmnden sonra bakente gelmeyi baaran oullar, halka babalarnn vasiyetini deiitirdiini ve Uzlug-ah azledip yerine Celaleddini braktn ilan ettiler192 Duruma raz olmayan Trk emirlerin suikastinden kurtulmak iin Timur Melikle193 beraber Horasana kaan

530

Celaleddine194 sonradan Moollarn gelmekte olduunu haber alan teki iki kardei de iltihak etmek zere yola koyuldularsa da Moollar tarafndan yakalanp hazin bir ekilde ldrldler.195 Artk Grganta ne sivillerden ne de askerlerden ba tutacak bir kimse vard.196 Ordu, yaklaan tehlikenin nihayet farkna vararak kendi iinde birlii salad. Fakat gya sultan seilen ve birliin ba olan Humar-tegin, bir mddet sonra kendiliinden ald bir karar gerei tek bana Moollara teslim oldu.197 Ancak ehrin alnmas, Ebl-Gazye gre198 8, Reidddine gre199 7, bnl-Esire gre200 5 ve nihayet Neseviye gre201 4 ay sonra oldu. Esas glerini saklayan Moollar her zamanki taktiklerini uygulayarak sayca az bir kuvvetle ehre saldrmlar, bu da mdaflerin kendilerinde sur dna kma cesareti bularak pelerine dmesi iin yeterli olmutu. Ve ite o anda daha nce de rneklerini grdmz gibi embere alnan takipiler acmakszn kltan geirilmilerdi.202 Fakat bu huru hareketi, sadece takipilerin kltan geirilmelerine sebep olmad. Moollar takipilerin kt kapdan ieri girme frsat buldular ama pskrtldler. Kuatma uzadka Moollar arasnda baz anlamazlklar ortaya kt Cengizin oullar ve komutanlar birbirini sular olmulard.203 Bu da gsteriyor ki, Mool ordusu istilaya uram blgelerde genel kanaat haline geldii ekliyle asla yenilemez deildi. Drt ay gibi ksa bir srede Buhr ve Semerkant gibi byk ehirler de dahil olmak zere neredeyse Maverannehirin tamamn igal ve istila eden Mool ordusu bocalamakta idi. Cengiz, olaya mdahale etmekte gecikmedi. Kuatmaya katlan olu aatay, gedey ve Tuli arasndan gedeyi bakomutan seti. Bu sayede Mool ordusu saldrlarn hem artrm, hem de daha geni bir cepheye yaymt. te Humarteginin teslim olmas bu safhadan sonra gereklemitir. Direni gerek halk gerek asker nezdinde o kadar byk kabul grnt ki Moollar, surlar ele geirdikten sonra bile mahalle mahalle savamak zorunda kaldlar.204 Hatt Grgan muhasarasnda o zamana kadar olmad kadar byk kayplar verdiler.205 Cveyn bu konuda o savata iki tarafn kaybettii insan saysn kendisine syledikleri zaman inanamadn, onun iin de yazamadn belirtir.206 618 Rebilevvelinde (1221 Mays) ehri tamamen istila ettiklerinde207 aslnda surlar yklm, halk imha edilmi, sular altnda braklm, yanm, yaklm, oturulabilecek bir tek mahallesi bile kalmam bir harabe kent, daha ak bir deyile bir toprak yn ele geirmilerdi. Reidddin, Grganta ldrlenlerin says ile ilgili olarak korkun rakamlar verir. Ona gre 100 bin esnaf ve sanatkarla kadnlar ve ocuklar ayran Moollar, geri kalan halk ldrmlerdir. Her bir Mool akseri payna den 24 Mslman katletmitir. O gn iin orada mevcut Mool askeri saysn 50 bin olarak gsteren Reidddinin bu hesabnca Hrizmde ldrlenlerin says 1 milyon 2 yz bin civarndadr.208 Cengizin bundan sonraki harekat ise ksaca yle oldu. Moollar 617/1221 ilkbaharn dinlenerek geirdiler. nk karlarna kmaya cesaret edemeyen bir Sultandan ebediyen kurtulmulard. Mteveffa Hrizmhn sahip olduu ehirleri bir bir ele geirmi, hkmdar ailesinden ldrebildiklerini ldrm, esir alabildiklerini esir almlard. Getikleri yerlerde arkalarnda

531

hl zerinde dumanlar tten harabeler brakm, hadsiz hesapsz ganimetlere konmulard. Yeni ehirlere doru harekete geebilmek iin hem kendilerinin hem de atlarnn dinlenmeye ve toparlanmaya ihtiyac vard. Yaz mevsimini de Naheb otlaklarnda geiren Cengiz ve ordusu artk yeni istilalara giriebilirdi. Gneybatya doru hareket ettiler. Hedefleri Tirmiz ehri idi.209 Direnie gemi Tirmizi istila eden Moollar, kana ve mala doymadklarn gsterircesine yeni bir katliam ve yama yaptlar.210 Deiik rivayetlere gre Belh ehrini Tirmizden nce ele geirmilerdi.211 eliik rivayetler Cengizin Ceyhunu getikten sonraki harekat hakknda artk mttefktirler. te bu merhaleden sonra Cengiz ve ordusu kuzeyde Hrizm yresinden, orta kesimde yer alan Horasana, gneyde ise Talekan ve Gazneye kadar Hrizmh lkesine hakim durumdadr.212 Cebe Noyanla Sebtey Bahadrn Sultan Muhammedin peinden Hemedana ve Hrizm lkesinin bat snrlarna kadar operasyonlar yaptklarn da unutmamak gerekir. gedey ve aatay bu merhaleden sonra babalarna katlrken, kk oul Tuli Horasan alt st etmekte idi. Mervin d de bu srada olmutur. Cengizin Talekana doru harekete getiini belirtmitik. Nusret-ghu zorlu bir kuatmadan sonra istila edip harabeye eviren Cengiz, Sultan Muhammedin varisi durumundaki Celaleddinle kozunu paylamak zere gneye ilerliyordu. Sind nehri kenarndaki savatan kesin galibiyetle kan Cengiz, hasm Celalddini nehre atlayarak kat iin ele geiremedi.213 Sultan Celaleddin daha sonra Moollarla mcadelesine devam edecekti fakat o an iin Cengiz, onun iini kesinlikle bitirdii ve Hrizm Devletine tamamiyle hakim olduu kanaatindeydi. Moollar, henz kendilerini ini tam anlamyla zapt etmi saymyorlard. Bu sebeple Cengiz, Mukaliyi (veya Mukuli) aa yukar ordunun yarsyla inde brakmt. Celaleddin Hrizmh da yenilgiye uratan Cengize zel ulaklar, in, Tamga ve Tangiutun isyan halinde olduu haberlerini getirdiler.214 Cengizin dnne dair, Hrizm seferine karken yardm istedii Tangiut hkmdarnn teklifini reddetmesinin hesabn sormak veya Hrizmde iinin bittiine inanarak artk asl vatanna dnmek gibi sebepler de ileri srlebilir. htimalleri azaltmak ya da oaltmak mmkn grlyor. Ancak kesin olan ey, Cengizin lkesine dnmeye karar verip dn yolunu tutmasdr. Cengiz, 619/1222 yl sonbaharnda Ceyhunu bu defa geri dnmek iin geti. Be yl kadar nce Hrizm seferine karken balad yere, yani rti nehri kenarna varmas 621/1224 yl yaz aylarna tesadf eder.215 Yetmi ksur yana ramen onun mcadele ve sava dolu hayat hl ayn hzla devam ediyordu. Dnyann tand en byk istilaclardan biri olan ve mrnn son dnemlerinde yenilgi yz grmemi Cengiz Han, yeni bir sefere hazrlanrken kesin ve nihai bir ekilde lme yenik dt (624/1227).216 1 Alaeddin Ata Melik el-Cveyni (681/1282), Tarih-i Cihanga (trc. Mrsel ztrk), I-III,

Ankara 1988, I, 135; Reidddin b. Fazlullah el-vezir b. madddevle Ebl-Hayr Muvaffkuddevle, Camiut-tevarih, I-II, (nr. Behmen Kerimi), ys. ts., I, 342.

532

2 3

Hocend: Tacikistandaki Leninabad. Bk. Cveyni, a.y.. Kazvini, (Alaeddin Ata Melik el-Cveyni (681/1282), Tarih-i Cihanga (nr. Mirza

Muhanmed Kazvini), I-III, Leiden-London, 1912-1916, I, 59, 3 no.lu dipnot) Hseyinin baz yazmalarda Hasan eklinde getiine iaret eder. 4 Cveyni, (Trke trc., I, 135)de Belhi. Kazvini, bu nisbenin Tarihi Cihangan deiik

nshalarnda u biimlerde yazldna iaret etmektedir: Balhh, Balch, Bnh. Kazviniye gre (I, 58) dorusu Blh olabilir (Sonuncu hari isimlerde geen h harflerinin tamam noktal hadr. ) Ayn ismi Vasiliy Vladimirovi Barthold, (Mool stlsna Kadar Trkistan (nr. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, 420) Bli (?) olarak kaydetmitir. nne parantez iinde bir soru iareti koymas bu okunu hakkndaki tespit ve kanaatinin tam olmadn gstermektedir. Trke trc. de tccar Ahmed Hocendi, Emir Hseyin ve olu Ahmed Belhi olarak tantlr. Kazvini nerinde (I, 59) ise Ahmed Hocendi, Emir Hseyin olu (bn Emir Hseyin?) ve Ahmed Balhh olarak geer. 5 6 Cveyni, a.y.. ; Reidddin, I, 342. Reidddin tccarn isimlerinden hi bahsetmez. Tccarlarn hikayesi iin ayrca bk. Gregory (Bar Habreus) Ebl-Ferec (684/1286), Abul-

Farac Tarihi (trc. mer Rza Dorul), I-II, Ankara 1987, II, 481. 7 Karakiler [(brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara

1992, 232de Koraki] iin Cveyninin yansra ayrca bk. Ebl-Ferec, II, 481; Muhtasar, 7. 8 9 Reidddin, I, 342. Mool para birimi. Tarih-i Cihangann Trke tercmesinde bali, ilk baskda (I, 135)

kese altn, ikinci baskda ise (I, 117) bali altn eklinde tercme etmitir. Bali hakknda bk. M. Fuad Kprl, Bali, A, II; 280. 10 11 12 13 Ebl-Ferecteki (II, 483) ve Reidddindeki (I, 342) deerler biraz daha farkldr. Cveyni, a.y.. Ayrca bk. Reidddin, I, 342, Ebl-Ferec, II, 481-483. Harold Lamb, Cengiz Han (ev. Ali nal), stanbul1987, 116. Ahmed b. Ebu Yakub shak b. Cafer b, Vehb b. Vadh Yakubi (283/897), Tarihul-Yakut

I-II, Beyrut ts., II, 289. 14 Ebu mer Minhacddin Osman b. Muhammed el-Czcani, Tabakat Nasri, (nr.

Abdlhay Habibi), I-II, Tahran 1984, I, 310; II, 102, 103. 15 Czcn, a.y.. Barthold (Trkistan 418), tarih ve mevki anmadan Czcnnin bu bilgileri

bizzat Bahaeddin Raziden aldn nakleder.

533

16 17 18 19

Deiik tarihlerin tahlili iin bk. Barthold. Barthold buna da temas etmez. Bk. a.e., a.y. Czcani, I, 310-311. Czcani, II, 103. Abdlhayy el-Habibi, Tabakat- Nasrinin baz yazmalarnda bu rakamn

60 bin olarak getiini kaydeder. 20 Cveyni, I, 93, 135; Reidddin, I, 342. Cengizin ticarete nem verdiine dair bilgiler

Czcanide de (a.y.. ) yer alr. 21 22 23 Czcani, I, 311; Cveyni, I, 136; Reidddin, I, 343. Ebl-Ferec II 482. ihabddin Muhammed b. Ahmed Nesev (662/1264), Siratus-Sultan Celaliddin

Mengberti (nr. O. Houdas), Paris 1891, 33; Reidddin, I, 343. 24 Moriedga Dohsson, Tarih-i Mool [trc. Mustafa Rahmi (Balaban)], stanbul l340-

1342/1920-1923, 94. 25 Bu kelime, bugn deniz aygr ve deniz gergedan dii diye izah edilmektedir. ince kelime

hu-tudur. Bk. Barthold, Trkistan, 291. Necip Asm ihabddin Muhammed b. Ahmed Nesevi (662/1264), Celalttin Harezemah [trc. Necip Asm (Yazksz)], stanbul 1934, 28) bunu Zergerdan boynuzu diye tercme etmitir. 26 DOhssonda (94) Trkl (veya Trkol), Bartholdda birka kez tergu (Mesel bk.

Trkistan, 421). Hatt Barthold tarihiler ve bilhassa Reidddin tarafndan kumalara ve zellikle hkmdara takdim edilen kumalara tergu dendiini belirtir. ] eklinde geen kelimenin dorusunun Torku olduuna dair bk. Ahmet Caferolu, Uygur Szl, I-III, stanbul 1934, III, 191. 27 28 Czcani, II, 103; Nesevi, 33. DOhsson (94), Hrizmhn Iraktan dnerken birka gn Niaburda kaldn, sonra

Buhry ziyaret ettiini kaydederek Cengiz Hann elilerini Buhrda kabul ettiini belirtir. 29 30 31 32 Nesev, 32-33. Reidddinde de (I, 343) geer. A.e., a.y.. A.e., a.y..

534

33

Harizmah gizlice grt Mahmud el-Harezmiye Nesevinin (33) ibaresiyle, Sen

benim topraklarmn geniliini, askerimin okluunu biliyorsun. Bu lanet olasca kim oluyor da banaoul diye hitap edebiliyor? demitir. 34 35 36 Kafesolu (234) bunu bir k huzmesi gibi eklinde anlamtr. Nesev, a.y.. Eski ad Farab olan Otrar harabelerinin bugnk durumuna, ehrin Seyhun Nehri ile Aris

Da arasndaki corafi konumuna, Harizmahlar Devletinin doudaki en u noktasn tekil ettiine ve Timurun in seferine giderken 1405 ylnda hayatn burada kaybettiine dair bk. Cveyni, I, 110 (290 no. lu dipnot). 37 38 39 40 Barthold, Trkistan, 422. simlerin farkl yazlmlar iin bk. Nesevi, 34. Czcani, I, 311; II, 103. zzddin Ebl-Hasan Ali b. Muhammed bnl-Esir, (630/1232), el-Kamil fit-tarih (nr.

Carolus Johannes Tornberg), I-XII, Beyrut 1979, 1982, XII, 361. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Cveyni I, 136; Reidddin, I, 343. Ebl-Ferec, II, 482. Tacirlerin Mslmanl meselesine Ebl-Ferec de deinmez. Kr. II, 482. Reidddin, I, 343. bnl-Esir, XII, 361. Cuveyni, a.y.. ; Reidddin, a.y.. Cveyni, a.y.. Ebl-Ferec, II, 482. Czcani, I, 311; II, 103; Reidddin, a.y.. Czcni (I, 311; II, 103) Kadr Han. Cveynye gre de Gayr Han. (Bk. a.y.. ) Hatt

Cveyn, Gayr Han ismini Trkn Hatunun akrabalna balayarak Sultann annesi Trkn Hatunla olan akrabal dolaysyla ona Gayr Han da diyorlard. demekte. Nesev (34), bu akrabal aarak, valinin, Trkn Sultann erkek kardeinin olu, yani yeeni olduunu belirtiyor. Bu bilgilerden hareketle Gayrn yeen anlamnda kullanld sonucuna varlabilir. Tahirl-Mevlevi (Olgun) (Cengiz

535

ve Hlagu Mezalimi, stanbul1322/1904, 20) aatay Lugatini kaynak gsterek nalckn ehzade, bey, derebeyi anlamlarna geldiini ifade eder. Yine ayn sayfada bir yerde nalckn Hrizmahn days olduunu syler. Reidddin (I, 343), Gayrn unvan olduunu belirtir. 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Nesev, 34. Cveyn, a.y.. Cveyn, a.y.. ; Reidddin, a.y.. M. Fuad Kprl, Hrizmhlar, A. V/I, 263-296, 274. Nesevi, a.y.. Nesevide aynen byledir. Nesevi, a.y.. Nesev, a.y.. Nesevi (35) bunu aka zikreder. bnl-Esir, XII, 362. Cengiz, istiladan sonra Harizmahn Buhara tacirlerine satt emtiay

zellikle isteyip geri almtr. Bk. bnl-Esir, XII, 366. 60 61 Cveyn, I, 136; Reidddin, I, 343. Cveyn, bir yerde (I, 137) Sultan Muhammedin Kayr Hann mektubunu Irakta iken, bir

baka yerde ise (II, 99) Iraktan dndkten sonra Harizmde aldn belirtir. Mektubun Harizmahn eline nerede getiine dair tartmalar iin bk. Barthold, Trkistan, 423. 62 Reidddin bir yerde (I, 341) Harizmahn mektubu Iraktan dn srasnda, baka bir

yerde de (I, 343) Irakta iken aldn belirtir. 63 Lamb, Moollarca gnderilen kervanda casuslarn yer almasna kuvvetle ihtimal

vermektedir. Bk. 116. 64 65 66 67 68 Cveyni, I, 137; Reidddin, I, 341. Reidddin fukahann fetvas meselesine sadece bir yerde (I, 341) deinir. Reidddin, I, 341, 343. Ebl-Ferec, II, 482. Arapa ve Farsada yer alan noktal h harfinin ifade edili ve Latin alfabesi harfleriyle

yazl tarzndaki aksaklktan kaynaklanan bu tr ift okumalara dikkat etmek gerekiyor.

536

69

Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobaan (Yan-chao pi-shi) (trc. Ahmet Temir),

Ankara 1948, 174. 70 71 72 73 74 75 76 1993. 215. 77 78 79 80 Cveyn, I, 137; Reidddin, II, 344; Ebl-Ferec, II, 482. Gizli Tarih, 41; Ebl-Ferec, II, 482; Reidddin, I, 344. Reidddine gre (I, 344) yzn yere koymu (secde?). Redddn, a.y.. Ebl-Ferece gre (bk. a.y.. ) yzn topraa koyarak, yemeden Czcn, I, 311; II, 104; Cveyni, I, 137; Reidddin, I, 344. Bu isim sadece Nesevide yer alr, Cveyni gnderilen elinin ismini zikretmez. Nesev, 34-35, Cveyni, I, 138. Neseviye gre (35) elilerin tamam katledilmitir. bnl-Esir, XII, 323. Nesevi, 35. Ayrca bk. DOhsson, 97. Kafesolu, 246; Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul

imeden gn orada kalmtr. 81 82 Grousset, 215. bnl-Esirdeki (XII, 364) sras, kesinlikle Otrar faciasndan sonradr. Cveyn, I, 126-127

ve Redddn, I, 344te de byledir. Czcnye gre ise (I, 310) Otrar facias, 615/1218 ylnda vuku bulan bu atmadan sonra meydana gelmitir. 83 84 85 86 Reidddin, I, 345. Cveyni, I, 126. Reidddin, I, 345. Barthold ve ondan naklen Kafesolunun, Cveyni (II, 81) ve Reidddine (I, 344) dayal

olarak Hrizmahn Iraktan dnnde Nisabur zerinden Buharaya gelip 10 evvale (615/1218) kadar Dergam araplar imekle vakit geirdiine dair haberlerini Sultann dini kimliiyle badatrmak zordur. nk hemen Ramazan ay ncesine ve sonrasna tesadf eden bir zaman diliminde, slmi yaantdan ne kadar uzak olursa olsun, [ki uzak olmadn da biliyoruz. Mesel

537

bnl-Esir (XII, 330) onu fkh ve tefsir ilimlerine vakf bir kimse olarak tantr.] bir slm hkmdarnn arap itiine dair bylesi rivayetler iyi tetkik edilmelidir. 87 88 89 90 91 92 Cveyn I, 126-127; II, 82. Nesevi, 10. Ayrca kr. DOhsson I, 98. Nesevi, 10. Neseviye gre (10) Moollar yaklak 20, Harizmahlar ise 60 bin kii idiler. Cveyn, a.y.. ; Redddn, I, 345; Czcn, I, 310. Cveyn, I, 127; Redddn, a.y.. Ayrca bk. DOhsson, 97-98. Cuveyn, kamp atei

yaklmasna yer vermeden Moollarn ekildiini syler. 93 94 95 Kr. bnl-Esir, XII, 364-365. Sultann endie, korku ve vehmine dair bk. Nesevi, 11; Cveyni, II, 84; Reidddin, I, 346. Barthold (Trkistan, 396), ehzade Celleddinin bu kahramanln sadece Cveynnin

aktardn ve Sultan Celleddinin biyografisini yazan Nesevnin sz konusu kahramanla deinmediini belirterek Cveynnin verdii bilgileri pheyle karlamaktadr. Halbuki olay Reidddin (I, 345) ve Czcaninin de (I, 310) zikrettiini yukarda belirtmitik. Kald ki Nesevi (10), Celaleddinin adn anmamakla birlikte olaya temas eder. Ona gre sa kanat sol kanadn imdadna yetimemi olsa Tui Harizm ordusunu hezimete uratacakt. 96 97 98 Cveyni, a.y.. Reidddin, I, 343; Nesev, 316. Reidddin, I, 353. Buradaki hicri tarihten on rakam dt iin 605 gibi gzkyorsa

da bir nceki sayfada dorusu 615 olarak gemektedir. 99 DOhsson, 98.

100 Cveyn, I, 139. Czcn de bu durumu in ve Trkistan askerinin hepsini toplad. diye dile getirir. 101 Cveynye gre (I, 139) Kayalg Hkmdar Arslan Han, Cengizin saltanatn mahvedip kendisini ldrmemesi iin tabiiyet arzederek Mool ordusuna kendiliinden katlmtr. 102 Cveyn, I, 139; Ebl-Ferec, II, 496; Gizli Tarih, 257. 103 Gizli Tarih, 174-181; Reidddin, I, 353; D. O. Morgan, Mongols, EI2, VII, 231-235, 232.

538

104 Asker says hakknda verilen rakamlar konusundaki tartmalar iin bk. Barthold, Trkistan, 429; Kafesolu, 247-248. 105 Gizli Tarih, 181. 106 Sad b. Muhammed Huzeyfe Msfir Gmid, Skutud-devletil-Abbsyye, Beyrut 1401/1981, 115-116. 107 C. C. Walker, Jenghiz Khan, London 1939, 86. 108 Gizli Tarih, 256-287. 109 bnl-Esir, XII, 363. Hayvaki veya Hiveki biimindeki her iki okuyuun da doru olduuna dair bk. Safyyddin Abdlmmin b. Abdlhak el-Badadi (739/1338), Merasdl-ttla ala esmai1emkineti vel-bika (Ve hve muhtasaru Mucemil-bldan li-Yakut) (nr. Ali Muhammed el-Buhari) I-III, Beyrut 1954, I, 498. ihabddin Hayvaki, Grgann Gurlu Sultan ihabddin tarafndan 601/1204te kuatlmas srasnda direnite nemli rol oynam bir alimdir. Dinin ana dayana, devletin kalesi eklinde nitelendirilen afii fakihi bu zatn, minberlerden ahaliyi dmana kar davet eden sesi, maln ve cann koruma yolunda len ehittir. mealindeki hadise istinaden yapt vaazlar, etkili ve ynlendirici hutbeler, kk byk ehir halkn ayaa kaldrm, tek yrek haline gelen cemaat vatan mdafaasna komutu. Hayvakinin ahsi btesinden yapt balar sonucu herkes silah, para, nesi var nesi yoksa ortaya dkmt. Kr. Cveyni, II, 139. 110 bnl-Esir, XII, 363; Cveyni, a.y.. 111 Cveyn, II, 105; Ebl-Ferec (II, 513) bu dnceye Ceyhun nehrinin tesindeki memleketlerden yardm gelmesini beklemee imkan yok. denilerek kar kldn anlatr. 112 bnl-Esir, a.y.. ; Cveyni, a.y.. 113 Cveyni, II, 105; Eb-l-Ferec, II, 514; Reidddin, I, 347. Rejdddine gre, Celaleddin babasna orduyu emrine verip kenara ekilmesini ve zafere kadar beklemesini dahi teklif etme cretini dahi gstermiti. 114 bnl-Esir, XII, 363. 115 Reidddin, I, 347. 116 Reidddin, I, 346. 117 Bu zat, saray muhafzlarnn komutan idi. Bk. Cveyni, I, 140. 118 A.e., a.y.. ; Ebl-Ferec, II, 496; Reidddin-I, 353.

539

119 bnl-Esir, XII, 365; Reiddin, I, 346. 120 Nesev, 43. 121 Cveyn, II, 1 05-1 06. 122 Reidddin, I, 353. 123 Cveyni, I, 140; Reidddin, I, 353. 124 Cveyn, di-kutun Glke kar yrtlen harekata 3 yz kii ile katldndan sz ettii yerde (I, 110) Sultan Muhammede kar ka kii ile katldna temas etmez. 125 Cveyn, I, 140; Reidddin, I, 353; Ebl-Ferec, II, 496. 126 Reidddin, a.y.. 127 Reidddine gre (I, 353) 5 a.y. 128 Cveynye gre (I, 140) 5 ay sren direni sonunda ktlk bagstermiti. Gayra danp teslim olmay neren Karacann teklifi reddedilmiti. 129 Ebl-Ferec, a.y.. 130 Reidddine gre sadece 20 kii ile. Bk. I, 354. 131 Reidddine gre 1 ay Bk. I, 353. 132 Cveyn, a.y.. ; Ebl-Ferec, a.y.. ; Reidddin, I, 354; Nesev, 69 Kr. DOhsson, 101102. Cveyn, nalkn karargahta ldrldn syler. Bu rivayet mantkszdr. nk hemen orada karargahta ldrlecekse diri ele geirmenin anlam olamaz. 133 Czcani, I, 311. 134 Dalm iin bk. bnl-Esir, XII, 389; Reidddin, I, 353. 135 Mesel Snak ve Enas ehirleri. Bk. Cveyn, I, 143-144. 136 Zamk, Nr, hatt Cend ve Benaket gibi mstahkem ve byk ehirler bile kendiliinden teslim oldu. Kr. Cveyni, a.y.. 137 Hocend direnii Buhr ve Semerkantn dmesinden sonradr Vali Timur Melikin dillere destan anl direnii ve gsterdii kahramanlk, Moollar bile hayran brakm, ancak yine de ehrin dmesini nleyememiti. Bk. Cveyn, I, 346; Reidddin, I, 356-357. Cveyn, Timur Melik iin Rstem Pehlivan (mehur Zalolu) sa olsayd ona ancak, seyis olabilirdi der.

540

138 bnl-Esir, XII, 367; Ebl-Gzi Bahadr Han (32) Hrizmh iin ingiz Han ile savaamadan kap Mazenderana gitti. ifadesini kullanr. 139 bnl-Esir, a.y.. 140 bnl-Esir (XII, 367), Moollarn Harizmahn acziyetini iyice anladklarn belirtir. 141 Hem Kafesolunun eserinde, hem de bnl-Esirin Trke tercmesinde 4 Zilhiccenin 11 ubata tekabl ettii gsterilir. Yanltr. Dorusu 10 ubat 1220 Pazartesi olmaldr. ehrin d ne yazk ki Kurban Bayramndan 5-6 gn nceye rastlam ve Buhrllar bayram yerine matem yaamlardr. 142 bnl-Esir XII 365-366. 143 Czcani, I, 311. 144 Cveyn, I, 154; Reidddin, I, 360. 145 Ebl-Ferec, II, 505. 146 bnl-Esir, Sultan Muhammedin Maverannehir ehirlerini takviyesi zmnnda verdii bilgiler arasnda Buhraya 20 bin asker yerletirdiinden bahsederken (XII, 365), Czcani, 12 bin svari (I, 352), Cveyni ise (I, 149) d orduda 20 bin asker vard der (buna gre bir de i ordu olmal. Acaba d ordu derken ehrin sabit garnizonuna ilave edilen takviye kuvvetleri mi kastediyor?); Reidddine gre de (I, 360) 20 bin askerdir, Nesevi (34) ise toplam 30 bin olduunu yazar Bu kadar kaynaktan hibirisi 30 binin zerinde bir rakam vermezken, Kafesolu 50 bin rakamndan bahseder. Kr. 26 56. 147 Cveyni, I, 156. 148 A.e., a.y.. 149 Czcani, I, 311. 150 Ebl-Ferec (II, 505) Cengizin ehri grmek zere ieri girince yapnn dikkatini ekmesi ve buray hkmdar saray zannetmesi ve yle olmadnn belirtilmesi zerine Ulu Camiye girip mihrabn nne oturduunu kaydeder. Ayrca bk. Reidddin, I, 360. 151 Mushaflara ve mushaf sandklarna yaplan hakaretler iin ayrca bk. bnl-Esir, XII, 366. 152 Cveyn, I, 156-157; Reidddin, I, 361. 153 Cveyni, a.y.. ; Reidddin, a.y.. Farkl bir anlatm iin bk. bnl-Esir, XII, 366-367. 154 DOhssona gre (105) Bedreddin. Ancak bu yanl olmal.

541

155 bnl-Esir, XII, 367; Reidddin, I, 361; Czcn, I, 311-312. Reidddin, yangnn birka gn srdn belirtir. Rknddin mamzadenin lrken syledii iir iin bk. Czcaniye bk. 156 Reidddin, I, 361. Bartholdun (436) Buhrnn bitiik nizam evleri ve dar sokaklar yznden zaten sk sk toplu yangnlarla karlaan bir ehir olmas dolaysyla, byle bir yamalama yznden kendiliinden kan bir yangna maruz kald fikrine katlmyoruz. nk bnl-Esirin de iaret ettii zere Moollar istl ettikleri ehirlerin sonradan kendilerine isyan edemeyecek bir hale getirilmesine dikkat ediyorlard. Kald ki Cveyn (I, 157) i kaleye snan askerlerin geceleri dzenledii basknlara sinirlenen Cengizin ehirde bulunan evlerin tamamnn atee verilmesini emrettiini aka kaydetmektedir. Hatt bir baka haberinden (I, 158) yakma ileminin iki defa tekrarlandn karyoruz. 157 Cveyn, I; 158. 158 Reidddin, I, 362. 159 A.e., I, 361. 160 Ebl-Ferec, II, 506. 161 Cveyni I, 159. 162 bnl-Esir, XII, 367. 163 A.e., a.y.. 164 A.e., a.y.. 165 Cveyn, I, 166-167; Reidddin, I, 362. 166 Czcn, I, 312. 20 ve 60 bin rakamlar, Tabakat- Nasrinin deiik yazmalarndaki farklardan kaynaklanmaktadr. 167 bnl-Esir, XII, 365. 168 Czcn, I, 312. 169 Nesev, 41. DOhsson (106) tarihilerin mbalaasn hesaba katarak Nesevnin verdii 40 bin rakamn tercih etmektedir. 170 Cengiz Semerkant snrlarna dayanan ordusuna iki gn istirahat vermiti. Belki de bundan aldklar cesaretle Bk. Cveyni, I, 168. 171 Ebl-Ferec, II, 512.

542

172 bnl-Esir huru hareketine askerlerin katlmadn sylerse de Cveyni hareketi askerlerin yaptn kaydeder. Her ki grup itirak etmi olabilir. 173 Kr. bnl-Esir, XII, 367-368; Czcn, 313; Cveyn, I, 168. Cveyn rakamdan bahsetmeden iki tarafn da ar kayplar verdiini syler. Trkler km savam ve geri dnmtr. Moollarn tuzak kurup embere almasna da rastlayamyoruz. Bilakis hem Cveyn hem bnl-Esir huru hareketi yapan savunmac askerlerin Moollar esir alp kaleye ekildiklerini ve esirlerini ikenceyle ldrdklerini belirtirler. 174 bnl-Esir, XII, 368. 175 Cveyn, I, 170. 176 Czcn, I, 312. 177 bnl-Esir, XII, 368. 178 Geri Ebl-Ferec (II, 514) Sultan Muhammedi Bu adamlarla dmek iin bizde yrek kalmad. eklinde konuturur. Hatt Moollarla savama grnde olan olu Celleddinle aralarnda geen tartmaya da deinir. 179 Nesev, 55. 180 Ebl-Gazi Bahadr b. Arab Muhammed (1064/1663), (ecere-i Terakime) Trklerin Soy Kt (nr. Muharrem Ergin), stanbul ts., metin, 20, trc, 32. bnl-Esire gre 20 bin kiilik Bk XII, 369 Czcanide ise (I, 312) komutanlarn ismi deiiktir, tam zapt edilemedii anlalyor. DOhsson da (110) 20 bin kiiden bahs eder. Takibe gnderilen ordudaki asker says hakknda bir deerlendirme iin bk. Ebu Omer Minhacddin Osman b. Muhammed (662/1264 sonras), Tabakat- Nasri: A General History of the Muhammadan Dynasties of Asia, Hindustan; From A. H. 194 (810 A. D. ) to A. H. 658 (1260 A. D. ) (trc. Major H. G. Raverty), I-II, New Delhi 1970, II, 987-988, 3 no., lu dipnot. 181 bnl-Esir, XII, 370. 182 bnl-Esir, XII, 371; Czcni, 312-313. 183 Ebl-Ferec, II, 514; bnl-Esir, XII, 371. 184 Nesev, 37. 185 A.e., 38. 186 Cveyn, II, 163. Ayrca bk. DOhsson, 120.

543

187 Cveyn, R 163. 188 Ebl-Ferece gre (R 514) Balan Kalesi. 189 DOhsson (a.y. ), Bunun da Sultan Muhammed tarafndan tavsiye edildiini syler. 190 Cveyn, II, 164. 191 Nesev, 38. Bu adam, da gibi yalan syledii iin bu isimle anlyordu. 192 Gerekten Sultan Muhammed lmezden ksa bir mddet nce Celaleddini veliaht tayin ederek, herkesin onun bayra altnda birlemesini istemi ve kendi klcn kendi eliyle Celaleddinin beline kuatmt. Cveyn, I, 109; Nesevi, 56, -57. 193 Sultan Celaleddinle bir sre dolaan Timur Melik, sonunda ondan ayrlp Suriyeye gmt. Ama sla hasretine dayanamayarak tekrar Hocende dnd. Babasnn kahramanlndan dolay Hocend valiliine getirilen olu ile bulutu. Taltif grecei umuduyla Batu Hann yanna giderken, yolda gedeyin byk olu Kadakan tarafndan tutukland. Saygsz davrand gerekesiyle canl hedef yaplp Kadakann oku ile ehit oldu. Cveyn ekler: Bu ok sanki Timur Melikin imdiye kadar att oklara verilmi son bir cevap gibiydi. Bk. I, 146-149. 194 Cveyn, a.y.. ; Nesev, 57-59. 195 Cveyn, I, 110; Nesev, 61-62. 196 Ebl-Gaz, metin 20, trc 32. 197 Cveyn, a.y.. 198 Ebl-Gaznin (a.y.. ), mdafaclarn sekiz ay direndiine ve Moollarn ehre ancak dokuzuncu ayda girebildiine dair rivayeti ihtiyatla karlanmaldr. 199 Reidddin, I, 375. 200 bnl-Esir, XII, 394. 201 Nesev, 92-94. Nesev, 617 Zilkadesinde (1220 Kasm) balayan kuatmann 618 Seferinde (1221 Mart ehrin dmesiyle sona erdiini kaydeder. 202 Ebl-Ferec, II, 513. 203 Reidddin, I, 372. 204 bnl-Esir, XII, 394; Cveyn, I, 174.

544

205 Reidddin ldrlen Moollara ait kemik ynlarnn kendi zamannda bile hl grldn belirtir Bk. I, 372-373. Cveyni 100 binlerden bahseder. Bk. I, 172. 206 Cveyn, I, 175. 207 Nesevye gre (93, 94) 618 Seferinde. 208 Reidddin, I, 373.110 209 Ccn, II, 112 (Raverty, II, 1 004); Redddin, I, 374. 210 Redddn, a.y.. 211 A.e., a.y.. 212 Reidddin, I, 375. 213 Ebl-Ferec, II, 515; Nesev, 83-84. Nesev, yenilen Hrizm askerlerinin boulacaklarn bile bile Sind Nehrine atladklarn, en son nehir kenarna gelindiinde annesi ile hanmlarnn Allah akna bizi ldr de esir verme! diye gzya dktklerini, bunun zerine Celleddinin askerlerine onlar nehre atmalarn emrettiini ve gznn nnde boulularn hazin bir ekilde anlatr. 214 Cveyni, I, 184. 215 A.e., I, 185. 216 Ebl-Ferec, II, 523. 61. EL-BADAD, Safyyddin Abdlmmin b. Abdlhak (739/1338), Merasdl-ttla ala esmai1emkineti vel-bika (Ve hve muhtasaru Mucemil-bldan li-Yakut) (nr. Ali Muhammed el-Buhari) I-III, Beyrut 1954. BARTHOLD, Vasiliy Vladimirovi, Mool stlsna Kadar Trkistan (nr. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990. CAFEROLU, Ahmet, Uygur Szl, I-III, stanbul 1934. EL-CVEYN, Alaeddin Ata Melik (681/1282), Tarih-i Cihanga (nr. Mirza Muhanmed Kazvini), I-III, Leiden-London, 1912-1916. Tarih-i Cihanga (trc. Mrsel ztrk), I-III, Ankara 1988. EL-CZCAN, Ebu mer Minhacddin Osman b. Muhammed (662/1264), Tabakat- Nasri, (nr. Abdlhay Habibi), I-II, Tahran 1984.

545

Tabakat- Nasri: A General History of the Muhammadan Dynasties of Asia, Hindustan; From A. H. 194 (810 A. D. ) to A. H. 658 (1260 A. D. ) (trc. Major H. G. Raverty), I-II, New Delhi 1970. DOHSSON, Moriedga, Tarih-i Mool (trc. Mustafa Rahmi [Balaban]), stanbul l340-1342/19201923. EBL-FEREC, Gregory (Bar Habreus) (684/1286), Abul-Farac Tarihi (trc. mer Rza Dorul), I-II, Ankara 1987. BNL-ESR, zzddin Ebl-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232), el-Kamil fit-tarih (nr. Carolus Johannes Tornberg), I-XII, Beyrut 1979, 1982. EL-GAMD, Sad b. Muhammed Huzeyfe Msfir, Skutud-Devletil-Abbsyye, Beyrut 1401/1981. EBL-GAZ, Bahadr b. Arab Muhammed (1064/1663), (ecere-i Terakime) Trklerin Soy Kt (nr. Muharrem ERGN), stanbul ts. GROUSSET, Ren, Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul 1993. KAFESOLU, brahim, Harezmahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara 1992. KPRL, M. Fuad, Bali, A, II; 280. Hrizmhlar, A. V/I, 263-296. LAMB, Harold, Cengiz Han (ev. Ali nal), stanbul 1987. Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobaan (Yan-chao pi-shi) (trc. Ahmet Temir), Ankara 1948. MORGAN, D. O., Mongols, EI2, VII, 231-235. NESEV, ihabddin Muhammed b. Ahmed (662/1264), Celalttin Harezemah [trc. Necip Asm (Yazksz)], stanbul 1934. Siratus-Sultan Celaliddin Mengberti (nr. O. Houdas), Paris 1891. (OLGUN), Tahirl-Mevlevi, Cengiz ve Hlagu Mezalimi, stanbul 1322/1904. REDDDN ET-TABB, Reidddin b. Fazlullah el-vezir b. madddevle Ebl-Hayr Muvaffkuddevle, Camiut-tevarih, I-II, (nr. Behmen Kerimi), ys. ts. WALKER, C. C., Jenghiz Khan, London 1939.

546

YAKUB, Ahmed b. Ebu Yakub shak b. Cafer b, Vehb b. Vadh (283/897), Tarihul-Yakut, I-II, Beyrut ts.

547

Ortaa'da Avrupallarn Gebe Topluluklara Bak / Matthias Heiduk [s.324-333]

Freburg niversitesi Ekonomi ve Sosyal Tarih Enstits / Almanya Yeni seyahat biimlerinin kiileraras balantlar ve alverii kolaylatrmasna ve yeni kitle iletiim aralarnn ek bilgi kaynaklar sunmasna ramen, bugn bile genellikle basmakalp, nyargl dnceler ve yanl anlamalar baka uluslar ve medeniyetlerle ilgili grlerde belirleyici oluyor. Farkl diller, yaam biimleri, inanlar ve dnceler yabanclar hakkndaki grlerde engelleyici bir unsur olmaya devam ediyor. Farkl olan, sadece benzerlikleri alglayan merceklerle grlmeye allyor. Orta ada, uzak diyarlardaki yabanc medeniyetleri tasavvur etmek imdikinden daha zordu. Yazl kaynaklar sadece bu kaynaklara ulaan ve okumasn bilen pek az kiiye faydal oluyordu. ou bilgi szl olarak yaylyordu, bu yzden tarihiler bu dnemler hakknda pek az bilgiye sahiptirler. Sadece tccarlar, eliler, misyonerler ve maceraclard. Seyahatin dnda, sava baka lkeler hakknda bilgi edinmenin tek yoluydu. Savalar kltrler aras alveri iin tam olarak uygun bir ortam yaratmasa da Orta a kaynaklar genellikle savalara gnderme yapar. Bu kaynaklar da zellikle zaman zaman Asya steplerinden gelip Avrupay istila eden, sadece askeri deil birok anlamda Avrupallara meydan okuyan atllarla yaplan mcadeleleri konu alr. Batl kasaba ve ky hayat ile gebe veya yar gebe hayat gibi birbirine bunlardan daha da yabanc medeniyetlerin atmasn tasavvur etmek ok zordu. Bu alma-anlay ve bilgi tarihine bir katk olarak1-sadece bir tarafn bak asn inceleyecektir: Roma Katolik kilisesine ball ile bilinen ve Latin dilini aydn dili olarak kabul eden Orta an Orta ve Bat Avrupasnn bak as. Asya bozkr halklar olan Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Macarlar ve Moollarn alglamalar ve deneyimleri temsili kesitler olarak sunulacaktr. Mool tecrbesi zel bir ilgi gerektirir, nk daha nce bilinmeyen ya da elde edilemeyen ok deiik kaynaklar ortaya kmtr. Sonu blmnde ise Osmanllarla yaplan mcadele konusunda birka sz sylenecektir. Orta a kronolojik adan kesin bir ekilde belirlenemez. Hun istilas, Kavimler G ile birlikte Roma Antik ann sona ermesini gsterirken, Osmanl mparatorluunun ykselmesine denk gelen srete Orta a sona erer. Kaynaklarn okluu ve eitliliinin yaratt sebeplerle, bu kadar geni bir zaman araln inceleyecek olan ksa bir alma ancak birka tipik rnee younlaabilir. Kaynaklarn yars bile tam olarak incelemeye alnamaz. Bununla birlikte, Batllarn Doulu yabanclarla ilgili grlerini zellikle yanstacak rnekler sunup, bu grlerin nerede birleip nerede birbirlerinden farkllatn gstermeyi umuyorum. Bu makale etnolojik bir alma olmayp, amac da bugn bildiklerimizin dayand kaynaklarn doruluunu lmek deildir. Alnt yaplan yazarlar kendi adlarna konuacaktr ve kendi grlerini vereceklerdir.

548

Bu alma tarihsel bir zemin sunmakla birlikte olaylarn toplumlar ve onlarn dncelerini nasl etkilediini inceleyecek ve insanlarn neden kendi deneyimlerini veya bakalarnn ifadelerini kullandklarn ortaya karacaktr. 1235 Mool Kurultaynda Batya kar bir sefer balatlmasna karar verildi. Bu sebeple Moollar glerinin yaklak te birini bu amaca tahsis ettiler. Deneyimli komutan Sbotay tarafndan desteklenen ordunun bana Batu getirildi. Seferin baarl olmasndaki nemli bir faktr, casuslar yardm ile yaplan kapsaml bir hazrlk ve esirlerin kapsaml bir ekilde sorgulanmalardr. Akn edilecek istikametler, yollarn durumu, silahl kuvvetlerin yerleimi ile ilgili bilgiler, dman glerin bykl, morali ve hatta i atmalar ile ilgili bilgilerin hepsi toplanmt.2 Avrupa dillerini iyi konuan yetkin eliler Rus prenslerinin, Macar Kral IV. Bela ve mparator II. Frederic gibi Batl hkmdarlarn huzuruna karak kaytsz artsz teslim olmalarn istediler.3 Asl harekat 1236 knda nihayet boyunduruk altna alnan Volga Bulgarlar ve Kumanlara kar bir seferle balad. Batya ilk uyar, dil blgesinde Suzdalda yaayan bir Macar misyonerin, Friar Juliann, 1237de tank olduu, Tatarlar gece gndz Macar Hristiyan Kralln nasl igal ederiz diye tartyorlard4 ifadelerine yer verilen mektubu ile ulat. Fakat uyar dikkate alnmad. Bu srada 1238-1240 yllar arasnda Moollar Rusya seferi iin gerekli balanty gvenceye almak iin Gney Krma doru ilerlediler. Bozkr atllar Rus prenslerinin arasndaki ittifak eksikliini nasl kendi lehlerine evireceklerini iyi biliyorlard. Gmenler gerekli uyary vermiti, fakat Rus prensleri birlikte hareket etmeye yanamayacaklard. dmanlklar devam etti.5 Seferin sonlarna doru Moollar Kievi ele geirdi ve yakp ykt. Ancak II. Fredericin ngiltere Kral III. Henrye bu olaylardan bahsettii mektubundan biliyoruz ki, bundan sonra Dou Avrupadaki gelimeler Batnn ilgisini ekmeye balad.6 Ar zaiyata ramen Moollar daha fazla saldr planlyorlard. 1241 ubatnda Macaristan seferi balad. ki koldan kuvetlerle desteklenen Batunun komutasndaki ordu Karpat Dalarndan geerek ilerliyordu. Ordann ynetiminde kuzeydeki gler Macar Kral Belaya dardan yardm gelmesini engellemek iin Polonyay igal etti. Krakov, Ratibor ve Breslav harabeye evrildi ve 9 Nisanda Silesya Dk II. Heinrichnin gleri Wiegnitz yaknlarndaki Wahlstattta yenilgiye uratld. Savata, ki sonradan birok kahramanlk efsanesine sebep olmutur, II. Heinrich ldrld.7 Sonrasnda Mool ordusunun btn kollar, daha nce ana kuvvetlerin Mohi yaknlarnda Kral Belann ordusunu yendii, Pannonian ovasnda birletiler. Moollar baarl sava teknikleriyle fetihlere ve direnileri krmaya devam ettiler. ehirlerin ou yeterli istihkamlar olmad iin kolayca ele geirildi. Terr bir sava arac olarak kullanlyordu. Moollarn esirleri siper olarak kullanp bylece dmanlarna kendi insanlarn ldrtt duyulunca panik ve dehet havas iyice yayld. Eer bir blge ok direnirse bu sz konusu blgenin halknn vahi bir ekilde ldrlecei anlamna geliyordu. Kamaya alanlar yakalanp yzerli gruplar halinde katlediliyorlard. Moollar tarafndan kle olarak kullanlacaklar iin sadece rahiplerin, esnafn ve gen kadnlarn can balanyordu. Seferleri srasnda Moollar getikleri yerlerin ahalisini

549

yerlerinden ediyorlard.8 Torre Maggioreli Rogeriusun da belirttii gibi bu gaddarlk haberleri istenen etkiyi yaratt. Dmanlar korkudan fel olmu bir ekilde, daha yz yze gelmeden silahlarn elden brakyor ve teslim oluyorlard.9 Ocak 1242de Moollar donan Tunay getiler ve Macar prenslerinin direniini krmak iin Kral Belay ele geirmeye altlar. Fakat bu srada Batu, byk han gedeyin ldn rendi. Bunun zerine Coinin olu Batu hem kayplarn ok olmas sebebiyle hem de yeni hann seilmesinde sz sahibi olmak iin seferi durdurmaya karar verdi ve kendi birlikleriyle umulmadk bir ekilde ortaya ktysa, yine umulmadk bir ekilde, Asya steplerine geri ekildi. Macaristann istilas bilinen aknlardan daha farklyd. Moollara iyice balayabilmek amacyla, fethedilen topraklar vergi alanlarna blnd ve ibirliki prensler arasnda paylatrld, para basld ve yasal gvenlik muhafaza edildi.10 Bu kt yl ve gnahlarmzn karl olarak yabanclar geldiler. Kimse, onlarn kim olduklarn, nerden geldiklerini, hangi dili konutuklarn, hangi kabileye veya hangi dine mensub olduklarn bilmiyor onlarn kim olduklarn ve nerden geldiklerini sadece Tanr biliyor.11 1223 Kalka Savayla ilgili bir Novgorodlu tarihinin syledii bu szler insanlarn gerekten neyle karlatklarn anlayamadklarnn bir gstergesiydi. Bu yabanc insanlarn onlarn dnya grlerinde bir yeri yoktu. Moollarn 1241 Macaristan istilas ile ilgili Latin metinlerin yazarlar da ayn problemle karlamlard. Frtnann yaklatna dair uyarlar, Friar Juliann mektubu gibi, ya gzard edilmi ya da bunlarn aka veya belirsiz bir hayal rn olduu dnlmt.12 Mool kuvvetlerinin yetenekleri, ykc gc kmsenmi ve Johannes Friede gre de, onlarn dnyay fethetme idealleri Batnn anlayamayaca kadar fazla cesur ve iddial bir giriim olarak grlmt.13 Uyarlarn en ciddisi ve dayanlmaz bir dizi feci yenilgiyle gelmiti. Bu sefer yardm lklar Avrupann en cra kelerine kadar ulam ve btn Hristiyanln byk bir tehdit altnda olduu anlalmt.14 Bu zamana ait gnlkler ve yllklarda yer alan tank zabtlar mektuplar ve kurbanlarn ikayetleri, dehetin ok ac resmini yanstr. Beauvaisden Vincent, Trois-Fontainsden Alberich ve zellikle Saint Albans Manastrndan Matthew Paris, ki kendisi Chronica maiorasnda Tatarlarla ilgili bilgi veren ilk kiilerdendir, gibi yazarlar tarafndan Moollarla ilgili haberler toplanmaya baland.15 Moollarn vahi sava teknikleriyle insanlar arasnda sald dehet, Batnn yabanclar alglayn toptan etkilemitir. Onlar Hristiyan olmayan ve inanlmayacak derecede vahi barbarlarn somut bir rnei olarak kabul edildiler. Onlar ne kutsal yerlere sayg duyuyorlard ne de ocuklar, kadnlar, yallar ayrtediyorlard.16 Herkes ldrlyordu, kiliselere saklananlar bile. Kadnlara ve kzlara katledilmeden nce tecavz ediliyordu.17 Erkeklerin yannda tam silahl bir ekilde savaan kadnlarn bile ikence ve katliamlardan keyif aldklar syleniyordu.18 Daha ileri giden baz metinlerde, yazarlarn kendi gzlemleri olmasa da, Asya steplerindeki atllarn ne kadar vahi olduklarn belirtmek iin yamyamlk gdsnden bahsedildii grlr. Onlar insan deil de tam bir canavar olarak

550

addedildiler.19 Ar derecede gaddar olmalarnn yannda, hilekar ve agzl olarak da tanmlanyolard-nk marur Hristiyan valyelerinin yenilgilerine en akla yatan aklama buydu.20 Genel olarak, bu tanmlamalar, belirli kiilerin deil yz belli olmayan bir gruh tarafndan ilenen vahetin, basmakalp ve belirsiz genellemelerin tasvir edilmesidir. Onlarn varlna rivayet eden en bariz aklamalar ncilde, Apocalypsede ve dnyann sonu ile ilgili kehanetlerde bulunuyordu. Moollar dalarda saklanm ve bir gn ortaya kp sa dmanl adna btn inananlar yok edecei dnlen insanlar olarak grlyordu. Baz imal Mool isimleri de bu pheyi dorular gibi grnyordu. Tatarlar kelimesi Tartarlar diye evrilirse Tartarus, yani dnyann dibinden gelenler anlamna geliyordu,21 Mool kelimesi de, yani Yecc Meccle ilikilendiriliyordu. Ancak te yandan Alexander tarafndan Yahudi kabileler, dnyann sonunu getirmek iin ortaya kmlard. Nitekim, bunlarn Musann kanunlaryla bir alakalar yoktu ve branice de konumuyorlard, fakat ayn zamanda hilekar olduklar iin bakalarym gibi davranyor olabilirlerdi de.22 Ayrca Apocalypsede bahsedilen atllarn nerden geldii de tartmal bir konuydu. Narbonnelu Ivo barbarlarn vahi niyetleriyle ilgili sralad sylentilerin bazlarna gre bunlar dinin kutsal emanetlerini kendi lkelerine getirmeyi, hadlerini atklar iin Romallar cezalandrmay, kuzeylileri, Furor Thetonicusu kontrol altna almay, Fransay da ele geirip kendi insanlarn beslemek iin yeteri kadar verimli toprak fethetmeyi, Santiago de Compostelaya hacca gitmeyi planlyorlard.23 Byk Han gedeyin lmyle Moollarn beklenmedik bir ekilde geri ekilmesi, Batya zaman kazandrarak bu yabanclar hakknda bilgi toplanp gerekli deerlendirmelerin yaplmasna imkan tand. Fakat yine de birok soru cevapsz kald, anlatlan hikayelerden ou an aydnlarna inandrc gelmiyordu. Bunlardan bir tanesi de Klnl tarihi St. Pantaleondur, ki 1241 ylnda yle yazmtr: Bu barbar insanlarn kkenleri, davranlar ve yemek alkanlklar hakknda duyduumuz inanlmaz eyler insanlk ddr. Henz yeterince anlalamadndan, dorularn zerimizde parlayana kadar bu konu hakknda birey yazmayacaz.24 Mool aknlar, Batnn Asya steplerindeki insanlarla ilk karlamas deildi. 800 yl nceki Hun istilas da Germen kabilelerini hatta Roma mparatorluu snrlar iindeki halklar yerinden etmiti. Bugnk Gney Rusyaya yaplan ilk Hun akn geici olarak nitelenmiti. 375 dolaylarnda, nce Alanileri ve ardndan Ostrogotlarn yenilgisi sylentiden te gibi grnmyordu onlara. En nemli grev snrlar korumakt, yani ilk bata Hunlar hakknda bilgi edinme gibi bir aba olumam, onlar da barbarlarn bir kolu olarak grlmt. Ambrosis kilisesinin papaz kaderle ilgili bir risalesinde yle sorar: Bizler Arianlarn Tanrya kfreden tyler rpetici seslerine ve Trakya snrnda Dacia, Mesia ve btn Pannoniann Valeria eyaletlerinden doru gelen barbarlara kulak asmadk m?25 Bu mnasebetle kilise yazarlarnn her zaman yaptklar gibi, papaz yabanclar blcler ve putperestlerle mukayese ediyordu. Birka yl sonra mparator Gratian yaklaan, aralarnda Hunlarn da bulunduu, kavimlerle ilgili bir eyler yapmas gerektiini dnd ve onlar Pannonia blgesine yerletirerek Roma mparatorluuna entegre etmeye alt. Bozkr insanlaryla yzleme vakti gelmiti artk. Romal ve

551

Yunan

yazarlar

Heredotun

tanmlamalarna

bavurdular.

Bu insanlar

skitler

olmalydlar.

Grnleriyle, yaam biimleriyle ve tarzlaryla Hunlar, onlara, Heredotun Tunann kuzeyinde yaadklarndan bahsettii barbarlar anmsatyordu. Bu nedenle skit kelimesi sklkla Hunlarla e anlaml olarak kullanlyor. Dier taraftan Priscus btn gebe halklar skit diye adlandryor ve Hunlar bunlardan ayr tutuyordu.26 Kkenleri hakknda ok az ey biliniyordu. Hristiyan Orosius bunlarn dalarda hapsedilen ve dnyann sonunu getirecek olan kabileler olduunu ilk ileri srenler arasnda idi.27 Doal olarak mparatorluk halk snrlardan byk bir hmla gelmekte olan bu aknclarn, barbarlarn hangi kolundan olduklar gibi konularla pek ilgilenmiyordu. Byk ykm vard, birok insan esaret altna alnm, ve Pax Romana sona ermi gibi grnyordu. Bir baka papaz, Hironymus dehet ve zalimliklerden bahsettii mektubunda mperium Gothlarn, Sarmatianlarn, Hunlarn ve dierlerinin saldrsyla paralanyor, kadnlar onlarn ehvetlerine kurban gidiyor, rahipler katlediliyor, kiliseler yaklp yklyordu diye yazmt.28 Birok yazar Romallar ve barbarlar arasndaki farkn insanla hayvan arasndaki farkla ayn olduu sonucuna vard. Hatta Salvianus onlarn kt ynlerini ve fenalklarnn bir listesini yapm ve Hunlarn zellikle arsz olduklarna kanaat getirmiti.29 Bir dier grup da Hunlarn barbarlklarnn ispat olarak kendi yallarn kurban edip yediklerine inanmlard.30 Bazen mparatorluun i problemlerine dikkati ekmek iin Hunlarn yceltildii grlm ama bunlar kiisel gr olmaktan uzak, tartmalarda sz geen sembolik karlatrmalardan ibaret durumlard. Misyonerler belki medenileirler umuduyla bu yabanileri Hristiyanlatrmak istemilerdi. rnein Paulus Orosius kendi tarih kaytlarnda bir apologiadan bahseder: daha nceki din deitirmelerin Romann dmanlarna itidal ve insanlk kazandrdn ne srer.31 Buna istinaden ok gemeden Hunlara misyonerler gnderilir. Theotimusa onlar tarafndan byk bir saygyla davranldndan bahsedilir.32 Baarl grevlere ilikin ilk raporlara ramen toplu din deitirmeler olmaz. Grne gre Hunlar ve hepsinin stnde, yneticileri Tanrnn Krbac Atilla, Hristiyan azizlerinin daha da azizce grnmeleri iin kt adam roln oynamak zorunda kalyordu.33 Ancak Hunlarla Romallar arasndaki btn ilikiler doal olarak vahi deildi. Baz zamanlarda steplerin atllar Roma toplumunun yeleri haline geliyordu. Hatta grne gre srgnde yaayan Hunlardan bazlar vaftiz bile olmulard. Askeri zelliklerine ok deer veriliyordu ve mparatorluk onlar kendi avantajna kullanmaya alyordu. Magister militum Stilichonun korumas Hundu, Hun birlikleri defalarca Romann mttefiki olarak dvmlerdi. Roma mparatorlar Germen halklarna yaptklar gibi Hunlar da federal sistemlerine entegre etmek istiyordu.34 mparatorluun asimilasyon gc vard. Atilla Romannkine gre biimlendirilmi bir sistemle ynetimini pekitirmeye alyordu, Romal soylularla karlatrlabilecek yeni bir soylu snf ve yerleik yaama ynelik bir eilimle birlikte.35 Ancak kaynaklar dier bir barcl iliki hakknda sessiz kalyor, ticaretin bahsi nerdeyse hi gemiyordu. Kaynaklarn elde edilmesi Hunlar asndan hayati derecede nemliydi. Yama, haracn dayatlmas ve hediye talepleri bu erevede grlmelidir. Ancak muhtemelen Hunlar yasal alveri

552

ile de silah, dokuma ve tahl satn almtr. Yoksa 435 ylnda Atilla ve Romallar arasnda imzalanan antlamada akca Hunlara pazara erime izni veren blmn hi bir aklamas olamaz.36 Avrupal tarihi kaytlara gre Hunlar arasndaki en nemli figr Atilladr. Ancak kaynaklar bize kiilii hakknda ok az ey sylyor. Priscus bir elilik heyetinin yesi olarak huzuruna geldii zaman onu ok ksa bir sre iin grebilen zamann tek yazaryd. Birok kilise yazar gibi Hunlarn Kraln bir canavar olarak betimlemiyordu. Buna ramen Atilla anlalmaz, karmak, tahmin edilemez ve belirsiz kald.37 Hun mparatorluunun Avrupadaki ksa sreli varlna ramen Atilla birok efsanede hayali bir figr haline geldi.38 Rnesans devri talyan ehirlerinin efsanelerinde ve paralarnda grnd. Hunlar burada genelde eytani zellikleriyle gsterildi. Ayn zamanda iki dnya savanda da mttefikerin propagandasnda Hun, kana susam Alman askerlerini karakterize etmede kullanld. Macar hmanizminde Atilla, Tuna devletinin ya da hkm sren hanedanlarn kurucusu olarak gsterildi. Nikolaus Olahus onu ideal Rnesans prensi olarak tarif ediyor. Atilla operalarn ve filmlerin kahraman oluyordu. Barbar ya da soylu vahi olarak srekli poplerliinin izi, efsanevi tarihi kiilikler olan Nibelung ve Bernli Dietrich sylencelerinde grnd Cermen efsane dnyasna kadar gtrlebilir.39 Ancak bu tasvirlerde daha ok bir sahne esi olarak yer alyor, nerdeyse olaylarn akna hi mdahale etmiyordu. Ayn eyler Eddann atl arklar, Walthari ya da Hildebrand arklar iin de geerli. Burada Hunlarn Kral soylu vasallar, maceraclar ve temsili misafirlerle birlikte muhteem bir maiyet oluturuyor, ancak dier aktrler barolleri oynuyor. Takip eden yzyllarda da Bizans mparatorluunun kaderi gebe halklara bal olmaya devam etti. 9. yzyln balarna kadar Avarlar Karpat blgesine kar srekli bir tehdidi temsil ettiler, Osmanl mparatorluu o blgeye yaylana kadar deiik biimleriyle Bulgar mparatorluu blgenin siyasi yapsn ekillendirdi. te bu yzden bu halklar Latin Bat kaynaklarnda deil Rum kaynaklarnn tekrarlanan temalaryd: burada Avarlar, Bulgarlar ya da Kuman veya Peenekler gibi dier gebe kavimlerden bahsediliyordu. Baz kaytlar, mesela John Biclarensis ya da Sevillal sider ok az bilgi ierirken, Fredegar kaytlar ya da Paulus Diaconusunkiler daha fazla ayrnt sunuyor.40 Bunlar bize bir yanda Avarlar dier yanda Baveryallar ve Langobardlar arasndaki snr atmalarn anlatyor. 8. yzyln banda Beda dier birok Slav halknn arasnda Anglo-Saxon Hristiyanlatrmaya tabii olacak paganlar listesine Hunlar da ekliyordu. O zamana kadar tm step halklar iin skitler terimi kullanlyorken artk Hunlar terimi kullanlmaya baland. Beda onu Avarlarla zde olarak da kullanyordu.41 788de Baveryann Charlemagnenn Frenk mparatorluuna katlmasyla Avarlar mparatorluun gneydoudaki komular haline geldiler, ancak Dk Tassilo ile yaplan eski bir koalisyondan dolay dmanca hareket eden komular oldular. Nfuz alanlar ile ilgili grmeler bir sonuca ulamad ve 791 ylnda Frenk Kral savaa karar verdi. Bu ve bunu izleyen yllardaki dier harekatlar, Karpat havzasndaki Avar Hanlnn yklmasna yol at.42 Frenk gleri Avar Hanln Hristiyan kart paganizmin merkezine yerletirenler eklinde youn bir propagandaya maruz kalyordu. Lorsch manastrnn yllklarnda da kantland gibi: contra Deum, deinde contra regem et christianos.43 Bylece

553

parldayan zafer iyinin ktye galip gelmesi olarak grlyordu ve Charlemagne, oullar ve generalleri gerek inancn koruyucusu olarak kutsanyordu. Unutulmu tarihten bu yana Frenklere kar alan hi bir sava onlara bu kadar zenginlik ve g getirmemiti.44 Avar birliinde kymetli ganimetler aknlkla takdir ediliyordu: Btn o arpmalarda o kadar deerli ey ele geirildi ki, Frenklerin Avarlarn bakalarndan gayrimeru biimde aldklarn meru biimde Avarlardan aldna inanmak uygun gzkyor.45 Grne gre Avarlar karsndaki zaferden sonra Hun tehlikesi savuturulmutu ve barbarizmin Kavimler Gndeki son kalntlar da yok olmutu. Hristiyanln savunucusu olan ve Avarlarn hakkndan gelen Charlemagne, Roma imparatorlarnn saygdeer varisi olduunu kantlamt. Frenk savalarnn hemen ardndan Tuna havzasna misyonerler geldi ve toplu vaftizler balad; ada bir yazar eski vahilerin alakgnlllkle imana geldiini yazyordu.46 Ancak Avarlar vaftiz edilmeyi sava ans tekrar yanlarnda olunca geri evrilebilecek bir tr bask ayini olarak dnm olabilirler. Tekrarlanan isyanlar, ayaklanmalar ve artan sayda Slavn Pannoniaya akmas Frenklerin blgeyi srekli siyasi kontrolde tutmalarn ve tamamen Hristiyanlatrmalarn imkansz hale getirdi.47 Avarlara kar yaplan savalarn bir sonucu olarak Frenkler Bulgarla ilikiye girdi. 9. yzylda Karpat havzasndaki g boluu iki tarafn da kar alanlarn sk sk tanmlamasn gerektiriyordu ve Bulgar heyetleri ska Frenk saraylarna geliyordu.48 Ancak kaynaklar bize karlkl anlay ve yabanclarn nasl algland hakknda hibir ey sylemiyor. Muhtemelen Bulgar mparatorluu yneticileri Hristiyan olduktan sonra Avrupa sisteminin bir paras olan, Frenk ve Bizans mparatorluklar arasndaki bir gten daha fazlas olarak deerlendirilmiyordu. Latin Batda Bulgar mparatorluu ve onun sakinlerinin yaants hakknda ok az ey biliniyordu. Byk Alfredin Orosiusu Dnyay tasvirinde (9. yyn sonunda) Bulgar mparatorluu hakknda corafi konumu dnda bir ey belirtmiyordu.49 ki taraf da bir sre sonra birbirlerine olan ilgilerini kaybettiler. Orta a boyunca zaman zaman Bulgarlar Papalarn ilgisini ektiler, nk Bulgar ar, Bizans ile Birleik Kilise kurma abalarnda arabulucu olarak grlyordu. Ancak Bulgarlar sonunda Rum Kilisesine dndklerinde Romann gznde hizipi haline geldiler ve bundan sonra Rumlarla birlikte anldlar.50 9. yyn sonundan itibaren Macarlar Hristiyanln korkusu roln stlendiler. 890dan balayarak Charlemagne mparatorluunun varisi olan devletlere kar sava atlar, ancak Avarlar gibi douya, Bizansa doru gitmiyorlard:51 Bu Latin metinlerinin neden onlardan daha sk bahsettiini aklyor. Batl yazarlar Macar kavimlerini Hun ve Avar geleneinden gelen baka bir bela olarak snflandryorlard; bu sk sk onlar isimlendirdikleri eydi. Bazen, Rum yazarlardan da etkilenerek onlar skitler ya da Trkler olarak da adlandryorlard.52 Macarlar hakkndaki ilk ilmi yazlarda dier gebe halklar tanmlamakta kullanlan btn basmakalp ifadeleri buluyoruz. Metinler gebelerden, kendilerinden nceki dier step savalar gibi saldrlarnda hafif, hareketli gler kullanan bileik yayl okular, avclar ve pastoralistler olarak bahsediyor.53 Btn rneklerde Prml

554

Reginonun Chroniconunda daha 889daki bir yorumunda grld gibi.54 barbarlarn askeri disiplini ve fiziksel dayankllna hayranlk duyuluyordu. Dier yandan yemek yeme alkanlklar ile balayan Hristiyanln kirli ve kana susam dmanlar ile ilgili btn klieleri buluyoruz: szde i at ve kedi eti yedikleri; hatta daha kts, yamyam olduklar vb. Baz yazarlar bu anthropofagiay ayinin bir paras olarak grrken dierleri bu tavizi vermeye dahi yanamyorlar.55 Macarlar tral elleri ve irkin yzleriyle tamamen iren grnl olarak rapor ediliyorlard, kaba dilleri ise barbarlklarna uyan bir ifade biimi idi.56 Acya alsnlar diye bebeklerin yzlerini kesiyor olabilirlerdi.57 Aknlarla ilgili raporlar her zamanki saldrganlklar ieriyordu; yerleimler ve manastrlar yaklp yklyor, sakinleri yaa ve cinsiyete bakmadan katlediliyor, din adamlar ldrlyor, kutsal binalara tecavz ediliyordu. Hayatlarna kastedebilecek her trl tehlikeden habersiz agzl atllar, yakalayabildikleri hereyi alyorlard.58 Anonim canavar ynlarnn alldk tasvirleri ile uyumlu olmayan metinler daha

bilgilendiricidir. Augsburglu Gerhard, Vita Sancti Uodalricisinde stn cesarete sahip bir Macardan bahseder. Yazarn kelimelerinde bu adamn liderlik vasflarna ve baarlarna kar bir sayg sezilir.59 Hatta IV. Ekkehardn Saint Gallen manastrna yaplan bir saldr ile ilgili raporunda mizahi unsurlar bile vardr. Papazlar ve biraderler hazineleriyle birlikte emin bir yerde olmay baarmken akli ynden sakat bir birader ayrlmay istememiti. Ama steplerden gelen atllar ona kibar davranm, savalarn ziyafetine katlmasna ve hatta keyfini karmasna izin vermilerdi.60 Baz yazarlar Macar aknlarn artc bir doallkla rapor etmi, onlar Tanrnn adil bir cezalandrmasndan daha fazla grmemilerdir.61 Dierleri gebe atllarn ortaya kn Norman ve Saracen aknlaryla karlatrnca soluk kalan, ho olmayan baka bir olgu olarak grmlerdir.62 Hatta Gremonal Liudprand btn ktlklerin kaynann Macarlarla ittifak kuran Carinthial mparator Arnulf olduunu dnmtr.63 zellikle Macar aknlarnn daha renkli anlatmlar, gncel raporlar deil, sonradan kaydedilmi hatralarda grlr. Bu metinlerin dier bir amac da insanlar gerek kahramanlarn zellikleri hakknda bilgilendirmektir. Bu aknlar sklkla istilaclara kar direnii rgtlemi ve bu yolda ehit olmu ulu insanlar hakknda bilgi verir.64 Kimi yneticiler iin Macarlara kar kazanlm bir zafer, iktidarlarn perinlemenin bir yoluydu.65 Alman kral I. Henry tarafndan Macarlara kar alnan nlemler Onun ileri grllnn kant saylmtr. Kral I. Henry bundan dolay 933teki Unstrut Muharebesinde dllendirilmitir. 955te I. Ottonun Augsburg yaknlarndaki Lechfeldde kazand zafer ayr bir neme sahiptir, nk Macar aknlarna son noktay koymutur. Otto bu zaferden sonra inansz paganlara kar sa adna savaan biri olarak yceltilmitir. Bu zafer Roma mparatorluuna gz diken Alman Kralna talyadaki karlarna younlama frsat vermitir. Alman tarihiler iin 955 yl destans neme sahiptir.66 Lechfeld zaferi Macaristanla ilikilerde kkten bir deiiklii ifade eder. Askeri eylemler yerini diplomatik ilikilere ve Roma Katolik Kilisesinin Hristiyanlatrma abalarna brakmtr. Kral I. Stevenin ta giymesi ve vaftiz olmasyla Macar monarisi Bat soylular arasnda yerini almtr. Topraa bal bir nfusu olan lkenin siyasi bir kurum haline dnmesi

555

sreci baaryla tamamland. Bu deiim tarihi metinlere de yansmtr: artk Macarlar Hristiyanla dnm olmalarnn yaratt olumlu hava iinde deerlendirilmektedirler. Bu yeni yaklamn bir rnei Merseburglu Thitmarn Kral Steveni ven yazlarnda bulunabilir.67 Latin tarihinde gemi gnlerin deheti unutulmamtr, ama barbarlar adlandrmasyla yeni dnemin dost komular adlandrmas arasnda ak bir fark vardr.68 1242de Moollarn geri ekilmesiyle birlikte Tanrnn gazabnn tekrar Hristiyanlarn zerinde olup olmayacana dair belirsizlikler olutu. Daha sagrl baz Batl hkmdarlar bu tr saldrlara kar hazrlkl olmak istiyorlard. Bylece Papa 4. Innocent inisiyatifi ele ald ve Moollar konusunda elde edilebilecek tm bilgiyi toplatt ve olas sorular kapsayan katologlar hazrlayacak olan komiteler oluturdu. Tatar Sorunu 1245teki Lyon Konseyinin gndemindeydi. Kardinaller Papann misyonunu srdrmeye karar verdiler ve sz konusu katalogda ad geen dokuz maddeyi aratracak nc birlikler gnderdiler. Bu maddeler srasyla yleydi: Yabanclarn kkeni, inanlar, dini ritelleri, yaam tarzlar, gleri ve saylar, niyetleri, bir anlamaya varma konusundaki kararllklar, elileri kabul ve onlara davranlar.69 Curia yalnzca eski kaynaklardan yaplan alntlarla yetinmektense hereyi sonuna kadar aratrmay yelerdi. 13. yy. skolastik empirisizmin etkisindeki kardinaller Orta an en kapsaml dman -aratrma- heyetini oluturdular.70 Bu aratrmalarn sonularndan biri Plano Carpinili Franciscan Johnun seyahatnamesidir. Sylenti ve efsanelerle dolu bir dnemden sonra balant ve karlkl etkileim gezginlere o ana kadar tamamen bilinmeyen bir dnyann kaplarn at. Uzakdoudaki insanlar ve lkeler hakknda bildirilen kapsaml raporlar Avrupada daha sonralar dnyann alglann kkten deitirecek bir bilgi daarcn oluturdu. 1245te yolculuuna Lyondan balayan Plano Carpinili John, Karakurumdaki Mool Meclisinde Gyke Byk Han payesinin veriliine tank oldu. 1247de Avrupaya dndnde Papaya sunduu rapor Avrupallarn Orta Asyadaki gzlemlerine dair ilk kaynaktr.71 Bir dier yararl kaynaksa 12531255 yllar arasnda gnll misyonerlik greviyle Karakurumda Byk Han Mngkenin konuu olarak bulunmu olan Rubruklu Williamn Itinerarium adl eseridir.72 nc birlikler kefe ktklarnda hala ahit olduklar istilalarn etkisindeydiler ve bu yzden steplerde yaayan yabanclar gzlemlemeye baladlar. Bu gzlemlerin iki sonucu kesin olarak doruydu: Asyada gerekten incelenmeye deer kltrler vard ve fakat atllara dikkat etmek gerekiyordu. Gebe savalarn Apocalypsein ocuklar olmadklarnn anlalmas bir rahatlama yaratt. John gebelerin kendilerini Mool diye adlandrdklarn farketmiti, ama kendisi tpk Avrupada olduu gibi onlara Tatar demeye devam etti. Gerek adlarnn Tattari olduunu anladnda ise onlar cehennemle zdeletirmenin bys gitti.73 Hatta, giderek, skenderin mhr krld ama tutsak insanlar henz kp gelmedii iin, Yecc ve Meccn Moollarn dman olduuna bile inand.74 Johnn saptamalarndan biri de, Mool hkmdarlarnn, ne yazk ki, Tanr gibi tapnlmay istedikleri ve tm dnyay fethetmeye kararl olduklaryd. Bununla beraber Hakkn yoluna geleceklerine dair mitlenmek iin hala bir neden var idiyse bu egemenlikleri altndaki bir avu Hristiyana gsterdikleri hogr ve destekti. Moollarn din deitirdiine dair sylentiler de bu iddiay destekler grnmektedir. Bu sylentilerin yaylmas iin zellikle alanlar Doulu Hristiyanlard, nk bylelikle Batnn ilgisini ekebileceklerini ve onu

556

Mslmanlara kar harekete gemek zere kkrtabileceklerini dnyorlard.75 Rubruklu Williamn tam ayrlrken Mdkenin ona sylediklerinden kard Byk Han ve adamlarnn vaftiz olmaya niyetlerinin olmad, bahsedilen hogrnn pragmatik bir davrantan daha ileri olmadyd.76 Williamn kendisi de sklkla cereyan eden dini tartmalardan birinde hazr bulunmutu.77 Eserdeki inanlmaz miktarda bilginin hepsini burada ele almak mmkn deildir. Ancak aratrmaclar, eserin etnografik gzlem asndan esiz nitelikte olduu konusunda birleirler, varlan sonular o kadar salkldr ki bugnn verileri nda da aynlar elde edilmektedir. Historia Mongalorum Moollarn Budizmi kabul etmeden nceki erken step kltrlerine dair yaplm en iyi almadr.78 Merak, keskin gzlem gc, ak fikirlilik ve ayrntl, titiz bir almann verimli birleimi Rubruklu Williamn eserini artc bir ekilde gereki klmtr. Yazlarnda hissedilen samimi sempati gnmz okuyucusunu bile etkiler ve harekete geirir.79 Bu ilk seyahatler Uzakdouya yaplacak saysz keif yolculuklarnn yalnzca bir girizgahdr. Moollarn Asyada hakim g olarak kaldklar zaman boyunca yabanclar Byk Hann korumasnda olduklar iin blgede kalmak gvenliydi. Misyonerler ve tccarlar da bu hareket zgrln indeki Yan hanedannn 1350deki yklna kadar bol bol kullandlar. Tccarlar kuma, baharat ve lks tketim mallarnn ticaretinin yksek miktarlardaki yatrma deecek kadar karl olduu Hindistan ve ine uzun, riskli gemi yolculuklar yaptklar halde, rakiplerinin eline rotalar ve pazarlar hakknda yararl bilgi vermemek gerekesiyle bu gezileri hakknda yazmakta mtereddit olduklar iin onlar hakknda dolayl yollardan bilgi alabiliyoruz.80 13. yy.daki en kapsaml gezi notlar sanldnn aksine bir tccara deil Marko Poloya aittir (Divisament dou monde).81 13. yy.n sonlarndan itibaren Moollarn arasna karan misyonerlerin saptamas da blgenin Hristiyanlatrlma olaslnn yksekliiydi. Bu konuda yazlanlarn en bilineni Pordenoneli Odoriconun Relatiosudur.82 Bu esere gre, Byk Han misyonerlerin yapsal abalarna karmad gibi Haa da en yksek saygy gstermitir. Ayrca Byk Hann Hristiyanlk iin de ok deerli olan adalet, yumuaklk, fakirlere yardm gibi ruhani zellikler tad belirtilmitir. Bunlar, snrsz zenginlii ve engin gc Tanr vergisi olabilirdi. Bu saptamadan sonra artk Hristiyanla ynelik bir tehditten bahsedilmez olmutu. Byk Hann saraynn hereyi ezip getiini ve gcnn esiz olduunu kabul eden Marko Polo, Hann kendisi iin de o nl Beyler beyi tanmlamasn yapmtr.83 yle ki, Byk Han bilge ve yetkin bir ynetici olduu iin sahip olduu tm zenginlii ve gc haketmektedir. Bylece Moollarn Avrupallar gzndeki imaj her eit suun hilekar kkrtclarndan bir tr kusursuzlua dnmtr. nceki ve sonraki gezilerdeki bu alglamalardaki farkllamalar deien koullarla ilintilidir. Plano Carpinili John ve Rubruklu William dman topraklarna ilk girenler olduklar iin yabanclara kar ihtiyatlydlar. Hkmdarlarn saraylarnda kal sreleri ksa olduu iin kstl bir fikir edinebilmi olmalarnn yan sra dil de nemli bir engeldi. yle ki bu ilk gezginler yalnzca kendilerine bilgi

557

verenlerle snrl kalyorlard. Ayrca trenler ve hkmrann kutsallam kiilii de Mool dnya grnn ne kadar farkl olduunu gsteriyordu. Moollarn tenha steplerdeki tutumlu yaaylar, onlarn kibirli bir duruma gelmelerine yol aacak bir dnyay fethetme idealleriyle uyumlu deildi. Oysa Marko Polo ve ine giden misyonerler, orada oktan hkmranln kurmu olan Hanla karlatlar. Hann engin zenginlii ve muazzam gcn gsteren saray ltsyla o kadar gzalcyd ki, hkmdara tapnmak yaplacak en doru eymi gibi gzkyordu insann gzne. Bu sonradan gelen grup ok daha uzun sreler kalp dillerini ve daha birok eyi renecek frsat buldu. Onlar iin Han Hristiyanln dman olmaktan km, hatta giderek yaknda vaftiz olmas umut edilir biri haline gelmiti. Asyaya seyahat edenlerden edinilen zengin bilgi kaynaklarna gre Avrupa toplumu kendilerinin iine en iyi ne yarayacaksa onu alacaklard. Plano Carpinili John ve Rubruklu William gibi yazarlarn daha objektif olan gzlemleri, Marco Polo ve Pordenoneli Odrichin fantastik hikayelerinin yannda okuyucular ve dinleyiciler arasnda daha az poplerdi.84 Byk Hann grkemli ve egzotik saray gerekten dikkat ekiciydi, yani John Mandevillenin hayali gezisi ilgili raporlarnda bu tr tanmlamalara bavurmas sebepsiz deildi.85 Papalk politikalarnda Hanlar, Mslmanlara kar mcadelede potansiyel mttefik olarak grlyordu. Fakat her seferinde yakn bir ittifakn kurulmasndan nce Curia Hristiyanla geilmesini istemitir, ki sonradan bu istek seyahat raporlarnda belirtilenlere dayanarak gayet gereki grnyordu. Ama Papalar artk Avrupal hkmdarlar geni apl bir hal seferine aramayacakt, bu yzden lhanllarla mzakereler karlkl diplomatik notalar gndermekle snrlandrld.86 Batl hkmdarlar daha ok Moollarn baar reeteleri ile ilgileniyorlard. Mool hkmdarlarnn bu kadar gl olmay ve bu kadar inanlmaz serveti biriktirmeyi nasl baardklarn bilmek istiyorlard. Buna istinaden, Burgundy Dk Korkusuz John iin hazrlanan birka gezi raporunun de lks basmndaki Boucicaut Mastern elyazmas tezhiplerinden bildiimiz gibi, Byk Hann saray onlarn kendi baarlarnn bir gstergesiydi.87 Pierre Duboisnn Kutsal Topraklar yeniden fethetme plan stratejik dnceye dayanr ve Fransa Kralna Byk Han en ideal stratejist olarak nerir.88 Belli alardan, Orta an sonuna doru gebe toplumlarn mirasn en az Avrupa asndan Osmanl mparatorluu devralr. Doru, askeri karlamalar gebe airetler zamanndaki gibi deil artk, ama Hun veya Macar barbarlar merkezli bir dman imaj yaratlmt ve bu durum Avrupann res publica christiana olarak kendi kimliini bulmasna yardmc olmutur. Trkler, kendilerinden nce gelenlerden farkl olarak, slamn cisimlenmesi olarak grlm ve bu sebeple Hristiyan dnyasna bir tehdit olarak alglanmtr.89 Orta an son byk Hal seferlerinin arkasnda yatan dnce de bu tehdidi ortadan kaldrmakt. Seferler 1396da Macar Kral Sigismundun nderliinde balad ve Nikapolis yaknlarnda byk bir yenilgiyle sona erdi.90 15. yzyl boyunca Hal Seferleri iin baka planlar dnld, Latin Bat ve Osmanllar arasndaki ilk ilikiler Mars iaretinin altnda gerekleti. stanbulun kaybedilmesinden sonra Trk hkmdarlar Hristiyan kartna benzetildi. Zalim Trk, pagan, saldrgan ve kilise dman imaj Osmanl mparatorluundaki Hristiyan klelerin akbeti ile

558

ilgili nyargl sylentilerle daha bir yerleti. Trkleri betimleyen resimlerde kutsal kitaptan Massacre of the Innocents (Masumlarn Katli) gibi motifler kullanld, Albrecht Drer, Pilate bir Trk sultan olarak resmetmiti.91 Yazl medya da Trk kart propagandann halk arasnda baarl bir ekilde yaylmasna yardmc oldu. 16. yzyldan itibaren insanlar Mslman tehdidine kar savamaya tevik eden kfrl arklar gazatelerde baslmaya balad. Bir baka popler ara ise Trkkitapklar diye adlandrlan, tamamiyle sorgulanmadan, otantik veya uydurma sava ve gezi haberlerinden oluturulmu yaynlard. Bunlarn halk arasnda yle gl bir etkiye sahiptiler ki mparator I. Maximiliann Alman danmanlar Franszlarn kendi aslsz iddialarna halk inandrmak iin mektup ve notalarla yaymay adet edindii yalan ve uydurma haberler zerine yorumda bulunmak zorunda kaldlar.92 talyan ticari ehirlerinde, zellikle Venedikte, bu konuyla ilgili ok daha farkl bir grteydiler. Onlar krl Levent ticaretine devam etmeye niyetliydiler ve Trk olan hereyle ilgileniyorlard.93 Almanyada Trkler motifi, bazen kendi yetersizliklerine dikkat ekmek iin kullanld. Tccarlar kendi lkelerindeki tekelden kamak istedikleri iin umutlarn Osmanl mparatorluuna balamlard. Paral askerler ve kyller kendi baskc rejimlerinden kayorlar ve Sultann ynetimi altnda daha ok zgrle kavuacaklarn umuyorlard. Martin Luther bu insanlardan yle yaknyordu: yin deutschen landen, so des Trken zukunft und seines regimentes begeren, als die lieber unter dem Trken denn unter dem Keiser oder frsten sein wollen.94 16. yzyldan itibaren, Spandugina, Menavino veya Busbecq gibi bilginlerin gezi raporlarnda da aktarld gibi, Trkler hakknda daha olumlu grlere daha gl bir katlm vard.95 Sublime Porte Fransz bykelisi, dAramon, bir grup aratrmacy Osmanl mparatorluunun ve Bat Avrupann devlet kurumlarn eletirel bir ekilde karlatrmas iin grevlendirdi ve bu almann sonucunda birok nyarg ortadan kalkm oldu. Osmanl Devletinin baars ve din konusundaki hogrs takdir edildi.96 En nihayetinde Batl hkmdarlar, ki askeri potansiyelleri uzun bir zaman sresince Trklerin gerisine derek, Osmanl mparatorluunu Avrupadaki ba politik aktr olarak kabul etmek zorunda kaldlar.97 Bundan byle Trkler artk pagan olarak deil, insan olarak grlmeye baland. 1 Dimension Bkz. H. W. Goetz: Vorstellungsgeschichte. Menschliche Vorstellungen und Meinungen als der Vergangenheit. Bemerkungen zu einem jngeren Arbeitsfeld der

Geschichtswissenschaft als Beitrag zu einer Methodik der Quellenauswertung. inde: Archiv fr Kulturgeschichte 61, 1979, s. 253-271 ve O. G. Oexle: Deutungsschemata der sozialen Wirklichkeit im frhen und hohen Mittelalter-Ein Beitrag zur Geschichte des Wissens. inde: Vortrge und Forschungen 35, 1987, s. 65-117. 2 Bkz. H. Gckenjan: Der Westfeldzug (1236-1241) aus mongolischer Sicht. inde: U.

Schmilewski (Ed. ), Wahlstatt 1241. Beitrge zur Mongolenschlacht bei Liegnitz und zu ihren Nachwirkungen, 1991, s. 43. 3 4 A.g.e., s. 39. H. Drrie (Ed. ): Drei Texte zur Geschichte der Ungarn und Mongolen, 1956, s. 177f.

559

5 6

Bkz. J. Gieauf: Die Mongolengeschichte des Johannes von Piano Carpine, 1995, p. 11f. expugnata et capta ejusdem regni Cleva civitatum maxima, totum illud nobile regnum,

caesis devastatum, Matthew Paris, Chronica Maiora. Ed. Richard Luard. Rolls Series 57, Vol. 4., 1877, s. 113. 7 Wahlstatt Sava Alman ve Leh tarihlerinde ulusal sembol olarak kabul edilir. Uzun

zamandr iki taraf da olaylar kendi karlarna gore yorumladlar. Bkz. M. Weber: Die Schlacht von Wahlstatt und ihre Bewertung im Wandel der Zeit, U. Schmilewski (bkz. not 1), s. 129-147. 8 Bkz. G. A. Bezzola: Die Mongolen in abendlndischer Sicht (1220-1270). Ein Beitrag zur

Vlkerbegegnung, 1974, s. 83-88. 9 Miserabile carmen super destructione regni Hungariae per tartaros facta. Monumenta

Germaniae Historica (MGH) SS XXIX, 1925, p. 562, l. 43-48. 10 11 12 13 H. Gckenjan (bkz. not: 1), s. 55f. Die Erste Novgoroder Chronik. Ed. Joachim Dietze, 1971, s. 94, l. 191. MGH SS XXIX (bkz. not 9), s. 585, l. 29. J. Fried: Auf der Suche nach der Wirklichkeit. Die Mongolen und die europischen

Erfahrungswissenschaften im 13. Jahrhundert. inde: Historische Zeitschrift 243, 1986, s. 292f. 14 15 16 17 18 19 20 21 s. 111. 22 Bkz. J. Fried (bkz. not 13), s. 295. Bkz. G. A. Bezzola (bkz. not 8), s. 67. Bkz. J. Gieauf (bkz. not 5), s. 45f. Matthew Paris (bkz. not 6), Rolls Series 57, Vol. 6, 1882, s. 81 ve 79. A.g.e., Vol. 6, s. 84. A.g.e., Vol. 4, s. 273. A.g.e., s. 77. A.g.e., s. 83. Fransz IX. Matthew Paris Louise gre: Vel nos ipsos, quos vocamus Tartaros, ad suas

Tartareas sedes unde exierunt, retrudemus, vel ipsi nos omnes ad caelum subvehent. , a.g.e., Vol. 4,

560

23 24 25 26 27 28 29 30 31

Matthew Paris (bkz. not 6), Rolls Serisi 57, Vol. 4, 1877, s. 276. Annales Sancti Pantaleonis Coloniensis. MGH SS XXII, 1872, s. 535f. Ambrosius: De fidei 2, 16, 140. Bkz. E. A. Thompson: The Huns, 1962, s. 13-15. Orosius: Historiae adversus paganos, 7, 33, 10. Hieronymus: Epistulae 60, 16, 2-3. Salvianus: De gubernatione Dei, 4, 64-70. Claudianus: Rufinum, 2, 36-40. Paulus Orosius: Historiae adversus paganos. Ed. C. Zangenmeister. Corpus scriptorum

ecclesiasticorum latinorum Academiae Vindobonensis 5, 1882. 32 33 Bkz. E. A. Thompson (bkz. not 26), s. 43. Bkz. L. Lfstedt: Attila, the Saintmaker in Medireview French Vernacular, F. Buml/M.

Birnbaum (Ed. ), Attila-The Man and his Image, 1993, s. 65-74. 34 Bkz. K. Dietz: Schriftquellen zur Vlkerwanderungszeit im pannonischen Raum (von 378-

584 n. Chr. ). Germanen, Hunnen und Awaren-Schtze der Vlkerwanderungszeit, 1988, s. 27-67. 35 36 37 38 39 Bkz. G. Wirth: Attila-Das Hunnenreich und Europa, 1999, s. 138. E. A. Thompson (bkz. not 26), s. 195. Bkz G. Wirth (bkz. not 35), s. 136f. Bkz. F. Buml/M. Birnbaum (bkz. not 33). Bkz. E. Cordt: Attila-Flagellum Dei, Etzel, Atli. Zur Darstellung des Hunnenknigs in Sage

und Chronistik, 1984. 40 Bkz. W. Pohl: Die Awaren. Ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567-822 n. Chr, 1988. p. 9f. ve

D. A. Tirr: The Attitude of the West towards the Avars. Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 28, 1976, s. 111-121. 41 W. H. Fritze: Slaven und Avaren im angelschsichen Missionsprogramm III. Zeitschrift fr

slavische Philologie 33, 1967, s. 358-372.

561

42

Bkz. W. Pohl: Die Awarenkriege Karls des Groen 788-803. Militrhistorische

Schriftenreihe 61, 1988. 43 44 45 46 47 48 Annales Regni Francorum anno 792/93. MGH SS VI, 1895, s. 35. Einhard: Vita Karoli Magni. MGH SS rer. Germ. in us. schol. 6, 1911, s. 16. A.g.e. Theodulfus: Ad Carolum Regem. In: MGH Poetae 1, 1881, s. 484. Bkz. W. Pohl (bkz. not 42), s. 25-31. Bkz. P. Schreiner: Das Bulgarenbild im europischen Mittelalter. tudes Balkaniques

18/2, 1982, s. 58-68 ve V. Gjuzelev: Bulgarisch-frnkische Beziehungen in der ersten Hlfte des IX. Jhs. In: Byzantinobulgarica II, 1966, s. 15-39. 49 Bkz. V. Gjuzelev: Bulgarien und die Balkanhalbinsel in den geographischen Vorstellungen

des angelschsischen Knigs Alfred des Groen (871-901). Byzantinobulgarica IV, 1973, s. 91-104. 50 Bkz. P. Schreiner (bkz. not 48), s. 80f. ve V. Gjuzelev: Das Papsttum und Bulgarien im

Mittelalter (9. -14. Jh. ). Bulgarian Historical Review V/1, 1977, s. 34-58. 51 Macar aknlaryla ilgili inceleme iin bkz. S. de Vajay: Der Eintritt des ungarischen

Stmmebundes in die europische Geschichte (862-933), 1968 ve P. Sugar (Ed. ): A History of Hungary, 1990. 52 Bkz. M. G. Kellner: Die Ungarneinflle im Bild der Quellen bis 1150. Von der Gens

detestanda zur Gens ad fidem Christi conversa, 1997. s. 63-75. 53 Bkz. D. Sinor: The Inner Asian Warriors; Journal of the American Oriental Society 101/2,

1981, s. 133-144. 54 131ff. 55 A.g.e., s. 133 and Adam Bremensis: Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum. MGH Regino of Prm: Chronicon. Ad anno 889. MGH SS rer. Germ in us. schol. 50, 1890, s.

SS rer. Germ. in us. schol. 2, 1917, s. 80. 56 s. 50. 57 58 Regino of Prm (bkz. not 54), s. 133. Bkz. M. G. Kellner (bkz. not 52), s. 16-61. Otto of Freising: Gesta Friderici imperatoris. MGH SS rer. Germ. in us. schol. 46, 31912,

562

59 60 61

Gerhard of Augsburg: Vita Sancti Uodalrici. Ed. W. Berschin, 1993, s. 194. Ekkehard IV: Casus Sancti Galli. Ed. G. Meyer von Konau, 1877, s. 199ff. Flodardus: Historia Remensis ecclesiae. MGH SS XIII, 1881, p. 451 ve Thietmar of

Merseburg: Chronicon. MGH SS rer. Germ. nova series IX, 1935, s. 46. 62 63 64 65 Raydonus: Vita de sancto Pardo episcopo. Acta Sanctorum 6, 1688, s. 372. Liudprand of Cremona: Antapodosis. MGH SS rer. Germ. in us. schol. 41, 1915, s. 15. Bkz. M. G. Kellner (bkz. not 52), s. 56ff. Bkz. G. Althoff/H. Keller: Heinrich I. und Otto der Groe. Neubeginn auf karolingischem

Erbe, 1985. 66 Bkz. M. Springer: 955 als Zeitenwende-Otto I. und die Lechfeldschlacht. In: Otto der

Groe-Magdeburg und Europa, 2001, s. 199-208. 67 68 69 70 71 s. 27-130. 72 73 74 75 76 77 78 William of Rubruk: Itinerarium. Ed. A. Wyngaert. Sinica franciscana I, 1929, s. 164-332. Salimbene of Parma: Chronica. MGH SS XXXII, 1905/13, s. 207. A. Wyngaert (bkz not 71), s. 61f. Bkz J. Richard: La papaut et les missions dOrient au Moyen Age, 1977, s. 85f. A. Wyngaert (bkz not 72), s. 298. A.g.e., s. 289-297. Bkz. B. Spuler: Die Mongolen im Iran. Politik, Verwaltung und Kultur der Ilchanzeit 1220Thietmar of Merseburg (bkz. not 61), s. 496. Bkz. M. G. Kellner (bkz not 52), s. 175-181. H. Drrie (bkz. not 4), s. 188. Bkz J. Fried (bkz not 13), s. 303f. John of Plano Carpini: Ystoria Mongalorum. Ed. A. Wyngaert. Sinica franciscana I, 1929,

1350, 19854 and M. Weiers: Westliche Boten und Reisende zu den Mongolen. In: A. Eggebrecht (Ed. ), Die Mongolen und ihr Weltreich, 1989, s. 186-188.

563

79

Bkz. G. A. Bezzola (bkz. not 8), pp. 170-179 ve F. Reichert: Begegnungen mit China. Die

Entdeckung Ostasiens im Mittelalter, 1992, s. 90. 80 Bkz. F. Reichert: Erfahrung der Welt. Reisen und Kulturbegegnung im spten Mittelalter,

2001, s. 188-193. 81 82 Bkz. F. Reichert (bkz. not 79), p. 114 ve L. Olschki: LAsia die Marco Polo, 1957, s. 95-98. Odorico da Pordenone: Relatio (Liber de mirabilibus mundi). Ed. A. Wyngaert. Sinica

franciscana I., 1929, s. 413-495. 83 84 Marco Polo: Milione-Le Divisament dou monde. Ed. Gabriella Ronchi, 1982. Bkz. F. Schmieder: Europa und die Fremden. Die Mongolen im Urteil des Abendlandes

vom 13. bis zum 15. Jahrhundert, 1994, pp. 44-48 ve M. Mnkler: Erfahrung des Fremden. Die Beschreibung Ostasiens in den Augenzeugenberichten des 13. und 14. Jahrhunderts, 2000. 85 1953. 86 Bkz. K. E. Lupprian: Die Beziehungen der Ppste zu islamischen und mongolischen John Mandeville/Jean de Mandeville: Mandevilles Travels. Ed. Malcolm Letts. 2 Vol.,

Herrschern im 13. Jahrhundert anhand ihres Briefwechsels, 1981. 87 M. -T. Gousset: Ein ikonographisches Programm des Johann Ohnefurcht?, Comment to

BNP MF 2810, 1996, s. 87-99. 88 89 Pierre Dubois: De recuperatione de Terre Sancte. Ed. A. Diotti, 1977, s. 218. Bkz. B. Lewis: Istanbul and the Civilisation of the Ottoman Empire, 1963 and D. Hay:

Europe. The Emergence of an Idea, 1957. 90 91 Bkz. N. Housley: The Later Crusades 1274-1580, 1992, s. 76ff. C. Gllner: Die Trkenfrage in der ffentlichen Meinung Europas im 16. Jahrhundert,

1978, s. 23. 92 93 A.g.e., s. 21. Bkz. H. nalck/D. Quataert (Ed. ): An Economic and Social History of the Ottoman Empire

1300-1914, 1994, s. 188-217. 94 95 Martin Luther: Werke. Weimar Ed. Vol. 30/2, 1909, s. 137. S. Faraoqhi: Approaching Ottoman History. An Introduction to the Sources, 1999, pp. 110-

143 and F. Reichert (bkz. not 80), s. 130-136.

564

96

Bkz. M. Grothaus: Zum Trkenbild in der Adels-und Volkskultur der Habsburgermonarchie

von 1650 bis 1800. In: G. Heiss/G. Klingenstein (Ed. ), Das Osmanische Reich und Europa 1683 bis 1789, 1983, s. 63-88. 97 B. Spuler: Die europische Diplomatie in Konstantinopel bis zum Frieden von Belgrad

(1739). Jahrbcher fr Kultur und Geschichte der Slaven N. F. 11, 1935, s. 53-115/171-222/313-366 and Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas I, 1936, s. 229-262/383-440.

1200-1800 Yllar Arasnda Bat'daki Orta Asya maj / Dr. Geoff Watson [s.334-344]
Massey niversitesi Tarih, Felsefe ve Siyaset Bilimleri Fakltesi / Yeni Zellanda On nc ve on dokuzuncu yzyllar arasnda Batllarn zihnindeki Orta Asya imaj on nc yzylda ortaya kan Mool istilalar ile yakndan alakaldr. Elinizdeki bu makale Bat dnyasndaki Orta Asya algsnn Mool istilalarndan ne derece etkilendiini ve bu imajn on dokuzuncu yzyl balarnda ne lye kadar deimi olduunu sorgulayacaktr. Orta Asya Efsanesinin Yaratlmas: Mool stilalar Bazlar Mool istillarnn dnya tarih yazclnn balangcn temsil ettiini iddia ederler. yle ki dnyadaki belli bal medeniyetler arasndaki ilk etkileim sreci bu istilalar srasnda gereklemitir.1 Mool istilalar srasnda Avrasyadaki topraklarn byk bir ksm kuatlmtr: Moolistan, Trkistan, Hindistan, in, baz slam topraklar ve Avrupa. Moollarn ykselmesi 1182 ve 1208 yllar arasnda sonu gelmez savalar sonrasnda Tatarlar birletiren ve 1206 ylnda Byk Han unvann alan Cengiz zamannda olmutur. 1227 ylnda, dneminin sonlarna doru Cengiz Han baarl bir askeri donanmla Kl Krallna ve Harezmahl Muhammede kar gelmi ve bu suretle hakimiyet alann Jungariya, Semirei ve merkezi Kazakistana kadar geniletmitir. Cengizden sonra gelenler ise Moollarn gcn daha da arttracak fetihlerde bulunmular ve Trkistan almlardr. ini de belirli aamalar sonrasnda topraklarna katmay baarmlardr. ini fetih hareketleri, 1234te kuvvetleriyle Jurchen Chini yenen geday zamannda balam ve 1268-79 yllar arsnda Kubilayn abalaryla son bulmutur. 1258 ylnda Hlag zamannda Moollar, Abbasi halifeliini yama etmilerdir. Bunun ardndan 1260 ylnda Memlkllar tarafndan Ayn Calutta bozguna uratlmalarna ramen Pers topraklarnda kk salmay baarmlardr. Hindistan da defalarca yaplan Mool saldrlarna maruz kalmtr.2 Dou Avrupaya yaplan taarruzlar Oktay nderliinde 1235-1242 yllar arasnda gerekletirilmitir. Ortodoks kilisesinin en nemli merkezlerinden olan Kiev, 1240 ylnda istila edilmitir. Silisyal Henri ve Teutoniz valyeleri 1240 ylnn 9 Nisannda Liegnitzde bozguna uratlmlardr.1241 ylnda

565

byk Oktay Hann lmnden sonra Avrupa seferleri duraksam ve bundan sonra Moollar yeni topraklar elde etmek yerine, sahip olduklar topraklar korumakla yetinmek durumunda kalmlardr. Batllarn zihinlerindeki Mool kavramnn ne anlama geldii ile ilgili olarak C. W. Connell, 1969 ylnda yaynlam olduu kitabnda, 1240 ve 1340 yllar arasndaki Mool gereine Batllarn tepkilerinin drt aamadan olutuunu iddia etmitir. Bunlarn ilki 1241 ve 1242 yllarna tekabl etmektedir ki korku aamasdr. kincisi, 1241 ve 1264 yllar arasnda Batllarn Moollara kar oluturmaya niyetlendikleri Hal Seferi aamasdr. ncs, 1248 ve1311 yllar arasndaki Moollar ile birleip Mslmanlara kar oluturmay umduklar birlik aamasdr. Drdncs ise, 1280lerde balayp da ta 1330lara kadar sren yllarda Moollar Hristiyanlatrma umudu aamasdr.3 Connelin bak as Batllarn Mool istilalarna verdii cevab zetlemesi asndan faydaldr. Ancak yine de Batllarn zihinlerindeki Mool kavramnn Connelin nerdii kadar net bir ekilde snflandrlp snflandrlamayaca sorgulanmaldr. Mool istilalar Avrupada Orta Asyaya kar merak uyanmasnda kilit rol oynamtr. Birok sayda papa temsilcisi Mool saraylarna gnderilmi; bu ziyaretler Friar Julliann 1234-35 yllarnda Volgaya ve 1237 ylnda da Dou Rusyaya seyahatleriyle balamtr.4 1245 ylnda Papa Innocent IV, IV. Byk Hana ziyarette bulunmas iin Pian di Carpineli Johnu, Dou kiliseleri ile irtibat kurmas iin ise Longjumeaulu Andrewi yollamtr. Yine 1253-1255 yllar arsnda resmi olmayan bir grev nedeniyle Rubruklu William, Mool saraylarna gnderilmitir.5 Gnderilen bu delegelerin gzettikleri en nemli konular kiliseyi dorudan ilgilendiren Hristiyanlkla ilgili olduu gibi, Mslmanlara kar Moollardan askeri yardm almak gibi zamann politik dengeleri ile de yakndan alakal olabiliyordu. Moollarn ordular ve yaam tarzlar ile ilgili edinilen bilgilerin ou Moollar eytan olarak nitelendirip, onlar aalayan bir portre izmesine ramen doruydu. Friar Julian tarafndan hazrlanm raporda Mool askerleri ve onlarn askeri taktikleri detayl bir ekilde tanmlanarak, Avrupallar, olas bir Mool istilas hususunda uyarlmaktadr.6 Friar Johnun Moollarn Tarihi adl detayl almas Vincent de Beauvaisin Speculum Historiae adl almasnda daha da geniletilerek yeniden ilenmi ve 1253 ylnda yaymlanmtr.7 Rubrucklu Williamn hazrlad rapor ise Orta Asyann fiziki corafyasnn Avrupaya tantlmas alannda 19. yzyla kadar geerliliini korumu ok byk bir katkdr.8 Bundan baka William, Moollar ile ilgili ne srlen birtakm efsanelerin ne kadar bo olduunu ispatlayan deliller de ortaya koyarak Moollarn Avrupallar tarafndan daha iyi tannmasna byk katkda bulunmutur. nl ngiliz felsefecisi Roger Baconn (1220-92) Opus Maius adl almasnda Williamdan alntlar bulunmaktadr. Williamn almas ngiliz edebiyatnda Orta Asya ile ilgili hazrlanm en erken tarihli almadr. Hakluyt ve Purchastan tam yz yl sonra yaymlanmtr. Monte Coruinolu Johng Mool saraynn dillere destan zenginliinden bahseder.9 Papalk tarafndan gnderilen elilerin asl grevi her ne kadar diplomatik konularla alakal istihbarat edinmek olsa da, bunlardan bazlar kendi zamanlarndaki baz seyyahlarn kitaplarnda da rastlanan trde fantastik hikayelere yer vermitir.

566

Pian di Carpineli John ve Longjumeaulu Andrewin kaytlarnda kt ekilli insanlara ait bilgiler vardr.10 Friar Odaricin kaytlarnda ise kpek suratl insanlara ve altndan yaplm saraylara dair kaytlar bulunmaktadr.11 Papalk elilerinin sunduu ve genellikle doru olan raporlar, Moollar eytani varlklar olarak tanmlanmtr. Bunlarn birou baz kronikiler tarafndan gz ard edilmitir.12 Matthem Parisin Chronica Majora adl almasnda Moollar birok lkede gerekletirdikleri iler acs ykmlardan dolay knanm ve her biri kovulmu eytana, yeryzn tamamyla istila etmi ekirgelere benzetilmilerdir.13 Connell, baz kaynaklarda Moollarn, Deccaln, Yecc ve Meccn ya da smaililerin vekilleri olarak nitelendirildiini ve mitolojideki bu belirsizlik ve karmaklklarn onlarn kabul edilebilirliini arttrdn ve neredeyse evrensel bir doruymuasna karmza karldn iddia etmektedir.14 Kutsal kitaplarda geen Tufan hikayeleri ile Mool istilaclarnn dehet veren gaddarlklar arasnda balant kurulacak olunursa Connelin iddiasnn doru olduu grlecektir.15 Yine bununla alakal olarak Aziz Methodius yazmasnda Moollar Deccalin geliinden nce dnyay kuatan insanlar olarak tanmlanmlardr.16 Dier kaynaklarn bazlarnda ise smaililer ile Moollar arasnda balant kurulmutur.17 Bylece Moollar, kaytlarda Hristiyanlk kart dmanlar olarak temsil edilegelmilerdir.18 Yine yaygn bir inana gre Moollar, Tanrnn gnahkar Hristiyanlar cezalandrmak iin kulland bir aratr. te bu nedenle de Tanrnn ekici nitelendirmesi Moollara uygun grlerek kullanlmtr.19 Moollarn Deccal ile zletirilmesi Tatar ve Tataristanl sfatlaryla daha da glendirilmitir. Weberci gre gre bu isimler Orta Asyaya ait birok fikre dayanak tekil etmektedir. Daha sonra zikredildii gibi,Tatarlar 13. yy.da Cengiz tarafndan yenilgiye uratlm gebe bir topluluun ismidir. Ancak inde, Orta Asyada ve Avrupada Tatar kelimesi Moollarn ve Trke konuan btn insanlarn tanmlanmasnda kullanlmaktadr. Tatar kelimesinin bu yanl kullanm nedeniyledir ki Tatarlar hi yaamam olduklar topraklarda sanki hep oraya aitlermiesine lmszletirilmilerdir. 13. yy.da yaam bir ranl tarihi olan Reiduddin, Tatar isminin nasl olup da Avrasyaya bu kadar hzla yayldna armas tuhaf deildir.20 Moolistan dnda yaayp da blgeyi, zellikle de blgenin kabile tarihini iyi bilen ok az sayda insan vardr. Fakat Bat Avrupada Moollara neredeyse balangcndan beri Tartares ya da Tatarlar olarak iaret edilmektedir. Tartars ismi Yunanca bir szck olan ve Cehennem kelimesinin karl olan Tartarus kelimesinden gelmektedir.21 Connellin aklad kadaryla, gnlk hayatta inanlan mitolojiye gre Tatar cehennemden yollanm bir vekildir, deccale alamettir, bir tr eytandr, gizemli Douda, Yecc ve Meccn topraklarnda taknlk karm smailin oludur. te bundan dolaydr ki Tanr, ilenmi olan gnahlarn bir cezas olarak onu Hristiyanlarn zerine musallat etmitir.22 Bununla birlikte Tatar ismi alakln bir trevi olan dzenbazlk ve sahtekarlk ile ayn anlamda kullanlmaktadr. Bohemya ve Polonyann eyalet papaz olan Gianolu Friar Jordon, Moollarn kazanm olduu zaferleri ok cesur olduklar iin deil, dzenledikleri hileler dolaysyla elde

567

ettiklerini iddia etmitir.23 Moollarn fiziksel zellikleri sar yzl, yan bakl gzlere sahip ve ince sarkk sakall gibi rktc bir imaj olarak tanmlanmtr.24 Moollarn ve genelde tm Orta Asya insanlarna dair fiziksel grnt ve karakterleriyle ilgili bu tanmlamalar hi dinmeden uzun yllar yanklanagelmitir. Sonu olarak Tatar ifadesi Mool seferlerinden tremi ve 19. yzyla kadar Orta Asyay ifade etmek iin kullanlmtr. Corafi olarak ise Tatar kelimesi snrlar pek belli olmamakla birlikte Avrasyann byk bir ksmna tekabl etmektedir.25 inin Genel Tarihi adl eserinde Jean Baptiste Du Hal de Byk Tataristan kavramn Avrasyay ifade etmek iin kullanmtr. 1771 ylnn Britanica ansiklopedisinde ise Tataristan iin aadaki corafi snrlar izilmitir. Byk Tataristan olarak adlandrlan devasa blge Asyann kuzey ksmn oluturan, kuzeyde ve batda Sibirya ile snrlandrlm alandr. Moskovann ve Sibiryann gneyinde yaayan Tatarlar, Astrahan, Lirkassia ve Dastanldrlar. zbek Tatarlar ve Moollar, Hindistan ve rann kuzeyinde ve son olarak da Tibet Tartarlar inin kuzeybatsnda yaamaktadrlar.26 Corafi bir anlama karlk gelen Tataristan kelimesi uzun bir sre yazarlar tarafndan Orta Asyann romantik ynlerine vurgu yapmak iin de kullanlmtr. Bu sebepledir ki Fleming Zinjianga yapm olduu seyahati anlatt kitabna romantik armlar nedeniyle Tataristanda Seyahat ve Tataristandan Haberler isimlerini vermitir. Moollar, Avrupa medeniyetinin tarih boyunca karlat en byk tehlike olarak

alglanmtr.27 Gumilev Mool barbarln konu alan hikayelerin en ok Bat Avrupada yaygn olduunu iddia eder ve ekler: Moollarn hareketleriyle ilgili en tarafsz kaytlar inli tarihiler tarafndan tutulmutur.28Ayrca Gumileve gre, Moollar her ne kadar Mslman ve Rus tarihiler tarafnda eletirilseler de, bu eletiriler hibir zaman Bat Avrupadaki Mool nefreti derecesine karlmamtr.29 Connell ise Matthew Parisin almasnda da olduu gibi, Moollar gaddarlkla sulayan tarih almalarnn politik dnce kaynakl ve istilaclara kar Bat birlii dncesiyle gelitirildiini iddia eder.30 Gumilev ise daha geni bir bak as getirerek Avrupal tarihilerin Moollar bu kadar nefretle anmalarnn sadece Moollarn Avrupa ordularn yenmeleri dolays ile ya da, Hal Seferlerindeki baarszlklar nedeniyle ya da Prester John mitinin sonusuz kalmasyla veya Moollarn eytani varlklar olarak adlandrlmalar ile alakal olmadn, byk oranda Batllarn zihnindeki Orta Asya kavramndan kaynaklandn iddia eder.31 Marko Polonun 1270 ile 1295 yllar arasnda yapt seyahatlerin kaytlar, Batllarn zihinlerindeki Orta Asya imajn byk lde etkilemitir. Marko Polo, papalk tarafndan grevlendirilmi bir eli deildi, ama seyahatleri srasnda byk lde yleymi gibi davrand.32 Bazlar her ne kadar Marko Polonun seyahatnamesinde anlatt her yere gittii konusunda phe duysalar da Marko Polonun byk lde doru sylediine, samimi olduuna inanlr.33 Marko Polonun seyahatnamesinin ne kadar popler olduu dnlecek olursa, seyahatnamesinde Orta Asya ile ilgili olumlu eyler sylemi olmas tuhaf bir ztlk gibi grnr. Polo, seyahatnamesinde Bedehann zenginliine ve Belh ve Semerkant ehirlerine duyduu hayranl dile getirir.34

568

Buna ek olarak Marko Polo, Cengizin fethetmi olduu topraklardaki insanlara zulmetmeyen ve iyi idarecilii sayesinde halknn sadakatini kazanm bir idareci olduundan sz eder.35 Ayrca Kubilaya dnyann gelmi gemi en iyi efendisi unvann uygun grr.36 Polo Mool kadnlarnn ev hayatna ok dkn olduklarn ve ocuklaryla ok ilgilendiklerini vurgular.37 Marko Polonun almas Orta Asyann corafi yapsnn anlalmasna da k tutmu ve verdii bilgiler 18. yzyla kadar geerliliini korumutur. Orta Asyann corafi yaps ile ilgili bilgilerin eksiklii o blgenin uzun bir sre bilinmeyen bir diyar olarak kalmasna ve bu da blge zerine yazan tarihilerin byk bir oranla kendi hayal dnyalarndaki yansmalara dayanarak yazmalarna neden olmutur. 18. yzyln ortalarna kadar Avrupada var olan Orta Asya ile ilgili raporlar byk bir lde papalk elilerinin ya da Marko Polonun hazrlad raporlard. 1573te Ananiann Luniversale fabrica del Mondosunda Tataristanla ilgili bilgiler byk oranda Ptolemynin ve Marko Polonun almalarndan ve birka yl Rusyada yaam olan Richard Grayin gzlemlerinden faydalanlarak hazrlanmt.38 Ananiann Orta Asyaya dair bilgilerinin acl herhangi bir talyandan daha iyi bir durumda olabilmesi doald. Ancak yine de Orta Asyaya dair bilinenlerin deneysel gereklerden uzak olmas 15. ve 16.yzyllardaki corafya bilgilerinin doas hakknda bize ipucu vermektedir. Derek Gregorynin iddiasna gre 16. ve 17. yzylda Corafya da dier btn bilgiler gibi byk oranda by ve mitoloji ile besleniyordu. Kozmoloji ile astroloji i ie girmiti, deneysel bilim gerei insanlarn alglamasndan ok uzaklardayd.39 Ne zaman ki 18. yzylda Cizvit papazlar imparator X. Kang himayesinde almalar yaptlar, ite o zaman Orta Asyann corafi yapsna dair bilgilerde nemli bir gelime kaydedildi. Bu gelimeler 18. yzyln ortalarnda gerek corafya bilgisinin douu olarak kabul edildiler.40 Fransa Kralnn corafyac danman misyonerlerin kiisel haritalarndan da faydalanarak bir Orta Asya haritas yapt.41 Birok eksikliine ramen bu harita Du Halin iddia ettii gibi Tataristann corafyasnn daha iyi bilinmesinde nemli bir aama oldu.42 Orta Asya ile Etkileim: Prester John, ttifak Arzusu ve Protestanlk Moollar da, Hristiyan ideallerinin nemli ahsiyetlerinden biriyle balant halindeydiler: Prester John, Asyada bir yerde bulunduu sanlan byk bir Hristiyan kral. Prester Johnun bulunduu yerle ilgili birok sylenti vardr. 1145 ylnda Gabala rahibi Papa Eugeniuse Uzak Douda yaam olan Presbyter Johannes isimli bir kraldan sz etmi ve bu, Prester John efsanesinin olumasna neden olmutur.43 1165 ylnda Prester Johndan geldii iddia edilen ve iinde Johnun Hindistann kral olduu yazl olan bir mektup btn Avrupada elden ele dolamtr.44 1221 ylnda Kral Davidle ilgili raporda Prester Johnun Kral Davidin ranllara saldrmasna yardm etmek iin gelecei iddia edilmiti.45 Papa elilerinin baz raporlarnda da Prester Johna dair gndermeler vardr. Pian Di

569

Carpineli John ise Prester Johnun byk Hindistann kral olduunu ve birtakm metal hileler ve Yunan ateini kullanarak Cengizi yendiini iddia etmitir.46 Rubrucklu William Prester Johnun halk zerinde hkmranlk kurmu ve ksa bir zaman nce lm Nestori papaz olduunu syleyerek, Prester Johnun gcnn ok abartlm olduunu iddia etmektedir.47 Moollar, Prester John ile ilgili efsanelerden haberdardlar ve denilebilir ki olas mterek bir Hal seferi iin pazarlk glerini arttrabilmek maksadyla bu tr efsanelerle ilgili speklasyonlar cesaretlendiriyorlard, destekliyorlard. Buna bir rnek verilecek olsa 9. Lousi ziyaret etmi olan iki Mool temsilcinin Gykn annesinin Prester Johnun kz olduunu iddia etmeleri gsterilebilir. Bir sonraki yzylda Friar Odarcin ini ve Orta Asyay ziyaret ettii zaman, Prester John efsanesinin yeni varyasyonlar tretilmiti. Odaric sonralar Monte Carvinolu Johnun Katolikletirdii Prens George tarafndan ynetilen inin Tendus eyaletinin bir zamanlar Prester Johnun krallnn bulunduu topraklar olduunu ileri srer. Odaric de Friar William gibi Prester John efsanesi ile ilgili kukularn hakknda sylenilenlerin yzde biri bile doru deil diyerek yalanlamak ister.48 Prester Johnu Asyal bir ynetici olarak gren son Batl seyyah da odur. Prester Johnun hayali krallnn nerede olduu ile ilgili speklasyonlar daha sonraki dnemlerde de devam etmitir. 14. yzylda kralln Habeistanda olduuna inanld ve Bat kltrnde bu inan iki yz yl kadar daha srd.49 Aslnda btn bunlar gsteriyor ki inanlabilir bir delil bulunmamasna ramen Prester John efsanesinin bu denli rabet grmesi Moollara Hristiyan bir kral bulma arzusundan baka bir ey deildi. Moollar Hristiyanla dndrme umutlar da boa kmt. (Pian Di Carpinal John tarafndan takdim edilen ve). Byk Han Gyk Hristiyan olmaya sevk eden mektuplara yant olarak Gyk, Papann gcn kabul etmeyeceini aklad.50 Nasturi Hristiyanlnn gc Rubrucklu Willamn ve Johnn Montecorvinonun blgeyi Protestanlatrma abalarn hsrana uratt. 1294 ylnda ine varan Montecorvinonun iddiasna gre, Montecorvinolu John orada bulunduu ilk on iki yl iinde alt bin kiiyi vaftiz etti ve eer Nesturiler olmasayd bu saynn otuz bin olmas muhakkakt.51 Hristiyan bak asndan deerlendirildiinde Orta Asya, slam, Budizm ve amanizm tarafndan hakimiyet altna alnm kutsal bir metruk olmutu. Moollarn deccalin habercisi olduuna dair genel kabul grm mitolojiye ramen bazlar daha faydac bir gr benimseyerek Moollarn mslmanlara kar mttefik bir g olabileceini savundular. Ancak bu yaklam pek bir sonu getirmedi. nk Pian Carpinal Johnun Gyke nerdii, slama kar Batyla birleme teklifi Gyk tarafndan reddedildi.52 Bununla birlikte 1258 ylnda hem Eljigideisin hem de Nasturi Hristiyanlardan birer temsilci 9. Loisi ziyaret ederek Gykten Sultana ve Halifeye kar mttefik olma ars tayan bir mektup getirdiler. Bu teklif kabul edilmiti edilmesine, ancak eliler geri dndklerinde Gyk lmt. Gykn yerine geen oul Kaym, Batl misyonerlere lml mesajlar vermi, standart tutumlarnda deiiklik yaparak Batdan Moollar mttefik kabul etmelerini istemitir. Daha sonraki aamalarda 1264 ve 1304 yllar

570

arasnda Batl gler ile lhanllar arasnda randa diplomatik ilikiler hzlanm, bir tr Avrupa-Mool ittifak gndeme gelmitir.53 1272de ngiltere Prensi Edward ile lhanllar arasnda bir ittifak kurulup Memlklere kar birleilmesine ramen bu tr ittifaklar genelde sonusuz kalmlardr. Kald ki Memlklere kar kurulan ittifakta ok az sayda Mool yer alm ve bylece bu teebbs baarszla uramtr. Diplomasi asndan bakldnda, Moollarn elit halka ierisinde mttefik olarak kabul grmesi aslnda Moollarn Hristiyanl kabul etmi olmas gibi abartlm bir iddia ile de alakaldr. Sonunda da anlalmtr ki Hal seferlerinde bir Avrupa-Mool ittifak hayalden te bir ey deildi.54 Deimeyen majlar: Orta Asya Balamnda Sreklilikler ve Deiimler Mool istilalar baz alnarak tretilmi olan Orta Asya imaj, 19. yzyla kadar devam etmitir. Orta Asya zellikle seyahat yazmlarnda ve iirsel anlatmlarda egzotik ve barbar bir blge olarak tanmlanmaya devam edilmitir. Bununla birlikte bu imajda nemli birtakm deimeler de olmutur. Rnesans ve Aydnlanma ile gelien felsefi dnce akmlar nda Orta Asya, dou despotizminin nemli bir temsilcisi olarak grlmtr. Her ne kadar Mool istilas Orta Asyaya dair bilgi edinmeyi tevik edici bir unsur olarak grlse de, Batda Orta Asyann gerek corafi bilgilerine ulamak, 18. ve 19.yzyla kadar pek mmkn olmamtr. Mool mparatorluu, zirveye ulat ve duraklad dnemlerde Orta Asya Bat Avrupa iin merkezden uzakta bir evre olmutur. Hal seferlerinin sona ermesinden sonra da Orta Asya, gleriyle diplomatik ilikiler gelitirip mttefik olmak iin ok neden kalmamt. Buna ek olarak Orta Asya, artk Prester Johnun olas topraklar olarak da grlmyordu. Ve artk Moollarla ilgili istenmeyen imajlar ortadan kaldrmak iin pek neden kalmamt. nk Moollar Protestan yapma ya da onlarla stratejik ittifaklar kurma gereklilii ortadan kalkmt. Bylece Mool istilalar ile zdeletirilen Orta Asya imaj Avrupada uzun yllar degimeden devam etti. Tehlike ve Maceralar lkesi: Edebiyat ve Seyahatnamelerde Orta Asya maj Bat edebiyatnda Orta Asyann klielemi imaj tehlikeli fakat egzotik ve romantik cazibesi olan bir blge olarak betimlenmitir. Sir John Mandevillenin Seyahatlerinde Orta Asyadan egzotik bir yer olarak bahsedilmitir. Sir John Mandevillenin seyahatleri Orta alardan balayp da 19. yzyln balarna kadar byk oranda rabet grm hayali seyahatler trnn bir rneidir. Baz durumlarda hayali gezgincinin itibar gerek gezgincilerinkinden daha fazla da olabiliyordu. Bu tr almalar byk oranda bilinmeyen dnyalar tanmlayp orayla bir balant kurmak ve oray varsaymlarla kurulu olan kozmoloji iinde bir yere oturtmak asndan nemli bir grev stlenmitir.55 Sir John Mandavillann Seyahatleri byk oranda poplarite kazanm ve 1400 ylnda belli bal btn Avrupa dillerinde ve 1500 ylnda eke, Danimarkaca, Almanca ve rlandaca da okunabilir duruma gelmitir.56 Igor De Rachewiltze gre 15. yzylda okuma yazma bilsin bilmesin btn herkesin

571

zihnindeki Asya imaj gerekle hikayelerin bir tr karm olan Mandavillann hayali seyahatlerinin anlatm ile ekilleniyordu.57 Kitap kendisinden nceki seyahatnameleri ve efsanevi hikayelerin birbirine gemi hali idi ve byk oranda Friar Odanicin kaytlarnda da yer verilmiti. Mandavilla Byk Han bir kahraman ve krallnn hayrhah bir yneticisi olarak betimlemitir.58 Yine Mandavillaya gre Byk Han, saraynda emsalsiz ve ihtiamla yneticilik yapan mnevver biriydi.59 Bundan baka Tatarlar yneticilerine besledikleri sadakat duygularndan ve itaatkarlklarndan dolay da vmtr.60 Bu kitabn gvenirlii byk oranda sorgulanmtr. Aslna baklrsa Douya ait btn seyahatnameleri Hakluyvari almalarda derleyen Samuel Purchas, Friar Odeci Sir John Mandavilleden kaynak gstermeden alnt yapmakla sulamtr.61 Orta Asyaya dair benzeri romantik alma rneklerinden dieri de Chaucerin Desin Kitab ve aniei Masallar isimli almalardr. Desin Kitabnda Orta Asya, beklenen aa byk bir meydan okuma olarak ifade edilir. Eflatla kimse gitmesin Prusyaya ve Tataristana skenderiyeye ve Trkiyeye de ? ? Ve Carrenavre zerinden eve dn62 Yukarda iaret edilen alnt, romantik kahramanlarn aklarna olan sadakatini gstermek iin ne zorluklara katlandklarn anlatmaktadr. Tataristan, bu nevi romantikler iin byk bir meydan okuma anlamna gelmektedir. Baghson drdnc ve beinci dizelerin Gobi lnden geerek gitmek ve Gobi lnn kenarndaki Karanar (ya da Siyah-Gl) zerinden geri dnmeye karlk geldiini ne srer.63 Muscatine gre ise Desin Kitab isimli alma 14. yzyl Fransz saray edebiyat ile Orta Asyann zdeletirilmesi gibi btn Avrupada yaygn olan hayali varsaymlarn bir birleimidir.64 Prester John gibi bir hikayede Tatarlar lkesinde olan bir asilden bahsedilir ki Kavalye Hikayesi olarak adlandrlan bu hikaye de dierleri gibi Dou mistizmi zerine rldr.65 Bu hikayeler zihinlerdeki Orta Asya algs zerinde uzun sreli etkiye sahip olacak niteliktedir. 1803 ylnda Charles Lamb, arkada Thomas Manningin bamsz Tataristana seyahat etmeye niyetlendiini rendiinde onu pis, anlalmas mmkn olmayan, at stndeki Tatar insanlarn lkesine gitmemesi iin uyarmtr. Lamb, Mannigi Chaucerden etkilenerek, yzk, pirin, at gibi aptalca hikayelere inanmakla sular. Ona gre Tatarlar souk ve yavan yaratklardr.66 Elizabet Dramas dneminde ise Orta Asya, despotik idareciler tarafndan ynetilen, dzenbaz insanlarn yaad bir lkedir. 1590da yaymlanan Christoper Marlowenin Tamburlaine adl kitabnda

572

Orta Asyaya ait basmakalp tiplemeler izilmitir; yazar, Timuru byk Tatar, hrsz olarak nitelendirir.67 Tatar Hrszlar ve soysuz Tatarlara gndermede bulunur.68 Tamburlaine, yeryznn felaketi olarak sembolletirildii Timurun hayatndaki ini klar konu alan bir tiyatro oyunudur. Timur hastalna yenik dp lrken ardnda zalimliin hkm srd bir ordu brakarak oullarna sadece bir ykm miras tevdi ediyordu. Lachn gzlemlediine gre Tamburlaine gibi oyunlarda Doulular sava canls, ehvet dkn, karde katili tipler olarak lanse edilmitir.69 Daha sonraki dnemlerde bir dier hayali gezgin de Defoenin Robinson Crousedur. Burada da Tatarlarn zaferler kazanan bir topluluk olduklar vurgulanmasna ramen tabiatlarndaki kt huylara gnderme yaplmtr. Defoa da The Farther Adventures of Robinson Crusoe adl 1719 ylnda baslan eserinde dierleri gibi Tatarlarn Yecc ve Mecc ile ayn olduklar iddiasn srdrmtr.70 Bununla birlikte Defoenin kahraman Moollarn savakan doalar ve ahlaki tutumlarn kmsemitir. in ve Tataristan zerinden seyahat ederken Robinson Cruose, in mparatorluunun nasl bu kadar aalk insanlar tarafndan fethedildiini merak etmitir. yle ki, ona gre, Moollar sava teknii tanmayan, dzenden anlamayan ve disiplin altna alnamayan insan yndrlar.71 Cruse, romanda Tatarlarla arptnda onlarn kolaylkla savuturulduunu sylemitir.72 On bin Tatar Cruoseun gleri tarafndan bozguna uratlmtr.73 Sz konusu eser, kendine gveni artan, ykselen ngilterenin bir yansmas eklindedir.74 Tatarlara kar kazanlan baar dnya zerindeki karanlk bir gcn ortadan kalkmasna iaret ediyor, medeni bir uygarln vahi insanlar zerindeki zaferini mjdeliyordu. Edebiyatn dram trnde ve hayali seyahatlerdeki Orta Asya imaj oraya gidip de kayt tutanlarnkinden pek farkl deildi. 1558 ylnda Abdullah Han zbek zamannda Orta Asyay ziyaret eden ilk ngiliz, Anthony Jenkinson isimli bir tccard ve Buharaya gitmiti. Abdullah Han tantrken tam bir Tatar olduunu gsterdi: Benden bor alarak bireyler almaya gitti ibaresini kullanmt.75 Fakat ayn ynetici daha sonradan Jankinsonun alnan parasn geri dedi. Ve bu onun iin en iyi adalet diyerek suluyu idam etti.76 Jankinson blge ile ilgili hazrlad raporda Tatarlarn hrsz ve katillie kar meyilli, fesat insanlar olduunu yazmtr.77 17. yzyln ortalarnda Avrupal gezginlerden Bernier ve Manucci gibileri Orta Asyann saf ve beceriksiz insanlar tarafndan mesken edildii iddiasn daha da ileri gtrdler. 1661de Mool mparatorunu ziyaret etmi Belhli elilerle karlatlar. Bernie onlara Dnyada zbek Tatarlarndan daha pis ve daha sefil, daha dar kafal baka insanlar yoktur herhalde dedi.78 Amac bu elilerden zbek Hanlyla ilgili bilgiler edinmekti. Ancak grd ki oraya giden elilerin bu tr dnceleri yoktu ve Bernienin neden bahsettiini pek anlamamlard. Eliler zbek Hanlnn snrlarndan bile haberdar deillerdi ve birka yl nce inin egemenliinde olan zbeklere dair hibir ey bilmiyorlard.79 Manucci de Tatarlarn kaba tabiata sahip pis insanlar olduklarnda hemfikirdi.80 Hem Bernier hem de Banucci onlarn yeme alkanlklarndan, atal ve kak kullanmamalarndan irenmilerdi.81 Manucci zbek soylularnn yemek yerken ellerinin, azlarnn ve yzlerinin nasl yalandklarn grmek ok irenti demitir.82 Manucci ve Berger zbeklerin kiiel huylarna eletiri getirirken, Mool ordusunda nasl istekle bulunmak istediklerini ve Moollarn cesur savalar olduklarn itiraf etmilerdir. Ayrca Bernier hibir

573

ulus ok ve yay onlar kadar iyi kullanamaz diyerek bu zelliklerine hayranlk duyduunu gizlememitir.83 Orta Asyaya dair seyahatnamelerin hepsi evrensel olarak dnldnde bu kadar da olumsuz deildir. phesiz tartmaya aktr ki gebe Tatarlar genelde medeniyetten uzak olarak tanmlanrken yerleik hayata uyum salam Tatar hanedanlar daha fazla hogrlmtr. Kubilay hem o dnemin seyyah Marko Polo hem de daha sonraki tarihilerden Edward Gibon tarafndan saraynn medeni ve ihtiaml olmas dolaysyla vlmtr.84 1860 ylnda ini ziyaret etmi olan John Barrow Qing Hanedan soylarnn Tatarlara dayanmas ve Cengizin torunu olmalar nedeniyle kendileriyle gurur duyduklarn vurgulamlardr.85 Ve devlet ynetimi geleneinin ne lde in geleneklerine uygun olduu yorumunda bulunmutur.86 Despotluk ve Gebelik: Felsefi ve Tarihi Adan Orta Asyann Alglanmas Rnesans ve aydnlanma srasnda Orta Asya, Dou despotizmi ile zdeletirilmi ve zellikle 19. yzyln ikinci ve nc eyreinde bu, ateli bir biimde savunulmaya devam edilmitir. Dou despotizmi kavram Yunan zamannda tremi ve Aristo tarafndan Asyal yneticilerle ve klecilikle zdeletirilmitir.87 Rnesans ve aydnlanma felsefecileri Avrupada yeni olumakta olan cumhuriyetleri ve ilkel demokrasileri baka yerlerdeki zorba rejimlerden ayrtrmak iin bu kavram kullanmlardr. Despotizm ise her zaman olumsuz anlamda kullanlmamtr. Ynetimin en doal eklinin monari olduuna inanan Bodin, Tatarlar, dnyada gelmi gemi en iyi monarik topluluk olarak adlandrarak saygsn dile getirmitir.88 1576 ylnda yaymlad Cumhuriyetin Alt Kitab adl risalesinde takdir ettii gibi Tatar politik sisteminin mutlak bamszla iyi bir rnek olduunu dile getirerek takdir etmitir.89 Dier dnrler konuya biraz daha eletirel yaklamlardr. Adam Smith Uluslarn Zenginlii adl almasnda Tatar hanlarnn hepsinin despotik olduunu ne srmtr.90 Montesqieunun Hukuklarn Ruhu adl almas politik dnce alanndaki belli bal almalardan biridir ve 1748 ylnda yaynlanmtr. Montesqieu ynetim biimlerini kategoride incelemitir. Cumhuriyet, erdemli olma zerine ina edilmi demokratik ya da aristokratik bir idaredir. Monari, hukuki snrlamalara tabi bir egemen ynetimidir. Son olarak Despotizm ise, egemenlik hakk ynetenin kendi keyfinde olan bir ynetim eklidir.91 Montesqiu Tatarlarn hem karakterlerini hem de durumlarn eletirerek Asyann Doal Fatihleri kendi kendilerini kleletirmilerdir92 demitir. Tatarlarn in despotizmine bal olduunu iddia ederek in despotizmini de ksmen eletirir.93 Tatarlarn yaantsn vahi olarak nitelendirir ve onlar medeni dnyay tahrip etmekle sular.94 Ayrca onlarn kle tabiatlar ve tahripkar doalar nedeniyle gebe hayata ve sert evreye uyum saladklarn ileri srer.95 Despotizm zerine yaplan tartmalar daha geni bir ekilde medeniyetlerin geliimi ile paralel ilenirken Orta Asya, ou zaman Avrupann aksine ilkel bir blge olarak tanmlanmtr. Moollarn ykc bir tabiata sahip tembel bir toplum olmalar onlarn gebe olmalaryla zdeletirilmitir. Bu

574

snflandrmalar Aydnlanma dneminde ekillenmeye balayan toplumlarn gelime kavramlaryla ve zellikle Drt Aama teorisi ile dorudan alakaldr. Bu teoriye gre ilerlemekte olan toplum gittike ykselen drt aamadan geerek geliir. Avclk, evcilletirmecilik, tarm ve ticaret. Drdnc ve en ileri aamada bulunan Avrupa uygarlklarnn aksine Orta Asya halklar avclk ve evcilletirme olan 3. ve 2. aamadadrlar.96 rnein Rousseau Tatarlarn ve Amerikal vahilerin topra ilemeyi bilmeyenlerin yaayan rnekleri olduunu syler.97 Topra ilemeyi bilmeden sanatta ve bilimde ilerlemenin, ticarette bir gelime gstermenin hibir olaslnn olmadna inanlr. Edward Gibonun nemli almas Romann Gerilemesi ve k almasnda Orta Asya Tatarlar dnya tarihinde tahrip edici bir g olarak takdim edilmitir.98 Gibon, bir yandan Cengizin ne kadar zalim olduundan yaknrken, dier yandan onun dini hogrsnn derecesini takdir etmitir.99 Kubilayn dnemi ise mektuplamann ve ticaretin artt, huzur ve adaletin yaygnlat aydn bir dnem olarak takdir edilmitir100 Gibon, Timurun din, salkl, alak gnll, bilime merakl biri olduunu ancak insanlk iin hayrsever biri olmaktan ziyade bir musibet olduunu syler.101 Tatarlarn tabiatndaki yamacl gebe hayat tarzn benimsemi olmakla iliiklendirir.102 Bir Tatar obann adrnda rahatsz edici basitlii ile plak bir ey Avrupann saf ve arnm sanat anlay ile ehre deitirdiini savunuyordu.103 Bundan baka Gibon, gebe hayat srenlerin aylakla tarm ve retim ile uraanlardan daha fazla yatkn olduklarn ile srer.104 Gibon, gebe hayatn birok ynn eletirse de Tatarlarn sava ruhlar ve Trkmenlerin cesaretlerine vgler yadrmakta ve Tatarlar Seytian geleneinin kahramanlar olarak grmektedir.105 Trkmenlere yaplan bu vgler, aslnda gebe hayatn gemiine, yapsna ve hayat tarzna getirilen eletirilere ramen savata kabiliyetli olmaya ve din bir hayat srmeye duyulan zlemi dile getirmektedir. Mool istilalarnn bir sonucu olarak Batdaki emel ve ekinceler, Orta Asyaya en u seviyelerde yanstlmtr. Moollar deccaln temsilcisi olarak alglanmtr. Mool istilaclarnn zalimce tutumlar ve ykc olmalar nedeniyle Avrupann karlat gelmi gemi en kt dman olarak alglanmtr. Ancak Moollar zaman zaman slama kar potansiyel bir mttefik olarak da kabul grmlerdir. Karlkl gvensizlik ve atan ncelikler Moollarla Avrupallarn ittifak yapmasna engel olmutur. Ve bu da Gumilevin idiasna gre Moollara kar beslenen nefretin en st seviyelere trmanmas ile sonulanmtr. Bundan baka Orta Asya Batllarca Prester John gibi hayali birtakm mitlerle de zdeletirilmitir. Bitmek bilmeyen Prester John miti aslnda Batllarn Orta Asyann Hristiyan bir monari ile ynetilmesi husunda duyduklar arzunun bir uzantsdr. Batllarn zihinlerindeki Orta Asya algs byk oranda Mool istilalar ile ekillenmi ve 19. yzyln bana kadar Bat litaratrnde Mool istialalaryla tannmlardr. ster gerek ister hayal rn olsun Orta Asyaya dair yazlanlar orann tehlikeli ve bir o kadar da romantik olduu ile ilgilidir.

575

Chaucerinin Orta Asya tanmlamas, blgenin egzotik maceralar diyar olduu ynndedir. Bununla birlikte blge ile ilgili eletirel tanmlamalar da yaplmtr. Marco Polo ve Sir John Mandevillenin Orta Asya ile ilgili kaytlar genelde olumlu olmasna ramen, blge drst olmayan insanlar tarafndan mekan tutulmu, zalim hkmdarlarca ynetilen bir yer olarak tanmlanr. Marlovienin Tamburlaine gibi tiyatro oyunlarnda da Orta Asya iddet yanls, despotik idareciler tarafndan ynetilen bir yer olarak karakterize edilmektedir. Orta Asyaya seyahat etmi olanlarn tecrbeleri kendilerinden ncekilerin izlenimleri ile uyumaktadr. Buharay ziyaret etmi olan ilk ngiliz yolda soyulmu ve Abdullah Hann kaprislerine muhatap olmutur. Orta Asya ile ilgili bu tr alglamalar ngiliz dilinde de kendini gstermi ve bu dilde Tatarlar sahtekar ve kaba kelimeleri ile e anlaml hale gelmitir. Baz alardan sylenilebilir ki, Orta Asyaya dair bu kadar olumsuz dncelerin gelitirilmesi, orann artk hayali Prester Johnun lkesi olmad ve Hristiyanlk iin potansiyel babelas bir yer olduu anlaldktan sonra daha da artmtr. Ve grlmtr ki bu diyar slamn, Budizmin ve amanizmin etkisi altndadr. Daha nceleri Orta Asya ile zdeletirilen Yecc ve Mecc inancndan sonra blge slamla olan balantsndan dolay Dou despotluunun nemli bir merkezi olarak grlmtr. Bylece daha nceki deccal, eytan tiplemeleri Batllarn zihninde Mslman yneticiler ile zdeletirilmitir. Orta Asyaya daha az eletirel yaklaanlar da olmam deildir, ama bunlar sayca azdr. Bununla birlikte gebe yaam benimsemi olan Orta Asya insanlar her zaman medeni olmamakla toplumsal gelimeleri birinci ya da ikinci aamada kalm toplumlar olmakla sulanmlardr. Avrupada Mool istilalarnn yaratt Orta Asya imaj her ne kadar birtakm deiiklikler yaansa da, 18. yzyln sonuna kadar devam etmitir. Orta Asya daima kaba ve barbar insanlarn yaad blge olarak tanmlanm, drama, tiyatro, roman, seyahatnameler gibi btn edebi trler de o ekilde olumsuz yank bulmutur. Bu tr bir bak as politik dnceyi ve tarihsel deerlendirmeleri de etkilemitir. Blgenin corafyasn tanmada nemli admlar atlm olmasna ramen birok ksm hibir ekilde bilinmemektedir. Buna ek olarak Orta Asyann tarihi literatrne ve blgeyi tantc nemli almalara duyulan ilgi eksiklii blge hakknda yeterli bilgilerin daha bir mddet edinilemeyecei anlamna gelmektedir. Mool istilalar yllar nce Avrupada Orta Asyaya dair bilgi edinme merak uyandrm bir vesiledir. Ve daha sonralar Orta Asyaya duyulan ilgisizliin altnda yatan gerek, o an iin byle bir vesilenin var olmamasdr. Ve byle bir vesile Rusyann Orta Asyaya yaylmas ve byk oyun olarak adlandrlan durum ortaya kana kadar, yani 19. yzyla kadar da bulunmu deildi. 1 ve s. 53. 2 Tarih-i Mbarekahiye gre 1257, 1258, 1288 yllarnda Hindistan zerine aknlar S. A. M. Adshead, Central Asia in World History, MacMillan Press Basinngtoke, 1993 s. 5

dzenlenmitir. Sadece 1296 ylnda Hindistana farkl liderler tarafndan tam 5 akn dzenlenmitir. Yahya Bin Abdullah Sirhindi, The Tarihk-i Mubarak Shahi, H. Beveridge tarafndan ngilizceye

576

evirilmitir., Durgan, Delhi, 1986, s. 28, 36, 51, 121, 132. 1308 ylndaki Delhi kuatmas da dahil olmak zere 1297-1308 yllar arasnda alt kez daha kuatlmtr. Adshead, s. 69. 3 C. W. Connell, Western Viev of the Tartars 1240-1340, Yaymlanmam Doktora Tezi,

Rutgers Devlet niversitesi, New Jersey, 1969, s. 22. 4 Van der Sprenkele gre Friar Johndan elimizde 5 tane metni olmasna ramen Odoricin

almasndan kalan 73 adet yazma vardr. Donald Lesliede Bat Kaynaklar, Colin Mackerras, Wang Gungwu tarafndan yayna hazrlanmtr; Essays on the Sources for Chinese History, Canberra, 1973, s. 154. 5 6 A.g.e., s. 154. De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, Standford niversitesi Basm, Stanford

California, 1971, s. 73. 7 Frances Wood, Did Marco Polo go to China? Secker ve Warburg, Londra, 1995, s. 19.

Igor De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, s. 89. De Rachewiltz yaynlarn tarihini 1253 olarak verir. 8 9 De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, s. 129. imdiye kadar grdklerim ve bana sylenenlerden bildiim kadaryla eminim ki dnyada

hibir prens ya da kral, Chamn sahip olduu zenginlie sahip olamaz, onun sahip olduu kadar ok insan olmaz ve hi kimse ynettii insanlara onun kadar iyi davranamaz. Mante Corvinodan lk Mektup, Henry Yule tarafndan Cathay and the Way Thither adl almann 3. Cildinde yaynlanmtr. Yeniden gzden geiren Henri Coldier, 1914, Cheng Wen Yaynevi tarafndan yeniden baslmtr; Taipei, 1972, s. 51. 10 11 12 13 A.g.e., s. 97. The Travels of Friar Odoric Yule ve Cordierden alntlanmtr. C. 2, s. 168 ve 220-22. Connell, s. 227-28. Matthew Paris, Matthew Pariss English History from the Year 1235-1273, Latinceden J.

A. Gilles, Henry G. Bohn tarafndan evrilmitir., Londra, 1852, C. 1, s. 312. 14 15 Connell, s. 242. Axel Klopprogge, Ursprung und Aussprgung des abendlndischen Mongloenbildes in 13.

Jahrhundert. Ein Versuch zur Ideengeschichte des Mittelalters, Asiat. Forschungen, 122, Wiesbaden, 1993, s. 168-69.

577

16 17 18 19 20

Klopprage, s. 170, Connelle de baknz. s. 235. A.g.e., s. 172-74. A.g.e., s. 172-73. De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, s. 83, ayrca Connelle baknz, s. 250. Rasid-ad-din, Sbornik letospief, I, L. A. Khetagurov tarafndan evrilmitir., Moskow-

Leningrad, 1952, s. 75, 101-103. Igor De Rachewiltzde yer almtr., The Name of the Mongols in Asia and Europe: a Reappraisal, Yaynlanmam alma, 1995, s. 2. 21 Brakn bu Tatarlar, eytann Tatarlar, Matthew Paris, C. 3, s. 250-51. The Oxford

English Dictionarye de baknz., 2. ci bask. C. XVII, 1989, s. 651. 22 23 24 25 Connell, s. 228. A.g.e., s. 248. Connell, s. 247. Byk Tataristan kelimesi altnda kastettiim ey Dou Okyanusundan, Japonyann

Kuzeyine, Baltk Denizine rana, Moolistana, Bengalin yaknlarndaki Arrakan Krallna, in mparatorluuna kadar olan blgedir. Jean Baptiste Du Halde, General History of China, Richard Brookes tarafndan evirilmitir., 1741, C 4, s. 142. 26 27 28 29 30 31 32 33 The Encyclopaedia Britannica, C. 3, Edinburgh, 1771, s. 887. Connell, s. 249. Gumilev, s. 365. A.g.e., A.g.e., s. 93. Gumilev, s. 368. Adshead, s. 71. Marco Polonun seyahatleri ile ilgili pheci en son alma Franches Woodun Did Marco

Polo go to the China? almasna baknz. Aslnda Woodun almasnn da bu alandaki tartmalara farkl bir boyut getirip getirmedii tartma gtrr. Anna Kobakn All that time without a cup of tea, Frances Wood tarafndan deerlendirilmitir, Did Marco Polo go to the China?, Times Liyterary Supplement, Temmuz 26, 1996, s. 9.

578

34

Marco Polo, The Travels of Marco Polo, Ronald Latham tarafndan yeni bir nsz

eklenerek tercme edilmitir., Penguin, Londra, s. 74, 75 ve 81. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 Marco Polo, s. 94. A.g.e., s. 113. A.g.e., s. 98. Lach, Asia in Making of Europe; A Century of Wonder, C. 2: 2, s. 232. Derek Gregory, Geographical Imaginations, Blackwell, Londra, s. 17. A.g.e., s. 16. A.g.e., C. 4, s. 452. Du Halde, C. 4, s. 86-87. Charles F. Beckingham ve Bernard Hamilton (ed. ), Prester John, The Mongols and the

Ten Lost Tribes, Variorum, Aldershot (1996). 44 45 46 47 De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, s. 34-35. A.g.e., s. 39. A.g.e., s. 107. Bu Kaitaylar yani Kara Hitaylar benim dew gemi olduum baz tepelerde yaarlar

(Altay ve Tian Shan arasnda) ve bu iki tepenin arasndaki vadide Nasturi biri yaamaktadr. ok gl birisidir. Nasturi Hristiyanlna mensuptur ve orada yaayan insanlar zerinde derin bir etkiye sahiptir. Kon Hamn (Liao Krallnn mparatoru) lmnden sonra bu kii kendisini kral ilan etmi ve blgedeki Nasturiler kendisini Kral John olarak adlandrmlardr. Ve bunu on kereden fazla sylediklerinde geree dnmtr. , Gumilev, s. 126, ayrca baknz, s. 189. 48 49 50 51 52 Yule ve Cordierde The Travels of Friar Odoric, C. 2, s. 244-245. Igor De Rachewiltz, Papal Envoys to Great Khans, s. 185. Lach, Asia in the Making of Europe: The Century of Discovery, C. 1: 1, s. 32. Yule and Cordierde First Letter of John of Monte Corvino, C. 3, s. 46. Lach, Asia in the Making of Europe: The Century of Discovery, C. 1: 1, s. 32.

579

53

The Mongol Defeat at Ain Jalut, in J. J. Saunders, Muslims and Mongols, G. W. Rice,

(ed), University of Canterbury, Christchurch, 1977, s. 72. 54 Gumilevin iddiasna gre Moollar ile ilgili olumsuz alglamalar Kuds Krall tarafndan

da desteklenmitir. nk Kuds Kral, Nasturi kralnn Memlklerle yapt ve kalelerini kaybettikleri savata rol oynadn kantlamak istemitir. Gumilev, s. 365. 55 Hayali seyahatlerle ilgili birka yorumlayc alma vardr. Hayali gezginlerle ilgili

yukardaki alma Fantezi ve Misafir adl almasyla Bat Avusturalya niversitesinden Paul Arthurun konuyla ilgili yapt bir seminerden alnmtr. Seminer 1998 ylnda ubat aynn 28inde Misafir retim Grevlileri Programnda gerekletirilmitir. Writing Voyages and Encounters, Kltrleraras Aratrma Merkezi, Avusturya Ulusal niversitesi, 3-29 Mays, 1998. 56 57 58 Frances Wood, Did Marco Polo Go to China, s. 141. De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, s. 207. The Travels of Sir John Mandeville, C. W. R. D tarafndan evrilmitir. Londra, Penguin,

1983, s. 144. 59 60 A.g.e., s. 150-56. Blgede yaayan insanlarn her biri yneticilerine sonsuz bir sadakat duygusu ile

balanmlardr. Ve asla birbirleri ile tartmazlar, aralarnda hrszlk ve soygunculuk yapan da yoktur. Birbirlerine kar duyduklar sevgi ve sayg takdire deerdir. 61 62 De Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, s. 186. Geoffrey Chaucer, The Book of the Duchess, 1024-29 aras satrlar, Albert C. Baughde

yer almtr. (ed. ) Chaucers Major Poetry, New York, 1963, s. 20. 63 64 65 Baugh, s. 20. Charles Muscatine, Chaucer and the French Tradition, California, 1957, s. 99. H. S. V. Jones, The Squires Tale W. F. Bryan ve Germaine Dempsterde yaynlanmtr.

(Eds. ) Sources and Analogies of Chaucers Canterbury Tales, New York, 1941, s. 357. 66 William MacDonald (ed), The Works of Charles Lamb, C. XI, (Londra, J. M. Dent ve Co.

1903), s. 239. 67 Christopher Marlowe, Tamburlaine, Blm 1, Oyun 3, sahne 2, satr 171.

580

68

A.g.e., Blm 1, Oyun 2, Satr 16, ve Oyun 2, Sahne 2, Satr 65, Ayrca baknz. Blm 1,

Oyun 3, Sahne 1, Satr 2. 69 70 71 72 73 74 Lach, Asia in the Making of Europe; A Century of Wonder, C. 2: 2, s. 380. A.g.e., s. 179. A.g.e., s. 167. A.g.e., s. 168-76. A.g.e., s. 174-176. Alan Downie, Robinson Crusoe`s Eighteenth Century Contexts; Robinson Crusoe:

Myths and Matmorphoses, Lieve Spaas and Brian Stimpson (ed) MacMillan, Londra, 1996, s. 25. Downienin iddiasna gre The Farther Adventures of Robinson Crusoe adl alma birinci ksm olan The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoenn bir devam olarak dnlmelidir. nk 1719larda birinci ksm ve ikinc ksm genelde beeraber satldlar. Downie, s. 15. 75 76 77 Morgan ve Coote, s. 86. A.g.e., s. 87. E. Delmar Morgan ve C. H. Coote (ed), Early Voyages and Travels Into Russia and Persia

by Anthony Jenkinson and Other Englishmen, 2. Cilt, Hakluyt Society, Londra, 1886, s. 53. 78 Francois Bernier, Travels in the Mogul Empire, A. D. 1656-58, Irving Brockun

tercmesine dayanlarak yeniden gzden geirilmi ve gelitirilerek hazrlanm basks Archibald Constable tarafndan baslmtr, Londra, 1891. yeniden basm, Delhi 1968, s. 120. 79 80 A.g.e., s. 121. Niccolao Manucci, Storia Do Mogor or Mogul India 1653-1708, William Irvine tarafndan

tercme edilmitir. Londra, 1907, C 2., s. 39. 81 82 Bernier, s. 121. zbek soylularnn nasl yemek yediklerini grmek insanda tiksinti duygusunu

uyandryordu. yle ki yemek yerken ellerini kullanyorlar, ellerinden, azlarndan yalar damlyor, yzleri ya iinde kalyordu. Yemek yemelerini bitirdikleri zaman ise birka tane pirin bile boa gitmesin diye parmaklarn yalyorlar, yalar temizleyebilmek iin bir elini dierinin zerine srtyorlar ve sonra da her iki elini de yzlerine, sakallarna ve byklarna sryorlard. Sanki ilerinden yemei en makbul olan yemek yerken en yalanm olan gibi, kendisiyle gurur duyarak etrafndaki

581

kalabala aldrmadan, sanki bir boa baryormuasna ok yksek bir sesle geiriyordu. Manucci, C. 2, s. 41. 83 84 Bernier, s. 122, ayrca baknz, Manucci, C. 2, s. 39. Edward Gibbon, Gibbons Decline and Fall of the Roman Empire, 1776-78, 6. Cilt,

Everyman; Dent: Londra, New York, Christopher Dawson (ed. ), lk bask: Everyman 1910, yeniden basm 1966, C. 6, s. 275. 85 86 87 John Barrow, Travels in China, Londra, 1806, yeniden basm Taipei, 1972, s. 185. A.g.e., s. 183. Franco Venturi, Oriental Despotism, Journal of the History of Ideas, 24, 1963, s. 133.

Ayrca Dnceler Tarihi Szlnde Melvin Richterin Despotizm maddesine baknz, C. 2, Charles Scribners Sons, New York, 1973, s. 1-18. 88 K. G. McRae (ed. ) Jean Bodin: The Six Books of a Commonweale (ngilizce basksnn

tpkbasm 1606; Cambridge, 1962, s. 719, Lach) Asia in the Making of Europe; A Century of Wonder, C. 2: 2, s. 312. 89 90 A.g.e. Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 1776,

Edwin Cannan (ed. ), Norman S. Berg, Georgia, 1976, s. 672. 91 Montesqieu, The Spirit of the Laws, Anne M. Cohler tarafndan evirilmi ve yayna

hazrlanmtr. Basia Carolyn Miller and Harold Samuel Stone, Cambridge niversitesi Yaynlar, Cambridge, 1989, s. 10. 92 93 94 A.g.e., s. 282. A.g.e., s. 126-28. Tatarlar birbirlerine kar yumuak huylu ve insancl grnrler. Ancak sra savaa

geldiinde her biri ok zalim birer kimlie brnr. Fethettikleri blgenin insanlarn bir bir kltan geiriler. Savata ele geirdikleri baz insanlar satmakla ya da kendi aralarnda paylamakla insaniyet adna iyi bir ey yaptklarna inanrlar. Asyadan Akdenize oradan da Hindistana kadar birok blgeyi ellerine geirmilerdir. Dou Persi oluturan btn bir blge onlar sayesinde le dnmtr. A.g.e., s. 295. 95 Arablarn zgr olmalarna kar, tatarlarn kle ruhlu olduklarn syleyen Montesqiu

Tatarlarn politik bir kleleik durumunda olduklarn iddia eder. nk Tatarlarn ne kasabalar ne ormanlar vardr. Sadece birka bataklk arazileri ile donmu birka rmaklar vardr. Usuz, bucaksz

582

bir vadide yaarlar, hayvan otlatrlar, bir savunma yerleri ya da snaklar yoktur. Montesqiu argumann daha da ileri gtrerek iddia etmitir ki, Moollarn yama edici zellikleri aslnda Byle bir tabiat koulunda ancak bu tr insanlar ortaya kacakt. Bu insanlarn ehirleri ve kasabalar yok, sava bunlarn nerdeyse geim kaynaklar, hakkndan geleceine inandklar her savaa nerdeyse hazrlksz olarak hemen giriveriyorlar ve kazanana kadar savayorlar. Kazanamayacaklarn dndkleri savalar iin ise daha gl hale gelene kadar bekliyorlar, askerlerini hazrlyorlar. Onlar iin ehir yaanlan bir yer olmaktan ok, glerini sakladklar yer olarak karmza kyor. ehirleri insana sanatsal zevkler vermekten ok uzak. Ancak kendilerini en iyi aktlan kanlarn intikamn alrken gsteriyorlar, ite o zaman ok byk bir g olarak karmza kyorlar. Montesqieu, s. 29496. 96 Ronald Meek, Social Science and the Ignoble Savage, Cambridge, Cambridge

niversitesi Yaynlar, 1976, s. 34, s. 50-51, 53-56, 97-98. 97 98 Rousseau, Essays, s. 97-98. Tarihin her dneminde Tatarlar ve Bltle cesur tabiatlar ve sava zellikleri ile

tannrlar. Asyann hemen hemen her bir blgesi kuzeyin bu etraflarna terr saan insanlar tarafndan defalarca ele geirilmi ve alt st edilmi, yamalanmtr. Avrupann verimli topraklar da bu insanlardan nasibini almtr. Gibbon, C. 3, s. 4. 99 A.g.e., C. 6, s. 275.

100 A.g.e., C. 6, s. 288. 101 A.g.e., C. 6, s. 333-4. 102 skitlerin yaad blgede ve Tataristandaki usuz bucaksz ovalarda, avare bir ekilde avclk yapan insanlar grrsnz. Bu insanlarn cahillii onlarn zerinde yaadklar topra ilemelerine bile engel olmaktadr. Ve bu insanlar kendilerini tek bir e ile snrlandran erkekleri aalamaktadrlar. a.g.e., C. 3, s. 3. 103 A.g.e., C. 3, s. 5. 104 A.g.e., C. 3, s. 8. 105 A.g.e., C. 6, s. 6 Adshead, S. A. M. Central Asia in World History, MacMillan Press, Baskingstoke, 1993. Barrow, John. Travels in China, Cadell, London, 1806, yeni basm, Ch`eng Wen, Taipei, 1972.

583

Baugh, Albert C. (Ed. ) Chaucers Major Poetry, Appleton-Crofts, New York, 1963. Connell, C. W. Western Views of the Tartars 1240-1340, Yaymlanmam Doktora Tezi. Rutgers The State University, New Jersey, 1969. Bernier, Francois. Travels in the Mogul Empire, A. D. 1656-58. Archibald Constable tarafndan Irving Brockun evirisi baz alnarak gzden geirilmi ve geniletilerek yeniden hazrlanmtr. Londra, 1891, yeni basm, Delhi, 1968. Defoe, Daniel. The Farther Adventures of Robinson Crusoe, 3 Cilt, Stratford-Upon-Avon, 1927. De Rachewiltz, Igor. Papal Envoys to the Great Khans, Stanford niversitesi Yaynlar, Stanford California, 1971. Downie, Alan. Robinson Crusoes Eighteenth Century Contexts Lieve Spaas ve Brian Stimpsonnda yer almtr. (ed) Robinson Crusoe: Myths and Matmorphoses, MacMillan, Londra; St Martines, New York, 1996. Du Halde, Jean Baptiste. The General History of China. Containing a geographical, historical, chronological, political. and physical description of the empire of China, Chinese Tartary, Corea and Thibet. Including an exact and particular account of their customs, manners, ceremonies, religion, arts and sciences, translated by Richard Brookes, Londra 1736. Encyclopaedia Britannica, 1. bask, 3 Cilt, Bell and MacFarquhar, Edinburgh, 1771. Gibbon, Edward. Gibbons Decline and Fall of the Roman Empire, 1776-78, 6 Cilt, Everyman; Dent: London, New York, Christopher Dawson (ed. ), lk basm Everyman tarafndan yaplmtr. 1910, Yeni basm, 1966, Gregory, Derek. Geographical Imaginations, Blackwell, Cambridge, Massachusetts; Londra, 1994. Gumilev, L. N. Searches for an Imaginary Kingdom: The Legend of Prester John, R. E. F. Smith tarafndan tercme edilmi ve ilk basks 1970te yaplmtr. Cambridge niversitesi Yaynlar tarafndan evrilmi ve yaynlanmtr, Cambridge, New York, Melbourne, 1987. Klopprogge, Axel. Ursprung und Aussprgung des abendlndischen Mongloenbildes in 13. Jahrhundert. Ein Versuch zur Ideengeschichte des Mittelalters, Asiat. Forschungen 122, Wiesbaden, (1993). Lach, Donald. Asia in the Making of Europe, University of Chicago Press, Chicago, 1965-. Manucci, Niccolao. Storia Do Mogor or Mogul India 1653-1708, translated by William Irvine, Londra, 1907.

584

Marlowe, Christopher. Complete Plays and Poems, E. D. Pendry and J. C. Maxwell (ed), Everyman, 1909, yeniden basm, 1990. Meek, Ronald. Social Science and the Ignoble Savage, Cambridge, Cambridge University Press, 1976. Montesqieu, Charles de Secondat. The Spirit of the Laws, first published 1748, Anne M. Cohler tarafndan evrilerek yayna hazrlanmtr; Basia Carolyn Miller ve Harold Samuel Stone, Cambridge University Press, Cambridge, 1989. Morgan, E. Delmar and Coote, C. H. (Eds. ) Early Voyages and Travels into Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen, Hakluyt Society, Londra, 1886. Otto, Bishop of Freising. The Two Cities: a Chronicle of Universal History to the Year 1146 A. D, translated by Charles Christopher Mierow, Arthur P. Evans, Charles Knapp (Eds. ), 1928, Columbia University Press, New York, 1928. Polo, Marco. The Travels of Marco Polo, Ronald tarafndan hazrlanm bir giri eklenerek tercme edilmitir. Latham, Penguin, Londra, 1958. Saunders, J. J. Muslims and Mongols, G. W. Rice, (ed), University of Canterbury, Christchurch, 1977. Smith, Adam. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 1776, Edwin Cannan (ed. ), Norman S. Berg, Georgia, 1976. Van der Sprenkel, Otto. Western Sources in Donald Leslie, Colin Mackerras, Wang Gungwu, (Eds. ) Essays on the Sources for Chinese History, Australian National University Press, Canberra, 1973. Venturi, Franco. Oriental Despotism, Journal of the History of Ideas, 24, (1963), s. 133-42. Wood, Frances. Did Marco Polo go to China?, Secker and Warburg, Londra, 1995. Yule, Henry. Cathay and the Way Thither: Being a Collection of Medireview Notices of China, first published 1866. Henri Cordier tarafndan gzden geirilen alma yayna hazrlanarak 1915te baslmtr, yeni basm, Ch`eng Wen, Taipei, 1972.

585

B. aatay Hanl aatay Hanl / Prof. Dr. Mustafa Kafal [s.345-354]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Cengiz Han (1155-1227), lmezden nce Moolistan dnda kalan bat blgelerindeki fethedilen lkeleri oullarna tahsis ederken Trkistan ikinci olu aatay Hann hissesine dmt. Kaynaklarda zikredildiine gre ona tahsis edilen lkenin hudutlar, douda Be-Balk blgesini iine alacak ekilde balyor, batda Ceyhun (Amu-Derya) rmana kadar uzanyordu.1 Kuzeyde li havzas ve Yedi-Su blgelerinin hanlk sahasna dahil olduunu, aatay Hann yaylann li boyunda, klann ise Yedi-Su havzasnda Kayalk ehri yaknnda oluundan anlalmaktadr.2 Zaten bu blge hanln bakenti durumundadr. Ceyhun rma hudut olduuna gre hudutlar gneyde Horasan darda brakmaktayd. Ancak Ceyhun rmann balangcnda yer alan Bedahan, Belh ve Gazne blgelerini, erefddin Ali Yezd, hanlk sahasna dahil etmektedir.3 Ayrca rgen ehri ve Harezm lkesinin esas blmnn Cuci (Coi) ulusuna ait olduunu bilmekteyiz.4 Ayrca aatay hanlar adna baslan paralarda devaml olarak Otrar, Kenced ve Talas (Taraz) isimleri bulunduuna gre, bu ehirler ve blgeler de aatay Hanl sahasna girmekteydi.5 Bu duruma gre Dou Trkistan btnyle Bat Trkistann Harezm ve Trkmenistan blmleri hari aatay Hanl sahasna girmekteydi. aatay ulusu bu saha ierisinde teekkl etmitir. Yalnz aatay Hana tahsis edilen bu lkede btn ehirler rgenli Mahmut Yalava adnda bir Trk umm vali tarafndan Kaan namna idare edilmekteydi. Cengiz Han 1223 ylnda Trkistan terk etmezden nce, onu kendi namna btn Trkistan ehirlerini idare etmek zere vazifelendirmiti.6 Bu vazife geday Kaan zamannda da devam etmi, btn Trkistan ehirlerinin idaresi ve vergilerinin toplanmas ve kaanla gnderilmesi onun idaresine balanmt.7 aatay Hanl sahasndaki btn ehirleri idare eden Mahmut Yalava, Hocent ehrinde otururdu ve ancak kaana kar hesap vermekle mkellefti.8 Btn Trkistan ehirleri, ister mahalli hanedan mensuplar ister tayin edilen Darugain ve Tangmai isimlerindeki idareciler olsun, hep umm vali Mahmut Yalava vastasyla dorudan doruya kaanlk makamna balanyorlard. Dolaysyla aatay lkesindeki ehirler, aatay Hanlnn hakimiyeti dnda kalmaktayd. 1239 ylnda Buhara ve yaknndaki Tarab kasabasnda zuhur eden isyan ile Mahmut Yalava megul olmutu. Bu isyan vesile ederek Mahmut Yalava vazifesinden tard eden aatay Han, kaana hesap vermek ve haddini atn kabul etmek mecburiyetinde kalmt. geday Kaan, aabeyisinin zerine fazla varmam, Mahmut Yalava ine vali tayin etmi ancak onun yerine olu Mesut Yalava ayn salahiyet ile umm vali yapmt.9 Bu durum gstermektedir ki aatay hanlar umm valiye mdahale hakknda sahip deildiler. aatay Han ve halefleri, daha sonra grlecei zere ancak btn Trkistann ehir d hayatna, yaylak, klak ve otlaklarna hakim olabilmilerdir. Bu mnasebetle aatay ulusu yalnzca ehir dnda yaylak ve klak hayat yaayan, hayvanclkla megul olan kr nfusunu ifade eden bir deyim olacaktr. Hatta ehir d kr nfusundan olanlara aatayl, ehir nfusundan olanlar iin

586

Maverannehirli tabirinin kullanldn daha sonraki devrelerde grebilmekteyiz.10 Cengiz yasas ve Mool ananesinin bu durumun meydana geliinde esas olduu muhakkaktr. Zira yalnzca hayvanclkla hayatlarn srdren Moollar, bu hayat tarznn dnda yerleik medeniyetin icaplarndan olan ziraat, ticaret, el sanatlar ve esnaflk ile katiyen ilgilenmiyorlard. 1240 Kurultaynda geday Kaan, aabeyisi aatayn da tasvibi ile yapt ve muvaffak olduu meselelerden iftiharla bahsetmektedir. 1. ehirlere valiler ve idareciler tayin ederek ehir d yaylak, klak ve otlaklar millete tahsis etmek 2. Topra Moollara tahsis ederken susuz blgelerde kuyular atrarak milletine su ve otlak yeri temin etmek. geday Kaan, anay ve Uygurtay adndaki iki adamn srf bu ileri tanzim etmek zere vazifeli klmt.11 Hakikatte Kaan, bu ileri yaparak Mool milletinin hayat tazna uygun bir ekilde hizmet etmekteydi. nk Moollar iin ehir hayat cazip deildi. Zaten hayvan srleri ve hayat tarzlar onlarn ehirlerde oturmasna mani idi. Bylece ehir hayatndan uzak kalarak hem cengaverliklerini koruyarak gevemiyorlar ve hem de byk nfus iinde erimeyi nlemi oluyorlard. ehirlerin idaresini ise mahalli hanedan mensuplar veyahut da Mahmut Yalavaa bal Darugain ve Tangmainler ile temin ediyorlard. Hatta deil ehirde oturmay orada vali olmay dahi Moollar hakir bir vazife olarak gryorlard. Det-i Kpak seferi srasnda geday Kaann olu Kiyuk, Batu Hana (1227-1256) kar itaatsizlikte bulunmutu. geday Kaan, durumu renince byk bir hiddete kaplm ve bu mnasebetle sulu olunu azarlarken, kendisini ehirlere Tangmai (vali) olarak tayin etmekten sz etmiti.12 Bu durumdan anlaldna gre ehre idareci olmak bir Mool asilzadesi iin hakaret manasna gelmekteydi. aatay Hann ordas ilkbahar ve yaz aylarnda li Irma havzasnda Almalk ehrine yakn bir mahal olan Kuyada, sonbahar ve k aylarnda ise li Irmann Yedi-Su havzasnda ulat yerde Kayalk ehrine yakn bir yerde bulunurdu.13 Bu duruma gre Hanln bir yaylak bakenti bir de klak bakenti olmak zere iki merkezi vard. Tabi aatay Hann ordas dediimiz zaman ki kaynaklarda Ulu-Ev ad kullanlyordu-14 onun Ulu-Evi etrafnda binlerce adrn kurulduu adrlYurt manasnda ve iki menzil arasnda tanlabilen bir merkez olarak dnlmelidir. Yani hanlar da dahil krlarda ehirlerin dnda yaanlyordu. Cengiz Hann ordusu Moolistanda iken Mool kabilelerine dayanmakta idi. Daha sonra Uygur baklarnn teklifi ile klasik Trk devlet yapsndaki onlu sisteme geilmi ve kabile askeri yerine bozkrl Trklerin birliklere girmesi ile askeri birliklerin saysnn yer yer on hatta yirmi misline kadar artt grlmt. Dolaysyla Moollarn Trkistana girii mnasebeti ile binlikler bir tmen veyahut iki tmene hatta bazen drt tmene eriecek ekilde artm bulunuyordu. Bu vaziyet Moollarn ehre girmemesine ramen ksa zamanda Trklemelerini hazrlayacaktr.

587

aatay Hanlnn kurulu dneminde aatay Hann emrine drt tane binba verilmiti. Bunlarn Barlas, Celayir, Sulduz, Arlat kabilelerinin binlikleri ve binbalar olduu anlalmaktadr. Daha sonra bu drt tane binliin asgar bir tmen hatta bazen iki tmen ve tmene kadar bydn aatay Hanl yaps iinde grmekteyiz.15 Cengiz Hann salnda Mool rf ve adetine en riayetkar ananeyi en iyi bilen ve Cengiz Yasasnn en iyi tatbikisi olarak aatay Han n yapmt.16 Dier kardeleri ile birlikte babasnn Harezmahlar zerine yapt sefere katlm hatta en sevdii olu Mu-Tekin, Bamiyan Muhasaras esnasnda 1221 yaznda maktul dmt. 17 aatay, Celaleddin Harezmah takip vazifesi verildii iin 1221/1222 kn Hindistan hududunda geirmiti.18 Daha sonraki yllarda Cengiz Hann 1226-1227 yllarnda Tangut zerine yapt son sefer boyunca aatay, Ulu Yurtta braklan birliklerin kumandan olarak babasna vekaleten naiblik etmiti. Seferin sonunda Cengiz Han ld iin babalarnn cenaze merasimini, seferden onunla beraber dnen geday ve Tuli ile birlikte yapmlard.19 Byk kardeleri Cuci Cengiz Handan alt ay nce ld iin bu seferde ve merasimde bulunamamt.20 Daha sonra ertesi yl yaplacak kurultayda bulumak zere kardelerinden ayrlarak yurduna dnmt. Zaten babalar hayatta iken kardeler babalarnn huzurunda geday kaanla halef olarak semi idiler. 21 1228 San ylnda toplanan kurultayda aatay Han, kardelerin en by olarak geday elinden tutarak bizzat kendisi kaanlk makamna oturtmutu. Bu merasimden sonra da kendi yurduna dnmt. aatay Hann pek ok hanm olmakla beraber bunlardan en muteber olan ikisi idi. Bunlardan birincisi Yisln Hatundur. Yisln Hatunun anas Brte-Fin Hatunun yeeni idi. Yani o da Kongrat kabilesi noyanlarnn soyundand. Cengiz Hann Hatunu aatayn anas Kongrat merasndan Day-Seenin kzyd. Day-Seenin olan kardei Dari-Tayn torunu ise Yisln Hatundur. aatay Hann ikinci hanm ise Yisln Hatunun kz kardei Tken Hatun idi.22 aatay Hann sekiz tane olu olmutu. Bunlar ya srasna gre 1-Mui-Yebe, 2-Mu-Tekin, 3-Bilkii, 4-Sarban, 5-Yisun-Mngge, 6Baydar, 7-Kadak, 8-Bayudur.23 aatay Han oullar iinde en fazla ikinci olu Mu-Tekini severdi. Cengiz Han da bu torununu ziyadesiyle sever ve daima yannda bulundururdu. Cengiz Han sevdii torununun Bamiyanda lm zerine gazaba gelmi ve Bamiyan ehrini btnyle tahrip ettirmiti. aatay Hann vefatndan sonra ona halef olan aatay hanlar, istisnalar bir tarafa braklacak olursa umumiyetle Mu-Tekinin neslinden gelmilerdir. Ocak-ubat 1242 ylnda geday Kaann lmnden birka ay sonra aatay Hann da ldn kaynaklardan tespit edebiliyoruz.24 Kara-Hlg Han (1242-1246) aatay Han, Yisln Hatundan olan ikinci olu Mu-Tekini Bamiyanda kaybedince nc olu Bilkiiyi veliaht yapmak istemiti. Ancak o da on yanda vefat etmiti. Bunun zerine

588

aatay Han Mu-Tekinin olu Kara-Hlgnn veliaht olmasn istemitir. Mu-Tekinin, Bayu, Br, Yisun-Tuva, ve Kara-Hlg adlarnda drt olu vard. Kara-Hlg kardelerinin en k idi.25 aatay Han lnce onun vasiyetine uyarak Hann hatunu bata olmak zere vezir Habe Amd ve aatay Slalesi mensuplar hep birlikte Kara-Hlgy hanlk makamna oturttular.26 Bu srada Kaan seilemedii iin vekaleten geday Kaann hanm Tura-Kina Hatun niyabeten bu makamda bulunuyordu. Kara-Hlg Hann bu hanl 1246 ylnda Kiyukun kaan seilmesine kadar devam etmitir. Kiyuk Kaan (1246-1248) bu makama gelir gelmez Kara-Hlg Han azlederek onun yerine aatay Hann beinci olu Yisun-Mnggeyi hanlk makamna tayin etmitir.27 Kara-Hlg Hann hanm Organa Hatun, aatay Hann kz kardei iakin hatun ile Oyrat Turali Kregenin kzyd. Dolaysyla aatay Han gelininin days olmaktayd. Kara-Hlg Hann Organa Hatundan bir olu olmutu. Mbarek-ah adn tayan bu zat aatayl ailesi iinde ilk Mslman olan ahsiyettir.28 Yisun Mngge Han (1246-1251) 1246 Kurultaynda Kiyuk, kaan seildikten sonra aatay ulusunun banda bulunan KaraHlg Han tahttan azletmiti. Zira Kiyuk Kaana gre oul dururken torunun tahta kmas uygun deildi. nk o srada aatay Hann oullarndan Yisun-Mngge hayatta idi.29 aatay Hann beinci olu Yisun-Mngge kaynaklarn verdii bilgiye gre devaml sarho gezer, devlet ilerini hanm Tayi Hatun ve veziri Bahaeddin Merginani yrtrd. Vezir Bahaeddin Merginani bir ilim adam, alimleri ve ilmi koruyan muhterem bir zat idi. Babas Ferganal bir alim, annesi ise Kara-Hanl slalesinden Togan Hann neslinden gelmekteydi. aatay Hann veziri Habe Amid tarafndan yetitirilmiti. Hatta aatayn oullarndan Yisun-Mnggenin yanna Bahaeddin Merginaniyi veren de Habe Amid idi. 1251 ylna kadar Yisun-Mnggenin hanl devam etti. Bu yl iinde yaplan kaanlk seiminde Mngge Kaan seilince Kara-Hlg tekrar hanla iade edildi ve Yisun-Mngge katledilirken ciddi bir ilim adam olan Bahaeddin Merginani de katledilenler arasndayd.30 Ancak hanlna iade edilen Kara-Hlg, hanla oturamadan yolda lecektir. Onun hatunu Organa Hatun hem Kara-Hlgye ve hem de ona halef olacak olu Mbarek-aha vekleten 1251 ylndan 1261 ylna kadar aatay ulusunun banda idareci olarak kalacaktr. 1251 ylnda Kara-Kurumda Mngge Kaann (1251-1259), kaan seildii kurultay aatay ve geday nesli iin ok byk hadiseler ve neticeler meydana getirmiti. nk Mngge Kaann seiminden sonra kaana kar bir suikast hareketi ortaya karlm, aatay ve geday sllesinin btn yetikin ada olan mensuplar ve devlet ileri gelenleri ile meradan bir ksm yasa gerei katledilmilerdi.31 Kara-Hlg Han Mngge Kaann taraftar olduu iin bu hareketin dnda idi. Ancak o da aatay hanl makamna dnerken yolda vefat edecektir. Bylelikle Kara-Hlg Hann olu Mbarek-ah kk yata olduu iin hanla nasbedilmi, fakat annesi Organa Hatun nyabeten 1261 ylna kadar fiilen on yl hanlk makamn idare edecektir. Yukarda da sylediimiz zere Organa Hatun, Cengiz Kaann kz iakin Hatun ile Oryat emirlerinden Turali Kregenin kz idi. Bu bakmdan Mool aristokrasisinde ve kurultaylarnda iki taraftan Cengizli olduu iin yeri itibarlyd. Hatta 1255 yl yaznda Hlg Han kaanlk yurdundan lhanl ulusunun bana giderken

589

aatay yurdunda Organa Hatun tarafndan misafir edilmiti. 1259 ylnda Mngge Kaann lmnden sonra ortalk yine karm ve Mngge Kaann kardeleri Ark Buka ile Kubilay, kaanlk iin mcadele ettii dnemde de Organa Hatunun olu Mbarek-aha nyabeten hkm sr devam edecektir.32 1261 ylnda aatayn altnc olu Baydarn olu Algu Han, aatay taht iin ortaya kacaktr. Algu, Ark Buka tarafndan aatay Hanl makamna gnderilmi ve hanlk makamn ele geirdikten sonra Ark Bukaya erzak ve asker malzeme gndermek iin emir verilmiti.33 Algu, aatay Hanln istiklline kavuturmak arzusunda olduu iin silh yardmn gndermekten imtina etmi, Ark Buka ile Kubilay arasndaki mcadelede darda kalmay tercih etmiti. Bunun zerine Ark Buka, Algu zerine yrmek istemi ise de 1262 ylnda Sayrama (St Gl) yakn bir yerdeki Polat mevkiinde muharebe etmiler ve bu muharebeyi Algu kazanmt. Ancak daha sonra Ark Buka tekrar zafer kazanmay temin etmi, fakat 1263 ylnda Kubilay Kaann ordularnn zerine geldiini renince aatay blgesini terk etmiti. Bu mnasebetle de Algu Han, aatay Hanln tekrar derleyip toparlamaya muaffak olacaktr. 1266 ylnda Algu Han ld srada aatay Hanl, kaanln vesayetinden kurtulmak iin mcadele vermekte idi. Hatta ehirlerin idarecisi durumunda olan Mesut Yalava Bey de kaanlk merkezindeki bu karklktan dolay Alguya yakn davranmt. Algu Hann Kyan, otu ve Tok-Timur adnda olu vard.34 Algu Hann 1266 ylnn ilk aylarnda lm zerine Kara-Hlg Hann olu yetikin yaa girmi olan Mbarek-ah, Cemali Karye gre hanlk makamna oturmutu.35 1266 Martnda hanla Mbarek-ahn kendiliinden oturmu olmas Kubilay Kaann houna gitmemiti. Eyll aynda, yani alt ay sonra, Yisun-Tuvann olu Barak, Kubilay tarafndan aatay ulusuna han olarak gnderilecektir. Yine Cemali Karnin nakline gre Eyll aynn iinde Barak gelip duruma hakim olacaktr. Mbarek-ah kaynaklardan anlaldna gre yumuak huylu bir zat idi. Nitekim Baraka boyun eerek onun maiyyetine girmi ve hizmet etmitir. Mbarek-ahn be tane olu vard. Bunlar srasyla unlardr: 1. Olcay-Buka, 2. Buralgay, 3. Hur-Kaday, 4. sen-Pulat, 5. Kadak.36 Barak Han (1266-1271) aatay Hann oullarndan Mu-Tekinin torunu ve Yisun-Tuvann oludur.37 Babas YisunTuva 1251 ylnda Mngge Kaann seimine muhalefet ve suikast hareketine katld iin idam edilmiti. Bu hadiseden sonra katledilen ehzadelerin ocuklar, Karakurumda terbiye edilmek zere braklacaklardr. Barak ve kardeleri de bunlar meyannda idiler. Kubilay Kaan 1264 ylnda kardei Ark Bukay bertaraf ettikten sonra Algunun lm zerine boalan aatayl tahtna Mbarek-ahn kendiliinden oturmasn ho grmeyerek onun yerine Barak Han aatay ulusuna han tayin etmiti. Barak bylece aatay Hanl tahtna kacaktr. Ark Buka ile Kubilayn kaanlk iin mcadelesi srasnda geday Kaann mil rma havzasnda oturan torunu Kaydu Han, geday ulusunu tekrar canlandrmt. Barak, ulusuna ulatktan sonra ksa zamanda duruma hakim olmu ve hatta Mbarek-ah dahi maiyyetine alarak onu Av Emiri, yani Barslna tayin etmiti.38 Barak Han, aatay ulusuna hakim olduktan sonra Kaydu Han ile l- hanl hkmdar Abaka Han ile ve hatta Kubilay Kaana kar dahi aatay ulusunu mdafaa mecburiyetinde kalacaktr. Hanlnn ilk ylnda

590

Kubilay Kaann aatay lkesine Moultay ismindeki kumandanyla gnderdii orduyu malup etmi, hatta Dou Trkistandaki Hoten ehrine kadar onlar kovalamt. geday ulusunun bandaki Kaydu Han ile yapt muharebeler iyi gitmekte iken 1267 ylndaki son muharebeyi kaybederek Semerkant yaknlarna ekilmek mecburiyetinde kalmtr.39 Daha sonra geday Kaann torunu Kadan-Oulun olu Kpak-Oul Barak Hann yanna eli olarak gelmi ve sulh yaplmt. Ertesi yl 1269da Talas yaknnda mterek bir kurultay toplanm, geday ve aatay sllelerinin mensuplar, kumandanlar hep bir araya gelmilerdir. Vassafn nakline gre bu kurultay 1268 yaznda Semerkant yaknlarndaki Katvan ovasnda olmutu.40 Ancak hadisenin seyrinden anlaldna gre Vassafn vermi olduu bu yer kurultay yeri deil, geday ulusunun elisi olan Kpak-Oulun, Hann ordasna geldii yer olmaldr. 1269 kurultay Barak Hann Kaydu Hana tbilii kabul ettii kurultay olarak grlr. Yani Barak, Kubilay Kaan deil, Kaydu Han kaan gibi kabul etmekteydi. ehirleri idare eden Mesut Yalava ise bundan sonra toplad vergileri kaanla deil, Kaydu Hana gnderecekti. Ayrca Barak Han, Dou Trkistann ana blmn Kaydu Hana terk ediyordu. 668 hicri yl baharnda yani 1270 ylnda, Barak Hann ordusunda Kaydu Hann Kpak-Oul ve apat emrinde gnderdii birliklerden baka aatayl ehzadelerden Ahmet Br, Nikbay-Oul, Taligu ve Mbarekah da kendi birlikleri ile yer almlard. Ayrca kardeleri Mmin ve Yasar-Bayl (Vassafta Yasavur) da Barak Hann yanndaydlar. Bu ordu iki kol halinde Ceyhun rman getiler.41 Bu kollardan birincisi Tirmiz yaknndan geerek Bedehan, Talkan, brgan zerinden ilerlerken, dier kol Amuy yaknndan Ceyhunu geerek Merv, Mervcik blge ve ehirlerini ele geirerek Niabura varmazdan evvel birlemilerdi. Abaka Hann gnderdii kuvvetleri burada malup eden Barak Han, Niaburu da zaptetti.42 Daha sonra 1270 yaznda cereyan eden ikinci muharebede Kaydu Hann gnderdii yardmc kuvvetlerin Barak Handan ayrlarak geri dnmesi dolaysyla Barak yalnz bana Abaka Han ile karlamak mecburiyetinde kalacaktr. Bu muharebeyi Barak kaybederek Ceyhunun kuzeyine ekilecektir. Ertesi yl lhanl kuvvetleri Ceyhunu geerek aatay lkesine girmiler ve Barak Han ok g durumda brakmlard. Kaydu Han amcazedesi Barak Hana yardmc olabilmek iin Maverannehire girecektir. Bu kuvvetlerin gelii dolaysyla lhanl hkmdar Abakann kuvvetleri sratle Ceyhunun gneyine ekileceklerdir. Ancak Barak Han, bu hadise srasnda vefat edecektir. Vassafa gre Barak kendisine ikram edilen arab itikten sonra lmtr. Zira bu arapta zehir vard. ld srada saltanatnn altnc ylnda idi.43 Ulu Bey ayn ifadeyi tekrarlar.44 Kad Ahmet Gaffar- Kazvin, 669 Koyun ylnn nihayetinde ldn kaydetmektedir.45 Bu da 1271 yl sonbaharna tekabl etmektedir. Barak Han lmezden bir yl nce slamiyeti kabul ederek Sultan Gyaseddin unvann almt. Kaynaklar bu hususta ittifak halindedirler. Barak Han ld zaman geriye be tane oul brakmt. Bunlarn adlar sras ile 1-Bek-Timur, 2-Duva, 3-Tokta, 4-Uladay ve 5-Bozan46 idi. Nikbay Han (1271-1274)

591

Barak Hann 1271 yl sonlarnda vefat ediinden sonra aatayllardan Nikbayn dierleri arasnda nde olarak ortaya ktn grmekteyiz. aatay Hann drdnc olu Sarbann oludur.47 Algu Han ve Barak Han zamanlarnda ordu kumandan olarak hizmet grdn bildiimiz bu hanzade, Barakn vefatndan sonra kan karklklar srasnda lhanl ordusunun Buharadan balayarak Ceyhunun tesine atlmasnda Vassafn verdii bilgilere gre Abaka, Buharaya girdikten sonra elli bin kiiyi katlettirmi, ehrin abidelerini de tahrip ettirmiti. Hatta Mesut Yalavan yaptrd byk Mesudye Medresesi bu tahrip olanlar arasnda bulunmaktayd. Nikbay, Gaffarinin nakline gre 671 ylnda Abakann kuvvetlerini malup etmi ve aatayl toprandan karmt.48 Reidddin ise Nikbayn hanlnn yl kadar srdn sylemektedir.49 Bu duruma gre onun hanl 1274 yl iinde bitmi olmaldr. Buka-Timur Han (1274-1277) Nikbay Hann ksa ve mcadele iinde geen hkmdarlndan sonra Buka-Timur ona halef olmutur. Buka-Timur Han, aatay Hann yedinci olu Kadatnn oludur.50 Kaydu Hann yarl ile han olmutu. Reidddin onun hakknda pek bilgi vermemektedir. Ancak Sakran hastalndan vefat ettiini sylemektedir. 51 Yalnzca Kad Ahmet Gaffar- Kazvin vefat tarihi olarak 671i vermektedir. Bu duruma gre yl kadar hanlk etmitir.52 Duva Han (1277-1307) Buka-Timur Hann lmnden sonra Duva Han onun yerine aatay Hanl makamna gelmitir. Kaydu Hann yarl ile aatay ulusunun bana geen Duva Han, Barak Hann be olundan ikincisidir.53 Onun otuz yl sren saltanat mddetince aatay Hanl st ste gelen tahribat yama ve katliamlarn meydana getirdii yaralarn tedavi grd devre olacaktr. Zira Duva Hann da Kaydu Han kadar dirayetli ve siyas olduu anlalmaktadr. Aralarndaki mnasebet ve mesafeyi iyi ayarlayan Duva zamannda kaynaklarda verilen bilgilere gre harap ehirler imar edilirken Andican adnda yeni bir ehir kurmutu.54 Her ne kadar bu imar ileri Mesud Bey tarafndan yaplyor ve Kaydu Hana bal olarak yrtlyorsa da netice itibariyle kendi hanlk sahas huzura kavumu olmaktayd. Cemal Karnin nakline gre 1272 ylnda Buharann tahribi srasnda yklan yerler tekrar canlanm Mesudiye Medresesi yeniden imar olmutu. 1289 ylnda Mesud Yalava vefat edince medresenin yannda kendisi iin yaptrm olduu trbeye defnolunmutur. Ekim 1289 ylnda vefat eden Mesud Beyin yerine byk olu Ebubekir Yalava, Kaydu tarafndan tayin olunmutu.55 Marco Polonun nakline gre Kubilay Kaann batdaki hududu Hoten ehrine kadar uzanyor, onun batsnda kalan Kagar, Yarkent, Aksu, Kara-Hoo gibi ehirler daha ncede zikredildii zere aatayllar tarafndan Kaydu Hana braklmt.56 Kubilay Kaann 1294 ylndan lmne kadar Kaydu ve Duva arasndaki ittifaka kar ciddi bir taarruzu gze alamad yine Marco Polo tarafndan nakledilmektedir. Bu durumdan istifade eden Duva Han, Horasan hududunu emniyete alm hatta Gazne dahil Hindistana kadar olan blgeleri hanl hudutlarna dahil etmitir.57 Kaydu Hana bal olarak alan Ebubekir Yalavan 1298 ylnda vefat zerine onun yerine kardei Satlm Bey tayin edilmitir. O da aabeyi, babas ve dedesi gibi dirayetle ehirleri iyi bir ekilde idare etmitir.

592

Reidddinin nakline gre Kubilay Kaann halefi olan torunu Olcaytu Timur Kaann (1294-1307) dikkati Kaydu ile Duva ittifakna dnecektir. Zira Kaydunun devleti byk itibar kazanmt. Bunun zerine Kaydu ile Olcaytu Timur Kaan arasnda muharebeler balayacak ve muharebe yaralanan Kaydunun lm ile son bulacaktr. Bu hadiselerin 1298 ylnda balayp 1301 ylna kadar da devam ettii bilinmektedir. Buna gre 1301 ylnda Kaydu Han vefat etmitir.58 Duva Han, Kaydu ile Olcaytu Timur Kaan arasndaki mcadeleye katlmam ve bununla iyi bir politika takip etmi olmaktayd. Babasnn lmnden sonra Kaydunun yerine geen olu apar Han (1301-1306) babasnn dirayetini gsteremeyecektir. Cemal Karnin nakline gre, Satlm Yalava 1303 ylnda vefat etmi, onun yerine Mesut Yalavan nc olu Sevin Bey, apar Hann yarl ile ehirlerin idaresine tayin edilmitir. Sevin Bey, babas ve dedesi gibi Hocent ehrinde oturmayp, ehirlerin idaresinin merkezini Hocentten Kagara tayacaktr. Cemal Kar, o tarihte kendisi de Kagarda bulunuyordu.59 Bu duruma gre 1303 ylnda Duva Han ile apar Han arasnda huzursuzluk meydana gelmiti. Daha sonra arpmalar zuhur edecek ve ittifak bozulunca bundan istifade eden Olcaytu Timur Kaann ordular, apar Han zerine yryeceklerdir. Duva Han ile apar Han arasndaki arpmalar, nihayet 1304 ylnda harbe dnm, apar Hann kuvvetleri aatay lkesine girmilerdir. Birinci muharebe Semerkant civarnda ikinci muharebe ise Hocent yaknlarnda cereyan etmi ve apar Han malup bir vaziyette lkesine doru ekilirken bu defa Olcaytu Timur Kaann ordular lkesini istil etmeye balamt.60 1305 ylnda ok stn kuvvetler ile gedayllarn yurduna giren kaanlk ordular Kaydu Hann kurduu bu gl ili tamamen datmlard. 1305i 1306ya balayan aylarda dalan kabilelerin bir ksm kaann ordularna boyun emi, geri kalanlar ise apar Han bata olmak zere Duva Hana snmak mecburiyetinde kalmlard. Duva Han, bu iltica edenleri Ceyhun rman geirerek kuzey Afganistana iskan etmiti. Hatta onlardan bir ksm Horasan zerinden lhanl lkesine giderek onlara iltica edeceklerdir.61 Bylece 1306 tarihinde Kaydu Hann krk yl boyunca dirayetle toplad ulusu tamamen tarihe karm oluyordu. Bu son hadise ve iltica durumundan sonra Duva Han ile apar Hann bartklar anlalmaktadr. Timur Hann ordular, geday ulusunu yok etmekle kalmam, ayrca aatay Hanlnn merkezi durumunda olan li Irma havzas ile Yedi-Su ve Talas havzalarn da tamamen istil ve yama etmilerdi. Duva Han, kaann ordular ile mcadele etmi ve daha ileri harekata devam etmelerini nlemiti. Reidddine gre, bu muharebelerde yaralanm62 ve daha sonra bunlarn tesiri ile lmtr. Duva Han otuz yl sren saltanattan sonra 13 Temmuz 1306-2 Temmuz 1307 tarihinde lmtr.63 Muiniddin Natanzi, 24 Temmuz 1305-12 Temmuz 1306 tarihini vermekte ise de hadiselerin seyrinden 1307 tarihine daha uygun dmektedir.64 Duva Han ldkten sonra geriye bir hayli ehzade brakmtr. Bunlarn bir ksm kendisini takiben sra ile han olmulardr. Knk Han (1307-1308)

593

Duva Hann lm zerine Knk Han babasnn yerine aatay Hanl makamna gelmitir. Ancak hanlk iinde karklklar halen devam etmekteydi. aatay Hann olu Mu-Tekinin olu Brnn olu Kadaknn olu Taligu, Knk Hana kar hareket edenler arasndayd. Hatta aatay Ulusuna iltica eden apar Han ona yardmc olmutu. Abdl Gaffar Kazvinnin nakline gre 707 yl sonunda (1308 Mays) Brba mevkiinde Knk Hana baskn vererek kardeleri SorguOul ve Ebukan ile birlikte katledileceklerdir. Bunun zerine Duva Hann dier oullar birleerek Taligu Han (1308-1309) zerine yryeceklerdir.65 Dolaysyla Knk Hann hanl bir yl kadar srmtr. Taligu bu mnasebetle hanln ilan edecektir. lk yapt toy (kurultay)da Duva Hann oullarndan Kebekin basknna urayarak katledilecektir. Onunda hanl bir yla yakn fakat karklk iinde gemitir. Abdl Gaffar Kazvinnin nakline gre hadise 708 senesi sonu (1309 Haziran) 66 olmaktadr. Bu vakadan sonra Kebek aabeyi sen-Bukay aatay Hanl tahtna karmtr.67 Ayn yl iinde toplanan Toyda han seimi iin yaplan toplantda Kebek Han, aabeyi sen-Bukay eliyle hanlk makamna oturtmutur.68 sen-Bukann hanlnn nc ylna Buyantu Kaan (1311-1320) aatayl ehzadelerinden Yasavur-Olan, eline yarlk vererek, aatay ulusuna Han olarak gnderdi. Bu durumu haber alan sen-Buka Han ve kardei Kebek, Dou Trkistan hudutlarnda onu karlamak zere ordularyla hareket ettiler. Ancak yaplan mcadele aatayl sahasnda farkl corafyalarda devam etmi, fakat Yasavur, hanlk makamn ele geiremeden lhanllara iltica etmek mecburiyetinde kalmtr. Hatta daha sonra Yasavura ballk gsterenler Afganistan corafyasnda ve ksmen ran corafyasnda bir tmen ad altnda varlklarn devam ettireceklerdir. sen-Buka Han, Gaffar- Kazvinye gre 1318 yl sonu ve 1319 yl ba civarnda vefat etmiti.69 Muiniddin Natanzi ise 719 yln vermektedir. O da 1319 ylna tekabl eder. sen-Buka Hann mezarnn Nahepte (Kar) olmas ise Hanln merkezinin artk Kaga Irma havzasna tandnn bir ifadesidir. Kebek Han (1319-1326) Aabeyi sen-Buka Hann 1319 ylnn ilk aylarnda lm esnasnda Kebek, Yasavur ile uramakta idi. Nihayet onu perian ederek lhanl lkesine kamaya mecbur ettii srada Hann ld haberini alarak aatay Hanl makamna gelecektir. Muiniddin Natanzinin ifadesine gre, Yasavur Mslman idi ve hacca gittii srada orada bir fedai tarafndan katledilmiti.70 Bylelikle Kebek Han, Yasavur meselesinden kurtulmu oluyordu. Kebek Han aabeyi Knk Han ve senBuka Hanlarn zamanndan beri ahsiyeti ile dirayet ve kumandanlk vasflar ile temayz etmiti. aatayllar tarihinde Kebek Hann nemi ilk defa adna para darbettiren hkmdar oluudur. nk o tarihe kadar kaanlk adna darbedilen anonim paralar mevcut idi. Yani aatay Hanlnn resmen istiklali Kebek Han ile balamtr.71 Kebek Hann bastrm olduu paralar o kadar mehur olmutur ki, Ruslarda para karl kullanlan Kapik kelimesinin Kebekden (Kebekin bastrd para) geldii ifade edilir. aatay Han zamannda hanlk ordasnn ad bilindii zere Ulu-Ev adn tamaktayd. Ulu-Evin olduu yer de bakent saylrd. Kebek Han ise Saray manasna gelen Kar adndaki hanlk makamn Kaga-Derya havzasnda yaptracaktr. Burdan da anlalyor ki Hanln merkezi eski Nahep yeni adyla Kar evresine tanmtr. Kebek Han zaman aatayllarn huzura ve

594

kudrete kavutuu dnem saylmaldr. Namna darbettirdii paralarn sonuncular Semerkant 725 tarihini tayan gm sikkelerdir. Halefi ligiday Hann ilk paras 726 tarihini tadna gre Kebek Hann hanlnn sonu 1326 ylnn ilk aylarna kadar uzamaktadr.72 ligiday Han, aabeylerinden sonra 1326 yl iinde hanlk yapm, yalnz kaynaklardan anlaldna gre bu kurultayn yaplaca zamana kadar devam etmitir. 726 yaz aylarnda yaplan Toyda Tarmairin Han, hanlk makamna getirilecektir. ligiday Hann namna darbettirdii Ordu-y Pazar 726 tarihli para dnda paras olmadna gre bu hanlk takriben be alt ay kadar srmtr.73 Alaeddin Tarmairin Han (1326-1335) 1326 ylnda hanlk makamna gelen Tarmairin Hann ilk paras da 726 tarihini tamaktadr.74 aatay hanlar iinde Mbarek-ah ve Barak Handan sonra gelen nc Mslman handr. Onun zamannda zaten Mslman Trk kitlesinin bulunduu Trkistan corafyasnda hanedann mensuplar da istisnalar bir tarafa braklacak olacak olursa slmiyete girmilerdir. Alaeddin Tarmairin Han 1329 ylnda yapt sefer ile gneyde hakimiyetini Delhi Sultanl hudutlarna ulatrmt.75 bn Batutann nakline gre Tarmairin Han, islmiyeti kabul ettikten sonra Alaeddin adn almtr. Tarmairin Han dindar ve Trke konuan bir hkmdard. Ancak bn Batutann kendisini ziyareti srasnda k olmasna ramen kendi adrl otanda kalmaktayd. Bu durum balangtan beri aatayllarn ananeye sadk kalmalarnn ifadesi olsa gerektir. Ancak Almalk blgesinin ananev merkez olmas hasebiyle hanlar, toyu mutlaka bu blgede yaparlard. Tarmairin Hann slmiyeti kabul aatay Ulusu ile islm lkeleri arasndaki balantnn kurulmasn temin etmiti. Bu mnasebetle ticaret bu devrede canlanmt. Ancak yukarda zikretmi olduumuz husustan dolay hanln merkezinin bulunduu Maverannehir ile li havzas ve Almalk blgesi arasnda ikilik ortaya km oluyordu. Yasa taraftarlarn sindirebilmek iin olu Celleddin Senceri Semerkant blgesinde vazifelendirmiti.76 Bylece li blgesini daha yakndan kontrol imknna sahip olacakt. Ancak bu tedbir de yeterli olmamtr. Nitekim bn Batttann da naklettiine gre 1335 yaznda Almalk yaknlarnda yaplan kurultayda, enki ve Bozan-Oulun elebaln yaptklar muhalif grup, onun hanlktan azledilmesini salamt. Daha sonra ise katledilmitir.77 Tarmairin Hann son paras Tirmiz 735: 1 Eyll 1334-20 Austos 1335 tarihini tadna gre hadisenin tarihi dorulanm olmaktadr.78 Muiniddin Natanz de onun yasaya kar olmas dolaysyla bu duruma dtn kaydetmektedir.79 Hanln k Aleddin Tarmairin Hann 1335 ylnda azledildikten sonra katledilmesi aatay Hanlnn sratle kmesine sebep olacaktr. Bunun neticesinde idare tamamen Ulus Emrleri olarak bilinen, kabilelerin hem asker hem de irs reisleri durumundaki kumandanlarn eline geecektir. darenin emirlerin eline getii bu devrede devlet tamamen sukut etmiti denebilir. nk bu devrede emrler

595

ou zaman geday neslinden gelme ehzadeleri han diye tayin ediyorlar ve onu ksa bir zaman sonra indirip bir dierini han yapyorlard. Tarmairin Handan sonra hanlk makamna gelen enki Han, Muiniddin Natanznin nakline gre slmiyete kar tavr almt. Tarmairinin kardei Ebukann olu olan enki Han, eski dinlerine dn yolunda gayret gstermekteydi. Muiniddin Natanz iki yl saltanattan sonra katledildi80 demektedir. 736 ve 737 tarihli ve onun namna darbedilmi olan paralar bu bilginin doruluunu gstermektedir.81 Bu duruma gre enki Han 1336-1337 tarihinde hanlk etmitir. enki Hana halef olan Bozan Hann parasna rastlamyoruz. Yalnz kendisine halef olan YisunTimurun 739 ve 740 tarihli paralar olduuna gre Bozan Han 1338 yl iinde hanlk etmi olmaldr. Yisun-Timur Hann paralar 739: 20 Temmuz 1338-1340 tarihlerini tadna gre onun hanl da 1338 yaz ile 1340 yaz arasndadr.82 Yisun-Timur Han, emirler tarafndan katledilmiti.83 YisunTimur Hana halef olan Kazan-Timur Halil (Halilullah) Yasavurun olu idi. ok edd olan KazanTimur, ayn zamanda dindard. Baz paralarnda yalnzca Halilullah adn grdmz bu hkmdar zamannda Kar sarayna iki menzil mesafede olan Zincir-Saray yaplmt.84 aatay hanlarnn mstakil hareket eden son temsilcisi olan Kazan-Timur Halil Hann paralar 743, 744, 745 tarihlerini tamaktadr. Bu duruma gre onun hanlnn sonu 1345 Maysna kadar ulamaktadr.85 Natanznin nakline gre bu hkmdar Emir Kazagan katletmiti.86 1345 yaz bandan itibaren Emir Kazagann hkmetinin devresi balamaktadr. Emir Kazagan (1345-1358), ona halef olan Emir Abdullah (1358-1359) ve Kazagann torunu Emir Hseyinin (1359-1370) hakimiyeti devreleri devam edecek ve 1370 ylnda Emir Timur, yeni bir devreyi balatacaktr. Her ne kadar bu emirler devresinde baz hanlarn adlar zikredilir ise de ancak bunlarn hepsi sembolik ahsiyetlerdir. Bu arada Kaydu Hana balanan Dou Trkistan blgesinde Dulat emirlerinin yardmyla aatay sllesinden hanlar getirmek gayreti olmutur. Bunlardan Tuluk Timur Han (1347-1362) ve onu takiben olu lyas Hoca Han (1362-1389) ve Hzr Hoca Han 1389-1399 yllar arasnda aatay Han olarak ortaya kacaklardr.87 Fakat bu hanlardan sonra Dulat Emirleri, han sllesinden olanlar ehir ve kasaba idarecileri gibi kullanmlar ve kendileri aynen Bat Trkistanda olduu gibi sz sahibi olmulardr. Devlet Tekilt aatay Hanlnn en mhim devlet organ toy idi. Dier uluslarda kurultay ad ile bilinen bu meclisin aatayllarda Trkesinin kullanlmas ilgi ekicidir. bn Battuta bu kelimeyi harekeleyerek manasn ylda bir defa Almalk ad verilen yerde toplanan, hanedan ve devlet erknnn bir araya gelerek meseleleri grtkleri ziyafetli toplant demektedir.88 Yine seyyahn nakline gre Tarmairin Han drt yldr bu toplantya gitmedii iin ananeye ve yasaya kar olmakla itham edilmi ve bu mnasebetle hanlktan azledilmiti. Bilindii zere hanln kuruluundan yz sene sonra Kaka rma boyundaki Kar (Naheb) ehri yaknna bakentin tand bilinir. Han ve hatun toyun tabii bakan idiler. Dier uluslarda ehzadelerin ad olan diye ifade edilmektedir. aatayl sahasnda yer yer olan kelimesi grlmekle beraber oul kelimesi yaygndr.89 Bunlardan baka damatlar kregen

596

lakabyla bilinmektedir. Ayrca tarhan unvanl hann maviri makamnda beylerin de varln grmekteyiz. Ayrca vezir unvanl bilinen vazifeli kimseler de var idi. Ayrca aatay Hanl tekiltnda en yksek devlet vazifelileri arasnda yasa emiri, bitigi, al-tamga ve bars adyla bilinen kimseler de toyda yerlerini alrlard. Al-tamga ilmiyyeden bir kimse olup hanlarn yarlklarna krmz renkli damgay vurma ii bu zata ait idi. Dier Trk devletlerinde grlen turac veya nianc vazifesinde bulunan vazifenin e deerinde olan kimselerdi. bn Battuta ve Tarmairin Han arasndaki konumalar bu zat tercme etmiti.90 Bitigi, yasa ve bars emirleri aatay hanedan ehzadelerine mahsus vazifelerdendi. Bitigi emiri defterdar vazifesine, Yasa Emiri yasa ve yarg ilerine, bars ise her yl yaplan srek avlarnn tanzim ve tertibine bakarlard. Bu srek avlar gnlerce srerdi ve yasa gerei olduu iin ok mhim bir vazife durumundayd. Aslnda asker talim mahiyetinde olan bu avlar neticesinde gda temini de yaplm oluyordu. Cengiz Hann av ilerini byk olu Cucinin, yasa ilerini ise aatayn idare etmesi; 91 bu vazifelerin ehemmiyetini ortaya koymaktadr.92 aatay hanlarndan Barak Han (1266-1271), tahtndan indirdii Mbarek-ah kendisine bars tayin etmiti.93 Barak Han ayn zamanda bitigiliine ehzadelerden Ahmet Bry getirmiti.94 aatay Hanlnn ehirler dnda kurulan sade yapsnda tekilata dair baka unsur bulamamaktayz. Asker Tekilt Drt ulus teekkl ederken aatay Han emrine verilen drt binbann adndan

bahsedilmektedir. Bunlarn aatay ulusu sahasndaki Barlas, Celyir, Sulduz ve Arlat binbalar olduu anlalmaktadr ve bu drt binbann iinde en kdemlisi olan Barlas Karaar Noyan ba emir durumundayd. Bilindii zere Karaar Noyan, Emir Timurun byk atasdr.95 Ancak bu binliklerin daha sonra tmenlere gelitiini grmekteyiz. Yani binlikler tmen haline gelmilerdir. Tabii binliklerin tmen haline geliinde Trkistandaki bozkr Trklerinin onlarn bnyesine girmesinin de ok rol olmutur. Dolaysyla bu durumun Trklemede ehemmiyeti byk idi. Cengiz Han zamanndan itibaren Trk asker tekilatndaki onlu sistem ihya edildii iin asker rtbeler onba, yzba, binba ve tmen ba eklinde ortaya kmt. Bu durum aynen aatayl yapsnda devam edecektir. Ordularn saf tutuunda Sa-Kol, Sol-Kol ve ng-Kol (merkez) adlaryla yerlerini almaktaydlar.96 Gizli Tarihte aatay Hann ba emiri durumunda olan Karaar Noyan ayn zamanda Ulus Emiri durumundayd. Bu asker rtbeler balangta Moolcalar grlmekle beraber daha sonra kaynaklarda da grlecei zere Trkeleri Moolcalarn yerini almtr. Mal, Adl ve Posta leri aatay Hanlnn mal ilerinin ve vergilerinin neler olduuna dair kaynaklarda malmat yok denecek kadar azdr. Ancak dier uluslarda mevcut olan vergilerin aatay ulusunda da aynyla olduunu dnmek gerekmektedir. Esas itibaryla kr hayatna ve hayvanclk yapsna dayanan aatay ulusunda vergilerin, ehir ve zira nfusa ait olanlarn varl dnlemez. Dier uluslarda

597

da olan vergilere kyasla dnlecek olursa mal ve talay, gayri menkul ehir mlknden; kalan, 1/10 nispetinde zira mahsulden; tamga vergisi, ticaret mallarndan ve kopur 1/100 nispetinde hayvanlardan alnan umumi vergilerdi.97 Bu vergiler iinde yalnzca kopur vergisi, aatay Ulusunun artlarna uymaktadr. nk dier vergiler, ehir artlarnn vergileridir. Yalnz galle98 ad ile orduya erzak ve hayvan temini gayesiyle ayn olarak tahsil olunan vergi vard ki bu verginin de aatay ulusunda tatbik olunduunu dnebiliriz. aatay hanlarnn ancak kurulutan 90 yl sonra para darbettirmelerinde, siyas hakimiyet ve istikll kazanmasnn rol olmakla beraber, bozkr artlarnda vergilerin ayn oluunun ve ihtiyalarn para kullanmaya ihtiya duymadan temininin de tesiri olsa gerektir. Zira para, kr hayatndan ziyade ehir hayatndaki tedavlde zarurettir. aatay Hanlnda adl ilerin amiri bilindii zere Yasa Emiri idi. Ancak yarg ilerini yargucu ad ile bilinen hakimler icra ederlerdi. bn Battuta, Harezm lkesinde grd bir mahkeme heyetini anlatmaktadr. Hergn vazife grmek zere kendilerine ait daireye giden kad, yannda fakh ve kibi ile birlikte bulunurken, yargucu da sekiz kiilik maiyyetiyle yine bu dairede bulunmaktayd. Yargucu meredan bir zat idi. Muhakeme annda her iki heyet de birlikte bulunurlar ve davann eriate ait olan ksmna kad hkmeder, yasa ve treye ait olan tarafna yargucu hkmeder; neticede karar birletirilirdi. Onlarn verdikleri hkmlerin metin ve adil olduklarn grdm99 demektedir. Btn drt ulusta yam ad verilen bir posta tekilt kurulmutu. Mool Kaanlnda, bakent Karakurum ile dier uluslar arasnda haberleme ve posta ilerinin 1240 ylnda, geday Kaann toplad son kurultayda yeniden dzenlendiini grmekteyiz. Bu kurultayda haberlerin ge ulamas, yerleik merkezler halk ve idarecilerinin lsz klfetlerinden mutazarrr olular zerinde durulmu, neticede yeni esaslar getirilmiti. geday Kaan, hatta bu hususlarn karara balannda aabeyi aatay Hann tasdik ve tasvibi ile belirli hkmlere balanmt. Aksayan hususlarn giderilerek ulam, haberleme ve posta ileri yam adndaki tekilt ile yrtlecekti. Bu yeni nizama gre, ulaklar fevkalade haller haricinde, katiyen gidilen istikamet boyunca ehir, kasaba ve kylere uramayacaklard.100 Bylelikle o zamana kadar meskun yerler halknn mecbur olduklar mkellefiyet ortadan kalkacak; hem de yiyecek, ikmal ve dinlenmeyi yapabilmek uruna ulaklar, ehirlere urayarak yolu uzatmayacaklard. mparatorluun eitli istikametlerine, en ksa ekilde ulaabilecek yollar zerinde posta menzilleri kurulacakt. Her ulus kendi blgesindeki menzil tekiltn kurmakla mkellefti. Her menzilde bulunmas lazm gelen 20 ulak ve seyis ayrca bu blgelerin asker birliklerinden temin edilecekti. Ayrca bu posta menzillerine lazm olan binek atlar, yemek iin koyunlar, stn imek iin ksraklar, gereinde kullanlmak zere arabalar ve dier levazmatn saylar ve miktarlar ayarlanmt.101 Yukarda grlen hususlar dier uluslarda da olduuna gre aatay ulusunun ulam, haberleme ve posta ilerinin de bu ekilde olduu anlalmaktadr. 1 2 Cuveyn, Tarh-i Cihn-G, Mirza Muhammet neri, I, 226-227. Cihn-Ga, I, ayn yer.

598

erefddin Ali Yezd, Zafernme Mukaddimesi, Bayezid Umm, Nu. 4975, s. 112, (Bu

yazma, sahife esasna gre numaralandrlmtr). 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 162-163. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Cmit-tevrih, I, 541. Cmit-tevrih, I, 534-535. Cmit-tevrih, I, 542. Cmit-tevrih, I, ayn yer. Cmit-tevrih, I, 522-523. Gizli Tarih, 178-181, Cmit-tevrih, I, 542. Cmit-tevrih, I, 533. Cmit-tevrih, I, 534-540. Cihn-G, I, 195-196, Tarih-i Vassf, Hindistan tab, s. 580. Cmit-tevrih, I, 535, 539. M. Kafal, Altn-Orda Hanl, s. 12. Markof, nventarniy Katalog Mslmanskih Monet Ermitaja, s. 547-566 arasndaki paralar. Moollarn Gizli Tarihi, Ahmet Temir neri, s. 185. Cihn-G, II, 254. Cihn-G, I, 86, Zafernme Mukaddimesi, s. 125-126. Cihn-Ga, I, 85-90, Zafernme Mukaddimesi, s. 126-127. Nizamddin m, Zafernme, Necati Lgal terc., s. 23. Gizli Tarih, s. 203-205. Gizli Tarih, s. 196-197. Cihn-G, I, 226-227. Cihn-G, II, s. 241-243, 272-273, III, s. 23, 56 ve 97. Reidddin, Cmit-tevrih, Behmen Kerim neri, I, 541-549, Moollarn Gizli Tarihi, s.

599

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

Cihn-G, I, 210, Camit-tevrih, I, 544. Cihn-G, ayn yer, Camit-tevrih, ayn yer. Cmit-tevrih, I, 77, 544. Cihn-Ga, I, 210. Cihn-Ga, III, 59. Cmit-tevrih, I, 540, 544. Geschichte Vassafs, I, 154, metin 163. Cihn-Ga, III, 54-66. Cmit-tevrih, I, 540. Cmit-tevrih, I, 544. Cmit-tevrih, I, 540, 545. Geschichte Vassafs, I, 25, metin 23. Barthold, Turkestan, I, metin 148. Cmit-tevrih, I, 539. Barthold, Turkestan, I, metin 148. Cmit-tevrih, I, 536. Yisun-Tuvann Mmin, Barak ve Yasar-Bayl adlarndaki

olundan ikincisi Barak Handr. 38 Cmit-tevrih, I, 546. Cengiz Hann Barss Cuci Han olduuna gre Mbarek-ahn

vazifesinin deeri yksek bir mevki olduu anlalmaktadr. 39 40 41 Geschichte Vassafs, I, 128-130, metin 135-136. Geschichte Vassafs, I, 129-132, metin 135-138. Ahmed Gaffar- Kazvnye gre 668 Zilhiccesi ilk gn 22 Temmuz 1270, Bk. Cihn-r,

s. 199. Ancak bu geiin bahar aylarnda olmas daha akla yakn olsa gerektir. 42 43 44 45 46 47 Geschichte Vassafs, I, 136-137, metin 143-144. Geschichte Vassafs, I, 146, metin 153. Shajrat ul Atrak, Miles neri, s. 366. Cihn-ra, s. 199. Cmit-tevrih, I, 536. Cmit-tevrih, I, 539.

600

48 49 50 51 52

Geschichte Vassafs, I, 146-147, metin 153-154, Cihn-ra, s. 200. Cmit-tevrih, I, 548. Cmit-tevrih, I, 548. Cmit-tevrih, ayn yer. Cihn-ra, s. 200, 675 yl 15 Haziran 1276-6 Mays 1277 olduuna gre yl kadar

hanlk yapan Buka-Timur Hann 1277 baharnda vefat ettii anlalmaktadr. 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 Cmit-tevrih, I, 536, 548. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, Jean Aubin neri, s. 106. Turkestan, I, metin 139. The Book of Marco Polo, I, 196. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 106. Cmit-tevrih, I, 678. Turkestan, I, metin 151. Cihn-ra, s. 198. E. Bretschneider, Medieval Researches, I, 109-156. Cmit-tevrih, I, 548, 678, Reidddin, Duva Hann lm haberini vermemektedir. Cihn-ra, s. 200, Mneccimba, Trke terc. II, 686. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 106. Cihn-ra, s. 200, Cmit-tevrih, I, 535-536. Cihn-ra, ayn yer. Cihn-ra, ayn yer. Cihn-ra, ayn yer. Cihn-ra, ayn yer, Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 107-109. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 110.

601

71 72 73 74 75 76

Markof, s. 555. Markof, ayn yer. Markof, s. 556-557. Markof, s. 557. Cihn-r, s. 201. Celleddin Sencerin Semerkantta babasna niyabeten bastrd paralar 731, 732 ve 733

tarihlidir. Bk. Markof, s. 558. 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 bn Battta, I, s. 422-423. Markof, s. 558. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 111. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 112. Markof, s. 558-559. Markof, s. 559. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 113. The Tarikh-i Rashidi, s. 43. Markof, s. 559-560. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 113. Muntakhab-al-Tavarikh-i Muin, s. 114-115. bn Battuta, I, 422-423. bn Battuta, I, 424. Ayrca Cihn-G, I, 229. bn Battuta, I, 420. Cihn-G, I, 29. M. Kafal, Altnorda Hanl, s. 123. Cmit-tevrih, I, 534.

602

94 95 96 97 98 99

Geschichte Vassafs, s. 144, metin 151-152. Nizamddin am, s. 164. Gizli Tarih, s. 55. Cihn-G, I, 25; II, 256, 261. Z. Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 302-303. bn Battuta, I, 408.

100 Gizli Tarih, s. 203. 101 Gizli Tarih, s. 203-204; ayrca bu hususlar Cveynnin eserinde de aynyla tekrarlanr, bkz. Cihan-G, I, s. 24-25. Abdullah b. Fazlullah e-rz, Tecziyetl-Emsr ve Tezciyetl-Asr, I-V, Tabasma, Bombay 1269/1853. Aleddin Ata Malik-i Juweyn, Tarikh-i Jahn-Gush, Mirza Muhammed of Qazvin, London, I1912, II-1916, III-1937. Anonim, Monghol-un Niua Topaan, Moollarn Gizli Tarihi, Trke terc., Ahmet Temir, Ankara 1948. Barthold, V. V., Turkestan vi Epohu Mongolskavo Naestviya, St. Petersburg 1900; Turkestan down to the Mongol Invasion, Translated by H. A. R. Gibb, London 1958. Barthold, V. V., Turkestan vi Epohu Mongolskavo Naestviya, Metinler, St. Petersburg, 1898. Bretschneider, E., Mediaeval Researches, From Eastern Asiatic Sources, I-II, London 1967. Dawson, Christopher, The Mongol Mission, London-New York 1955. Ebul-Gaz Bahadr Han, ecere-i Trk, Baron Demasions, I-II, St. Petersburg, 1871-1874; Rza Nur neri, stanbul 1925. Hondmr, Habbs-siyer, Tahran 1853-1854; Histoire des Khan Mongols du Turkestan, M. C. Defrmery, Paris 1852. bn Battta, Rhle (Tuhfetun-nuzzr fi garibil-emsr ve acibil-esfr), Trke terc., M. erif Paa, I-II ve Fihrist, stanbul 1333-1338. Kad Ahmed Gaffr- Kazvn, Trh-i Cihn-r, Mcteb Minov neri, Tahran 1343.

603

Lane-Poole, Stanley, Catalogue of the Oriental Coins in the British Museum, VI, London 1881. Le Strange, Guy, The Lands of the Eastern Caliphate, London 1905. Marco Polo, The Book of Marco Polo, The Venetian, Translated by H. Yule, Edited by E. Cordier, I-II, London 1921. Markof, A, K. nventarniy Katalog Mslmanskih Monet Ermitaja, St. Petersburg 1892. Minhc al-din al-Jawzjn, The Tabaqt-i Nsr of Aboo Omar Minhc al-din al-Jawzjn, edited by W. Nassau Less, Mawlawis khadi Hossin and abd-al-Hai, Calcutta 1864; The Tabaqt- Nsr, Translated by M. Raverty, London 1881. Mirhond, Ravzats-saf, Tahran 1853-1857. Mirza Muhammed Haider Dughlat, The Tarikh-i Rashidi, N. lias and E. Denison Ross, London 1898. Muin-al-din Natanzi, Muntakhab-al-Tavrikh-i Muin, Publies Per Jean Aubin, Tahran 1956. Nizamddin mi, Zafernme, Trke terc. Necati Lgal, Ankara 1948. Plano de Carpini, The Journey of Friar John of Plano de Carpini, W. Rockhill, London 1900. Reidddin, Fazlullah, Cmit-tevrih, Behmen Kerm, I-II, Tahran 1338. Reidddin, Fazlullah, ub-i Pengne (Neseb-nme-i Mlk), Topkap Saray III. Ahmet Ktphanesi, Yazma nu. 2937. Savalief, P. S., Moneti Cucidof, agataidof, Celairidof i druge, RAOVOT, III, 1858. erefddin Ali Yezd, Zafernme, Bayezid Umumi Ktphanesi, Yazma nu. 4975. Ulugh Bek, The Shajrat-ul-Atrak, Translated by C. Miles, London 1838. Vassf-al-Hadra, Geschichte Vassafs, Wien 1856. W. Rubruck, The Journey of William of Rubruck, W. Rockhill, London 1900.

604

aatay Devleti / Prof. Dr. Sabri Hizmetli [s.355-358]

Ahmet Yesevi niversitesi Tarih Fakltesi / Kazakistan Siyasi ve idari tarih: aatay Hanl, Mool Hkmdar Cengiz Hann ikinci olu aatayn soyundan gelenlerin kurduu devlettir. Yedisu, ungarya, Maverannehir, Kagarya ve Amu Derya blgeleri ile Horasan topraklar zerinde yaklak bir asr yaamtr. Ayrca, Uygurlarn yaadklar yerler ile Karahitay ve Harezmahlar lkesinin byk bir blm aatay Devletinin hakimiyetinde olmutur. Devletin egemenlik alan zamanla douda Altaylara, batda Harezme, gneyde Kunkin ve Kara Kuma, kuzeyde ise Aral ve Balka Gllerinin arasndaki snrlar aan yerlere kadar uzanmtr. lkenin Maverannehir blmnde hkm sren aatay hanlar, XIV. asrda Timurun bu hanedanl ortadan kaldrmasna kadar ynetimde bulunmulardr. Moolistan blgesindeki hanlar ise XVI. asrn ortalarnda Oyrot, Kazak ve Krgz saldrlarna dein i banda kalmlardr. aatay Devletinin genel durumu ve hanlar hakkndaki bilgiler dank ve yetersiz ise de, siyasi ve askeri tarihine dair azmsanmayacak malumat bulunmaktadr. Devlet trelere ve yasalara gre idare edilmitir. Cengiz soyundan gelen hanlar aatay ulusunda kendi adet ve trelerini in, ran ve Kpak lkesinde (Det-i Kpak) hkm sren hanlardan daha iyi korumulardr. Mevcut adetleri ve gelenekleri yaatmaya nem vermelerinin yannda kendilerine gelir getiren Maverannehir ve Kagarya halklaryla yakndan ilgilenmilerdir. Ancak sz konusu blgeler Mool mparatorluunun kurulu dnemlerinde byk zarar grm, Semerkant ve Buhara da Burak Han (1264-1270) tarafndan yamalanmtr. Moollarn amanizme dayal inanc ile Mslman yaant tarz, yasa ile eriat ve gebelerle yerleik halk arasnda ortaya kan atmalar aatay ulusuna her bakmdan zarar vermitir. Ne var ki, bu atmalar ve zararlar, yamalamalar ve basklar ok saydaki olumsuzluklarnn yannda, Maverannehirdeki Mslman halkn dini ve milli deerlere daha sk balanmasna, ilme ve alimlere daha ok sayg gstermesine sebep olmutur. Tarihi Vassaf ile nl seyyah bn Battuta gibi seyyahlar eserlerinde, XIII ve XIV. asrlarda aataylarn, Semerkant, Buhara ve benzeri ehirlerin belirtilen olaylar sonundaki olumsuz durumlarndan sz etmilerdir. Devletin adn ald aatay, Cengiz Han ile ei Brte-cinin ikinci oludur. Yasalar, adet ve treleri ok iyi bilen bir devlet adam idi ama, slam dinine ve Mslmanlara bak olumsuz olmutur. Babasnn yannda in ve Haremzah seferlerine katlmtr. Ancak babasnn lmnden sonra artk hibir sefere katlmam, len hkmdarn hayatta kalan en byk olu olarak itibarn korumutur. Cengiz Han tarafndan veliahd seilen gedeyi hkmdar ilan eden beyler arasnda yer almtr. O yllarda bazen Moolistanda kardeinin saraynda, bazen de Cengiz Han tarafndan kendisine verilen blgede bulunmutur. Onun li vadisinde ve Trkistanda bugnk li eyaletinde klk ve yazlk olmak zere iki ayr yeri olmutur. Babas aataya, douda Uygurlar lkesinden itibaren batda Buhara ve Semerkanta kadar olan blgeleri vermiti. Ancak bu yerler ounlukla aatay deil, kaan adna idare edilmitir. aatayn Otrarl Veziri Kutbeddin Habe-Amid devlet idaresinde byk sz sahibi idi. Hann

605

yannda da byk itibar sahibi olup, oullarndan her biri aatayn bir oluna arkada olmutur. aatay 11 Kasm 1241de (5 cemaziyelahir 639) len kardei gedeyden sonra ancak birka ay yaam ve 1242 ylnn balarnda lmtr. Maverannehirdeki Trk veya Trklemi gebeler IX-XV. asrda aatay ad ile anlmaktaydlar. aatayn adna izafeten kurulan Mool-aatay Devleti, gerekte aatayn lmnden 2030 yl sonra, yani 1270li yllarda kurulmutur. nce Bamiyanda ldrlen Mtgenin olu Kara Hlagu, sonra yeni kaan Gykn emri ile aatayn oullarndan Yisu Mngke slale reisi olmular ve aatay ulusuna han tannmlardr. 1251deki olaylar sebebiyle aatay Devletinin nemi azalm, hanedann ileri gelenlerinin ou ya ldrlmler ya da srlmlerdir. Ksa sre tahtta oturduktan sonra len Kara Hlagudan sonra devleti henz kk olan olu Mbarek ah adna 10 yl mddetle dul ei Organa idare etmitir. Mngke Kaann 1259 ylnda lmnden sonra durum deimitir. Kaann kardeleri Kubilay ile Arg Buka aralarnda taht kavgas yaparken, aatayn torunu Algu da Orta Asyay bu sonuncu kii adna ele geirmek iin almtr. Algu ksa zaman iinde Orta Asya lkeleri ve Harezm ile Afganistan gibi daha nceleri aatay Devletine ismen bile bal olmayan yerleri ele geirmitir. Ancak, bu baarlar kendi hesabna alm ve bamsz hkmdar gibi hareket etmitir. Bu sebeple o, Orta Asyada bamsz bir Mool Devletinin kurucusu saylabilmitir. 1265-66da hkmdarn lmnden sonra aatay hanedanna mensup beyler devletin idaresini gedeyin torunu Kayduya brakmak zorunda kalmlardr. Kaydu 1301 veya 1303te lmne kadar hkmdar tahtnda oturmutur. Kaydunun tahta oturduu tarihten itibaren de Mesud Bey, Orta Asyann verimli eyaletlerini Kaydu adna ynetmeye balamtr. Mesud Beyin 1289da lmesi zerine de olu birbiri ardna lkeyi idare etmilerdir. Kaydunun 1301 ile 1303 yllar arasnda lmesinden sonra hkmdar tahtna olu apar gemitir. apar ile Tuva Han bir sre iyi ilikiler iinde olmularsa da, baz siyasi ve sosyal olaylar yznden aralar alm ve birbiriyle savamlardr. Neticede apar yenilmi, Tuva da 1307de lmtr. Yerine geen olu Knsenin 1308 ylnda lmesiyle tahta aatay slalesinden Taliku oturmutur. Birtakm tarihilere gre Kaydunun halefi apardan sonra hkmdar olan Barak Hann olu Tuva, aatay Devletinin asl kurucusudur. Tuvann olu sen Buka zamannda inden gelen byk ordularn saldrlar Orta Asya ilerine kadar ilerleyebilmi, hann Issk gl ve Talas havalisindeki yaylak ve klaklarn yamalamlardr. Ancak Tuvann teki olu Kebekin 8 yllk hanl zamannda aatay Devleti yeniden birliine kavumu ve eski nemini kazanmtr. 1326 ylnda Kebekin kardei Tarmairin tahta oturduktan ksa sre slam dinini kabul etmi ve Alaaddin adn almtr. Ne var ki devleti iyi idare edememi; dou eyaletlerini bsbtn ihmal edip

606

halkna iyi davranmad iin bu yrelerin gebeleri 1333lerde kendisine isyan etmilerdir. 1338lerden itibaren de devlet idaresi zayflam ve aatay prensleri Trk emirlerinin elinde kukla gibi lkeyi idare etmeye balamlardr. aatay halklar nihayet zbekler tarafndan Orta Asya topraklarndan karlmlardr. Bunlardan Hindistana gen Timurlular, aatay ad ile anlarak varlklarn srdrmlerdir. Bugnk Dou Trkistanda XVII. asrn sonlarna kadar aatay neslinden olduunu savunan bir slale ve onlar idare eden prensler olmutur. Ancak bunlarn kendilerine aatay deil, Mool dedikleri anlalmtr. Sosyal ve Kltr Tarihi: aatay Devletinde hanlk babadan oula geerek devam etmitir. Bazen hkmdar hayatta iken evladndan birini veliaht tayin etmi, bazen de beyler kendi aralarndan birini han semilerdir. ounlukla hann byk olu babasnn yerine gemitir. Hanlar ve prensler kaan adna idarede bulunmulardr. Her halkarda han da kaan da Cengiz evladndan ya da aatay slalesinden olmutur. aataylar uzun sre merkezi bir devlet kuramamlar; daha ok eyaletlere, vilayetlere veya hanlklara blnen bir idari yapda olmulardr. Halkn millet bilin ve birliine kavuamamas, ulus zelliinde olmas ve hanedanla mutlak surette bal bulunmamas bunun balca nedenlerini tekil etmitir. stelik, eyalet ve vilayet yneticileri merkezden tayin edilmise de, aatay hkmdar geleneksel olarak lkesinin topraklarn blgeler ve eyaletler halinde evlad arasnda bltrmtr. Bununla birlikte, vezirler ve valiler hana itaat etmek durumunda olmutur. Sikkeler kaan veya han adna baslm, vergiler de yine onun adna toplanmtr. Bu arada eski mahalli slaleler de, mahalli hanlara bal olarak varlklarn srdrmlerdir. dareciler genellikle halkn rf ve adetlerinden kopmamaya zen gstermiler ve ulusun inanlarna saygl olmulardr. stelik milli ve manevi deerleri, airleri ve alimleri korumular, sanata ve sanatlara destek vermilerdir. Baz aatay hanlar ve idarecileri ata dini zere kalrken biroklar Mslman olmular ve slam medeniyetine hizmet etmilerdir. aatay ulusunun nemli blm bozkrlarda ve tarm havzalarnda gebe topluluklar halinde yaamtr. Bunlar hayvanclk ve ziraatla urarken, ehirlerde yerleik halde yaayanlarn balca ileri ticaret, sanat, avclk ve dokumaclk olmutur. Semerkant, Buhara, Kakar, Yerkent, Aksu nemli ehirleri tekil ediyordu. aatay han ehir hayat ile fazla ilgilenmemitir. aatay ulusunun birok dini olmutur. amanizm, Budizm, Hristiyanlk, Nasturilik ve slamiyet balca dinleri oluturmutur. Ancak bazen bu dinlerin mensuplar arasnda mcadeleler ve kanl atmalar meydana gelmitir. zellikle amanizm ve Hristiyanlk ile slam dini arasnda stnlk mcadelesi gzlenmi; baz hanlar da bu mcadeleye taraf olarak katlmlardr. Ayn trdeki mcadeleler farkl kltrler, diller ve edebiyatlar arasnda da meydana gelmitir. Fars dili ve kltr ile aatay kltr, dili ve edebiyat arasndaki mcadele buna ak rnektir.

607

aatay ulusu airlere, edebiyatlara, alimlere, seyyidlere ve hocalara byk hrmet gstermitir. Bu kiilerin de halk zerinde byk etkisi olmutur. Mesela, Danyal Hoca Galdan ve Hoca Hidayetullah (Hazreti Afak), taraftarlar arasnda byk hrmet grmler ve kendilerinin gizli gleri bulunan kutlu kiiler olduklarna inanlmtr. Bu kiiler halk yanndaki manevi otoritelerini ok iyi deerlendirmiler ve mesela Hoca Hidayetullah 1694te lmne kadar Kagaryann mutlak hakimi olmutur. Ancak bu dini kiilerin slamn aatay halklar arasnda yaylmasnda nemli hizmetler yapmlardr. aatay dili ve edebiyat dnyadaki en eski dil ve edebiyat trlerindendir. Ali ir Nevai ve ondan sonraki Orta Asya airlerinin kullandklar edebi Trk lehesine ve onun rnlerine aatay ad verilmitir. Bu lehe XIII ve XIV. asrlarda Orta Asyada Mool istilasndan sonra Cengiz Hann evlad tarafndan kurulan aatay Devleti, lhanl ve Altnordu Devletlerinin arasnda gelimi ve zenginlemitir. XV. asrda Ali ir Nevai ile birlikte edebi zellik kazanarak Orta Asyann edebi lehesi konumuna ykselmitir. Bu dil ve edebiyata aatay lehesi de denilmitir. aatay edebi lehesinin esasn hakaniye Trkesi oluturmutur. Dilbilimciler aatay dili ve edebiyatn birtakm devirlere blerek ele almlardr: 1. lk aatay Devri (XIII-XIV. Asrlar): Mool istilasndan Timur saltanatnn son zamanlarna kadar, Cengiz Han evladnn hakimiyetinde bulunan Yakn Dou ve dou Avrupada Orta Asya edebi trkesinin oluum dnemidir. Bu devirin sonunda klasik aatayca ortaya kmtr. 2. Birinci Klasik aatayca Devri (XIV-XV. Asrlar): Nevaiye kadar olan dnemdir. Bu dnemde aatay Trkesi edebi dil, iir dili ve resmi dil olarak byk nem kazanm ve nemli gelime gstermitir. Ahmet Yesevi ve akirtlerinin edebi-tasavvufi eserleri, hikmetler ve iirler ile Nizami, Sakkaki, Salman Savaci, Haydar Harezmi, Hocandi, Ltfi ve Hafz gibi airlerin eserleri hem aatay iir ve edebiyatnn Herat ve Semerkant bata olmak zere byk yerleim merkezlerinde gelimesine hem de Trkenin Farsa ve Arapa gibi diller karsnda varln korumasnda nemli katkda bulunmutur. 3. kinci Klasik aatay Devri: Ali ir Nevai devri diye de adlandrlan bu dnemde (XV. asrn son yars) airler ve edebiyatlardan aataycann gl savunucular olmutur. Ali ir Nevai ve Hseyin Baykara bu devre damgasn vuran ve aataycann gelimesine yardm eden en nemli kiilerdir. Klasik aatay iir ve edebiyat bu dnemde altn an yaamtr. aatayca hem Timurlular ve aataylar hem de Kagardan Kazana, Krma, Tebriz ve stanbula kadar btn Trk edebi evrelerinde byk ilgi ve destek grmtr. 4. Klasik Devrin Devam (XVI. asr): Babur ve eybanllar devrinde Maverannehir ve Havarizm blgelerinde, Buhara ve Semerkant gibi merkezlerde, Herat ve Horasan sahalarnda aatay Trkesi veya klasik aatay edebiyat byk ilgi grmtr. Ahmet Yesevi klt ve hikmet tarz eybanllar Devrinde kendini kabul ettirmi, hatta moda olmutur. Babur ve Hind saraylarnda Trk

608

askeri aristokrasisi arasnda byk ilgi ve destek grmtr. Mirim Bey ve brahim Cani gibi airler bu devirde yetimitir. 5. Gerileme ve kme Devri (XVII-XIX. Asrlar): Bu asrlar hem aatay fikir ve sanat hem de dil ve edebiyat iin gerileme ve kme devri olmutur. Fars dili ve edebiyat, tpk Fars kltr ve sanat gibi aataycaya stnlk salamtr. Bu zamana kadar eitli evreler geiren, her yerde destek gren ve gelien aatay dili ve edebiyat artk yerini mahalli lehelere, gelien edebiyatlara brakm ve XX. yzylda aatay tabiri yerine zbek ad kullanlmaya balamtr. aatay Trk dili birden bire ortaya kmayp, yukarda belirtilen safhalardan geerek kkleip gelitii gibi, aatay edebiyat da ayn gemii yaamtr. Kkleri ta Orhon Yaztlarna ve UygurTrk, Buda-Maniheist Trk edebiyatna kadar uzanmtr. Ancak bu edebiyatn temeli Altnordu Devletinde ve onun bir vilayeti olan Harezmde atlmtr. En yakn temeli ise Trk-slam devrindeki Hakaniye edebiyat (Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakayk, Divanu Lgatit-Trk) ve onun yeni bir gelime aamasn oluturan Harezm-Altnordu Trk edebiyatdr. Haydar Harezmi, Ltfi, Sekkaki, Atayi, Ahmedi (XIV. asr), Ali ir Nevai (1441-1501), Hseyin Baykara (1438-1506), Zahiruddin Babur (1483-1530) ve benzeri airler ile edipler sayesinde aatay edebiyat ok deerli eserlere sahip olmu ve eitli trdeki bu edebi eserleriyle 17 asr yaayabilmitir. Kaynaklarda aatay Trk dili ve edebiyat hakknda yeterli bilgi olmasna karn, aataylar kltr ve uygarl konusunda malumat sknts yaanmaktadr. aatay ulusunun idari, sosyal, ekonomik, ticari ve kltrel durumlarn aydnlatc bilgilere sahip deiliz. Ancak, aatay uluslarnn kltr ve uygarlk dzeyi, sosyal ve mali durumu o devirdeki dier halklarnkinden aa dzeyde olmad bilinen bir gerektir. aatay Devleti tarihinin siyasi ve askeri ynlerden ziyade kltr ve uygarlk ynnden ele alnmas belirtilen sorunu nemli lde zecektir. Barthold W. Viladimirovi, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz.: Hakk n Dursun, stanbul 1990, I, 128 vd. Barthold W. W., aatay, slam Ansiklopedisi, MEB Yay., Eskiehir 1997, III, 266-270. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul 1989, 9. cilt, 301-310. DOhsson, Histoire des Mongols, II, 108 vd. Hambly, G., Zentralasien, Frankfurt, 140 vd. Hizmetli, Sabri, Orta Asrlar Tarihi Jane rkeniyeti, imkent 2000, 140-142. bn Fazlullah el-meri, Mesalikul-Ebsar fi Memalikil-Emsar, nr. Muhammed b. Ali b. Hasan, Beyrut 1405/1985. nan, Abdlkadir, aatay Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab Ankara 1992, 80-102.

609

Jozef, Thury, Orta Asya Trkesi zerine Tetkikler, Trke tercmesi, Milli Tetebbular Mecmuas (MTM), stanbul 1915, II, 207-233. Kprl, M. Fuad, Trk Edebiyat, slam Ansiklopedisi, Eskiehir 1997, III, 270-323. Kprl, M. F., Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1928. Kprl, M. F., Edebiyat Aratrmalar I, TTK. yay., 3. bas., Ankara 1999, 140-41. Kprl, M. F., Edebiyat Aratrmalar 2, tken yay., stanbul 1989, 93-193. Kprl, M. F., aatay Edebiyat, slam Ansiklopedisi, Eskiehir 1997, III, 270-323. Kprl, M. F., Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, stanbul 1919, 187-192. Kut, Gnay, Ali ir Nevai, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1989, II, 449-453. Quatremere, Notices et Extraits, XIII. Togan, Z. Velidi, Ali ir, slam Ansiklopedisi, Eskiehir 1997, I, 349-357. Zahidov, Vahid, zbek Edebiyat, Takent 1959-60, 4 cilt.

610

C. lhanl Devleti lhanllar / Prof. Dr. Abdlkadir Yuval [s.359-363]

Ahmet Yasevi niversitesi Tarih Fakltesi / ???????? Tarih boyunca Trk devletleri genelde, Avrasya corafyasnn tamam veya byk bir blmne hakim olmulardr. Bu snr zaman zaman Asyann tamam Avrupa ve Afrika ktalarn da iine almtr. XIII. yzyln balarnda tarih sahnesine km olan Cengiz Han, ksa zamanda hemen btn Asya ktas, oul ve torunlar da Avrupa ve Afrikaya kadar uzanan geni bir corafyay hakimiyetleri altna almlardr. Bu devletin siyasi manada mr uzun olmam ise de brakm olduu idari ve mali alandaki izler daha kalc olmutur. Mool mparatorluunun batdaki temsilcisi konumundaki lhanl Devleti, Cengiz Hann torunu Hlagu tarafndan kurulmutur. lhanl Devleti, kuruluundan itibaren ilk elli yl iinde (1256-1296) idari bakmdan Mool mparatorluunun batdaki temsilcisi olmu ise de daha sonraki dnemde bu zelliini kaybetmitir. Zira bu devletin dayand halkn ounluu Trk unsuru olup, Moollar zaman iinde devlet hayatndaki etkisini kaybetmitir. Kurulu dneminde devlet hayatnda din faktr etkili olmam ise de, Ahmet Tekdar zamannda islamiyetin devletin resmi dini olarak kabul edilmi olmas Trkleme hadisesini abuklatrmtr. Bu deime olay dier Mool devletleri iin de sz konusu olmutur. lhanl Devletinin kurulmu olduu topraklar X.yy.dan itibaren gittike younlaan Trk g yolu ve sahas iinde bulunuyordu. Byk Seluklu ve bu devletin dalmasndan sonra tarih sahnesine km olan Harezmahlar Devleti ile arlkl olarak mahalli Trk beyleri bu corafyann idaresini ellerinde uzun sre tutmulardr. Asyada meydana gelen siyasi, sosyal ve dier hadiseler nasya corafyasndaki Trk birikimini abuklatrmtr. Cengiz Hann bat seferinden sonra gedey Kaan zamannda batda grevlendirilmi olan, Curmagun ve Elcigidey Noyanlarn gnderilmeleri, ayn ekilde, Batu Hann ikinci Kpak seferi ve Hlagunun geni yetkilerle donatlm olarak grevlendirilmi olduu ran seferleri bu deiimi hzlandrmtr.1 Byk Hanlk merkezi olan Karakurumda Cengiz Hann lmnden sonra balam olan saltanat mcadelesine gedey ve aatayn oullarna kar Tuluy oullarnn Cuci oullarnn da destei ile katldn gryoruz. Meng Han, daha sonra Cuci Hann olu Batunun da yardm ile bu mcadeleyi kazanarak Byk Han olmutur. Mengnn tahta gemesiyle, Cengiz Han zamanndan beri uygulanmakta olan bir gelenei deitirmi ve (Dou ve Bat ynne nl generallerin Yeke Noyan gnderilmesi) bu grev, Mool ehzadelerine verilmitir. Nitekim Meng, kardei Kubilay ine gnderirken hemen ayn yetki ile dier kardei Hlaguyu da Batya gndermitir.2 Ayrca, saltanat ekimeleri srasnda sarslan merkezi otoriteyi salamlatrmak maksadyla Cengiz Han

611

zamanndan beri takip edilen Ulus verme yerine bir eit tayin yoluyla, kardelerinden birini doudaki, dierini da batdaki topraklar zerine gndermitir.3 Bu durum, tarihi Trk devletlerinde grlen merkez, dou ve bat yani l sistem ile dorudan ilgilidir. Bu uygulama, Trk hakimiyet telkkisi ile Mool hakimiyet telkkisi arasndaki yaknl gstermektedir. Cengiz Han ve oullar zamannda Mool askeri valileri tarafndan idare edilen Batdaki Mool topraklarnda merkezi ynetimin zayflamasyla balam olan dahili kargaalarn sonucu olarak, lke genelinde yeni baarlar kazanlmas yle dursun, yer yer devletin mevcut topraklar da tehdit altna girmiti. Bilhassa, Moollarn ihmal ve ihanetine hibir ekilde msaade etmemi olduklar vergi sistemi de batdaki idari uygulamalar srasnda bozulmutu. Yukardaki sebeplerden dolay Hlagu, 1253 ylnda bat seferi iin Kurultay karar ve Byk Kaann emri zerine grevlendirilmitir. Hlagu, batda daha nce zaptedilmi olan mevcut Mool topraklarndan baka kendisinin ele geirecei topraklar ynetmek zere grevlendirilmitir. Meng Han, kardei Hlaguya batda yapaca ilerle ilgili olarak balca nemli grev vermitir. Daha sonraki gelimelere gre Hlagu, bunlardan ilk ikisini yani smailler ve Badat Abbasi halifelii meselesini halletmi, ncs olan Suriye ve Msr meselesini ayn ekilde sonulandramamtr.4 Hlagunun idaresine verilen Mool ordusu, ilk zamanlar mevcut Mool ordusunun hemen btn zelliklerini tamakta, sayca da onun bete biri orannda idi. Bu bete bir nisbeti, devletin nem verdii dou ve bat ynnde daha nce gerekletirilen dier seferler ile Kubilayn in seferi srasnda da geerli olmutu5. Moollarn bat ynnde dzenledikleri seferin nemli bir sonucu da, Mool ordusunda bulunan Trk kkenli askerler ile Mool tehlikesi karsnda oturduklar yurtlarn terk ederek bat ynnde yer deitiren Trk boylarnn nasyann etnik ehresini Trkln lehinde deitirmi olmasdr. nk tarihi Redd-din Mool ordusu ierisinde teme erisinden, yani aile fertleri ve mevcut mal varl ile birlikte hareket eden askerlerden bahsetmektedir.6 Devletin kurucusu olan Hlagunun askeri gc yannda idari ve mali konulardaki uygulamalar incelendii takdirde lhanl Devletinin konumu ve dneminde stlenmi olduu rol ksmen aydnlanm olacaktr. Nitekim, yeni devlete merkez olarak da Tebriz ehri seilmitir. Hoca Nasreddin Ts bata olmak zere devrin nl ilim adamlarn yakn evresinde toplamtr. Hlagunun askeri ve idari alandaki baarlarna kuzeydeki Mool topraklarnn hkimi olan Altnordu Devleti ksmen engel olmutur. Bu iki karde devletin Hlagu ve Berke zamannda balattklar mcadele yllarca srm ve iki lkede bu ekimeden byk zarar grmtr.7 Meng Kaann lm ile balayan taht mcadelesinde Hlagu, aabeyi Kubilayn yannda yer alm, Kubilayn Byk Han olmas ile de Kubilay Hann gndermi olduu bir yarl (ferman) ile Ceyhun nehrinden Msr topraklarna kadar uzanan geni topraklar onun idaresine verilmitir.8 Bylece fiilen mevcut olan lhanl Devletini Byk Han da tanm oldu. lhanl tarihi incelendii zaman gze arpan bir dier husus da bu devletin, kuruluundan itibaren 1294 Gazan Han zamanna kadar Karakurumdaki Byk Hana bal olmas ve Gazan Han

612

zamannda bu balla son verilmi olmasdr. lhanl Devletinin statsn gsteren emreler arasnda, Hlagunn lmnden sonra tahta geen olu Abakann, amcas ve Byk Han Kubilaydan yarl gelmeden lhanl tahtna oturmam olmas, lhanl hkmdarnn darp ettirmi olduklar paralarda nce Byk Hann adnn zikredilmesi ve Byk Hann lhanl hkmdarlarnn saraynda bir temsilcisinin bulunmu olmasdr. Ayrca, belli bal askeri seferler srasnda alnm olan kararlar ile ehzade ve yksek dereceli grevlilerin idam cezalarnda da Byk Hann nihai karar vermi olmasdr. lhanl Devletinin Karakuruma olan bu ball, Trk devlet gelenei ile de yakndan ilgilidir. lhan Devletinin batda alm olduu ilk malubiyet 1260 ylnda nl kumandanlardan Ket-Buka Noyan kumandasndaki lhanl ordusunun Msr snrnda Ayn-Calut dwenilen yerde Memlk ordusuna yenilmesi olmutur. Memlk ordusunun hemen tamam askerlii meslek olarak semi olan Trk asll (ounluu Kpak Trkleri) askerlerden olumaktayd. Oysaki, lhanl ordusu, ayn ekilde ordusunun hemen tamamna yakn ksm Trk unsurundan oluan Altnordu Devleti ile yapm olduu mcadelede daha baarl olmutur. Cengiz Han tarafndan kurulan bu devlet, gerek douda ve gerekse batda zaptetmi olduu topraklar zerinde ncelikle kendi sivil ve askeri tekilatn kurmutu. Bu tekilatn sivil kadrolarnda Trk boylarna ve bilhassa Uygur ve Harezm Trklerine arlkl olarak grev verilmitir. Askeri sistemin banda hemen her zaman Moollar bulunmu ise de, devletin kuruluu srasnda Cengiz Han, Moollarn kren kabile sistemi yerine bir Trk devlet gelenei olan onlu sistemi benimsemitir.9 Cengiz Hann baarlarnda bu sistem deiiklii nemli lde etkili olacaktr. Ayrca Cengiz Hann mavirleri, oul ve torunlarnn hocalarnn da byk bir blm Trk meneli ve bilhassa Uygur Trklerine mensup kimselerdi. Moollarn yaz dili Uygur alfabesi olduu iin, ranl memurlar lhanl Devlet idaresinde grev alabilmek iin Uygur alfabesini renmek mecburiyetinde olduklarndan dolay ada kaynaklarda bu uygulama kapal ifadelerle tenkid edilmitir.10 1294 ylndan sonra Gazan Han, Cengiz yasasn gnn ihtiyalarna gre tadil ve islah etmi, darp edilen paralarda Byk Hann adn kaldrm ve bylece kendisini Byk Han ilan etmi ise de, devletin ad lhanl olarak devam etmitir. Cengiz Han tarih sahnesine kt srada, nasya siyasi ve iktisadi bakmdan paralanm vaziyette idi. Trk-slam aleminin en gl devletleri olarak batda Harzemahlar. Trkiye Seluklu Devleti ve Abbasi Halifelii bulunuyordu. Dierleri ise birbirleriyle srekli mcadele halindeki kk siyasi kurululard. Yaklaan Mool tehlikesine kar Harezmah Muhammedin ve daha sonra olu Celaleddinin yanl politikas ve dier baz sebeplerden dolay Moollara kar batda Birleik Cephe kurulamamtr. Bu siyasi danklk ister istemez iktisadi buhran da beraberinde getirmitir. Nitekim, o sralarda Badattan Buharaya ticari malzeme gtren bir kervann 28 ayr yerde gmrk vergisi demek zorunda olduu kaydedilmektedir.11 Bu vergilere hediye ve benzeri masraflar da ilave

613

edilince ortaya byk rakamlar kmaktadr. Bu durum ticari hayat olumsuz ynde etkilemitir. Moollar ve lhanl Devleti zamannda ise, ayn carafyada siyasi birlik salanm olduu iin tacirlerden daha az miktarda gmrk vergisi alnd dnlrse o gnk ticari, mali ve siyasi buhran hakknda bir fikir verilmi olur. lhanl Devletinin idari, mali, askeri ve yarg messeseleri bir yandan tarihi Trk devlet gelenei ile benzerlik gsterirken, dier yandan da kendisinden sonra bu carafyada kurulacak olan Celayirliler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler ve nihayet Osmanl messeseleri iin de bir bakma model olmutur. nk, lhanl Devletinin sivil yneticileri genelde Trk kkenli kimseler olduu gibi, bahsi geen devletlerin gerek hanedan ve gerekse dayandklar etnik unsur da genelde Trk boylarna mensup olmutur. Ayrca, bilhassa Uygur ve Harezmahlar devletlerinde uzun zaman hizmet etmi ve bu ii aile meslei haline getirmi olan baz nl ailelerin (Cveyni ailesi vb.) de etkisi byk olmutur. te ounluunu Uygur ve Harezm Trklerinin oluturduu sivil mimarlar lhanl Devletinin kurulu ve gelimesinde byk rol oynamtr. Bir benzetme yapacak olursak, Abbasi Devletinde Bermekoullar, Moollar Dneminde Yalva, lhanllar Devletinde de Cveyni ailesi sz konusu devletlerin sivil hayatnda byk rol oynam aileler olarak bilinmektedir. lhanl Devletinin kurulu dneminde hakim din Gktanr dini ise de, hanedan ve idareci zmre arasnda Budist, Hristiyan, Nestri, Yakubi ve dier dinlere mensup olanlar vard. slamiyet, zaman iinde dierlerinin aleyhine yaylm ve Gazan Han zamannda devletin resmi dini olmutur. Moollara kar batda genel olarak halk Mslman olan siyasi kurulular mcadele verdii iin zellikle devletin kurulu dneminde Mslman halk byk sknt ekmitir. Mool mparatorluunun dini meseleler konusunda son derece liberal olduu sylenebilir. Hlagunun 1265 ylnda lmesi zerine Budist olan byk olu Abaka tahta gemitir. lhanl Devlet tekilatnn kurulu ve gelimesinde Abakann byk emei olduu bilinmektedir. Abaka hayat boyunca Mslman Altnordu ve onun mttefiki Memlk Devleti ile mcadele etmitir. Memlk Sultan Baybarsn Anadolu seferi ve Elbistan savanda lhanl ordusunu yenmesi zerine Abakann Anadoluya gelii adeta katliama dnm ve yzyllarca hafzalarda silinmeyen bir hadise olarak kalmtr. Bu hadiseden sonra Anadoludaki lhanl tahakkm daha da artmtr. 1282 ylnda Abaka Hann lm zerine, yerine Mslman olan Kardei Ahmet Tekdar gemi ise de, yeeni Argun, amcasna kar km ve Sultan Ahmedi malup ederek babasnn tahtna gemitir. Budist olan Argunun sonu gelmeyen israflarn karlamak iin yahudi dinine mensup olan Veziri Sad-d-Devlenin devlet btesini denkletirmek iin koyduu yeni vergiler ile kendi yakn akraba ve dost evresini devlet hizmetine almas yeni huzursuzluklara sebep olmutur. Argunun 1292 ylnda lmesi zerine hanedan yeleri, emirler ve hatunlarn da katlmalar ile toplanan kurultayda Geyhatu hkmdar seilmitir. Bu srada Keyhatu, Anadoluda Karaman oullar bata olmak zere, yer yer ayaklanan Trkmenleri cezalandrmak iin Anadolu zerine gnderilmiti. Keyhatunun msrif ve elence dkn olmas sebebiyle devletin mali gc zayflamt. Veziri Ahmet el-Halif, ona kat para basmay teklif etti.12 Bylece inliler rnek alnarak lhanl Devletinde,

614

ilk defa 1294 ylnda kat para tedavle karld. inde kat para en iyi cins ipekten yaplr ve kirlenince de toplanarak ykanr ve yeniden piyasaya srlrd. inliler bu paraya CAV (CAO) adn vermiti. Keyhatu, kat paralar piyasaya srnce madeni paralar yasaklad. Ancak, halktan byk tepkiler geldii ve iktisadi hayat felce urad iin drt ay sonra bu yasak kaldrlmtr. Bu srada ehzade Baydu, Arguna kar kt ve Argunu malup ederek lhanl tahtna kt. Ancak onun saltanat da uzun srmedi. nk, karsna rakip olarak Horasan valisi ehzade Gazan kmtr. 1295 ylnda tahta geen yeni hkmdarn yannda Nevruz gibi bir veziri vard. Vezir Gazana islamiyeti benimsetmekle kalmam, Mool gelenei bozulmu ve slamiyetin devletin resmi dini haline gelmesinde de nemli rol oynamtr. Gazan Han, kuvvetli ve dirayetli ahsiyeti sayesinde, dalmakta olan devleti kontrol altna ald ve maliyeyi slaha alt. Orduyu sk bir disipline alarak, yeniden tekilatlandrd. Komutanlara dirlik yani hizmet mukabilinde belirli arazileri tahsis etmek suretiyle yeni bir uygulama getirdi.13 Cengiz zamannda kurulmu olan posta tekilat gedey Han dneminde gelitirilmi, Gazan Han ise sistemi slah etmitir. Moollar posta tekilat istasyonlarna YAM diyorlard. Gazan Han ise yeni menzilhaneler yaptrarak ulaklarn bu menzilhanelerde istirahat ve ihtiyalarnn karlanmasn salam, onlarn halk taciz etmelerine ve soymalarna mani olmutur. Ziraat tevik maksadyla su kanallar atrd. Bunlarn etrafnda yeni yerleim sahalar kurulmasn salam, siyasi bakmdan ise, Anadolu genel valilerinden Baltu ve Slemi isyanlar km ise de Gazan bu isyanlar batrmtr.14 Ancak Anadoludaki Mool valilerinin de artk ikballerini Trkmenlere balam olmalar da zerinde ayrca durulmas gereken bir konudur. Bu hadiseler, lhanl Devlet hayatnda Trkmenlerin durumunu kuvvetlendirmitir. Gazan, zeki faal, kltrl bir devlet adamyd. Bozulmu ve dalmaya yz tutmu olan devleti ve onun messeselerini yeniden dzenlemitir. Tebrizde cami medrese, hastahane bata olmak zere birok dini ve sosyal eserler yaptrmtr. 1304 ylnda Gazan Hann lm ile yerine kardei Olcaytu gemi Gazan Han zamannda alnan tedbirlerin neticesi olarak, lke genelinde huzur ve gven hakim olmutur. 1316 ylna kadar d politikada Memluklar ile mcadele devam etmitir. Hatta Memluklara kar ortak hareket iin, bata Papa olmak zere Fransa ve ngiltere devletlerine eliler gndermitir. Bu srada, Osmanl Beyliinin Kurucusu Osman Bey de Bizans Marmara sahillerinde sktrmaktayd. Bizans mparatoru Osman Beye kar Olcaytu Hana yaklat ve kz Mariyay lhanl sarayna gelin olarak gndermiti. Bu srada son Trkiye Seluklu Sultan II. Gyaseddin Mesudun Kayseride 1308 ylnda vefat ile Trkiye Seluklu Devleti tarihe karm, Anadolu tarihinde Beylikler devri balamt. lhanl Devletine bata Karamanoullar olmak zere Anadolu Beylikleri yer yer kar kyorlard. Nitekim, bu tarihlerde lhanl Devletinn bat snr Kzlrmak nehrinden ileriye gitmiyordu. Emir oban Anadolu seferiyle Konya ve Karaman ald ise de bilahere buras tekrar Karaman oullarna gemiti. Ayn zamanda Altnordu ile de arpmalar devam etmekteydi.

615

Olcaytu Han, Kazvin ile Tebriz arasnda Sultaniye adl yeni bir ehir kurdurdu. Bu ehir, devletin yklmasna kadar saltanat merkezi olarak kalmtr. Gazan Han bir dnya tarihi yazdrmay dnm ise de, ortaya kan ve Camiu-t-tevarih adl eser genelde, Trklerin ve Moollarn tarihine geni yer vermitir. Bu eserin yazlmasna Gazan Han zamannda balanm, Olcaytu Han zamannda tamamlanabilmitir. 1316 ylnda Olcaytunun lm ile, yerine henz ocuk yataki olu Ebu Sait geirildi. Yeni Sultan, bir Uygur Trk olan Atabei Emir Sevin ile birlikte valisi bulunduu Horasandan gelerek tahta oturdu. Hkmdarn kk yata olmasndan istifade eden vezir Tacettin Ali ah ince zekas sayesinde, dier vezir Reidddini gzden drd. Beylerbeyi, Emir Sevinin lm zerine yerine Emir oban getirilmitir.15 oban, Moollarn Sulduz boyuna mensuptu. lhanl Devletinn dayand iki boydan biri Sulduz dieri de Celayirler olarak bilinmektedir. Vezir Ali ah Emir Sevinin lmn takiben evirdii entrikalar sonucu nce, Reidddini sulad ve sonra da ldrtt. Daha sonra da obana kar olumsuz tavr taknd. Maksad lhanl Devletinin tek hakimi olmaktr. Anadolu valisi rin-Cin ve Kurmuunun isyanlar, Emir oban tarafndan bastrlmtr. Emir oban, Altnorduya kar da baarlar kazanmtr. te bu srada obann olu Dmak Hoca yznden Sultan ile beylerbeyinin aras alr. Sultan, bata Dmak Hoca ve oban ailesine mensup olan herkesin cezalandrlmas ynnde buyruk karttr. Emir oban Anadolu valisi olan Byk olu Demirta ile birleerek Sultana kar yrmek istediyse de mmkn olmad. Kumandanlarnn ihanetinin sonucu malup oldu ve ldrld. Anadolu valisi Demirta Anadoludaki Trkmenleri de etrafna toplayarak mstakil hareket etmeye balamtr. Bu dahili mcadelelerin devam ettii bir srada Ebu Sait 1335te lmtr. Bu tarihten sonra lhanl Devletinin paralanma dnemi balamtr. Merkezi otoritenin zayflamas ile birlikte her emir idaresi altndaki topran sahibi olmutur. Bu dnemde, lhanl tahtnda dahili mcadeleler birbirini takp etmitir. Artk siyasi hakimiyet, randan Anadoluya gemitir. Anadoludan lhanl tahtn ele geirmek zere hareket eden mhim miktarda bir kuvvet rana ekilmiti. Bu srada Anadolunun dou ve gneydousunda aslen bir Uygur Trk olan Eretna Bey hakimiyeti ele geirmitir. Eretna 1343 ylnda Sivas ile Erzincan arasndaki Karanbk Savan kazandktan sonra, kendini mstakil hkmdar ilan etmiti (1343). Trk devletleri ve Seluklularda grlen Divan, Vezir, Naib ve Beylerbeyi vb. unvanlardan birounun lhanl Devletinde de bulunduu grlr. Bu unvan ve messeseler zaman ve mekana bal olarak ksm deiikliklerle Osmanllara da gemitir. lhanl Devletinin bu konumu ile tarihi Trk Devletlerindeki messeselerin Osmanl Devletine gemesinde araclk grevini stlenmi olduunu syleyebiliriz. Devletin sivil idaresinin banda bulunan Vezir, mali ve idari bakmdan her trl yetkiye sahipti. lhanl hkmdarlar bu konuda vezirlere geni yetkiler vermilerse de eceli ile len tek lhanl veziri Tacettin Ali ah olmutur. Hlagunun ilk veziri ise Seyfddn Bitikidir.16 Seluklu Devletinde

616

Nizaml-Mlk ne ise lhanllarda da Semsddin Cveyni ayn konum ve yetki sahibi olmutur. Askeri bakmdan en yksek mevkide ise Beylerbeyi bulunur ve onun yannda Ulus Beyi vard. Beylerbeyi daha ziyade merkezde; Ulus Beyleri ise, kendi bgelerinde otururlard. lhanl ordusu da, tpk tarih Trk devletlerinde grlen Srek Avnda olduu gibi, orduyu eitim ve manevra iin aylarca sren av oyunlar ihdas etmilerdi. lhanl hkmdarlar, tahta klarnda Sa Samak sl yannda; ehzadelere, noyanlara ve dier merya hilatler, askere bahiler datrlard. Ahmet Tekdar tahta ktnda, bu hilatler dnda her askere 120 dinar bahi vermiti. Ayn usl, Seluklu ve dier Trk devlerinde olduu gibi Osmanl Devletinde de Culs bahii eklinde devam etmitir ki, bu usl zamanla Osmanl Devlet btesine byk klfetler getirmitir. Yine, Trkiye Seluklularnda grlen Saltanat Naiblii lhanllarda da vard17. Ancak bazen Vezir veya Beylerbeyi bu vazifeyi de stlenebiliyordu. nk, Beylerbeyi Emir oban ayn zamanda Naib idi. lhanllar ve bilhassa Moollar vergi hususunda taviz vermemilerdir. Mali ilerde, Mstevfinin banda bulunduu bir Divan ve Vergi Naibleri ile bu i yrtlrd. Osmanllar zamannda da Siykat yazs ile yazlm 7 ayr defter bu i iin kullanlmtr. Kopur, Glan ve Tama gibi hayvan, arazi ve meslek vergilerinin hemen ayns Osmanllarda da vard. u halde kurulu dneminde Osmanl maliyesi lhanl maliye sisteminin bir devam gibi ise de, zamanla deiiklie uramtr. lhanl hkmdar Gazan Han, kendinden nce uygulanan vergi ve dier baz kanunlar ki-bunlar genelde Cengiz Han Yasas idi-yeniden gzden geirerek, bir ksmn azaltt ve bazlarn da artlara bal olarak arttrd ve bunlarn dil bir ekilde uygulanmas, vergilerin tahsil edilmesi konusunda da ar ceza hkmler getirmitir. Osmanl Devleti, dier Mslman lkelerde kullanlm olan Mstevfi yerine lhanllarn kulland Defterdar unvann tercih etmilerdir. Hlagu zamannda lke genelinde Mslman tebann eri ve hukuk ilerine mderris ve kadlar bakarlard. Kadlarn tayinlerini merkezde bulunan Kadl-Kuzzat yapard. Hukuki, siyasi, idari, rf ve askeri mahkeme ilerine Yarguci bakard. Bunlar daha ziyade Cengiz Yasasna gre karar verirlerdi. lhanl Devletinin kurulduu saha ve birlikte olduklar Trk unsuru, bu devletin kuruluundan ksa bir zaman sonra slamlama ve takiben de slamiyet bu devletin resmi dini olarak kabul edilmitir. lhanl Devletinin hakim olduu corafya yzlerce yldan beri Trk boylarnn yurdu olmu, Trk medeniyetine mekan olmutu. Devlet hayatna hakim olan Mool unsuru zaman iinde etkisini ve yetkisini kaybetmitir. Nitekim lhanl Devletinin dalmasn takiben ortaya kan siyasi teekkller arasnda bulunan Celayir Ulusunun adn tad Celayiroullar devleti de zamanla varln kaybetmitir. lhanl Devletinin hakim olduu corafyada kurulmu olan Akkoyunlu-Karakoyunlu ve Safevi Devletleri tarihi, kltr ve gelecei ile Trk varln temsil etmilerdir.

617

Bu hususta geni bilgi iin bk. P. Pelliot et L. Hambin., Histoire den Campagnee de

Cengis Khan, Leden 1951. 2 Cveyn (Aleddin Ata Melik), Tarh-i Cihanga, nr. Mirza Muhammed Kazvini, III,

London 1937, s. 12-18; Abul-Farac, Chronogrophy, trc. W. Budge, Londra 1932, Trke tercmesi. . R. Dorul, Ankara 1950, II, s. 555; el-mer. Mesliklebsr, Tiesenhausen, Altnordu Devleti Tarihine Aid Metinler, . H. zmirli terc.: stanbul 1941, s. 394-95. 3 Reidd-din, Camit-tevrih, nr. Quatremere, Histoire des Mongols de la Perse, Paris

1836, s. 110, Cveyni, I, s. 184. 4 58-63. 5 6 7 8 9 Reidd-din, Quatremere, s. 137. Reidd-din, Moskova, s. 151. Reidd-din, Quatremere, s. 396, Vsl Hamevi, Tiesenbansen, I, s. 154. Reidd-din, ayn eser, ss. 141-143. Moollarn Gizli Tarihi, s. 149; B. Y. Vladimirtsov, Moollarn timai Tekilat, Trke trc. Abdlkadir Yuval, Hlagu Han ve Zaman, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1979, s.

Abdulkadir nan, Ank. 1944, s. 62. 10 11 12 Cveyni, II, s. 255. Z. V. Toan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1946, s. 117. Bu hususta geni bilgi iin bk. K. Jahn. randa Kat Para, Trke trc., M. Altay Kymen.

Belleten XXIII (1942). 13 14 W. Barthold, lhanllar Devrinde Mali Vaziyet, T. H. . T. M., I, stanbul 1931, ss. 148-149. K. Jahn. Geschichte Gazan Hans. (Tarih-i Mubarak- Gazan) Reid A-diin, London,

1940, ss. 121-33. 15 16 17 Aksaryi, Kerimd-din, Msmeretl - Ahbr, nr. O. Turan, Ankara 1944, ss. 310-311. Reidd-din, Quatremere, ss. 297-310. Cveyni, II, s. 200.

618

lhanl Devleti'nin Kuruluu ve Memlklerle lk Temas / Aye D. Erdem Kuu [s.364-375]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. XIII. Yzyln Balarnda Orta Douda Siyas Durum nnc yzyln balarnda Orta Dounun tamamna yakn bir blm Mslmanlarn elinde bulunuyordu. Badat ve evresinde, halife en-Nsr li-dinillahn (1180-1225) baarl idaresi sayesinde geici bir itibr kazanan Abbas Halifelii, nceki dnemlerde olduu gibi dahil ve haric tehlikelerle kar karya idi. Hallarn slm fetihleriyle balayan kadim dmanlklar henz devam ederken douda gittike nem kazanan ve snrlar Halifelik aleyhine giderek genileyen Harzemahlar Devleti, rann byk bir blmn elinde bulunduruyor ve Abbas Devleti iin byk bir tehdit oluturuyordu. Siyas, asker ve iktisad bakmdan Byk Seluklu Devletinin mirasn devralan

Harezmahlarn yldznn parlad bu dnemde Msr ve Suriyeye hakim olan Eyybiler, tam bir paralanma dnemine girmiti. Trkiye Seluklular ile yaplan mcdeleler devleti olduka ypratmt. Dier yandan bitmek tkenmek bilmeyen taht mcdeleleri ve bu mcadelelerde baarl olabilmek iin uygulanan Memlk sistemi devleti yava yava ke gtryordu. Orta Dou ile coraf yaknl ve siyas mnsebetleri sebebiyle Anadolu ve Bizansn durumuna gelince, bu dnemde; Trkiye Seluklular Devleti Anadoluda gl bir siyas teekkl olarak karmza kmaktadr. zellikle Sultan Alddin Keykubdn (1219-1236) baarl icraat sayesinde gcnn zirvesine ulaan Seluklu Devleti, Mool istilsna kadar siyas ve iktisad adan blgenin en gl lkesidir. Buna karlk Bizans, 1204 tarihinde Latinlerin stanbulu ele geirmesiyle o zamana kadarki sahip olduu nfuz sahasnn sadece bir ksmnda tutunabilmitir. Grcistan ve Ermenistan ise Orta Douda deien siyas dengelere gre bir politika takip etmeye alan iki kk devletik olmaktan teye gidememilerdir. Yzyln ilk eyreinde Moolistanda meydana gelen deiiklik siyas birlikten mahrum olan Orta Douyu derinden sarsacak, btn dengeleri altst edecek bir etki yapmtr. Bu deiiklik ise, hi phesiz ki ingiz Hann Mool lideri olmasyla balamtr. Adriyatik Denizinden, in ve Hint denizlerine kadar yaklak 20 milyon kilometrekare geniliinde bir alan etkisi altna alan Mool stils, bu yzyla damgasn vuracak derecede nemlidir. Zir ingiz Han, 1227 ylnda ldnde Moollarn hkimiyet sahas Koreden rana ve Hint Okyanusundan Sibiryaya kadar uzanmaktayd. Bylesine byk bir devleti bir daha hi kimse tesis edememitir.1

619

B. Hlagunun Badata Girii, Abbasi Devletinin Ykl ve Hulagunun lhanl Devletini Kurmas ingiz Hann 1227 ylndaki lmnden sonra srasyla gedey (1227-1241), Gyk (12461248) ve Meng (1251-1259) Mool Devletine Byk Han seilmilerdir. 1 Temmuz 1251 tarihinde kurultay karar ile Byk Han seilen Tuluyun olu Meng, tahta getikten sonra lkesinde yeni dzenlemeler yapt. O, ortanca kardei Kubilay, yannda Celyir kablesinden arkada Mengli ile birlikte inden ibret olan dou tarafna gnderirken, kk kardei Hlaguya da bat vilyetlerine ynelmesini emretmiti.2 Meng Han kardei Hlaguya gnderdii yarlnda (ferman), onun byk ve gl bir ordunun banda olduunu, sahip olduu bu ordu iin snr olmadn ve Turan lkesinde, randan daha gl olduunu belirtiyordu. Ayrca ona ingiz yasalarn ve Mool geleneklerini korumasn tlyor, hakim olaca blgeleri de Ceyhundan Msra kadar olan yerler eklinde aklyordu. O, kardei Hlagunun hareketine Horasann Kuhistan blgesinden balamasn tavsiye ediyor, smailler ve ellerinde bulunan kalelere iaretle, zellikle Girdkh ve Lenbeh Ser/Lenbeser kalelerini hedef gsteriyordu. Sonra da Badattaki Abbas Halifeliine ynelmesini istiyordu.3 Grld zere Hlagunun hakimiyeti altna alnmas istenen lkeler arasnda rann bats, Irak, Seluklularn hakim olduu Anadolu, Kk Ermenistan, Msr ve dier nasya lkeleri vard.4 Moollar, bu dneme kadar Asyann batsna tamamen hakim olamamlard.5 ingiz Hann oullarndan gedey ile balayan mcdele sonucunda Harezmah Cellddinin hakim olduu ran ele geirilmi, Kseda Savandan (1243) sonra da Anadolu Seluklu Devleti Mool tahakkm altna girmiti. Ancak merkez Karakurumdaki taht kavgalar ve sair sebepler Asyann batsnn tamamen hkimiyet altna alnmasn geciktirmiti. Halbuki Moollara gre buradaki Mslmanlarn itaat altna alnmas ve denize doru yaylmann gerekleebilmesi iin hem Abbas Halifeliinin ve hem de smaillerin ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Bu amala Mool ordularnn bete biri Hlagu emrine verildi.6 Ele geirilen lkeler Byk Hann nfuzu altnda olmak artyla Hlagunun hkimiyetine girecekti. Tbi devletlerden gelen yardmc birliklerle Hlagu ordusunun says 70 bine ulat.7 19 Ekim 1253 tarihinde ikmetgahndan hareket eden Hlagu, Ekim 1255te Semerkanta ulat.8 Yolda pek ok emr ve beyi kendisine tbi kld. Onlarn dzenledii toy ve lenlere katld. Bunlar arasnda daha nce Moollara itaat etmesi karlnda kendisine ve hkimiyet sahasna dokunulmayaca garantisi verilen Ermeni Kral I. Hethum da bulunuyordu.9 Cveyn Hlagunun durumunu u ekilde nakleder: Zafer nnde ilerle diyor, baar sanda ve solunda yryor, fetih arkasndan kouyordu.10 Gerekten de Hlagu Semerkanta geldikten sonra hareketine hz kazandrmt. O, nce civardaki hkmdarlar kendisine boyun emeye davet etti. Amac seferinin asl gayesini tahakkuk ettirmek olduu iin smailleri de buna dahil etti. Hlagu kendisine klak olarak Mugan setii iin burada bulunan Baycu oradan ayrlp Kseda Sava sonucunda hkimiyet altna alnan Anadoluya gmeye mecbur kald. Buraya gelir gelmez Erzurumdan Aksaraya kadar btn Anadolu ehirlerini tahrip etti. Bunun zerine Seluklu Sultan

620

zzddin Keykvus Baycuya kar mcdeleye karar verdi. ki ordu 15 Ekim 1256 tarihinde Sultan Han civarnda savaa tututu, fakat Seluklu ordusu kolaylkla bozguna urad.11 zzddin Keykvusun kardei IV. Kl Arslan ve taraftarlar Moollara dayanmak suretiyle iktidar elde etmek istediinden Baycu ile bir sulh anlamas imzaladlar ve Moollara tekrar itaatlerini arz ettiler. Fars hkmdar I. Sad, Herat hkmdar, Irak, Azerbaycan, Erran ve irvan beyleri hkimiyet sahalarnn korunmas artyla Hlagunun emrine girdiler. Ancak, eski aktif siysetlerini kaybetmi olmalarna ramen Moollar iin hl tehlikeli saylan smailler, yaplan itaat teklifini kabul etmediler.12 Moollar hemen harekete geerek smaillerin eyhi Rknddin Hrah ve taraftarlarn Alamut kalesinde kuattlar. Yaplan muhrebe sonucunda Alamut kalesi ele geirildi. 1 Aralk 1256da Hrah ve taraftarlar malp edildi.13 Moollara kar gelmekle yaama hakkn kaybeden Hrah, Byk Han Mengnn huzuruna karldktan sonra ldrld. smaillerden geri kalanlar da Kazvinde ldrldler. Btn mezhebine mensp olan ve yllardr iledikleri cinyetlerle Mslmanlar aciz brakan smaillerin ortadan kaldrlmas slm alemini bir derece rahatlatmt. Ancak bunun yerine daha byk bir tehlike olan Moollar, dorudan doruya slm lkelerini hedef almlard. Moollar iin artk el-Cezre yolu alm, sra Abbas Halifeliine gelmiti. Abbas Halifelii, Irak ve Huzistan blgelerini iine alyordu. Bata merkez Badat olmak zere lke mamr bir durumda idi. Hint ticareti eskiden olduu gibi halifeliin en zengin gelir kayna idi. Badat nfusunun okluu, kalabalk pazarlar, ilim messeseleri ile slm leminin en zengin ehri vasfn tamakta devam ediyordu.14 1242 ylndan itibaren burada Halife el-Mustasm Billah hkm sryordu. O gne kadar hibir nemli icraat bulunmayan ve olaylar karsnda kaytszl ile bilinen halife, bu byk tehlike karsnda evresindekilerin de tesiri ile hibir nemli tedbir almad. Zir Halife el-Mustasmn etraf yalnz beceriksiz mvirlerle deil ayn zamanda hainlerle de evrili bulunuyordu. Bata vezir elAlkami Muhammed b. Ali15 olmak zere halifeye ihnet edip Hlagu ile ibirlii yapan Arap kkenli devlet adamlarnn entrikalar sayesinde, Hlagunun btn dikkatleri Abbas Halifesi ve devleti zerinde topland. O, 1257 ylnda Badata bir eli gndererek, ehrin surlarnn yktrlmasn, halife veya vekilinin grmelerde bulunmak zere kendi kararghna gelmesini istedi. Halife bu teklifi reddedince Hlagu harekete geerek Badata yneldi. nc kuvvetlerinin banda Kadgan ve Kitboa bulunuyordu.16 Hlagu ordunun bir blmn Tekrit ve Musul yolundan Baycu Noyan komutasnda Badata gnderdi.17 Kendisi de kumanda ettii ve yolda katlanlarla beraber saylar 30 bine18 ulaan bir ordu ile 18 Ocak 1258 tarihinde Badata girdi.19 Ksa bir sre sonra Moollar her taraftan saldrya getiler. Be gn be gece iddetli savalar yaptlar. Hlagu ktiplerine halife ailesinden olanlarn, bilginlerin, Hristiyan keilerin, eyhlerin ve sivillerin hayatlarna dokunulmayacana dair bir ferman yazmalarn buyurdu. O, ferman okun ucuna takarak ehrin iine attlar.20 Bundan sonra sava daha da iddetlendi ve 7 ubat 1258 tarihinde Mool ordusu kale duvarlarn aarak ehre girdi. Hlagu ehre girer girmez yazdrd fermann aksine burada aralarnda limler, emirler, hcibler ve byk

621

ahsiyetlerin bulunduu pek ok kii katledildi. Bu katlim krk gn srd. Binlerce kiinin katledildii ehirde, kuyu ve kanallara saklananlardan baka kurtulan olmad. Halife de tekmelenerek ldrld.21 Hlagu halifeyi ve Badat halkn bu ekilde katlettikten sonra yerine Irakta bir naip brakarak buradan ayrld. slm dnyasnn en byk medeniyet merkezinin bu ekilde tahrip edilmesi ve be asr sren Abbas Devletinin yklmasnda byk su sahibi olan Vezir el-Alkami, Hlaguya her trl yardmda bulunmasna karlk ondan bekledii iltift gremedi. Bilakis Hlagu onun en yaknndaki kiilere bile ihnet edebilecek ahsiyette biri olduunu anlayarak hibir surette ona itibr etmedi ve el-Alkami znt iinde ld.22 Byk Seluklu Devleti Sultan Turul Beyin 1055 ylnda Badata girmesiyle artk siyas alanda nceki dnemlerde olduu kadar etkili olamayan Abbas halifeleri, hereye ramen Mslmanlarn en yksek din makamn temsil ettiklerinden, Moollarn bu hareketi btn slm aleminde nefretle karland.23 Mool vahetinin izleri asrlarca silinmedi. Bu durum daha sonraki dnemlerde Moollarla mcdeleye girien Mslman lkelerinde daima gz nnde bulunduruldu.24 Abbas Devletinin ortadan kaldrlmas henz kurulu aamasnda olan ve tarihte lhanl Devleti25 adyla bilinen bu yeni Mool devletine byk bir mcdele azmi kazandrd. C. lhanl Devletinin Memlklerle ilk Temas Hlagunun faaliyetleri bu ekilde devam ederken Msr ve Suriyede Eyyub Sultan el-Melik esSlih Necmddin Eyybn lmyle balayan karklk tamamen farkl bir boyut kazanmt. Onun ounluunu Kpak ve Harezmlilerden tekil ettii Memlk gruplar olu Turanah dneminde yeni bir devri balatm ve Msrda 1250 ylnda Memlk Devleti adyla bilinen yeni bir Trk devleti kurulmutu.26 Hlagu Badatdan sonra Suriyeye yneldii srada Memlk Devleti tahtnda ilk Memlk sultan olan Aybek et-Trkmnnin olu el-Melik el-Mansur Nurddin Ali bulunuyordu. Mool tehlikesinin adm adm yaklatnn hissedilmesi zerine Memlk emirleri bu srada kk yata bulunan Nurddin Alinin tahttan indirilerek Kutuzun sultan olmasn saladlar (12 Kasm 1259). Kendisine el-Melik el-Muzaffer lakb verilen Kutuz, sultan olduktan sonra Hlagunun att her admdan haberdar olarak devlet iinde birtakm tedbirler almaktan geri kalmad. nk btn Suriye ve slm alemi Moollarn tehdidine marz kalmt. Hlagu Suriye tarafna yneldikten sonra el-Cezire blgesinde basksn arttrd. lk olarak Badatn alnmasna kzan, Mool hakimiyetini tanmayan ve daha nce kendisini Hlagunun elisi olarak ziyret eden bir Yakub papazn haa gerdirerek ldren27 Meyyfarikin Eyyub hkimi elMelik el-Kmil Nasrddin Muhammed zerine Surtak ve Kadgan Noyan komutasnda birlikler sevketti.28 Moollar ehrin etrafna mancnklar kurarak ehri kuattlar. ehri teslim etmek istemeyen ahaliden pek ounu ldrdler. Burada Moollara kar mukvemet iki yl srd.29 Sonunda Moollar Grc ve Ermeni mttefiklerinin yardmyla buray ele geirdiler. el-Melik el-Kmili ve nde

622

gelen adamlarn Hlaguya gtrdler. Ve el-Kmil lnceye kadar byk ikencelere marz kald. O devir merrihlerinden en-Nveyr onun kafasnn kesilerek bir mzran ucunda Halep, Hama ve hatt Dimaka kadar btn ehirlerde davullar ve dellallar eliinde dolatrldn yazar.30 Ayn yl Musul hakimi el-Melik er-Rahim Bedrddin Ll, Hlagunun Irak ele geirdikten sonra etrafa sald korkudan ekinerek ar hediyelerle onun yanna gitti. Bedrddin Llnn beraberinde gtrd deerli hediyeler arasnda Musul ehrinin ve kalesinin anahtarlar da bulunuyordu.31 Musul hakimi, Hlagu katna ulap beraberindeki kymetli hediyeleri sunduunda Hlagu ona iltiftlarda bulunup iyi bir ekilde karlad.32 Daha sonra memleketi Musula dokunulmayacana dair bir ferman verdi. Bedrddin Ll Hlagudan ald bu fermanla Musula dndnde Musul halk Mool tehlikesinden kurtulduklar iin olduka sevinmilerdi. Fakat bir sre sonra Hlagu ile ahs bir dostluk tesis etmi olan Bedrddin Ll ld. el-Cezire blgesinde meydana gelen bu korku Anadoluyu da etkisi altna ald. Hlagunun Byk Hann emri ile batya gelmesiyle daha nce kendisinden kilometrelerce uzaklktaki Mool Devletine tbi olan Trkiye Seluklu sultanlar, II. zzddin Keykvus ve IV. Kl Arslan kardeler bu defa tbinin tbii33 durumuna dmler ve Hlagunun istei zerine ar hediyelerle lhanl Devleti bakenti Tebrize gelmilerdi. Hlagu, zzddin Keykvusa 1256 ylnda Sultan Han nlerinde Baycuya ve Moollara kar mcdelelere giritiinden dolay kzgn idi.34 Daha sonra zzddin Keykvus kendisini affettirmek iin Hlaguya kar birtakm iltiftlarda bulundu. Hlagu da onu affetti ve siyas birlikten zaten mahrum bulunan Seluklu lkesini iki karde arasnda taksim etti. Bylece devlet coraf olarak da blnm oldu. Bu durum Meng Hann bilgisi ve ferman dahilinde gereklemiti. Halep ve Dimak hakimi el-Melik en-Nasr Yusuf da Moollarn etrafa sald dehetten korktuu iin olu el-Melik el-Azizi kymetli hediyelerle Hlaguya gndermiti. Amac Musul hakimi Bedrddin Ll gibi Hlagu ve Mool tehlikesini en az zararla atlatmakt. El-Melik en-Nasr, olu el-Melik el-Azizi gndermeden nce Hlaguya itaatini arz etmek iin hibir giriimde bulunmamt. Bu yzden Hlagu, el-Melik el-Azize niin ge kaldn sordu.35 Daha sonra da; Biz seni istemedik baban istedik. Sulh olmasn istiyorsanz, kendisi bize gelsin, yoksa biz ona gideriz diyerek niyetini aka belli etti.36 el-Melik en-Nasr, Frat sahilinde bulunan bu slm dmanlarnn her halukrda lkesini paralamalarndan korktuu iin yanlarna gidemiyordu. Hlagu, Erbile de Argu komutasnda bir tmen gndererek ehrin teslim olmasn istedi. Buradaki halk teslim olmay reddetti. Uzun sren kuatmadan sonra ehir ele geirildi. Hlagu tpk Meyyafrikin hakimi el-Kmile yapt gibi Erbilde bulunan ve ehrin savunmasnda byk rol oynayan halife el-Mustasmn valisi Tacddin bin es-Salayay ldrd.

623

1259 yl Eyllnde Hlagu Kuzeybat Suriyeye yneldi. Ordusunun merkezine bizzat kendisi komuta ediyor, nc kuvvetlerin banda ise Ketboa bulunuyordu.37 O ordusunun sa kanadnn komutasn Baycuya, sol kanadn komutasn ise, Suncak Noyana vermiti. Hlagu, Nusaybin, Harran ve Urfa zerinden, herhangi cidd bir mukvemetle karlamakszn, el-Breye doru ilerleyerek Frat geti. Suruc halknn tbiyetlerini bildirmek zere eli gndermemesi burann yaklp yklmasna sebep oldu. Hlagu ve askerleri ksa bir sre sonra hzla ilerleyerek Suriyeyi getiler. Moollarla bir meydan savan gze alarak mthi bir direni gsteren Menbic ehrinde korkun katliamlar yapld. Askerler ve muhrip gler el-Bre, Kalatn-Necm ve Caber kaleleri ile Kalonikus ve Balaa kar yerletirildiler. Buradaki btn ahli ldrld.38 1260 yl banda Mool ordusu, ki bu defa olduka kalabalktlar, Halep etrafnda birleti. Hlagu, Halepin muhsarasn bizzat kendisi idare etti.39 Saldr balad srada Halep ve Dmak hkimi en-Nsr Yusuf Dmakta bulunuyordu.40 O, olu el-Melik el-Azizin Hlagunun yannda bulunmasndan dolay tehlikenin ortadan kalktn dnyordu. Fakat durum hi de umduu gibi olmad. Hlagu enNsrn olu el-Melik el-Azize syledii gibi Moollara itaatini arz etmekte geciken el-Melik enNsrn zerine bizzat kendisi gelmiti. Bunun zerine en-Nsr vezir Kemlddin mer b. el-Adimi Msr Memlklerinden yardm istemek zere Msra gnderdi. Daha sonra da kendisi Msra yneldi. Nablusta birka gn kaldktan sonra Emir Mcirddin ve Emir Ali bin ucaay bir grup askerle burada brakarak Gazzeye gitti. Bu srada Hamada Eyyub ailesinden el-Melik el-Mansur hakim bulunuyordu.41 el-Melik en-Nsr Gazzeye geldiinde daha nce kendisini ldrmeyi planlayp, Halep ve Dmakta kardei ez-Zahir Gaziyi Eyyb tahtna karmak isteyen Memlkleri de ona katldlar. Ayn ekilde kardei ez-Zhir Gzi de kendisiyle bararak birlikte hareket etmeye karar verdi. Bu srada Hlagu ve askerleri Halepi kuattlar. Burada bulunan el-Melik en-Nsr Selhddin Yusufun olu el-Melik el-Muazzam Turanah ve Halep halk ehri sonuna kadar mdafaaya karar vererek ehrin surlarn tahkim edip mukvemete baladlar.42 Olduka kalabalk olan Mool ordusuna ancak 40 gn dayanabildiler. Daha sonra Turanah kaarak Halepe girdi. Mool askerleri Halepe girdikten sonra kendilerine kar direnen Halep askerlerini ve ahlisini korkun bir ekilde cezalandrdlar. Moollarn Halepte yaptklar Suriyenin dier blgelerinde abucak yayld.43 Bu sayede de dier Eyyb melikleri Hlagunun itaatini kabul etmeyi hzlandrdlar. Moollar Halepten sonra Nablusa yneldiler. Onlarn geliinden az nce Halep hakimi el-Melik en-Nsr buradan ayrlm, el-Arie gitmiti. Hlagu ve askerleri Nablusa girer girmez buradaki Emir Mucirddin ve Emir Ali bin ucaa ile pek ok askeri katlettiler. Hlagu ile tek bana mcdeleyi gze alamayan el-Melik en-Nsr el-Arie ulatktan sonra Msrda bulunan Sultan el-Melik el-Muzaffer Seyfddin Kutuzdan yardm istemek iin bu defa da Kad Burhanddini gnderdi.44 Kendisi de Hama hakimi el-Melik el-Mansr ve askerleri ile birlikte am ve Msr arasnda bulunan Katyaya gitti.45 el-Melik en-Nsr bizzat Msra gitmeye korkuyordu. Daha nce kendilerine yardm etmeyi reddettii Bahr Memlkler imdi Moollara kar Kutuzun

624

etrafnda birlemilerdi.46 Belki de bu nedenle burada kendisinin itibr grmeyecei vehmine kaplp Suriyeye geri dnmeye karar verdi. el-Melik el-Mansur ve askerleri Msra yneldi, fakat el-Melik enNsr yannda kardei el-Melik ez-Zhir Gzi ve Hms hakimi el-Melik es-Salih bin irkh ve ehbddin Kaymari olduu halde47 nce Kuds ve Hicaz arasnda bulunan Musa vadisine sonra da Zeyza lne gitti. Moollar burada yannda olduka az sayda askeri bulunan el-Melik en-Nsr sktrdlar.48 Kendisi aman dilemek zere Moollara yneldi ancak, bu nafile bir teebbst. Nihyet Moollar kendisini esir ettiler. Hama hakimi el-Melik el-Mansr ve beraberindeki askerleri ise daha Msra gelmeden Memlk Sultan el-Melik el-Muzaffer Kutuz tarafndan itibarl bir ekilde karlanmlard. Hatt Kutuz bizzat onlar karlamak zere es-Salihiyyeye kadar gelmi ve Hama hakimine bir sancak gndererek Kahireye geri dnmt.49 Hlagu ve askerleri Halepte de Badattaki gibi korkun katliamlar yaptktan sonra, Hmsn eski emiri el-Erefi burada brakarak Hrime yneldiler.50 Hrim ahalisi ehri Halep kalesi emri Fahrddinden bakasna teslim etmeyeceklerini syleyince Hlagu bu duruma ok kzd, fakat bunu aa vurmad. Emir Fahrddini gndererek ehrin teslim alnmasn salad. ehre girdikten sonra Hrim ahalisini feci bir ekilde cezalandrd. ehirdeki kadn-erkek, yal-gen herkesin ldrlmesini emretti. Hatt ehri Moollar iin teslim alan Emir Fahrddin de ldrld. Hlagu, Halep ve Antakya arasndaki Hrim kalesini ele geirdikten sonra Antakya snrna ilerledi. 1243 ylndan itibaren Moollara kaytsz artsz itaat eden Ermeni Kral Hethum ve Antakya hakimi olan damad Hlaguya tekrar ballklarn bildirmek zere onun kararghna geldiler. Hlagu da kendisine daha nce yardmc birlikler gndermi olan Kral Hethumu eitli ekillerde mkafaatlandrd. Bundan sonra Hlagu, Frat geerek Mardine yneldi. Mardin emiri el-Melik esSaid ehri teslim etmeyerek mukvemete balad. Ancak ayn yl burada ortaya kan veb salgn halkn pek ounun lmne sebep olmutu. Bu yzden Mardin emirinin olu el-Melik el-Muzaffer kaleyi kendiliinden Hlaguya teslim etti.51 1260 yl banda Hlagu, Memlk sultan Kutuzun kendisine tbi olmas iin bir elilik heyeti gndermiti.52 Eliler beraberinde Hlagudan tehdit dolu bir mektup da getirmilerdi. Kutuzu aalayan ve Msr Memlklerinin manevytn sarsmay amalayan bu mektupta unlar yazlyd: Dounun ve Batnn meliklerinin meliki Byk Kaandan; Allahm Senin isminle yer dendi, gk ykseldi. el-Melik el-Muzaffer Kutuzun kllarmzdan kaarak o blgeye giden bir kle olduu bilinir. Memlkler saltanatta olan sultanlar Kutuzun nimetlerinden faydalanyorlar. Ve Onun tasallutu altnda bulunanlar da ldryorlar. Diyar- Msrda ve evresinde devlet mersnn ve lke halknn ilerini el-Melik el-Muzaffer Kutuzun ynettii biliniyor. Muhakkak ki biz Allahn yeryzndeki ordusuyuz, Onu kzdranlara Onun gazabyla hkmetmek iin yaratldk. Sizin iin muteber olan btn memleketlerde irdemiz kuvvetli ve develeriniz kadar glyz. Perde almadan nce kendi

625

isteinizle teslim olunuz. Yoksa hatanzdan dnemez, piman olursunuz. Biz alayana merhamet etmez ve ikayet edene acmayz. Muhakkak ki bizim lkeleri fethedip, pek ok insan ldrdmz ve yeryzn festtan temizlediimizi duymusunuzdur. Kamak istediiniz zaman hangi yer snanz, hangi yol kurtuluunuz ve hangi lke haminiz olacak. Bizim kllarmzdan kurtulu ve heybetimizden ka yoktur. Atlarmz iyi koar, oklarmz paralaycdr ve kllarmz yldrm gibi arpar. Kalplerimiz dalar gibi ve saymz kum gibidir. Kaleler bizi engelleyemez, askerlerin bizimle savamas fayda vermez ve lklar bizce duyulmaz. phesiz ki siz haram yediniz ve sznzde durmadnz. man ve akidelerinizi genzinizden ksk bir sesle sylediniz. Aranzda haramlar ve isyan yaydnz. Kim bizimle savamay istediyse piman oldu. Ve kim bizden aman dilediyse selmet buldu. Emir ve artlarmza itaat ederseniz sahip olduumuz mallar sizin ve bizim iindir. Aksi takdirde kendi elinizle kendinizi helk etmi olursunuz. Bizim topluluumuza kar dikkatli olmanz ve dikkatli durmanz tembih ediyoruz. Sulu olduunuz bizim tarafmzdan tespit edilmitir. Onun iin takdir edilmi kurallarla zerinize hkmettik. Sizin gznzde ok olan bizim iin az ve sizin kymet verdikleriniz bizim iin deersizdir. Sultanlarnzn maharet gsteremedii eyleri yapabilmek iin pek ok yol biliyoruz. Harp ateiyle yanmadan nce mektuba bakp cevap gnderin aranzdaki erri atn. an ve erefi bizde bulacaksnz. u an kaldnz lkenizde bizden gelecek byk felkete kar belnzla yeterince korunamazsnz. Size merhamet edip eli gnderdik, itinal davranp sizi ikz ettik. Size kar bizim yapacamz bir ey kalmad. Doru yolu bulup irkin cezalardan korkarak byk sultana itaat etmek zere Allahn selm bizim ve sizin zerinize olsun.53 Kutuz, tehdit dolu bu mektuptan hibir suretle etkilenmeyerek es-Salihiyyede emirlerini toplad. Ve onlarla durumu grt. Alnan kararlara gre Moollara itaat edilmeyip sonuna kadar mukvemet edilecekti. Bu suretle Hlagunun gndermi olduu drt kiiden oluan elilik heyeti Kahirenin deiik yerlerinde idm edildi. Bunlardan biri Kalatl-Cebelin altnda bulunan At pazarnda, ikincisi Bbz-Zveylede, ncs Babn-Nsr da dieri ise Reydaniyyede asld. Sonra bunlarn kafalarnn hepsi, halka tehir iin Bbz-Zveyleye asld. Ve daha sonra da Kahire ve Msrn dier yerlerinde Allah iin cihad arsnda bulunuldu. Sultan Kutuz ise Moollara kar harekete gemek zere hemen hazrlklara balad.54 Moollara kar giriilecek bir mcdelenin meydana getirdii bu olaanst durum Msr halkn birtakm madd fedakrlklarda bulunmaya zorlad. Bu amala byk kk btn Msr halkndan kii bana birer dinar alnd. Ayrca mlk sahiplerinden bir aylk pein vergi ile zenginlerden ve tccarlardan acil olarak zektlar topland. Ailesinden miras kalm olanlarn mirasnn te biri, ar ve giri kaplarndan birer aylk bac ve daha pek ok eya alnd. Toplanan bu mallar altyzbin dinardan daha fazla bir meblaa ulat.55

626

Gl bir ordu iin gerekli olan bu ml tedbirlerin yansra birtakm asker tlim ve dzenlemeler de yapld.56 1260 ylnn ubat aynda Hama halk ehirlerinin tahrip edilmesinden korkarak ehrin anahtarlarn Hlaguya gnderdiler. Hlaguda Hama halkna dokunmayacan kararlatrp ehre aman gnderdi. Ayrca Hsrev ah adnda-aslen Mool olmayan-birini de buraya hne (vali) olarak gnderdi.57 Birka gn sonra Moollar Dmak kuattlar. Mool komutan Ketboa yannda Ermeni kral ve Antakya hakimi ile birlikte mancnklarla Dimak kalesini sktrmaya balaynca ehir halk aman dileyip teslim olmay kabul etti. ehri teslim aldktan sonra yamalamaya baladlar. Dimak emiri Zeynddin Hfizyi ldrdler. 6 Nisan 1260da ehri tamamen ele geirdiler. Dimaktan sonra Balabeke yneldiler. Ve kaleye ktlar. Moollardan bir grup da emir Baydara komutasnda Gazzeye geldi.58 imdi sra Msra gelmiti. D. Ayn- Clt Sava Girdii ehirleri yakp ykan byk-kk, kadn-erkek binlerce insan acmaszca katleden Moollarn, btn slm alemini kuatt bu tehlikeli dnemde Msrdaki gelimeler Mslmanlar iin son derece nemliydi. lk Memlk Sultan Aybek zamannda (1250-1257) bakanlar Aktayn ldrlmesi zerine Suriyeye kam olan el-Bahriyye Memlkleri59 Sultan Kutuza bir eli gnderip aman dilediler ve Moollara kar ibirlii yapmay teklif ettiler. Kutuz onlara amn vererek Msra davet etti ve kendilerini trenlerle karlad. Bylece btn Memlkler Moollara kar Kutuzun etrafnda birletiler.60 Bu srada meydana gelen hadiseler Moollarn Suriyedeki asker dzenin deimesine ve artlarn Memlkler lehine gelimesine sebep oldu. 11 Austos 1259 ylnda Mool Byk Han Meng, kardei Kubilay ile inde savarken lmt. Bunun zerine kardeleri Kubilay ile Ark Boa (Erik Boa) arasnda taht kavgalar balad. Hlagu kardei Meng Hann veft ve Moolistanda kan i karklk sebebiyle ordusunun byk bir ksmyla bakent Karakuruma hareket etti.61 Bylece Suriyedeki Mool kuvvetlerinin komutanl ise Ketboa Noyana brakld. Suriyede kalan bu birliin saysn Ebul-Ferec onbin kii yani bir tmen olarak verir. Fakat Mool ordularnn on bin kiiden fazla olduu muhakkaktr.62 Kutuz hazrlklarn tamamladktan sonra Moollarla karlamak zere ordusunun banda Kahireden kp Suriyeye yneldi. Yannda Hama hakimi el-Mansr ve kardei el-Melik el-Efdal de bulunuyordu. Kutuz ve ordusu es-Salihiyyeye yaklatklarnda baz emirler Mool harekt hakknda anlatlan rktc hikyelerden dolay tereddt gsterdiler. Gerekten de o ana kadar Mool tehlikesi karsnda mukvemet eden hibir kavim baarl olamamt. Kutuz uyank davranarak emirlerine Ey Mslman emirleri! Sizler yllardr beytl-maln ekmeini yiyorsunuz ve imdi de savamak istemiyorsunuz. Ben ite gidiyorum. Kim cihd etmek isterse benimle gelsin ve kim bunu istemezse evine geri dnsn. Muhakkak ki zerinizde Allah vardr. Ve Mslmanlarn gnah geride kalanlarn boynunadr63 eklinde etkili bir konuma yapt.

627

Memlk ordusu byle bir ruh haliyle 1260 yl Hazirannda Suriyeye yneldi. 26 Temmuzda Memlk nc birlikleri kumandan Emir Baybars el-Bundukdar o srada Gazzede bulunan Mool komutanlarndan Baydara zerine yrd. Baydara Balabekte bulunan Ketboaya eliler gndererek durumu bildirip yardm istedi. Fakat Ketboa ona olduun yerde kal ve bekle diyerek Gazzeyi korumasn ve yardm gelinceye kadar ehri tahliye etmemesini emretti.64 Memlkler Gazzeye hcum ederek Baydaray yendiler ve ehri ele geirdiler. Buradaki Moollar da Asi Nehrine kadar kovaladlar.65 Balabekte bulunan Ketboa derhal Taberiye gl yannda rdn vadisine yrmek istediyse de Mslmanlarn Dimakta kard bir isyan zerine bundan vazgemiti. Moollarn Dimak istils srasnda mukvemet eden btn Mslmanlar kltan geirilirken Hristiyanlar itin ile himye edilmilerdi.66 imdi harekete geme sras Mslmanlarda idi. Bu nedenle burada bulunan Hristiyan ev ve kiliseleri tahrip edildi. Mool birlikleri dzeni tekrar salamak zorunda kaldlar. Memlklerin Filistine varmalar ve Gazzeyi ele geirmeleri Suriyedeki Mslmanlar asndan olduka nemli bir olayd. Onlarn bu zaferi duyulduu zaman Suriye halk arasnda Moollara kar mukvemet edebilme azmi ve midi dodu. Bu arada Kutuz Filistin sahilinden yukarya doru ilerleyerek daha kuzeyden lke iine girmeyi ve bu suretle Ketboann ikml yollarn tehdit etmeyi kararlatrd. Fakat onun kullanmay planlad bu yol Akkada bulunan Frank arazisinden geiyordu.67 Kutuz siyas dehs sayesinde Hallar ile atmaktan ve bylece iki ate arasnda kalmaktan kanma basiretini gstererek elilerini Akkaya gnderdi.68 Burada bulunan Hal hakiminden arazilerinden gei izni istendi. Onlarn bu duruma muvafakt etmesi umulandan daha kolay oldu. nk, Hallarn elinde bulunan Sayda ehrinin bir sre nce Moollar tarafndan yamalanmas henz unutulmamt. stelik Moollar her yerde yaptklar korkun katliamlarla Hallar da tedirgin ediyorlard. Kutuz ve ordusu sahil boyunca gvenlik iinde Hal topraklarn geerek kuzeye yneldiler. Daha Akkada iken Ketboann rdn geerek dou Celileye girmi olduu haberini alan Kutuz, derhal ordusunu Nazareth zerinden gney douya sevk etti. 2 Eyll 1260 tarihinde Filistinde Beysan ve Nablus arasnda bir belde olan Ayn- Clta ulat. Emirlerini toplayarak onlara Moollarn blgede yaptklar katliam, yama, esir alma gibi irkin faaliyetlerini hatrlatarak onlara kar savamay emretti.69 Ve ordusunun byk bir blmn blgedeki ormanlklara saklad. Memlk nc birliklerinin komutanln da Baybarsa brakt. Bu srada Ketboa da fke ve gazabndan bir alev denizi gibi Ayn- Clta ulat.70 Yannda Eyyub ailesinden esSubeybe hakimi el-Melik es-Said de bulunuyordu. Kutuzun ordusunun hazrlklar tamamd. Bylece iki ordu 3 Eyll 1260 Cuma gn sabahn erken saatlerinde Ayn- Clt kynde muhrebeye balad.71 Grc ve Ermeni birlikleri ile desteklenmi Mool ordusu son derece techizatl ve kabiliyetli svarilerden oluuyordu. Ketboa bizzat ordusunun sa ve sol kanadnda byk bir ecaat ve hamiyetle savayordu.72 Sava btn iddetiyle srerken Baybars kumandasndaki Memlk birlikleri sratle tepelere doru ekildi. Mool kuvvetleri Memlklerin hazrlam olduu tuzan farkna

628

varmakszn onlar takibe balad. Bu srada Kutuzun daha nceden pusuda bekleyen askerleri Moollar birden bire kuatt ve sava yeniden iddetlendi. ki muhrip ordu Ayn- Cltda tam bir lm kalm mcdelesi veriyordu. Bylesi grlmemiti. Memlk ordusu nce sarslmaya balad. zellikle ordunun sa kanad byk kayp vermiti. Bunun zerine Sultan Kutuz bizzat savaa katld.73 Sa kanadn vaziyeti dzeltilince Memlk ordusu yeniden moral kazand. Birka saat iinde Mool ordusu imh edilircesine bir malbiyete uratld. Moollardan sa kalanlarn bir ksm kaarken, Ketboa yannda kalan bin adam ile sonuna kadar mcdele etti. Fakat netice alamad. Mool tarihisi Reidddinin tabirine gre sava meydan tam bir mezbahya dnmt. Moollar byle bir meydan savanda ilk def yenilgiye uramlard. Sava esnasnda Vah slm!, Ya Allah! Kulun Kutuzu slm iin glip eyle diyen Kutuz imdi askerleri ile zafer lklar atyordu. Savan kesin olarak sona ermesinden sonra Kutuz, atndan inerek yzn yere srd ve Allah iin iki rekat kr namaz kld.74 Daha sonra elde ettikleri sava ganimetlerini askerlerine datt. Moollarn hezimet haberi 5 Eyll 1260 gecesinde Dimaka ulat.75 Bunun zerine Dimakta bulunan Mool nibi ve dierleri ehirden kamaya baladlar. Dimak halk zellikle de genler Mool birliklerini takiple, onlara ar darbeler vurdular, bazlar esir alnd, bazlar da ldrld.76 ehirde hemen hemen hibir Mool kalmad. Bylece Dimakta yedi aydan fazla sren Mool istils sona erdi. Dimak halk yalnzca ehri Moollardan temizlemekle kalmad, ayn zamanda Ayn- Clt Savanda Moollara katlan Fahrddin Muhammed el-Genci, bnl-Maskini ve bnn-Nufeyl ile dier Mool ibirlikilerini de ldrdler.77 Ayn- Clt Savandan iki gn sonra Kutuz Taberiyyeye geldi. Suriye halkna da zaferini ve Moollar hezmete urattn yazd. E. Ayn- Clt Savann Sonular Ayn- Clt Savanda Memlklerin zaferi dnya tarihi iin bir dnm noktas oldu. Moollara uzun zamandan bu yana ilk kez byk bir darbe vurulmutu.78 Moollar ayet bu savata glip gelselerdi Msra kadar ilerleyecekler, Iraktaki faaliyetleri gibi burada da ayn fiilleri ileyecekler, Msra yerlemeseler bile Irakta yerletikleri gibi Suriyeye de yerleeceklerdi. Bylece Yakndoudaki btn slm lkeleri Mool hakimiyeti altna decekti.79 Ayn- Clt Savandan ksa bir sre nce Moollarn sratle ele geirdikleri Suriye istihkmlar bu savatan sonra ayn sratle ellerinden kt. Moollarn muhsara ettii el-Bre (Birecik) muhsaradan kurtulduu gibi Dimaktaki Mool istils da sona erdi. Bu sebeple Ayn- Clt zaferi sadece Msr deil ayn zamanda Suriyeyi de Mool hakimiyetinden kurtard.80 Bundan sonra Kutuz, Suriyenin efendisi oldu.81 Bilindii zere Memlkler Msrn hakimiyetini Msr tahtnn eri sahibi olan Eyyblerin elinden zorla almlard. Bu durumu ve kendi kle asllarn unutturmak iin, kendilerine eref verecek ve hkimiyetlerine meriyyet kazandracak byk bir hadiseye ihtiyalar vard.82 Nitekim daha nce

629

zikrettiimiz gibi Hlagu, Eyyblerin yerine Msrn idresini ele geiren ve henz kurulma aamasnda olan Memlk Devletini itaat altna almak amacyla gnderdii mektubunda hem Memlkleri hem de onlarn sultan olan Kutuzu aalyor ve onun Sivasta satlm bir kle olduunu hatrlatyordu. te Ayn- Clt sava Memlklerin bu vasflarn unutturup onlara slm dnyasnn hmisi ve bayraktar sfatn kazandrmtr. Dolaysyla onlarn hkimiyetlerinin devam Mslmanlar korumalarnn devam ile mmkn olacaktr.

Memlk Devleti Ayn- Cltu mteakiben iki asr boyunca, Osmanl Devletinin ykseli dnemine kadar, Yakn Dounun en byk devleti haline gelmitir. Memlklerin Ayn- Cltda glip gelmesinin en nemli sonularndan birisi de Msr ve Suriyenin birletirilmesidir. XII. yzylda Nurddin Mahmud Zengi ve sonra da Selhddin Eyybnin btn gleri ile abalayarak temin ettikleri Suriye ve Msrn birlii Turanah dneminde Memlklerin Msr ele geirmesiyle paralanmt. Turanahn lmnden sonra Eyyb ailesinden Halep hakimi en-Nsr Dimakta, es-Said Gazze ve Subeybede; el-Mugis ise Kerek ve evbekte istiklllerini iln etmilerdi. Bu sayede siyas birlikten mahrum olan blge istikrarszlk iindeydi. Bunlardan baka Hamada el-Melik el-Mansr, Sahyun, Burziye ve Balatunusta Emir Muzafferddin Osman, Tell-bair, Rahbe ve Tedmrde el-Melik el-Eref, Musulda Bedrddin Ll, Meyyfarikn ve Diyarbakrda elKmil, Mardinde es-Seyid lgazi, Erbilde es-Sahib Tacddin hakim bulunuyordu.83 Eyyb ailesinden el-Melik en-Nsrn 3 ubat 1251de Msr ele geirerek Memlklere son verme gayretleri baarszlkla sonulanmt. Abbs Halfesi el-Mustasm yaklaan Mool tehlikesi karsnda Yakn Doudaki Mslmanlarn birliini temin etmek amacyla Dimak hkimi en-Nsr Yusufa eliler gndererek Memlk Sultan Aybek ile anlamasn ve ittifk yapmalarn emretmi, bunun sonucunda Suriyedeki Eyybler ile Msrdaki Memlkler arasnda anlama salanmt. 1253 Nisannda yaplan bu anlamaya gre Msr ile Gazze, Kuds ve sahil blgesi dahil olmak zere rdn Nehrine kadar olan Filistin Memlklerin oluyor, Suriyenin geri kalan ksm da Eyyblere braklyordu.84 Bu anlama; Eyyblerin, Memlklerin Msrdaki hkimiyetinin er olduunu kabul etmesi85 anlamna geldii gibi, Msr ve Suriyenin de resmen blnmesi demekti. te Ayn- Clt Savandan sonra Msr ve Suriyenin birlii yeniden temin edilmiti. Fakat bu birliin salanmasnda Eyyb hanedannn rol olmamtr. Moollar Suriyeye girdikleri zaman baz Eyyb melikleri onlarla cidd bir mcdele yapmak yerine Moollara ykl hediyeler gndererek veyahut kendiliinden teslim olarak onlarn Suriyeyi ele geirmelerini kolaylatrmlardr. Hatt Eyyb ailesinden es-Subeybe hakimi el-Melik es-Said Moollarn gc karsnda durmaya muktedir olamad gibi byk bir acz ve ihnetle Ayn- Cltda Ketboa ordusunda Mslmanlara kar savamtr. Btn bu sebepler yznden Eyybler, Mslmanlarn gzndeki itibarlarn kaybetmilerdir. Artk herkeste Eyyb ailesi mensplarnn hkmdarlk yapmaya lyk olmadklar dncesi hsl olmutur. Ayn- Clt Savandan sonra Kutuz, Frattan itibaren Suriyenin tamam ile Msrn tek hakimi oldu.86 nnde Moollarn gc karsnda cidd bir mukvemet gsteremeyen Eyyb ailesine

630

mensp birka melikten baka kimse kalmamt. Kutuz, Hlagu Halepte iken ona Hmsn anahtarlarn teslimle eitli ikramlarda bulunan Eyyb ailesinden Hms hakimi Musa el-Erefi affetti.87 Ve onu yeniden Hmsa vali olarak tayin etti. Ayn ekilde Hama hkimi el-Melik II. el-Mansur da affedildi. Fakat Ayn- Clt Savanda Moollara katlarak Mslmanlara kar savaan Sabib ve Banyas emiri el-Melik Hasann zr kabul edilmeyerek boynu vuruldu.88 Memlklerin Ayn- Clt zaferi btn slm lkelerinde hemen duyuldu. Savatan sonra Ketboann ba zafer almeti olarak trenle Msra gtrld.89 Ayn- Clt zaferinden be gn sonra Kutuz ftih ve muzaffer bir ekilde Dimaka geldiinde trenlerle karland. Daha sonra Msra gitmek zere yola kt. Ayn- Clt savann kazanlmasnda Memlklerin ecaatini zikrederken onlara yardm eden birtakm amilleri de itirf etmemiz gerekir. nk bu amiller tarihte perde arkasnda kalm gereklerin kefedilmesinde olduka nemlidir. Bunlardan birincisi savan vuk bulduu dnemde Suriyede bulunan Hallarn, belki de ileride Moollardan gelebilecek tehlikeleri zamannda hissettiklerinden olsa gerek Mslmanlara kar hcum etmemeleridir. Bunun gibi Hlagunun ordusunun byk bir blmyle Karakuruma gitmek zere harekete gemesi Suriyede bulunan Mool birliklerini zayflatmtr. Dnemin kaynaklarnda Ketboann komutasnda Suriyede bulunan Mool ordusunun says hakknda verilen bilgilerin doruluu kesin deildir. Mesel daha nce zikrettiimiz gibi Ebul-Ferec, Mool ordusunun saysn on bin kii olarak verir. Bu rakam B. Spuler ve Howorth aynen zikretmilerdir. Ermeni tarihilerinden Vardan ise, Hlagunun Suriyede brakt askerlerinin saysnn yirmi bin kii olduunu buna nazaran Memlk ordusunun daha kalabalk olduunu yazar.90 kinci bir etken ise Hlagunun bizzat muhrip ordunun banda olmamas Memlklerin maneviytn ykseltmitir. Hatt Sultan Kutuzun Moollar ile muhrebe iin Msrdan hareketinden nce bu durumu gz nnde bulundurduunu da syleyebiliriz. nk Moollarn Msr Memlklerini tehdit etmeleri 1260 yl balarnda Hlagunun Kutuza gnderdii mektupla balamtr. Ayn- Clt Sava ise ayn yln Eyll aynda gereklemitir. Kanaatimizce Kutuz tahta geer gemez, Moollarla mcdeleye karar vermi ve geen bu zaman zarfnda yalnzca hazrlklarn ikml etmekle kalmam Moollarla mcdele iin ince bir hesapla en uygun vakti beklemitir. ayet Hlagu douya hareket etmeyip bizzat ordusunun banda bulunsayd askerlerinin maneviyt zerinde nemli lde etkili olacakt ve belki de Kutuzun bekledii frsat Hlagunun lmne kadar ele gemeyecek ve olaylar ok daha farkl geliecekti. Fakat burada gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir hakikat udur. Tarihte, balad sratle sonsuza kadar devam eden hibir istil hareketi yoktur. Her hareketin ve istilnn ne kadar gl olursa olsun bir durma noktas vardr.91 te Moollar da Ayn- Clt ta durdurulmulardr. Onlarn Suriyeye ulamalar gneybatda ulatklar son nokta olmutur. Bundan sonra Hlagunun kurmu olduu lhanl Devleti kk istisnalar haricinde kati snrlarna ulamtr.

631

Sonu ve Deerlendirme lhanl Devleti ile Memlk Devleti arasnda yaplan Ayn- Clt, Sava iki lke arasndaki rekabetin ilk somut sonucu olmutur. Bundan sonraki dnemde lhanllarn Memlk politikas pek deimemi ve Abaka zamannda Sultan Baybarsn Anadolu seferi haricinde daima ilk saldran taraf onlar olmulardr. Fakat Baybarsn Anadolu seferini de dorudan lhanl Devletini vurmay amalayan bir taarruz olarak nitelendirmek yanl olur. lhanl Devleti Ayn- Clt Sava sonucunda Memlk Devletinin askeri ve siyas gcn fark etmesine karlk blgedeki hkimiyet mcdelesinden vazgememi, iki devlet arasndaki ekimeye zaman zaman dier unsurlar da katlmtr. Savan galibi Memlklerin Suriye ve Msr birletirmesi, lhanl Devletinin byk umutlar besledii Akdeniz ticaretinin kontrolnn Memlklere kaptrlmasna sebep olmutur. Ayrca Msrn Nil Nehrinden elde ettii zenginlikten de pay alamayacan anlayan lhanllar, gneyde Memlkler kuzeyde ise soydalarnn kurmu olduu Altnordu Devleti tarafndan rana sktrlp kalmann vermi olduu psikoloji ile kendilerine siyas ve iktisad adan k yolu aramaya balamlardr. Onlar iin siyas ve asker adan elde edilecek bir galibiyet iktisad milleri de etkileyecekti. Bu sebeple kendilerine gl mttefikler bulmak zorunluluu hissetmilerdir. Ve neticede dnemin en byk Mslman devleti olan ve bununla da kalmayp slmiyetin bayraktarln stlenen Memlk Devletine kar Hristiyan devletleri ve papalk ile ittifk etmilerdir. Fakat bu ittifak lhanllara ne siyas ne iktisad ve ne de din adan elle tutulup gzle grnen bir fayda salamtr. Memlkler ile mcdelesinde siyas ve asker adan baar salayamayan lhanl Devleti iktisad emellerini ise tbiyeti altnda bulunan Anadolu Seluklu Devleti zerinde tahakkuk ettirmeye alm ve Anadoluyu yllarca smrmtr. ki devlet arasndaki mnsebetlerin yukarda da sylediimiz gibi ksa srelide olsa sulh dnemine girdii zamanlar olmutur. zellikle ilk Mslman lhanl hkmdar Ahmed Tekdarn halisne niyetlerle balatt bar grmeleri Memlk Devletinin lhanllara kar duyduu gvensizlik sebebiyle sonusuz kalmtr. Daha sonraki dnemde slmiyeti kabul eden dier lhanl hkmdarlar, Tekdar ile ayn samimiyette olmamalarna karlk, slmiyetin arkasna gizlenerek Memlkler ile mnsebetlerin dzeltilmesi konusunda baz giriimlerde bulunmularsa da bunlarn hibiri uzun vadede uygulamaya konulmam, yaplan bar antlamalar kat zerinde kalmtr. Bar ncesi ve sonras yaanan sakin dnemler ise iki tarafn da siyas strateji ve durum deerlendirmesi yapabilmesi iin frsat oluturmutur. ingiz Hann cihangirlii ve dnya hkimiyeti fikrinden yola karak nlerinde hibir gcn duramayacan zanneden lhanllar, Memlkler sayesinde durdurulmu ve onlardan yedikleri ar darbeler sonucunda yava yava yklmaya srklenmilerdir. Bylece bu mcdelede kazanan taraf Memlkler olmutur. Onlarn lhanllar karsnda elde ettikleri baarlar ve buna bal olarak slm

632

alemindeki itibrlarnn artmas Osmanl Devletinin ykseliine kadar blgedeki en nemli siyas g olmalarna sebep olmutur. 1 s. 212. 2 Resdddin Hemedan, Cmit-Tevrih, (Arapa tercme; Muhammed Sadik Nesat, S. RUNCMAN, Hal Seferleri Tarihi, (Ter; Fikret Iltan), Ankara, 1992, II. Bask, III. cilt,

Mahmud Musa Hendavi ve Fuad Abdlmut Sayyd), Kahire, 1960, I. cilt, 2. Ksm, s. 233-34. 3 Ibn Tagribird, Ebil-Mehsin Cemlddin Yusuf, en-Ncmz-Zahire f Mlk-i Misr vel-

Kahire, Kahire, 1963, VII. cilt, s. 327. 4 en-Nveyr, Sehabddin Ahmed b. Abdl-Vehhb, Nihyetl-Ereb f Funnil-Edeb,

Kahire, 1985, XXVII, cilt, s. 379. 5 6 B. SPULER, ran Moollar (Ter; Cemal Kprl), Ankara, 1987, II. Baski, s. 59. Kaynaklar Mool ordusunun tekilt ve talimi hakknda uzun uzun bilgi vermelerine

ramen onlarn saylarnn tamami hakknda kesin bir bilgi vermezler. Bkz. Cveyn, Alddin Ata Melik; Tarih-i Cihan Gs, (Ter; Mrsel ztrk), Ankara, 1988, I. cilt, s. 98-99. Nitekim W. Barthold ingiz Hann Harzemsah Muhammed ile mcdelesini anlatrken Mslman melliflerin bu dnemde ingiz Hann ordusuna dair verdikleri rakamlar abartl bulur ve Mool dzenli ordular hakknda mevcut bilgilerin istifde edilemeyecek kadar tezat tekil ettiini belirtir. Daha sonra bir yorumda bulunarak ingiz Han ordusunun saysnn 150 binden az ve 200 binden fazla olmadn ileri srer. W. BARTHOLD, Mool Istilsina Kadar Trkistan, (Hzr.; Hakk Dursun Yldz), Ankara, 1990, s. 42829. Ebul-Ferec ise Meng Hann dou ve batda bulunan ordularn hepsinden her on kiiden iki kiinin ayrlp Hlaguya katldn yazar ki bundan da Hlagu ordusunun Meng Han ordusuna nisbeti anlalr. Bkz. EbulFerec, Ebul-Ferec Tarihi, (Ingilizceden trc.; . Riza Dogrul), Ankara, 1950, II. cilt, s. 556. 7 8 9 10 11 12 13 B. SPULER, a.g.e., s. 440. Cveyn, Tarih-i Cihan Gs, III, cilt, s. 57-58. S. RUNCIMAN, H. S. T., III. cilt, s. 252. Cveyn, a.g.e., III. cilt, s. 60. Osman TURAN, Seluklular Zamaninda Trkiye, Istanbul, 1993, III. Baski, s. 480. B. SPULER, ran Moollar, s. 60. Cveyn, Tarih-i Cihan Gsa, III. cilt, s. 81-82.

633

14 15

Faruk SMER, Anadoluda Moollar, Seluklu Arastrmalar Dergisi I, (1969), s. 3. es-Suyt, Cellddin Ebul-Fazl Abdurrahman, Tarih-i Hulef, Kahire, 1952, s. 543.

Suyt ayrica eserinde el-Alkamiyi Hlagu ile isbirlii yapmasndan dolay en byk su sahibi olarak gsterir ve Allah lanet etsin eklinde bir ibre ile hem kendisinin hem de diger Mslmanlarn elAlkamiye kar besledikleri nefreti dile getrir. Ibn Tagribirdi, (en-Ncm, VII. cilt, s. 43). Onun habis, haris ve rafiz oldugunu belirtir. Muhammed b. akir el-Kutubi, (Fevtl-Vefyt, Beyrut, 1974, III. cilt, s. 252). ve el-Ayn, (Ikdul-Cumn f Tarihi Ehliz-Zemn, Kahire 1987, 656 yl olaylar, s. 170). elAlkamnin Badad yakinindaki Kerh ehlinden bir rafiz ve alev oldugunu kaydederler. 16 17 en-Nveyri, Nihyetl-Ereb, XXVII. cilt, s. 380. el-Makriz, Takiyyuddin Ahmed b. Ali, Kitabus-Slk li-Marifet-i Dvelil-Mlk, Kahire,

1934, I. cilt, s. 407. 18 es-Suyt, (Tarih-i Hulef, s. 543). Hlagunun 200 bin kiilik bir ordu ile Badada girdigini

yazar. Buna karlk el-Makriz bu konuda bilgi verirken temkinli davranarak muasir mverrihlerin kaydettiklerine gre bizzat Hlagunun kumanda ettii ordunun says 30 bin civarindayd. Halife elMustasimin ordusunun saysi ise 20 bin idi eklinde bir ifde kullanir. el-Makriz, (es-Slk, I. cilt, s. 407). en-Nveyr ise Hlagu ordusunun says hakknda 80 tmen gibi bir rakam verir ki bundan onun ya 10 bin kiilik asker birlie ad olarak verilen tmen tbirini bilmedii veyahut da maksadinin farkli oldugu anlalr. (en-Nveyr, Nihayetl-Ereb, XXVII. cilt, s. 380). Hlagunun ordusu hakknda daha nce verdiimiz 70 bin kii rakam gznnde tutulursa burada el-Makrizye itimad etmemiz daha isbetli olacaktr. nk Hlagunun 1255 ylndan 1258 ylna kadar geen kisa bir zaman zarfnda ordusunun neredeyse kati artmasi mmkn deildir. es-Suytnin bu ekilde bir mblaaya gitmesi Hlagu ordusunun saysnn halifelik ordusundan daha kalabalk olusundan veya Badad kusatmasnn siddetli ve burada meydana gelen tahribatin korkun boyutlarda olmasindan kaynaklanabilir. el-Ayn ise nceden says 100 bine ulasan halifelik ordusunun halife el-Mustasim dneminde iktlar kesilerek yirmibine dsrldgn, Badadda katliam yapan Hlagu askerlerinin saysn 200 bin odugunu belirtir. (el-Ayn, Ikdul-Cumn, 656 yl olaylar, s. 170-71). 19 20 Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt, s. 48; el-Ayn; Ikdul-Cumn, 656 yl olaylar. Cveyn, Tarih-i Cihn Gus, III. cilt, s. 173 (Nasirddin b. Muhammed et-Tusnin

Badadin Moollar tarafindan istilsi hakknda Cihn Gusya yazdigi zeyl. ). 21 es-Suyt, Tarih-i Hulef, s. 543. Halifenin nasil ve ne ekilde ldrldg hakknda

kaynaklardaki bilgiler birbirinden farkldr. Bu konuda genis bilgi iin bkz. Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II. cilt, s. 569-570. Ancak Ebul-Ferecin halifenin sehid edilmesi tarihini 21 Subat 1258 vermesine karlik el-Makriz, (es-Slk, I. cilt s. 409) 13 Subat 1258 olarak verir. Mool kaynaklar ise halifenin ortanca oglu ile beraber hayatina son verildigini daha sonra da byk olu ve diger yaknlarnn ldrldgn kaydederler. (Cveyn, Tarih-i Cihn Gus, III cilt, s. 175).

634

22 23

es-Suyt, Tarih-i Hulef, s. 544. 15 yil 7 ay 6 gn hilfet makamnda bulunmus olan halife Mustasimin ldrlmesi ile

merkezi Badad olan Abbasogullar Devleti inkirza ugrad. 659 ylna kadar Mslmanlar halifesiz kaldilar. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 409. 24 Kzim Yasar KOPRAMAN, Memlkler, Dogustan Gnmze Byk Islm Tarihi, Istanbul,

1989, ag Yay., VI. cilt, s. 458. 25 Hlagunun randa tesis ettii bu devlete lhanl Devleti denilmesinin sebebi Byk

Mool Kaanina tbi Ilhan olmalarndan dolaydir. Moollarda da btn Trk devletlerinde oldugu gibi, lke hanedan yelerinin ortak mal idi. Bu sebeple Mool Devleti de ingiz Han ailesinin msterek mal oldu (I. Hakki UZUNARSILI, Osmanli Devleti tekiltina Medhal, Ankara, 1988, IV. Baski, s. 175). Bu aidan lhanl hkmdarlar i islerinde serbest, dis islerinde Karakurumda oturan Byk Mool Hanna tbi idiler. 26 el-Melik es-Slihe nisbetle el-Memlik es-Salihiyye de denilen mezkr memlklere

byk bir ehemmiyet veriliyordu. Onun hassa ordusu iin tekil edilen bu yeni grup Nil Nehri zerindeki er-Ravza adasina yerlestrildi. Bunlarn kara ile irtibt kesildi. Araplarn Nil Nehrini Bahrn-Nil diye tesmiye etmelerinden dolay bu gruba el-Memlik el-Bahriyye (Deniz Memlkleri) denildi. (K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 438). 27 28 383. 29 en-Nveyr, (Nihyetl-Ereb, XXVII. cilt, s. 383). Meyyfarikin halkinin Mool kusatmasi DOHSSON, Histoire des Mongols, Amsterdam, 1834-35, III. cilt, p. 307. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 656 yl olaylar, s. 177; en-Nveyr, Nihyetl-Ereb, XXVII. cilt, s.

esnasinda ok zor gnler geirdigini, sehirde kitligin bagsterip yiyecek birseyin kalmamasi zerine ahalinin kedi, kpek ve l eti yemek zorunda kaldn anlatr. 30 31 32 en-Nveyr, a.g.e., XXVII. cilt, s. 384. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 656 yl olaylar s. 178. Musul hakimi Bedrddin Llnn Hlaguya getrdigi hediyeler arasnda iki byk inci

kpe de bulunuyordu. Hlagu Bedrddin Llnn itaatini arzetmesinden ve kendisine syledigi gzel szlerden o kadar holanmt ki ikisi arasnda sohbet devam ederken birara Llnn getrdigi inci kpeleri kendi elleriyle kulagina takmasn istemi, Bedrddin Ll de bunu memnuniyetle yerine getrmt. (en-Nveyr, Nihyetl-Ereb, XXVII cilt, s. 385). 33 Hlagu, kardesi Meng Han lnceye kadar ona bagli kalm ve ele geirdigi yerleri onun

adna idare etmitir. Mool hani Meng ve lhanl hkmdari Hlagu arasndaki tbi-metb

635

mnsebetlerini Hlagunun o dnemde Meng Han adna para bastrip kendi adna para bastrmamasindan anlamak mmkndr. (el-Kalkasand, Sihbddin Ebul-Abbs, Subhul-Asa f Sinatil-Ins, Kahire, 1913-1919, IV. cilt, s. 418). Zir para bastrmak o dnemde en nemli hakimiyet almetlerinden biri idi. lhanllarin bu tbilik durumu Gazan Han dneminde Byk Mool Hani Kubilayin lmne kadar devam etmitir. (B. SPULER, ran Moollar, s. 292). 34 35 385. 36 37 Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II cilt, s. 572. E. DULAURIER, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, Mverrih Kirogosdan Osman TURAN, S. Z. T., s. 491. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 656 yl olaylar, s. 179; en-Nveyr, Nihyetl-Ereb, XXVII. cilt, s.

Mstahrec, Trkiyat Mecmuasi, II, (1928), s. 211. 38 39 40 41 42 s. 574. 43 44 45 46 47 48 49 50 Said Abdlfettah sr, Asrl-Memlik f Misr ves-Sam, Kahire, 1994, 3. Baski, s. 35. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 658 yl olaylar, s. 232. Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt, s. 71. K. Yasar KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 453. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 658 yl olaylar, s. 233. Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt, s. 71. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 658 yl olaylar, s. 233. el-Melik el-Esref daha nce Himsi Hlaguya mukvemetsiz ve bilkayd teslim etmi, bu Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II. cilt, s. 574. E. DULAURIER, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, s. 211. Ibn Tagribird, en-Ncm, VII. cilt, s. 69. el-Ayn, Ikdul-Cumn, 658 yl olaylar, s. 232. en-Nveyr, Nihayetl-Ereb, XXVII. cilt, s. 386-87; Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II. cilt,

sebeple Hlagunun tevecchn kazanmt. (el-Ayn, Ikdul-Cumn, 658 yl olaylar, s. 240). 51 Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II. cilt, s. 576.

636

52

Ibn Aybek ed-Devadar, (Kenzd-Drer ve Camiil-Gurer, Kahire, 1948, VIII. cilt, s. 47).

Bu elilik heyetinin 40 kiiden olutugunu ve hep n de Memlkler tarafindan Bbz-Zveylede asldn yazar. 53 el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 427-28; Ibn Iys, Muhammed b. Ahmed, Bedyiz-Zuhr f

Vekayiid-Duhr, Kahire, 1982, II, Baski, I. cilt, I. Ksm, s. 304-305. 54 55 56 el-Makriz, es-slk, I. cilt, s. 429. Ibn Iys, Bedyiz-Zuhr, I. cilt, I. Ksm, s. 305-306. Ayn-i Calt Savasinda Memlk ve Mool ordular hakknda genis bilgi iin bkz.

Muhammed Zhur Veter, Mareketu Ayn-i-Clt, Dimask, 1989. 57 58 59 en-Nveyr, Nihyetl-Ereb, XXVII. cilt, s. 388. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 426. Bunlarn arasnda Baybars el-Bundukdr, Kalavun el-Elf, Sungur el-Askr gibi daha

sonra Memlk tarihinde mhim rol oynayacak olan emirler de bulunuyordu. 60 61 K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 453. en-Nveyr, (Nihyetl-Ereb, XXVIII. cilt, s. 390). Hlagunun Moolistana gitme sebebini

bizzat Mool Byk kaanl makamn istemesi eklinde aklar. Ancak B. Spuler Hlagunun daha Tebrizde bulundugu srada kardesleri Kubilay ve Arik Boga arasnda bir seim yapildigini ve bu seim sonucunda Kubilayin Byk Han seilip Hlagunun da bu duruma memnun kaldn yazar. (B. SPULER, ran Moollar, s. 67). 62 Kanaatimizce bu rakam Mool birlikleri komutani Ketboganin tasidigi Noyan rtbesinden

kaynaklanmaktadir. nk noyan Mool askeri tekilatinda onbin kiiye komuta eden emirdir. Ve ona Emir-i Noyan da denir. (el-Kalkasand, Subhul-Asa, IV, cilt, s. 421). 63 64 65 66 el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 429. Residddin, Camit-Tevrih, I. cilt, II. Ksm, s. 313-314. Residddin, a.g.e., I. cilt, II. Ksm, s. 313. Hlagu hanimi Dokuz Hatunun Hristiyan olmasi sebebiyle bu dinin mensuplarna kar

daima msamahakr davranm ve Mool ordusu girdigi btn Islm lkelerinde pek ok Mslmani katletmesine karlk hristiyanlara dokunmamistr. 67 el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 430.

637

68 69 70 71

K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 454. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 430. Residddin, Camit-Tevrih, I. cilt, s. 313. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 430; Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt, s. 73; Residddin,

Camit-Tevrih, II. cilt, I. Ksm, s. 113-114; Ebul-Fid, Kitabl-Muhtasar f Ahbaril-Beser, Kahire, 1325, IV. cilt. s. 205-207. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 Residddin, Camit-Tevrih, I. cilt, II. Ksm, s. 313. Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt, s. 73. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 431. el-Makriz, a.g.e., I. cilt, s. 432. Ibn Aybek, Kenzd-Drer, VIII. cilt, s. 51. Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII, cilt, s. 75. H. HOWORTH M. P., History of The Mongols, London, 1988, Part III, p. 169. K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 454. Said ASUR, Hurubus-Salibiyye, Kahire, 1963, II. cilt, s. 1137. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 433; HOWORTH, History of The Mongols, Part III, p. 172. K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 455. Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt, s. 14. el-Makriz, es-Slk, I. cilt, s. 385. K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 446. Said ASUR, Asrl-Memlik f Misr ves-Sam, s. 42. en-Nveyr, Nihyetl-Ereb, XXVII. cilt, s. 389. Ibn Tagribirdi, en-Ncm, VII. cilt s. 74. Sme, (ez-Zeyl an er-Ravzateyn, Kahire 1947, s. 89); Ebul-Fid, (Muhtasar, IV. cilt, s.

205); Ebul-Ferec, (Ebul-Ferec Tarihi II. cilt, s. 576). Ketboganin savas esnasinda ldrldgn,

638

ocuklarnn esir alindigini yazarlar. Buna karlik Residddin, (Camit-Tevrih, I. cilt, s. 314-315). Ketboganin savas sirasinda esir alinarak Kutuzun huzuruna getrildigini ve daha sonra da yine onun emri ile ldrldgn kaydeder. Ibn Tagribirdi ise Ketboganin Memlk emirlerinden Cellddin Akkus tarafindan savas sirasinda ldrldgn ve onun kesik bann yine ayni kii tarafindan Misira gtrldgn yazar. (Ibn Tagribirdi, en-Ncum, VII. cilt, s. 74). Ketboganin, nerede veya nasil ldrlrse ldrlsn, Mool komutanlarnn en byklerinden biri oldugu ve Kutuz ile mcdele edinceye kadar hibir maglbiyete uramad kesindir. 90 Mverrih Vardan, Trk Ftuhati Tarihi, (Ter, H. Andreasyan), Tarih Semineri Der.,

Istanbul, 1937, 1/2, s. 234. 91 K. Y. KOPRAMAN, Memlkler, D. G. B. I. T., VI. cilt, s. 454.

Arapa Kaynaklar Bedrddin Mahmud b. Ahmed, Ikdul-Cumn f Tarih-i Ehliz-Zaman, Arapa Yazma Veliyddin Efendi Ktphanesi, No: 2391 (XIX), 2392 (XX), (Eserin ilk alt cildi Kahirede 1987 ylnda neredilmitir). Ebl-Fid, Kitabl-Muhtasar f Ahbaril-Beer, Kahire, R. 1325, III-IV Cilt. Eb-ame, Zeyl an er-Ravzateyn, Kahire, 1947. bn Aybek ed-Devdar, Kenzd-Drer ve Camiil-Gurer, Kahire, 1948. bn ys, Muhammed b. Ahmed, Bedyiz-Zuhr f Vekayiid-Duhr, Kahire, 1982, II. Bask. bn akirl-Kutub, Fevatl-Vefyat, Beyrut, 1974. bn Tagribird, Cemlddin Ebil-Mehsin Yusuf, en-Ncmz-Zahire f Mlk-i Msr vel-Kahire, Kahire, 1963. el-Kalkaand, ihbddin Ebul-Abbs, Subhul-Aa, f Sinatil-n, Kahire, 1913-1919, C: VIII, XIII, XIV. el-Makriz, Takiyuddin Ahmed b. Ali, Kitbus-Slk li-Marifet-i Dvelil-Mlk, Kahire, 1934. en-Nuveyr, Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Kahire, 1975-1985, C. XXVII-XXXI. es-Syt, Cellddin Ebul-Fazl Abdurrahman, Tarih-i Hulef, Kahire, 1952. Farsa Kaynaklar Cveyn, Alddin At el-Melik, Tarih-i Cihan G, (Trc.: Mrsel ztrk), Ankara, 1988.

639

Reidd-Din, Fazlullah, Camit-Tevrih, Tahran, 1958 (Arapa ter: Muhammed Sadk Neat, Mahmud Musa Hendavi, Fuad Abdlmuti Sayyd, Kahire, 1960). Ermenice Kaynaklar Mverrih Vardan, Trk Ftuht Tarihi (Trc.: H. Andreasyan) Tarih Semineri Dergisi, 1/2 stanbul, 1937. Suryanca Kaynaklar Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, (ngilizceden trc.: . Rza Dorul), Ankara, 1950, TTK. Yay. Tetkik Eserler R, Said Abdlfettah. 1994 Asrl-Memlik f Msr ve-am, Kahire, III. Bask; 1963 elHurubus-Salibiyye, Kahire. BARTHOLD, V. V., 1990 Mool stilsna Kadar Trkistan, (Hzr.: Hakk Dursun Yldz), Ankara, TTK. Yay. DOHSSON. 1834-35 Histoire des Mongols, Amsterdam.; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 6. ve 9. cilt. DULAURIER, Ed., 1928 Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar (Mverrih Kirogosdan Mstahrec), Trkiyat Mecmuas, S. II., stanbul. H. HOWORTH, M. P., 1988 History Of The Mongols, London. KOPRAMAN, Kzm Yaar., 1989 Memlkler, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul, a Yay., VI. Cilt. RUNCIMAN, S. F., 1992 Hal Seferleri Tarihi, (Trc.: Fikret Iltan), Ankara, III. cilt, 2. Bask. SPULER, B., 1987 ran Moollar (Trc.: C. Kprl), Ankara, II. Bask. SMER, Faruk., 1969 Anadoluda Moollar, SAD, S. 1. TURAN, Osman., 1993 Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, III. Bask. UZUNARILI, . Hakk., 1988 Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara, IV. Bask.

VETER, Muhammed Zahur., 1989 Mareketu Ayn- Clt, Dimak.

640

641

lhanl Devleti'nin Ykl Srecindeki Siyasi Gelimeler / Yrd. Do. Dr. Mustafa Demir [s.376-385]
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Irak, Anadolu, Horasan, Azerbaycan blgelerinde bazen devrinde hakimiyetinin en st dzeyini gerekletiren lhanl Devleti Olcaytu devrinden itibaren merkezi ynetimde Noyanlarn siyasi ve askeri konumlarndan kaynaklanan bir zayflama ve siyasi mcadele arenas iine girmiler, lhan n tuttuu bir noyan zaman iinde lhann yerine lhanl Devletini temsil edebilecek bir dzeyde siyasi gce ulayordu. Bu gelimede Olcaytudan itibaren ynetime geen lhanllarn zayf siyasi kiiliklerinin de nemli bir pay ve yeri bulunmaktadr. Gebe bir siyasi kurum olarak bir anda byk bir corafyay hakimiyetine alan Moollar merkezi ve yerleik devletler ve lkeler manzumesinin ynetimini bu gebe gelenek ile srdrememiler siyasi btnl korumak ok zor bir duruma gelmitir. Burada ifade ettiim deerlendirmeler aada son dnem lhanl Devleti siyasi gelimelerinin bir sonucu olarak kabul edilebilir. Abaka Han zamannda ekillenen lhanl d siyaseti olarak Bizansla iyi iliki iinde olma, Memlk ve Altnordu Devletiyle mcadeleyi srdrme gelenei1 Olcaytu ve Ebu Said dnemlerinde de devam ettirilmi, Moollarn Memlklere kar ynelmi Hristiyan Avrupa ile mttefiklii,2 lhanl Devletinin askeri gc devam ettii srece var olmutur. I. Bizans Devleti le likiler Gazan Han lnce, yerine Bizansllarn Kharbadas ad ile bildikleri Olcaytu (1304-1316) adl kardei gemiti. 1305 tarihinde Bizans mparatoru II. Andronikos, (1282-1328) Olcaytuya, daha nce de Gazan Hana teklif edilen Trklere (Osmanllara) kar Bizansa yardm isteini iletmek zere rana bir eli heyeti gnderdi. Olcaytu da 20 bin kiisi Konya yresindeki gten olmak zere 40 bin kii gndermeyi vadetmitir3 Osmanllar Seluklu sultanlnn yklmasndan istifade ederek Bizans aleyhine genileme siyasetini rahata srdryorlard. Osmanl Devletinin kurucusu Osman Bey (1299-1326), Bizansn nemli bir ehri olan zniki tehdit ediyordu. Bu gelimeye kar Olcaytunun ittifakn arayan II. Andronikos bu maksatla kz kardei Mariay Olcaytu Han ile nianlamtr.4 Yaplan bu ittifak sonucunda bir Mool ordusu, Eskiehirdeki Osmanl blgesine girip saldrya gemi, fakat Orhan Bey tarafndan pskrtlmtr.5 Bu ittifak, Osmanllarn 1308de Tricoccay ele geirmesine sebep oldu.6 Bu gelimeler ile Mool yardmndan midini kesen Bizansn ananevi lhanl dostluk siyasetine ilikin kaytlara daha sonraki dnemlerde rastlayamyoruz. II. Suriyedeki Siyasi Gelimeler

642

Blgedeki Nesturilere kar geleneksel Cengiz sempatisinin terk edilmesine ramen Olcaytu, Gazan Hann siyasetini genel hatlaryla devam ettirmitir. Memlklere kar mcadele anlay Suriyeye hemen yansm 1304-1305 yllarnda Memlklere, Suriye zerinden lhanlya bal Kilikya Ermeni Krallna yama hareketlerine kalkmlar, 1305te ikinci aknlarnda Moollar tarafndan pskrtlmlerdir.7 Kilikya Ermenilerine kar Olcaytunun politikas mspet olarak grlyor. 1307 tarihinde Anadolu Mool umum valisi Bulargunun Klikya Ermenilerine yapt sefer srasnda Siste bir cami yaptrmak istemesi zerine Ermeni kral Heytum Bularguyu Olcaytu Hana ikayet etmi, bu durum hem Heytumun hem de Bulargunun sonunu hazrlamtr.8 Olcaytu Hann baa gemesinden itibaren Memlklerin Suriyeye kar yaylmac bir politika izlemeleri zerine 1312 tarihinde Olcaytunun Suriyeye bir sefer dzenlediini gryoruz. Bu seferde Olcaytu Frat zerinde Rahbe blgesine kadar ilerlemi, buradan geri dnmtr. Bu seferin Moollarn son Memlk seferi durumunda olduunu gryoruz.9 Buna cevaben Memlkler Nisan 1315te am valisi Tengiz kumandasnda ani yryle Malatyaya saldrp ehri yamaladlar ve geri dndler. Bu olayn bir sebebi de Emir obann 1315 tarihinde kendine itaat etmeyen Karamanoullarnn elinden Konya ehrini almasyd.10 Ebu Said Bahadr Hann vefatyla Suriye ve Anadolunun gneyi Memlk Devletinin kkrtmasyla hareketlenmeye balad. Ebu Said den sonra Mara blgesindeki Bozoklu Trkmenleri Malatyaya kadarki blgelerde etkili olmaya baladlar. 1335 yl ncesinde Bozok Trkmenlerinin boy beyi olarak siyasi gc bulunan Karaca Bey, 1337 ylnda Memlk Sultan Nasrn XI, (1341) tahrikiyle Tarakl Halil Beyi malup ederek Elbistan ele geirmi ve Memlk sultanl tarafndan Trkmenlerin emirlii menuru Karaca Beye tevcih edilmitir. Karaca Beyin 1338de Eratnaya bal Darende valisi Hadm Mercann yokluundan istifade ile Darendeyi alm ve Memlklere teslim etmek istemitir. Memlklerin Darendeyi Karaca Beye brakmalar, Karaca Bey zerine gelen Eratnann ayn yl malup olmas, bu arada Celayirli eyh Hasan ve obanl eyh Hasann anlamalarndan endielenen Eratna da Nasra itaatini arz ederek11 Dulkadirolu Karaca Bey gibi Memlklerin tabiliini kabul etmi lhanl Devletinin yklmasyla Suriye ve Anadolunun gneyi Memlk Devletinin kontrol altna girmitir.12 1341 tarihinde Nasrn lm zerine Memlklerin Karaca Bey zerindeki kontrol biraz azald ve Karaca Bey Eratna arazisine saldrlarn keserek Memlklerden bamsz hareket etmeye balamtr.13 Yalnz Memlk kontrolnn btn Orta ve Gney Anadolu iin faslalarla Kad Burhaneddine kadar srd grlyor. III. Trkiyedeki Siyasi Gelimeler Olcaytunun lhan olduu dnemden itibaren Trkiye idarecilii Moollara merkezi

mcadelelerinde g veren bir kuvvet olmutur.14 Olcaytu anda Trkiye Umum valiliinde 1312 tarihine kadar Alpuka Noyan bulunuyor, lhanl tmenlerinin banda ise Mangtolu Karacuk ile Emir

643

Nurin olu Baydu bulunuyordu. 1312-1317 tarihleri arasnda ise Trkiye umum valisi olarak rencin Noyan grev yapmtr.15 1307 ylnda lhanl Devletinin hem Trkiye hem de merkez idaresi iin nemli bir olay ortaya kt. Bu tarihte Olcaytunun Gilana at seferde beylerbeyi Menkut Kutlugahn lhanl ordusuna kayp verdirmesi sebebiyle grevden alnmas16 zerine beylerbeylii grevine Suldus oban Bey getirildi.17 Ve Emir obann Anadolu zerindeki kontrol gitgide artt. 1314 tarihinde beylerbeyi Emir obann bir ordu ile Anadoluya gnderilip Anadoludaki Trkmenleri ve Trkmen beyliklerini lhanl otoritesine balamaya alt grlyor. Erzincann batsnda Karabk mevkiine gelen Emir oban bir mddet burada kald. Hamidoullar, Erefolu, Germiyanolu, Candarolu, Karahisar Beyi Fahreddin Ali ah torunlar gibi Trkmen beyleri bulunuyordu. Karamanoullarnn itaatini belirtmemesi zerine Emir oban 1315 tarihinde Konyay Karamanoullarnn elinden ald.18 Ebu Said Bahadr Han dneminde Emir obanolu Timurta 1317-1327 tarihleri arasnda Anadolu umum valisi oldu. Timurta Anadoluda gl bir idare kurdu. 1320 tarihinde Karamanoullarn Konyadan uzaklatran Timurta onlarn husumetini zerine ekti. Timurtan Trk ilim ve tasavvuf erbabnn desteini de aldn gryoruz.Yine Timurtan daha sonraki dnemde umum vali naibi olacak Eratnay ve beylerini lhanl idaresine balamakla grevlendirdii tespit ediliyor.19 Timurta babas Emir obann Ebu Said Bahadr- han ile aras alp kardei Dmak Hoca ile babasnn lm haberlerinin Anadoluya gelmesine dein20 bu grevi srdrd. Timurta Beyden sonrada Anadoluda obanl slalesi tesirindeki ynetim anlay devam etti. Trk beylikleri, gitgide nem kazanmaya devam ederken Timurtan brakt Naib Eratna Bey lhanl ynetiminin temel ekseni olmutur; 1327 ylnda Ebu Said Han Anadolu valiliine ilk nce Ali Padiah Anadolu valiliine getirmi daha sonra da Celayirli eyh Hasan ayn grevle grevlendirmitir. Bu dnemlerde Eratna yine naib olarak grevde kalmtr.21 Byk eyh Hasan Celayirli, lhanl Devletinin son Anadolu umum valisidir. Ebu Said Hann lmnden sonra randa, merkezde kan anlamazlklar zerine rana giden Celayirli Byk eyh Hasan, hanlk mcadeleleri srasnda Anadolu valiliini Eratnaya teklif etmi Eratna ise bunu kabul etmeyip Memlk Devletinin ball altna girmeyi tercih etmitir.22 Ebu Said Hann 1335 tarihinde lm sonras nemli miktarda Mool kuvvetinin Anadoludan rana kaymas, Trkiyede Eratna, Dulkadirolu ve Karacabey gibi Trk beylerinin bamszlklarn belirli bir srete kazanmalarna frsat vermitir.23 A. Eratna Bey

644

Balangta Timurta Beye bal ularda yaayan Trkmen beylerinin lhanl idaresine balanmas iin grevlendirilen bir emir olan24 ve 1325 tarihinde bu amala Bat Anadoluda Germiyan oullaryla bir sefere memur edilen Eratna Bey, Emir obann ldrlmesi zerine Timurta tarafndan umum vali naibi olarak braklp Timurta da Msra kamtr.25 Bu gelimeden sonra Anadoluya umum vali tayin edilen Emir Ali Padiahn vekili nan Noyann Eratnay malup edememesi ve nan Noyann lm zerine Ali Padiah 1328 de Eratnay naib olarak Sivasta brakmtr. Kendisi ise Ebu Said Han tarafndan Horasan valiliine nakledilmitir.26 Ali Padiahn Horasana gnderilmesi zerine Anadoluda umum vali olarak Celayirli eyh Hasan Bzrg grevlendirilmi, eyh Hasan da yine Eratnay naib olarak brakmtr.27 Ebu Said Bahadr Hann 1335 de lm zerine eyh Hasan Celayirin randa taht mcadelelerine girimesi Eratnann bamszlk isteklerini kamlam, Eratna lhanl Devletine balln yerine getireceine kimi zaman Memlklere ballk gstermitir, kimi zaman ise bamsz bir tutum sergilemitir.28 1336-1341 tarihleri arasnda tam bir siyasi tavr ortaya koyamayan Eratna Bey 1341 de bir taraftan Msr Memlk Sultan Nasrn lm29 dier taraftan da Byk eyh Hasann hkmdarln Irakta ilan etmesi zerine30 kendi bamszln ilan etmitir. 1343 ylnda Hac Tugayn lmnden sonra Anadolu hakimiyetini glendirmek iin Eratna zerine tahttaki Sleyman Han sevk eden obanl Devleti hkmdar Kk eyh Hasann Sleyman Hann Eratnaya kar 1343 Ekiminde Karabkte malup olmasndan sonra hanm tarafndan ldrlmesi31 glendirmitir. B. Akkoyunlular, Karakoyunlular lhanl Devletinin ykl sreci ile birlikte bu devletin enkaz zerinde birbirleriyle mcadele eden Celayir, oban ve Subay hanedanlarnn kavgalarna katlan bu iki oymaktan Karakoyunlular, Iraktaki Celayir ailesinin, Akkoyunlular ise bu aileye rakip olarak Musul ve Diyarbekir blgesinde hkmet kuran Sutayoullarnn hizmetine girmiler ve birbirleriyle mcadele etmilerdir.32 Hac Sutayn 1332 ylnda lmne mteakip Uyrat Beylerinden Ali Padiah Diyarbekir valisi olmutur. Emirlerin kkrtmas ile Ebu Said Handan sonra Arpa Hana isyan edip Musa Han han ilan eden Ali Padiah Arpa Han yenip iktidar ele geirmitir. Buna karlk Ali Padiahn dmanlar Sutayllar, Barmbay, Hac Tugay ve Celayirli eyh Hasan birleerek Ali Padiah ve Musa Han 1336 ylnda devirdiler. Alada yaknnda yaplan bu savata iktidar kesin olarak Celayirli eyp Hasana geiyor ve Azerbaycan Arran ve Irakeyn onun hakimiyeti altna giriyordu. Sutayllar ise Diyarbekirdeki Ali Padiahn naibini yenerek 1336 ylnda Diyarbekir Erzurum, Van blgelerine hakim oldular. Sutayllardan brahim ah Diyarbekir blgesini Hac Tugay ise Musul Ahlat ve Erzurum taraflarn elinde tutuyordu. Eratnann hem Memlk hem de lhanllara kar bamszln

645

brahim ahn amcas Hac Tugay ldrd 1343 ylnda Karakoyunlu Trkmenleri Hac Tugay yannda Musul, Van ve Erzurum blgelerinde, Akkoyunlular ise brahim ahn yannda Diyarbekir havalisinde etkili durumdaydlar33 brahim ahn ve ondan sonra Hac Tugay olu Pir Muhammedin lmesi ile etkili konumlarn kaybeden Sutayllar yerine Dou ve Gneydou Anadoluda Karakoyunlu Devletinin yerini almtr.34 Akkoyunlular ise Diyarbekir havalisinden daha kuzeye doru havalilere hakim olmular. 1340 tarihinden itibaren Trabzon Rum mparatorluu topraklarna saldrlar dzenlemeye balamlardr.35 IV. Bahadr Hann lm Sonras lhanl Merkezindeki Siyasi Gelimeler Ebu Said Hann lm lhanl Devletinin ykl srecini hzlandrd gibi lhanl Devletinin ynetimindeki feodal siyasi yaplanmalar da ortaya kard. Feodal yaplanmadan kaynaklanan l hakknn aranmasna dayal iktidar mcadeleleri bu sefer ehzadeler arasnda deil, devlet ynetimindeki nfuzlu aileler arasnda balad. Ebu Saidin 30 Kasm 1335te lm ile lhanl Devleti byk bir siyasi boluk iine dt. Bu gelimede Ebu Saidin zbek Han ile sava iin seferde iken yolda veliaht tayin etmeden anszn lmesi ile devlette ortaya kan ynetim boluu etkili oldu. lrken Ebu Saidin vasiyeti ile Vezir Gyaseddin Muhammed hkmeti kurup tenfiz yetkisini ald ve merann tasvibiyle Arpa Han36 han semitir.37 Bu gelimeye mukabil Diyarbekir valisi Ali Padiah, Arpann hanln kabul etmedi. Baydunun torunu Musay han ilan edip Arpann zerine yrd. Bu giriimi srasnda Ali Padiah, Uyrat boyunun beyi olarak birok emir ile bu konuda anlam38,Emir obann kz ve len Ebu Said Hann hanm Badat Hatun da Arpa Hana kar tasarruflarda bulunmaya balamt ve Arpa Hann nesebinin bozuk olduunu vurguluyordu.39 Ali padiah Uyrat Uygur ve Trkmen gleriyle Hemedanda aatur ay kysnda 1336 Nisannda yaplan savata Arpa Han yendi. Ksa bir sre sonra da Arpa Han Hoca Ll tarafndan ldrld. Bylece alt aylk bir hanlktan sonra lhanl tahtna Musa Han geti. Fakat gerek iktidar Ali padiahtayd.40 Ali padiahn karsnda yer alan ittifak sebebiyle Musa Hann idaresi ancak drt ay srebildi. Uyratl Ali Padiahn Hac Tugay idaresindeki Sutayllara saldrlar art gsterdii iin Hac Tugay Anadolu umum valisi Celayirli eyh Hasan Bzrg Ali Padiaha kar kkrtt. O da Hlag soyundan Muhammedi han ilan ederek Ali Padiahn zerine yrd. Alada yaknnda 1336 Temmuzunda yaplan savata Ali Padiah ldrd. eyh Hasan nnden Uyratlarla birlikte Musa da Irak blgesine kat. Ynetime ise Celayir Hasan hakim oldu.41

646

Musa, Ali Padiahn iki kardei Muhammed Bey ve Hafz ile birlikte Uyratlarn oald Kuzey Irakta glendi. Hasan Bzrg ise Hac Tugay ve Emir Kara Hasan Uyratlara kar gnderdiyse de bunlarn gcn kramad. Hemedan valisi Mahmud bin sam Kutlug vastasyla birleen Uyrat gleri, 1337 Mart aynda Irak Aceme gelen Horasan ordusuna saldrdlar. Bu gelimenin ardndan Uyrat gleriyle birleen Tuga Timur, Horasan gleriyle 15 Haziran 1337de Meraya yaknnda Hasan Bzrg ile karlat. Sava alanndan nce Tugay Timur kat. Musa ve Uyratlar da baarsz oldular. Ksa sre sonra da Musa yakalanp Hasan Bzrgn emriyle 10 temmuz 1337de ldrld.42 Bu mcadelelerin 1337 tarihinden itibaren lhanl Devletinin ats altnda deil de obanlCelayirli, Kart Muzafferiler gibi hanedanlar arasnda yapldn gryoruz. Nitekim lhanl Devletinden Fars vilayetini Muzafferiler, Azerbaycan Altnordu Devleti, Horasan Serbedariler almlar bylece lhanl miras paylalm oldu.43 A. obanl Devleti obanl Devletinin oluumu Emir obann beylerbeyi grevinde ykselmesi ve glenmesi ile birlikte lhanl Devleti iinde ortaya kmaya balar. Ebu Said Hann saltanatnn ilk on ylnda1316-1327 oban Beyin lkeyi kudret ve basiretle idare ettii, Emir obann olu Timurta vastasyla da Anadolu idaresini kontrol ettii grlyor.44 1317 ylnda Emir obann Ebu Said Hann tenfiz yetkisini byk lde stlenmi olmas Hace Tacddin nderliinde ehl-i divann Emir obana kar ittifak iine girmesine sebep olmusa da Emir oban ehl-i divann ittifakn kolaylkla databildi ve bu gelime Ebu Said katnda Emir obann gcn daha da arttrmasna sebep oldu.45 Emir obann 1327 tarihinde ldrlmesine ve Ebu Said Bahadr nezdinde gzden dmesine yol aacak iki nemli gelime oldu; Birinci olarak Emir obann Ebu Saidin halasnn olu Celayir eyh Hasan Bzrg ile evli kz Badat Hatunu, Ebu Said Hann evlenmek iin istemesi, Emir obann da bu istei kznn halen evli olduu gerekesiyle reddetmesiydi. Bu istek yerine getirilseydi lhanl Devleti dalma srecine daha ge bir tarihte girecekti. kincisi ve daha nemlisi ise lhanl merkezinde Ebu Said Hann ilerini gren Emir obann olu Dmak Hocay Ebu Saidin emirlerinin tevikiyle 1327de ani bir kararla ldrmesi oldu.46 Bu durum zerine Horasandan kalkarak Ebu Said zerine yrdyse de, Ebu Said Han ona kar baaryla durdu. Mcadeleyi gze alamayan Emir oban Horasanda lhanl Devletine bal hkm sren Melikl-meralk durumdaki Kert hkmdar Gyaseddin Kerte snd.

647

Fakat Gyaseddin Kert Ebu Saidin konumunu dnerek Emir oban ve onun olu Calav Han idam ettirdi.47 Bu gelime zerine 1327 ylnda yani ayn tarihte Anadoluda isyan ederek Memlk sultan Nasra snd ve orada ldrld.48 1327 tarihinden itibaren iktidardan uzaklatrlan obanllar Ebu Said Hann lmnden sonra lhanl Devletinin paylalma mcadeleleri iinde tekrar gryoruz. 1337 tarihinden Tuga Timur muhalefetinden sonra Hasan Bzrg Celayir bu sefer obanl eyh Kk Hasann muhalefetiyle karlat. obanl Hasan bu maksatla annesi Devlet Hatunun babas Timurta yerine ortaya kard dzmece Timurta, ile evlendirilip onun iktidarn en byk aday yapmt. Dzmece Timurta obanl, Uyrat ve Trkmenlerden49 toplad glerle obanl Hasana destek verdi. obanl Hasan, dzmece Timurta azndan Hasan Celayir ve Hac Tugay itaate davet etti. Bu davet Alada yaknnda ehr-i Nevde obanl-Celayirli savana sebep oldu. Celayir Hasan ve Hac Tugay, malup olduklar gibi 1336-1338 tarihleri arasnda lhan olan Muhammedin de yakalanarak ldrlmesine sebep oldu. Dzmece timurta ise obanly ldrmeye kalknca obanl eyh Kk Hasan Timurta ldrerek Amcas Surgann anas Sat Begi hkmdar ilan etti.50 Bylece obanl Hasan Celayirli Hasandan Tebrizi alarak Tebriz merkezli Azerbaycan ve Irak- Acemi de iine alan obanllar Devletini kurmu oldu.51Daha ncede Arpa Hann lhan oluunda onunla evlendirilen Sati Beg52 mevkiini kuvvetlendirmek isteyen obanl eyh Kk Hasan tarafndan lhanl hanlndan azledilmi, yerine Abakann yeeni Sleyman kukla hkmdarla karlarak lhanl Devletinin grnteki devamll temin edilmitir. 1340 tarihinde Sleyman Han ile Sati Begi zorla evlendiren Kk eyh Hasan bylece obanl Devletinin konumunu glendirmitir.53 obanl hkmdar Sleyman Hann Eratnaya kar Karanbk Savanda 1343te malup olmas54 ve ardndan kk eyh Hasan obanlnn 1344te lm, obanl Devletinin gcnde azalmaya yol amtr.55 Kk Hasann 1344 tarihinde lm zerine Sleyman Han hamisini kaybetti. Sleyman Hana kar Ya ve Siyurgan beylerle birleen Hasann kardei Melik Eref, kendi aday Nuirvan tahta karp hakimiyetini ilan etti ve 1344 tarihinde Arran ve Azerbaycann tamamn alarak hakimiyetini salamlatrd.56 Eref Hann ksa bir sre sonra Anuirvan devre d brakarak57 ran ve Azerbaycanda halka kar baskc bir ynetim uygulamas, Celayirlilere kar giritii Badat kuatmasnda baarsz olmas obanl Devletinin ok ksa hkm sreceini ortaya karmt. 1356 tarihinde Canibeg Han Altnordu gleriyle Derbendi ve Kur Irman geerek Erdebil zerine yrd. Eref Han ise bu srada Ucan igale kalkmt. Canibeg ordusu karsnda tutunamayp bu tarihte Hoya kaan Melik Eref Azerbaycan hakiminin haber vermesi ile Canibeg tarafndan katledildi ve lhanl-obanl dnemi sona ermi oldu.58 B. Celayirli Devleti

648

Olcaytu Han devrinde valilik yapan Mool zedegan ailelerinden Celayirli ailesinden Emir Hseyinin olu olan Emir Hasan Ebu Saidin lmnden sonra Irak corafyasnda Celayirliler Devletini kurmutur. Emir obann torunu eyh Hasandan ayrlmas iin kendisine Bzrg lakab verilen eyh Hasan Celayir Bzrg 1336 tarihinde lhanl ehzadelerinden Muhammedi han ilan etmi, 1337 tarihinde Aladada eyh Kk Hasana malup olup Muhammed Hann 1338 tarihinde ldrlmesi ile Irak corafyasna ekilen Hasan Bzrg 1340 tarihinde obanl Devletini kurmay baarmtr.59 H. 740 tarihinde kk Hasann Irak Acem ve Sultaniyede hakimiyeti tesis etmesi ile ayn anda Badat blgesine geldi, Cihan Timuru kukla han olarak Celayirli han ilan edip adna para bastrarak Celayirli Devletini tesis etti. Irak Arap, Diyarbekir, Kuhistan blgelerinde hakimiyetini geniletme imkan elde etti.60 eyh Hasan Celayirin gc iki kaynaktan geliyordu; Birinci kaynak nfus potansiyeliydi. Celayirli Devleti Celayirli ve Uyrat oymaklarna dayanan bir siyasi gt. Fakat Uyrat oymann Celayir Devletine ball sreklilik gstermemektedir.61 kinci kaynak ise lhanl siyasi gcnden Hasan Celayirin ald paydr. Ebu Said Hann Dilad adl hanmn 1335 sonras nikahna alan Hasan Celayir siyasi adan belirli bir gce ulat ve bu gte balangta merkezdeki taht mcadelelerine kart.62 Celayir eyh Hasan 1340 Hazirannda obanl eyh Hasan karsnda ar bir malubiyete uraynca Celayirlilerle Ali Padiah taraftarlar Memlk sultan Melik Nasra mracaat ettiler. Melik Nasrdan nfuzunu kullanarak Sutayllarla Celayirleri bartrmasn istiyorlar, Memlk sultan adna Badat, Musul ve Irak- Acemde hutbe okutacaklarn bildiriyorlard. obanl eyh Hasan ise bu gelimeye kar Sutayllara saldrd. Yannda obanl hkmdar Sleyman Han olduu halde Mardine kadar olan blgeleri hakimiyetine ald. Sutayllarn bana Barambay olu brahim ah getirerek kendine bal hale soktu.63 Bu tahrikler sonucu Melik Nasrn Tebrize obanl Hasan zerine bir ordu hazrlad srada obanl Hasan ile Celayir Hasann anlat haberinin Msra ulamas onu derinden sarst ve 1341de vefat etti.64 eyh Hasan Celayirli bu anlamann ardndan kendi devletinin snrlar iinde Badat, Hille, Vast ve Basrada hkm sren bir hkmdar olarak H. 757 tarihine kadar varln devam ettirdi65 ve bu tarihte lnce yerine olu Muizzddin Sultan veys, Celayirli saltanatna gemitir.66 eyh Hasan Bzrg sadece Irak- Arap blgesinde hkm srm olmasna karlk67 eyh veys Celayirli Devletinin hakimiyet sahasn Irak- Acem, Tebriz ve Azerbaycana blgelerine kadar

649

geniletti. eyh Cneyd dneminde Celayirliler Dou randa Muzafferiler, Ermeniyye ve Van Gl gneyinde Karakoyunlularla snr komusu durumunda bulunuyorlard.68 Eref Han lhaninin lmnden sonra Altnordu Han Canibey Han tarafndan alnp olu Berdibegin idaresine braklan Tebriz ve Azerbaycan, daha sonra, 1359 tarihinde eyh veys tarafndan Celayirli hakimiyetine alnm, buradaki kt idarenin sona erdirilmesi69, eyh veysin ve Celayirlilerin konumunu daha da glendirmitir. V. Azerbaycann Durumu ve Altnordu Devleti ile likiler Altnordu hkmdar zbek Han tahta ktktan sonra Kutlug Timurun telkini ile lhanllarla sren harp durumunu sona verebilmek iin 1314 tarihinde bir elilik heyetini Sultaniyeye, Olcaytu nezdinde gndermitir. Olcaytu da iki devlet arasnda dostluun gelitirilmesini istiyordu. Fakat bu srada zbek Hana suikast tertipilerinden Baba lhanllara snmt. Baba kuvvetlerine Harezm hakimi Kutlug Timurun baskn yapmas fakat malup olarak geri ekilmesi, lhanllar aleyhine aatay Han Esen Bukann (l.1318) zbek Hanla ittifak halinde Baba zerine aatay ehzadesi Yasavuru sevk etmesine sebep oldu ve Baba kuvvetleri pskrtld. zbek Han bu gelime zerine lhanllara bu sefer Akbuga bakanlnda bir elilik heyeti gnderdi ve Olcaytu zbek Hann isteini yerine getirerek Baba bodurttu.70 1318 tarihinde Olcaytu Hann lm ile Altnordu Devleti lhanllara dmanca tutum ald. zbek Han Olcaytunun lmne mteakip 1319 tarihinde Derbendi geerek Cenubi Kafkasyadan irvana girdi Kr rma boyunca lhanl beylerbeyi Emir oban ile savat. Bu savata zbek Han netice olamayp Derbend zerinden Det-i Kpaka geri dnd.71 Bu gelimeden sonra 1325 tarihinde Emir oban lhanl ordularnn bakomutan sfatyla Tereke kadar Kpak (Altnordu) Hanlna kar yaplan seferi baar ile srdrm, bunun sonucunda Altnordu Devleti 1335 tarihine edememitir.72 zbek Han 1335te Ebu Said Bahadr Hann vefat haberini duyunca lhanl lkesine ka ramen sefer am Derbend zerinden Kr Irma boyuna erimiti. Buna kar yeni lhanl hkmdar Arpa Han ordusu ile rman karsnda yerini ald. Bu srada ok deer verdii Kutlug Timurun lm haberini alan zbek Han ordusuna geri dn emri verdi. lhanl ordusu ise kritik siyasi durumdan dolay Altnordu glerini takip edemedi.73 Azerbaycan corafyas Altnordu Devletinin geri ekilmesinden sonra obanl Devletinin hakimiyeti altna girmi ve bu sre iinde dirlik ve dzenlikten uzaklamlardr. obanl Kk eyh Hasann kardei Melik Eref (1344-1356) Azerbaycanda salam bir hakimiyet kurmu, fakat uygulad zulm ve bask, halkn Altnordu hakimiyeti iine girmek iin Canibeg Hana mracaat kadar lhanl topraklarna saldrmaya cesaret

650

etmelerine sebep olmutur. Bunun zerine Canibeg Han tarafndan ordu Azerbaycana sevk edilmi, 1356 ylnda yaplan Altnordu-obanl savanda Melik Erefin yenilmesi ile Azerbaycan Altnordu Devletine ilhak edilmitir.74 Canibeg Hann Melik Ereften aldktan sonra Azerbaycan valisi olarak Tebrizde brakt ehzade Berdi Beg Canibeg Hann ar hastal zerine babasndan izinsiz tahta kmak zere Altnordu merkezine dnmesi zerine75 Tebrizde Ahicug adndaki emir saltanatn ilan etmitir. Azerbaycan halknn bu emirin zulmlerini Celayirli sultan eyh veyse iletmeleri zerine eyh veys Ahicug zerine gitmi ve onu yenerek Celayirli Devleti snrlarna Tebriz, Selmas, Sultaniye, Erdebil, Hoy ve irvan blgelerini de katmtr. Bu topraklar eyh veys H. 777 tarihinde vefat ettii tarihte Celayirlilerin elinde bulunuyordu. 76 VI. Horasan Kirman ve Farstaki Gelimeler Horasan XIV. yzyln banda lhanl hakimiyetine girmiti. Olcaytu, Gilan yllk 2000 dinar vergiye balam, Herata giritii taarruzlar neticesinde 1307de Horosanda lhanl hakimiyetini tesise muvaffak olabilmiti.77Fakat Horasanda lhanl hakimiyeti eklen salanm, esasen burada mevcut Kert hanedannn elinde kalmaya devam etmiti.78 Olcaytu 1313te Dou Afganistan aatayllarn elinden ald. Buna kar Esen Buka Murgabda lhanl ordusuna galip gelip 1315te Horasann bir ksmn ele geirmitir. in Hanlnn aatay Hanlna 1316da yapt saldrlar Horasann lhanl hakimiyetinde kalmasn salad.79 aatay ehzadelerinden olup Olcaytu zamannda Horasana gemi kendine bir miktar arazi ikta edilmi Yasavur, Ebu saidin genliini frsat bilip Horasan ele geirmeye teebbs etti. Blgenin lhanl valisi Emir Yasavulu ldrerek 1317de Mazenderan istilaya giriti. Ona kar Ebu Saidin gnderdii sen Kutlug savatan ekilince Yasavur, Horasana da girdi. Fakat Herattaki arki Horasan hkmdar Gyaseddin kert ile bu yzden mcadele etmek zorunda kald. 1318 tarihinde ise tekrar Mazenderana girip Tusdaki lhanl glerini bozdu. Bunun zerine blgeye gnderilen Hseyin Celayir ile Gyaseddin arasnda kalan Yasavur Maverannehire geri dndyse de burada aatay Han Kebek Han tarafndan malup edilip ldrld.80 1326 tarihinde Emir oban olu Hseyin Horasan igal eden aatay Han Tarmeirini Gaznede yendi ve Trkistana ricata mecbur brakt. 1327 tarihinde Emir obann gzden dmesi ve Gyaseddin Kert tarafndan bodurularak Ebu Saidin isteinin yerine getirilmesi Horasandaki lhanl hakimiyetinin sonunu getirmitir.81 aatay Hanlnda 1334de gebelerin yasaya riayetsizlii sebep gstererek isyan etmeleri, Tarmairinin ise iktidarszl, aatay Hanlnn lhanl Devletinin dalan siyasi corafyasndan pay almasn engellemitir. 1370 tarihine kadar aatay prensleri Trk emirler tarafndan tahta birer kukla hkmdar gibi oturtulmulardr.82 Afganistana baktmzda siyasi gc gitgide artan Kert ailesi Olcaytu dneminde muhtariyet temaylne girmiti. 1306da Olcaytu Danimend Bahadr hkmdar gibi davranmaya balayan Kert

651

meliki Fahreddine kar Herat ehrini kuatmaya gnderdi. Fahreddin Amankoh kalesine ekilmeye raz oldu, ehri savunan Muhammed am ise Danimendi ehrin iine ekerek ldrd. Bunun zerine herat nne Danimend olu Bucay ile Yasavul gnderildi. 1307de Herat lhanl denetimine girdi Fahreddin ise Amankohta ld.83 Olcaytu bu durumdan istifade ederek Kert ailesinin elinden topraklarn alaca yerde meliklii aileden Gyaseddine 1307de tevdi etti. Gyaseddin ise 1315 tarihinde Olcaytunun yanna gelerek kendini temize kard ve Herat ehri bu tarihte Kert ailesine braklm oldu.84 Gyaseddinin olu Muizzddin Krman emiri Kutbeddine yardm ederek 1340 tarihinde snrlarna Kirman da katmak istemise de Kert ordular malup olmular bylece lhanl topraklar iinde Kert ailesi Afganistan dna kamamtr.85 Yezd blgesinin nemli ailesi olan Muzafferiler ise Argun Han zamannda lhanl hizmetine girmiler, Gazan Han dneminde siyasi g haline gelmilerdir. Olcaytunun 1303te tahta kmas ile Ardistan, Herat ve Mervden Abarkuha kadar yollarn muhafazas Muzaffere verilmiti. Muzafferin 1314te lm zerine olu Mubarizddin ailenin bana geti. 1316da Olcaytunun lm ve Ebu Saidin baa gemesini mteakip Gney ran sahilindeki blgenin hakimi ah nc ile birleen Mubarizddin 1318de Yezd atabei Hacahn yerinden karp ehri hakimiyetine ald ve bylece Muzafferilerin Yezd blgesinde balayp Fars, Irak- Acem ve Kirman blgelerine yaylan emirlik kurmalar mmkn oldu.86 Ebu Said, dnemi boyunca Muzafferiler eklen lhanllara bal olan Muzafferiler Ebu Said Hann lmnden sonra Fars Krman ve Yezdin hakimiyeti iin Mesud ah nc ile mcadeleye baladlar. Mubarizddin Muhammed Yezde ilave olarak irazi de lhanl valisi Ebu shakn elinden ald. ah nc Mubarizddinden irazi almaya alsa da baarl olamad ve 1340 tarihinde Celayirli eyh Hasandan destek almak zere Badata gitti ve Celayirli eyh Hasandan destek alarak Mberiziddin ile mcadelelerini srdrd.87 ah nc iraz 1347 tarihinde Muzafferilerden alarak hutbeyi tekrar kendi adna okutmaya balamtr.88 Mubarizddin Kirman emiri Kutbeddini malup ederek Kirman da Muzafferi hakimiyetine ald. 1340 tarihinde Muzafferi ordular Kert glerini Krmanda malubiyete uratarak bu blgedeki hakimiyetlerini srdrmlerdir.89 VI. I. Tuga Timur 1305 ylnda Olcaytunun himayesine girmi ve Kpak han zbekin ikayeti zerine 1315te idam edilen Bahadr Beyin olu olan Tuga Timur, Ebu Said Hann lmnden sonra lhanl hanlna km nemli bir tarihi ahsiyettir. Tuga, Timurun iinde yaad tmen Mazenderan ile Taberistann dou ksmlar arasnda yayordu. Tuga Timurda bu sebeple lhanl dou corafyasnn ykl dnemi siyasetinde etkili olmutur.

652

Hasan Bzrg Celayirin Muhammedi lhanl tahtna karmas zerine Hasan Bzrgn emirleri arasnda huzursuzluk ba gsterdi. Prens Ali Cafer, eyh Ali Uygur gren ve dier birka emir 1337de Tuga Timuru lhanl han ilan ettiler. Tuga Timur, emirleriyle birlikte 1327de Azerbaycanda batya doru Sultaniyeye kadar ilerledi ve dier bir mddei Musa Han lehine harekete geen Uyratlarn hcumunu pskrtt ve Uyratlarn tmar yemi Hemedan yamalatt. Bu gelime zerine Tuga Timur ve Musa Han Muhammed Hana kar uzlamaya gittiler ve ran aralarnda taksim etmeyi kararlatrdlar. Fakat Mays 1337de Garmardda Hasan Bzrge malup oldular.Musa ve emirleri yakalanarak Temmuz 1337de idam edildi. Tuga Timur ise Mazenderan ve Horasanda ailesinin banda hkm srd.90 Bu gelimeler srasnda Horasan veziri Hoca Alaeddin Muhammedin adamlar isyan kararak Serbedariler saltanatn tesis ettiler. Serbedari hakimiyetinin genilemesiyle Tuga Timurun Horasandaki etkinlii bir hayli azald. Tuga Timur ise buna karlk Muizzddin Kert ile dostane mnasebet iinde bulunma zorunluluu duyuyordu.91 Hasan Bzrg 1338de kuraca saltanat iin Cihan Timurdan nce92 Tuga Timuru eklen ilhan yapmay dnm ve bu maksatla onu Iraka armt. O da Emir Argunahla birlikte Iraka geldi. Fakat Hasan Bzrgn obanl Hasan ile Tuga Timuru dlayacak ekilde mzakerelere girimesi zerine Tuga Timur Meragadaki karargahn bozup Horasana geri dnd.93 Byk eyh Hasann Tuga Timurun aleyhine dnmesine sebep olarak Iraka geliinde Tuga Timur Hasan Bzrgn denetimindeki Diyarbekir blgesini ele geirdi. Bu gelime zerine Hasan Bzrg onu Horasandan da karmaya karar verdi. Tuga Timur bundan habersiz Mart 1339da Rey blgesine kadar ileri hareket iine girdi. Onun bu hareketi Horasanda ve batda Hasan Bzrg daha da glendirdi. Bu arada Tuga Timurun Ebu Saidin kz Sati Beg ile evlenmeleri mmkn olmaynca Tuga Timurun lhanl merkezindeki iddias azalm oldu.94 Tuga Timur 1353 tarihinde Serbedariler tarafndan ldrlnceye kadar Horasanda hkm srmtr. Fakat biz onun sikkelerinin basld H. 739-743 tarihleri arasnda95 lhanl Han olarak kabul edildiini ifade edebilir. Sonu olarak ifade etmemiz gerekirse, lhanl siyasi corafyas, bu blgenin nfuz sahibi olup lhanl Devletinin hizmetine girmi airet yapsndaki aristokrat aileleri tarafndan paylalm, blgede uzunca bir sre siyasi istikrar salanamamtr. 1 88. 2 Rene Grousset, Bozkr mparatorluu, Trke Trc. M. Reat Uzman, 2. Bask, stanbul Berthold Spuler, ran Moollar, Trke Trc. Cemal Kprl, 2. Bask, Ankara 1987, s. 78-

1993, s. 363-368; D Ohsson, Historie des Mongols depius Tchingis-Khan Jusgua Timour-Beg ou Tamerlan, II. Traduction, 1835, s. 586-610.

653

Donald M. Nicol, Bizansn Son Yllar (1261-1453) Trke Trc., Bilge Umar, stanbul

1999, s. 150. 4 5 6 DOhsson, IV, s. 536; Rene Grosset, a.g.e., s. 364; Donald M. Nicol, a.g.e., s. 150. Rene Grousset, a.g.e., s. 364; Donald M. Nicol, a.g.e., s. 150-151. 1307de Moollarn Karacahisara ynelmesinden sonra znik ve zmit balants kesildi.

Btinyaya gelen 30 bin kiilik Mool ordusu blgede aknlar srasnda Karacahisar yamaladlar, Orhan Beye yenilince de geri dndler. (D. M. Nicol a.g.e., s. 151; H. A. Gibbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Trke Trc. Blent Ar, Ankara 1998, s. 38). 7 8 D Ohsson, IV, s. 532; Rene Grousset, a.g.e., s. 363-364. Takyyddin Makrizi, Kitabus-Sluk Limarifet-i Dvelil-Mlk, C: II, (Nr. M. Mustafa

Ziyade), Kahire, 1942, s. 38-39. 9 Rene Grousset, a.g.e., s. 364; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, Seluklu Aratrmalar

Dergisi, Say: I, Ankara 1970, s. 81. 10 11 Makrizi II, s. 142-143; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 81-82. Makrizi, II, s. 430-446; Refet Yinan, Dulkadir Beylii, Ankara 1989, s. 9-11; Yaar Ycel,

Eratna Devleti (Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar II), Ankara 1989, s. 9-10. Memlk Sultannn Eratnann itaatini arz etmesine ramen Darendeyi Karaca Beye ait olarak tescil etmesi, (Makrizi, II, s. 494-495; Refet Yinan, Dulkadir Beylii, s. 11) Memluk Sultannn Eratnay Moollhanl Devletinin bir emiri olarak grmesiyle ilgili olmaldr. Nitekim Memlkler Eratnann Karaca Beye kar giriimlerini hutbeyi ve sikkeyi Memluk Sultan adna kestirmedii gerekesiyle cevapsz brakmtr. (Makrizi, II, s. 490). 12 Nitekim s. Albm tarafndan Ebu Saidden sonra lhanl hakimiyet mcadelesi srdren

Muhammed Han, Musa Han, Cihan Timur Tuga Timur ve Sleyman Hann hakimiyet blgelerinin Irak- Araptan daha douya doru genilediinin ifade edilmesi, (S. Albm, Studies in lkhanid History and Numismatics I; A Late Ilkhanid Hoard, Studia Iranica, XIII, (1984) s. 74-110) Olcaytudan sonra lhanllarn Suriye topraklar iin ok ciddi aba sarf etmediklerini gsteriyor. 13 14 15 16 Makrizi, II, s. 566 Refet Yinan, a.g.e., s. 12. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 76; Makrizi, II., s. 38. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, III. Bask, stanbul 1981, s. 244. Hamdullah Kazvini, Tarih-i Gzide (Nr. Edward Baron) London 1910, s. 596.

654

17 18

Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 73. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 81. Daha sonra Anadolu umum valisi olan

Timurta da babas gibi Anadoluda Trkmen beylerini sk ekilde kendine bal tutma siyasetini srdrm, Trkmen beylerinden Dndar Beyin zerine yryerek 1323te onu tutsak etmi, 1326da Erefolu hanedann sona erdirmitir. (Faruk Smer, a.g.m., s. 87-88). 19 370. 20 Hafz Ebru, Chronigue Des Rois Mongols en Iran, K. Bayani II. Traduction et Notes, Paris Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, II, (Trke Trc. Tahsin Yazc) stanbul 1986., s. 369-

1936, s. 92-104; Kazvini, Tarih-i Gzide, s. 609-610; Zeki Velidi Togan., Trk Tarihine Giri, s. 245. Timurta bu haberi duyunca Kayseri zerinden lnanl sarayn teklikeli grerek Msra Nasrn yanna snm, Karamanoullarnn kkrmas sonucu 1328de orada ldrlmtr. (Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi., stanbul 1984, s. 649-650; 2. V. Togan, a.g.e., s. 245). 21 , Hakk Uzunarl, Eratna Devleti, Belleten, Say: 126, (1968), s. 165; Kemal Gde,

Eratnallar, Ankara 1994, s. 13-17. 22 Makrizi, II., s. 445; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 101; Uzunarl, a.g.m. s. 165

Naib Eratnann bu grevini srdrrken lhanl umum valiliini kabul etmemesi, onun bamszln kazanmas iyi bir frsat olmutur. (Yaar Ycel, Eratna Devleti, s. 6-7.). 23 24 25 Abdulkadir Yuval, lhanl Devleti, Tarihte Trk Devletleri II., Ankara 1987, s. 549. Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, II., 370. bn-I Haldun, Kitabul-ber, C. V., Tabasks, Tarihsiz, s. 1185-1186; Faruk Smer,

Anadoluda Moollar, s. 89-90; . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1984., s. 43: Kemal Gde, Eratnallar, s. 13-14. 26 27 28 151. 29 30 Bertold Spuler, a.g.e., s. 388. . Hakk Uzunarl, Kitabeler, s. 89, 107; Bertold Spuler, a.g.e., s. 151. H. Hsameddin Amasyavi, Amasya Tarihi, C. 2, stanbul, H. 1332, s. 480-488. . H. Uzunarl, Eratna Devleti, s. 165; Kemal Gde, a.g.e., s. 35. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 101; . Hakk Uzunarl, Kitabeler, stanbul

1345, s. 89; Bertold Spuler, ran Moollar, (Trke Trc. Cemal Kprl), II. Bask, Ankara 1987, s.

655

31

. Hakk Uzunarl, A. Beylikleri, s. 156; F. Smer, Anadoluda Moollar, s. 105. Eratna,

bu savata galip geleceinden emin olmad iin Kayseri valisi vastasyla Memluk sultanna balln bildirmitir. (Makrizi, II., 635). 32 M. Halil Yinan, Akkoyunlular, . A., (MEB) C. 1, Eskiehir 1997., s. 253; Faruk Smer,

Karakoyunlular, C. I, II. Bask Ankara 1984., s. 37. 33 34 Faruk Smer, a.g.e., s. 33-34; Yaar Ycel. Eratna Devleti, s. 78. Faruk Smer, a.g.e., s. 37-38. Sutayllarn glerini yitirerek Musul ve Diyarbekir

blgelerini ellerinden karmalar bu blgelerdeki kale ve ehirleri Akkoyunlularn ele geirmelrine sebep olmutur. (M. H. Yinan, Akkoyunlular, s. 253). 35 36 M. H. Yinan, a.g.m., s. 254; Faruk Smer, Karakoyunlular, s. 37. Arpagaun (Arpa) Han hanedanlk slalesi olan Hlag neslinden deildi. Hlagnn

kardei Ark Bgeden geliyordu. (S. Albm, Ilkhanid History, s. 60; Rene, Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 368.). 37 Hafz Ebru, a.g.e., s. lll-ll8; Abdsselam Abdlaziz Fehmi, Tarihud-Devletil-Mooliyyeti Fi

ran, Ayn ems n. Yay. 1981, s 232. Arpa Han adna 1335 tarihli Rey ve ebinkarada baslan paralar onun Ebu SaidI hemen mteakiben han olduunu gsteriyor. (S. Albm, Ilkhanid History and Numismatics, s. 62). 38 39 Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 95; Abdsselam Fehmi, a.g.e., s. 232-233. Abdsselam Fehmi, a.g.e., s. 233.

40 41

Faruk Smer, a.g.m., s. 95-96; Abdsselam Fehmi, a.g.e., s. 233. Faruk Smer, a.g.m., s. 96; S. Albm, a.g.e., s. 66. Musa Hana ait paralar H. 736/M.

1336 tarihine aittir. (S. Album Ilkhanid History and Numismaticss. 69). 42 43 S. Albm., a.g.m., s. 67. Mustafa Ali, Fusl-I Hall Akd ve Usl-I Harc Nakd, Nuruosmaniye Ktp. Yazmalar No:

3399, v. 59 b-60 a. 44 45 W. Bardhold, Ebu Said Bahadr, . A., (MEB), C. IV, (Ekiehir 1997), s. 44-45. Hamdullah Kazvini, Tarih-i Gzide, s. 603-604.

656

46

H. Kazvini, a.g.e., s. 607-608. Sultann bu ani kararla Dmak Hocay ldrmesi Emir

obann nfuzuna kar Ebu Said Handan beklenmeyen bir tavrd ve bu gelime Emir obann nfuzunun krlmasna sebep olduu gibi lhanl merkezinde siyasi dengelerin deimesine sebep oldu. Bu olayla lhanl yklnn ne alndn sylememiz mmkndr. 47 Tarih-i Gzide, s. 608-609; Faruk Smer, Anadolu Moollar. S. 89-T. W. Haig, Kert, ,

A. (MEB), C. 6, Eskiehir 1997, s. 596. 48 H. Kazvini, Tarih-i Gzide, s. 609; Timurtan isyan Anadoluda lhanl ve obanl

hakimiyetinin sona ermesine sebep olmutur. (R. Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 368). 49 obanllarn Rum ve Canikli kklerden oluan kuvvetleri bulunuyordu. Yine Trkmen

gleri de bulunuyordu. obanl diye anlan bu Trkmen unsurlar Arranda yerlemilerdi. Ayrca obanllarn idaresi altnda kpaklar, Berumlar, Herbatanlar ve ngtler de vard. (Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 99) lhanl hakimiyetinde daha nce oruk solundaki Barkal Dalarnda yaylayan Kpaklar obanl-Celayirli ailelerin savalarndan sonra spir Blgesi ile unda Blgesi arasnda yaamaya baladlar. Fakat bu blgelerde artk lhanl hakimiyeti yerine Kartel kral Parlak Gorgiyi matbu tandlar. Bylece lhanl dneminde obanllara verilen Kpak destei obanl Devletinin kuruluu ile birlikte ortadan kalkmtr. (Fahrettin Krzolu, Yukar Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, Ankara 1992, s. 151-152. 50 S. Album, Ilkhanid History and Numismatic, s. 71; Faruk Smer, Anadoluda Moollar,

s. 98; Z. Velidi Togan, Trk Tarihine Giri, s. 231. 51 DOhsson, IV, s. 735; Hafz Ebru, Mongols en Iran., s. 131-135; Rene Grousset, Bozkr

mparatorluu. 368. 52 Sati Beg adna baslan 739 tarihli sikkelerden (S. Albm Numismatics, s. 80) ve yine

Sleyman adna baslan 739 tarihli sikkelerden (S. Albm, s. 83) Sati Begin lhanl saltanatnn bir yldan daha az bir sre srd grlyor. 53 Bertold Spuler, ran Moollar, s. 149-150; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 99,

Zeki Velidi Togan, Arpa Han ve Musayda katarak Sati Beg, Sleyman ve Melik Erefin tahta kard Nuirvan dahil olarak be lhann obanllar tarafndan tahta karldn ifade ediyor. (Z. V. Togan, Trk Tarihine Giri., s. 231-232) ki bu be isimden son tanesinin obanl lhan olduunu syleyebiliriz. 54 55 56 Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar II., (Emir Mutahharten), s. 247. B. Spuler, a.g.e., s. 151; S. Albm, a.g.e., s. 100. B. Spuler, a.g.e., s. 151-152. Kukusuz Sleyman Hann azledilmesinde Karanbkte

ald malubiyet etkili olmutur. Yine Anuirvan adna Tebrizde obanl Devleti merkezinde baslan

657

altn sikkelerde tarih bulunmuyor. Dier yerlerde darbedilen paralarda H. 741 tarihinin yer almas, Anuirvann obanl Hanl ncesinde de saltanat iddias iinde olduunu gsteriyor. Bu tarihlerde obanl tahtnda Sleyman Han bulunmaktadr. (Mihab Dervi Ltfi, El-Elkab alal-Meskkatil-lnani, Smer, 21/1-2, Badat, 1965., s. 166. 57 58 Mihab Dervi Ltfi. a.g.m., s. 166. Mustafa Ali, Fusul-iHall Akd. V. 70a. B. Spuler. ran Moollar, s. 153-154. Azerbaycan

bundan sonar Canibeg olu Berdi Beg ve Ahicug tarafndan ynetilmi, daha sonra da eyh veys tarafndan Celayirli Devleti snrlarna dahil edilmitir. 59 S. Albm, Numismatics, s. 71; M. Halil Yinan, Celayir, . A. (MEB.) C. II.,

Eskiehir 1997, s. 64. eyh Hasan Celayir Cihan Timuru Kuklabir Han olarak ileri srmesine ramen bamsz bir hkmdar olarak Celayir Devletini kurmu, olu veysten itibaren lhanl hkmdar slalesinden bir hana da ihtiya duyulmamtr. (R: Grausset, Bozkr mparatorluu, s. 368; S. Albm., a.g.m., s. 84-85). 60 61 62 63 S. Albm, a.g.m., s. 84; B. Spuler, a.g.e., s. 149. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 99. Mustafa Ali, Fsl, v. 70 a. Makrizi, Slk, II, s. 489; S. Albm, Ilkhanid History and Numismatics, s. 99-100; Faruk

Smer, Anadoluda Moollar, s. 99-100. 64 65 Makrizi, Slk, II, s. 521-522; Faruk Smer, a.g.m., s. 100-101. Cihan Timurun baslan sikkelerinin H. 740 tarihine ait olmas, (S. Albm, Numismatics,

s. 85; Mihab Dervi Ltfi, El-Elkab Alal-Meskkatil-lhani, s. 166) Hasan Celayirin H. 740-750 tarihleri arasnda kendi adna sikkeler bastrarak hakimiyette tek bana kaldn gsteriyor. (Bertold Spuler, a.g.e., s. 330-331) Tuga Timurun H. 740 tarihinden itibaren saltanat mcadelesinden geri ekilmesi zerine obanllara kar destek alabilecei bir mttefikten mahrum kalan Hasan Bzrgn meruiyetini Tuga Timurun mcadeleden ekilmesine dayandrd grlyor. (S. Albm, a.g.m., s. 96-97). 66 M. Halil Yinan, Celayir, s. 64. M. Halil Yinann eyh veysin babasnn yerine 1356

tarihinde tahta getiini belirtmesine karlk Mustafa Ali, eyh veysin tahta H. 750 tarihinde ktn ifade eder. (M. Ali, Fusul, v. 71 a) Fakat Alinin sehven H. 757 tarihini 750, H. 767 tarihinide H. 777 tarihi olarak yazd anlalmaktadr. (Faruk Smer, Karakoyunlullar s. 40-41). 67 Faruk Smer, Karakoyunlular, s. 40.

658

68 69 70 71

M. Halil Yinan, Celayir, s. 64. Faruk Smer, a.g.e., s. 41. Mustafa Kafal, Altnordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976, s. 73-75. M. Kafal, a.g.e., s. 76; W. Barthold, Ebu Said Bahadr, . A (M. E. B), C. IV, s. 45. Emir

obann bu seferde lhanl emirlerine uygulad bask politikasi merann ona sikast dzenlemesine yol at. Muhalifler Emir obann Gkegl kenarndaki karagahn ele geirdiler. Emir oban ise olu Hasan ile birlikte Tebrize oradan da Sultaniyeye Ebu Said Hann yanna ulamay baard. Bu isyan bizzat Ebu Saidin ordusu 1319 Miyani Savanda bastrmay baard ve bu gelimeyle Emir obann lhanl Devletindeki konumu daha da glendi. (Hamdullah Kazvini, Tarih-i Gzide, s. 605-606; W. Barthold, Ebu Said Bahadr s. 45). 72 73 H. Kazvini, Tarih-i Gzide, s. 607; R. Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 367. Mustafa Kafal a.g.e., s. 81 zbek HanI bu sefere, lhanl ailesinin sona erdiini ve tahtn

bo kaldn belirten Ebu Saidin hanm Badat Hatunun tevik ettii grlyor ki bu lhanl merkezindeki Ebu Saidin lmnden sonra ortaya kan durumun nezaketini aka gsterir. (Ayn yer) Azerbaycan 14. yzyln ilk yarsnda Cuci (Altnordu) ulusunun btn abasna ramen ran Mool slalelerinin elinde kalmtr. (A. Yu. Yokubovskiy, Altnordu ve k, (Trke Trc. Hasan Eren), Ankara 1992, s. 52) Bu tarihte Azerbaycanda obanl hakimiyetinin tam olarak saland sylenemez. 74 A. Yu. Yakubovskiy, Altnordu ve k, s. 110-111; Mustafa Kafal, a.g.e., s. 83-84;

Mustafa Ali, Fusul-I Hall, v. 71 a. 75 76 Mustafa Kafal, a.g.e., s. 85. Mustafa Ali, Fusul-I Hall, v. 72a. Bu bilgiden lhanl yklndan sonar krk yllk bir sre

iinde lhanl Devleti mirasnn byk blmn Celayirli Devletinin hakimiyetine geirdii ortaya kmaktadr. 77 Hafz Ebru, Mongols en Iran, s. 17, 25; T. Haig, Olcaytu, . a. (MEB) C. 8, Eskiehir

1997, s. 388. 78 79 Rene Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 365. R. Grousset, a.g.e., s. 365; Dohsson, IV, 562-564. Olcaytu 1313 Horosan seferine

Memlklerin kkrtmas ile aatayl Kebek Hann kard isyan zerine balam, isyan bastrlm kontrol altna alnan Horosana Ebu Said vali olarak atanmtr. (T. W. Haig, Olcaytu s. 388).

659

80

Hafz Ebru, Mongols en Iran, s. 71-86; DOhsson, IV. 612-628; W. Barthold, Ebu Said

Bahadr, s. 44-45; R. Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 365. 81 Hafz Ebru, a.g.e., s. 90-103; R. Grousset, a.g.e., s. 367. Bu gelime Horosanda Kert-

aatay mcadelelerini alevlendirmitir. Fakat aatay Hanl Tarmairin dneminde Horosan ihmal etmitir. 82 83 84 85 86 W. Barthold, aatay, . A. (MEB), C. III., Eskiehir 1997, s 269. Hafz Ebru, Mongolsen Iran, s. 17-30; Rene Grousset, a.g.e., s. 365. DOhsson, IV, 568-571; Hafz Ebru, a.g.e., s. 37-43; Rene Grousset, a.g.e., s. 365. T. W. Haig, Kert . . (MEB) C. 6 Eskiehir 1997 s. 596-597. H. Kazvini, Tarih-i Gzide, s. 613; K. V. Zettersteen, Muzafferiler . A. (MEB) C. 8,

Eskiehir 1997, s. 774. 87 M. Ali, Fusl, v. 66b-67b; S. Albm, Ilkhanid History and Numismati, s. 112-113; KV.

Zettersteen, a.g.m., s. 774. ah ncnn H. 740 tarihinde bastrd sikkeler Mubarizddine malup olmadan darbedilmi olmaldr (S. Albm, a.g.m., s. 114). 88 89 90 K. V. Zettersteen, a.g.m., s. 774. T. W. Haig, Kert, s. 596-597. V. Minorsky, Tuga Timur . A. (MEB) C. 12/1, Eskiehir 1997, s. 480; Bertold Spuler, ran

Moollar, s. 146-147; S. Albm, a.g.m., s. 87-89. 91 92 93 Minorsky, Tuga Timur, s. 480-481. S. Albm., a.g.m., s. 84. V. Minorsky, a. gm., s. 481; S. Albm, a.g.m., s. 88. Tuga Timurun H. 739/m. 1338

tarihinden itibaren sikke bastrmaya balamas Iraktan Horosana dnmesiyle kendi bana Tuga Timurun lhanln ilan ettiini ve daha onceye ait baslm paralar bulunmamas da onu bu harekete Hasan Bzrgn srklediini gsteriyor. (S. Albm, a.g.m., s. 88-90). 94 95 Bertold Spuler, e.g.e., s. 149; S. Albm, a.g.m., s. 89. S. Albm, a.g.m., s. 89-98.

Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, II, (Trke Trc. Tahsin Yazc) stanbul 1986.

660

D Ohsson, Historie des Mongols depius Tchingis-Khan Jusgua Timour-Beg ou Tamerlan, II. Traduction, 1835. H. Hsameddin Amasyavi, Amasya Tarihi, C. II, stanbul, H. 1332. Hafz Ebru, Chronigue Des Rois Mongols en Iran, K. Bayani II. Traduction et Notes, Paris 1936. Hamdullah Kazvini, Tarih-I Gzide (Nr. Edward Baron) London 1910. bn-I Haldun, Kitabul-ber, C. V., Tabasks, Tarihsiz. Mustafa Ali, Fusl-I Hall Akd ve Usl-I Harc Nakd, Nuruosmaniye Ktp. Yazmalar No 3399. Takyyddin Makrizi, Kitabus-Sluk Limarifet-i Dvelil-Mlk, C: II, Nr. M. Mustafa Ziyade, Kahire 1942. II. Aratrmalar. Abdsselam Abdlaziz Fehmi, Tarihud-Devletil-Mooliyyeti Fi ran, Ayn ems n. Yay. 1981. Albm S., Studies in lkhanid History and Numismatics I; A Late Ilkhanid Hoard, Studia Iranica, XIII, (1984), ss. 49-116. Bardhold W, Ebu Said Bahadr, .A, MEB, C.IV, Ekiehir 1997, ss. 44-46. aatay, . A. (MEB), C. III, Eskiehir 1997, ss. 266-270. Donald M. Nicol, Bizansn Son Yllar (1261-1453) Trke Trc., Bilge Umar, stanbul 1999. Gibbons H. A., Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Trke Trc. Blent Ar, Ankara 1998. Gde Kemal, Eratnallar, Ankara 1994. Grousset Rene, Bozkr mparatorluu, Trke Trc. M. Reat Uzman, 2. Bask, stanbul 1993. Haig T. W., Olcaytu, . A. (MEB), C. IX, Eskiehir 1997, ss. 387-389. Kert, , A. (MEB), C. VI, Eskiehir 1997, ss. 596-597. Kafal Mustafa, Altnordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976. Krzolu Fahrettin, Yukar Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, Ankara 1992. Mihab Dervi Ltfi, El-Elkab alal-Meskkatil-lnani, Smer, 21/1-2, Badat. 1965. Minorsky V., Tuga Timur, . A. (MEB) C. XII/I, Eskiehir 1997., ss. 480-482.

661

Spuler Bertold, ran Moollar, (Trke Trc. Cemal Kprl), II. Bask, Ankara 1987. Smer Faruk, Karakoyunlular. 1, II. Bask, Ankara 1984. Anadoluda Moollar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Say: I, Ankara 1970, ss. 1-147. Togan Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, III. Bask, stanbul 1981. Turan Osman, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi II. Bask, stanbul 1984. Uzunarl . Hakk, Eratna Devleti, Belleten, Say: 126, (1968), ss. 161-189. Anadolu Beylikleri, Ankara 1984. Kitabeler, stanbul 1345. Yaar Ycel, Eratna Devleti (Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar II), Ankara 1989. Yinan M. Halil, Celayir, . A. (MEB.) C. II., Eskiehir 1997, ss. 64-65. Akkoyunlular, . A., (MEB) C. I, Eskiehir 1997, ss. 251-270. Yinan Refet, Dulkadir Beylii, Ankara 1989. Yokubovskiy A. Yu., Altnordu ve k, (Trke Trc. Hasan Eren), Ankara 1992. Yuval Abdulkadir, lhanl Devleti, Tarihte Trk Devletleri II., Ankara 1987. Zettersteen K. V., Muzafferiler . A. (MEB) C. VIII, Eskiehir 1997, ss. 774-776.

662

lhanl Devleti'nin Uluslararas Ticaret Politikas ve Halefi Olan Trk Devletleri / Manana Gabashvili [s.386-393]
Grcistan Bilim Akademisi Dou almalar Enstits Academic Giorgi Tsereteli / ????? Halefleri daha sonralar Trk devleti haline gelen oluturan lhanilerin uluslararas ticaret politikas, devletin kurulmasyla e zamanl olarak vcuda getirilmitir. 1253 ylnda Kurultayn onay ile Arap, Pers, Grc, Ermeni ve dier milletlerin mensuplarndan teekkl eden Hullgnun birliklerinin batdaki askeri giriimlerinin gayesi, ran ve rana komu olan devletleri bask altna almak, istila etmek ve ynetim politikalarn daha da ileriye gtrmekti. rana doru ynelmenin arkasnda yatan neden, orada yzyllardr bulunan ticaret yollaryd. Bunlardan en nemli olan doudan balayp, Dou Akdeniz Blgesinde (Levant) sona ereniydi. Bilindii zere, Moollar gebe ticaretinin geliimine katkda bulunuyorlard ve onlarn zenginler snfna dahil olanlar fazlasyla bu nevi ticarete itirak etmekteydiler. Bu nedenle, zenginler snfna dahil olanlar, uluslararas ticarete ilgi duyup, byk krlar elde etme imkan salayabilecek olan ticaret yollarnn kontroln ellerinde bulundurmaktaydlar. rann ierisinden geen Dou Akdeniz Yolu, 1256 ylnda kurulan ve Orta Asya, Anadolu ve Kafkaslarda geni topraklara sahip olan lhaniler Devletinin merkezinin ran olmasn gerektirdi. Byk Kaana tbi olduklar varsaylan lhani Devleti,1 daha fazla genileme abas ierisindeydi. Kafkaslar ve kuzey devletlerine hakimiyet, lhanilere Dou Akdeniz Yolunun tamamn kontrol etme imkan verebilirdi. Bylece, lhani Devletinin kurulmasyla e zamanl olarak oluan d politika, hi deitirilmeden devleti sona ermesine kadar muhafaza edildi. lhani Devleti asndan deerlendirildiinde, yukarda belirtilen nedenlerle, Devlet uluslararas politikada yerini almt. ran, bu nedenle dou ve bat uluslarnn ilgi oda haline geldi. Ayrca, 13. yzyldan itibaren douda retilen gda maddelerine olan ihtiya, batda artmaya balamtr ve Dou Akdeniz Yolu daha geni blgelere ulatrlmtr. u da unutulmamaldr ki, Avrupadaki ekonomik gelime dorudan Yakn Dou ile youn bir ekilde ticaret yaplmasna neden olmutur.2 Bu nedenle, yukarda deinilen ekonomik etmen, Batllarn yalnzca ark politikasnda deil, ayn zamanda lhani politikasnda da etkili olmutur. Ticaret yollarnn gelimesi, Kafkaslarn ve evresindeki blgelerin ekonomik yaamlarnda da ok nemli bir hale gelmiti. Bu nedenle, eitli politik ilikiler oluturulmutu. Konuyla ilgili hususi literatrde, Dou Akdeniz Yolunun nemi konusunda grler ok nceden beri dile getirilmitir (W.Heyd, G.Bratiano, V. Gabashvili, H. nalck ve dierleri). Bununla beraber, farkl uluslarn Dou Akdeniz Ticaret Yolu zerindeki rolleri ve etkileri konular, sistematik bir ekilde aratrlmamtr. Ayn ey, ran lhanileri iin de sylenebilir. Ticaret yollar zerinde hakimiyet kurma mcadelesi srecinde birinci lhan - Hulg ile Altnordu Devleti arasndaki mnasebet belirli bir oranda vergi denmesini zorunlu klyordu. Bu vergi, Altnorduya gnderilen mallarn fiyatlarnn yksek olmasna sebebiyet vermekteydi.3 lhan, Cuilerin uluslararas ekonomik gelime planlarna da muhalefet etti. Sonuta aralarndaki mnasebet son

663

derece gergin bir hale gelip, aralarndaki ticaret neredeyse yok denilebilecek bir seviyeye dt.4 Ayn gerekeyle veya ticari karlar nedeniyle gebe ticaret yoluna ait ticari menfaatleri ve ayrcalklar eline geirmeye alt. Bu nedenle, lhann Horasan ve Suriye ile olan mnasebetleri de hasmane bir hale geldi. lhaniler Horasandan geip ark Uzak Douya balayan gebe ticaret yoluna sahip kmaya alt. Bu kar kma iki ayr savala son buldu. rnein, 1273 ylnda Alagha Han, Buhara5 ehrini harap etti. 1295te aatay Han, ran igal etti. Suriyenin mcadele etme nedeni -ki mcadele Msrla kar karya gelinmesine neden olmutur- dou akdeniz ticaret yolunun kuzeyde kalan ksmdr. ran lhanileri Suriyenin stnlk kurma mcadelesini bertaraf etmitir. Bylece, ran lhanileri dou akdeniz yolunun kontroln eline geirdikten sonra, anlan yolun gney ksmn da eline geirme fikrine kapldlarsa, bu plan gerekletirme imkanna sahip olamadlar. lhani hanlar nadiren de olsa Hindistana hcumlarda da bulundular.6 Daha evvel belirtildii zere, ticaret yollar konusundaki teebbsler politik ibirliklerinin olumasna vesile oldu. rnein, lhanilere kar yaplan savata Altnordu, Msrn mttefiki oldu. lhaniler kendi karlar iin batda bir mttefik aray ierisindeydiler. D ticaret politikas almas, ilgili lkenin hem d hem de i artlarn deerlendirmeyi gerektirir. Bir ulusun d politikasnn baarl olmasnn dorudan o lkenin i artlarna ve ortamna bal olduunun zellikle dikkate alnmas gerekir. lhani Devletinin gelimesinin ilk safhasnda (1256-1295), kat Mool geleneklerinin hkm srd bilinmektedir. Bu gelenekler, ncelikle ulusun, ekonominin, kasabalarn ve kasaba yaants zerinde istikrarn salanmasnda nemli bir ara olmutur. lk lhaniler hi bir kasabay yeniden yaplandrmay denemediler. Onlar Cengiz Hann yasalarna gre davrandlar. Bu yasalar, kasabalarn ve ehirlerin inasn ve ehir yaantsnn geliimini engellemekteydi.7 Hatta, yasada duvarlarn yklmasna dair hususi bir hkm mevcuttu. Moollarn ehirlerde yaayan nfusa kar ar gaddarca davrandna deinilmelidir. Moollar, ehirlerde yaayanlar ya ldrd ya da Hashara gtrdler. Bu nedenle, Yakn Doudaki ehir ve kasaba nfusunda azalma oldu. Aslnda lhaniler Moollarn halefleri durumuna geldiler ve Altnordulular istila etmekle Moollarn karya kar bulunduklar artlarn aynsn yaadlar. Moollar Yakn Dounun yalnzca politik vakalarn deitirmeyip, ekonomik yaam tarzn da deitirdiler. Mool istilalar bir ok unsura dayal Fars-slam ve Arap-slam geleneklerinin zayflamasna neden oldu. Her eyden nemlisi, Mool silahl kuvvetlerinin ounluu Trklerden oluturuldu. Trk unsurunun kuvvetlenmesi ile Yakn Douda vergi ve benzeri mkellefiyetliklerin konulmasnda ve yaygnlamasnda Mool-Trk hakimiyeti baskn duruma geldi. Badatn 1258 ylnda dmesi Mool-Trk geleneinin gelimesine ve yerlemesinde katkda bulundu. Bu durum, slamn ve slamn dini syleminin deerden dmesine ve zayflamasna neden oldu.8 ehrin dmesi dier bakmlardan da nemlidir. Badatn dmesiyle ticaret yollarnn gzergahlar yeniden dzenlendi ve Tebriz ehrinin nemi artt. Gazan Hann reformlaryla balayan ran lhanilerinin ikinci safhas (1295-1395), ulusu oluturan snflarn birounu bir araya getirmi ve birou uluslararas ticaretle balantl olan

664

problemlerin zm konusunu deerlendirmitir. Ayrca, parasal problemler ve parasal sistemlere dair problemlerin belirlenmesi de reform programna dahil edilmitir. Reformun esas gayesi, kt i ve d artlarn oluturduu, ykma yol aan lhanilerin sorunlarn zme kavuturmakt. lk lhanilerin fethedilen lkelerden byk ganimetler elde ettikleri bilinmektedir. lhaniler, yerel feodallerden nemli miktarda vergi aldlar ve fethettikleri uluslarn ekonomilerini mahvettiler. Zorunlu g ve nfusu youn olan yerlerin terk edilmesi yaygn hale geldi. Bu eylemler milli gelirin azalmasna ve lhani topraklarnda sonu gelmez i kargaalarn ortaya kmasna neden oldu. Ekonomik gerilemeyle birlikte, merkezi hkmet, hanedan yelerinin politik g kazanma ve kontrol etme mcadelesi nedeniyle gerilemitir. Henz 1295 ylnda bile tahtta hak iddia eden kii vard: Keyhatu, Baydo, Gazan.9 Yalnzca Hulgnun soyundan gelenler tahta kabileceinden, kurultaya itirak hakk olan zalar, yksek mevkiler ve iyi eyaletleri elde etme avantajna sahip olabilmek iin, bu kiinin yannda yer aldlar. stikrarszln yol at srekli gerginlik ve menfi gelimeler, ticaret alannda olduu gibi ehir yaamnda da istenmeyen sonulara neden oldu. Gazan Han, ulusun gelir kaynaklarn merkezde toplamaya balad. ehir nfusunun yardm olmakszn tm ulusu belirli bir sisteme dahil etmek mmkn olamazd. Gazan Han binalarn ve ehirlerin inas iin gerekenleri yapmaya balayan ve halk bu ynde tevik eden ilk liderdi. Kendi bizzat bu ilerin yaplmasn stlendi; projelerin finansal planlamasn yapt ve fonlarn idaresini gvendii yetkililere verdi.10 Gazan Han ayn zamanda ticari yollarnn ve o yollarn yolcularnn gvenlii iin acil nlemler ald; kat talimatnameler yaynlad. Gazan Hann merkez hkmeti Tebrizden Hindistan, Orta Asya ve Karadenize alan gzergahlardaki yol gvenliini salama grevini stlendi. Tebrizden Trabzona giden gzergah Dou ile Bat arasndaki ticarette hayati bir rol oynamas sebebiyle zellikle iyi gzetlendi ve korundu.11 Trabzon hem Tebriz iin Batya alan asl liman kapsyd ve hem de Batnn Tebrize ulamasn salayan asl kapyd. Baz bilim adamlar ve tarihiler lhanilerin yalnzca baehirlerle (Tebriz Sultaniye .) yakndan ilgilendiini ve ihtimam gsterdiini ileri srmektedirler. Gerek durum byle deildi. Yukarda bahsi geen ehirlere zel bir ilgi gsterilmitir ve bu ehirlerin bakent olular, uluslararas ticaret yollar asndan nemine gre belirlenmitir. Tebrizin baehre giden yolun kesime noktasnda olduu ve bu nedenle ehri mmkn olabildiince gelitirdii bilinmektedir. O nedenle Gazan Hann muvaffakiyetleri muazzamdr. nk o, reformlaryla Tebrizi daha da gelitirdi ve bylece daha ok insan ehre yerlemek istedi. Tarihi kaynaklar Tebrize yerlemek isteyenlerin ehre smayacak kadar ok olduunu sylemektedir. Bu nedenle, ehre yeni gelenler ehir duvarlarnn yaknlarnda yerlemek zorunda kald. Gazan Hann yeni duvarlar ve ehrin etrafnda yeni bariyerler ina etmesi gerekti.12 Gazan Hann emriyle btn ehirlerin kaplarnda pazarlar, kervansaraylar, hamamlar, atlyeler ve canl hayvan satmaya msait pazar yerleri ina edildi. Reidddinin belirttiine gre bunlar ehre deiik kaplardan girebilecek olan tccarlar iin yaptrlmtr. Yukarda belirtilen icraatlarn yannda, Gazan Han yeni kurulan ehri, eski Tebriz ehri kadar byk yaptrtt ve ehre enebi Gazan adn verdi.13 Onun talimatnamesine gre, Bizansl ve batl tccarlarn bagajlar ve eyalar ayn zamanda Tebriz gmrk idaresinin de personeli olan, yerel gmrk grevlilerinin huzurunda, bu mekanlarda

665

kontrol edilmek zorundayd.14 Bu durum, Tebrizin kontrol sistemi hakknda bilgi verir. Gazan Hann reformlarn ilk balatan Reidddinin Tebrizin nemini zellikle vurgulamas bir tesadf deildir. O, baehirde yeni blgeler gelitirdi ve o blgeleri Raidiye (Rashidinin blgesi) olarak adlandrd. O blgelerde 30.000 mesken, 30 kervansaray ve 1.500 han ile birlikte ticaretle alakal pekok messese teekkl ettirdi. O blgelerde zellikle dier milletlerden ve blgelerden olan kalifiye iiler ve zanaatkarlar yerletirildi. Benzeri bir uygulama, inas Sultan Olcayto dneminde tamamlanan Sultaniye ehrinde de gerekletirildi ve Sultan Olcayto, ksa bir sre iin baehri buraya tad. Reidddinde burada 1.500 mesken ve ticaretle ilgili pekok messese teekkl ettirdi.15 Humdullah Kazuini belirttiine gre memlekette hibir yerde bu kadar ok bina bulunmamaktayd.16 Grlecei zere, Reidddin yalnzca reformlarn ideolojik lideri olmayp, uygulanmasnda da liderdi. Kanmzca, bu iki nemli unsur birlikte ve eit arlkl olarak deerlendirilmelidir. Zamannn en eitimli ve bilge kiilerinden olan Reidddinin bir tarihi olduunu aklmzdan karmamalyz. Onun ktphanesinde bata ran, Anadolu, Hindistan olmak zere dier birok lkeden el yazmas yzlerce kitap olduu bilinmektedir.17 Bir tarihi olarak sahip olduu bilgi ana lkesinin gemiini esasl bir ekilde inceleme, karlatrma yapma ve kendinden nce burada yaayan toplumun ok iyi haberdar olduu Tebrizin, Moollar dneminden nce oynad rol hakknda karar verme ansn vermitir. O dnemlerde dahi deiik lkeler dou akdeniz ticaret yolu zerinde hakimiyet kurma mcadelesi ve dnyadaki ticaret yollarn kontrol etme yar ierisindeydi. Mool istilalarndan nce ticaret yollarnn zerinde hakimiyet kurma abasnda olanlardan biri Grcistan Krallyd. Grcistan Krall o dnemde Yakn Doudaki en gl milletlerden biri olup, Bizans mparatorluunun halefi olduunu ileri srmekteydi. Kralie Tamarann (1184-1213) d politikasnn bir yandan douya zellikle rana, te yandan Karadenize yneltilmi olduu bilinmektedir. Bu amala Kralie, yakn akrabas Alexis Commenosu tahta geirdii (1204) Trabzon mparatorluunun geliimine yardmc oldu.18 Kralie daha sonra, o zamanlar birlememi olan rana bir sefer dzenledi (1210) ve Tebriz, Miana, Zenjan ve Kazvin ehirlerini ele geirdi.19 Grcistan ordularn Trabzona gnderdi ve ehirle yakndan ilgilendi. Bu eylemleri Cuveyninin aktard bilgilere gre deerlendirdiimizde, hakl bir gerekesi olduu grlr. Cuveyni; Grclerin Jelal-Ed-Dine kar bir askeri plannn olduunu ve amalarnn Celaleddinin ordularn Tebrizden karmak olduunu belirtmektedir. Daha sonraki amalar, Badat Halifesini grevden uzaklatrarak yerine bir Hristiyan rahibi temsilci olarak atamakt.20 Kronolojik olarak deerlendirildiinde bu eylemlerin (bnl-Esir, Nesavi)21 Kralie Tamarann ranla ilgili askeri mcadelelerinden ok farkl olmadnn belirtilmesi zorunludur. Btn bunlarn gayesi, dou akdeniz ticaret yolunda ticaret ncl ele geirmektir. Daha evvel belirtildii zere, Mool istilalarnn sonucu olarak Anadolu ve Yakn Doudaki politik durum byk lde deiti. Dou Grcistann ran lhanileri tarafndan igalinden sonra belirgin politik deiiklikler orada da oldu. Bu deiikliklerden sonra, Grcistan, dou akdeniz ticaret yolu ticaret

666

sistemine farkl bir yntemle katlmay denemeye balad. Bu giriim dorudan Reidddin tarafndan yakndan deerlendirildi. Bu yeni durum ve artlarda, lhaniler douyu batya balayan dou akdeniz ticaret yolu ticaret sistemine mdahil olmay denediler. Mool tarihilerinin (Reidddin, Vasop, Humdullah) Kuzey ran ve Tebrizi vurgulamalar, zel bir ilgi duymalar tesadfi deildir. Kuzuini, blgeden geen genel gzergahlar ok methetmektedir.22 Orta aa ait kaynaklar da (Vasap, mer ve dierleri) bu blgenin Altnordu ve ran lhanileri arasndaki ekimenin merkezinde olduunu belirtmektedir.23 Tebriz, Badatn dmesi, Kafkaslardan gneye giden ticaret gzegahnn deimesi,24 Karadenizdeki yeni durum ve Gazan Hann parasal sistemle ilgili reformlar sonucunda daha nemli bir konuma geldi. Gazan Hann emriyle gm ve altnn arl, Tebriz yntemi diye isimlendirilebilecek baka bir birim kullanlarak belirlenmek zorundayd.25 Rashid-Ad-Din, Gazan Hann parasal reformlarn ok takdir etmektedir. Onun ifadesiyle gemite hibir zaman bu kadar gzel bir sistem olmamtr veya gelecekte de byle gzel bir sistem olmayacaktr.26 Reformlardan nceki dnemde, ran lhanllar ile onlara bal dier blgelerdeki l birimlerinde ve hatta para birimlerinde dikkate deer farkllklar bulunmaktayd.27 Bu durum gerek ulusal ticaretin gerekse d ticaretin geliimine engel oldu. Yukarda belirtilen nedenler gerekesiyle Gazan Han, lkesindeki btn farkl para birimlerini tedavlden kaldrp, yerine birletirilmi deere sahip, lkesinde her yerde kullanlabilecek tek bir para birimini tedavle koydu. Reidddin yle yazd: slam Hkmdar para meselesini u ekilde zme kavuturdu: ncelikle yeni para birimi zerine ilenecek olan, taklit edilmesi neredeyse imkansz olan ok farkl bir amblemin oluturulmasn emretti, btn altn ve gm metal paralarn onun belirledii ekilde baslmasn emretti. Allah ve onun peygamberinin ismi de bu metal paralarn zerine ilenmeliydi. zerinde Allahn ismi olan metal paralar hibir zaman basmayan Grcistan bile uluslararas piyasalarda ticaret yapabilmek iin bu paralar basmaya ve bu para birimini kullanmaya zorland. Bylece, Grcler Gazan Hann hkmdarln tanmamalarna ramen, slami paralar basma ihtiyacn duydular.28 Grlecei zere, Grcler lhani hkmranlnda olmamalarna ramen, uluslararas ticarete itirak edebilmek iin bu para sistemine girmeye zorlandlar. Bu nedenle, Grc Kral Muhteem Giorgi (1314-1346) birleik lhani para birimini basmaya devam etti ve nihayetinde Grcistann Mool kuralna uymasndan vazgeti. Gazan Hann tek para biriminde metal paralarn tek bir cinsi vard; sabit arl 2,13 gramd ve yksek ayarl gm sikkeler birbirlerinden yalnzca tedavle karldklar veya basldklar yerler itibariyle ayrt edilebilirdi (Tebriz Sultanl, Tiflis).29 Kanmzca Gazan Hann Mslman oluu ve ulusunu Mslmanlatrmas parasal reformun yaplacann gstergesi olup, reformlarn baarya ulamasnda da etken bir unsurdu. Reformlar konusunda din faktrne ve dinin bu reformlarn baarl olmasna olan etkisine deinmeden nce, aratrmaclarn, bilim adamlarnn bu konulardaki gelimeleri gerek i ilikiler gerekse d ilikiler asndan analiz etmeye devam ettiinin belirtilmesi gereklidir. ncelikle belirtilmelidir ki, slamn ulusal din olarak kabul edilmesinden sonra Gazan Han, zellikle slam kltrnn gelimesinde nemli saylan st snf insanlardan bir ok dost ve taraftar edinmitir. Gazan Hann reformlarn destekleyen yerel aristokratlar, Fars trelerine gre Gazan Hana Husrev (Kral), ulusa da Memalik ran (ran Ulusu) demeye baladlar.30 Uluslararas ilikiler asndan bakldnda, Altnordu ve

667

Msrllar gibi rann dman olan lkeler, din unsurunu rana kar kullanamazlard. nk Gazan Han kendi hkmdarl zamannda slam kabul etti ve onun zamannda slam en yaygn din haline geldi. Gazan Hann, birok dine mensup saysz kiiyle ticaret yapan Moollarn, ticari alandaki stnlklerini ve zel imtiyazlarn Mslman tacirlere kaptrd gereini deerlendirmemi olabilecei ihtimaline inanmyoruz. Bu durum Orta adaki pekok yazar tarafndan da dikkate alnmtr.31 Bu nedenle, Gazan Han, Cuilerin kontrol altnda Mslmanlarn o zamann dnya ticaretinde baskn hale gelmesini deerlendirmek zorundayd. Bu durum, Gazan Hann birletirilmi yeni para biriminin ve reformlarnn Arap para sistemine dayal olmas gerei ile de ispatlanabilir. Bu nedenle, Gazan Hann para reformu, uluslararas ticaret piyasalarna zel bir ilgi duyan d politikasyla dorudan balantlyd. Seleflerinde olduu gibi, Gazan Han da Altnordu ve Msrla ilgili problemleri ve ihtilaflar zmlemede baarl olamad. lhaniler bu nedenle Hristiyanlara kar toleranslydlar. rnein, annesi ve ei Hristiyan olan Hulg Han, kiliselerin ina edilmesini ve bakmlarnn yaplmasn destekleyip, Hristiyan olan personeline hkmet iinde yksek mevkiler vermiti.32 Birok Ermeni ve Sryani meneli kitapta, Hulg Hann bir Hristiyan lider olarak takdim edildii grlr.33 lhani Ahmed ocukluk yllarnda Hristiyand. Esas ad Nicholast.34 Tebriz, Merea ve Tus ehirlerinde, aktif olan Ortodoks Nesturi, Yakubi ve Hristiyan kiliseleri bulunmaktayd.35 lhanilerin Hristiyanlara, onlarn mlklerine ve rann baz ksmlarndaki kat geleneklerine kar olduka saygl davrandklar gzlemlenmektedir. lhaniler, Badat istilalar srasnda Hristiyan ve Musevilere asla zarar vermediler. Daha nce deinildii zere, lhaniler Altnordu ve Msrla mcadele edebilmek iin Hristiyan Bat ile yakn bir iliki ierisinde olma gereini duydular. lhaniler, Fransz Kral IV. Philip, ngiliz Kral I. Edward36 ve kz Abaka Han (Abaga Khan) ile evlenen Bizans Kral VIII. Paleologos37 ile diplomatik mnasebet ierisindeydiler. lhaniler, Cenovallar, Venedikliler ve Roma Papalar (IV. Clement, IX. Gregory, IV. Honorius) ile de mnasebet ierisindeydi.38 Argun Han (1284-1291) elilerini drt kez Batya gndermiti. 1285, 1287, 1289 ve 1290; Nesturi Hristiyanlar bu elilere rehberlik etmiti.39 Cenoval B. Buscarelli, Argun ve Gazan Hann birok elisine rehberlik etmiti.40 Bat bu mnasebetleri Douda Hristiyanlk propagandas yapabilmenin bir vastas olarak kulland. Dou akdeniz ticaret yoluyla yakndan ilgilenen Roma Kilisesi, lhanileri Katolikletirmek ve Doudaki Hristiyanlar kendine balamak istedi.41 Katolik Kilisesi 1291 ylnda Asyadaki ilikilerde olduka aktifti. Papa, Hristiyanlarn Msrla ticaret yapmasn yasaklad.42 ran lhanileri Batyla Suriyeye kar hal seferlerinin balatlmas pazarln yaparken, Fransz, Roma ve ngiliz kiliselerinin vermi olduklar szler hibir zaman ciddi bir sonu dourmad. Sonu olarak, yukarda da belirtildii zere lhaniler Suriyeyi igal etmeyi hibir zaman baaramam; Dou Akdeniz Ticaret Yolunun Gney ksmn aratrmlar Tebriz ve Halep ehirlerini kontrol etmilerdir. Bu nedenle, ticaret yollarnn Kuzeydeki TebrizTrabzon ksm -ki kanmzca bu ksm Karadeniz Blgesi iin ina edilmitir- zerinde durmulardr. Bu ksm, o blgenin dnyann farkl blgeleriyle balantsn daha kesin bir ekilde gerekletirmitir.

668

8 ile 12. yzyllar arasnda Karadeniz Blgesi, Bizans mparatorluunun kontrolndeydi. Arabistan ve Bizans mparatorluu arasndaki rekabetin yan etkisi olarak ortaya kan Adenizdeki deniz seferleri, Dou Karadenizdeki ticarete ve haberlemeye mani olmaktayd. Ortaya kan bu durum, bata Trabzon olmak zere Dou Karadenizdeki ehirlerin durumunda menfi bir etki yaratmaktayd.43 talyanlarn 13. yzyln sonlarna doru bir kez daha blgeye gelip, blgeyi uluslararas ticarete amasyla, blgedeki artlar nemli lde deiti. O zamanlar Venedik, Cenova ve Pisa ehirleri hem Bat hem de Dou ticaretinde nemli roller oynadlar. nanyoruz ki, Gazan Han bu faktr de Dou Akdeniz Yolunun Suriye tarafna doru giden gney ksm iin yapt gibi, deerlendirmek zorunda kalmtr. Gazan Hann politikas Kuzey ticaret gzergahlar ve Karadenize yneltildi. Gazan Hann reformlarnn ve genel olarak onun parasal deiiminin talyanlarn blgede youn olarak ticaret yapmaya balad 13. yzyln 90. yllarnda ortaya ktna dikkat edilmelidir. Cenovallarn 1291-1292 yllar arasnda Trabzonda yerletiklerini ve kolonilerinin gelitiini grmekteyiz.44 E zamanl olarak talyan tccarlar ve misyonerler de Tebrize varmlard. talyan kaynaklarnn bu konuda bize bilgi verdiinin bilinmesi kaydedilmeye deerdir. 1292 tarihli bir kaynaa gre, Cenovallar Tebriz-Trabzon ticaret gzergahnn tam kontrolne sahiptiler.45 Bu dnemden sonraki yazl kaynaklar, (hem Dou meneli hem de Bat meneli) Trabzon ve Tebrizin nemini vurgular. ahsen Tebriz ehrini ziyaret eden Marco Polo, ehri rann en byk ve en iyi ehri olarak tasvir eder.46 Onun ifadesine gre, gda ve ihtiya maddeleri Badat, Musul, Kemir ve dier ehirlerden getirilirdi. zellikle Cenovallar olmak zere, Latin tccarlar ehre gelip bu nevi rnleri satn alrlard.47 Marco Polo, Tebriz ehrini oluturan farkl etnik ve dini gruplara -Nesturiler, Yakubiler, Grcler, Acem ve Ermeniler- zellikle dikkat etmektedir.48 talyanlarn ve temsilcilerin birincil ncelii kendileri iin hayati neme sahip olan, ksa ve olduka kolay bir gzergaha sahip Tebriz-Trabzon yolunun gvenliini salamakt. Her iki taraf birbirleriyle koordineli olarak gzergahn korunmas iin kaideleri oluturdular. Venedik Senatosu, o blgede ticaret yapabilmek iin Trabzon-Tebriz gzergahnn gvenlii konusunu ncelikli olarak birok kez gndeme getirmitir.49 Resmi Dkmanlardaki aklamalar da bu gzergahla Tebrize50 ulalmasnn ve ticaretle ilgili kurumsallamann nemine yer vermitir. 1331-1332 yllarnda Venedikle lhaniler arasnda yaplan bir antlama ile yalnzca gzergahn gvenlii deil, gzergahta seyahat eden yolcularn ve tccarlarn da gvenlii saland.51 Kazanl olan Karadeniz-Tebriz ticaret yoluyla olduka ilgilenen Roma Kilisesinin nemli miktarda misyoneri o blgelere gndermeye baladna dikkat edilmelidir. Papa IV. Innocent, 21 Mart 1245te Douya gidecek olan misyonerlere zel imtiyazlar veren bir kanunmeyi yrrle koydu.52 talyanlar blgenin nemini ticaretin Venedik, Roma, Pisa ve Cenovaya byk krlar getiriyor olmasndan dolay oktan belirlemilerdi.53 O dnem boyunca, talyanlarn varidat drt katna kt. talyan tarihiler bu dnemi Cenovann Altn a olarak nitelemektedirler.54 Gazan Hann parasal reformlar blgedeki finansal temelli birok problemi zme kavuturduundan, Tebriz-Trabzon gzergah dzenli bir duruma geldi. Bu dzenli durumdan, Pegolottinin de tartt arlk birimlerini, metal paralarn ebatlarn ve blgede tek para biriminin kullanlmasn kastediyoruz.55

669

Tebriz ve Trabzondaki metal paralarn arl 2,13 gramd. Kendi para birimini Tebriz ve Trabzonun para birimiyle uyumlu hale getiren Gney Grcistann da bu arlk birimi sistemini benimsediinin belirtilmesi gerekir. Bu dnemde ana ticaret yollarnn birinin Tebriz ve Sultaniyeden, dierinin Trabzondan getii dikkate alnmaldr. Bylece, uluslararas ticaretin koordinasyonu ve bu koordinasyonun Tebriz-Trabzon yoluyla olan alakas aka grlr. Tiflis bu yolun Kafkaslardaki kavaklarndan biriydi. iftlik rn eker, kuru zm, meyve, pirin, bakr, gm ve altn maddeler, kaplamalar, deriden yaplan rnler, hal Tebriz- Trabzon gzergahyla buradan darya karlyordu.56 lenmemi ipek ve ipek ihracat zel bir neme sahipti. Deerli eyalar, tekstil rnleri, boyalar, baharatlar Trabzon zerinden transit olarak Tebrize ulatrlyordu.57 talyan, Fransz, Flaman ince dokunmu kumalar Trabzon zerinden Tebrize gtrld.58 Keten ve kadife kumalar,59 hatta cam, metalden yaplm eyalar vb.60 talyanlar Karadeniz ve Hazar Denizinin birleitirilmesine pek Yolunu yeniden canlandrmak iin yardmc oldular. Mehur ark Bilimci Rus V. Barthold, Cenovallarn Gilanda retilen ipei darya karabilmek iin 12. yzylda bile gemilerini Karadenizden Hazar Denizine tadklarn ve bylece bu iki denizi birbirine baladklarn belirtmektedir.61 lhaniler Hazar Denizi sahillerinde yeni ehirler oluturmalydlar. Bu unsuru dikkate alan reformcu Gazan Han, Gazan Hann taraftarlar ve onun halefi Olcayto Han bunu yapt. Bu unsur ok dikkate alnmaldr. Bu ehirleri kendilerinin slami isimlerine dayanarak Mahmudabad ve Sultanabad olarak isimlendirdiler. Bu iki denizin birletirilmi olmasnn Tebriz-Trabzon Yolunun nemini artrm olduu olduka aktr. Tebriz-Trabzon yolu 13. ile 15. yzyllar arasnda youn bir ekilde iledi. Bu yolun youn bir ekilde ilemesinde, talyanlarn aktif olarak Karadenizde bulunmas ve burada ticaret yapmalar etkili olmutur. Bu durum, Osmanllarn Karadenizde kendilerini gstermeye balamas ve burada hakimiyeti ele geirmesine kadar srmtr. Bu yolun o gnlerdeki uluslararas politikayla olan balants Orta adaki yazarlar tarafndan belirtilmitir. Mario Sanudo Senior 15. yzyln banda Tebriz-Trabzon yolundan daha etkin bir ekilde istifade edebilmek iin Msra kar hal seferlerinin dzenlenebileceini belirtip, Msrn limanlarn bloke etmeyi ve Msrla ticaretin durdurulmasn ileri srm olup,62 Karadenizden Hindistana yeni bir kervan yolunun yaplp yaplamayacana da dikkat ekti.63 Daha sonra, 15. yzylda B. Minianelli, Venedik ve Cenovann doudan batya baharat tamasnda Tebriz-Trabzon ticaret yolunun avantajl olduunu tespit etti.64 Bu nedenle, Dou Akdeniz Ticaret Yolunun kuzey ksmn destekleyen politikann nemi aktr. Bu yol Karadenize balanyordu ve talyanlar iin ok nemliydi. Bu alanda pekok tedbirler alan ran lhanileri iin de bu yol ok nemliydi. Gazan Hann parasal reformu bu amaca hizmet etmitir. lhani Devletinin dalmas zerine (1335), devletin politikas Gazan Hann halefleri tarafndan devam ettirildi. Tebriz iin yaplan savalarda ve Tebriz-Trabzon yoluna kar olan davranlarnda bu politika yanstlmtr. Daha da nemlisi, kendi para sistemlerini Gazan Hann oluturmu olduu para sisteminin temeli zerine oturttular. Gazan Hann haleflerinin Altnorduya kar muhalefetlerini

670

bildirmekle kendini gsteren bu politikay, d ilikilerde de uygulamalar manidardr. lhani Devletinin dalmas zerine, Altnordu Devleti yeniden kuvvetli bir ekilde ran ve Tebriz iin savamaya balad. lhanilerin kalntlar zerine, merkezi Tebriz olan oban Oullar diye yeni bir Trk politik birimi kurulmutu. obanoullar, bu savan maduru oldu. Altnordu Han Canbek, (1356-1357) obanoullarn yendikten sonra olu Berdikbeki tahta geirdi. O gnlerde Tebriz, Khoy, Nahivan, Barda ve MeraFada paralar baba ve oul adna baslmaktayd. Merkezi lhani Devletinin dalmas ve Yakn Doudaki krizlerin menfi ynde Tebriz-Trabzon yolu zerinde etkide bulunduunun belirtilmesi gerekir. Sava, Tebriz ve rann da yoldan istifade etmesini olumsuz ynde etkiledi. Bu olumsuz etkilenme ran lhani Devletinin dalmasyla balamt. Devletin dalmasndan sonra ortaya kan durum, bir zamanlar Hulgnun halefleri arasnda meydana gelen savaa benzedi. Tebrizi ele geiren lhanilerin halefi durumuna geldi. lhanilerin dalmasndan sonra obanoullarna ilk kez merkezi Badatta olan Celayirler adl bir Trk devleti kar geldi. Celayirlerin talepleri obanoullar halen Tebrizde iken Altnordu devletinin yapt gibi, Tebriz ve irvanda paralarn bastrtabilmekti.65 Celayirlerin gerek plan Altnordu Devletindeki kargaadan yararlanarak Tebrizi igal etmekle aikar hale geldi. lhanilerin halefi olduu iddiasnda olan I. Uveis Celayir (1350-1374) Tebrizi kendi bakenti yapt. I. Uveis, Venedik Barlosundan hemen Tebriz-Trabzon arasndaki dzenli kervan yolculuklarnn yeniden balatlmasn rica etti.66 ki yldan beridir bu yolun yeniden hareketlenmesini ileri sren Venedikliler, I. Uveisin talebine hemen karlk verdiler.67 lhanilerin halefi olduunu ileri sren Celayirlerin bu iddialarnn onlarn para sisteminin lhani para sistemine dayandrlm olmas gereiyle ispatlandn dnmekteyiz. Daha da belirgin sylemek gerekirse Celayirlerin para sisteminin lhanilerin son Hannn (Muhammed Han, Satibeg ve Sleyman) para sistemine dayandnn belirtilmesi gerekir.68 Ticari menfaatler salamak iin evre lkelere ve Grcistana para bastrmak ileminin Celayirler tarafndan yapldnn belirtilmesi de kayda deerdir. Grcistan Kral VII. Giorgi ve Ahmed Celayir bu nevi bir metal paray 1396 ylnda birlikte tedavle kardlar. Bu parann zerinde Grc Kralnn isminin ardnda zaferler kazanan / muzaffer sfat eklenmitir.69 Bylece, iyi bilinen ve test edilen eski sistem yeni artlarda da uluslararas ticaretteki yerini korudu. Cengiz Hann imparatorluunu yeniden kurma fikrinde olan Timurleng Sultaniye ehrini igal ettikten sonra Tebrizde sikke bastrmtr. Bu sikke, Celayir sikkesi eklinde ve arlndayd.70 Timurleng randa savarken lhanilerin planlarn uygulad. Timurleng 1386-1404 yllar arasnda Kafkaslar ve ran birok kez ele geirdi. Timurlengin amalarndan bir tanesi bu lkelerden geen bat ve dou ticaret yoluna hakimiyet kurabilmekti. Timurlengin Celayirleri malup etmesinden sonra, ran ve Tebriz iin yaplan savalarda Altnordunun onun esas muhalifi olmas doald. Bu ikisi arasndaki muhalefet, sikkeler zerindeki meselelerde de kendini gsterir. Sikkeler konusundaki anlaamamazlk Tebriz iin sava yaplmasnda da etken olmutu. Timurun Tebrizi terk etmesinden sonra, Tokdam Tebrizi ele geirdi. Ve Tebriz, Derbent, irvan ve Mahmudabadda para basmaya balad. Tokdam da para sistemini Celayirlerin para sistemine dayandrmt.71 Tebriz Darphanesinin Tokdam Dirhemn basmay durdurduktan sonra Timur ve Soyurgatmiin sikkelerini darya gndermeye yeniden baladnn belirtilmesi de gerekir. Timur ve Soyurgatmin adna baslan paralar da Celayirlerin sistemine dayandrlmt.72 Bilindii kadaryla Timur Altnordu

671

Devletini bozguna uratt (1395). Timur dou Akdeniz yolunun gneydeki ksmn kontrol etmeyi de denedi. Badat 1393 ve 1401 yllarnda iki kez igal ettiyse de, savalar nemli bir baary beraberinde getirmedi. Timurlengin imparatorluunun dalmasndan sonra Ahmed Celayir, Celayiroullar Devletini ksa bir sre iin yeniden kurduysa da 1410 ylnda Karakoyunlular tarafndan ortadan kaldrld. Bu devletin baehri yine Tebrizdi. Bu devletin para sistemine gelince; para sisteminin temeli Celayirlerin veya, baka bir deyile lhanilerin para sistemine dayandrlmt. Tebrizi lhaniler mi yoksa obanoullar, Celayir veya Timurlengin mi ynettiinin bir nemi olmadnn burada belirtilmesi gerekir. talyanlar Tebrizle ve onun yetkilileriyle iliki kurmaya devam ettirdiler; Tebriz-Trabzon yolunu uygun bir duruma getirdiler. Bu ilikilerin olduka farkl artlar ve durumlarda devam ettii aktr. 15. yzyln sonunda Akkoyunlu Devletinin bakan Uzun Hasan (1453-1478), zellikle Venedikliler bata olmak zere talyanlarla bu blgede yakn bir iliki ierisindeydi. Uzun Hasann son Trabzon mparatoru Davidin damad olmas bu ilikiyi daha da anlaml bir hale getirdi. Uzun Hasan Davidin askeri yardmyla topraklarn geniletti. Karakoyunlu Devletini ortadan kaldran (1467) Uzun Hasan, bakenti Diyarbakrdan Tebrize tattrd. Tebriz ve Trabzon hkmdarlarnn ona kar dostane tavrnn Trabzon-Tebriz yolunun olaan bir ekilde ilevini yerine getirebileceine neden olmas doaldr. Venedik elileri Katerino Zenon, Iosafat Barbaro, Ambrosio Kontarini, vd., 15. yzyln 70li yllarnda sk sk Tebrizi ziyaret ettiler.73 Uzun Hasan Osmanllara kar yaplan savata pozisyonunu koruyabilmek iin Venediklilerle ibirlii yapma ihtiyacn hissetti. Bakenti Tebriz olan Karakoyunlu Devleti sava srecinde burada kuruldu. Karakoyunlu Devleti kuruluunun balangcnda Akkoyunlu Devletinin bir uzants

grnmndeydi. ranla Osmanllar arasndaki saysz savalarn ardnda, stratejik adan nemli olan bu blgelerde bulunan uluslararas ticaret yolu zerinde hakimiyet kurma ve o yollar kullanabilme kudretine sahip olma abas vard. Bu aba, lhaniler ve onlarn halefleri olan Trk devletlerinin motivasyon aracyd. 1514teki ilk ran-Osmanl savanda Osmanllar ksa bir sre iin de olsa Tebrizi ele geirdiler. Daha sonra ehri geici olarak 1533, 1534, ve 1548 yllarnda da ele geirdiler.74 ah Abbas Osmanllarn tehdidi dolaysyla rann bakentini nce Kazvine (1548) ve sonra sfahana (1598) tad. Yakn Doudaki politik grnm, 14. yzylda da ran ve Osmanl mparatorluu arasndaki husumet ve uluslararas ticaret yollarnn gzergahlarnn orta ve gney rana ynlendirilmesi nedeniyle deitirildi. Bylece, 13. ile 15. yzyllar arasndaki ran lhani ve onlarn halefi Trk devletinin uluslararas ticaret politikas dou Akdeniz yolunun kuzeyde kalan ksmna yneltilmitir. Dou Akdeniz ticaret Yolunun Gney ksmna hakimiyet kurmay baaramamlard, talyanlarn Karadenizdeki mevcudiyeti yolun yukarda belirtilen yzyllarda uluslararas ticarete dahil olmasna katkda bulunmutur. Bu durum, Tebriz-Trabzon yoluna zel bir nem verilmesine neden olmutur.

672

.Petruevskiy ran i Azerbaycan pod vlesyu Khulagundov (1256-1553), Sbornik, Tataro-

mongoliv Azii iv Evrope, M., 1970, s.229. 2 V. Burko-Kryajin Velikie puti v Mirovoy Torgovle, M., 1925, XVI-XVII vekah s. 19. M.

Tikadze, Commercial Relationships of Syrian Cities in the 16th-18th centuries, Essays on the History of the cities of the Near East, Tbilisi, 1970, II, s. 241-242 (Grcce). 3 A.A. Ali-Zade, Sotsialne-ekonomieskoyi politieskaya istoria Azerbaycana v XIII-XIV v.,

Bak 1956, s.315. 4 5 6 7 A.g.e. A.g.e., s. 231. .P. Petruevski, a.g.e., s. s. 231. V. Gabashvili, the period of the Mongol Rule, Essays on the history of the Near East,

Tbilisi 1957, s. 165 (Grcce). 8 9 10 A.g.e., s. 157 A.A. Ali-Zade, a.g.e., s. 280. Feyzullah Raid-ad-din, Cami ot-tavarih (Sbornik Letopisey) Prevod s Persiskogo Yezika

Akad. A.K. Aretdsa, Bak, 1957, t.III, s. 232, The Persian text, s. 410. 11 S.P. Karpov, Trpezundskaya mperiya i Zapodnoevropeskiye Gosudaristva v XIII-XV vv.,

1981, s. 21. 12 13 14 15 16 Rai-ad-din, s. 234, Farsa Metin, s. 413. A.g.e., s. 235, Farsa Metin, s. 413. A.g.e. A.g.e. .P. Petruvskiy, Gorodskoya Znet v Gosudaristve Khulaguidov. Sovetskoe

Vostokevedenie IV, L. 1949, s. 918. 17 The Geographical Part of the Nuzhat Al-Qulub, Compost by Hamd-Allah Mustawfi Qazwini

derleyen G. Ye Strange, GWS, XIII, Yeiden - London, 1925, s. 85, 101, 182. 18 .P. Petrueskiy, a.g.e., s. 99.

673

19

Akad. Fyu. . Uspenskiy, storiya Vizantiskoy mperii, M., 1948, s. 600-601. M / Gabashvili,

Trabzon in Georgian sources. Tbilisi. State University Works. 1998, #327, s. 141-154 (Grcce). 20 21 Kartlis Tskhovreba (Grcistann Tarihi), Tbilisi 1959, V. II, s. 105-109. (Grcce). V.G. Tizetgauzet, Sbornik Materialov Otnosyaiska k storii Zolotoy Ordi, zvestiya iz

Persidskih Soinyenii, M.L., 1941, t. II? s. 158. 22 23 24 25 A. A. Ali Zade, a.g.e., s. 105. Hamd-Allah Qazwini. s. 163-180. V.G. Tizengauzet, t. II. s. 81; A. A. Ali-zade, s.313. . P. Petrueskiy, Hamdallah Kazvini, Kak storik po Sotsialno-Ekonomieskoy storii

Vostoka Zakavkazya. zvestiya AN. SSR, Odelenie Obestvenikh Nauk, 1937, No:4, s. 912. 26 27 28 29 30 31 Raid-Ad-din, s.283. Farsa Metin, s. 497. A.g.e., s. 208, Farsa Metin, s. 371. . I. Djalaganya, iz storii Monetnogo Dela Gruzii; XIII v. Tbilsi, 1958, s. 85. Raid Ad-din, s. 280, Farsa Metin, s. 492. E. A. Pahopov-Moneti s. Gruzii, Tbilisi. 1979. s. 276. 1979, s. 276. V. Gabashvili, Ylkhan Iran in the First Half of the 14th century, Essays on the History on

the Near East, s. 207 (Grcce). 32 V. G. Tizengouzet, Sbornik Materiyalov Otnosyaikhsya Kistorii Zolotoy Ordi, zvleenie iz

Soinyeniy Arabskih S.P.B., 1884, t. I. s. 306-307. 33 B. Spuler. Die Mongolen in Iran Politik, Ver Waltung und Kutuz der Ilchanzeit 1220-1350,

Berlin, 1955, s. 211-212. 34 35 . P. Petrueskiy, ran Azerbaycan, Pod Vlasti Khulagundov (1256-1353) s. 249, pril. 71. I. Gabashvili, Status of Relations in the Ylkhanid State under the First Ylkhans,

Perspective-XXI (History, Political science, Culturalogy), Tbilisi, 2001, s. 18 (Grcce). 36 37 38 R. A. Guseynov, Siriskie stoniki XII-XIII v.v., 06 Azerbaycan, Bak, 1960 s. 56, 57, 78. S.P. Karpov, a.g.e., s. 154. Kiraskos Ganalzaskiy, storiya Russk. pev. T. Ter. Grigorian. Bak 1946. s. 200.

674

39

P. Pelliot, Yes Mongoly et la Papaute, Extrait de la Revue de lOrient chretien, 3-e sezie,

No1. Paris, 1923, s. 3-33. . Petrueskiy, a.g.e., s. 231. 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 . P. Petruvskiy, a.g.e., s. 231. A.g.e. A.g.e. S. P. Karpov, a.g.e., s. 21. M. Gabashvili. Georgian Towns in the XI-XII Centuries, Tbilisi, 1981. s. 57 (Grcce). W. Heyd, Historize du Commerce du Yeranyt an Moyln Age, II Leipzig, 1885, s. 178-188. W. Heyd, a.g.e., s. 95,S.P. Karpov a.g.e., s. 91-92. S. P. Karpov, a.g.e., s. 91. Marko Polo, prevod Minaeva, M., 1955, s. 60. A.g.e. A.g.e. Archivio di Stato di Venezia (Consilium Rogatorum), ser. Mitti (Mixtorum), XLIII, f III, III V. G. Forcheri, Navigazione a Genova nel Trecento, Il Yiber Gazarie, Geneva, 1974, s. 71. Archivio di Stato di Venezia Senato (Consilium Rogatorum). Misti (Mixtorum), XV, f 8v-9r. Acta Innocenti, s. IV, (1243-1254) e registries Vaticanis, aiique collegit, Th T.

Haluscynskyi et M.M. Wojnar, Rome, 1962, No 19, 21-22 / III, 1245. 55 The Information of the 15th Century Italian Travelers About Georgia Sources of the

History of Georgia, 26, talyancadan Italian by E. Mamistvalashvili tarafndan tercme edilmitir, giri, yorum ve fikirler ayn yazar tarafndan ilave edilmitir, Tbilisi, 1981. s. 11 (Grcce). 56 57 29. 58 V. Gabashvili. Trans Caucasus and the Near East Cities in Middle Ages, Essay on the storiya talii, M. 1970, s. 209. F.B. Pegolotti, La Pratica Della Mercatura, ed. by E. Evans, Cambridge, Mass, 1936, s.

History of the Cities of the Near East, s. 35. (Grcce).

675

59

Pegolotti, a.g.e., s. 30-32, Il, libro dei Conti di coza di U. Dorini e T. Vertele (Il nouvo

Ramusio) III, Roma. 1936, s. 230. 60 61 62 Pegolotti, s. 31-32 Badoer, s. 14, 25 27, 29. Pegolotti, s. 30, Badoer, s. 102, 299, 307. M. Balard, Genes et l Iytre - Mer, t. 1, Yesactes de Caffa du notaire Yamberto 1289-1290.

Paris-La Ghaye, 1973, (Documents et Recherches, 12), N 236. 63 64 Akad. V. V. Bartol, slam na ernom More, M., T. VI? c / 286$. Sanudo Mazino Torsello, Secreta Fidelium Crucis-In Bongars, F Gesta Dei per Francos, t.

2. Hannover, 1611, s. 3, 23. 65 Sanudo Mazino Torsello, Secreta Fidelium Crucis-In Bongars, F Gesta Dei per Francos, t.

2. Hannover, 1611, s. 3, 23. 66 Fragmenta protocolli, diaria privata, sermones, ed. G. Hoffmann, Roma, 1951, (Conc.

Flor, Docum. et scriptores, ser. A.v-III, fasc. 2.), s. 83, 85-86 (1442). 67 M. A. Seyredzini, Momentnoe Delot Denejnoe Obraenie v Azerboycane XIV-XV vv.,

Knyiga II, Bak 1981, s. 76. 68 69 70 71 72 73 A.g.e. ASV, Libri, Commemoriali, VII, f. 126. V. (Dipl. Ven-Yev. t. 2, No92) - 1370 / V. A.g.e. (Dipl. Ven-Yev. t. 2, No93)-22 / VIII, 1370. A.g.e., s. 213. A.g.e. Z. Gvaberidze, The Relationship of Georgia, Ylkhan Iran and Jelaire States, Tiflis, 1981, s.

47, 48 (Grcce). 74 Seyfedini, s. 207.

676

677

Krkdrdnc Blm Altnordu Hanl ve Kpak Bozkrlarndaki Trk Hanlklar

A. Altnordu Hanl Altn-Orda Hanl / Prof. Dr. Mustafa Kafal [s.397-411]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Cengiz Han (1155-1227), 1220 ylnda balad Harezmahlar seferi ile megul iken 1222 ylnda kumandanlar arasnda en deerli ikisini, Cebe Noyan ve Subitay Noyan Derbent zerinden Kuzey Kafkasya ve Kpak Hanlna sefere memur etmiti. Bu srada byk olu Cuci (Coi) Han da Harezmahlar lkesinin zapt tamamlandktan sonra ayn yl iinde kendisine verdii til Irma dousundaki yurduna gndermiti.1 Cuci Hann bu ekilde gnderiliinin tesadf olmad hadisenin seyrinden anlalmaktadr. Kendisi seferin ikmali ile urarken, Cebe ve Subitay Noyanlar Kafkasya zerinden Bat Det-i Kpaka aknlar yapacaklard. Cuci Han da til Irmandan rtie kadar uzanan ve babas tarafndan kendisine verilen Dou Det-i Kpakta Cebe ve Subitayn Bat Det-i Kpaktaki ileri harekatn takip ederek ileride zapt dnlen bu lke iin hazrlkta bulunabilecekti. Ayrca Cuci Hann halen tamamlanmam olan Harezm seferi esnasnda, Cebe ve Subitay Noyanlarn herhangi bir muvaffakiyetsizlikleri ihtimali yannda, Cengiz Han ordularnn gerisini emniyet altna almak iin de dnlm olmaldr. Nitekim hadiselerin daha sonraki seyri bu dnceye hak verdirtecek ekilde cereyan etmitir. Gney Kafkasyay ineyen Cebe ve Subitay Noyanlar bundan sonra Derbent zerinden hareketle Kuzey Kafkasyaya girmilerdi. Mterek dmana kar birlikte hareket eden Kafkas kavimlerinden Alanlar, erkezler, Lezgiler, Kpaklarla anlaarak Mool ordusunu karladlar. lk atmada netice alamayacaklarn anlayarak hileye bavuran Moollar, Trk-Mool kardeliinden bahsederek Kpaklar, Kafkasl mttefiklerinden ayrmaya muvaffak olmulard. Hatta bunun delili olmak zere Kpak Han Konak Hana hediyeler gndermilerdi. Bundan sonra Alanlar, erkezleri ve Lezgileri kolayca yenerek kltan geirmiler daha sonrada dank vaziyette geri dnmekte olan Kpaklara baskn vererek onlar da perian etmilerdi.2 Bu arada Kpak Han Konak Han da telef olanlar arasndayd.3 Yeni Kpak babuu Kotan Han vaziyetin vehametini anlayarak Rus prensleri ile anlap bu tehlikeye kar ordu hazrlna girimiti. Cebe ve Subitay Noyanlar kumandasndaki Mool ordusu bu byk ordu karsnda on iki gn durmadan geri ekilerek hem muharebe iin uygun yeri seebilmek ve hem de dmanlarn geveklie sevk etme yolunu setiler. Nihayet Don Irmana katlan Kalka Irma boyuna geldikleri srada birdenbire taarruza getiler. Mool ordusu bu zaferden sonra dmanlarn takip etmeyerek Krmn ticaret merkezi olan Sudak ehrini yamalad. Buradan elde edilen bol ganimetler ile yurtlarna dnmek zere dou istikametinde yola ktlar.4 Fakat, til Irmann Aktuba Irmana ayrlan bklmne gelince kuzeyden gelen Bulgar Trklerinin ani basknna uramlar ve Asyaya

678

hem ganimetlerini kaybederek ve hem de ancak drt bin kii ile dnebilmilerdi. Mool ordusunun bu basknda urad zayiatn byk olduu anlalmaktadr.5 lk Kpak seferi dehet salma ve yama hareketi gibi grnse de hakikatte daha sonra yaplacak olan ikinci Kpak seferinin bir hazrlk tatbikat olarak deerlendirilmelidir. Cengiz Han 1225 ylnda Harezmahlar zerine yapt seferden sonra yaz mevsimini rti Irma civarnda geirmi, sonbaharda Tula Irma boyundaki yurduna dnmtr.6 1222 ylndan beri Dou Det-i Kpakta bulunan byk olu Cuci Han yerinde brakm ve ona rti Irmandan til Irmana kadar uzanan Dou Det-i Kpak lkesi ile Harezmin idaresini vermiti. Ayrca burada Ulu Ordann tesis edilmesini ve Altn Tahtn kurulmasn emretmiti.7 Kurulacak olan Ulu Ordann Cuci adna tekil olunacak yeni ulusuna, Altn Tahtn ise Cuci Hann evladnn bu ulus zerindeki hakimiyetine delalet ettii anlalmaktadr. Ayrca yaplm olan birinci Kpak seferi ise Cuci Hann adna tekil olunan yeni ulusun gelime ve byme istikameti eklinde dnlm olmaldr. Bu, ikinci Kpak seferinin bilahare Ogedayn kaanla seildii 1228 kurultaynn en mhim meselesi haline geldiinden anlalmaktadr.8 Dolaysyla drt ulus iinde ilk tesis olunan Cuci Ulusu olmaktadr. temi Hacnn nakline gre Cengiz Han, Cuci Hana rtiten til Irmana kadar olan bu geni lkeyi Yurt, Harezmi ise askerlerinin atlarnn yemini karlamak zere vermiti.9 Cuci Han 1227 yl baharnda Cengiz Handan alt ay nce bir av esnasnda kaza ile attan dm ve omurgas krlarak lmt.10 Cucinin Hatunlarndan ve odalklarndan dnyaya gelen oullarnn tamam krk kadar olup, yalnzca hatunlarndan olanlarn says on sekiz tane idi. Bunlarn isimleri sras ile yleydi: 1- Orda-en 2Batu 3- Berke 4- Berke 5- iban 6- Tangut 7- Boul (Bogul) 8- Cilavun 9- inkur 10- impay 11Muhammed 12- Odur 13- Tokay -Timur 14- Senkm 15- Hkeci 16- sen 17- Br 18- Kavadar. Cuci Hann birok hanm olmakla beraber bunlar iinde tanesi itibarl idi. Birinci ve Ulu Hatunu Kongrat kabilesinden Serkan Hatun, ikincisi Meke Noyann kz Almalk Hatunun kz BekTutmak Hatun, ncs yine Kongrat kabilesinden Eli Noyann kz Erkin-Kuin (gey-Kuin) Hatun adlarndaydlar. Byk oul Orda-en, Serkan Hatundan, Batu ise Erkin-Kuin Hatundan dnyaya gelmilerdi.11 Cuci Han, 1222-1227 yllar arasnda be yl kadar kendi yurdunda hkm srm ve kendi adyla anlacak olan Cuci Ulusunun temelini atmtr. Ancak mr yetmedii iin Cuci Ulusunun bymesi ve tabi hudutlarna ermesi, olu ve halefi Batu Han zamannda ve ikinci Kpak seferinin neticesinde mmkn olacaktr. nk birinci Kpak seferinin sonunda Bat Det-i Kpak lkesi zerinde bir hakimiyet kurulamamt. Cuci Hann hakimiyeti Batda til boyuna kadar uzanmaktayd. Zira bu birinci sefer ancak bir keif seferi idi. Onun dnda fetih gayesi yoktu. Cuci Hann 1227 ylnda lmnden sonra byk olu Orda ve ikinci olu Batu babalarnn tahtna kmak hususunda aralarnda anlaamamlar ve her ikisi de dierinin lehine tahttan feragat etmekte srar etmilerdi. Orda, kk kardei Batuyu babasnn yerine gemekte daha layk grmekte idi. Batu ise aabeyi olmas hasebiyle Ordann tahta kmasn istiyordu. Neticede meselenin halledilmesi iin dedeleri Cengiz Hann huzuruna gittiler. Torunlarn kabul eden Cengiz Han, Batu

679

iin Altn Busagal Ak-Orday (altn aksaml Ak-Orda), Orda iin ise Gm Busagal Gk-Orday (gm aksaml Gk-Orda) kurdurtmutu. Ayrca onlara iltifat ve ihsanlarda bulunduktan sonra Batuya Sayn Han, Ordaya ise en Han lakaplarn vermiti. Dolaysyla Cuci Ulusunun Sa-Kol ve Sol-Kolunda yer alan iki blm daha sonra bu isimlerle anlacaklard.12 Bylece Dou Det-i Kpak, Orda-en Hana, til boyu ve zapt planlanm ve kararlatrlm olan Bat Det-i Kpak ise Sa-Kol Sayn Hana yurt olarak verilmiti. Ancak bu blnmenin iki ayr hanlk olmayp Trk Devlet tekilatndaki Sa ve Sol-Kol tertibinde Cuci Ulusunun ikili idareye gre tanzim edildii aka grlmektedir. nk Cengiz Han, Orda-en Han Sayn Hana (Batu), tabi klmt. Grld zere Ak-Orda ve Gk-Orda hanlklarnn Cuci Ulusunun iki blmne alem oluunun manas Altn Busagal Ak-Ordann Sayn Han Slalesinin, Gm Busagal Gk-Ordann ise Orda-Han Slalesinin sembol oluundan ileri gelmektedir. Ayrca madenlerin kymetine gre renklerin deeri hakkndaki bir fikre sahip olmaktayz. Buna gre altn ile ak renk, gm ile gk renkten stn olmaktadr. Bu ekilde renkle ynlerin isimlendirilmesi yine ananeye uygun dmektedir. Zira Trkler baty ak, douyu gk renk ile isimlendirirken, gneyi kzl, kuzeyi kara, merkezi ise sar renklerle adlandrmlardr.13 Bu bakmdan Kazvinli Kad Ahmet Gaffrnin 1564 ylnda telif ettii Tarih-i Cihn-r ile Muiniddin Natanzinin 1414 ylnda ikmal ettii Tarih-i Muininin Cuci Ulusunun iki blmn isimlendirmeleri hatal olmaktadr. Ancak geen asrdan beri pek ok Avrupal tarihi muteber iki kaynak diye bu iki eseri gstermiler ve bunun iinde yanlla dmlerdir. Zira ikisi de Avrupal tarihilere temel kaynak durumunda olan eserde Ak-Orda ve Gk-Orda hanlklarnn adlarn yanl takdim etmilerdir.14 Bu iki kaynaa dayanan ve yerli kaynaklar gremeyen veya ihmal eden J. Von Hammer-Purgstall, P. Savelief, H. Howorth, S. Lane-Poole, E. De Zambaur, Berthold Spuler, A. Y. Yakubovsky, Rene Grousset bu isimlendirmeyi hatal yapmlardr. Bununla beraber A. Markof, Khara-Davan, George Vernadsky ve Z. Velid Togan bu blmlerin adlarn doru olarak nakletmektedirler.15 Arapa kaynaklarda ise Altn-Orda Hanlnn ad Kpak Sultanl eklinde gemektedir. Farsa kaynaklar ile yerli Trke kaynaklarda asl ad Ak-Orda olduu halde; Altn-Orda adnn daha sonralar yaygnlamasna ve Ak-Orda yerine kaim olmasnn zerinde duralm. Avrupal tarihilerin Bat Det-i Kpak hanln Altn-Orda olarak tanmalarndaki temel sebep, Ak-Orda hanedannn sembolnn yukarda zikretmi olduumuz Ak-Ordann aksamnn altndan oluu ile alakal olsa gerektir. nk Rus kaynak ve mehazlarnda Altn-Ordann ad Zolotaya Orda yani Altn-Orda eklindedir. Rusa isimlendirmenin Altn-Orda manasnda oluu bu ismin Avrupa dillerindeki adlandrmaya tesiri olmutur. Zira ngilizce Golden-Horde, Almanca Goldene-Horde, Franszca Horde dOr ekillerinde ayn mefhumu ifade etmek zere kullanlmlardr. Plano de Carpininin nakline gre Moollarn Altn-Orda tabirini kullandklarn bilmekteyiz. Gyk Kaann 1246 ylnda kaan seildii srada kaanlk otana ira-Orda (Sar Ota) denirken; bu otaa yakn mesafede Altn-Orda ad verilen dier bir otan varlndan bahsedilmektedir.16

680

Yalnz Moollar tarafndan Ak-Orda yerine Altn-Orda tabirinin kullanldna dair henz herhangi bir yerli kaynaa sahip deiliz. Altn-Orda Hanlnn tabi hudutlarna var ancak 1228 ylndaki kurultayda kararlatrlan ikinci Kpak seferi ile mmkn olacaktr.17 Bat Det-i Kpakn fethini temin eden sefer 1229-1241 sona erdii zaman Cuci Ulusunun batdaki hududu Karpat dalarna ve Tunann dkld sahaya kadar uzanyordu. Bu tarihten itibaren Altn-Orda Hanl til havzas dahil Hazar ve Karadenizin kuzeyindeki bozkrlar, tabi durumda olan Gk-Orda Hanl ise douda rti Irmana gneyde ise Sr-Derya (Seyhun) boyuna kadar geni Dou Det-i Kpak iine alacaktr. Cengiz Han olu Cuci Hann lmnden sonra Det-i Kpak lkesini torunlar Batu Han=Sayn Han ve Orda-en Han arasnda taksim etmiti. Cuci Ulusunun ve hanlnn Trk Devlet tekilatndaki iki blml devlet idaresi esasna gre yaplan bu taksimde daha sonra fethedilecek olan Sa-Kol illeri ve ng kol illeri til Irma boyundaki vilayetler ile hanlk makam Sayn Han (12271255)a, Sol-Kol illeri ile Sr-Derya boyundaki vilayetler Orda-en Hana verilmii.18 Cuci Handan sonra btn Cuci ailesinin reisi ve han olan Sayn Hana dedesi hakimiyet alameti olan Altn Busagal Ak-Orday kurdurduu iin soyundan gelenler Ak-Orda Hanedan ad ile anlmlard. Sayn Han Slalesinden gelen Ak-Orda veya Altn-Orda hanlar da aynen atalar Sayn Han gibi Cuci ailesinin ve ulusunun bakan olmakta devam etmilerdi. Sayn Han slalesi yani Ak-Orda hanedannn bu hakimiyet devresi, Batu Hann 1227 ylnda Cuci Ulusunun bana getii tarihten itibaren Batu ailesinin sonuncusu olan Berdi-Bek (1357-1360) in lmne kadar yz otuz yl devam etmiti. Cengiz Han, Sayn Hann aabeyi Orda-en Hana Gm Busagal Gk-Orday kurdurduu iin onun neslinden gelen bu hanedan da Gk-Orda Hanedan adyla adlanmt. Orda-en neslinden gelen hanlar da atalar Orda-en gibi Sayn Han slalesinden olan hanlara bal kalmlard. Yalnz bu ballk hali Gk-Orda han Sas Bukann olu Mbarek-Hoca zamanna kadar devam etmiti. Zira Mbarek-Hoca H. 728-729, yani 1327-1328 yllarnda Snak ehrinde istiklal alameti olan paralarn darb ettirecektir.19 zbek Han bu isyan hareketini iddetli bir ekilde bastrarak hanedann bu koluna son verecektir. Bylece 1360 tarihine kadar devam eden Ak-Orda ve 1328 senesine kadar devam eden Gk-Orda hanedanlar son bulduktan sonra Cuci Hann bilinen on sekiz evladndan beinci olu iban ile on nc olu Tokay-Timurun Altn-Orda Hanlnn bnyesinde hakimiyet kuran nc ve drdnc slaleler halinde ortaya kacaktr. imdi hanln kurucusu olan Sayn Hann neslinden gelen Ak-Orda Hanedan ile balayalm. Batu (Sayn) Han (1127-1256): Cuci Hann lm zerine ikinci olu Batu Han, babasnn tahtna gemiti. Det-i Kpakn zapt onun zamannda tamamlanm ve Cuci Ulusu esas itibariyle onun devrinde teekkl etmiti. Ak-Orda Slalesinin messisi ve ilk hkmdardr. Drt olu vard. Adlar 1- Sertak, 2- Togan (Tutugan), 3- Ebken, 4- Ulak idi.20 Sertak Han (1256 sonu ve 1257 yl iinde): Batu Han 1256 ylnda lnce yerine olu Sertak, Mnge Kaann yarl ile babasnn tahtna kmt. Fakat bir sene kadar hanlk yapamadan ld.21

681

Ulak Han (1257 yl iinde): Sertak Hann lmnden sonra kardei Ulak, Meng Kaann yarl ile tahta kt. Fakat Ulak Han da aabeyi Sertak Han gibi bir sene hanlk sremeden ld.22 Berke Han (1257-1266): Sertak ve Ulak Hanlarn birbiri ardnca lmeleri zerine, Cuci Ulusundan beler Batu Hann kk kardei Berkeyi han ilan ettiler. Berke Han, Sayn Han Slalesini, lhanl mdahalesinden korumas ve Cuci Ulusunda ilk Mslman hkmdar oluuyla mehurdur. 1266 ylnda vefat ettii zaman hi evlad yoktu.23 Mnge-Timur Han (1266-1282): Berke Han lnce Altn-Orda tahtna, Batu Hann oullarndan Togan (Tutugan)n olu Mnge-Timur, han oldu. Berke Han, Sayn Han Slalesinin dnda kalmas hasebiyle Mnge-Timur Hann tahta kmasyla Saray taht, tekrar Sayn Han Slalesinin eline gemi oldu. Dartu ve Tuda-Mnge adl iki kardei vard. 1282 ylnda ld.24

Tuda-Mnge Han (1282-1287): Tuda-Mnge, biraderinin yerine 1282 ylnda tahta kt. Ahmakl ve divnelii ile mehurdu. Be yl hanlk yapt.25 Tula-Buka Han (1287-1291): Tuda-Mnge ve Mnge-Timur Hanlarn kardei Dartunun olu Tula-Buka, amcasnn yerine 1287 ylnda han oldu. 1291 ylnda ldrld.26 Tokta (Toktoga) Han (1291-1313): Tula-Buka Handan sonra Altn-Orda tahtna kan Tokta Han, Mnge-Timur Hann olu idi. Alguy ve Turulca adlarnda kardeleri vard. Tokta Han 1300 ylnda Emir Nogay malup ederek ldrtmt. Nogay bertaraf ettikten sonra Atal, Uygur Bacrtuk Bukann tesir ve tevikiyle Sayn Han Slalesinin btn mensuplarn teker teker ldrtm ve yalnz veliahd olan olu lbasar hayatta brakmt. Fakat lbasar kendisinden nce lnce kederinden hastalanarak ld.27 zbek Han (1313/1340): Tokta Han, Atal Uygur Bacrtuk Bukann tevikiyle Sayn Han slalesi oullarn ldrtrken bu arada kardei Turulcay da ldrtm ve dul kalan hanm GelinBeyalin Hatunu kendisine nikahlamt. Fakat Gelin-Beyalin, kocas Turulcadan gebe idi. Doan ocua zbek adn vererek gizlice Kabartay erkezlerinin iine gndermiti. nk Toktaga Han, mevcud ve yeni doan btn ocuklarn ldrtyordu. Fakat bu srada veliahd lbasar-Olan lnce Sayn Han Slalesinin son bulduunu grerek zntsnden hastalanmt. Bunun zerine GelinBeyalin Hatun, zbek Hann varlndan Tokta Han haberdar etmi, han da emirlerinden Kyat Astay ile Secut Alatay Bei zbek Han getirmek zere gndermiti. nk Tokta Han, lmeden nce slalesinin son temsilcisi olan yeeni zbeki kendisine veliahd ilan etmek istiyordu. SecutAlatay Be ve Kyat-Astay Be, zbek Han alp dndkleri zaman Tokta Han lm ve Atal Uygur Bacrtuk-Buka Hanln ilan etmi, hatta Gelin-Beyalin Hatunu da kendisine nikahlamt. Cuci Slalesinin dier ubelerinden olanlar da bu kuvvetli bee kar boyun emeye mecbur kalmlar, yalnz iban evlad, Bacrtuk-Buka ile mcadele etmeye alyordu. Byle bir vaziyette kuvvet ile ba edemeyeceklerini anlayan Kyat Astay ve Secut Alatay Beler, boyun emi gibi grnerek hile ile

682

Bacrtuk-Bukay ldrdler ve zbek Han Altn-Orda tahtna kardlar.28 zbek Han, Ak-Orda (Altn-Orda) tahtna kt zaman 14 yana basmt.29 Daha nce bahsetmi olduumuz Tay-Tulu Begm Hatunla ancak tahta ktktan sonra evlendii anlalyor. Tini-Bek, Can-Bek ve Hzr-Bek adnda olu olmutu.30 zbek Han zamannda Gk-Orda ve Cuci evladnn btn ubelerini alakadar eden mhim hadiseler cereyan etmi ve zbek Han, btn Cuci Ulusunda merkeziyeti bir idare tesis etmiti. Gk-Orda hanedannn alakal ksmnda bahsedeceiz. zbek Hann lmnden sonra oullarndan Can-Bek Han, Gk-Ordada bulunan kardei Tini-Bek Han malup ederek ldrtmt. Ayn akbet dier kardeleri Hzr-Bekin de bana gelmiti.31 Can-Bek Han (1340-1357): Can-Bek Han, kardelerini bertaraf ettikten sonra Cuci Ulusuna hakim oldu. Berdi-Bek adndaki olundan baka bir de Kildi-Bek adnda olu olduu anlalyor.32 Berdi-Bek 1357 ylnda belerden Kangl Tulubay vastasyla babasn ldrterek Altn-Orda tahtna kmt.33 Berdi-Bek (1357-1360): Berdi-Bek Han, Atal Kangl Tulubayn teviki ile kendi slalesinin btn olanlarn ldrtt. Bunun iin kendisine Kkn Krgan Kten Han derler.34 Berdi-Bek Handan sonra Sayn Han Slalesinden kimse kalmad iin slale son buldu. Orda-en Han ise babas Cuci Hann lmnden sonra Sol-Kolda yani Sr-Derya boylarnda han olmutu. Ancak bu hanlk mstakil bir devlet hkmdarl deil Altn-Orda Hanlnn bir blm durumunda olan Gk-Orda ksmnn idarecilii manasnda idi. Annesi Kongrat kabilesinden Serkak (veya Serkan) Hatun idi. Orda-en Hann hatunu olup de Kongrat kabilesinden idi. Birinci hatununun ismi ke Hatun, ikincisinin Tunakana Hatun, ncsnn ise yalnzca bu kabileden olduunu bilmekteyiz. Yedi tane olu vard. Bunlarn adlar srayla 1- Sertak-Tay, 2- Kuli, 3- Kurmui, 4- Konggiran, 5- urmakay, 6- Kutubay, 7- Hlag idi.35 Orda-en Han, kardei Batu Hana tabi olarak hareket eder ve yarlklarnn bana onun ismini yazdrrd. Sol-Kol askeri ve Sol-Kol olanlar Odar, Tokay-Timur, inkur ve Sengm onun hizmetinde idiler.36 Kongran Han: Orda-en Han ldkten sonra oullarndan Kongran baa gemiti. Kongran Hann hi evlad yoktu.37 Kuli (Koyuni) Han: Kongran Handan sonra Gk-Ordann bana Orda-en Hann en byk olu Sertaktayn olu Kuli (Koyuni) gemiti. Kulinin lakab Toruk Han idi. Sertaktayn Kongrat kabilesinden olan hanm Bukulun Hatundan dnyaya gelmiti. Doduu zaman babas lmt. Kulinin drt olu vard. 1- Bayan, 2- Bakrtay, 3- gan-Buka, 4- Mutuday. Bayan Han: Kuliden sonra yerine olu Bayan gemiti. Bayan, zamannda amcazadelerinden Hlagnn torunu ve Timur-Bukann olu Kplek ile uzun mddet mcadele etti. Drt olu vard. Bunlarn adlar 1- adi, 2- Sas-Buka, 3- Tekne, 4- Salciyutay38 idi.

683

Sas-Buka Han: Babas Bayan Hann lm zerine Gk-Orda tahtna kmt. Toktoga Han ile adatr. zbek Hann tahta kmasndan sonra vefat ettii anlalyor. Zira Sas-Bukann olu rzen Han, Muiniddin Natanziye gre zbek Hann hkm ile Gk-Orda tahtna kmt.39 rzen Han: Tarih-i Muiniye gre rzen Han Otrar, Sabran, Cend ve Barkent gibi Sr-Derya boyundaki ehirlerde camiler, mescidler ina ettirmi ve hayr ileri ile uramt. zbek Han 1320 tarihinde Mslmanl kabul edince hanedan mensuplarna da kabul ettirmiti. Demek ki, rzen Han cami, mescid ve hayr ileri ile uratna gre o da Mslman olanlardand. Hadisenin seyrinden Onun 1320li yllardan sonra vefat ettii anlalmaktadr. Yalnz vefat tarihi 1327 ylndan nce olmaldr. nk olu Mbarek-Hoca bu tarihte Gk-Ordann Ak-Ordadan ayrln ifade iin para darbettirerek istiklalini ilan etmiti.40 Mbarek-Hoca: Babas rzen Handan sonra Gk-Orda tahtna kan Mbarek-Hoca H. 728-729, yani 1327-1328 yllarnda istiklal alameti olan paralarn Gk-Ordann merkezi Snak ehrinde darp ettirmiti.41 Bunun zerine Det-i Kpakta Bulkak yani karklk meydana gelmiti. zbek Han bu isyan hareketini ok edit bir ekilde bastrm olmaldr. Mbarek-Hoca perian olmu, iki buuk sene kadar takipten kurtulmak iin daima kam ve Altay dalarnda lmt. Muiniddin Natanzi, halen bu Bulkak hadisesi Det-i Kpakta bir asr gemesine ramen unutulmamt, demektedir.42 zbek Hann isyan bastrdktan sonra Gk-Orda hanedanna son verdii anlalmaktadr. Her ne kadar Kad Ahmet Gaffari ve Muiniddin Natanzi hanedann devam ettiini nakletmekte iseler de bunu yerli kaynaklar desteklememektedirler. Mbarek-Hocann fitnesi neticesinde meydana gelen bu byk Bulkak hadisesini temi Hac ve Krml Abdlgaffarn nakilleri ile deerlendirecek olursak hadisenin mahiyeti daha iyi aydnlanm olacaktr. zbek Hann Ak-Orda tahtna kmadan nce Toktoga Hann lm zerine atal Uygur Bacrtuk-Bukann frsattan istifade ederek hanln ilan ettiini sylemitik. O zaman yalnz iban evlad hari btn Cuci evlad mensuplar boyun emek mecburiyetinde kalmlard. zbek Han, Bacrtuk-Bukay bertaraf edip tahta kt zaman Cuci olanlarnn bu boyun eme iine ok kzm olmasna ramen onlara dokunmad anlalyor. Fakat Orda-en Slalesinden rzenin olu Mbarek-Hocann 1327 ylnda kendisine kar isyan edip istiklalini ilan etmesi zerine evvelce saklam olduu hiddetini ortaya koyduunu gryoruz. Zira Kara Kii yani asil olmayan biri olarak tavsif ettii Uygur Bactuk-Bukaya boyun emelerine ramen meru Sayn Han slalesinden olan kendisine kar isyan edilmesi onu ok iddetli hareket etmeye sevk etmitir. Muhtemelen Sol-Kol olanlar da Mbarek-Hocann hareketine katlmlar veya hi olmazsa Onun hanln tasvip etmilerdi. zbek Han isyan hareketini bastrp Cuci Ulusunda hakimiyetini tesis eder etmez Cuci Hann hatunlarndan olma dier olanlar artp huzuruna toplad ve onlara siz Cuci Hann neslinden deil misiniz ki bir Kara Kiiye kul nker ve muti oldunuz. Madem ki sizler Kara Kiinin kulluk nkerliini kabul ettiniz ben de sizi Kara Kiiye koun vereyim diyerek onlar eski sular ile mahkum etmi yalnz iban evlad hari hepsini tebaalar ile birlikte Ulu Beyi Kyat Astayn emrine vermiti. iban evladna da Bacrtuk-Buka ile mcadele ettikleri iin iltifatlarda bulunup onlara kendi z illerini vererek yurtlarna gndermiti.43

684

Yukarda temi Hac Tarihinden aldmz ksm, Cuci Ulusunun tekilatnda mhim bir deimeyi ortaya koymaktadr. Bylelikle zbek Han Bulkak hadisesini berteraf ettikten sonra Cuci Ulusunda o tarihe kadar mevcut olan ikili idare sistemini de ykt grlyor. Dolaysyla bu hareket neticesinde Gk-Orda hanedan sona ermi oluyordu. Kyat Astaydan sonra Sol-Kol olanlar ve kabileleri nce olu Kyat Cerkutlu sonra da torunu Kyat Tengiz-Bukann idaresi altnda kalmlard. Bu hal Berdi-Bek Hann lmnden sonra Sol-Kola mensup Tokay-Timur olanlarnn Tengiz-Bukay katletmelerine kadar devam etmitir.44 zbek Hann Gk-Orda hanedanna son veriinin delillerinden birisi de byk olu Tini-Beki Gk-Orda tahtna tayin ediidir. Kutb, Hsrev- irin adl manzum eserini, Tini-Bek Han Gk-Orda tahtnda iken onun maiyetinde bulunduu srada yazmt.45 zbek Hann olunu Snaka Han olarak gnderii, Ak-Orda ve Gk-Orday merkezi bir idarede toplayarak Cuci Ulusunu yalnz Sayn Han Slalesinin hakimiyeti altnda birletirmek istemesinden kaynaklanyordu. Tini-Bek Hann, babas zbek Hann vefatndan sonra tahta kan kardei Can-Bek Han tarafndan katledildiini zikretmitik. Gk-Orda hanedannn Mbarek-Hocann istiklal teebbsnde bulunmasndan sonra sona eriinin en mhim delili ise, bu hnedann devam ettiini bildiren Muiniddin Natanzinin ve Kad Ahmet Gaffarinin her ikisinin de Orda-en slalesine ait naklettikleri soy ktnn, Tokay-Timur neslinden geldii bilinen Urus Han, Toktam Han ve Timur-Kutluk Hana balandr.46 Halbuki yerli Trke kaynaklarn hepsi, istisnasz ad geen hann, Sol-Kol olanlarndan Cuci Hann on nc olu Tokay-Timur neslinden geldiini sylemektedirler. ok kymetli ve salam ecere kitab olan Muizzl-ensab, her han da Tokay-Timur nesline balamaktadr. Ayrca temi Hac,47 Krml Abdlgaffar,48 Ebulgazi,49 ve Ali Celayir50 gibi Cuci Ulusunun yerli kaynaklar da adlar geen hanlar Cuci Hann on nc olu Sol-Kol olanlarndan Tokay-Timura balamaktadrlar. Dolaysyla Orda-en Slalesinin devamlln, Tokay-Timur evlad ile temin etmek suni bir yaktrma olmaktadr. Muiniddin Natanzi ve Kad Ahmet Gaffar- Kazvini, bu yaktrma veya hatay Tokay-Timur evladnn da Sol-Kol olanlarndan oluu ve Berdi-Bek Hann lmnden sonra Sol-Kol yani Sr-Derya boyunda hakimiyetlerini kurarak Gk-Orda hanedannn yerini almalar mnasebeti ile yapm olsa gerektir. Eer Muiniddin Natanzi ve Ahmet Gaffar- Kazvininin verdii soy ktkleri, bir an iin doru olarak farzedilecek olursa Krm, Kazan, As-Tarhan ve Kazak Hanlarnn da soylarn Orda-en Slalesine balamak icap etmektedir. Halbuki Seyid Mehmet Rza, Es-Sebs-seyyar ve Halm Giray, Glbn-i Hnn adl eserlerinde soyktn Cuci Hann olu Tokay-Timura balamaktadrlar. Netice olarak Orda-en Han neslinin devam ettiini gsteren hibir yerli kaynak mevcut deildir. Tokay-Timur Slalesi: Cuci Ulusunda nce Orda-en, sonra da Sayn Han Slalelesi son bulunca, Saray taht bo kalmt. Bunun zerine Cuci evladndan bir ok olanlar Ak-Orda tahtna kabilmek iin mcadeleye balamlard. Soylar ve ahslar hakknda malumatmzn snrl olduunu ve yalnzca bastrm olduklar paralardan isimlerini tandmz birok olan bu karklk

685

devresinde hanlklarn ilan etmilerdi.51 Fakat hibirinin hanl Cuci Ulusuna nizam getirmemi ve hanlklar ok ksa olmutu. Bilhassa Saray taht iin yaplan mcadele iban oullar ve Tokay-Timur olanlar arasnda cereyan etmiti. Berdi-Bek Hann 1360da lm zerine iban Han neslinden Hzr Han (1360-1362) Saray ehrinde han olurken Tokay-Timur neslinden Kara Nogay Han (13601362) da Sol-Kolda hanln ilan etmiti.52 Kara Nogay Han yl hanlk yaptktan sonra vefat etmi, yerine kk kardei Tuluk-Timur Han (1362-1369) gemiti. Tuluk-Timur, temi Hac Tarihine ve Umdett-tevrihe gre Sr-Derya boyunda hanlk yapmt.53 Yalnz Kara Nogay Hann da TulukTimur Hann da darbedilmi paralar mevcut deildir. Muhtemelen mezkr iki han da Saray taht iin yaplan mcadelelere uzaktan seyirci kalmak istemilerdi. Tuluk-Timur Hann lmnden sonra yerine amcazedeleri Badk olan olu Urus Han, Sol-Kolda han olmutu.54 Urus Han (1369-1379): Urus Han, tahta kar kmaz Snak ehrinde para darp ettirmiti.55 Urus Hann 1377 ylnda Saray tahtn da ele geirdiini gryoruz. nk H. 779/1377 ylna ait Saray ehrinde darp edilmi para mevcuttur.56 Urus Han, Sa-Kolda Krm tarafnda hakim olamamt. Zira Kyat Mamay bertaraf edememiti. Bylelikle Tokay-Timur evladndan Altn-Orda tahtna kan ilk han, Urus Han olmaktadr. Urus Hann Kayrak, Tokta-Pulat (Tokta-Buka), TimurMelik, Tuluk-Pulat ve Toktakya adlarnda oullar vard. Urus Hann ad geen oullar iinde yalnz Kayrak Han neslinden gelenler Kazak-linin bana geerek slale tesis edebilmilerdi.57 Bu srada yine Tokay-Timur neslinden olan Urus Hann amcazadesi Tuy-Hoca Olan olu Toktam ve dier amcazadesi Timur Kutluk, Urus Hann hizmetindeydiler.58 Bunlardan Toktam ile Urus Han bozumular, uzun mcadeleden sonra Toktam, 1379 ylnda Urus Han bertaraf ederek Altn-Orda tahtna kmt.59 Toktam Han (1379-1397): Toktam Han,60 1381 ylnda Sa-Kol bei Kyat Mamay da Kalka muharebesinde perian edip ldrdkten sonra btn Cuci Ulusunun hakimi olmutu. Toktam Hann Celaleddin, Kebek, Cebbar-Berdi, Kerim-Berdi, Kadir-Berdi ve Kk Sultan adnda oullar vard. Bunlardan Kk Sultan hari dierleri 1412-1419 yllar arasnda Altn-Orda Han olabilmilerdi. nk Toktam Han, Timura nce 1391de Kunduza (Kundura)da, 1395te de Terek muharebesinde malup olduktan sonra tahtn kaybetmiti. Yerine Edig Beyin yardmyla Timur Kutluk han olmutu.61 Timur-Kutluk Han (1397-1400): Toktam ve Urus Hanlarn amcazadesi olan Timur-Kutluk, 1397 ylnda Saray tahtna kmt. Daha sonra teekkl edilen As-Tarhan hanlar onun neslinden gelirler62 Polat Han ve Timur Han adnda iki olu vard. 1400 ylnda bu han vefat edince yerine yeeni Kutlu-Beg olu di-Beg han oldu. di-Beg (1400-1407): Edig Beyin yardmyla 1400 ylnda han oldu. Gyaseddin isminde bir olu vard. 1407 ylnda Edig Bey ile bozutuu iin hanl kaybetti. di-Beg Handan sonra TimurKutluk Hann oullar sra ile Polat Han (1407-1410) ve Timur Han (1410-1412) Altn-Orda tahtna kmlard. Mehur Kk Muhammet Han bu Timur Hann oludur.

686

1412 ylnda Timur Hann vefat zerine Toktam Hann oullar siyaset sahnesine kacaklardr. Sra ile Celalettin Han (1412-1413), Kerim-Berdi Han (1413-1414), Kebek Han (14141415), Kadir-Berdi Han (1415-1416) ve sonuncu olu Cebbar-Berdi Han (1416-1419) yllar arasnda Altn-Orda tarihinde han olarak yerlerini alacaklardr. Ancak ok edit bir mcadele iinde olduklarndan dolay hanlklar ksa mddetler iinde kalmtr. 1419 ylnda Toktam Hann olu Kadir-Berdi Han vefat edince beyleri, Toktam slalesinden kimseyi bulamadklar iin Toktamn amca ocuklarndan kili Hasan olu Ulu Muhammedi, Altn-Orda tahtna kardlar. Ulu Muhammed Han daha sonralar Kk Muhammed ile yapt hanlk mcadelesini 1436 ylnda kaybedince Kazana gelmilerdir.63 Kazan Hanlndan sonra Krmda da Krm Hanl teekkl etmiti. Bu hanln kurucusu da Ulu Muhammet Hann amcazadesi Ba-Timur (Ta-Timur)un torunu ve Gyasettinin olu Hac Giray olmutur. Krm hanlar onun neslindendirler.64 Grld zere Cuci Hann olu Tokay-Timur neslinden gelenler muhtelif ubeler halinde hkm srmlerdir. Tokay-Timur neslinden zuhur eden bu slaleler drt isimde dmlenmitir. 1- Urus Han ve Evlad: Urus Handan sonra olu Kayrakn olu Barak Han, 1424-1427 yllar arasnda Altn-Orda Han olmutur. Neslinden gelenler Kazak Hanln kurmutur. 2- Toktam Han ve Evlad: Toktam Handan sonra oullar Celaleddin Han (1412-1413), Kerim-Berdi (1413-1414), Kebek Han (1414-1415), Kadir-Berdi Han (1415-1416), Cebbar Berdi Han (1416-1419) ve Cebbar Berdinin olu Seyyid Ahmed Han (1436-1465) hanlk yapmlardr. Ancak ayr bir slale kuramamlardr. 3- Kutluk-Timur Evlad: Kutluk-Timurun olu Kutlu Beg neslinden di-Beg ve Gyasettin Han Altn-Orda Han olmularsa da slale devam etmemitir. Buna mukabil Kutluk-Timurun dier olu Timur-Kutluk Han kolu devam etmitir. Onun olu Timur Han ve torunu Kk Muhammet Han (14241425, ikinci defa 1427-1440) Altn-Orda Han olmulardr. Kk Muhammet Hann olu Mahmut Han neslinden Hac-Tarhan (As-Tarhan) hanlar neet etmitir. 1600 ylnda Buhara zbek hanlarnn sona ermesi zerine onlarn yerine geen Caniyn Slalesi bu slalenin bir koludur. Byk olu Ahmet Han 1465-1481 yllar arasnda hanlk yapm ve iban Han neslinden Tura ibanilerinden bak Han 1481de Mangt mirzalarndan Musa Be ile birleerek Ahmet Han basknla katletmitir. bak Hann Ahmet Han bertaraf etmesinden sonra mcadele devam etmi, hatta kendisi ksa bir zaman sonra vefat edince olu Murtaza Han, bak Hann iddiasn devam ettirmi, buna mukabil ise yine Kk Muhammet han neslinden eyh Ahmet Hann Saray ehrinde hanlk makamna geldiini grmekteyiz. Ancak eyh Ahmet Hann kendisinden nceki Hanlar gibi Altn-Orda Hanlnn gcn temsil ettiini sylemek mmkn deildir. Zira yalnz Saray ehri evresinde varln srdrmeye devam edebilmitir. Krm hanlarndan Mengli Giray 1502 ylnda Saray ehrini ele geirip tahrip ettii zaman eyh Ahmet Han Saray tahtnda bulunmakta idi. 1481 ylndan sonra Saray tahtnn zaten bir gc kalmamt. Bu bakma Krm Hannn Taht-Algan unvan byk bir muvaffakiyet ifadesi deildir. giderek Kazan Hanln kurmutur. Kazan hanlar onun neslinden

687

4- igay veya Canay Evlad: kili Hasann olu Ulu Muhammet Han, 1436 ylnda Altn-Orda tahtn kaybedince Kazan ehrine giderek burada Kazan Hanln kurmutur. igayn dier olu Ba-Timur (Ta-Timur) oullarndan Gyasettin olu Hac Giray Han (1440-1466) Krm Hanl Slalesini kurmutur. iban Han Slalesi: iban Han, Cuci Hann beinci olu idi. Babalar Cuci Hann lm zerine Sayn Han ve Orda-en Han, dedeleri Cengiz Hann huzuruna gittikleri zaman, iban Han da beraber gitmiti. Cengiz Han, Sayn Hana Altn Busagal Ak-Orday, Orda-en Hana Gm Busagal Gk-Orday kurdururken iban Han iinde Pulat Busagal Boz-Orday kurdurmutu.65 Det-i Kpaka dndkten sonra bu lkenin fethinin tamamlannda iban Hann byk gayretleri grld iin Sayn Han, Ona bu seferde iimizi gren bitiren sen oldun deyip on bin adrlk tebaa ile birlikte Kuu, Karluk, Beyrek ve Nayman kabilelerini vermi ve benim ve aabeyim Orda-en arasndaki btn lkeler senindir. Yazn Irgz, Savuk, Or ve lek rmaklarndan Ural dalarna kadar Yayk rmann arknda yayla, kn Kara-Kum, Ara-Kum sahas ile Sr-Derya, Sar-Su ve u rma ayanda (dkld yer) kla, diyerek bu lkeleri ona vermiti.66 iban Hann 1- Baynal, 2Bahadr, 3- Kadak, 4- Balaka, 5- erik, 6- Mergen, 7- Kurtoga, 8- Aya, 9- Saylgan, 10- Bayancar, 11- Macar ve 12- Koni adnda on iki olu vard.67 iban Hann lm zerine ikinci olu Bahadr gemiti. Bahadrn iki olu vard. Bynn ad Cuci-Buka, knn ise Kutluk-Buka idi. CuciBuka babasnn yerine gemiti.68 Cuci-Bukann drt olu vard. 1-Badakul, 2-Bek-Timur, 3-Yangar, (Ebulgazide Nikar), 4Yisun-Buka idi.69 Cuci-Buka lnce yerine byk olu Badakul gemiti. Ming-Timur adl bir tek olu vard. ok zeki ve akll olduu iin kendisine Klk lakab verilmiti. Babasndan sonra Klk MingTimur baa geti.70 Klk Ming-Timur Hann 1-lig (lgek), 2-Fulat (Pulat veya Pusat), 3-Canta, 4Sevin Bay (Sevin-Timur), 5-Bek-Kondu, 6-Tunga adnda alt olu vard.71 Klg Ming-Timur lnce yerine Fulat geti. Fulatn 1-Arab-Olan (Arab-ah) ve 2-brahim (Ayba) adnda iki olu vard.72 Fulat, Sayn Han Slalesinin son bulduu gnlerde han idi. Fulat Handan sonra iban Ulusunun bana Ming-Timur (Melik-Timur) olu lik (lgek) olu Kan-Bay gemiti. Devresi Urus Han zamanna isabet eder. Toktam Han, Kyat Mamay zerine yrmek iin Kan-Baydan yardm istemi, fakat Kan-Bay yardm etmemi idi.73 Toktam Hana Kan-Bayn amcazadesi Fulatn olu Arab-Olan yardmda bulunmutu.74 Toktam Han, 1381 ylnda Kyat Mamay bertaraf ettikten sonra, ArabOlan Kan-Bayn yerine geirerek, iban Handan miras kalan illeri ve iban yurdunu Arab-Olana vermiti.75 Arab-Olan kardei brahim (Ayba) ile iyi geinerek iban Ulusuna beraberce hkmetmiti.76 Daha sonra ibanilerin bana Kan-Bayn olu Mahmudek Hoca gemiti. Mahmudek Hoca, kendi zamannda Tura lkesinde oturan Kongrat ve Secut tmenlerini malup ederek Tura vilayetinde tam bir hakimiyet kurmutu.77 brahim (Ayba)in torunu ve Tulu-eyh (Devlet eyh)in olu Ebulhayr, bu Mahmudek Hoca ile arpm, onu malup ederek ldrmt. Ayrca dul kalan hanm Mangt Mirzalarndan birinin kz olan Canak Begm de kendisine almt.78 Ebulhayr Han H. 813/1413 ylnda domu H. 874/1469 ylnda vefat etmiti. hanm ve on bir olu vard. Burgut kabilesinden Aanak Bigeden, ah Budak ve Hoca Muhammed (Hocuum), Kongrat ilinden olan

688

ikinci hanmndan Haydar Han, Seyid Baba Han, Sancar Sultan, eyh brahim, Ulu-Bekin kz olan nc hanm Rabia Hatundan da Kknc Han, Sevin Hoca Han ve Ak-Burun Sultan dnyaya gelmiti.79 Ebulhayr Han, defa Taht Vilayetini (Saray ehri) ele geirmi ve Orday- Bazarda namna hutbe okutmutu. Timurilerden Maverannehir lkesinin birok ksmlarn almt.80 Ebulhayr Han vefat ettikten sonra ibanilerin bana Arab-Olan neslinden Yadigar Han gemise de Ebulhayr Han gibi kuvvetli hkmdar olmad anlalyor.81 Ebulhayrn torunu ve ah Budakn olu eybak Han (1500-1510) en mehur zbek hkmdarlarndandr. Onun zamannda Timurlerin elinde olan Maverannehir, Semerkand, Buhara ve hatta Horasann bir ksm zbekler tarafndan zabtolunmutu. Bu srada zuhur eden ah smail 1510 ylnda eybak Han malup ederek katlettirmi ve Harezm lkesine kadar darugalarn gndermiti. Yalnz 1514/1515 ylnda Yadigar Han evladndan Ylbars Han (1515-1526) Harzemi zaptederek ah smailin darugalarn kovmutu. Artk bu tarihle birlikte kati olarak iban evladnn ayr koldan slale ve ayr hanlk tekil ettiklerini gryoruz: 1- Ebulhayr Han Slalesi (Maverannehr ibanileri); Semerkand, Buhara, Takent ve btn Maverannehr sahasna hkmettiler.82 2- Yadigar Han Slalesi (Harezm ibanileri); Harezm, Manglak ve Esterabada kadar Hazar tesi Trkmen-li sahasnda hkm srdler.83 3- Bek-Kondu Slalesi (Tura ibanileri): Bu slale esas iban yurdunda kalan Melik-Timur (Klk Ming-Timur) olu Bek-Kondu evladnn tekil ettii slaledir.84 Devletlerin hayatnda kurulu, ykseli, duraklama, gerileme ve k bir nevi kader izgisidir. Bu llerde bakld zaman devletin kuruluu Batu Han (1227-1256) Hanlnn ilk yars devlet kuruluu ile gemiti. 1229 ylnda balayp 1241 ylna kadar devam eden Kpak seferinin neticesinde til boyu Kuzey Kafkasya, Bulgar Hanl, Krm, Slav Prenslikleri ve batda Balkan Dalar, Tuna boylarna kadar hanln bnyesinde birletirilmi oluyordu. Bylece Ak-Orda yani AltnOrda Hanlnn hakim kanadnn teekkl tamamlanm oluyordu. Daha sonra lkenin ticar, iktisad ve sosyal hayatn tanzim etmek meseleleri kalyordu ki, Batu Hann bunlar yapabilmek iin siyas hudutlara erimesi gerekmekteydi. Ancak ondan sonra bu hususlarla ilgilenmi ve bakent olarak til boyunda Saray ehrini kurmutu. Ogeday Kaann lmnden sonra btn Drt UIus iinde en kudretli ahsiyet olarak Batuyu grmekteyiz. Batunun istekleri dahi Drt Ulusta mutlaka yerine getirilmesi emir olarak telakki edilmekteydi. Anadolu Seluklu Sultanlna Mool ordularnn girdii 1243 Kseda Muharebesinde Batunun askerleri de olduu iin Batunun Azerbaycan ve Dou Anadoluda da vergi tahsildarlar vard.1256 ylnda onun lmnden sonra hayatta iken kudreti karsnda kar kamayanlar Batu Hann tahsildarlarn bu blgelerden kovacaklardr. Esasnda Azerbaycan ve Dou Anadolu dier bir karde ulus olan lhanl Ulusuna bal bulunmaktayd. Daha sonraki yllarda lhanl Ulusu ile AltnOrda Hanl, lhanl Devleti bitene kadar harbedeceklerdir. Dolaysyla hanln kuruluu hatta

689

ykselie balad dnem Batunun hanl dneminde olmutur. Batu Hann 1256da lmnden sonra 1256 yl iinde iki olu Sartak Han ve Ulak Han ay hesab ile birbiri ardnca lverince ykselie yeni balayan hanln skntl bir dneme deceini gstermekteydi. Ancak Sayn Han neslinden hanzdelerin yetikin yaa gelinceye kadar Batu Hann kardei Berke Hann (1257-1266) kurultay karar ile hanlk makamna getirildiini biliyoruz. Berke Han on yla yaklaan hanl srasnda devlet dizginlerini dirayetle ynetmi, lhanllar ile tahsildarlarn gnderilii dolaysyla balayan harbi dirayetle ynetmi, siyaset olarak da Msr Trk Memluk Sultanl ile dostluk kurarak d dnyaya kar yalnzlktan kurtulmutu. Berke Hann Altn-Orda hanlar iinde slamiyeti kabul eden ilk han oluu da nemlidir. Berke Han aabeyinin Slav Prenslikleri zerine koyduu vergileri yeniden tanzim etmi ve aabeyinin yapm olduu ileri devam ettirmitir. Bu arada aabeyinin kurduu Saray ehrinin biraz daha kuzeyinde olan Yeni Saray kuracaktr. Berke Han 1266 ylnda ld zaman ocuksuz olmas mnasebetiyle hakimiyet tekrar Sayn Han Slalesine geecektir. 1266 ylnda Batunun torunu Mnge-Timur (1266-1282) istiklal alameti olan paralarn ilk darbettiren hkmdardr. Ondan nceki Batu ve Berke Hanlar da dahil yalnzca kaann ad zikredilen Drt Ulus iinde kullanlan anonim paralar bastrrlard. Bylece kaan tanmama, Mnge-Timurdan sonra balayacaktr. Mnge-Timurun ok dirayetli bir hkmdar olduu anlalmaktadr. nk kaynaklarda Mnge-Timur, Klk lakabyla beraber zikredilir. Klk, Trke akll, dirayetli ve zeki manasna gelen bir kelimedir. 1282 ylnda ld zaman kardei Tuda-Mnge (1282-1287) ona halef olacaktr. TudaMnge divane tabiatl olduu iin yeeni Tula-Buka Han (1287-1291) tarafndan hanlktan indirilecektir. 1291 ylnda Berke Han zamannda lhanllar ile olan muharebelerde temayz etmi olan Emir Nogayn yardmyla Tula-Buka Han, Meng-Timurun olu Tokta-Han tarafndan tahtndan indirilecektir. Tokta Han (1291-1313), hanl mddeti iinde hanedan mensuplarn krarak yalnzca olu lbasar brakmt. lbasar da lverince Sayn Han Slalesinin bitme tehlikesi ortaya kacaktr. Ancak Tokta Han ldrtt aabeyi Turulcann olu zbek Hann sakland blgeden getirilip han yapld ana kadar bu tehlike devam etmitir. zbek Han zaman Altn-Orda Hanlnda birok yeniliklerin yapld devre olacaktr. 1313 ylnda han olan zbek 1320 ylnda slamiyeti kabul etmi ve Altn-Orda Hanlnda btn hanedan mensuplarnn slamiyete girmelerini temin etmitir. 132829 yllarnda ise Gk-Orda Han Mubarek-Hocann Snak ehrinde istiklal alameti olan paralarn darbettirmesi zerine zbek Han yalnzca Mbarek-Hocay deil onun mensubu olduu Gk-Orda Slalesini de ortadan kaldracaktr. Bunu, Snak ehrine veliahd durumunda olan olu Tini-Beki idareci olarak tayin etmesinden anlamaktayz. Bylece 1329 tarihinde Altn-Orda Hanlnn kuruluundan bu yana Dou Det-i Kpakta Sayn Han Slalesine bal olarak hkm sren GkOrda hanedan tarihe karm oluyordu. zbek Han dnemi Altn-Orda Hanlnn kudret ve ihtiam dnemi olarak bilinir. 1340 ylnda lm zerine olu Can-Bek Han (1340-1357) babasna halef olacaktr. Can-Bek Han aabeyi Tini-Beki ve dier kardei Hzr Beki ancak bertaraf ettikten sonra hanlk makamna gelebilmiti. Can-Bek Han dneminde de aynen zbek Han dnemindeki gibi hanln ihtiamnn devam ettii grlr. Hatta yllardr lhanl Ulusu ile mcadele mevzusu olan Azerbaycana girerek (1356) ele geirmesi, Altn-Orda Hanlnn eritii kudretin zirvesi olarak grlebilir. Hatta olu Berdi-Beki buraya vali olarak brakp geri dnmt. Ancak Berdi-Bek

690

babasnn dnnden sonra olunun yanna brakt Tmen beyi Tulubay teviki ile Berdi-Bek gizlice Saray ehrine dnecek o srada hasta durumunda olan babas Can-Bek Han katlederek hanlk makamna geecektir. Berdi-Bekin hanl 1357den 1360 ylna kadar devam edecektir. BerdiBek, Tulubay adl beyinin yapm olduu menfi telkinler dolaysyla kk kardelerinin hepsini bodurarak hi halef brakmayacaktr. Bu mnasebetle de Sayn Han Slalesinin bitiini hazrlayan Berdi-Bek Hann ad kaynaklarda Kkn Krgan Kten Han eklinde gemektedir ki, kendi sllesini yok eden han, demektir. Altn-Orda Hanlnn ykseli dnemi Can-Bek Hann lmyle sona ermi oluyordu. Bundan sonra kaynaklarda geen ifadelere baklacak olursa bir Bulkak devri balamt. Bulkak, Osmanl tarihindeki Fetret Devrinin karl olmaktadr. Berdi-Bekin kaynaklarda verilen bilgiye gre iki buuk veya yllk bir hkmeti vardr. Ancak hanln her yerinde artk Berdi-Bekin hkm gememekte, hatta bakent evresindeki byk Kyat emirlerinin bir ksm Sr-Derya boyuna bir ksm da Krm tarafna giderek bakenti korumasz brakmlard.1360 tarihinde len Berdi-Bek ile Ak-Orda Slalesi bylece bitmi oluyordu. Bundan sonraki Altn-Orda hanlar iban ve Tokay-Timur neslinden geleceklerdir. Bulkak dnemi sonlarna doru Tokay-Timur neslinden Urus Han (1369-1379) Cuci Ulusunun Sol-Kolunda hakimiyeti kurmu batya doru niyetlendii srada Toktam Han ile mcadelesi balayacaktr. Dolaysyla Bulkak, Urus Han dneminde de devam etmi saylmaktadr. nk Altn-Orda Hanlna gelenlerin hibirisi hanln btnne hakim olamamtr. Bulkak dnemindeki hanlarn says elliye yaklamaktadr. Kaynaklardaki bilgiler ile Markofun kataloundaki paralar farkllklar gstermektedir. Berdi-Bek Handan sonra iban Han neslinden Hzr Han ve Boul (Bogul) neslinden Bazarc Olan gibi ilk Bulkak hanlar ortaya kmsa da bu krk ksr hann pek ounun hangi nesebden geldii dahi belli deildir. Urus Han bertaraf eden Toktam Han (1379-1397) devletin dizginlerini toplayarak hanl tekrar ykseltebilmiti. 1397de onun hanl kaybetmesiyle birlikte balayan devir bir duraklama devresidir. Gelen hanlar daha ziyade Tokay-Timur neslinden olanlardr. Bu duraklama dneminde Toktama halef olan amca ocuu Timur-Kutluk Han (1397-1400) evlad ile Toktam Han evlad arasnda bir mcadele dnemi balayacaktr. Bu mcadeleli dnem hanln blnmesine ve paralanmasna kadar devam edecektir. 1436 ylnda Ulu-Muhammet Han tarafndan Kazan Hanl, onu takiben 1440 ylnda Hac-Giray tarafndan da Krmda Krm Hanl kurulacaktr. Bylece ilk blnmeler ortaya km oluyordu. Saray ehrinde oturan hanlardan kaynaklarda Ulu Orda eklinde bahsedilmektedir. Bu mcadelelere iban Han evlad da katlmak istemi ise de TokayTimur nesli hakimiyeti elden brakmamtr. Bu mnasebetle Dou Det-i Kpakta iban Han evlad zbek Hann hanla knda yardmc olduklar iin bunlara kaynaklarda zbekler veya zbekyn denmekteydi. Bu mcadeleli dnemde zbekler merkeze hakim olamamlar, fakat kendi blgelerine de saray hanlarnn otoritesini sokmamlardr. Dolaysyla bu dnem hanlar en son Toktam Han zamannda temin edilen birlik seviyesine asla ulaamayacaklardr. zbeklerin de dousunda Urus Han evladnn direndii hanlk merkezine kar gruplar Kazak adyla anlacaklardr. Kazak kelimesi, kendi bana buyruk hareket eden, manasnda bir Trke kelimedir. Yani hanlk merkezini

691

tanmayanlar bu isimle zikr edile edile bu yeni teekkl edilen ilin ad da Kazak li olacaktr. Dou Det-i Kpakta zbekler ve Kazaklar kendi hakimiyet sahalarn tayin ederlerken til boyu ve Krm havzasnda Kazan ve Krm Hanlklarn takiben 1465lerden itibaren Hac-Tarhan (As-Tarhan) Hanl da kurulacaktr. Hatta bu arada Yayk Irma ve Sarayck ehri merkez olmak zere Nogay-Mangt Ordas da bir ayr blm olarak tarih sahnesinde grlecektir. Dier Drt Ulusa baklacak olursa, o ulustaki tek hanedann devamllna karlk Det-i Kpakta bu kadar blnmenin olmasnn sebebi, bulunduu corafya ile ve siyas mcadeleler ile izah edilebilir. Hatta zbekler, Det-i Kpaktaki kendi hakimiyet sahalarn ksmen terk ederek Ulu Bey devresinden itibaren Ebul-Hayr Han zamannda, Maverannehire ineceklerdir. Timurlerin idaresine son veren zbekler, aatay lkesine inmekle hakimiyet sahalarn Det-i Kpakn dna geniletmek imkanna sahip olmulardr. Timurlular Devletini ortadan kaldrarak Buhara merkez olmak zere yeni bir hanlk kuracaklardr. Hatta Buhara Hanln takiben Harezmde zbeklerin eline geecek ve burada da Hive-zbek Hanl ortaya kacaktr. Bylece zbekler vastasyla Cuci Ulusunun sahas aatay Hanln da iine alacak ekilde byle bir genileme imkanna sahip olmutur. Altn-Ordann son hkmdar durumunda grlen eyh Ahmet Han (1481-1502), yalnzca Tahtli diye bilinen Saray ehri ve evresinde sz sahibi idi. 1502 ylnda Krm Han Mengli-Giray gelip Saray ehrini ele geirmi ve ehri tahrip ettikten sonra geri dnmt. Kaynaklar bu mnasebetle ondan Taht-Algan diye bahsetmektedir. Alnan taht ancak Saray ve evresi idi. Esasnda Saray ehrinin tahribi ile biten hanln kudreti ok daha nceden sona ermiti. Altn-Orda Hanlnn Tekilat Cihanmul Trk Devlet yapsnda grlen tekilat yapsnda Sa-Kol, Sol-Kol ve merkez tekilat olmak zere bilinen bir yaplanma vardr. Cuci Ulusunun ve Altn-Orda Hanlnn tekilatlanmasnda yerli kaynaklarda geen Sa-Kol, yani bat blm, Ak-Orda adyla, Sol-Kol ise douda Gk-Orda adyla iki blme ayrlmt. Bu blmlerin renklerle isimlendirilmesinde kltr tarihimizin bir zelliini grmekteyiz. Sa-Kol, Sol-Kol tekilatnn yannda, merkez tekilat ise kaynaklarda n (ng) Kol diye gemektedir. Ancak devleti Ak-Orda yani dier adyla Altn-Orda temsil etmekte, Gk-Orda blm ise ayr bir devlet gibi deil bir devletin bir aa idari kanad eklinde mana tamaktayd. Reidddin, devletin her iki idar kanadnda da Cuci evladnn ve torunlarnn yer aldn nakletmektedir. Bu hanzdelere olan tabiri kullanlmaktadr. Olan tam ehzade karldr. 800 tarihli Timur-Kutluk Hann yarlnn bandaki Timur-Kutluk, szm; Sa ve Sol-Kol Olanlar, Tmen beleri, Bin Belerim85 ifadesinin de gsterdii gibi Cuci Ulusunun devlet yapsnda Sa ve Sol-Kol olanlar ad verilen Cuci evladnn yeri bata gelmekte ve ehzade tabiri olan ad ile karlanmaktayd. Devletin bandaki Han ve hanmnn unvan ise Hatun eklindedir. El-mernin nakline gre Kpak lkesinde Hatunlar Hanlarla birlikte idareye itirak ederler verilen yarlklarn bir ounda Han ve Hatun birlikte karar verdiler eklinde kaytlar bulunur. Ben byle yarlklar grdm demektedir.86

692

Can-Bek Hann anas ve zbek Hann Hatunu Tay-Tulu Hatunun Metropolit Feognostta vermi olduu yarlkta Ulus Emiri ve Orda Emirlerine ve vilayet ve ehir kasaba darugalarna ve damgaclara ve eliler eklinde btn devlet ileri gelenlere hitap eden ifadesinden devlet idaresindeki Ulus Emirinin en st seviyede Orda Emirinin ise blmlerden bir tanesinin ve vilayet, ehir, kasaba dargalara ve damgaclara ve elilere87 eklinde geen nvanlar devlet tekilatndaki protokol yerini gstermektedir. En st seviyede her yl toplanan ve mhim meselelere karar verilen Kurultay ise devletin mhim kararlarnn alnd yksek bir meclis durumundayd. Bir de nvanlar arasnda Atalk nvann grmekteyiz. Atalk daha ziyade vezir hviyetinde bir yksek makam idi. Yine kaynaklardan anladmza gre Sa-Kol Orda Emiri Krmda, Sol-Kol Orda Emiri ise Harezmde oturmakta idi.88 Tmen Beleri ve Bin Beleri askeri kumandan hviyetinde olan bu kimseler umumiyetle Kyat, Kongrat, Mangt, irin, Barn, Secut gibi kabilelerin emirleri durumundaydlar. Kurultay tekil eden elemanlar yukarda iaret olunduu gibi ya Cuci Slalesi mensuplar yahut da kabilelerin rs beyleri idi. Balangta bu beyler Moolca, Noyan nvan kullanrlarken daha sonralar Trke Bey kelimesi onun yerine kaim olmutur. Hatta Arapa Emir kelimesi de bu manay karlamak zere kullanlmtr. Hanln en byk icra organ olan kurultay, yasaya gre kararlar almaya mecburdu. Dolaysyla yasa ve yarg ilerine bakan Yasa Emiri olan bey de kurultayn tabii azas meyannda idi. Ayrca Ulu Bitiki veya Bitiki Emiri diye bilinen defterdarlar da kurultaya katlmlardr. Esasen Yasagul ve Bitikiler de beyler arasndan seilmilerdir. Cengiz Hann Yasa Emiri aatay, Batu Hann Bitikisi ise Berke Han idi. Altn-Orda Hanlar kurultay meseleleri ve kararlarndan baka devlet ilerini yrtrken Kine=Kinge, heyetine danrd. Ayrca hukuk ilerinde Saray ehrinde oturan Ba Kad ve Ba Yargucu tekilatn bandaydlar. Tekilata uygun ekilde Sa-Kol ve Sol-Kol Orda Kadlar ve Orda Yargucular da mevcuttu. Orda Kadlar ve Orda Yargucular Sa-Kolda Krmda, Sol-Kolda ise Harezmde oturmakta idiler. Bu mnasebetle Saray Kads veya Ba Kad, daha sonra Sa ve Sol-Kol Orda Kadlklar, nc kademede ise ehir kadlar eklinde bir sralamay grebilmekteyiz. Ayn durum yargucular iin de cari idi. Kadlar din hukukla alakal meselelerde yargucular ise rf ve adete ait yasa hukuku zerinde hkmederlerdi. Yarlklarda grebildiimiz tura veya nian karl damga kullanlmaktayd. Osmanllarda niancnn veya turakein vazifesini, Altn-Orda Hanlnda Tamgac yapmaktayd. Rtbe olmamakla beraber Tarhanlk ve Kregenlik unvanlar muhterem makamlar arasnda gemektedir. Bunlardan Kregen, Sayn Han Slalesine damat olan beylerin kulland nvan idi. Tarhanlk ise han tarafndan yarlk ile birlikte verilen her nevi vergiden muafiyet ve dokuz eit sutan muaf saylan kimseler iin kullanlrd. Bunlarn tekilata gre deil ayn zamanda saylar da belli olmazd. nk devir devir bunlarn says ok azalm bazen de artmtr. Cengiz mparatorluunun bir blm olan Altn-Ordada da posta ve ulam Yam ad verilen posta tekilat ile yaplrd. Bu nizam iinde yer alan ulaklar fevkalade haller dnda ehirlere ve

693

meskun mntkalara uramadan esas menzillerine ulamak iin gayret ederlerdi. Menzil yerlerinde at ve yedek ulaklar bulunur, her ulak kendisine ulaan evrak bir sonraki menzile ulatrma eklinde vazife grrd.89 Altn-Orda Hanl iktisad artlar itibariyle st seviyede zengin bir lke olmamtr. Bu durum Det-i Kpakn coraf yaps ile yakndan ilgilidir. El-mer, bu lkenin insanlar, bozkr artlarna uygun ekilde umumi olarak hayvanclkla, baz yerlerde ise ziraat ile itigal ederler. Ktlk ve hayvan hastalklarnn zuhur ettii yllarda perian olurlar; hatta erkek evlatlarn satmak zorunda kalrlar. Bugn Msr ordusunda bunlarn pek ou vardr. diyor.90 Altn-Ordann ticar geliri de byk saylamazd. nk, Avrupa ile Asya arasndaki ticar irtibat o devirde n-Asya yoluyla yapld iin Det-i Kpak ikinci planda kalyordu. Dolaysyla, mesela lhanllara oranla byk siyas kudrete sahip olmasna ramen, mtevz bir iktisad hayata mahkumdu. lhanllarda, ktisad gcn ifadesi olarak altn para bol miktarda darp edilirken, Altn-Orda Hanlnda Sayn Han Slalesinin son bulduu 1360 ylna kadar altn para bastrldna dair emre grlememi ve ancak gm ve bakr paralar darbedilmitir. Altn-Orda Hanlnn Krm, Bulgar, Kuzey Kafkasya, Harezm lkesinin o devir dnyasndaki ticar hayatta yeri mhim durumdayd. Batu Hann kurmu olduu Saray ehrinden sonra Berke Hann kurduu Yeni-Saray ehri bu merkezler arasnda yeni yer alm bulunmaktayd. Ayrca Krm blgesindeki Ker, Kefe, Sudak ve Azak limanlar Ceneviz ve Venedikli tcirlerin ticar depolarnn yer ald limanlar durumundayd. Bu ehirler arasnda gelip giden kervanlar ve yukarda saym olduumuz limanlara urayan gemilerden damga vergileri alnrd. Bu alnan damga vergileri hanln temel gelir kaynaklar arasndayd. Ayrca Altn-Orda Hanlnn hanla gelir temin eden Ortaklk ad verilen bir usulden faydalandn bilmekteyiz. Ortak diye tabir edilen bu tccar kimseler komu lkelerde ticar temsilci gibi alrlar ve byk gelir temin ederlerdi. Ayrca devlet gelirleri arasnda tabii Rus knezliklerinden alnan vergiler bulunmaktayd. Bunlar daha ziyade Daruga ve Baskak ad verilen vergi amirleri tarafndan toplanrd. Bu vergiler tabi olan Rus kneziklerinde baca vergisi (ev bana demektir), hara ve bac yllk olarak toplanrd. Bunlardan baka devlet posta tekilat iin alnan Yam ve Ulak vergisi Galle ad ile orduya erzak ve temini gayesiyle toplanan vergiler Altn-Orda Hanlnn canlln ve hayatiyetini temin etmekteydi. Cuci Ulusunun kendi bnyesinde toplanan vergilerin banda, gayrimenkullerden alnan UluMal, veya Talay adndaki vergi gelmektedir. kinci olarak, Kalan ad verilen ve r tertibinde olan vergi, hasat sonunda, mstahsilin elde ettii hubbatn 1/10u orannda alnrd. Kopur adndaki dier bir vergi ise, bozkr sekenesi ile alakal olup, koyun srlerinden 1/100u miktarnca ayn olarak alnrd.91 Altn-Orda Hanlnn kurulu dneminde bu lkede var olan pek ok ehri bilebilmekteyiz. Bu ehirlerin banda kuzeyde Bulgar ehri, Kuzey Kafkasyadaki Macar ehri, til boyundaki kek, Suvar gibi ehirler meyannda Krm sahasnda Kefe, Ker ve Sudak, Harezm lkesinin merkezi Harezm ehri ve yine Sr-Derya boyundaki Dou Det-i Kpakn merkezi Snak ehri gelmektedir. Bu

694

ehirlere ilave olarak hanln kuruluundan sonra Batu Han zamannda kurulan Eski-Saray ve Berke Han zamannda kurulan Yeni-Saray ehirleri, Yayk rma boyunda ise Sarayck ehrini ilave edebiliriz. Hatta tahrip edilen til ehrinin yerine kurulan, bugn As-Tarhan adyla anlan ehrin yerine, Hac Tarhan adnda yeni bir merkezin meydana geldiini de bilmekteyiz. Yine daha sonra gelien ve Sa-Kol Ordasnn merkezi durumunda olan Krm yarmadasnn ortasndaki Krm ehrini de bunlara ilave etmek gerekmektedir. bn Batuta 1330lu yllarda Anadoludan Krma ktktan sonra, daha sonra Eski Krm adn alan, Krm ehrini grm daha sonra Don nehrinin Azak denizine dkld yerdeki Azak ehrine ulam, Kuzey Kafkasyadaki Macar ehrine ulam, oradan da Saray ehrine, daha sonra da Sarayck ehri zerinden Harezme erimiti.92 1330lu yllardaki durum bu merkezde iken Altn-Orda Hanlnn XV. asrn ortasndan itibaren blnmeye balamas zerine Krmda Bae-Saray ve AkMescid, tilin orta havzasnda eski Bulgar ehrine yakn olan Kazan ehri Kazan Hanl zamannda ve tilin Hazar Denizine dkld blgedeki As-Tarhan veya Hac -Tarhan ehirleri ise gelimelerini daha ziyade bu hanlklarn kuruluundan sonra yapacaklardr. Det-i Kpakn fethi srasnda Rus prenslikleri zerinde byk nfuz sahibi olan Kief Byk Knezliinin bakentinde Moollar tarafndan tahribi sebebiyle; eski itibarn kaybeden Kief ehrindeki Rus metropolitlii, daha sonra kuzeydeki Moskovaya tanmt. Altn-Orda Hanlar, Moskova prensini Byk Knez olarak tayin ettikleri gibi, Moskova metropolitlerini de Rus kilisesinin ba olarak tandlar. Bylece, Moskova Knezlii, Altn-Ordann da himaye ve msamahasyla dier Rus knezleri zerinde hakimiyet kurmaya muvaffak oldular. Baka bir ifade ile, Altn-Orda, balangta Batunun ykt Kief Byk Knezlii yerine, daha kuvvetlisini yani mustakbel Rus Devletinin temelini tekil edecek Moskova Rusyasnn inkiaf yolunu am oluyordu. Derinliine tetkik edilmemi olmasna ramen, Altn-Ordann baz messeselerinin, hususiyle Moskova Knezlii tarafndan taklit ve kabul olunduuna dair belirtiler vardr. Netice itibariyle, Altn-Orda Hanl, Dou Avrupann ve Rusyann modern devreye giriine amil olmutur. Altn-Orda Han Ahmet Hann 1480 ylnda Moskova zerine yapm olduu seferin sonusuz olarak bitmesi Moskova Byk Knezliinin artk ciddi olarak varlk gstermeye balaynn ifadesi olmaktadr. O srada Moskovann banda bulunan Byk Knez III. van (1462-1505) Rus Devletini canlandran ilk Byk Prens durumunda olmaktadr. Onu takiben III. Vasili (1505-1533) ve daha sonra Rus Devletinin bana geen IV. van (1533-1584), Rus Devletini tarih sahnesinde devlet haline getiren mthi lakapl bu IV. van olacaktr. Nitekim 1547 ylndan itibaren Byk Prenslik nvann brakarak ar nvann almakla bu iddiasn aka ortaya koymutur. 1552 ylnda Kazan Hanlna 1556 ylnda Hac-Tarhan Hanlna daha sonra Sarayck merkezli Mangt-Nogay Ordasna son vererek Sibiryadaki Tura ibanleri Devleti hkmdar im Han ile mcadeleye giren ve Sibirya topraklarna doru genileme siyasetini ortaya atan bu IV. van olacaktr. Onun vefatndan sonra 1600 yllarna doru Tura ibanleri Devletine son verilecek, hatta daha doudaki Kazak Hanl ile mcadelelere balanacak ve Rus

695

Devletinin rti boylarna kadar genilemesi bu siyasetin sonucu olacaktr. IV. van muvaffak klan Rus ordusunu yeniden tekilatlandrarak ateli silahlarla onlar tehiz etmesi sayesinde ateli silahlardan mahrum olan bu hanlklarn kolayca istila edilebilmesinin sebebini grmek ve bulabilmek mmkndr. Daha sonraki yzyllarda Japon Denizine kadar uzanan ve Trkistan Hanlklarna son veren siyasetin temeli IV. van zamannda ortaya konulmutur. Altn-Orda Hanlndan en son geriye kalan Krm Hanl ise Osmanl destei mnasebeti ile 1774 Kaynarca Anlamasna kadar Osmanl yardmyla Rus ileri harekat karsnda direnmitir. Fakat Kaynarca Anlamasndaki Krm Hanlna istiklal verme maddesi grnte olmu, hakikatte ise Krm Hanlnn Rus kontrolne giriinin balangc saylmaldr. 1783 ylnda Rus ordularnn Krm Hanlna girerek Krm Hanlna son vermesi ve dorudan doruya Krm lkesinin Rusyaya ilhak ile 1783 tarihinde Krm Hanl da tarihe karacaktr. 1 Moollarn Gizli Tarihi, Monghol-un Niua Topaan, Ahmet Temir terc. Ankara 1948, s.

185; Cveyni, Cihn-G, M. Kazvini ner. I, 115-116; Redddin, Cmit-tevrih, Behmen Kerm ner, I, s. 430-431. 2 bnl-Esir, El-Kmil, Tiesenhausen, I.n s. 54-56; Cihn-G, I. s. 116-118; Cmit-

tevrih, I. s. 382. 3 Rene Grousset, LEmpire des Steppes, s. 308; P. Pelliot, A propos des Comans, J. A.,

1920, s. 149. 4 5 6 7 Rediddin, Cmit-tevrih, ayni ner. I, s. 382-383. El-Kmil, Tiesenhausen, I, s. 57-59. Mogollarn Gizli Tarihi, s. 186. Reidddin, Cmit-tevrih, I. s. 383, Reidddin metinde Orday Buzurg ve Taht-

Zerrin tabirlerini kullanmtr. 8 9 10 Mogollarn Gizli Tarihi, s. 191. temi Hac Tarihi, Z. Velid nshas, 16b-17b. Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 523; Ali Celyir, Cmit-tevrih, . Berezin ner., Kazan

1851, II.; s. 114; temi Hac Tarihi, 17a, Abdlgaffar Krm, Umdett-tevrih, Necip sm ner. stanbul 1343, s. 16-17; Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Trk, Desmaisons ner. St. Petersburg, I-II, 1871-1874, I, s. 132.

696

11

Reidddin, ub-i Pengne, III, Ahmet ktb. Nu. 2937, 108a-109a, Muizzul-ensb,

Tiesenhausen, Sbornik Meteryalof Otnosiaihsia k storii Zolotiy Ordu, A. A. Ramaskovi, S. L. Volin ner, II, Moskova-Leningrad, 1941, s. 29vd., Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 507-513. 12 temi Hac Tarihi, 17b; Umdedt-tevrih, s. 17-18: Seyid Mehmet Rza, es-Sebs-

seyyr, 34a, Ayrca bk. M. Kafal, Cuci Ulusu ve Ak-Orda= Altn-Orda, Gk-Orda, . E. F. T. Dergisi, say 24, s. 63-65. 13 George Vernadsky The Mongol and Russia, Yale University, 1953, s. 121; A. von. Gabain,

Renklerin Sembolik Anlamlar, S. Tezcan terc. A. T. D. III, 1, s. 111; Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1942, s. 41-42, Fahrettin elik, Tarihte Drt Ynn Adlandrlmas, Trk Amac, stanbul 1942, s. 38-41, 81-84, 132-138, 177-181, 267-277, 334-336, 372, 378. 14 Muiniddin Natanzi, Tarih-i Muini, Jean Aubin ner, Tahran, 1957, s. 81; Kad Ahmet

Gaffr Tarih-i Cihan-r, M. Minov ner, Tahran 1342, s. 203-205. 15 16 17 18 19 528. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 ub-i Pengne, 113a-b; Ali Celayir, Cmit-tevrih, II, s. 121. Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 525; ub-i Pengne, 113a-b. Rediddin, Cmit-tevrih, ayn yer; ub-i Pengne, ayn yer. Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 525-526. Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 526-527. Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 527-528. Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 528. temi Hac Tarihi, 27b-28b; Rediddin, Cmit-tevrih, I, s. 529-532. temi Hac Tarihi, 29a-31a; Umdett-tevrih, s. 32-35. Geni malumat iin bk. M. Kafal ayn makale, s. 59-68. The Jurney of John of Plano de Carpini, W. Rockhill ner, London 1900, s. 21-22. Mogollarn Gizli Tarihi, s. 191. temi Hac Tarihi, 19a; Umdett-tevarih, s. 18. Markof, A. K., nvertarnity katalog Mslmanskih Monet Ermitaja, St. Petersburg, 1892, s.

697

29

temi Hac Tarihi, s. 29a-29b; Umdett-tevrih, s. 32; Ebulgazi 13 yanda idi

demektedir (ecere-i Trk R. N ner. S. 180). Baz yabanc kaynaklarda bu ya iin verilen rakamlar ok farkl ise de 13-14 ya doru olmas lazm. Zira Nogay 1299/1300 ylnda lnce, Toktaga Hann Atal Bacrtuk-Buka, Toktogay btn olanlar ldrmek hususunda ikna etmiti. zbek Hann babas Turulca da bu tarihte ldrlm olmaldr ki hanm Gelin-Beyalin o srada zbek Hana hamile idi. zbek Han 1313 ylnda tahta ktna gre 13-14 ya doru olmaktadr. 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Tarih-i eyh veys, s. 76. Tarih-i eyh veys, ayn yer. Tarih-i Muini, s. 85. Tarih-i Muini, s. 84. temi Hac Tarihi, 35a-b; Umdett-tevrih, s. 41. ub-i Pengane, 109a; Reiduddin, Cmit-tevarih, I, s. 506-507. Reiduddin, Cmit-tevarih, I, s. 507. ub-i Pengane, 109a; Reiduddin, Cmit-tevarih, I, s. 512. Reidddin, Cmit-tevrih, I. s. 508-510. Tarih-i Muini, s. 88. Tarih-i Muini, s. 88-89; Markof, s. 528. Markof, s. 528. Tarih-i Muini, s. 89. temi Hac Tarihi, 31b; Umdett-tevrih, s. 35. temi Hac Tarihi, 36a-b ve 39b; Umdett-tevrih, s. 41-43. Eserin balangcndaki Tini-Bek Hann hanm Melike Hatuna ait methiye ksm. Bkz.

Kutb, Hsrev- irin, A. Zayackovsky ner., I-II, Varova 1958, I, s. 27; II, 5b-7b. 46 47 48 Tarih-i Cihan-r, s. 205-206; Tarih-i Muini, s. 93-98. temi Hac Tarihi, 17a. Umdett-tevrih, s. 45, 55, 90-91.

698

49 50 51

Ebulgazi Bahadr Han, Secere-i Trk, s. 184. Ali Celayir, Cmit-tevrih, s. 158, 159, 163. Markof, s. 463-467 arasndaki hanlar ve paralar. Ayrca bkz. Lane-Poole, (Stanley),

Catalogue of Coins in the British Museum, VI; Coins of the Mongols in the British Museum, London 1881, VI, s. 147-168. 52 53 54 55 56 57 temi Hac Tarihi, 40b; Umdett-tevrih, s. 43-44. temi Hac Tarihi, 41a; Umdett-tevrih, s. 45. temi Hac Tarihi, 41a; Umdett-tevrih, s. 45-46. Markof, s. 528deki 770/1369 ylnda Snakta darbedilen para. Markof, s. 478deki Saray ehrinde darbedilen H 779/1377 tarihli para. Kazak Hanlarnn nesebi yledir: Cuci olu Tokay-Timur olu renk-Timur olu Ak olu

Mamtk (Bahtiyar) olu Timur Hoca olu Badk Olan olu Urus Han olu Kayrak olu Barak Han, Kazak hanlarnn atasdr. Ali Celayir, Cmit-tevarih, II, s. 163; Ebulgazi bu soy ktn eksik olarak verimitir. Bk. RN ner., s. 184-185. Ayn eksik soy ktn ihabddin Mercani, Mstefadlahbar, fi tarih-i Kazan ve Bulgar, I-II, Kazan 1885-1900, I, s. 122 de ve Murad Remzi, Telfikl-ahbar, ve Telkihl-sr fi ahvali Kazan ve Bulgar ve Mlkit-Tatar, I-II, Orenburg 1908, I, s. 568de tekrarlamlardr. 58 59 60 temi Hac Tarihi, 40b. temi Hac Tarihi, 45b-46b; Umdett-tevrih, s. 55. Toktam Hann nesebi yledir. Cuci olu Tokay-Timur olu z-Timur (renk Timur)

olu Sarca olu Knek olu Tokul-Hoca olu Tuy-Hoca olu Toktam (Ebulgazi, ecere-i Trk, RN ner. S. 184). 61 62 temi Hac Tarihi, 59a-61a. As-Tarhan hanlar Cuci olu Tokay-Timur olu Kin-Timur olu Abay olu Togan olu

Kutluk-Timur olu Timur-Kutluk Han olu Timur Han olu Kk Muhammed olu Ahmet soyundan gelirler. Ali Celayir, Cmit-tevrih, II, s. 159; Ebulgazi, ecere-i Trk, RN ner, s. 185. Mneccimba, Kk Muhammed, Ulu Muhammed ve Toktamn kk olu Kk Sultan birbirine kartrr. (Mneccimba Ahmet b. Ltfullah, Sahifl-Ahbar, Trke terc. II, stanbul 1285, s. 695-698).

699

63

Kazan hanlarnn nesebi yledir. Cuci Hanolu Tokay-Timur olu renk-Timur olu (Tok-

Timur) Sarca olu Knek olu Tlek-Timur olu Habine (ecere-i Trkte bu ekildedir. temi Hac Tarihinde ga, Umdett-tevarihte gay, Glbn-i Hanan ve es-sebs-seyyarda Canay eklindedir.) olu kili Hasan olu Ulu Muhammed Han (ecere-i Trk, RN, ner, s. 184; Umdetttevarih, ayn ner, s. 92-95). 64 Krm hanlarnn nesebi ise: Cuci Han olu Tokay-Timur olu renk-Timur (Tok-Timur)

olu Sarca olu Knek olu Tlek-Timur olu gay veya Canay olu Ba-Timur (Ta-Timur) olu Gyasettin Sultan olu Hac Giray eklindedir. (Umdett-tevarih, ayn ner, s. 95-97; Halim Giray, Glbn-i Hnn, stanbul 1911, s. 3). ecere-i Trkte soy ktnn sonunda hata edilmitir. Bkz. ecere-i Trk, RN ner, s. 184. 65 66 67 temi Hac Tarihi, 17a; Umdett-tevarih, s. 18. Ebulgazi, ecere-i Trk, RN ner, s. 188. ub-i Pengne, 114b Ebulgazi, ecere-i Trk, RN ner. S. 189; temi Hac Tarihinde

yalnz aban, evval ve Bahadr adnda olundan bahsediyor. Bkz. 73a. 68 Ebulgazi, ecere-i Trk, ayn yer; temi Hac Tarihinde Kutluk-Buka, Bahadrn olu ve

Cuci-Bukann babas olarak gsterilmitir. Bkz. 73a. Fazlullah Ruzbehan, iban evladnn eceresinde Bahadrn olu ve Cuci-Bukann babas olarak Yisun-Bukadan bahsediyor. Bk. Fazlullah Ruzbehan, Mihman-nme-i Buhara, Minihr Sutde ner., Tahran 1341, s. 41. 69 70 71 ub-i Pengne, 114b; Ebulgazi, ecere-i Trk, RN ner. S. 189. Ebulgazi, ecere-i Trk, ayn yer. temi Hac Tarihinde Tunga eksiktir. Bkz. 73b; Muizzil-ensab ve ecere-i Trk bu

eksiklii tamamlyor. 72 73 74 75 76 77 78 temi Hac Tarihi, 73a-b. temi Hac Tarihi, 45b. temi Hac Tarihi, 46a. temi Hac Tarihi, 47b; Umdett-tevarih, s. 55-57. Ebulgazi, ecere-i Trk, s. 190. temi Hac Tarihi, 48b. temi Hac Tarihi, 69b.

700

79 80 81 82

Ebulgazi, ecere-i Trk, RN ner, s. 190. temi Hac Tarihi, 48b. temi Hac Tarihi, 51b. Maverannehri ibanilerin nesebi yledir; Cuci olu iban olu Bahadr olu Cuci-buka

Badakul (Batavul) olu Ming-Timur (Melik-Timur) olu Fulat olu brahim (Ayba) olu Tulu-eyh (Devlet eyh) olu Ebulhayr Han, temi Hac Tarihi, 73a-b; Mihmanname-i Buhara, s. 41; Ebulgazi, ecere-i Trk, s. 189-190. 83 Harezm ibanilerinin neseb cetveli sras ile yledir; Cuci olu Bahadr olu Cuci-buka

Badakul (Batavul) olu Ming-Timur (Melik-Timur) olu Fulat (Pulat veya Pusat) olu Arab-Olan olu Hac Tulu olu Timur eyh olu Yadigar Han, temi Hac Tarihi, 73a-b; Ebulgazi, ecere-i Trk, s. 193-200. 84 Tura ibanilerinin nesebi ise: Cuci Han olu iban olu Bahadr olu Cuci-Buka olu

Badakul (Batavul) olu Ming-Timur (Melik-Timur) olu Bek-Kondu olu Gali Olan (Ali Olan) olu Hac Muhammed olu Mahmudek (eybak) olu Klk Muhammed olu Aybak olu Murtaza olu Km Han eklindedir. temi Hac Tarihi, 73a-b; Ali Celayir, Cmittevarih, II., s. 155-156. 85 20. 86 87 s. 59. 88 bn Batuta, Seyahatname, I, s. 376; Krmdaki Orda Emiri sa Beg, Tokay Timurun olu Mesalikl-ebsr, Tiesenhausen, I, s. 363-368. M. D. Priselkof, Hanskie Yarlki Russkim Mitropolitam, ZFFPU, CXXXIII, Petersburg 1916 Wilhelm, V. Radlof, Yarlki Toktama i Timur-Kutluga, ZVORAO, III, Petersburg 1889, s.

z-Timurun olu Sarcann olu idi. Bkz. Ebulgazi, ecere-i Trk, s. 178. 89 90 91 Mogollarn Gizli Tarihi, s. 204. Mesalikl-ebsr, Tiesenhausen, I, s. 363-366. Cihan-gu, I, s. 25; II, s. 256, s. 261. 92 bn Batuta, I, s. 364-369. 93 Berezin, N. ., Tarhannie Yarlki Toktama, Timur Kutluka i Saadet Gireya, Kazan 1851. Celyir, Ali, Camit-tevrih, I-II, . Berezin ner., Kazan 1851.

701

Cveyn, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihn-G, Mirza Muhammed Kazvini ner., I-III, London 1912, 1916, 1837. Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Trk, Desmaisons ner., St. Petersburg, I-II, 1871-1874; Trk eceresi, Rza Nur neri, stanbul 1925. El-Kutb, Ebu Bekr el-Kutb el-Aher, Trih-i eyh veys, J. B. von Loon ner. ve terc., Gravenhage 1954. el-meri, ihabddin bn Fazlullah, Mesalikl-ebsr fi memalikl-emsr, Tiesenhausen, I, stanbul 1941. Fazlullah Ruzbehan, Mihman-nme-i Buhara, Minihr Stde ner., Tahran 1341. Federof, G. A., Davidof, Klad Cucidskih Monet, I, Moskov 1960. Fraehn, Ch. M. Von, Die Mnzen der Chane vom Ulus Dschutschis oder von der Goldenen Horde, St. Petersburg-Leipzen 1832. Gaffr, Kad Ahmet, Tarih-i Cihan-r, M. Minov ner., Tahran 1342. Halim Giray, Glbn-i Hnn, stanbul 1911. bn Batuta, Ebu Abdullah Muhammed et-Tanci, Seyahatname, Rhle; Tuhfetn-nuzzar fi garibil-emsar ve acibil-esfr, M. erif terc., I-II, III (fihrist), stanbul 1333-1338. bnl-Esir zzddin Ebul-Hasan, Tarih el-Kmil, Tiesenhausen, I, Trke terc. stanbul 1941. Krm, Abdlgaffar, Umdett-tevrih, Necip sm ner., stanbul 1343. Kurat, Akdes Nimet, Topkap Saray Mzesi Arivindeki, Altnordu, Krm ve Trkistan Hanlarna id Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940. Kutb, Hsrev- irin, A. Zayackovsky ner, I-II, Varova 1958. Lane-Poole, Stanley, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, London 1881. Markof, A. K., nvertarnity katalog Mslmanskih Monet Ermitaja, St. Petersburg, 1892. Mehmet Rza Seyyid, es-Sebs-seyyr Ragp Paa Ktb, Nr. 1016; Kazm Be ner., Kazan 1248. Moollarn Gizli Tarihi, Monghol-un Niua Topaan, Ahmet Temir ner., Ankara 1948. Muizzul-ensb, Tiesenhausen, II, Moskova-Leningrad 1941.

702

Mneccimba Ahmet b. Ltfullah, Sahifl-Ahbar, Trke terc. II, stanbul 1285. Natanzi, Muiniddin, Mntehbt-tevrih-i Muini, Jean Aubin ner., Tahran 1957. temi Hac, temi Hac Tarihi, yazma; Z. Velid Nshas., Zeki Velid Togan Hususi Ktb; Takent Nshas, Zeki Velid Husus Ktb. (Kopyas); Mustafa Kafal, Bu eser zerinde Baslmam Dr. Tezi, stanbul 1965. Priselkof, M. D., Hanskie Yarlki Russkim Mitropolitam, ZFFPU, CXXXIII, Petersburg 1916. Redddin, Cmit-tevrih, Behmen Kerm ner., I-II, Tahran 1338. Reidddin, ub Pengne, Topkap Saray, III. Ahmet ktb. Nu. 2937. Rockhill, W., The Jurney of John of Plano de Carpini, London 1900. Savaliev, P. S., Moneti Cucid of, Cagatayidof, Clearidof i druge, RAOVOT, III, St. Petersburg 1858. Tiesenhausen, W. G., Altnordu Devleti Tarihine id Metinler, I, smail Hakk zmirli terc., stanbul 1941. Tiesenhausen, W. G., Sbornik Meteryal of Otnosiaihsia k storii Zolotiy Ordu, I, Petersburg 1884; A. A. Romaskovi-S. L. Volin ner., II. Moskova-Leningrad, 1941. Wilhelm, V. Radlof, Yarlki Toktama i Timur-Kutluga, ZVORAO, III, Petersburg 1889. Aratrmalar: A. Zeki Velid, Togan, Trk ve Tatar Tarihi, Kazan 1912.

A. Zeki Velid, Togan, Umm Trk Tarihine Giri, I, stanbul 1946. elik, Fahrettin, Tarihte Drt Ynn Adlandrlmas, Trk Amac, stanbul 1942. von Gabain, A., Renklerin Sembolik Anlamlar, Semih Tezcan terc, Ankara niversitesi Tarih Dergisi, III/1. George Vernadsky, The Mongol and Russia, Yale University, 1953. Gkalp, Ziya, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1942. Howorth, Henry, History of the Mongols, I-IV, London 1876-1927. Kafal, M, Cuci Ulusu ve Ak-Orda= Altn-Orda, Gk-Orda, . E. F. T. Dergisi, say 24, stanbul 1970.

703

Kafal, Mustafa, Altn-Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976. Kprl, M. Fuad, Altnorduya id Yeni almalar, Belleten, V-19, Ankara 1941. Kurat, Akdes, Nimet Kurat, Kazan Hanl, DTCFD. XII/3-4, Ankara 1954. Murad Remzi, Telfikl-ahbar, ve Telkihl-sr fi ahvali Kazan ve Bulgar ve Mlkit-Tatar, I-II, Orenburg 1908. Pelliot Paul, A propos des Comans, Journal Asiatique, Avril-Juni 1920. Rene Grousset, LEmpire des Steppes, Bozkr mparatorluu, M. Reat Uzmen terc, stanbul 1980. Spuler, Bertold, Die Goldene Horde (1223-1502), Wiesbaden 1965. ihabddin Mercani, Mstefadl-ahbar, fi tarih-i Kazan ve Bulgar, I-II, Kazan 1885-1900. Vladimirtsof, B. Y., Mogollarn ctima Tekilat, Abdlkadir nan terc., Ankara 1944. Vom Hammer-Purgstall, J., Die Geschichte der Goldenen Horde im Kipschak, Wien-Budapete 1840. Yakubovsky, A. Y., Altnordu ve k, H. Eren terc., Ankara 1976.

704

Altn Ordu / Prof. Dr. Uli Schamiloglu [s.412-428]

Wsconsn niversitesi Madson / A.B.D Altn Ordu, Cengiz Han (lm 1227) tarafndan olu Coiye verilmi olan Bat Avrasya blgesinde, 13. yzyln balarnda Coinin olu Batu tarafndan kurulmu olan devlete atfen kullanlan ve gnmz uluslararas bilim evreleri tarafndan kabul gren bir terimdir. Bu devlete, hala gizemini koruyan baz sebeplerden dolay 14. yzyln ortalarnda anari hakim oldu.1 Altn Ordu ismi gnmz bilim evreleri tarafndan, Byk Ordu, Nogay Ordu ile Kazan, Kasm, Krm, Astrahan ve Sibirya hanlklar da dahil olmak zere Altn Ordu devletinin yklmasndan sonra ortaya kan devletler iin de kullanlmaktadr. 15.-18. yzyllar arasn kapsayan bu dnem, nceki dnem ile kartrlmamas iin kinci/Ge Altn Ordu olarak da isimlendirilebilir. Bizim Altn Ordu olarak bildiimiz, Sibiryaya kadar uzanan ve zerinde gerlerin, ziraatla uraan kyllerin ve yerleik hayata gemi olanlarn yaadklar usuz bucaksz bir lkedir: Bu devlete ait step arazisi, bugnk Moolistan ve Kazakistandan, Kafkasyadan Tuna nehrinin azna kadar batya uzanan Karadeniz kylar da dahil olmak zere Moldovann berisine kadar olan Kuzey Kafkasyaya; Transkafkasyann kendisi, Orta Asyadaki Harezm; Ural Dalar; dil Nehrininin aa blgeleri ve dil-Kamanin birletii yerleri kapsamaktayd. Bu devletin en eski yerleim merkezi dil ile Kama nehirlerinin birletii blge boyunca uzanan Bulgardr, fakat daha sonra bakent dil Nehrinin aa ucunda kurularak gelitirilen Saray (ya da Saray Batu) olmutur ve bunu da nehrin daha yukarlarnda kurulan Yeni Saray (ya da Saray Berke) takip etmitir. Bu devlet, Venedik, Cenova ve Piza gibi denizcilikle uraan ve Krm ile Karadeniz kys boyunca baka yerlerde ticaret kolonileri bulunan talyan cumhuriyetleri ile yapt youn ticaretle zenginleerek bymtr. Altn Ordu, 14. yzylda ykselen Trk-slam kltrne de ev sahiplii yapmtr. Terminoloji Bu devletin tantmna balamadan nce, 13.-14. yzyllara ait olup Altn Ordu2 adyla bilinen bu devletin, 13.-14. yzyllara ait kaynaklarda bu isimle asla gemediini nemle kaydetmek gerekmektedir. Altn Ordu ismi byk olaslkla ilk kez 16. yzylda ya da daha sonra tartmal ve muhtemelen de gvenilir olmayan bir Rus kayna olan Kazan Tarihinde kullanlmtr. Sz konusu bu kaynakta Kazan Hanl Altn Ordunun (Zlataya orda) devam olarak tantlmaktadr.3 Bu yzden ada bir terim olan Altn Ordu tarihsel anlamda doru deildir! Bugn bizim Altn Ordu diye adlandrdmz devlet esasnda, her biri kaynaklarda farkl bir isimle tanmlanan iki farkl ksm kapsamaktadr. Modern bilimsel evrelerde Altn Ordu terimi, Cengizin byk olu Coinin (Mool ulusu) kontrol altnda bulunan ve 1227 ylnda erken yata lm ile blnen iki blgenin biri ya da her ikisine atfen kullanlmaktadr. Bu iki ksm iin en yaygn kullanlan isim, zellikle de Moollarn kendileri tarafndan grevlendirilen yazarlar tarafndan Farsa yazlm olan resmi tarihlerde, dou isimlendirmesi (miras) iin Orda patrimonisi olarak ve bat

705

isimlendirmesi olarak da Batu Patrimonisi eklinde idi. Coi Patrimonisi terimi ise bat patrimonisine ya da iki patrimoninin birleiminden oluan tm topraklara atfen kullanlmaktayd. Raididdine gre, Ordann gemii daha eskilere dayanmasna ramen, Coinin bat patrimonisi (ki Batu tarafndan ynetilmekteydi) daha yksek bir statye sahipti. Tercih edilecek yoruma gre, bunlar ya ayn devletlerin iki blm idi ya da her biri bamsz bir devleti temsil etmekteydi. Coinin topraklarnn bu pay edilmi iki paras iin kullanlan dier bir grup ismin, yani Mavi Ordu (Trkede Gk Orda) ve Beyaz Ordu (Trkede Ak Orda) doru tanmlanmas konusunda da tarihcilikte bir uzlama salanamamtr. Rusa kaynaklarda bu isimlere sk sk rastlanmaktadr, Batunun bat patrimonisine atfen Belaya Orda Beyaz Ordu ve Ordann dou patrimonisine atfen ise Sinyaya Orda Mavi Ordu denmektedir. Pek ok bilim adam (Grekov ve Yakubovskiyi mteakip) Gk Ordann batya ve Ak Ordann ise douya yerletiini yazmaktadr. Benim grme gre, Ak Orda Batunun bat patrimonisi, Gk Orda ise Ordann dou patrimonisiydi. Burada, geleneksel tarih almalarnda ar ekilde atflarda bulunulan bir geree, yani Altn Ordunun edebi eserlerinin birisinde Kutbun Hsrev ve irini bulunan ve Tinibek Hann hanm Melikeye atfen Ak Orda devleti tahtnn gzellii atfna dikkat ekeceim. Deiik kaynaklarda bahse konu olan iki ksm iin kullanlan isimler en iyi ekilde aadaki tabloda temsil edilmektedir: BATI DOU Sa el ordusu Sol el ordusu Ordann patrimonisi

Coinin patrimonisi (Batu) Ak Orda Gk Orda

Harezm ve Kpak Berke Soyu zbek Soyu Akla kavuturulmas gereken dier bir isim grubu ise Mool ve Tatar isimleridir, nk Orta aa ait pek ok kaynakta Moollar ayn zamanda Tatar olarak da adlandrlmaktadr. Tatar isminin, Dou Moolistanda gl bir kabile konfederasyonunun ismi olarak sekizinci yzyl gibi erken bir tarihte kullanld ispatlanmtr. te yandan, Mool isminin 11. yzyln sonlarnda varln srdren bir konfederasyon iin kullanld grlmektedir. Bu gruplar 13. yzyln balarndan itibaren birbirlerinin rakipleriydiler ve bu Tatarlarn nihai bir ekilde Moollar tarafndan malup edilmesine kadar srd. Aslnda, Latin seyyahlar, Cengiz soyundan gelenlerin Tatarlar olarak arlmak istemediklerini gzlemlemilerdir. Ancak, biz de 13.-14. yzyllarda Mool isminin kullanmndan vazgeilerek Tatar ismi lehine bir gelimeyi gzlemleyebiliriz. Nihayetinde, bu terim Altn Ordu topraklarna ulaan Mool ve Trk halklar iin ve bunlarn yerli Kpak Trkleri ile yaptklar evlilikle

706

oluan yeni bir etnik grup iin kullanlan genel bir isimdi. Yine de, Umariye gre, Bat Avrasyann orijinal Kpak Trk nfusundan bazlar, 14. yzyln sonlarna kadar Kuman ya da Kpak olarak bilinmeye devam etti. Daha sonraki yzyllarda, Tatar ismi, pratik bir ekilde, Rus mparatorluundaki Slav olmayan btn halklara atfen kullanlmaya baland. Daha sonra ise, 19. yzylda modern ulus kimliklerinin yaratld dnem srasnda, Altn Ordunun eski topraklar zerinde yaayan Mslman Trk halklar bu ismi yeniden canlandrd.4 Siyasal rgt ve Kabile Tekilat Altn Ordunun ve takipisi olan kinci Altn Ordu hanlklarnn siyasi ve kabile rgtlenmesinin en nemli boyutu Drt Bey Sistemidir. Bu sistem, 13.-14. yzyllardaki Mool Cihan mparatorluunun devlet yapsnn geleneksel incelemelerinde ihmal edilmitir. Bu sistem, 15.-18. yzyllar iin biraz daha ayrntl ett edilmi ve bu devletlerin yaplarnn karakteristik zellii olarak tasvir edilmitir.5 kinci Altn Orduda Han, devlet iindeki tek gl kiilik deildi. Cengizoullar devletinde (tebaa halklarn tersi anlamnda) lke olarak bilinen hakim vatanda nfusunun nemli bir ksmn temsil eden drt (daha sonralar bazen be de olmutur) ynetici kabilenin temsilcileri de eit derecede nemliydi. 15.-18. yzyllar arasnda drt Karaay Beyleri (13.-14. yzyllarda ise bunlar ulus beyleri olarak bilinmektedir) olarak bilinen bu drt ynetici kabilenin liderlerinin oluturduu Devlet Konseyi Hann karlarna taban tabana zt karlara hizmet edebilmekteydi. Hann divann, kendisi tarafndan dorudan atanan kiiler deil, bu devlet konseyi yeleri oluturmaktayd. Drt-bey sisteminin bu Karaay beyleri, kendi hiyerarilerine sahiptiler ve aslarn uzaklatrma, seme ve Cengizoullar hanlarnn beyaz kilimi zerindeki trenle rtbe tevcihi araclyla olduu kadar devletin d ilerinde ve askeri meselelerinde aktif olarak yer almak suretiyle, bahse konu olan bu devletlerin her birinin ynetiminde nemli bir rol oynamaktaydlar. Bu drt bey tarafndan onaylanncaya kadar han tarafndan alnan hibir karar meru saylmamaktayd, genellikle belgelerin zerinde hann mhrnn yannda bu hanlarn mhr de bulunurdu. Orduyu kontrol edenler de bu drt Karaay beyinden bakalar deildi. Bu drt Karaay beylerinin lideri konumunda olan bey (Altn Orduda bekler bek ya da beylerbeyi) baz zamanlar handan daha gl olmakla birlikte, ounlukla han kadar glyd. Han lkenin fraksiyonlarn birbirlerine kar kullanabilmekte; gl olduu dnemlerde kabile liderlerinin seimini etkileyebilmekte, hatta mevcut liderleri ldrtebilmekteydi. Ancak, byle bir hareket tpk bir egemen hkmdarn ldrlmesine teebbs etmek gibi byk riskler tayan ve cesaret isteyen bir hareketti. Bu drt Karaay beyi, ayrca yabanc hkmdarlarla yazrlar ve mhrleriyle hann belgelerini onaylarlard. kinci Altn Ordu dneminde ise, bir de dini Karaaylarn oluturduu paralel bir kurum bulunmaktayd.

707

Var olan btn belgelere ve aslnda devletin en nemli zellii olmasna ramen kinci Altn Ordu devletlerinin sosyo-politik rgtlenmesinin en temel ynlerinden biri olan drt-bey sistemi genel bir kabul grmemitir. kinci Altn Ordudaki drt bey sistemi konusundaki aratrmalara 19. yzylda V. V. Velyaminov-Zernov nclk etmesine ramen, almalarda hala kinci Altn Ordunun ve daha nceki devletlerin ynetim modelinin otokrasi ya da daha netameli olarak da bat modelindeki krallk olduunu yazmaktadr. nceki Altn Ordu devletinin kendisinin de rgtlenmesini zmek iin bu sistemin dikkatli bir ekilde incelenmesi nemli bir temel salayacaktr. Altn Ordunun tekilatlanmas hakknda, ikinci bilgiyi grmezden gelen hibir aklama yeterli kabul edilemez. Ne yazk ki, Altn Ordu hakkndaki eski tarih almalarnn tamam bu kategoriye girmektedir. Bu makalenin yazar aada 13.-14 yzyllarda etkin olan bu sistem zerinde younlaacaktr. Altn Ordunun Siyasi Tarihi 1227 ylnda Cengiz Han ldnde, rti Nehri, Altay Dalar, Kpak Stepleri (Det-i Kpak) ve bu yndeki lkelerden oluan Coi ulusunun ounu fethetme grevi onun oullarna kalmt. Coinin ba hanm Kongratl Sorgandan olma en byk olu olan Orda, dou, Gk Ordann yneticisi olarak atanmt, annesi Kongratl Ali Noyann kz ki Fucin olan ikinci olu Batu ise bat, Ak Ordann yneticisi olarak atanmt. lhanl tarihisi Reididdine gre, Orda kendi topraklarn Batudan farkl bir ekilde ynetmekteydi ve Cengiz Hann resmi ocuklar olan dier olu ldnde, Batu btn torunlarnn en kdemlisi olarak kabul grmekteydi. Cengiz Han ld zaman Batuya verilmi olan topraklar zerinde kurulan srekli bir Cengizoullar devleti bulunmamaktayd (1227). Mool gleri, ran zerinden geerek Azerbaycana, Kafkaslarn kuzeyindeki steplere ve Cengiz Hann ordular ile 1221-1224 yllar arasnda yeniden birlemesinden nce Rusyann gneyindeki steplere giderken bat topraklarnda ksa bir sreliine grnmlerdir. Ancak 1230lu yllarda, Cengiz Hann isteiyle babasnn yerini alan Byk Han gedey (1229-1241 yllar arasnda ynetimde kalmtr) ynetimi altnda, Batu kendisine verilen topraklar nihai olarak kontrol altna almtr. Batunun ordular kendi patrimonisinin merkezi blgelerini fethetmi, Rus prensliklerine boyun edirmi ve Mool genilemesinin Orta Avrupadaki bat snrlarn tekil eden Macaristana ulamtr. Coinin olu Batunun saltanat srasnda Coi patrimonisinin bat yarsndaki gelimeler hakknda ok az bilgi bulunmaktadr. Daha ziyade, 1236 ylnda balayan nihai seferlerle 1255Batunun 1256 ylnda lmne kadar geen dnemde, bir btn olarak Mool Cihan mparatorluundaki gelimeler konusunda ok daha fazla bilgiye sahibiz. Batunun saltanat srasnda mparatorluk kendi patrimonisi zerinde hala genilemekteydi ve Batu byk hann seimi srecinde nemli bir nfuz edinmiti. Normal olarak, byk hann kars ya da ynetici aile ierisindeki en yal kadn, hann lmnden sonra han naibi olurdu. Bu durumda, gedeyin dul ei Tregene Hatun Mool Cihan mparatorluunun geici yneticisi oldu ve gedeyin olu Gykn gedeyin halefi olarak atanmas iin kurultayda aba harcad. gedeyin lmn mteakip, Gyk 1246-1248 yllar arasnda Byk han sfatyla imparatorluu ynetti. Ancak, Batu bu seimden memnun deildi ve

708

1248 ylnda Gyk lnce, hemen harekete geerek Toluyun olu Mngkenin bir sonraki byk han olmasn salad. Bu destek Coi soyundan gelenler ile Toluy soyundan gelen aileler arasnda uzun yllar srecek bir ittifak olumasna vesile oldu. Bu ittifak daha sonra indeki Mool Yan hanedan yneticilerini de kapsayacaktr. Mngkenin byk hanlna (1251-1259) denk gelen bir dizi ok nemli olay bulunmaktadr. Mngke, Hlagye ran, Kubilaya ise ini fethetmesi emrini verdi. Mngke, Hlagye ran fethetmek zere ordular komuta etme emrini verdiinde, Batunun patrimonisi de ordu toplama sisteminin bir paras olarak asker katksnda bulunmutur. Batu, iban olu Balakan ve Coi olu Boal olu Mingkadur olu Tutarn ynetimindeki bat patrimonisinden her 10 erkekten 2sini yardm iin gndermitir. Dou patrimonisinin yneticisi durumundaki Orda da byk olu Kuli komutasndaki ordularn gndermitir. Bu tarihe kadar, Mool Cihan mparatorluunun pek ok lkesi, dorudan byk han tarafndan atanan yneticiler tarafndan idare edilmekteydi, ancak henz daha 13. yzyln ikinci yarsnda deiik hanlklar arasndaki ilikiler bozulmaya balayacakt. Bir sonraki byk han olarak seilmesinden sonra, Kubilayn ine ynelik gerekletirdii seferle birlikte, Mool Cihan mparatorluundaki ayrlk daha da nemli bir faktr haline geldi. Btn lkeyi ynetmeye devam edebilmek iin uzaklklar ok fazla olduundan, her bir devlet kendi bamsz politikasn gelitirdi. Byk Han, atad yneticiler araclyla bu blgeleri ynettii srece, bu blgeler onun dorudan kontrol altndayd, fakat bu noktada drt tane bamsz Cengizolu devletinin varl zerinde dnmek gerekmektedir: Coi patrimonisi (Batu ve Orda patrimonilerine blnmtr), aatay patrimonisi, Hlag patrimonisi ve Kubilay patrimonisi (ayn zamanda Byk Hann taht olmaya da devam etmekteydi). Byk han deiik hanlklar zerinde bir de jure otorite sahibi olmasna ramen, Kubilayn lmnden sonra aslnda pratikte hibir etkiye sahip deildi. Batunun hayat muhtemelen 1254-1255 yllar civarnda sona ermitir. lmnden hemen sonra yerini olu Sartak almtr. Pek ok kaynak Batunun henz yaarken Sartak halefi olarak hazrladn gstermektedir, fakat Sartakn hayat konusunda muhtemelen Hristiyan olduu dnda ok az ayrnt bilmekteyiz. Han olmasnn hemen akabinde Mool bakenti Karakurumdaki byk han ziyaretten lkesine dnerken eceliyle lmesi yznden dolay Sartakn hanl ok ksa srmtr. Sartakn yerini olu ya da kardei olan Ulagay almtr, ancak o da sadece ksa bir sre iin (1255-1257 yllar arasnda) ynetimde kalmtr. Ulagayn lmn mteakip, Batu patrimonisinin drdnc han tahta geiinin tam tarihi bilinmeyen Berke (lm 1266) olmutur. Kaynaklar onun daha nceki kariyerine dair ok az bilgi vermektedir, bu muhtemelen Sartakn Batunun halefi olarak dnlm olmasndan kaynaklanmaktadr. Altn Ordunun gelecek yneticileri arasnda slam kabul eden ilk kii Berke olmutur. Pek ok bilim adam Berkenin slama geiinde Orta Asyal Sufi lider Kbraviyeli Seyfeddin Baharzinin nemli bir rol oynadn anlatmaktadr.6 phesiz bu, Altn Ordu topraklar zerinde slamn balangc deildir. nk dil Bulgaristan daha henz 10. yzyln balarnda

709

slam kabul etmiti. Altn Ordunun bir paras olan Harezm de Mool ncesi dnemde slamn dier bir nemli kalesini oluturmaktayd. Altn Ordudaki Cengizoullar arasnda, uluslar aras planda siyasal ve ticari bir dizi temas gerekletiren ilk ynetici de Berke olmutur. Reididdin tarafndan Berke dneminin en nemli olay olarak, Batu tarafndan randaki Hlagnn ordularnn bir parasn oluturmak zere gnderilen baz ordular kumanda eden iban olu Balakann ihanetini gstermektedir. Berke, Hlagnn Balakan infaz etmesine msaade etmitir, bundan sonra da Batu patrimonisinin dier liderleri olan Tutar ve Kuli zehirlenmitir. Bu olay Batu patrimonisi ile ran arasnda bu dnemde balayan husumetlerin sebebi olarak gsterilmektedir. (zerinde durulmas gereken baka faktrler de olabilir, mesela, bu dnemde gelien lkeler tesi transit ticaret iin bu snr lkesinin tad ekonomik nem gibi.) Ayn zamanda, Berke ynetimindeki Batu patrimonisi, o dnemde Memlk Trk klemen hanedan tarafndan ynetilen Msr ile yakn bir ilikiye girmitir. Memlk Sultan Baybars 1261-2 yllarnda Berkeye bir eli gndererek rann hkmdar Hlagye kar bir cihat balatma nerisinde bulunmutur. Berkenin Msr ve aatay Hanl lideri Kaydu ile yapm olduu ittifaklar yznden ran imdi dmanlar tarafndan kuatlm durumda idi ve Mool Cihan mparatorluunun birlii ise hzla zlmekteydi. lhanllara kar sadece Memlklar deil, Batu patrimonisi de savamaktayd. 1262, 1263 ve 1265 yllarnda ran ile Batu patrimonisi arasnda savalar oldu. Bu sadece rana kar seferler yaplan bir dnem deildi, ayn zamanda Dou Avrupaya da seferler yaplmaktayd. Berkenin saltanat srasnda, baskak diye bilinen Mool temsilcilere kar ayaklanmalarn olduu Polonya ve Rus ehirlerine ynelik seferler yaplmtr. Bir askeri ve kabile lideri olan Nogay liderliinde sadece Dou Avrupaya deil, Balkanlara da pek ok askeri sefer dzenlenmitir. Berke, Hlagnn halefi olan lhanl hkmdar Abaga ile bir sava srasnda 1265-1266 ylnda Terek nehri boyunda ld. Berkenin han olarak seilmesi ile ilgili bilgiler bulunmaktadr ve bu bilgiler, daha erken deilse bile, henz 13. yzyln ortalarndayken hann kolektif seimi iin bir mekanizmann var olduunu ispatlamaktadr. Mesela, Arapa kaynaklarda geen bir metinde devletin halk Berke lehine Tudann adaylna muhalefet etti demektedir. Bu tr bilgiler, Reidddinin resmi raporlarnda belirtilen ve sadece basite Berkenin Batunun yerine getiinin ifade edildii bilgilerin ok tesindedir. Memlk kaynaklarnda yer alan benzer bir ifade de, ynetici kabilelerin liderlerinin, yeni bir hann seiminde birden fazla aday arasndan bir seim yaptna dair grle ayn izgidedir. Ne yazk ki, Memlk kaynaklar 13. yzyln ilk yars iin bu tr ayrntlardan ok kstl miktarda vermektedir. 13. yzyln ikinci yarsnn kalan ksmnda, Batu patrimonisinde bir dizi ynetici daha bulunmaktadr. Berkeyi Reidddine gre, Batunun olu Tokokann ikinci olu olan Meng Temr (1266-1280 yllar arasnda ynetimde kalmtr) takip etmitir. Meng Temr Memlk devleti ile diplomatik ilikilerini srdrm, lhanllarla bar yapm, Bizans Paleologlaryla dostane bir iliki srdrm, ve aatay Hanlna mdahale etmitir. Annesinin ismi bilinmemesine ramen, Meng Temrn ba hanmnn isimlerini biliyoruz:

710

Kongratl lcey, inli Sultan Hatun ve kabile balantsn bilmediimiz Kutukuy Hatun. Meng Temrn saltanatnn bitmesini mteakip, Tokokann nc olu ve bir nceki han olan Meng Temrn kardei olan Tde Mengnn (1280-1287 yllar arasnda saltanat srmtr) ynetimi srasnda blc bir i siyaset dnemi balamtr. 1280-1287 yllar arasnda saltanat sren Tde Meng hakknda ok fazla bir ey bilmiyoruz. Daha nce Nogayn yapt gibi o da sadece Bulgaristana deil Macaristan ve Polonyaya da seferler dzenlemitir. Tde Meng ayrca, kendisinin selefi iin gnderilen ama kendi iktidarnn ilk yllarnda balayan Msr ile diplomatik temsilci deiimlerini devam ettirmitir. Tde Mengnn kariyeri onun muhtemelen mistik slama olan ilgisiyle de dikkat ekmektedir, Arapa kaynaklara gre o, sessiz bir inziva hayat iin hanlk grevini brakarak emekli olmaya karar vermitir. Ancak, Reidddine gre, bir nceki han Meng Temrn Tlebuga da dahil olmak zere oullar han seiminden tatmin olmamlar ve Tde Mengy alaa etmilerdir. Tlebuga (1287-1290 yllar arasnda ynetimde kalmtr) Tde Mengnn yerine gemitir, ancak hann bu pozisyonu uzun srmemitir. Tlebuga da kendi isteinin aksine grevinden uzaklatrlmtr. Meng Temrn bir dier olu ve bir sonraki han olan Tokta (12901313 yllar arasnda hkm srmtr) kendi hayatndan endie ettiinden mehur emir Nogay ile Tlebugay pusuya drerek ldrmek konusunda bir anlamaya varmt. 13. yzyln ikinci yarsnda ancak Cengiz Hann olu Coinin olu Boaln olu Nogayn kariyerine dair var olan deliller Altn Ordudaki drt-bey sitemi iindeki bir figre dair ayrntl bir tartma sunmaktadr. 13. yzyln ikinci yarsnda bir dizi hann seilmesi ve grevden uzaklatrlmasndaki rol de dahil olmak zere Nogayn nemi hakknda uzun bir kayt bulunmaktadr. Onun kariyerine dair kaynak malzemenin bolluu, ayn zamanda, onun kariyerini ele alan nemli miktarda ikincil bir literatrn varl anlamna da gelmektedir. Altn Ordunun erken dnemini alan pek ok aratrmacnn cann skan bir baka yne ise, Nogayn ayn zamanda Slav kaynaklarnda ar olarak anlmasdr, oysa slami kaynaklarda yalnzca bir ordu komutan olarak tarif edilmektedir. Sadece, Cengizin soyundan gelenlerin kurduklar devletlerin Batl anlamda bir krallk olduklarn empoze etmeye alan bir dizi bilim adamnn kafasn kartran bu deiik tanmlama ve tasvire ramen, 15.-18. yzyllar iin tasvir edilen drt kabile liderinin rolne de uyan Nogayn kariyeri, burada, 13.-14 yzyllardaki Altn Orduda bulunan bir tarihi figrn ilk rnei olarak hizmet grebilir. Bir ksm kaynaklar, Nogayn belki Batu Han dnemi (1237-1255) kadar erken bir tarihte bir ordu lideri olduunu gstermesine ramen, kaynaklarn arlkl ounluu onun Berke (1255-1266) dneminde sivrildiini gstermektedir. Reidddin, Nogay hem Batu, hem de Berke ynetimi altnda bir ordu komutan olarak tanmlamaktadr. Reidddin ayrca onu Altn Ordu ordusunun sa kanadnn ba olarak tasvir etmektedir. Arapa Memlk kaynaklar da, Nogayn kariyerinin askeri boyutunu ele almaktadr, ancak bu kaynaklar Farsa kaynaklardan farkl bir dizi terminoloji kullanmaktadr. bni Halduna gre, Nogay, Hlagnn halefi lhan Abagaya (1265-1281 yllar arasnda hkm srmtr) kar dzenledii sefer srasnda Berkenin takdiri ile ykseldi. Kaynaklara gre, Berke onu

711

Abakaya kar gnderdii bir ordunun bana getirdi. Ayn kaynaklar, Abagaya kar kazand zaferlerden sonra Berkenin Nogay birka tmenin (her biri 10.000 kiiden oluan birlik) bana getirdiine dair daha fazla ayrnt vermektedir. Bu kaynaklar, onu bu seferlerle alakal bir ordu komutan olarak tasvir ederken, Yesntay ismindeki dier bir askeri lideri de onun yardmcs olarak gstermektedirler. Baka kaynaklar ise, Meng Temrn (1269-1280) saltanat altnda, 1270 ylnda, Nogayn hibir ordunun lideri olmad halde Berkenin ailesinin topraklar zerindeki ordu liderlerinin en by olduunu kaydetmektedir. Nogayn 1299-1300 yl civarnda ldn dnecek olursak, bunun aslnda bir askeri rol oynamak iin ya da hatta o devirde yayor olabilmek iin ok uzun bir sre olduu grlecektir. Ancak, kaynaklar onun ok uzun bir hayat srdn dorulamaktadr. Btn kaynaklarn tutarl bir ekilde ayn kiiden bahsetmesi (genellikle doru verilen ecereyi baz alarak, iki ayr Nogay olabileceine dair nermelerin hilafna bir kanta arlk kazandrmaktadr. Nogay, ayrca Altn Ordunun diplomatik ilikilerinde de nemli bir role sahipti. Ona atfedilen nem ve sayg, Altn Ordu ile Memlk devleti arasnda yaplan diplomatik deiimlerin protokollerinden aka grlebilir. Memlk hkmdar tarafndan 1282 ylnda kuzeye gnderilen ve Hkmdar Meng Temre sunulacak olan hediye listesinde Nogayn ismi ikinci srada yer almaktadr; Nogay ise unlar takip etmektedir: hkmdar keci (Hkmdar Meng Temrn kardei); Tde Meng, daha sonra taht ele geirecek olan Meng Temrn kardei; Tlebuga (Meng Temrn kardei); hatunlardan iek Hatun, Ttlin Hatun, Tatyun Hatun, Sultan Hatun ve Kutlu Hatun; sol kanat emiri Mavu (ya da Mau) ve sa kanat emiri Tayra; Kutluk (kecinin kars); ve son olarak da Sultan Ziyaeddin bin zzeddin (Rum hkmdar) . Bu listenin bir dier versiyonu bir miktar daha da daraltlm ve farkl bir sralamayla yaplmtr. Bu liste hanedan yelerini ncelikli olarak sralam ve Nogay iin ayrlan blmde ise onlar arasnda bir lider ve hret sahibi olduu iin ifadesi yer almtr. Bir baka elinin anlattklarna gre, 1283-4 ylnda kuzeye, yani Tde Meng, Nogay ve Kayduya (aatay Hanl Hkmdar) eliler gnderilmitir. Bu kaynaklarda Nogayn kendi ynetici kabilesinin lideri olduuna dair de pek ok metin bulunmaktadr. Hann bir tehdidiyle karlatnda kendi halk ile istiare ettiinden bahsedilmektedir. bni Halduna gre, Nogay kuzey lkelerinde bir grubun hkmdar idi ve Coi Hann soyundan gelen hkmdarlar zerinde kontrole sahipti. Daha ileri gidilerek, Onun, kuzey lkelerindeki pek ok Tatarn ynetimini elinde tuttuu ifade edilmektedir. Ancak u da unutulmamaldr ki, burada anlan birka referans, kinci Altn Orduya dair bilgilerden daha az yetersiz deildir. Nogayn kariyerine ve bir dizi hkmdarn kaderine karar verilmesindeki rolne dair en ayrntl ve dramatik kantlar Memlk kaynaklarnda bulunmaktadr. bni Halduna gre, Nogay Coi Hann soyundan gelen hkmdarlar zerinde kontrole sahipti. Bu bilginin dier bir versiyonu da Aynide bulunmakta ve yle demektedir; bir zaman sonra Nogay ok daha nemli bir kiilik haline geldi ve hanlar arasnda kabul edilir oldu. Birok bilim adam neslinin kafasn kartran, Nogayn oynad role dair iki zel dnemi Han Tlebugann Tokta (1291-1312 yllar arasnda hkm srmtr)

712

tarafndan devrilmesinde ve daha sonra da Toktann alaa edilmesinde oynad roldr. Bu hikayelerin her ikisi de kaynaklarda olduka iyi belgelenmitir ve nesiller boyu bilim adamlar bu dneme dair kaytlar didik didik inceleyip Altn Orduda i sava olarak atfta bulunulan gelimeleri aklamaya gayret etmilerdir. Bunlar, Cengiz soyundan gelen han ile, bu dneme dair benim grdm, ynetici kabilelerin liderlii iin verilen srekli mcadelenin fevkalade bir rnei olarak tekrar etmeye deer. Tde Mengnn (1280-1287) yerine Tlebuga geer gemez, Tlebuga ile Nogay arasnda, pek ok kaynakta bir hikaye araclyla anlatlan bir gerilim kayna olutu. Bu hikayeye gre, Tlebuga Krakow seferine Nogay da davet etti ve bu seferden yeterince tatmin oldular. Ancak, k dneminde evlerine dnerken hava koullar ok ktleti. Tlebuga memleketine ok daha g koullara sahip bir rotay takip ederek dnd, bu kt koullar yznden ordusunun nemli bir ksm alktan krld. Kaytlarn bu ksmnn gerek mi yoksa kurgu mu olduuna dair elde bilgi olmamasna ramen, kaynaklar Tlebugann neden Nogaya kar savamaya karar verdiini aklamakta bunu kullanyorlar. Kaynaklar ayrca, Tlebugann annesinin araclyla ikisi iin zel bir toplant ayarlandndan bahsetmekteler, ancak olduka zeki ve ok tecrbeli olan yal Nogay, desteklerini almak zere bir nceki han olan Tde Mengnn baz oullaryla grt. Neticede, toplant srasnda, Tlebugann yannda oullarndan bazlar olmasna ramen, Nogayn destekileri fark ettirmeksizin Tlebugay kuatmay baard, Tlebuga bunu fark ettiinde artk i iten oktan gemiti. Tde Mengnn en byk olu olan Tokta, Tlebugay ve rakip grd kendi kardelerini ldrd. Bu olaylar mteakip Tokta 1291 ylnda tahta oturdu. Nogay egemenlii ona devretti, Tokta ve onunla ibirlii yapan kardelerini hkmdar olarak atad. Dier bir kaynaa gre, Tlebuga ve be kardei, yani Mnge Temrn btn oullar ldrlnce, Nogay Toktay lkenin tahtna oturttu ve Toktann devletinin ynetimini stlendi ve kendisine katlan kardeleri arasnda geriye kalan her kim varsa ona teslim etti. Onlara yeterince gven duyar hale geldikten sonra Nogayn Toktaya Bunlar senin kardelerin ve senin hizmetindeler dedii varsaylmaktadr. Nogay daha sonra kendi konumuna dnmtr, fakat daha nce kendisine kar ittifak yapan emirleri kolay kolay unutmamtr. Bir noktada, Nogay karsn Toktaya gndererek, Toktann yolu zerinde pek ok prz grdn ve bu przlerin de Nogaya kar Tlebuga ile ittifak yapan emirler tarafndan oluturulduu mesajn iletti. Tokta, bu mesaja cevap olarak, bu emirleri tek tek ldrd. Daha sonra, Toktann Meng Temr ile birlikte devleti ynetmi olan ve Tlebuga saraynda olduu kadar onun ldrlmesinde de nemli bir rol olan kendi annesinin mdahalesine can skld. Burada Toktaya yardm eden yine Nogay oldu ve Tokta adna onun annesini ve korumas altnda bulunan sadk emiri Baytaray ldrd. 1293-1294 yllarnda Tokta ile Nogay arasndaki ilikiler dosta olmasna ramen, bu ilikilerin 1297-1298 yllarnda husumete dntne dair bilgiler bulunmaktadr. Bu dmanlk iin deiik sebepler vard ve kaynaklara gre bu dmanlkta nemli bir unsuru, Nogayn daha nceden bahsettiimiz kars Baylak Hatunun Cke ve Teke adl iki olundan korkmas ve han onlara kar

713

yanna ekmesiydi. Dier bir sebep de, baz emirlerin Toktay terk ederek Nogayn hizmetine girmesi, hatta bunlardan birinin Nogayn kzyla evlenmi olmasyd. Bu emirleri kendisine teslim etmesine dair talebini geri eviren Nogaya cevap olarak Toktann Nogaya gnderdii mesaj, Nogay kabilenin yallar ile bir toplant yaparak tartt. Atlarna Don Nehrinde (tahminen Altn Ordu bakentine yakn olduundan) su iirmek istediini ieren Nogayn Toktaya cevabi mesajndan sonra her iki taraf da sava hazrlklarna balad. Netice olarak, daha nceki bir blmde bahsettiim gibi, Nogayn durumunun bu kadar gl olmas, muhtemelen kontrolnde bulunan Krmdan elde ettii byk gelirlerden kaynaklanmaktayd. Kaynaklar, ayrca, Nogayn Berke ailesi (Altn Ordu lkesi anlamnda kullanlmaktadr) zerinde de baskn bir g olduundan bahsetmektedir, holand kiiyi tahta geirmekte, holanmadklarn alaa etmekteydi, istediini istedii yere atamaktayd. Nogay bu rolnn srmesini istiyordu, fakat bu Toktann karlarna uymuyordu. Neticede, Tokta ile Nogay sava meydannda kar karya geldiklerinde, Nogayn ordular Toktann glerini darma dan etti, fakat kamakta olan dmann takip edilmesine msaade etmedi. Yeniden ittifak kurulmasndan sonra iki taraf 1299-1300 ylnda tekrar bulutu. Hikayeyi ve Nogayn yaamn sona erdirmek iin, bir Rus Nogaya yaklaarak onu ldrd, ama bylesine ok nemli bir ahsiyeti ldrmeye cesaret edebildii iin Tokta da Rusu ldrd. Yani son, kimin han olacana karar veren ynetici kabilelerin liderlerinin bann rolnn bir klasik tasviri , ya da tam tersi olmalyd. 13. yzylda drt ynetici kabilenin ya da drt ulus beyinin varln ispatlamaya en ok yaklaan, lmnden ksa bir sre nce, 1299 ylnda, Nogayn Krm ehri Sudaka saldrdndan bahseden Mufaddaldaki sorunlu metindir. Genelde gvenilir olan Tizengauzenin tercmeleri, bu vakada, sz konusu dneme dair hem bu metni, hem de dier kaynaklar tamamen yanl temsil etmektedir. Bu pasajn Tizengauzen tarafndan yaplan tercmesine gre, Berke hanedannn tahtnda hkmdar olarak bulunan Nogay Krm ehri Sudaka gelmitir. Kendisine destek verenleri ehirden ayrlmaya davet etmi ve bu davete uyan ehrin nfusunun yaklak te biri ehri terk etmi ve Nogay, nfusun geriye kalan ksm ile birlikte ehri yok etmitir. Bu ykmn sebebi, Sudakn gelirlerinin aralarnda Msr ile diplomatik ilikileri bulunan Toktann da olduu drt hkmdar tarafndan bllmesiydi. Ayrca, ortaklar (bu geliri paylat kiiler) gelirin blm srasnda yardmclarna saldrmlard. Aslnda, kaynan bu tercmesi yanltcdr. Bunun yerine, bu her iki ismi de Nogay eklinde (Blochet tarafndan hazrlanan Mufaddal basmnda olduu gibi) okumak gerekir. Bu yzden, gelirleri paylaan hkmdarlardan biri Nogayn kendisidir. Ayn kaynak, Krma saldr dzenleyenin de Nogayn kendisi olduunu dorulamaktadr. Bu hikaye Rkneddin Baybars tarafndan biraz farkl anlatlmakta ve kendisi kuzeyde Tokta ile savarken kznn olu (torunu) Aktacy vergi toplamak zere Krma gnderdii ifade edilmektedir. Bu torunun vergi toplamaya gittii halk tarafndan ldrlmesi zerine Nogay, torununun intikamn almak zere ordularn Krma gndermitir. Nogayn Krm zaamet olarak verdii torununun ismi

714

hari, bni Haldun da benzer bir hikaye anlatmaktadr ve sz konusu torundan Karaca diye bahsetmektedir. Bu vaka, Tizengauzenin Tokta ve dier hkmdarlarn geliri paylamasndan dolay saldrd eklindeki tezinden daha iyi bir sebep olarak kabul edilmelidir. Her eyden nce, bu tr bir aklama dier hkmdarn kimler olduuna bir aklk getirmemektedir. Ayrca, Nogay da dahil olmak zere Krmn yneticilerinin genellikle hkmdarlar olarak anlmasn grmezden gelmektedir. Bu yzden, bu metin gelirlerin bu dnemde nasl paylaldnn muhtemel bir rneidir. Nogayn Krm zerinde kontrole sahip bir hkmdar olarak tasvir edilmesi, onun bir ulus beyi olduuna ve Altn Ordunun nemli bir blmn ynettiine dair gr desteklemektedir. Bu nokta, daha sonra Krmda slenmi olarak bilinen ynetici kabilelerin dier liderleri iin de sylenebilir. Nogayn lmnden sonra oullar arasnda mcadele balad. Kaynaklarda bulunan, bu olaylarn geliimine dair kaytlarda, Nogayn oullarndan biri olan Ckenin Tunguz adnda bir yardmcs olduu, ancak bu yardmcnn daha sonra saf deitirerek Nogayn damad Mnck olu Taz ile ittifaka girdii kaydedilmektedir. Taz ve Tunguzun zbeki devirmeyi denedikleri de bilinmektedir. Bu, Nogayn soyundan gelenlerin ynetici kabileyi srdrmeye altklarn ve bu ynetici kabile iinde liderlik roln stlenmek istediklerini gstermektedir. Bu anlatmlar balamnda, Yansi gibi tmenlerin dier liderlerinden de (Toktann Yansinin kardei Abac ile ayn makama atad) bahsedilmektedir. Mevzubahis olan bu kiiler de ordu komutanlar ve Nogayn arkadalar olarak tasvir edilmektedirler. Yaamnn en nemli vakasnda ykselie geen Nogay, Moollar dneminde Avrasya steplerindeki hanedan ile ynetici kabilelerin liderleri arasndaki ilikileri karakterize eden iktidar/g siyasetini en iyi ekilde rneklendirmektedir. Ancak, bu dnemle ilgilenen ikincil yazl kaynaklarn en nemlileri, erken dnem bilim adamlarnn drt-bey sisteminin salad bir balam iine Nogayn kariyerini yerletirmekte baarsz olduklarn ortaya koymaktadr. Bunun yerine, Veselovskiy tarafndan kaleme alnan monografinin balnda olduunda gibi, Nogayn bir han m yoksa 10.000 kiinin kumandan m olduuna dair soruyu tekrarlayp durmular ya da kaynaklarn birinci elden analiz edilmesi durumunda ispatlanamayaca grlecek olan deiik teoriler ortaya atmlardr. ayet, Nogayn aslnda ulus beylerinin bir lideri olduu kabul edilecek olursa, Nogay ve muhtemelen onun ynetici kabilesinin, Tokta ve ona bal olanlarla giritikleri iktidar mcadelesini kaybetmesi, bir bakasna ve baka bir ynetici kabileye hanlk makamnn nn amtr. Nogayn lmnden hemen sonraki dnemde, ulus beylerinin liderlii konumunun kim tarafndan doldurulmu olabilecei kesin olarak bilinmemektedir. Bir ksm kaynaklara gre Tokta, Nogayn yerini Meng Temrn olu Saraybugaya vermitir, ancak kaynaklardaki yerini kelimesinden ne kastedildii kesin olarak belli deildir. Kaynaklarda yer aldna gre Saraybugann daha sonra Nogayn geride kalan olu Turay ile Toktaya kar bir komplo kurarak Han olmak istemesi neticesinde, Tokta daha sonra bu konumu kendi oullar Tkelbuga ve Elbasara vermitir. Belki de bu, zellikle bir han olmak isteyen ancak bir ulusun beyi olmayan Saraybugaya sadece Krm ve belirli blgelerin kontrolnn

715

verildii eklinde anlalmaldr. (Tuna ve Urak nehirleri boyunca bulunan topraklar Nogayn topraklar olarak anlmaktadr.) Toktann halefi olan zbek Han (1313-1341 yllar arasnda hkm srmtr) belki de Batu patrimonisinin en iyi tannan yneticisi olmutur ve Tokta tarafndan kurulan gl merkezi otorite geleneini devam ettirmitir. zbek Han bir Mslmand ve onun ynetimi altnda slam Batu patrimonisinin resmi devlet dini olarak kabul edildi. zbekin saltanat srasnda Altn Orduda kltrel yaamn dier alanlar da gelimeye balad. zbek, Msr Sultannn Batu patrimonisinden Tulunbey ile evlenmesiyle, 1320 ylnda Msr ile olan ilikileri yeniledi. Ancak, bu tr hareketler ayn zamanda Batu patrimonisinin ran ile olan dmanlklarnn yenilenmesiyle de alakalyd. Mamafih, Msr bu sefer rana kar seferinde Batu patrimonisine yardm etmedi. in dorusu, 1323 ylnda Msr randaki lhanllarla bir anlamaya vard. 1324-1325, 1328 ve 1339 yllarnda lhanllar tarafndan tehdit edilince Batu patrimonisi Msrllarn desteini salamaya alt ama baarsz oldu. 1324-1325 yllarnda lhanl gleri Kuzey Kafkasyadaki Terek Nehrine kadar ilerlemeyi baard. Bunun akabinde Batu patrimonisi de 1340 ylnda Horasana kar ilerlemeyi baard, ancak Terek Nehri evresindeki topraklarn geri alamadlar. zbekin gleri, 1319da (Edirenye kar) , 1324te (Trakyaya kar) sefere karak Balkanlarda toprak edinmeye alm ve 1330 ylnda da Bulgar hkmdar Georg II. Tertere yardm etmitir. Akat, ticari anlamda nemli olan bu topraklar zerinde srekli bir kontrol kuramamtr. 1330lu yllarda Orta Avrupaya ynelik taarruzlara dair kaytlar da bulunmaktadr. zbek, btn saltanat boyunca pozisyonunu gl bir ekilde devam ettirmeyi baarmtr. Toktann saltanatndan sonra da drt-bey sisteminin devam ettiini anlamak nemlidir. Nogayn yenilgiye uramasndan sonra ittifakn yeniden kurulmas dneminin akabinde, Altn Ordudaki ulus beylerinin liderlik konumu, ak bir ekilde, tarihi bir kiilik olan Kutluk Temre (lm 1335) atfedilmektedir. Kutluk Temr, kaynaklarda ilk olarak Toktann yardmcs ve onun emirlerinden biri olarak grlmektedir. Bir kaynaa gre, Tokta devletinin ynetimi Kutluk Temre byk gven beslemekteydi. Bylece, Tokta Nogayn yardmlaryla saltanata otururken, neticede lm zerine Nogayn devlet iindeki roln stlenecek kii Kutluk Temr idi. Toktann ynetimi altndaki kabile yaplanmasnn ba olan Kutluk Temr, Batu Hann olu Tokokann olu Mngke Temrn olu, Tagrlann olu zbekin seiminde de nemli bir rol oynamtr. zbekin babas Tagrla Mngke Temrn onuncu olu olduu iin asla Han olamamtr. bni Dukmaka gre Kutluk Temr, olu zbeki tahta geirmek iin Tagrlann dul kars ile ibirlii yapmtr. bni Haldunun yazdklarna gre, Toktann lm zerine Kutluk Temr, zbekin annesinin tavsiyesi zerine zbeke sadakat yemininde bulunmutur. Bununla birlikte, bunlar Toktann olu Elbasm ve onun emiri Kadaka kar bir ittifakta birlemilerdir. Kutluk Temrn rolnn tanmlamalar arasnda onun zbekin lkesinin lideri olduu da bulunmaktadr. Dier bir kaynakta, o Saray (Altn Ordu devletinin bakenti) emiri olarak

716

adlandrlmakta, bir baka kaynak ise zbekin ynetiminin ona baml olduunu ifade etmektedir. Bu tanmlamalarn altnda, zbekin saltanat srasnda Kutluk Temrn stlendii rol ile Tokta ynetiminde stlendii roln ayn olduu yeterince aktr. Kutluk Temrn kaynaklarda kayda gemi olan rolnn baka ynlerini de diplomatik balantlarla megul olmas ve zbek ile Msr arasnda araclk yapmas oluturmaktadr. Ayrca, lhanl ulus emirleri tarafndan lhanl tahtna gemesi teklifini aldnda, zbek Han bu teklifi Kutluk Temr ile istiare etmi ve bu istiarenin akabinde sz konusu teklifi geri evirmitir. Bu vakada, Kutluk Temr muhtemelen zbek ile sadece bir yardmcs olarak istiarede bulunmamtr. Hann hiyerarisine tabi olabilecek bir adam olmayan Kutluk Temr, daha ziyade kinci Altn Ordu lkesi olarak tabir edilen corafyann ba szcs idi. Pek ok olay mkemmel bir paralellik sergilemektedir, yle ki Tokta, Nogayn karlar iin Nogaya rakip olan emirleri ldrmtr, Nogay da Toktann menfaatleri iin Toktann annesini ldrmtr. Bir kaynaa gre, zbekin saltanatnn balarnda, zbek Toktann olu Elbasm ldrrken, Kutluk Temr de onun emiri Kadak ldrmtr. Nogayn damad Mnck olu Taz (ak bir ekilde yksek statl bir grup olmamasna ramen, kendilerini bir ynetici kabile olarak kabul ettirmek iin alan bir grubun lideri), zbeki devirmeye teebbs edince, zbek adna Taz ldren kii yine Kutluk Temr olmutur. 1333 ylnda Altn Ordu blgesinde seyahatlerde bulunan bni Batutaya gre, Kutluk Temr zbekin dominyonlar arasnda yer alan Harezmde zbekin temsilciliini yapmaktayd. Ayn zamanda, bni Batuta onu byk emir diye de adlandrmakta ve Kutluk Temr aslnda zbekin Horasandaki valisiydi demektedir. Kutluk Temr ile Nogayn kariyerleri arasnda pek ok nemli farkllklar bulunmaktadr. Hereyden nce, Nogayn kendi ulusu gibi Krmdan (ya da Tuna ile Ural nehirleri arasndaki daha geni bir blge) baka herhangi bir blgeyi kontrol altnda tuttuuna dair kaynaklarda hibir iaret bulunmamaktadr. Halbuki, Kutluk Temr ksa bir sre iin zbekin yardmcl grevinde bulunduktan sonra onun tarafndan Harezme gnderilmitir. Orada, zbekin kars Bayaluni Hatunun kardei olan Bay Demirin yerine gemitir, ancak 1323-4 tarihinde Kutluk Temr bir kez daha zbek tarafndan yardmclk grevine getirilmitir. Grevlerindeki bu deiimi, bu tarihlerde aatay Hanlna kar yaplacak sefer ile alakalandrmak mmkndr. Bu sebeple Kutluk Temrn tecrbesine sava alannda ihtiya duyulmaktayd. Konumlar bu ekilde deitirebilmesi, zbek Hann ynetici kabilelerin liderliinde deiiklikler yapacak kadar gl bir lider olduunu gsteren bir rnek olarak dnlmesine imkan vermektedir (oysa ynetici kabilenin gl bir lideri durumunda olan Nogay, Toktann saltanat srasnda hanlarn deiimini empoze edebilmekteydi) . Bu ok sk olan bir durum deildi, nk ynetici kabile lideri ile han arasnda her ikisinden birisi deitirildiinde bir karlkl kabul uygulamas mevcuttu. Aa yukar Kutluk Temrn lmnden sonra (1335), Altn Ordudaki ynetici kabilenin tek tek liderlerinin kronolojisini kesin bir ekilde takip etmek ok daha g hale gelmitir. Bu dneme ait ulus beylerinin ok az bilinmektedir, ancak bu greve ne zaman geldikleri ve ayn dnemde birlikte

717

altklar dier ulus beylerinin kimler olabilecei konular ak deildir. 1340 ylnda yaanan olaylarla balantl olarak, Krmn han yardmcs olarak Melik Temr isminde birinden bahsedilmektedir ve bu hala zbek Hann saltanat altnda bulunmaktadr. Daha nce Tuluk Temrde olduu gibi, bu isimde de isimle birlikte Melik (hkmdar) unvannn kullanldn grmek zor olmasa gerek. Bu blmn ilerleyen ksmlarnda tartlacak olan baz baka isimler de bulunmaktadr, ancak bunlar tam belirlenmi bir dneme ait deillerdir. Nogaydan sonra hanedan dndan tarihi figrlerin ele aln, Nogayn kariyerine gsterilen zen ile mukayese edilemez. Kutluk Temrn kariyeri, Nogayn halefinin kariyeri gibi grlebilmesine ramen, destekleyici yaznda ayn derecede dikkatleri ekmemitir. Gelitirilen bir dier iddiaya gre ise, drt-bey sistemi Altn Orduda zbek Han tarafndan kurulmutur. Ancak, bu teori lhanllar zbek Hann saray ile alakalandran bir kaynan yanltc tasvirini yapan Safargalieve dayanmaktadr. Bu, bir baka yerde gstermi olduum gibi, bu kaynan tam versiyonunda bulunan lhanl isimlerinden anlalabilir. zbek, halefi olarak byk olu Tinibeki (1341-1342 yllar arasnda hkm srmtr) hazrlamasna ramen, zbekin lmnden sonra Tinibek (1342-1357 yllar arasnda hkm srmtr) kardei Canbek tarafndan yerinden edilmitir. Canbekin 15 yl sren saltanat hakknda ok fazla bir ey bilinmemektedir. Canbek, 1342-1343 yllarnda tahta getiine dair bilgi vermek zere Memlk sultanna bir eli gndermesine ve yine 1357 ylnda ran ve Azerbaycandaki Horasana ynelik yapt saldrnn baarl olduuna dair bilgi vermesine ramen, bu dnemde slam lkeleri ile olan ilikiler nceki dnemler kadar sk deildi. Canbek daha sonra, fethettii topraklara vali olarak olu Berdibeki atad, ancak Berdibek ksa bir sre iinde han olarak babasnn yerini alacakt (1357-1359). Canbekin ynetimi altndaki Batu patrimonisini Rus prenslikleri arasnda tpk eskiden olduu gibi etkinliini gl bir ekilde korumutur. Bu dnem ayn zamanda, Litvanyann gneye seferler balatt bir dnemdir, fakat Canbekin saltanatnn sonuna kadar Batu patrimonisi ve Litvanya, Polonyaya kar dzenlenen saldrlarda ibirlii yapmlar ve Litvantyallar Podolya iin hara demilerdir. Ancak, Canbekin saltanatndan sonra, Batu patrimonisi ile Dou Avrupa devletleri arasndaki ilikiler farkl bir karakter kazanmtr. Kaynaklarda, bazlar ya da tamam zbek Hann haleflerinin ynetimi altndaki ynetici kabile liderleri olan pek ok isim zikredilmektedir. ayet verilen bilgiler doru ise bu, beyler iin byk oranda bir grev deiikliinin ya da ynetici kabilelerin rollerindeki deiimlerin okluu anlamna gelecektir. Bu tr ittifaklar Hann ok gl bir konumda olduu ya da deiik ynetici kabileler ile potansiyel ynetici kabileler arasndaki iktidar mcadelesinde bazen birini bazen de dierini bakalarna kar kullanmaktadr. Bir dier aklama da bir sonraki blmde aklayacamz Kara lmdr. Muhibbiye gre, Kutlubua nak, geleneksel olarak zbek Han ailesinin topraklarndaki drt yneticiden biriydi. Bu kaynak ayrca, Kutlubua nakn Msrl yetkililerle yazmakla megul olduunu ve 1351 ylnda onlardan bir cevap aldn kaydetmektedir. O ayn zamanda Canbek Hann yardmcs olarak da adlandrlmaktadr. Bu kiilik hakknda bu tanmlamalar dnda ok az

718

ey bilinmektedir. Muhibbi, ayrca, Mahmud Divani olarak da bilinen Husameddin Mahmudun, Canibekin veziri olduunu da yazmaktadr. Onun drt beylerden biri olduuna inanmak iin btn sebepler mevcuttur, nk o Kutlubua nakn arkadandan biridir. Bu kiilerin drdnden de, byk emirler olarak bahsedilmektedir. Berdibekin (1357-1359 yllar arasnda hkm srmtr) ksa saltanat hakknda da ok az bilgi bulunmaktadr. Bir kaynaa gre, Bardibek Hann tahta karlmasnda daha nce bahsettiimiz Mahmud Divan nemli bir rol oynamtr. Kaynaklar ayrca, Emir Carukun olu Saray Temrn Berdibekin veziri olduunu ifade etmektedir. Altn Orduda slam Medeniyeti slamn nihayet zbek Han ynetimi altndayken devlet dini statsn kazand aktr. slam dinini kabul ettikten sonra zbek Han, hem animistlere hem de Budist rahiplere kar bir kampanya balatmtr, ancak ehli kitap mensuplarna yani Yahudiler ve Hristiyanlara kar sefer balattna dair herhangi bir delil bulunmamaktadr. zbek Hann ynetimi altndaki Altn Ordudaki dini yaamn gelime hikayesi, renilen bir din olduu kadar kozmopolit bir medeniyet iindeki popler slam seviyesinde de olmak zere, Altn Ordunun gerek anlamda slami dini kltr ile btnlemesinin de hikayesidir. Byk seyyah bni Batutann salad ayrntl bilgiler sayesinde bu konuda ok ey bilmekteyiz. Aa yukar 1333 Ocak aynda Altn Ordu topraklar zerinde yapt seyahatleri srasnda, bni Batuta her yerde camilere, kadlara ve Sufi zaviyelerine rastlamtr. Mesela, Krmn bir ehri olan Kefede bir camiye rastlamtr, orada eyhzade el-Horasaninin liderliini yapt bir imarethanede kalmtr, burann hem Hanefi mezhebine gre hkm veren bir kads, hem de afi mezhebine gre hkm veren bir baka kads bulunmaktaym. bni Batuta ayrca, pek ok eitimli din adamyla tanmtr, bunlarn arasnda bir kad ve As (Alan) olan bir hoca ve ayrca hutbe okuyan ve sembolik neme sahip olmakla birlikte Cuma namazlarnn klnd camide halife adna insanlar selamlayan bir vaiz/hatip de bulunmaktayd. bni Batuta, 1288 ylnda Msr Hkmdar Baybarsn yardmlaryla Krmda ina edilen bir camiden bahsetmektedir, ancak biz, biri zbek tarafndan 1314 ylnda yaptrlan Krm Cuma camii olmak zere Krmda iki tane daha caminin olduunu bilmekteyiz. bni Batuta, Aakta da dini talebeler ve bir kad ile tanm, burada bir vaaz ve salat selamn akabinde Kuran tilavetine de ahitlik etmitir. Ayrca, baka trden Arapa dini arklar/ilahiler de bulunmaktayd ve bunlar Farsaya olduu kadar Trkeye de tercme edilmekteydiler. nl seyyah, Macarda Iraktan gelme bir eyhin imarethanesinde kalm ve Buharadan gelme bir hatibin vaazlar verdii bir camiyi ziyaret etmitir. Sarayckta da Ata diye hitap edilen ok yal dindar bir adama ait olan bir imarethanede kalm ve yine bir kad ile tanmtr. Daha sonra da Kathda, yine bir kad ve onunla birlikte dindar ve kendini adam bir eyh olan Mahmud el-Hivaki ile tanmtr. Byk seyyahn tasvirlerinde, dini hayat bakmndan Saray Berkede mstesna bir ehirdi. Sarayda Cuma namazlarn klmak iin 13 cami bulunmaktayd, bunlarn arasnda bir de afi medresesi ve daha pek ok kk cami mevcuttu. bni Batuta, afi din alimi Sadreddin Sleyman el-

719

Lakzi (Dastandaki Lezgi), Msrl bir Maliki din alimi olan emseddin el-Msri, yapt ite en iyi olarak kabul edilen Saray kads Bedreddin el-Arac ve dier din alimleriyle de tanmtr. Mslmanlarn tatil gn olan her Cuma, zbek Han , en yksek payeye sahip eyhlerden biri ve iyi karakterli, ruhu cmert olan, ar mtevaz ve ayn zamanda da bu dnyann mlklerine sahip olanlara kar da hiddetli tavr taknan bir adam olan Numadeddin el-Harizmiye bal olan bir imarethaneyi ziyaret etmekteydi. Bu eyh, fakir kardeleri, ihtiya sahipleri ve yolcularn nnde son derece mtevaziyken, zbeke kar tavr bunun tam tersiydi. te yandan, bugnk ada bak amzla unu da belirtmeliyiz ki, bu ayn ahs bni Batutaya kle olarak bir Trk erkek ocuu hediye etmitir. Byk seyyah, Harezmde ylesine mkemmel bir slam dini ve eitim merkezi ile karlamtr ki, ne Saray Batu ne de son zamanlarda kurulmu olan Saray Berke buraya rakip olabilirdi. bni Batuta buradaki Cuma camiini ve medreseyi ziyaret etmitir; bu medrese ve klliyesi zbekin byk emiri Kutluk Temr tarafndan vakfedilmitir, cami ise onun dindar kars Turabak Hatun tarafndan ina edilmitir. bni Batuta ve ona elik eden refakati seyyahlar yeni ina edilen bir baka medresede de kalmlardr. O, Snni ilahiyatnn Mutezile ekolne mensup bir dizi din alimiyle grtn anlatmaktadr. zbek Han ve byk emir Kutluk Temrn Ortodoks Snni slama bal olmasndan dolay, bu ilim adamlar kendilerinin Mutezile ekolne bal olduklarn gizlemilerdir. bni Batuta, ayrca, sadece Harezmde uygulanan bir adetten, namaz vaktinin yaklatna dair Mslman halkn uyarlmasndan da bahsetmektedir. Toplu namazlara katlmayanlar cezalandrmak iin her camide bir kam bulunmaktayd, namaza katlmayanlar ayrca 5 dinar ceza demek zorundayd, alnan bu paralar caminin bakm ve onarmnda ve fakirleri doyurmakta kullanlmaktayd. Bu kesintiye uramadan devam eden eski bir gelenek olarak kabul edilmektedir. bni Batuta, ayrca, Mool istilas srasnda ldrlen ve daha sonra Kubreviye Sufi tarikatna ismi verilmek suretiyle yeniden hrmet gsterilerek yceltilen eyh Necmeddin el-Kubrann trbesi zerine de bir imarethane yaplm olduundan bahsetmektedir. Burada btn yolculara yemek verilmekteydi, imarethanenin eyhi ve medresenin hocas olan Seyfeddin bin Asab ayn zamanda Harezmin esas vatandalarndan biriydi. eyhi, kutsal topraklar olan Mekke ve Medinede bir yl ya da daha fazla zaman geirmi olan Celaleddin as-Semerkandi olan bir baka imarethane daha bulunmaktayd. ehirden drt mil kadar uzakta ise imam Ebul-Kasm Manmud ibni mer el-Zemaherinin trbesi bulunmaktayd. bni Batuta, ayrca, sadr nvan ile tannan kad Ebu Hafs mer el-Bekri ve onun yardmclar ile yapt toplantlarn deiik ayrntlarn da anlatmaktadr. Bu kad, kendisine Kutluk Temr ile evli olan baldz tarafndan byk bir servet ve gayri menkul balanm bir kiiydi. Evi zengin hallarla denmi, duvarlarnda elbiselerin asl olduu, ve gm yaldzl vazolarn ve duvarlara yaplan ok saydaki hcrede Irak cam bulunan bir evdi. O ayrca, ok sayda t verici ve dini kaideleri hatrlatc vaaz bulunduundan ve Cuma namazlarnda hutbe okuyan hatipler olduundan bahsetmektedir, Mevlana Zeyneddin el-Makdisinin o gne kadar iittii en byk drt hatipten biri olduunu ifade etmektedir. bni Batuta anlatmlarna,

720

emirin olaan uygulamalarndan birinin de onun halk dinledii salonu kadnn her gn ziyaret etmesiydi diye devam etmektedir. Byk emirlerden biri ortaya oturmakta ve Trklerin yarg dedii byk emirler ve eyhlerden sekizi de ona elik etmekteydi. Dini kanunlar (eriat) kapsamndaki anlamazlklar kad, dini alann dnda kalan uyumazlklar ise emirler tarafndan zlmekteydi. bni Batutann esiz kaynandan edinilen bilgiler ok nemlidir. Harezm ve Bulgarda (Bulgar muhtemelen bni Batuta tarafndan ziyaret edilmemitir) , Mool istilalar zellikle Harezm ve Orta Asyadaki dier yerlerde bulunan Sufi tarikatlarnn liderleri arasndan olmak zere byk ahadetlere sebebiyet vermi olmasna ramen, Mool ncesi zamanlardan beri slami adanmlln 1330larn bak asna gre syleyecek olursak ciddi bir kesintiye uramakszn-devam ede geldii sonucuna ulaabiliriz. Byk seyyah tarafndan ziyaret edilen Kuzey Kafkasya ve Krmdaki merkezlerin slami altyapsnn ne kadar eski olduunu bilmemiz olduka zordur. Fakat, u kadar tahmin edilebilir ki, Saraydaki Ortodoks slami kurumlarn gelimesi birka on ylda, hatta muhtemelen birka yl iinde olmutur. bni Batutann ziyareti srasnda, zbek Hann zahit bir dini liderin nnde tevazu ile durmas da dahil olmak zere en yksek seviyedeki ynetici elitin dini hayata tam olarak katlmas da eit derecede speklatiftir. Bununla birlikte, Sufi tarikatlerin Altn Ordunun dinsel snr blgeleri boyunca toplumun geni kesimlerinde slamn yaylmasndaki rol de nemsenmemezlikten gelinmemelidir. Berke Han dneminde Altn Ordu topraklar zerinde Sufi tarikatlerinin propagandasyla yrtlen bir slam misyonerliinden bahsetmek mmkndr. zbek Han dneminde de bu tr bir misyoner slamn varl sz konusuydu, nk bni Batutann bahsettii imarethaneler doalar gerei Batu patrimonisi topraklar boyunca slam dini ve misyonerlik ebekesinin birer kurumu eklinde grev yapmaktayd. zbek Han, Kutluk Temr ve dier nde gelen yetkililer ve onlarn aileleri ou kendi adlaryla anlan cami, medrese ve klliyeler kurmak iin byk miktarlarda paralar harcadlar. Bunlar ya da dier kiiler de bu dini vakflara yksek miktarlarda katklarda bulunmu olmallar, gelirleri bu nemli slami kurumlarn srekli bir ekilde bakm ve onarm iin kullanlmak zere slam dnyasnn dier yerlerinde olduu gibi buralarda da vakfiyeler (genellikle vakfedenin aile yeleri tarafndan kontrol edilmekteydi) kurulmutu. Harezmde dini yaama katlm Cengiz soyundan gelen elit ile dini elit arasnda evlilik ittifaklar yaplacak kadar genilemiti, bu Cengiz oullarnn egemenlik meruiyetinin yeni ve nemli bir tasdik ekli olarak grlmektedir. Yeni kurulan ehirlerde yeni treyen dini snflarn iskan edilmesi iin yeni ina edilen kurumlara byk yatrmlar yapld aikardr. bni Batuta tarafndan tantlan din alimlerinin byk ksm, Altn Orduya isimlerinden anlalaca gibi (sona eklenen kelime nisbet corafi orijinlerini gstermektedir, mesela Msri, Msr orijinli biri olduunu gstermektedir) Ortadou ve dier blgelerdeki slam medeniyet merkezlerinden g etmilerdi. Aslnda, Altn Ordu hem Snni hem de iilere ev sahiplii yapmakta ve btn dnyada uygulanan slam fkhn temsil eden Ortodoks slami mezhepler bulunmaktayd. (Bugn, Anadolu dahil olmak zere Bat Avrasya Hanefi mezhebini takip etmektedir, ran kltrel evresi ile uyumlu olarak sadece Transkafkasya, Azerbaycan ve ran iidir.) Bu, Altn

721

Ordu bakenti ile o dnemde btn dnyadaki geleneksel slam retisi merkezleri arasndaki ilikilerin ne kadar yakn olduunu gstermektedir, zaten btn bu farkl gruplarn temsilcileri de Altn Orduya gelmiti. Bu, ayn zamanda Altn Ordu elitinin nispeten ok ksa bir sre iinde nasl bu kadar zenginletiinin de bir baka gstergesidir. Ancak ilim adamlarnn hepsi de dardan gelmemekteydi. Bu din alimlerinin bazlar ran As (Alan) yerli etnik gruplardan ya da bata Harezm olmak zere Altn Ordunun Mool ncesi geleneksel slam merkezlerinden olabilmekteydi. Altn Ordu devletinin bakentleri olan Saray Batu ve Saray Berkede aka daha nceden slami din adamalarnn yetitirilmesine hasredilmi kurumlar bulunmamaktayd, ancak, kaynaklar ayr dini okullardan bahsetse de etmese de, 1333de bni Batutann ziyareti zamannda, Altn Ordunun baz din alimleri Sarayda eitilmi olabilirler. Neticede, dini yaamn merkezleri olan ve din alimleri tarafndan ekip evrilen camiler bu amaca da hizmet etmi olabilir. Eitim kesinlikle, bni Batutann ziyaret ettii Kuzey Kafkasya ve Krmn dier gney merkezlerinin bazlarnda gelime aamasndayd. Yani, yneticiler tedricen artan zenginlikleriyle sadece ehirler kurmakla kalmam, dini pratiklere ve eitime adanm binalar vakf etmiler ve bu binalarn iini de slam alimleriyle doldurmulardr. Dini eitim alm snfn ve retilen bilginin yenilenmesi kadar bu bilginin slam yeni kabul etmi olanlara tanmas iin faaliyet gsterilen ve slami bilginin korunmas ve retilmesi kapasitesine haiz bakentler dahil olmak zere Altn Ordunun yeni ehir merkezlerinin bile, slami retinin kozmopolit merkezleri olarak iddia edilmesi mmkndr. Ancak Bullietnin gsterdii gibi bu srece nesiller sren bir zaman gerekebilmektedir. Bu ehirlerdeki byk yatrmlar neydi? Bir slami dini altyap m? Dnya medeniyetine katkda bulunan bir insanlk bakenti mi? Peki bu katklar nelerdi? Eer byle bir katk var idiyse bu Altn Orduya has bir katk myd? Mool istilalaryla birlikte gerekletirilen insan kymlar, katliamlarnn ciddi bir entelektel kesintiye, hatta baz yerlerde bu anlamda srekli bir mahrumiyete yol at dorudur. Ayn zamanda, ac verici bir yanl alglama 13.-14. yzyllar ve daha sonrasndaki btn dnemde Altn Ordudaki yksek kltre dair genel gr glgelemitir. 14. yzyln sonuna kadar olan dnem iin tatmin edici tek cevap, Altn Ordunun halihazrda topraklar zerinde bulunan medeniyet/uygarlk geleneklerinin devamna, kendi merkezleri ile kendi snrlar dnda bulunan merkezler arasnda bilgi akna ve kendi topraklar zerinde yeni medeniyet gelenekleri gelitirmeye nemli katklarda bulunmu olmasdr. Bu ancak, Altn Ordu medeniyeti iin katkda bulunan kaynaklarn anlalmasna gayret gsterilirse ve Altn Ordu hem zaman hem de mekan anlamnda uygun bir kltrel gelime evresine yerletirilebilirse doru bir ekilde anlalabilir. Bu dnemde bilgiden kast dini bilgidir ve bu yzden bizim yksek kltr ile alakal btn alma kategorilerinin rnleri iin dini merkezlere bakmamz gerekmektedir. Krm, Kuzey Kafkasya, dil-Kama nehirlerinin kesiim blgesi ve Harezm gibi daha nce bahsedilen yerleik slam medeniyeti merkezlerinin ou ya da tamam muhtemelen Mool istilasndan daha nce kurulmu/belirlenmi olan rollerini srdrmekteydiler. 14. yzylda hareketli bir kltrel ve dini yaam ile mukayese

722

edildiinde Mool istilasndan hemen nceki dnemde Kuzey Kafkasyann sz konusu merkezlerinin ne kadar aktif olduu konusunda emin olmak son derece gtr. Pek ok kaynakta kaydedildii gibi 10.-12. yzyllarda dil Bulgar Devletinde de aktif bir entelektel yaam vard; buras byk ihtimalle Mool istilas yznden byk bir kltrel geriye gidiin en byk acsn yaayan bir merkez olmutur. te yandan, Harezm, kk bir kesinti yaadktan sonra slami retinin nemli bir merkezi olmay srdrmtr. Ancak uras da aktr ki, bu kurulu zamannda Altn Ordu topraklar zerinde henz iyi ekillenmi bir slam Trk yaz dili gelenei oluturulamamt. Orta Asyada 12. yzyldaki karmak linguistik durumu ar derecede basitletirmesine ve Mool, Trk ve dier ailelere ait olan dilleri konuanlar arasnda karlkl etkileime ramen, dil Nehri blgesine gelen ve Cengiz soyundan olan ynetici elitin ekirdek grubu, Moolca diyebileceimiz bir dil konumaktayd. 13.-14. yzyl Batu patrimonisinden yazl Moolcaya dair ok az sayda rnek bulunmaktadr. Arapa kaynaklarda, Moolca yazlm belgelere ynelik atflar vardr, fakat bunun Mool dilinde yazlm olduu anlamna m, yoksa dier dillerde olmakla birlikte Mool alfabesiyle (Mool alfabesinin tretildii Uygur alfabesi gibi) yazlm olduu anlamna m geldii zerinde devam eden bir tartma vardr. Hepsine birden yarlk denilen btn fermanlarn ve diplomatik yazmalarn orijinal Trke versiyonlarnn sadece 14. yzyln sonlarndan (1398) bu yana olanlar gnmze kadar gelebilmitir. Daha nemlisi, 13.-14. yzyllara ait olan tercme edilmi btn belgelerin bir Trke orijinaline dayand grlmektedir. Kaynaklardaki dier referanslar, Altn Ordu devletinin ynetici elitinin, evreleri Trke konuan halklar tarafndan evrili olduu iin ve karlkl evlilikler yaptklar iin ok hzl bir ekilde Trkletiini iddia etmektedir. Ancak, iyi anlalmayan bir nokta da yarlklarn tesinde, 13.-14. yzyllar boyunca Altn Ordu topraklarnda birden fazla slami Trk yazn dili ortaya km ve gelitirilmitir. Bunlardan birincisi dil Bulgarcasdr. Genel olarak sadece dil ve Kama nehirlerinin birletii blgedeki mezar talarndaki Arapa karakterden bildiimiz bir yazn dilidir.7 Arap dilinin dil Bulgar devletinde dklen sikkelerdeki kullanmnn 10. yzyla kadar dayanmasna ramen, dil Bulgar devletinde en eski mezar yaztlarnn tarihi sadece 13. yzyla kadar uzanmaktadr.8 Bulgar ehrindeki en eski mezar tann tarihi 1271, en sonuncularnn ise 1356 olarak tespit edilmitir.9 Bu mezar yaztlar ticaretten kazanlan byk bir zenginlii, belki daha byk bir teknik yetenei ve dil Bulgarlar ile Arapa konuan slam dnyasnn kalan ksm ile olan kltrel balarn yanstmaktadr, nk bu yaztlarn baz ksmlar Arapa yazlmtr. Bu, slam Trk yazl dilleri alannda, tarihiler tarafndan hesaba katlmasn gerekli klan, Mool dneminin bir baka yeniliidir. Yksek kltrn gelimesi asndan daha nemli olan, Altn Ordu topraklar zerindeki bir slam Trk yaz dilinde (ya da baz dil bilimcilerin srar ettii gibi, dillerde) kaleme alnm olan pek ok gzel yaz ve dini eserin varldr. Bu eserler bizim, 12. yzyldaki seviyesinden ok daha gelimi olan bir yazn dilini temsil eden yerel bir dille yazlm olan Altn Ordu edebiyatndan bahsetmemize imkan vermektedir. Bu dil Trkologlar tarafndan Altn Ordu dili, Harezm dili ya da baka terimlerle

723

tanmlanmaktadr. 14. yzyln balarndaki eserler arasnda Rabguzinin Ksas l-Enbiya ve Muin lMridi de bulunmaktadr. Bu yzyln daha ileriki yllarndaki eserler arasnda ise romantik iir Hsrev irin, Harizminin romantik iiri Muhabbetname ve bir dini risale olan Nehcl-feradis de bulunmaktadr. Bu eserlerin bir ksm ve dier dilerdeki baka eserler, Altn Ordunun ynetici elitinin edebiyat zerindeki patronajnn ak bir delilidir, burada yaplan ithafn patronaj ile eit tutulduunun varsayldn dnyorum ben. Neticede, dini klliyeleri vakf etmekten farkl olmayan bu sre edebiyat verimlilii iin esast. 14. Yzylda Orda Patrimonisi Dikkatlerimizi yeniden douya ynelttiimizde, Altn Ordunun Ak (ya da bat) ve Gk (ya da dou) kesimlerine blnmesi Cengiz Hann yaad dneme kadar dayanr. Bu dnemde, bat kesimine Batu liderlik etmekteydi ve sa kanat olarak isimlendirilmekteydi, dou kesime ise iki olundan byk olan Orda liderlik etmekteydi ve bu kesim sol kanat eklinde adlandrlmaktayd. Yasal olarak Orda ulusu daha kdemli olmasna ramen, pratikte Batunun ulusu daha baskn yary oluturmaktayd. 13. yzylda Ordann bu topraklarna dair dier kaynaklardan sadece biri olan Ebulgazinin ecere-yi Trk adl eseri, Batunun gen kardei ibana kendi topraklarnn dousunda bir toprak verdiine dair bilgiler iermektedir, oysa Reidddin sol kanat prensleri arasnda ibann adn bile telaffuz etmemektedir. Gk Ordunun erken dnemlerindeki yneticiler hakknda kaynaklarda ok az bilgi bulunmaktadr. Allsene gre, Orda ynetimi ve ahslar ile alakal en son belgesel veri 1250lere dayanmaktadr.10 Allsene gre Ordann yerine Kongkran gemi ve 1250lerden 1270lere kadar hkm srmtr. Kongkrann halefi ise, 1277den hemen sonra balayarak 1300e kadar hkm sren Ordann torunu Konii olmutur. Koniinin halefi ise 1299 yl sonlarnda Bayan olmutu. Raid ad-Din, Bayan hakknda hala yaamakta olan biri diye sz etmekte ve onu aatay Hanlndan Dua ve Kaydu ile savaan biri olarak tantmaktadr. Orda ulusunun son potansiyel yneticisi ise Sasibuka idi, fakat Reidddin, daha sonraki saltanat bilebilmesi asndan Reidddin ok erken bir dnemde yaam olduu iin Sasibukadan nadiren sz etmekte ve onu Bayann olu olarak tantmaktadr. 13. yzyl hakknda bunlardan baka ok az ey bilinmektedir. Reidddinin kaytlarn (bu kaynak 13. yzyln sonlarndan 14. yzyln balarna kadar geen dnem hakknda bilgi vermektedir) takip eden dnemde Orda ulusunun kaderi hakknda ayrnt veren yaynlanm tek kaynak Natanzinin Mntesap-tavarisidir. Ne yazk ki, Natanzinin eseri pek gvenilir deildir.11 ada tarihinin Natanzi iin kulland en kibar kelimeler, baka hibir yerde bulunamayacak esiz ayrntlar sunmasdr; onun yazdklar hakkndaki en kt kelimeler ise onun kurgulanm bir tarihi eser olduu ve hibir detayn ispatlamann mmkn olmaddr. Herhangi bir modern tarih

724

roman yazar gibi, Natanzi de eserinde pek ok gerek tarihi kiilie yer vermitir. 20. yzyln ikinci yarsnda bilim adamlar, Natanzi tarafndan verilen btn ayrntlar, bir btn olarak bir deeri olup olmadna bakmakszn kendi almalarna alan Grekov ve Yakubovski tarafndan ve daha sonra bunlarn at yol daha pek ok dier bilim adam tarafndan da takip edilmitir -dayatlan ar ykle uramak zorunda kalmlardr.12 Fakat, Natanzinin Altn Ordunun bat yarsna dair tarihi kaytlar sadece kendisi iin konumaktadr. Natanzi, Reidddinin Nogayn yenilgisi ve oullarnn kana dair kaytlarn takip etmi ancak Toktann lmn de dahil edecek kadar ileri gitmemitir. O, Coinin ulusunun iki kesime blndn ve Nogayn soyundan gelenlerin dou kesiminde (ona gre Uluda, Sekiziaa, Karatal, Tuysen, Cend ve Barkend blgeleri) bir yer edinerek kendilerini Ak Ordu olarak adlandrdklarn ifade etmitir. Toktann soyundan gelenlere ise bat topraklar verilmitir (yine ona gre, bir-Sibir, Rus, Lipka, kek, Macar, Bulgar, Bakrd ve Saray Berke) ve bunlar Gk Ordu sultanlar olarak adlandrlmlardr. Bu halihazrda ok sayda sorun iermektedir, dou ordusunu Ak ve bat ordusunu ise Gk diye adlandran tek kaynaktr. Altn Ordunun bat yarsnn sonraki yneticileri hakknda Natanzi aadaki bilgileri vermektedir. Toktadan sonraki hkmdar Torul idi, 1336-7 ylnda ld. Torulun yerini olu zbek ald ve 1365te lene kadar hkm srd. Daha sonra Canbek ve Canbekin olu Berdibek ve nihayet de Canbekin olu Keldibekin ynetimleri geldi. Bunlardan sonra Gk Ordu (bat ya da Ak Ordu) emirleri Ak Ordudan (dou ya da Gk Ordu) bir han davet etmeye karar verdiler. Natanzinin bu yazdklarnn ciddiye alnmasn amaladna inanmak gtr. Onun takip ettii geleneksel kaytlarla ilikisi olmayan dier btn kaytlar, Toktann 1312-3 ynetimde kaldn ve yerine olunun deil, Meng Temrn olu Torlcann olu zbekin getiini belirtmektedir. zbekin klasik saltanatnn 16. yzyldaki Osmanl Sultan Muhteem Sleymann saltanat kadar iyi bilindiini syleyerek onun gerek saltanat olan 1312-1341den ziyade 1336-7den 1365e kadar saltanat srdn ifade ederek, hem Orta alardaki hem de modern zamanlardaki okurlarnn inancn sarsmtr. ok ksa sren Tinibekin saltanatndan sonra, zbekin uzun sre hkm sren halefi Canbek (1341-1357) saltanata gelmi ve onu da Berdibek (1357-1359) takip etmitir. Bu kaynakta isimleri verilen emirlerin ounun isimlerinin benzerlerine bir baka kaynakta rastlamak mmkn deildir. (Tolubey, Muksan, Moulbua, Ahmed, Nanguday ve emirler emiri Moulbua olu lyas.) Bilim adamlarnn ou Natanzinin Orda ulusunun tarih kaytlarn, onun Ak Orda ile Gk Orday birbirine kartrmaktan kaynaklanan hatalarn tashih ettikten sonra kabul etmektedirler. Natanzinin inandrclna dair daha nce verdiimiz tartmalar hatrlatarak, Mntesab-tavarisi Orda ulusunun tarihi hakknda tek/esiz kaynak olarak kullanp da hata yapmamay hakl gstermek mmkn mdr? Ksacas, Orda ulusunun daha sonraki tarihi hakkndaki Natanzinin kaytlar yledir. Nogayn olu Sasibua (yukarda belirtildii gibi, Reidddin onu sadece Bayann bir olu

725

olarak bilmektedir) 30 yl boyunca yani 1320-1 ylndaki lmne dein Ak Orduyu (doudaki Gk Orda) ynetmitir. Sasibuann yerine olu Erzen gemitir, Erzen lkeyi 1344-5 ylnda lnceye kadar 25 yl boyunca ynetmitir ve ldkten sonra Snaka defnedilmitir. Onu da ksa bir sre iin Mbarek Hoca takip etmitir, Mbarek Hoca tahtta sadece alt ay kalabilmitir. Bir sonraki hkmdar, Canbekin (Natanzinin kaytlarna gre henz ynetime gelmedii tahmin edilmektedir) emri ile kardei imtay olmutur ve 17 yl boyunca hkm srmtr (yani 1361 ylna kadar) . Babasnn yaad dnemde Gk Orduyu (Bat ya da Ak Ordu) ynetmek isteyen olu Urus Han onu takip etmitir. Bu sralamay dorulayacak ok az yazl kant bulunmaktadr, ancak Yakubovskiy 19. yzylda P. Savleev tarafndan yaynlanan nmizmatik kantlar aklamaktadr. Bu kiilerin Cengiz soyundan gelen hanlar olarak m yoksa baka eit yneticiler olarak m bu sikkeleri dktrdkleri sorusuna bu bir dizi sikkeden hareketle cevap verilemeyeceini nemle not etmek gerekir. Kantlar da kafa kartrc trdendir: Yakubovskiye gre, Mbarek Hoca kendi adna sikke bastran ilk kiidir, bunun anlam ise onun, batnn bakenti Saraydaki Handan bamszln ilan eden Ak Ordunun (dou Gk Ordu) ilk han olduudur. Fakat bunun en nemli neticesi ve dier yazl kant udur ki, ikinci bir tablodaki verilere cevap olarak, Yakubovskiy bile -ki O, Natanzinin Altn Ordu tarihi zerine yazd eseri bilimsel dnceye tantan kiidir- Natanzinin Ak Ordu (dou ya da Gk Ordu) yneticilerine dair kronolojisini radikal bir ekilde deitirmeye ihtiya duymutur.13 Kara lm ve Altn Ordunun k Altn Ordu tarihinin son aamas, Huzursuzluk Zaman olarak adlandrlan dnemde Altn Ordunun bat yarsnn dalmas ile balamtr. Canbek olu ve halefi Berdibek (1357-1359) tarafndan ldrlnce, ki daha sonra kendisi de bir cinayete kurban gitmitir, Altn Ordunun ya da daha dorusu bat yarsnn toprak ve siyasal btnl tamamen bozulmutu. Bu kn altnda yatan sebebin izleri ise Kara lmn (veba-taun) Altn Ordu topraklarnda ilk ortaya kt Canbekin saltanat dnemine kadar uzanmaktadr. Takip eden yllarda, bir dizi han blgesel iktidar iin birbirleriyle mcadele edip durdu ta ki Toktamn igalleri araclyla 1370ler-1380lerde dzen tekrar salanana kadar. Ancak, bu yeni dzen nihai olarak Altn Ordunun iki ayr kesiminin toprak asndan ve siyasal olarak birlemesi anlamna geliyordu (ya da bu topraklar zerindeki siyasi kontrol yeniden datmak), nk bat yarsnn yeni hkmranlar aslnda dou yarsndand. Bilim adamlar Altn Ordunun yklna dair farkl tarihler ileri srmektedirler. En eski bir yaklam, 1380 ylnda Ruslarn Kulikova kutbunda Mamayn glerini yenilgiye uratmasn Ruslar zerindeki Tatar Boyunduruunu ykan ve Altn Orduyu sona erdiren en erken tarih olarak grmektedir. Daha sonralar, arkeoloji merkezli bilim adamlar, Altn Ordunun sonunun 1395te Timurun seferleri sonucu olduunu grmlerdir. Baka bilim adamlar da, ykl tarihini Ugra

726

Nehrinde Duru tarihi olan 1480 olarak ifade etmektedir. Kazan (1552), Astrahan (1556) ve Krm (1774) gibi takip eden deiik hanlklarn 16.-18. yzyllarda sona ermesi de Altn Ordunun yok olu tarihi olarak gsterilebilir. Bu alma ise olduka farl bir yaklam sergilemektedir: Bu alma orijinal Altn Ordunun ani ve beklenmedik bir ekilde 1359da Berdibekin lmnden sonra sona erdiini kabul etmektedir, bu dnem Altn Ordunun Huzursuzluk Zaman olarak adlandrlan dneme girdii zamandr. Bu dorudan, o dnemde ba gstermi olan veba salgnn bir sonucudur. Veba salgn ilk olarak 1340larda Altn Orduda grlmtr.14 Berdibekin lm zerine merkezi otoritenin kmesini mteakip, 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln balarnda Altn Ordu topraklarnda yeni bir siyasi durum olumaya balad. Bu yeni siyasi durum, kabile ballklarnn deimesi ve Altn Ordunun eski topraklar zerinde bir dizi kk blgesel g odaklarnn yaratlmasyla karakterize edilmektedir. Bir baka yerde ifade ettiim gibi Kara lm, Orta Asyay henz 1340lar kadar erken bir tarihte kasp kavurmaya balamt. Makriziye gre, veba salgn zbekin topraklarna 1341-2 ylnda ulat. Bu salgn, Saray ve Astrahan da dahil olmak zere Altn Ordu ehirlerini vurdu. Salgn Astrahandan yaylarak Kafkaslar zerinden Azerbaycana ve Ermenistana ulat. Krmdaki talyan ticaret merkezleri Kara lmn Orta Dou ve Avrupaya gei noktas oldu. talyan tacirler 1343 ylnda Tanadan (Azak) srldler ve surlarla evrili olan Kefe ehrinde 1343 ylnda kuatma altna alndlar, yine 1345-1346 yllar arasnda da kuatmaya devam ettiler. 1345-1346 kuatmas srasnda, veba salgn Altn Ordunun dier ksmlarnda olduu gibi Mool ordusunda da kendini gsterdi. Gl direnileri sayesinde, muhtemelen de kuatmay yapan ordunun zayflayan durumu sayesinde Cenovallar kuatmay kaldrmay baard. Bu Cenovallarn ou stanbula kat ve doal olarak enfeksiyonu beraberlerinde bu ehre de tadlar. 1347 yl civarnda, salgn talya ve Msra ulamt. Kara lmn deheti imdi Avrupa ve Ortadounun zerindeydi. bnl-Verdiye gre, salgn zbekin lkesine 747 Recebinde yani 1346 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda ulat, kyler ve kasabalarda yaayanlar buralar boaltt. Ayn kitap Krmdan bir kadya atfen tahminen 85.000 kiinin ldn bildirmektedir. Bunlara ilave deliller batya Rus topraklarndan gelmektedir, nk oradaki vakayinameler, Rusyann bir ucundan dier ucuna kadar bulunan ehirlerde yksek lm oranlarnn elik ettii pek ok salgn olayndan bahsetmektedir. 1349da ilk veba vakasnn Polotskda gzkmesini mteakip, salgn 1352 ylnda Pskov, Novgorod, Smolensk, Kiev, Chernigov, Suzdal ve btn Rus lkesine yayld ve nihayet 1353 ylnda Moskovaya ulat. Salgn Pskova 1360 ylnda yeniden urad, 1364-1366 ylarnda ise Nijniy Novgorod ve kuzeydou Rusyann btn byk ehirlerine yayld. Daha pek ok salgn kaynaklarda belgelenmitir. 1352 ve 1364 yllar arasnda, Rus kaynaklarndaki nemli gzlemler Rus topraklarndaki Kara lme kymetli bir teyit imkan salarken, uzantlar Altn Orduya varan bu salgnn veba olduu var saylmaktadr. Bat Avrupada bile veba salgnn tam simptomotolojisini tanmlama sorunsal ar derecede nemlidir.

727

Salgnn ilk dalgasnn en erken 1349 ylnda vurduu bilinmesine ramen, pek ok bilim adam tarafndan Rusyaya batdan ulat gr kabul edilmektedir bu salgnn gneyden, yani Krm gibi salgndan etkilenmi Altn Ordu topraklarndan gelmi olup olamayaca zerinde hala baz soru iaretleri bulunmaktadr. Buna ilaveten, Rus kaynaklar 14. yzylda Altn Orduda birka kez daha Kara lm vakalar olduunu dorulamaktadr. 1364 salgn dalgasnn Saraydan balad, 1374 dalgasnn ise sadece btn Rus topraklarn vurmakla kalmayp, Altn Orduyu da kasp kavurduu sylenmektedir. 14. yzyldaki son bir salgn dalgas 1396 ylnda yeniden Altn Orduyu vurdu. 1346 ylnda Altn Ordunun gneyindeki Kara lmn balangtaki etkisi zerine kantlara baktmzda, muhtemel bir dalgann 1349da kuzeye doru yayldn syleyebiliriz. Ayrca, salgnn 1364, 1374 ve 1396 yllarnda Altn Ordudaki baka yerlere ulatnn ispatlanmasndan yola karak, ben, Kara lmn bu dnemde Altn Ordunun bat topraklarnn tamamn olmasa bile ounu ziyaret ettiini varsaymann akla yatkn olacan dnyorum. Ayrca, bir Kara lm dalgasnn 1357-1358de dil Bulgar Devletini vurduuna dair bir hipotezde bulunmak iin artlarn ifade ettii yeterli deliller mevcuttur, yle ki bu salgn dil Bulgar dilinin sonunu getirmitir. Kara lmn muhtemel sonular byk lekli nfus kayplarn, siyasi yaplardaki istikrarszlklar, kltrel ve teknolojik gerilemeyi, enflasyonu, ve nfus basksn kapsamaktadr. phesiz, Kara lmn Altn Ordu ve Orta Asya topraklar zerinde yaayan nfus zerindeki etkileri korkun olmalyd. Kara lmn Altn Ordunun gney blgelerindeki pek ok nfus merkezlerine uradn daha nce grmtk. Sadece bir dalga srasnda, yalnzca Krmda 85.000 kiinin ldne dair iyi bilinen bir rakam da yukarda not etmitim. Daha nce bahsettiim Makrizinin ayn eserinde, Kara lmn Orta Douya ulamasndan nce step blgesinde sebep olduu nfus kayplarndan da bahsedilmektedir. Salgnn yeniden ortaya kmas, Avrupa, Rusya ve Ortadouda imdi hayatn bir gerei iken, Altn Orduda halihazrda kt olan durumun daha da ktlemesine hizmet etmekteydi. ayet byle devam eden demografik etkiler Altn Ordu iin kabul edilecek olursa, o zaman 1340larda Altn Ordunun nfusu sadece uzun bir dnem iin tedrici bir dn balangcnda olabilirdi. Altn ordu vakasnda, merkezi otoritedeki toplam paralanmann, 1345-1346 ya da daha erken bir tarihte, bu lkede patlak veren Kara lm salgnn takip eden dnemde olduu ileri srlebilir. Ynetici elit tabakasndan lmlerin Altn Ordu devleti zerindeki etkisi Rusya zerindeki etkisinden ok daha byk olmutur, nk Altn Ordunun merkezi otoritesi devlet iindeki deiik sosyo-politik gruplarn uzlamasna dayanmaktayd. Genellikle, Altn Ordunun siyasi birlii drt byk ynetici kabile ile Han arasndaki iliki sayesinde korunmaktayd ve bu siyasi balar genellikle evlilik ittifaklar ile salamlatrlmaktayd. Devlet iindeki fraksiyonlar arasndaki olaan iktidar mcadeleleri, kendi soylarn kabilede, hanedanda ya da her bir kabilede baa getirmek isteyenler tarafndan yaplmaktayd. Soy aacnda kimin nereye konulacana byk lde hanedann ya da kabilenin ba olma statsne sahip olanlar karar verirlerdi. ayet veba salgn bir ya da daha fazla ynetici

728

soyun nde gelen yelerinin saysn aniden nemli oranda azalttysa, bu tr soylar tamamen kaosa dm olabilir. Altn Orduda olan da tam bu idi. Berdibekin lmn mteakip drt byk kabile liderinden her biri Hanlk pozisyonu iin Cengizoullar hanedannn baka bir yesini desteklemekteydi ve bu atmaya herhangi bir uzun dnemli bir zm bulamyorlard. Bu olaylarla Altn Ordu devletinin siyasi btnl nihai olarak kaybedildi. Bu sebepten dolay, bu dnemde Altn Ordunun geleneksel siyasi yaplarnn pek ounun yklmasnda Kara lmn ana unsur olduunu savunuyorum. kinci Altn Ordu Cengiz soyundan gelenlerin Bat Avrasyadaki ynetimlerinin iki ilave dnemi daha bulunmaktadr. 13.-14. yzyllardaki erken dnem Altn Ordu devletinin farkl olan durumu ile radikal bir ekilde ayrm koyabilmek iin daha sonraki bu iki dneme dair en iyi terim kinci Altn Ordudur. Aslnda, 15. yzyln temel zellii 14. yzyln bir devam olmamasdr. kinci Altn Ordunun (15. yzyl ile 16. yzyln ortalarna kadar) ilk dneminde, Altn Ordunun eski bat yarsnn geriye kalan ve 15. yzylda Byk Ordu diye bilinen, ekirdei/z, eski bat yars topraklar zerinde varln srdren pek ok blgesel hanlktan sadece biriydi. Dier yeni blgesel g odaklar, ki ben bunlarn ounun devletin orijinal dou yarsnn soyundan olduklarna inanyorum, Kazan,15 Kasm,16 Krm,17 Astrahan18 ve Sibirya kadar Nogay Ordu19 gibi dier siyasi gruplamalar da yeni kurulan hanlklara dahildi. 1 5. yzyldan 16. yzyln ortalarna kadar olan dnem, ayn zamanda g dengesinde de nemli deiimlerin yaanmasna ahit oldu ve bu gelimeler sonucunda Rus Prenslikleri ve Orta Avrupa devletleri kinci Altn Ordunun kendisi iindeki yerel mcadelelerde yeni bir rol iddiasnda bulundular. Bu, baz bilim adamlar tarafndan Tatar Boyunduruunun sona erdirilmesi tarihi olarak ileri srlen ve Ugra Nehrinde Duru (1480) olarak adlandrlan olay da iermektedir. Bylece, 14. yzyln sonlar-15. yzyln balarndan 16. yzyln ortalarna kadar olan olaylar, Kazan (1552) ve Astrahan (1556) Hanlklarnn k ve Rusyann Sibiryaya giriini ayr bir dnem olarak kabul etmeye deer. kinci Altn Ordann (16. yzyln ortalar-18 yzyl) iki ayr dneminin ikinci ksm, Kasm Hanl ve Krm Hanlnn daha ileri tarihini kapsamaktadr. Ryazan yaknlarndaki Kasm Hanl 15. yzylda henz yeni kurulmuken sona ermitir: bu hanlk Moskovann hizmetine girmitir. 1475 ylnda Osmanl mparatorluu ile birleen Krm Hanl, Altn Ordunun dorudan devam olan son devlettir. Krm Hanlnn 18. yzyln sonunda Rusya tarafndan igal edilmesi, Cengiz Hann soyundan gelenler tarafndan kendi orijinal topraklar zerinde ynetilen eski Mool Cihan mparatorluunun son devletinin de sonunu getirmitir. 1 Baknz, J. Hammer-Purgstall, Geschichte der Goldenen Horde, das ist der Mongolen in

Russland (Pesth, 1840); B. Spuler, Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland, 1223-1502 (Wiesbaden, 19652); B. D. Grekov and A. Yu. Yakubovskiy, Zolotaya Orda i ee padenie (Moscow-

729

Leningrad, 1950); A. N. Nasonov, Mongol i Rus (Istoriya tatarskoy politiki no Rusi) (MoscowLeningrad, 1940/The Hague-Paris, 1969); G. Vernadsky, The Mongols and Russia, A History of Russia, iii (New Haven, 1953); M. G. Safargaliev, Raspad Zolotoy Ord, Uene zapiski Mordovskogo gosudarstvennogo universiteta 11 (Saransk, 1960); G. A. Fedorov-Davdov, Obp estvenny stroy Zolotoy Ord (Moscow, 1973); M. Kafaly, Altn Ordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri (Istanbul, 1976); V. L. Egorov, Istorieskaya geografiya Zolotoy Ord v XIII-XIV vv. (Moscow, 1985); C. J. Halperin, Russia and the Golden Horde. The Mongol Impact on Medieval Russian History (Bloomington, 1985); I. Vsry, Az Arany Horda (Budapest, 1986); D. DeWeese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde. Baba Tkles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition (University Park, PA: The Pennsylvania State University Press, 1994); and other works. Many of the Arabic and Persian sources cited here are collected in V. G. Tizengauzen, Sbornik Materialov otnosyap ixsya k storii Zolotoy ord, i: Izvleeniya iz soineniy arabskix (St. Petersburg, 1884); and V. G. Tizengauzen, ed. A. A. Romaskevi and S. L. Voliny, Sbornik Materialov Otnosyapixsyak storii Zolotoy Ord, ii: Izvleeniya iz Persidskix Soineniy (Moscow-Leningrad, 1941). Tarapa kaynaklarn ilk cildi Franszca bal ile de bilinmektedir Recueil de Matriaux Relatifs lhistoire de la Horde dor. Bu eserin birinci cildinin ilk yarsnn . H. zmirli tarafndan yaplm Trke tercmesi de mevcuttur, Altnordu Devleti Tarihine Ait Metinler (Istanbul, 1941). Bu blm Uli Schamiloglu bahsi geen eserine dayanmaktadr, The Golden Horde: Economy, Society, and Civilization in Western Eurasia, Thirteenth-Fourteenth Centuries (Madison: Turko-Tatar Press, in press). Tam referanslar ve bu blmde ifade edilmeyecek pek ok ilave konu iin baknz bu esere. 2 3 Trkede Altn orda (ada Kazan Tatarcasnda Altn urda). G. A. Bogatova, Zolotaya Orda, Russkaya re 1970: 1, p. 76; and V. P. Yudin, Ord:

Belaya, Sinyaya, Seraya, Zolotaya, Kazaxstan, Srednyaya i Tsentralnaya Aziya v XVI-XVIII vv., ed. B. A. Tulepbaev (Alma-Ata, 1983), pp. 106-165. 4 See Uli Schamiloglu, The Formation of a Tatar Historical Consciousness: ihabddin

Mrcani and The Image of the Golden Horde, Central Asian Survey 9: 2 (1990), pp. 39-49. 5 V. V. Velyaminov-Zernov, Izsledovanie o kasimovskix tsaryax i tsareviax, ii, Trud

Vostonago Otdeleniya Imperatorskago Russkago Arxeologieskago Obe estva 10 (St. Petersburg, 1864), pp. 411-437; V. E. Sroekovskiy, Muxammed-Geray i ego vassal, Uene zapiski Moskovskogo ordena Lenina Gosudarstvennogo Universiteta im. M. V. Lomonosova 61: Istoriya 2 (1940), pp. 3-71; E. L. Keenan, Jr., Muscovy and Kazan: Some Introductory Remarks on the Patterns of Steppe Diplomacy, Slavic Review 26 (1967), pp. 548-558; H. Inalcik, The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I, Harvard Ukrainian Studies 3-4/i (1979-1980), pp. 445-466; B. F. Manz, The Clans of the Crimean Khanate, 1466-1532, Harvard Ukrainian Studies 2 (1978-1979), pp. 282-309; J. Pelenski, Russia and Kazan. Conquest and Imperial Ideology (14381560s) (The Hague-Paris, 1974), pp. 1-61; Uli Schamiloglu, The Qaray Beys of the Later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol World Empire, Archivum Eurasiae Medii Aevi 4

730

(1984), pp. 283-297; and Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde, Ph. D. dissertation (Columbia University, 1986). 6 J. Richard, La Conversion de Berke et les dbuts de lislamisation de la Horde dOr,

Revue des Etudes slamiques 35 (1967), pp. 173-184; I. Vsry, History and Legend in Berke Khans Conversion to Islam, Aspects of Altaic Civilization III, ed. D. Sinor, Uralic and Altaic Series 145 (Bloomington, 1990), pp. 230-252; M. I. Waley, A Kubraw Manual of Sufism: The Fuss al-db of Yahy Bkharz, The Legacy of Mediaeval Persian Sufism, ed. L. Lewisohn (New York, 1992), pp. 289-310; and DeWeese, Islamization and Native Religion, p. 83ff. 7 Yaztlar hakknda baknz, A. Rna-Tas and S. Fodor, Epigraphica bulgarica, Studia

Uralo-Altaica 1 (Szeged, 1973); and F. S. Xakimzyanov, Yazk Apitafiy Voljskix Bulgar (Moscow, 1978); pigrafieskie Pamyatniki Voljskoy Bulgarii i ix yazk (Moscow, 1987). 8 See Rna-Tas and Fodor Epigraphica Bulgarica, pp. 38-40, bu blgedeki Arapa yazlarn

tarihleri hakknda. Ayrca baknz A. G. Muxamadiev, Bulgaro-tatarskaya monetnaya sistema XII-XV vv. (Moscow, 1983), pp. 22-40 on Volga Bulgarian coinage. 9 D. G. Muxametp in and F. S. Xakimzyanov, pigrafieskie Pamyatniki Goroda bulgara

(Kazan, 1987), pp. 120. 10 T. T. Allsen, The Princes of the Left Hand: An Introduction to the History of the Ulus of

Orda in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries, Archivum Eurasiae Medii Aevi 5 (1985 [1987]), pp. 5-40. 11 Natanzs eserinin eleitirileri iin baknz Safargaliev, Raspad Zolotoy Ord, p. 114 ff. ; ve

Yudin, Ord: Belaya, Sinyaya, Seraya, Zolotaya, pp. 125-126 ve burada alntlanan literatr. 12 13 14 Grekov and Yakubovskiy, Zolotaya Orda i ee Padenie, Index under Anonim Iskendera. Grekov & Yakubovskiy, Zolotaya Orda i ee Padenie, pp. 310-317. Trk tarihinde Kara lm hakkndaki grlerimi takip eden eserde akladm; The End

of Volga Bulgarian, Varia Eurasiatica. Festschrift fr Professor Andrs Rna-Tas (Szeged, 1991), pp. 157-163; Preliminary Remarks on the Role of Disease in the History of the Golden Horde, Central Asian Survey 12: 4 (1993), pp. 447-457; The Rise of the Ottoman Empire? Observations on the Black Death in Medieval Anatolia and its Impact on Turkish Civilization (in press); and in Chapter 9 of The Golden Horde: Economy, Society, and Civilization in Western Eurasia, Thirteenth-Fourteenth Centuries. 15 Kazan hanl hakknda baknz M. Xudyakov, Oerki po storii Kazanskogo Xanstva

(Kazan, 1923); E. L. Keenan, Jr., Muscovy and Kazan 1445-1552: A Study in Steppe Politics, Ph.

731

D. dissertation (Harvard University, 1965); Muscovy and Kazan: Some Introductory Remarks on the Patterns of Steppe Diplomacy; and Pelenski, Russia and Kazan. 16 Kasmoullar hanl iin baknz, Velyaminov-Zernov, Izsledovanie o Kasimovskix

Tsaryax i Tsareviax. 17 Krm hanl hakknda baknz, V. D. Smirnov, Krmskoe Xanstvo Pod Verxovenstvom

Ottomanskoy Port do Naala XVIII Veka (St. Petersburg, 1887); Sroekovskiy, Muxammed-Geray i ego vassal; H. Inalcik, Krm, slam Ansiklopedisi, vi (Istanbul, 1955), pp. 746-756; The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I; A. Bennigsen et al., Le khanat de Crime dans les Archives du Muse du Palais de Topkap y (Paris-The Hague, 1978); and A. W. Fisher, The Crimean Tatars (Stanford, 1978). 18 Astrahan iin bkz. A. N. Kurat, IV. -XVIII. Yzyllarda Karadeniz kuzeyindeki Trk kavimleri

ve Devletleri (Ankara, 1972). 19 Nogay Ordu iin bkz. A. Bennigsen and C. Lemercier-Quelquejay, La grande horde

Nogay et le problme des communications entre lempire ottoman et lasie centrale en 1552-1556, Turcica 8/ii (1976), pp. 203-236.

732

Coi Ulusunun Etnik Tarihinin Erken Gelimesindeki zellikleri Hakknda / Prof. Dr. Mirkasm A. Usmanov [s.429-433]
Kazan niversitesi Tataristan Bilimler Akademisi / Tataristan Cengiz Hann geni alana yaylm ve nfusu kark devleti olan bir Byk Mool mparatorluu birleik bir lke olarak uzun srmedi. Blnme sreci 1260larda, yani kuruluundan 45-50 yl sonra balad.1 Bu devasa devletin 20-30 yl iinde gerek anlamyla bir byk g olarak ortaya km olmas, bu srece katkda bulundu. Ayr topraklara blnmenin sonucu olarak Byk Han (sonradan Yan) Devleti ve Coi, aatay ve Hlagu uluslar gibi, hem toprak, hem de nfus yaps itibariyle byk olan imparatorluklar meydana geldi.2 Yeni domu devletlerin bu zelliini sonraki kaderleri, rnein uluslar iindeki deiik blgeler arasndaki elikiler, merkezin glendirilmesi ve ardndan 14-15. yy.larda pekok bamsz lkeye blnmeleri, ok iyi gsterir. Doal olarak, belli unsurlar bu devletlerin byle hzla dalnn etmeni idi. Bunlar arasnda aadakiler en nemli sebeplerdir: Halklarn arasndaki kltrel, etnik ve ideolojik farkllklarla birlikte, bu lkelerin deiik blgeleri arasndaki toplumsal ve iktisadi elikiler. Belki bu iki sebep grubundan birincisi daha baskndr. nk toplumsal ve iktisadi karlarn ortadan kalkmas sonradan etnik, kltrel ve siyasi atmalarn doup gelimesine yol amtr. D gstergelerle baknca ise, olaylar blge ve etnik topluluklarn nderleri arasnda ideolojik, zellikle siyasi mcadele olarak geliiyordu. ok uluslu devletlerin dalmas, lke iindeki, birleik devletin domas ve gelimesiyle birlikte balayan etnik pekime srecini sona erdirir. Bunun sonucu olarak, imparatorluun bir zamanlar birleik olan byk etnosunun kk, daha dorusu akraba milletlere, kanlmaz olan blnme sreci balar. Tm bunlar Coi ulusu veya Coilerin devletinin -16. yy.dan sonraki ismiyle Altnordunun- numune olarak kullanlmasyla izlenebilir.3 Burada, Coi ulusu zamannda, Avrasyada Trke konuan halklarn fetihlerle birlikte kelmesi ve karmasyla balayan ve Coi ulusunun bamsz bir lke olarak tecrit ve ykselme dnemi boyunca younlaan etnik srecin belli hususiyetleri olduundan da bahsetmeliyiz. Bu insanlar hayat tarzlarnn ayrdedici zelliklerinin zgn karakteriyle, yaama biimleri, toplumsal yaplar ve nihayet o dnemde Avrasyadaki gebe kabile toplumunun ortak yasalarnn normlar ile koullanmlard. Bu makalede, bu sorunun baz zel ve zgn ynlerini vurgulamak istiyorum. Esas dikkat ise bu sorunun tarih yazmndaki ayrntlarna sarf edilecektir. Deiik yazarlar Coi ulusu hakkndaki aratrmalarda yle veya byle bu devletin okulusluluunu vurgular4 ve Trk dilinin lke nfusu iinde hakim olduunu kabul eder.5 Altnordu dnemine kadar giden yazl kaynaklarda yaplan aratrma ve yaynlar bunu onaylar.6 Guyuk ve Mngkenin ynettii esas Mool fatihlerinin nemli bir ksm Orta Asyaya dndkten sonra kalanlarn Det-i Kpakn Trke konuulan evresinde nemli lde eritildikleri anlalyor.7

733

ada gzlemciler de bu gerei kaydeder. Bu yzden, Msrl Arap tarihisi meri unlar yazarken olduka aktr: Eski zamanlarda bu lke Kpaklarn topra idi, fakat Tatarlar (Moollar-yazar)8 buray ald ve Kpaklar onlara balandlar. Sonralar onlar (Moollar) kart ve onlarla (Kpaklar) akraba oldu ve toprak onlarn tabii ve rki zelliklerine galip geldi ve sanki bir kkendenmiesine hepsi Kpaklar gibi oldu, nk Moollar Kpaklarn topraklarnda yerleiyor, onlarla evleniyor ve onlarn topraklarnda yayorlard.9 Memlk Msr ve Coi ulusu arasndaki ilikileri iyi bilen meri, bildiimiz gibi 1349da lmtr.10 Dolaysyla 14. yy. ortalarnda bitmi olan bir sre hakknda konumaktadr. Ve bu, Mool unsurun Trk (Kpak) bileen tarafndan sourulmas srecinin bundan ok nce, 13. yyda, yani daha Det-i Kpakn Moollarca fethi srasnda baladn gstermektedir. Aadaki dil gerekleri bunu ispatlar. Dilbilimcilerin kabul ettii zere, 13-14. yy.lar Trkenin Rusaya nfuzunun nc aamasdr. Rus-Trk ilikilerinin mehur uzman N. A. Baskakov, bu dnemin Rus kelime hazinesine Trke ve ayn ekilde daha az Moolca kelimelerin byk lde giriiyle zgnletiini yazar.11 V. D. Arakin Rusadaki Trke unsurlarn ezici ounluu, 13. yy.n ikinci yarsndan balayarak, Altnordunun Kpak azndan alnmtr derken daha kesindir.12 Rus knezliklerinin bal olduu Batu Hann topraklarnda Moolca konuanlar 13. yy. ve 14. yy.n ilk yarsnda sayca baskn deillerdi. Bu yzden, Coi ulusundaki gerek Moollar, lkede askeri ve idari konumlardaki kesin nclklerine ramen dil zerinde ve dolaysyla etnik yapda kaydadeer bir etki yapamayan bir etnik aznl oluturuyorlard. Baka bir deyile, sava meydanndaki galipler kltr ve hayat tarz konularnda malup idiler. Bu zgn bir dnm idi. Sovyet aratrmaclar bu dnemleri tanmlarken, rehberleri zmni bir doru olarak bir Marksizm klasiinin dnceleri idi: ounlukla daha az medeni fatih, fetihten sonra kendisini bulduu ekilden fethedilen lkenin yksek ekonomik artlarna gemek zorundadr; ele geirdii halk tarafndan zmsenir ve genellikle onlarn dilini bile benimser.13 Rusyada Perestroikadan nce, F. Engelsin bu szleri Altnordu tarihiyle ilgilenirken durumu aklamak iin mecburen alntlanrd.14 Bunun sebepleri yledir: ncelikle, onu bilmeme yazarn yntemsel noksan olarak dnlrd. kincisi, bu klasikten alnt, yazarlar yukardaki etnik dnmn baz karmak konularn zmekten azade klyordu. ncs, kltrsz fatihlerin birinin kendi halkna yenilmesi vurgulanarak, zdrap eken ama hl daha medeni atalara tazminat veriliyordu. Ancak bu sadece nitelikli tarafa vurgu, yani fethedilen halkn kltrel stnl ile fatihlerin vahilik ve barbarlnn tezadnn gsterilmesi, Mool fetihleri tarihiyle ilgili tm sorulara cevap vermemektedir.15 zellikle Mool kltr ile onlar zmseyen Det-i Kpak Trkleri arasndaki ilikilerle ilgili sorular cevapsz kalmaktadr. Bu almada daha sonra bu konuda daha detayl konuacaz. Sonuta inanyorum ki, yukardaki alnt somutlatrldnda, nc bilim adamlarnn dikkat sarfettikleri, Trklerin Moollar zmsemesinin nitel sebeplerinden daha az olmayan bir rol oynamasna ramen, nicel unsur gzden karlacaktr.16

734

Olay, 1218-1239 arasnda Altaydan Tunaya kadar Avrasya blgelerinin Moollarca fethi srasnda Coi ve Batu Hann ordularndaki Trk unsurlarn orannn kaydadeer lde artm olmasdr. Dier bir deyile, Dou Avrupaya akan Tatar fatihler etnik olarak sadece Moollar deil, rgtlenme ve Mool sekinleriyle Han muhafzlarnn nc konumuyla birlikte, Trk bileenin baskn olduu bir ynt idi. 13-14. yy. Rus kelime haznesindeki Trke ve Moolca dnlemelerin ilikisinin yukarda geen zelliini bu aklar. Bu ayn zamanda, Coi ulusundaki Moollarn merinin kaydettii gibi hzl Trklemesini de aklar. Doal olarak u bilinmek istenir: Askeri olarak yenilen Trkler Coi ulusunda etnik olarak nasl galip geldiler? Bu soruyu, Trklerin, yani Uygurlarn Moollarca erken bir dnemde istihdam edilmesi (yazl dili benimseme, eitimli Uygurlarn memur ve retmen olarak arlmas vb.) gereini hatrlatarak cevap verebiliriz. V. V. Bartholdun iaret ettii gibi, bu halklarn hayat tarzlarnn, adetlerinin ve dnya gr geleneklerinin yaknl bu eilimi tevik etti.17 Uygurlar 1209da gnll olarak ve daha sonra Krgz ve Uryanhaylar zorla katlmakla birlikte,18 anlald kadaryla Mool devletinde Byk Fetihlerden (1206-1207) nce de baz Trke konuan boylar vard.19 Ancak, byk fetihlerden nceki Cengiz Hann erken devletinde ve geni Mool hanlklarnda Moollar phesiz sayca hakim unsur olduklar iin, bu erken gereklerin Coi ulusunun etnik srecinde belirleyici etki yapmadna inanyorum. Mool fetihlerinin bat istikametinde Trklerin art, Det-i Kpakn geni arazisine geldiklerinde ve nihayet Karahtay ve Harezm devletlerini yenip batya doru daha da ilerledikten sonra younlat. Avrasyann bu parasnda, ounlukla Kpaka, Ouzca ve benzer azlar konuan Trk dilli halklarn yaad bilinen bir gerektir. Bunlar, byk devlet rgtlenmesi olmayan kk kabile birlikleri halinde yayorlard ve bozkr geleneine gre Mool ordusuna, veya L. N. Gumilevin dedii gibi halk ordusuna ciddi bir direni gstermeden katlmlardr.20 Ciddi direni gstermeden, nk Mool fatihler Altaylardan Orta dil blgesine, daha dorusu Otrardan dil Bulgarlarnn21 topraklarna ilerlerken, yerel halktan hemen hemen ciddi bir direni grmemilerdir. Aksine, pekok Trk boyunun nderlerinin Harezmah Muhammedden ziyade Cengiz Hann rehberliini tercih ettiine dair deliller vardr. rnein bir Mool kart ranbilimci olan I. P. Petrushevskiy,22 Harezmah mparatorluunun Trk boylarnn hem sava niteliklerinde hem de cesarette Moollardan aa olmamalarna ramen, yle ok istekli bir direni gstermediklerini kabul etmek zorunda kalr.23 Genel olarak, 1223te Kalkadaki nl savatan ve dil Bulgarlarnn Moollara ilk direniinden, dil zerindeki Bahman savana kadar24 tarihi kaynaklar Trk halklarn Mool fatihlerle ciddi bir savandan bahsetmezler. Yukarda getii gibi, Batu Hann ordusu Rusyaya girdiinde, nicelik olarak hayli Trklemiti. Ve bu etnik deiiklik en bata Kpak bozkrndaki nfus sayesinde gerekleiyordu. Burada ayrntya inen mukabil bir soru sorulabilir veya sorulmaldr: Avrasya bozkrlarnn Trk nfusu hangi aygtlar zerinden Coi ve Batu hanlarn ordularna katlyorlard? Bu sorunun cevabnn kabile toplumlarndaki tabilik sisteminin zgnlklerinde bulunabileceine inanyorum. Btnde bu

735

kurumun ve zelde askerlik ve derebeylik sistemlerinin ayrntlarna girmeden, ksaca kabile toplumlarndaki toplumlar st bamlln (bamllam) zgnlkleri zerinde duracaz. Bu almann Avrasya gerlerinde derebeylik var myd? eklindeki ebedi tartmann konularn gznne almak gibi bir hedefi olmad da ayrca belirtilmelidir. Her halkarda ve her toplumda, toplumsal yapsna baklmakszn, bu toplumlarn tabaka ve snflarnn temsilcileri arasndaki bamllk ve bamllam kurumunun farkl ve bazen zel bir yerde sadece bir kez geen biimleri olagelmitir. zellikle batdaki yerleik derebeylik toplumlarda bir balnn efendisine bamll uzun vadede mevcut toprak ilikisi ve belli bir toprak parasnda kii veya ailenin haklarn takdir eden bir anlama ile salanrd. Dier bir deyile, kiralanan arazi ve toprak insanlar hem bir kalpta birletiriyor, hem de birbirinden ayryordu. B. Ya. Vladimirtsev ve S. P. Tolstov25 gibi bilginlerin kaydettii gibi, yksek snflardan, soy ve kabile sekinlerinden obanlara tabilerin bamll dorudan toprak zerinden deil, dolayl olarak, yani hayvan sahiplii yoluyla uygulanmtr. Uzun vadede hayvan yetitiricisi topran gerek kullancs ve sahibi idi. Ve doal olarak, bunlar soy ve kabile nderleri, daha az varlkl ve fakir olanlarn bal olduu kabile sekinleri idi. Bu birinci maddedir. kincisi, teknik olarak tm arazi, bu zel toplumdaki herhangi bir ferdin mlk durumuna baklmakszn, tm soyun ve boyun ortak mlk olarak telakki edilirdi.26 ncs, soy ve boy nderleri u veya bu derecede btn soy ve boyla kan akrabal iinde idi. Btn bunlar, tm soy ve boyun nder ve sekinleri ile birlii fikrini ortaya karyor ve glendiriyordu. Baka bir deyile, bir soy ve boy nderi hem yce bir efendi, hem de toplumun brleriyle eit hakta bir ferdi idi. Bu yzden nder nereye giderse, btn soy veya boy onu takip ediyordu. Ve bu yzden soy-sop gelenekleri olan kabile toplumlar, Benim balmn bals benim balm deildir diyen Bat (yerleik ve derebeylik) bamllnn bilinen ilkeleriyle aklanamaz. Aksine, kabile kltrnde bir soy veya boy nderi dier daha gl bir ndere ballk arz ederse, bunu btn soy veya boyun yeni bir st ndere tabilii izlerdi. Bu sre genellikle kitlesel zellikte idi.27 Bu zgn ve bence yazda ok iyi gsterilmeyen aygt, Kpak bozkrlarnda yaayan Trklerin Coi ve Batu Hann ordularna nispeten kolay ve hzl giriine yardmc olmutur. Dev imparatorluun batsndaki Moollarn dierlerine kyasla hzla erimesi temel ve belirleyici sebebi bu gl aygt olmutur. Uzun vadede muhtemelen, gebe bamllk dzeninin bu zellii gemite Avrasyadaki gebe imparatorluklarn hzl bymesi ve abuk dalmasnn da sebebi olmutur. Doal olarak, Coi ulusundaki Moollarn Trklemesine yol aan sebeplerin nicel ynlerini vurguladmda, kesinlikle yukarda bahsedilen nitel unsurlarn nemini inkar etmiyorum. Din unsurunun ve nihayet Mool fethinden nce slam benimseyen Coi ulusunun merkezleri Harzem, Bulgar ve Kuzey Kafkasya etkisinin nemini gzard etme niyetim de yok. Bir btn olarak, tm bu unsurlar gereklemi ve incelediimiz sreci belli derecede etkilemitir. Fakat Altnordu ile ilgilendii zaman ne gereklerde, ne de ahlaki olarak titiz olan Sovyet tarih yazm gelenei gibi, sadece onlardan bahsetmek de belki yanl olacaktr. Yazarna aldrmakszn Engelsden alntlar, SSCBde

736

zelde Mool, genelde ger kartln destekleyen ifadeler iin kullanld ve nihayet tarihi gereklerin rk yorumlanmasna gtrd. Bu birincisi. kincisi, Engelsin fikirlerinin baz dier zel artlara uygulanmas olas iken,28 13-14. yy.daki Trk-Mool etnik btnlemesini aklamakta zor uygulanmaktadr. Yukarda kaydedildii gibi, hayat tarz ve artlar ve o zamanlar Det-i Kpaktaki Trk ve Moollarn toplumsal gelimesi yaklak ayn seviyede idi. Ancak, Orta Asyadaki ger devlet geleneini benimsemenin yannda, Uzak Dou, yani inin byk medeniyetine de alan Moollar, Kpak bozkrlarndaki birbiriyle ilgisiz Trklerden devlet rgtlenmesi ve ynetim kltr asndan daha yksek seviyede idiler. Bu yzden, Sovyet tarih yaznnn mazmunlarna kar baz savlar vardr. ncelediimiz etnik srecin hzllna gelince, fatihlerin saysnn azl bunu temin etti; bunun gereklii uzun dnemli arkeolojik buluntularn sonularyla dorulanabilir. rnein G. A. FedorovDavidov kendisinin temel arkeolojik aratrmasn yle zetler: Det-i Kpaka gelen Mool nfusu ok fazla deildi. Bozkr blgeleri, sadece soy ve boy sekinlerini yeni efendilerle, yani Altnordu hanlar ve onlarn emirleriyle deitiren eski ger nfusunu muhafaza etti.29 Sonu olarak, Coi ulusundaki Moollarn Trkleme srecinin 13. yy.n ilk yarsnda baladna ve ikinci yarsnda bittiine dair daha az kuku vardr. Bu ifadeyi dier baz gerekler de destekler. Bu yzden, Coililerin Moolca konutuu fikrinin destekisi olan S. Zakirov,30 Berke Hann (1257-1266), Katrmere gre, Msr elilerini nasl kabul ettiini yle anlatyor: 50 emir bir otada oturuyordu. Eliler ieri girdiinde, sultandan (Msrl, yazar) hana bir mektup verdiler Bakad mektubu (Arapadan, yazar) Trkeye evirdi ve vezir onu Berkeye okudu. Han ve orada bulunanlarn hepsi, mektubun ieriinden dolay son derece mutlu idiler.31 Eer Trke, Berke ve maiyeti iin olduka anlalr ise, sonraki Coililere daha aina, hatta onlar iin anadil olduunu varsayabiliriz. Bu belgelerle de ispatlanabilir. rnein V. V. Bartold, uzun sre zbek Hann (13121342) saraynda bulunan Arap Seyyah bn Batutann hann sarayndaki hayat tarz ve adetleri betimlerken, tamam Trke kkenli pekok yerel kelime kullandn kaydeder.32 Olaylarn acl bir Arap bilginin de gzlemledii gibi, Msr sultanlar Kpak nderlerine mektuplarn ounlukla Trke yazarken de muhtemelen bu gerei hesaba katyorlard.33 Doal olarak, Moolca Coi ulusunda hemen skartaya karlmad. Byk ihtimalle, belki Cengiz Han zamanndan balayarak Coililer bir sre ift dilli kaldlar.34 Moolca iletiler Karakurum ve sonra Hanbalktaki (Pekin) byk hanlara, ayn zamanda atalarnn dilini Coililerden daha uzun sre kullanan Hulagululara yazlyordu. Bu dil, gelenee bir atf olarak, zel muhafz belgesi35 olan knyelere yazlan yazlarda kullanlyordu. Sonralar bozkrda yerlemi aileler arasnda kullanld grld.36 Fakat, 13. yy.da btn Avrasyann etnik-siyasi haritasnn yeniden ekillenmesinin bir sonucu olarak, Kpak bozkrnda gelecekteki etnik srelerin temelleri yeniden atldnda, Moolca sert bir darbe ald. Bunlarn Coi ulusundaki etnik srelerin zgnlkleri olduuna inanyorum. Yukardaki belgelerin gsterdii gibi, Avrupadaki Moollarn Trklemesi baz bilginlerin dndnden daha erken balad ve bitti. Onlar ise genellikle tam ileyen Mool dilinden sadece kalntlarn kald 14. yy.a gndermede bulunmaktadrlar.

737

Burada zaman gerek Mool Devletinin douundan deil, asli Mool mlkne yeni

topraklarn katlmasyla zgnleen etkin d fetihlerden itibaren llr. 2 Uluslarn ne zaman bamsz olduunu belirlemeye alrken, ne Cengiz Hann

oullarna az ok zerk blgeler datt 1224ten, ne de bunun Coi ulusu veya Altnordu iin yapld 1240 tarihinden saymalyz (Tipik rnek iin V. I. Buganov, The Golden Horde, Soviet Historical Encyclopedia, C. 5, 700). Uluslarn gerek bamszl Kubilay ile Ar-Bura arasndaki mehur savatan, ikincisinin yenilmesinden, ulus hanlarnn adna para baslmasndan ve egemenliklerini br lkelerin kabul etmesinden sonra balar (Pek ok uzman hala bunda ok sorunlar grd iin, belki de bu sorun zel bir aratrma gerektirmektedir). 3 Coi ulusu mefhumu, aadaki nedenlerle Mool mparatorluundaki Bat Ulusu

isminden yana olan Rus ve Avrupa tarih yaznndaki yar unutulmu Ulus Coi mefhumuna tercih edilmektedir. ncelikle ve en nemlisi, lke varlk ve gelime halinde iken kullanlan tabire en iyi bu uyar. kincisi, bu yaklam Avrasyadaki ok sayda halkn Orta a tarihi sorunlarn zengin bir temelden gzlemlemeyi salar. (Bkz. M. A. Usmanov Granted Acts of the Jchid Ulus in the 14th-16th Centuries, Kazan 1979, 16-17). kincil mefhum Altnorduyu ktye kullanmak ve balangtaki ismi gzard etmek aratrma nesnesinin zaman ve mekan asndan daralmasna sebep olur, nk Rus tarih gelenei Altnordudan, hereyden nce, Coi ulusunun bat ksmn, daha dorusu, Batu Hann varislerinin Aa dildeki Saray merkezli mlkn anlamaktadr. 4 Hammer-Purgstall N. J. Geschichte der Goldene Horde in Kipschak, das ist der Mongolen

in Russland. Pesht. 1840; Spuler B. Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland (1223-1502). Leipzig, 1943 (2., erweiterte auflage. Wiesbaden, 1965); Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden Horde and its Fall. M. -L., 1950 (ayn, 2. bask: Moscow 1990); Safargaliev M. G. Golden Horde Disintegration. Saransk, 1960 (ayn, 2. bask u kitapta: At the Meeting-Point of Continents and Civilizations From the experience of Emergence and Disintegration and Empires in the 10th-16th Centuries, Moscow 1996, ss. 276-526); Fedorov-Davidov G. A. Nomads of Eastern Europe under the rule of khans of the Golden Horde. Archeological Monuments. Moscow 1966; Fedorov-Davidov G. A. Social Order in the Golden Horde. Moscow 1973; Fedorov-Davidov G. A. The Art of Nomads and the Golden Horde. Moscow, 1976; M. A. Usmanov Granted Acts; Yegorov V. L. Historic Geography of the Golden Horde in the 13th-14th Centuries, Moscow 1985; DeWeese Devin. Islamization and Native Religion in the Golden Horde. Pennsylvania 1994. 5 Spuler B. Die Goldene Horde, S. 282; Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden

Horde, 65. 6 Berezin I. Permits for Special Privileges of Tokhtamsh, Temr Qutlugh and Saadet Girey.

Kazan 1851; Radlov V. V. Permits of Tokhtamsh and Temr Qutlugh. -Notes of the Oriental

738

Department of Russian Archeological Society, Cilt. 3, issues 1-2, 1-40; Borovkov A. K. The Experience of the Philological Analysis of Permits for Special Privileges issued by Khans of the Golden Horde to Russian Metropolitans. -Izvestia Akademii Nauk. Series for Literature and Language. 1966, Cilt. 25, issue 1, 13-24; Malov S. Ye. Studies of Permits and Eastern Documents. Academician V. A. Gordlevskiy for his 75th Anniversary. Moscow 1953, 187-195; Nadjit E. N. Historical and Comparative Dictionary of Turkic Languages in the 14th Century. Kitap 1, Moscow, 1979, 31-150. Nadjit E. N. About Medieval Literary Traditions And Mixed Written Turkic Languages. -Soviet Turkology, 1970, #1, 87-92. Sultanov T. I. The Letter of Ulugh Muhammad Khan of the Golden Horde to Sultan II of Turkey. -Turkological collection 1973 Moscow, 1975 53-61. M. A. Usmanov Granted Acts, 94-111. M. A. Usmanov The notion of Yarlik (permit) and issues of classifying official acts of the Jchid Ulus Khanates. Official Source Studies, Moscow 1979, 218-244. Kononov A. N. History of Studying Turkic Languages in Russia. Period before the October Revolution. 2nd edition, supplemented and corrected, Leningrad 1982, 249, 318. Latest research: Ozyetgin A. Melek. Altn Ordu, Kirim ve Kazan sahisina ait Yarlik ve Bitiklerin Dil ve Uslup ncelemesi. Ankara, 1996. 7 Spuler B. Die Goldene Horde, 283; Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden

Horde, 66. 8 Orta a Arap ve Fars kaynaklarnda Tatar ve Mool budun adlar olduka tartlr

ekilde eanlaml kullanlmtr. Tatar budun adnn tarihi iin bkz. Gumilev L. N. Search of the Imaginary Kingdom, Moscow 1970, 102-109. 9 Tizengauzen V. G. Collection of Materials Relating to the History of the Golden Horde.

Excerpts from Arabic Writings, Cilt. 1, S. Petersburg 1884, 235. B. Spulere gre, din unsuru yabanc Moollarn Trklemesi, yani Altnordu halknn gerekte Berke Han (1257-1266) zamannda balayan slamlamas bariz bir rol oynamtr (Spuler B. Die Goldene Horde, 282). 10 Memlk sultan Nasrn danman olan meri hakknda bkz. see Krachkovskiy Yu. I.

Arabic Geographical Literature. -Selected Works, Cilt. 4, Moscow-Leningrad 1957, 405-411. Memluk sultanlar ile Coi ulusunun yneticileri arasndaki yakn ilikiler iin bkz. Al-Kholi Amin. Relations between the Nile and the Volga in the 13th-14th Centuries, Moscow 1962; Zakirov S. Diplomatic Relations of the Golden Horde with Egypt (13th-14th Centuries), Moscow 1966. 11 12 Baskakov N. A. Turkisms in East-Slavic Languages adl kitabnn girii, Moscow 1974. Arakin V. D. Turkic Lexical Elements in Russian Language Monuments of the Mongolian

Period. Turkisms in East-Slavic Languages, Moscow 1974, 146. Arakin V. D. Turkic Lexical Elements in Russian Stories and Legends of the 13th-14th Centuries. -Soviet Turkology, 1973, #3, 28-37.

739

13

Engels F. Anti-Duering. -Marx K., Engels F. Collection of works, Cilt. 20, 188, alt izgi

yazarndr. -M. U. 14 Gimadi Kh. G. Peoples of the Middle Volga during the Rule of the Golden Horde. -

Materials on history of Tataria, issue 1, Kazan 1948, 195. Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden Horde, 62. History of Tatar ASSR, Cilt. 1, Kazan 1955, 88. Safargaliev M. G. Disintegration of the Golden Horde, 37. Tikhvinskiy S. L. Tatar-Mongolian Conquests in Asia and Europe, collection of articles, Moscow 1970, 11. During that time the author of these lines also yielded to this temptation: M. A. Usmanov Granted Acts, 100. 15 Mool tarihinin byle basitletirilmi yorumlar, zellikle kaynak bilgisine byle tek yanl

yaklamlarla ilgili phelerimi, daha 1972 ylnda SSCBde izin verilecek bir biimde, The TatarMongols in Asia and Europe adl kitabn bir deerlendirmesinde dile getirmitim. Bkz. Peoples of Asia and Africa, 1971, #5, 182-185. 16 Spuler B. Die Goldene Horde, 282; Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden

Horde, 65. 17 Bartold V. V. Emergence of the Empire of Genghis Khan. -Collected Works, C. 5, 264.

Son zamanlarn bir aydn da ayn sonuca ulamtr: Spuler B. Die Goldene Horde, 283. 18 Kutlukov M. Mongolian Dominance in Eastern Turkestan, The Tatar-Mongols in Asia and

Europe, 46-61. B. Spulere gre, Cengiz Han zamannda bile Trkler Mool ordusunun yarsndan fazlasn oluturuyordu. Bkz. Spuler B. Die Goldene Horde, 281. 19 1972, 17. 20 21 Gumilev L. N. Search of the Imaginary Kingdom, 172-175. Otrar olay iin bkz. Bartold V. V. Turkestan during the Time of the Mongolian Invasion. Kara D. The Book of Mongol Nomads (Seven centuries of the Mongolian writing), Moscow

Collected Works, C. 1, 464-467. Bulgar ve Moollarn ilk arpmas iin bkz. Barthold V. V. Twelve Lectures on History of the Turkish Peoples of Middle Asia. Collected works, C. 5, 136. Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden Horde, 51. 22 Bununla ilgili yukarda geen kitap deerlendirmesine baknz: Peoples of Asia and Africa,

1972, #5, 183. 23 Petrushevskiy I. P. Campaign of the Mongolian Army in Middle Asia in 1219-1224 and its

Consequences. -The Tatar-Mongols in Asia and Europe, 113. 24 Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden Horde, 59.

740

25

Ayrnt iin bkz. Vladimirtsov B. Ya. The Social System of the Mongols. Mongolian

Nomadic Feudalism. Leningrad 1934. Tolstov S. P. The Genesis of Feudalism in Nomadic CattleRaising Societies. -Proceedings of the State Academy for Material Culture, issue 103, MoscowLeningrad 1934. Son zamanlarda gerlerde derebeylik olduu kuram eletirilmektedir. Fakat bu yazarlarn gebe toplumun deiik tabakalar arasndaki gerek bamllk (bamllam) biimlerinin varlk ve zgnlkleriyle ilgili gzlemleri kuku gtrr grnmemektedir. 26 Ayrnt iin bkz. Markov G. Ye. Nomads of Asia. Structure of Economy and Public

Organization, Moscow 1976, 278-313. 1955ten nce Bat inde (Kuldja-Inin ehri blgesi) yaayan bu satrlarn yazar, Kzay kabile birliinden ger Kazaklarla sk sk gryordu. Zengin olmaktan uzak olan ve kabile sekinlii falan bilmeyen Kazak hayvan sahiplerinin dadaki bir blgeyi gsterip Buras bizim topramz; bizim kabilemize aittir dediklerini ok sk duydum. 27 Soy ve boy yaplarn koruyan gebe toplumlarn bu zellii, gerlerin, yar gebe

halklarn ve olduka yakn dnemde olanlarn, yani 18. yy. Bakurtlarnn tarihinde izlenebilir. Ayrnt iin bkz. Appeal and Correspondence of Leaders of the Pugachev Movement in the Volga and Urals Regions, Kazan 1988, 12. 28 29 30 31 32 rnein in, ran vb. evresi. Fedorov-Davidov G. A. Nomads of Eastern Europe under the Rule, 247. Bu konuda bkz. M. A. Usmanov Granted Acts, 94-96. Zakirov S. Diplomatic Relations, 48. Bartold V. V. Twelve Lectures, 139-140.

33 Al-Kholi Amin. Relations Between the Nile and the Volga, 31. 34 35 Bartold V. V. Turkestan During the Time of, 452-455. Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. The Golden Horde, 66-67; M. A. Usmanov. Granted

Acts, 100-101. 36 Coi ulusunun belli bir kesiminin evde bile ift dilli olduunu gsteren belgelenmi

gerekler vardr: Poppe N. N. The Golden Horde Manuscript on the Birch Bark. -Soviet Orientalism, Cilt. 2, 81-134.

741

Tatarlarn Kkeni Meselesi / Yrd. Do. Dr. H. Ahmet zdemir [s.434440]

Karadeniz Teknik niversitesi Rize lahiyat Fakltesi / Trkiye Gnmzde Sibiryann gney blgesini ve Moolistan tekil eden, in ile Dou Trkistann kuzeyindeki sahalarda XII. yzylda gebe ve avc birtakm kabileler ikamet ediyordu. Bu kabilelerin ou Mooldu.1 Fakat o sralar kendilerine henz Mool adn vermiyorlard.2 leride aklayacamz zere, sonralar bunlarn hepsi bu ad benimsediler. Bunlarn bugne erien torunlar da kendilerine halen Mool adn vermektedirler. Moollar Gobi lnn kuzeyine den Onan ve Kelren nehirleri ile Baykal Gl kylarnda yayorlard. Dolaysyla bu yreler aa yukar btn aratrmaclarn ittifakyla Moollarn esas yurdu saylmaktadr.3 Cveynye gre Moollarn lkesinin eni ve boyu 7-8 aylk bir yoldan fazla idi. Dousunda Htay (Kuzey in), batsnda Uygur, kuzeyinde Krgz ve Selengay, gneyinde ise Tangut (Tangiut) ve Tibet bulunmaktayd.4 Moollar bu yrelerde gerekten ok sert iklim artlarnda yayorlard. Scaklk farkllklar sadece k ve yaz mevsimlerinde deil gece ve gndz de korkun boyutlara ulayordu. Klar sert ve souk, yaz aylar ise gayet scak geiyordu.5 Cveyn iklimin soukluundan dolay yaban fstndan baka bir meyve aac yetimediini syler.6 Moollar aman vermez bir iklimde hayat srdryorlard.7 nk yksek rakml bu lke, ayn corafi enlemde yer alan dier lkelerden daha souktur.8 Baykal Gl senenin drt-be aynda donar. Isnn sfrn altnda 25leri bulmas olaan bir hdisedir. Bora eser, frtna kar, stelik sk sk da deprem olur. Dier taraftan Moollar, bu iklime elik eder bir corafi evreye sahiptirler. Etrafta yksek dalar bulunmaktadr. Bu dalar ok yksek olup sivri kayalar bulutlara demektedir. Bu kayalarn yarklarnda tek tk aalar yeermitir. Dalarn zirveleri buz ve karlarla kapldr. Vadiler kumluktur. Ancak rmaklarn kenarlar ayrlarla, am ve kayn aalaryla ssldr.9 inli ang-un ise, Gobi ln ve Mool kabilelerini manzum olarak ylece tasvir eder: yerde aalar bitmez, biten ey yalnz yabani otlardr: Tanr burada dalar deil, yalnz tepecikler yaratmtr; burada ekin yetimez;10 stle beslenirler; deriden dikilmi elbise giyerler; kee adrlarda yaarlar, bununla beraber en ve neelidirler.11 Eserinin bir baka yerinde ise yle der: Ve onlar btn mrlerini kaygusuz geirirler. kendi kendilerinden memnun olarak yaarlar. Sonra sorar: Halik-kader, hikmet-i rabbaniye-alemi yaratrken niin bu yerdeki insanlara at ve sr srlerine obanlk etmeyi emretmi?12

742

Bu corafi evrenin, acmasz iklimin ve zor hayat artlarnn psikolojik bakmdan Moollar ne derece olumsuz etkileyecei izahtan varestedir. Nitekim baz aratrmaclar Moollarn kendilerine acmayan tabiat artlar kadar acmasz olduuna dikkat ekerler.13 Moollar bu vasatta tam bir gebe hayat yaamaktaydlar. Her kabile, dierlerinden bamsz bir hayat srdrrd. Reidddin et-Tabibin deerli eseri Camit-tevarihten edindiimiz bilgiler bizlere Mool kabilelerini, birbiriyle yaknlklarn, uzaklklarn, ilikilerini ve kabilelerin soylarn tam bir aklkla, yer yer destans zellikleri de katarak aktarmaktadr.14 Otlak ve su yetersizlii, yiyecek azl; kabileleri deta birbiriyle yarr hale getirmekteydi. Neticede bu yar kzarak i mcadele ve savaa kadar varmaktayd.15 te Moollar, byk imparatorluklarn kurmadan nce byle bir hayat srdryorlard. Gerek Mool istlsn yaayan ada Mslman tarihiler, gerek daha sonraki alarda gelen tarihiler ve birtakm aratrmaclar, Moollardan srekli Tatar eklinde sz ederler. Hatt gnmz Arap tarihileri halen ayn tutumu izlemektedirler diyebiliriz.16 Fakat sz konusu yanllk sadece Mslman ve Arap tarihilere has deildir. Eski Batl seyyah ve tarihiler de ayn yanla dmlerdir, dahas bu konuda Batllar da yalnz deildir. Mesel nl Sryani tarihi Ebl-Ferec veya nam- dier Bar Hebraeus da Moollardan Tatarlar eklinde bahsetmektedir.17 Yani sz konusu yanl hayli yaygndr. Bu yanlgnn tarihi ise ok eskilere gitmektedir, hatt lkelerini ziyaret eden Batl seyyah Rubroucka bizzat Moollar Tatar olarak adlandrlmaktan duyduklar rahatszl iletmilerdir.18 nk Moollarla Tatarlar arasnda bir tr kan davas vardr19 ve Mukali,20 Cengizi babas Yesgeyi zehirledikleri iin21 devaml Tatarlardan intikam almaya tevik etmektedir. Yine ayn Mukali, Gizli Tarihin naklettiine gre Moollarn Tatarlara kar duyduu eski intikam hissini ileri srerek Cengizi han yapmtr.22 Aslnda Moollarla Tatarlar arasndaki ihtilaf daha gerilere gitmektedir. Btn Moollar yneten Ambakay (Ambahai, Hambahai) -Kaann lmnden sonra ynetimi Kutula (Hutula)- Kaan olmutu.23 Ambakay (veya Hambakay) dneminde Moollarla Tatarlar arasnda dostluk mnasebetleri balam, hatt Ambakay, kzn Tatar boylarndan Ayriut ve Buyruutlara vermiti. Kzn dne gtrrken Tatarlardan Cuyin halkndan bir grup tarafndan yakalanp Kitanlarn reisi Altan Kaana teslim edilmiti.24 Bu esaret, Ambakayn lmyle neticelenmiti.25 Bylece MoolTatar mnasebetleri bir daha dzelmeyecek ekilde bozulmutu.26 Moollarla Tatarlar arasndaki sava, Kpek Ylnn (1202) baharnda Dalan Nemrges savanda Tatarlarn Cengiz tarafndan yenilerek paralanmalarna kadar da srmtr.27 Moollarn Tatar olarak adlandrlmasna dair sz konusu tarihi yanl, daha sonra aratrmaclar tarafndan fark edilmi ve Barthold, Spuler, Boyle gibi nde gelen Batl msterikler Mool-Tatar ayrmna dikkat ekmilerdir. Batl msteriklerin durumu fark etmesinde in kaynaklarnn, Reidddin et-Tabibin Camiut-tevarihinin ve belki de en nemlisi Moollarn Gizli Tarihi adl eserin etkisi byktr.28 Aratrmalar sonucunda Mool ve Tatar kelimelerinin bir anlamda-yanl kullanm

743

da mazur gsterecek tarzda-ayn, ama gerekte farkl eyleri ifade etmekte olduu anlalmtr. Ksaca sylemek gerekirse btn Tatarlar Mooldurlar, fakat btn Moollar Tatar deildirler. Meselenin asl udur: Tatar klan kalabalk bir kland ve XII. yzylda byk bir nem kazanmt. Bunun zerine birok Mool kabile, hatt klan mmessilleri yabanclarla mnasebetlerinde ancak dar bir erevede bilinen kendi kabile ve klan adlarn kullanmayarak, kendilerine mehur Tatar adn vermekteydiler. Etnograflar bu gibi hdiselerde, yani kk bir kabilenin, -aralarnda dmanlk bile bulunsa- kuvvetli bir akraba komunun adn benimsemesi hdisesiyle dnyann muhtelif yerlerinde, Kafkasyada, Altaylarda, imdiki Moolistanda sk sk karlamaktadrlar. Reidddin bu meselede ok ak olarak unlar sylemektedir: Bunlar (yani Tatarlar), ululuk ve hrmete nail ve gayetle ycelik ve ykseklie sahip bulunduklar cihetle dier Trk snflar, baka boylara mensup olup ayr ayr adlar olduu halde, kendilerini onlarn adyla hretlendirdiler ve hepsine Tatar dendi. Bu muhtelif snflar, kendilerini onlardan saymak ve onlarn adyla hret bulmakla rtbe ve mansba erieceklerini anlamlard. Nitekim bu zamanda da Cengiz Han ve uruu Mool olmakla dier Trk kavimleri; Calayr, Tatar, Oyrat, Onkut, Kereyit, Nayman, Tangkut vesaire gibi her birinin muayyen bir ad ve hususi lakab olduu halde hepsi de tefahr yznden kendilerine Mool diyorlar.29 Reidddinin bu meseleye dair aklamalar bu kadarla kalmyor. O, ayn yrede yaayan gebe kavimlerin, birbirlerinin adn nasl iktibas ve istihdam ettiklerini aydnlatan bilgiler vermeye devam ediyor. O gnlerde vnmek iin kendilerini Mool olarak adlandrp tantan kavimlerin, eskiden bu addan istinkaf ettiklerini belirtiyor ve artk bu iin o kavimlere mensup yeni nesillerin kendilerini ezelden beri Mool sanmaya balamasna kadar vardn ekliyor: Onlarn imdi mevcud olan oullar, eskiden de Mool adna mensup ve bu isimle mevsum bulunduklarn tasavvur ederler. Halbuki byle deildir.30 Ardndan Moollarn Cengiz Hann mensup olduu bir boy olduunu, daha sonra hemen her boyun kendini Moollara nispet etmeye baladn aka sylyor: Dier kavimlere o zaman Mool demezlerdi. nk ekil, heyet, lakab, lehe, adet ve iveleri birbirlerine yakn olmakla beraber eskiden lehe ve adet hususunda farkl idiler. Ve sz can alc noktaya getiriyor: Bu zamanda ise i bir raddeye geldi. Htay, Grc, Nikyas, Uygur, Kpak, Trkmen, Karluk, Kala kavimleriyle esirlere ve Moollar arasnda yetien Acem boylarna (Tcik) bile Mool diyorlar. O cemaat da ikbal ve mansba eriebilmek iin kendilerine Mool demeyi maslahata muvafk buluyorlar. Grld gibi Reidddinin verdii bilgiler, konuyu yeterince, hatt fazlasyla aydnlatyor. , o dereceye varmtr ki, Moollarn savap esir ald baka kavimlere mensup insanlar bile artk kendilerine Mool adn vermektedirler. Bu durumun eskiden beri ok yaygn bir uygulama olduunu da, hem de Mool-Tatar ayrmn kolaylkla netletirecek tarzda yle zetliyor: Bundan evvel de Tatarn kuvvet ve evketi yznden kazyye byle idi ve bu sebeple hl Htay, Hind, Sind ve Main ehirleriyle Krgz, Klar, Bakrt, Det-i Kpak31 memleketlerinde, imal vilayetleriyle Arap boylarna ait memleketlerde, am, Msr ve Maribde bulunan btn Trk boylarna Tatar diyorlar.32

744

te bundan trdr ki Tatarlarn ad dnyann drt bir yanna yayld. Bizzat Moollar da nceleri Asyada, sonralar da Avrupada Tatar ad altnda tanndlar. Daha sonralar Avrupallar, bu tabiri Moollar tarafndan zapt edilen ve Moollarn maiyetinde istl seferlerine itirak eden milletlere vermeye baladlar. Baz Trk kabilelerinin bugne kadar Batllarca Tatar adyla tannmas buna balanmaktadr.33 Halbuki bunlarn hakiki Tatarlarla hibir ilgisi yoktur. XII. yzylda Tatarlarla Kereitler arasnda Onan ve Kelren rmaklar boyunca birok gebe ve avc kabilelerle klanlar yayordu.34 O sralarda bunlarn arasnda bulunan bir Mool kabilesinin ehemmiyet ve nfuzu o kadar artmt ki, bu kabilenin reisi Kabul, kaan unvann ald. O zamanlar Kin, yani Altan adyla mehur olan Crcen adl yabanc bir slalenin hkm srd ine, uzak seferler ve aknlar yapmaktan geri kalmad. Kabul Hann olu Katula da Kaan unvann tamaktayd. O da Kinlerle harb etti ve bir kahraman olarak hret buldu.35 Anlaldna gre, Kabul Hann bu aristokrat kabilesi Brciin adn tayordu. Bu kabile, birka komu kabile ve klan kendisine tabi klarak birletikten sonra Mool adn ald. Bu ulusa, eski masallarda bilinen kadim ve kudretli bir halkn veya kabilenin anl adnn bir hatras olarak Mool ismi verilmiti. XII. asrn ortasnda Mool ulusunun kudreti, bymekte olan gebe halkn rahatsz edici aknlarndan bir an nce kurtulmak dncesiyle Kinlerin kendi maksatlar iin ustaca kullandklar Tatarlar tarafndan krld.36 te Tatarlarn Moollara bir sre hakimiyet kurmasnda ve yine o sre iinde Mool isminin deta unutulmasnda inlilerin de bylesi nemli bir rol vardr.37 Sadece Moollar deil, hemen hemen Orta Asyada gebe halinde yaayan btn kavimler, ine i rahat vermiyordu. in asker toplayp mdafaa vaziyeti alncaya kadar onlar ilerini bitiriyorlard. in bunlarn hcumlarna asla mani olamad. Onlar daima bir geit buldular. in imparatorlar bu gebe kavimlerle olan snrlar stnde dier Tatar kavimlerinden asker tedarik ederek mdafaaya urat iseler de bu siyaset in asndan genellikle olumsuz oldu. Bunun zerine in, bunlarn hcumundan kurtulmak iin en iyi arenin bu gebe kavim arasna ihtilaf sokmak olacan akl etti. Bu sayede kabile reislerini kendine balyordu. Ballarna unvanlar, tevecchler, beratlar, mhrler, hkmdar elbiseleri, davul ve alem vermek adettendi.38 Zengin inin Trk olsun, Mool olsun btn gebelere kar daima bu taktii uygulad bilinmektedir. Herhangi bir grup in iin tehlikeli olmaya balarsa bir baka grubu onun aleyhine kkrtmak, mcadele bittikten sonra bu defa ayn taktii eski mttefiklerine kar kullanmak inin vazgeilmez temel politikasyd. Ancak zaman zaman mahir birinin idaresi altnda toplanan kabileler, tabi durumunda da olsalar in imparatoruna istedikleri kanunlar yaptryorlard. Bunlarla sulh yapabilmek iin in imparatorlar paralar, ipekli kumalar hediye etmek, Tatar prenslerin doymak bilmeyen hrslarn doyurmak, hatt kendi kzlarn gelin vermek mecburiyetinde kalyorlard.39 Nitekim bu durum yukarda da deindiimiz zere XII. yzylda aynen tahakkuk etmitir. Kin mparatorluunun 1147 ylnda Moollarla akdettii bir ittifak antlamas 1161 ylna kadar devam etmi ve o yl o zamanki Kin mparatoru Mongku-Tatarlara kar harekete getiine dair bir beyanname neretmitir.40 Byk bir

745

ihtimalle ksa bir zaman sonra Buir-Nor Tatarlar Moollar perian etmilerdir. Ancak hemen ayn yzyln sonunda in, Kereitler ile Moollar bu Tatarlarn aleyhine kkrtma ihtiyac duydu. te Cengiz Hann ortaya kmas bu devreye rastlar. Moollarn Gizli Tarihinde yer alan bilgilere gre Cengizin (562-624/1167-1227)41 ceddi Tanrnn takdiriyle yaratlm bir bozkurt idi, ei ise beyaz bir maral idi.42 Bu bozkurttan itibaren Cengizin babas Yesgey-Bahadra43 kadar 20 isim saylmaktadr.44 Ancak Cengizin byk bykannesi olan bir kadndan zellikle bahsetmemiz gerekecek. Ad Alan-Koa olan bu kadn, kocasnn lmnden sonra yeniden evlenmedii halde doum yapmaya devam etmitir. Bu durum etrafta dedikoduya sebep olunca,45 o, be ocuunu etrafna toplayarak bacadan szan k vastasyla eve giren sarn bir adamn karnn okadn ve onun nurunun kendi vcuduna getiini, karken de gne veya ayn nurlar zerinden sar bir kpek gibi srnerek ktn syler.46 te Temcinin dedesi Bartan Bahadr, Alan Koadan tabiatst doan bu ocuktan en knn dokuzuncu gbek torunudur. Cengizin babas Yesgey-Bahadr da bu Bartan-Bahadrn nc oludur.47 Yesgey-Bahadrn Moollarla Tatarlar arasnda sregelen yukarda sz ettiimiz savalarn uzants biiminde deerlendirilebilecek bir suikasta kurban gidip Tatarlar tarafndan zehirlenmesinden sonra yetim kalan Temcinin -nk o henz kaan seilmemi ve Cengiz adn ya da unvann almamt-48 bandan ileli bir hayat gemitir.49 Moollarn Gizli Tarihi, bu zor ve etin gnleri50 olanca aklyla kaydeder. Ailenin dostlar ve akrabalar Yesgeyin eini ve ocuklarn bozkrn ortasnda yalnz brakp g etmekte bir saknca grmemilerdir. Bunun zerine maharetli bir kadn olan51 anneleri Helin-cin ocuklarn yabani meyvelerle, yabani soanlarla, topraktan kazd bitki kklerini ste katarak beslemi; servi aacndan bir denek alarak eitmi52, onlar da byynce Onan Nehrinden nce olta ve inelerle, daha sonra da alarla balklar avlayarak annelerinin ykn hafifletmeye almlardr.53 Yesgeyin lm 1165 olarak belirlenmektedir.54 Byk olu Temcin babas ldnde 9-10 yalarnda olduuna gre, ailenin bu ar mcadele ve sava dolu hayat, Temcinin yava yava baar kazanarak 1196da etrafnda toplanan boylar tarafndan Han seilmesine kadar 30-31 yl, btn boylarn birletirilmesiyle Byk Han ilan ediliine kadar da 40-41 yl srm olmaldr. Bu zaman diliminde, Temcin Tatarlar tarafndan esir edilip kurtulmay baarm,55 atlar yamalanm ama Temcin onlar kardelerinin yardmn dahi reddederek tek bana geri alm,56 nianls Brteyi bulup evlenmi,57 Kereitlerin reisi Tooril (Turul) ile baba ittifakn tazelemi,58 karargah Merkitler tarafndan baslarak kars Brte karlm,59 Turul, Camuka ve Temcin arasnda Merkitlere kar l bir ittifak yaplm,60 Merkitlere baskn dzenlenerek Brte kurtarlm61 ve nihayet Mool boylarndan birou Temcinin etrafnda toplanm ve ilk defa inggis-Kaan unvan ile Han seilmitir (1196).62

746

Ancak Cengizin Han seilmesi hem Camukann, hem de Turulun kskanlk krizlerine tutulmalarna sebep olmutur. Bunun zerine nce Camuka, sonra da Turul bertaraf edilmi, gl Mool boyu Kereitler devre d braklmtr. Daha nce Temcinin 1196da inggis Kaan unvan ile hkmdar seildiinden bahsetmitik. Fakat bu henz kati bir zafer saylmazd. nk o zaman Cengiz, Moolistann ancak kk bir ksmna hkimdi ve bu yolda ilerlemek isteyen bakalar da vard. Cengizin en byk rakipleri, eskiden ona dostluk balaryla balanm olan Kereyit Hkmdar Turul ile Cadaranlardan Camuka idi. Sonuta Turul da, Camuka da Cengizi terk ederek onu ortadan kaldrmak maksadyla birlemilerdi. Rakiplerine gre her bakmdan stn olan Cengiz, bu savalardan galip km ve bu lm kalm mcadelesi Turul ve Camukann lmyle Cengizin lehine sonulanmtr.63 Cengiz, ite esas bundan sonra btn Moolistann hakimi olmu ve 1196da yaplan seim muamelesi 1206da tekrarlanarak yeniden Han ilan edilmitir.64 Moollarn bizim anladmz manada tarih sahnesine k da ite bu 1206 Kurultayndan sonra olmutur. Kurultaydan hemen sonra Moollar, nasl kabna smaz bir millet olduklarn gstererek Moolistan dna ilk hcumlarn ve dnyaya ilk alma hamlelerini yaptlar. 1206 yaz mevsiminin sonunda, gzn, Moolistan dna ilk saldr dzenlendi. Cengiz ordusu Naymanlar anszn bastrmt. Baskn semeresini vermi ve Moollar durmadan balarn artan bir dmandan artk ebediyen kurtulmulard.65 Bu hamleleri hemen iki yl sonra 1204te Hsi-hsylara ve Tangiutlara (veya Tayciyut) dzenlenen ilk hamle, ardndan 1206 ylndaki ikinci hamle ve 1209 ylndaki nc ve nihai hamle izlemiti. Tangiutlar Moollara her yl belli miktarda vergi vermek zere boyun emilerdi.66 Bu hamleleri baka hamlelerin izlemesi kanlmaz gibi bir eydi. yle de oldu. Daha sonraki hedef in ve Manurya idi. Bu hamleler de 1215 ylnda Pekinin dmesi ile son bulmutu. Nizami in ordular, sayca ve tehizata Moollardan kat kat stnlklerine ramen deta tuzla buz olmutu.67 in ve Manuryann alnmasndan sonra artk bir dnya gc haline gelmekte olan Mool ordusunun nnde iki komu g durmaktayd: Uygurlar ve Karahtaylar. Bu iki lkenin bizim amzdan nemi, sadece Moollara komu olmalar ve Mool istlsnn seyrindeki sralar deil, Moollarla slm alemi arasnda bir anlamda engel ve set oluturuyor olmalardr. Uygurlar bir Trk boyu olup Orta Asya tarihinde ok nemli roller oynam bir milletti. Ancak Moollarn Cengiz nclnde etraf kasp kavurmaya balad dnemde artk eski glerini kaybetmi, saa sola dalm ve zayflam bir durumdaydlar. Balarnda di-kut68 isminde bir hkmdar vard.69 Uygurlar Moollara kendiliklerinden ba ediler.70 Ama o yrenin en medeni milleti olan Uygurlar, cahil efendilerine otoritelerini kabul ettirerek onlar ksa zamanda kltrel adan

747

kontrolleri altna aldlar. Bu cmleden olarak, henz bir yazya sahip olmayan Moollara kendi alfabelerini kabul ettirmelerini rnek verebiliriz.71 Uygurlardan sonra sra Karahtaylara gelmiti. nk Karahtaylar o dnemde Maverannehir ve Trkistan arazisine yakn yerleri ele geirmi ve Uygurlar yllk vergiye balamlard.72 Ancak Moollar Karahtaylara dorudan istl amacyla saldrmadlar. Moollarn Karahtay lkesine saldrmasna Hrezmhlarla aralarnda kan Otrar facias sebep olmutur. Baka bir ifadeyle sylemek gerekirse, Hrezmhlarla Moollar arasnda oluan fiili durum zerine, Cengiz, Sultan Muhammedle urarken Karahtay tahtn gasp etmi olan ve Moollarla srekli dmanlk halinde bulunan Naymanl Glk tarafndan arkadan vurulma riskini bertaraf etmek iin Hrezmhlardan nce Glkn iini bitirmitir. Mool tarihi asndan bundan sonras Hrezm lkesinin istls anlamna gelmektedir. Bu ise baka bir makalede genie ele alnmay gerektirir. 1 Mool ad hakknda bk. Pelliot, Apropos des Comans, Journal Asiatique, 1920, I, 145

(Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul 1993, 189dan). Ayrca bk. D. O. Morgan, Mongols, EI, VII, 231-235. 2 3 Boris Y. Vladimirtsov, Cengiz Han (trc. Hasan Ali Ediz) stanbul 1950, 7. N. Poppe, On Some Geographic Names in the Jamial-Tawarikh, Harvard Journal Asiatic

Studies., Vol. VIII, (1956), sy. 1-2, 33-41; John Andrew Boyle, The Longer Introduction of the Zij-i Ilkhani of Nasr al-Din Tusi, Journal Asiatic Studies, VIII (1963), 244-254; ayrca 1 nolu dipnot. 4 Alaeddin Ata Melik el-Cveyni (681/1282), Tarih-i Cihanga (trc. Mrsel ztrk), I-III,

Ankara 1988, I, 93. 5 6 J. Plano Carpini, The History of Mongols, (nr. C. Dawson), London 1955-56, 5. Cveyni, a.y. Yine Cveyni (I, 105) aman Kknn hikayesi vesilesiyle iddetli souktan bahseder. 7 Moriedga DOhsson, Tarih-i Mool [trc. Mustafa Rahmi (Balaban)], stanbul l340-

1342/1920-1923, 20. 8 9 10 Cveyni, aman Kknn hikayesi vesilesiyle iddetli souktan bahseder. I, 105. DOhsson, 14-15. Moollarn yaad yerlerin ziraate elverili olmadndan Cveyni de bahseder. Bk. I, 93.

748

11 1987, 60. 12 13 14

Boris Y. Vladimirtsov, Moollarn timai Tekilat, Mool Gebe Feodalizmi, Ankara

A.e., a.y. DOhsson, 20. Mool kabileleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Reidddin b. Fazlullah el-vezir b.

madddevle Ebl-Hayr Muvaffkuddevle et-Tabib, Camiut-tevarih, I-II, (nr. Behmen Kerimi), ys. ts.; I, 23-163 vd.; Ayrca bk. Camiut-tevarih (trc. Abdlbaki Glpnarl), ys. ts., 21 vd. 15 16 Daha geni bilgi iin bk. Cveyni, I, 93; Reidddin, I, 165. Bu konudaki eletiriler iin bk. Sad b. Muhammed Huzeyfe Msfir el-Gamidi, Skutud-

devletil-Abbsyye, Beyrut 1401/1981, 53 vd. 17 Ebl-Ferec, Gregory (Bar Habreus) (684/1286), Abul-Farac Tarihi (trc. mer Rza

Dorul), I-II, Ankara 1987, II, 476. Ebl-Ferecin blm bal epeyce ilgin: Tatar Olan Moollarn Saltanatnn Balangcna Dair (Arapa tercmesi: btida Devletil-Mool ve hm et-Tatar) bk. EblFerec Cemalddin b. el-bri (684/1286), Tarihuz-zeman (trc. shak Ermele), Beyrut 1986, 235. 18 Moollarn yanl yere Tatar veya Tartar diye adlandrldklar bilinmektedir; bu konuda

XIII. asr Batl seyyahlara itirazlarda bulunmulardr. Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul 1993, 213. 19 nk Moollarn eski kraliyet ailesinin iki mensubunu aalatc bir tarzda

cezalandrlmak zere Kin1ere teslim edenler, yine Kinlerle anlaarak 1161de ilk Mool kralln ykanlar, nihayet Bozkrda dostane bir yemek srasnda zehirli yiyecekler vererek Cengiz Hann babas Yesgeyi 1167de ldrenler hep o Tatarlard. Geni bilgi iin bk. Grousset, 199. 20 sim, Moollarn Gizli Tarihinde byle gemektedir. Bk. Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-

un niua tobaan (Yan-chao pi-shi) (trc. Ahmet Temir), Ankara 1948, 19-22. Ayrca Groussetnin, ismin doru telaffuzuna dair iddialar ve Moollarn Gizli Tarihini referans verii iin bk. 199. 21 Gerekten de Tatarlar, Merkitlerden kz karmaktan dnerken ilerinden birilerini esir alan

Yesgeye kin bilemekteydiler. Yesgey, henz dokuz yandaki olu Cengizi, Ungguratlardan DeySeenin yanna kzn gelin vermesi artyla brakp dnerken eker memleketindeki Sar Bozkrda toplant yapm Tatar halkna rastlar. Onlar da intikam lmak iin onu ikisine zehir katarak zehirlerler. Yesgey evine dndkten gn sonra zehirlenmenin etkisiyle lr. Geni bilgi iin bk. Gizli Tarih, 21-22; Ahmet Temir, Cengiz Han, Ankara 1989, 19-20. 22 Grousset, a.y.

749

23 24 25 26

Gizli Tarih, 18; Reidddin, I, 194-195. Gizli Tarih, 15-16; Reidddin, a. y. Cengizin babas Yesgeyin Ambakayla amcaolu olduuna dair bk. Reidddin, I, 195. Gizli Tarih, 15-18. Yine Gizli Tarih (16), Ambakay Hann Moollara Benim halim sizler

iin ibret olsun. Tatar halk tarafndan esir edildim. Be parmanzn trnaklar kopuncaya ve on parmanz krlncaya kadar benim intikamm almaya aln. eklindeki vasiyetine yer verir. 27 28 29 30 31 Gizli Tarih, 82. Konunun deerlendirmesi iin bk. Gamidi, 53-54. Reidddin, I, 57-58; Trke trc., 69. Reidddin, I, 58. Camiut-tevarihi Trkeye tercme eden Glpnarl bunu izafetle Det-i Kpak eklinde

deil, Det ve Kpak diye ayrarak yanl okumutur. Kr. 69-70. 32 33 34 Reidddin, I, 57-58. Vladimirtsov, Cengiz, 11-12. Mool boylar hakknda bk. Abbas kbal Atiyani, Tarih-i Mool ez hamle-i Cengiz ta tekil-

i Devlet-i Timur, Tahran 1345/1926, 6-8. 35 36 37 Reidddin, I, 191-195. Vladimirtsov, Cengiz, 11-12. DOhsson, 13-14; Vasiliy Vladimirovi Barthold. Mool stlsna Kadar Trkistan (nr.

Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, 405. 38 39 40 41 DOhsson, a.y. A.e., a.y. Barthold, Trkistan, 406. Cengiz ismi hakknda bk. Pelliot, Les Mongols et la Papaute Review de lOriant chrtien

(1922-1923), nr. 1-2, 25. Sz konusu bu makalede Pelliot, inggizin Trke tengiz (Uygurca) veya dengiz (deniz, Osmanlca)in tpk Moolcu dalay gibi damak1am ekli olduunu dnmektedir.

750

Dier taraftan kuvvetli, gl anlamna gelen Moolca ingga ke1imesinden baka etimolojiler aranmtr. Bk. Grousset, 198. Moollar ve Cengiz zerine almalaryla tannan Ahmet Temire gre ise, Cengiz isim deil unvandr. Temir bize u bilgileri vermektedir: Temcine hkmdar olunca verilmi olan Cengiz (inggiz) unvannn Moolca ekli bu esere (Moollarn Gizli Tarihi) gre inggistir, yani ba harfinin -olmas gerekir. Moolcadan Trkeye geen szlerin sonundaki seslerde -s>-z kanununa gre, Trkede sonu-z olmutur. Kalkaendi de (Ebl-Abbas Ahmed b. Ali el-Kalkaendi (821/1418), Subhul-aa fi snaatil-ina, I-XIV, Kahire ts., IV, 305) emseddin el-Isfahaninin Mesaliklebsarndan naklen bazlarnn Cengs okunuunun daha doru olduunu sylediklerini ifade eder. Bu sz Trkiye Trkesinde, herhalde Farsann tesiriyle, umumiyetle Cengiz eklinde kullanlmaktadr. Trk lehelerinde inggiz, nggz, ingiz, ngz, Cengiz gibi trl ekillerde kullanlan bu szn menei, manas ve tarihi zerine gerek halk etimolojisi ve gerek ilmi aklamalar olmak zere birok denemeler yaplmsa da imdiye kadar kesin bir neticeye varlamamtr. lmi aratrmalar cmlesinden olarak P. Pelliot, G. J. Ramstdet, W. Kotwicz, W. Barthold, L. Ligeti, B. Vladimirtsov, E. Haenisch, O. Turan vb. aratrmalar zikre deer. Bu incelemelerin teferruatna girimeyerek, ancak son iki aratrmacnn fikirlerine temas etmekle yetineceiz. E. Haenisch, inggis szn dier aratrmaclardan farkl olarak ince cheng meru, kanuni tabiri ile aklamaktadr (Wrterbuch 1939, 28). Btn dier aratrmaclar gzden geirmekle beraber Haenischin 1935, 1939 ve 1941lerde km olan Moollarn Gizli Tarihi adl eserini grememi olan O. Turan ingiz ad hakknda adl makalesinde (Belleten, V (1941), 267276) bu tabiri Deniz szne balamaya almsa da inandrc bir neticeye varamamtr. Fakat Boyle, bu grn Pelliot tarafndan ne srlm doruluu en muhtemel gr olduunu syler. Bk. J. Andrew Boyle, Cingiz Khan, EI2, II, 41-44. Cengizin ocukluk adnn Moolcadaki ekli ile Temcin olup Temrci, Temirci, Demirci anlamna geldii tahmin edilmektedir. Demirci anlamna geldiine dair iddialar reddedilmitir Bk. brahim Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar ve Cengizin Trkl Meselesi, EF Tarih Dergisi, V (1953), 105-136. Trkede Temiin, Temuin, Timoin, Timuin gibi trl ekillerde ahs ismi ve soyad olarak da kullanlmaktadr. Bk Temir, 13, 16 nolu dipnot. 42 43 Gizli Tarih, 3. Moolca kahraman, cengaver, yiit manasna gelen baatur (bahadr) kelimesi, bir

unvan ve kabile tekilat iinde askeri bir asalet zmresinin ad olarak kullanld gibi, ahs ismi olarak da kullanlr. ok eski bir tarihe kan bu kelime, Moollarn Gizli Tarihinde baatur eklinde tespit edilmitir. Mehur Leiden yazmasnda (1245) zikredilen bahadur ekli Farsadan alnmtr (N. Pope, zvestiya Akademii Nauk 1927, 1266). Bunun gibi Ermeni tarihisi Grigorun eserinde tesadf

751

olunan bahatur ekli de Farsa bahadurdan baka bir ey olamaz (Francis Woodman Cleaves, Harvard Journal of Asiatic Studies XII, 435-436. Kalmklar bu kelimeyi bugn batr diye telaffuz ederler (G. J Ramstdetin Kalmk Lgatine bk. ). Bu kelime Trkler arasnda batur, batr, matur ekillerinde kullanlr (Radloff). Paul Pelliot (Journal Asiatique, CCXVII, 55) bu kelimenin Trkeye Avarcadan getiini ileri srmtr. Halbuki M. Fuad Kprl slam Ansiklopedisine yazm olduu Alp maddesinde baatur kelimesinin Trkeye Mool istlsndan sonraki asrlarda girdiini kaydetmitir. Farsada bahadur kelimesinin Moolcadan alndn biliyoruz. Yine ayn manaya gelen Macarca bator kelimesi ise Trkeden alnmtr (Zoltan Gomboez, Die Bulgarisch-Trkischen Lenwrter in der Ungarischne Sprache, Helsinki 1912, 41). Leh dilinde kullanlan bahatr ekli ise Rusadan alnmtr. Baatur kelimesinin Moollar arasnda uzun zamandan beri kullanld anlalyorsa da, etimolojisi hakknda henz kati bir ey sylenemez. Bk. Vladimirtsov, Cengiz, 9, 1 no. lu dipnot. Bu tabir hakknda bk. M. Fuad Kprl, Bahadr, A, II, 216-219. 44 Birou halk arasnda yaayan masal, destan ve rivayetlerden olumu olan bu

isim1erden bazlar hakknda baz aklamalar iin bk. Temir, Cengiz, 15. 45 Gizli Tarihte (7) dedikodu yapanlarn bizzat Alan Koann kendi oullar olduu kaytldr.

Alan Koa Dobun-Mergann karsdr. Dobun-Mergann oullar, babalarnn lmnden sonra doan ocuklar iin Bizim annemiz kocas ve erkek akraba kardeleri olmad halde erkek ocuk dourdu. Evde yegane erkek, u Maalih Baiyautlardan olan kimsedir Bu ocuk ondan olsa gerektir. , demilerdir. Maalih Baiyautlardan olan kimse dedikleri, Dobun-Mergann bir av dn yolda rastlayp babasndan bir geyik budu karlnda hizmeti ald ahst. 46 Gizli Tarih, 7-8; Reidddin I, 171; Trke trc. 131; Temir, Cengiz, 15. bn Kesirin Tarih-i Cihangadan faydalandn kendi ifadelerinden tespit ettik. Ne var ki Tarih-i Cihanga tam anlayamamtr. Anlayamad yerlerden birisi de burasdr. bn Kesir, AlanKoay bizzat Cengizin annesi zannetmitir. Hatta bu yanl anlay sonucu Cengizin neseb-i gayr-i sahih olduunu iddia eder: Annesi ona gne ndan hamile kaldn iddia ediyordu. Bundan dolay babas tannmamaktadr. Akas nesebi mehuldr. Badat Veziri Alaeddin el-Cveyninin cem ettii bir byk ciltli kitap grdm Bk. bn Kesir, Ebul-Fida smail b. mer (774/l372), elBidaye ven-nihayet hkmdarlardan Gl Han ile dier bir Hana haber gnderip biraderzdesinin kocasnn yerine geirilmesine arac olmalarn rica etti. nk Dui Han, arkasnda ocuk brakmakszn ldnden lkesi hkmdarsz kalmt. Hanlar, kadnn teklifini kabul ederek Cengizi enitesinin yerine geirdiler.

752

63 64

Gizli Tarih, V. ve VIII. Blmler, Cveyn, I, 105. Gizli Tarihe (133) gre Moollar, Pars ylnda (1206) Onan Nehrinin menbanda

toplandlar, dokuz paral tularn dikerek inggis-hahan Han ilan ettiler. Camiut-tevarihteki deiik tarihler iin bk. Reidddin, I, 292, 307. 65 66 67 68 Gizli Tarih, a. y.; Reidddin, I, 220. Reidddin, I, 221, 308. A.e., I, 221, 321 vd. di-kut (Iduq-qut) kelimesinin mbarek, saadet, kudsiyet-penah anlamna geldiine ve bu

ekliyle Orhun Kitabelerinde [Bilge Kaan iin dikilen ikincisinin ark cephesinde (II E) 25. satr] getiine ve bu unvann Trklerde ve tekilat itibaryla onlarn yrngesine girmi Moollarda kaandan daha kk Ulu-erkin gibi bir unvan olduuna dair bk. Wilhelm Thomsen, Moolistanda Trke Kitabeler (trc. Ragb Hulusi), Trkiyat Mecmuas, III (1926-1933), stanbul 1935, 81-118, 88. Cveyniye gre (I, 110) di-kut devletin sahibi anlamna gelmektedir. Yine Cveyni eserinin bir baka yerinde (I, 121) byk Uygur gnden sonra yerleilen ve be mahalleli bir ehir olduu iin Be-balk (Be ehir) denilen ehrin emirine di-kut denildiini belirtir. di-kutun soyu ve lkesi hakkndaki efsaneler iin bk. Cveyni, I, 116-121. 69 70 O zamanlar Uygurlarn durumlarna ve sahip olduklar topraklara dair bk. Gmid, 80-81. nk tbi olduklar Karahtaylarn zulmnden ylmlard. Gizli Tarih, 159; Cveyni, I,

110; Redddn, I, 309. 71 72 Ebl-Ferec, II, 478; Cveyn, I, 96; I, 110; Carpini, 56. Cveyn, a. y.; Redddn, I, 320-321. Ayrca bk. The Cambridge History of ran (nr.

John Andrew Boyle), I-V, Cambridge 1968, I, 44-45. ATYAN, Abbas kbal, Tarih-i Mool ez hamle-i Cengiz ta tekil-i Devlet-i Timur, Tahran 1345/1926. BARTHOLD, Vasiliy Vladimirovi, Mool stlsna Kadar Trkistan (nr. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990. BOYLE, J. Andrew, Cingiz Khan, EI2, II, 41-44. BOYLE, John Andrew, The Longer Introduction of the Zij-i Ilkhani of Nasr al-Din Tusi, Journal Asiatic Studies, VIII (1963), 244-254.

753

CARPN, J. Plano, The History of Mongols, (nr. C. Dawson), London 1955-56. EL-CVEYN, Alaeddin Ata Melik (681/1282), Tarih-i Cihanga (trc. Mrsel ztrk), I-III, Ankara 1988. DOHSSON, Moriedga, Tarih-i Mool [trc. Mustafa Rahmi (Balaban)], stanbul l340-1342/19201923. EBL-FEREC, Cemalddin b. el-bri (684/1286), Tarihuz-zeman (trc. shak Ermele), Beyrut 1986. , Gregory (Bar Habreus) (684/1286), Abul-Farac Tarihi (trc. mer Rza Dorul), I-II, Ankara 1987. EL-GAMD, Sad b. Muhammed Huzeyfe Msfir, Skutud-devletil-Abbsyye, Beyrut 1401/1981. GOMBOEZ, Zoltan, Die Bulgarisch-Trkischen Lenwrter in der Ungarischne Sprache, Helsinki 1912. GROUSSET, Ren, Bozkr mparatorluu, (trc. M. Reat Uzmen), stanbul 1993. BN KESR, Ebul-Fida smail b. mer (774/l372), el-Bidaye ven-nihaye, I-XIV, Beyrut 1966. KAFESOLU, brahim, Trk Tarihinde Moollar ve Cengizin Trkl Meselesi, EF Tarih Dergisi, V (1953), 105-136. EL-KALKAEND, Ebl-Abbas Ahmed b. Ali (821/1418), Subhul-aa fi snaatil-ina, I-XIV, Kahire ts. Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobaan (Yan-chao pi-shi) (trc. Ahmet Temir), Ankara 1948. NESEV, ihabddin Muhammed b. Ahmed (662/1264), Siratus-Sultan Celaliddin Mengberti (nr. O. Houdas), Paris 1891. POPPE, N., On some Geographic names in the Jamial-Tawarikh, Harvard Journal Asiatic Studies, Vol. VIII, (1956), sy. 1-2, 33-41. REDDDN ET-TABB, Camiut-tevarih (trc. Abdlbaki Glpnarl), ys. ts. Reidddin b. Fazlullah el-vezir b. madddevle Ebl-Hayr Muvaffkuddevle, Camiut-tevarih, III, (nr. Behmen Kerimi), ys. ts. TEMR, Ahmet, Cengiz Han, Ankara 1989.

754

The Cambridge History of ran (nr. John Andrew Boyle), I-V, Cambridge 1968. THOMSEN, Wilhelm, Moolistanda Trke Kitabeler (trc. Ragb Hulusi), Trkiyat Mecmuas, III (1926-1933), stanbul 1935, 81-118. TURAN, Osman, ingiz Ad Hakknda, Belleten, V (1941), 267-276. VLADMRTSOV, Boris Y., Cengiz Han (trc. Hasan Ali Ediz) stanbul 1950. VLADMRTSOV, Moollarn timai Tekilat, Mool Gebe Feodalizmi, Ankara 1987.

755

B. Kpak Bozkrlarnda Kurulan Trk Hanlklar Kazan Hanl (1437-1556) / Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat [s.441-452]
Kazan Hanl mellifi Hadi Atlasnin aziz hatrasna saylar pekok olan ingiz oullarnn Altn Ordu han Canibekin lmnden sonra (1357) giritikleri taht kavgalar ve bilhassa Aksak Temirn 1391 ile 1395 yllarnda Kpak ilini tahribi zerine Altn Orduda tam bir zlme hareketi ba gsterdi; bunun neticesi olarak yer yer ayr Hanllar kurulmaa baland zaman, vaktiyle Kama Bulgarlarnn hkim olduklar Orta dil sahasnda, Kazan Hanl adyla yeni bir siyasi teekkl meydana getirildi; bunun kurucusu Ulu-Muhammed Handr. ingiz sllesinden Togay-Temr, Tlek-Temr neslinden kili Hasan olu Ulu-Muhammed Han, 1419-1424 ve 1427-1436 yllarnda Altn Ordu Han sfatyla Sarayda hkimiyet srdkten sonra tahtn Kk-Muhammede kaptrnca Krma gitti; Krmda da tutunamaynca, Orta dil sahasna giderek yeni bir devlet kurdu. Vaktiyle Bulgar Devletini tekil eden ve muhtemelen XIII. yy. balarnda bir hudut kalesi olarak kurulan Kazan ehrinin de bulunduu Orta dil sahas, ekonomik, etnik ve stratejik bakmdan kendi bana bir devlet tesisi iin ok msait bir yerdi; buradan, Moskova Rusyasn daha kolaylkla bask altnda tutmak, Ulu-Muhammed Hana dman olan Ordalarn hcumundan korunmak daha kolay olacakt. Ulu-Muhammedin Kazan ehrini alp almad katiyetle tespit edilemiyor; buras, galiba Ulu-Muhammedin olu Mahmud Han tarafndan zapt edilmi ve Kazan Hanlnn merkezi olmutur. Ulu-Muhammed Han, 1439 ve bilhassa 1445 yllarnda yapt seferlerle Moskova Knezliine kar tam bir stnlk salad; 1445te Ruslar ar bir hezimete uratarak, Knez Vasili III. (Kr Vasili, 1425-1462) esir etmesi neticesinde Moskova Rusyas, vaktiyle Altn Orduya olduu gibi, imdi de Kazan Hanlna tbi bir duruma konuldu. Mahmud (veya Mahmutek) Hann uzun sren hkimiyeti zamannda (1445-1461) Orta dil boyu tam bir emniyet ve asayie kavutuundan, Kazan ehri eski Bulgar ve Altn Ordunun merkezi Sarayn yerini ald ve byk bir ticaret merkezi haline ykseldi; ayni zamanda aa dil, Azak civar ve Krmdan Orta dil boyuna ok miktarda ahali geldi; Trkistan, Sibir, Kafkaslardan ve Rusyadan Kazana tccarlarn akn balad. Kazan Hanl, bu suretle, kuruluundan 10-15 yl iinde, hem siyasi hem de ekonomik bakmdan kuvvetli bir devlet olarak ortaya kt ve deta eski Altn Ordunun yerini alm oldu. Kazan Hanl ile Moskova Rusyas arasndaki takrib snr Sura nehrinin orta ve aa mecrasn takip etmekte, Volgann yukarsnda da Vetluga hudut tekil etmekte idi. 1478den itibaren, Novgoroda tbi lkeler Moskovann eline geince, Kazan Hanl imalden de Moskova Rusyas tarafndan sarlm bir duruma dt. Hanln dou hududu Ak dile kadar uzanm, Sibir Hanlna varp dayanmt; cenubta da Nogay Ordas, Aa dilde Ejderhan Hanl, dalk sahann cenubunda Don boyuna kan geni bozkrlar bulunuyor ve buras XVI. yzylda Don Kazaklar tarafndan igal edilmiti.

756

Kazan Hanlnn ii tarihi, baz devirleri mstesna, hanlarn ok ksa faslalarla birbirini takip etmeleri eklinde, bir trl istikrar bulamayan bir manzara arz etmektedir. Hanln devam mddeti olan 115 yl iinde 19 defa han deimi, 15 han tahta km, bunlardan bazlar ikier ve hatt er defa taht igal etmilerdir. Halbuki ayn mddet iinde Moskova da ancak drt hkmdar tahtta bulunmutur. Kazanda Ulu-Muhammed Han sllesi 80 yl devam etmise de, 1518 ile 1552 yllar arasnda Kasm, Sibir, Krm ve Ejderhan sllelerinden hanlar davet edilmitir. ingiz neslinden olmakla beraber, ekseriyetle birbirlerine dman olan bu ak bir misalini tekil eder. Kazan hanlarndan hibirinin mene ve yetimeleri bakmndan Kazan ili ile yakndan ilgisi yoktu; Kazanda doup byyen, saltanat sren ve orada len tek bir hana rastlanmyor, bunlardan Ulu-Muhammed ve Mahmud, Saray ananeleri ve muhitinde bymler; sonrakilerden bir ou Moskova Rusyasnda, bazlar Krmda, nihayet Sibirde ve Nogaylar arasnda yetimi, herkes az veya ok bulunduu muhitin tesiri altnda kalmt. Kazan yurduna ballklar zayf olan, aralarndan ah-Ali gibi hainler bile kan Kazan hanlar arasnda, mspet faaliyetleri ile temayz eden ahslar mlesef azdr. Kazan Hanlnn i tarihinin ikinci hususiyeti de yerli aristokrasinin devlet ilerine karmas ve bunun neticesi olarak iki byk parti halinde iddetli mcadelenin devam edip gitmesidir; i mcadelenin neticesi olarak Kazanda, byklerden mrekkep kk bir zmrenin tahakkm balam ve bir trl n alnamayan anlamazlklara sebebiyet vermitir. Bykler arasndaki mcadelenin hakik sebepleri daha ziyade ahs ihtiraslardan domutu; bu mcadele hatt ihanetlere yol am, Kazan yurdunu felketten felkete srklemitir. Ekserisi Mool meneli olan ve Kazan yurduna dardan geldikleri anlalan beyler, olanlar ve hatt seyyitlerden bir ounun Kazan Hanl tarihinde oynadklar rol ok acdr; Hanln zaafa dmesi, suktu ve Kazan Trklerinin maruz kaldklar bunca felketlerden tarih karsnda bilhassa bu zmre mesul tutulmaldr. Bizans ve Altn Ordu mektebinden geen, banda van III. ve van IV. (Korkun van) gibi hkmdarlar bulunan Moskova Rusyasnn, Kazan Hanlnn en yakn komusu olmas keyfiyeti, Hanln tarihinde meum bir tesir yaratmt; bunun iindir ki, Kazan Hanlnn tarihini Moskova ile komuluk altnda mtala etmek mecburiyeti karsndayz. Zaten daha Kiyef Rusyas devrinden itibaren Rusyann Orta dil boyu ile eitli mnasebetleri mevcuttur; Ruslarn erkenden Volga boyunca aaya doru ini hareketleri balamt; ancak Mool; Trk istils bu yayl nleyebilmiti. lk frsatta bunun yeniden balayaca aikrd. Kazan Hanl ile Rusya arasnda ekonomik balarn sk olduu Kazanda daima ok miktarda Rus tccarlarnn bulunmas ile sabittir; bu bakmdan hatt Ruslarn sulh yolu ile Kazan yurduna szma hareketlerinden bahsetmek mmkn gibi grlyor. Kazan panayrnda dardan gelenler arasnda Ruslarn byk bir ekseriyet tekil ettikleri srasna gre bunlarn adedi 10-15 bine kt dahi malmdur. Kazan yurdunda ayn zamanda ok miktarda Rus esirleri, Rus kleleri de bulunduundan bu Rus kesafeti Hanlk iin deta bir i tehlike tekil edecek mahiyette idi. 1505 ve 1523 yllarnda Kazan panayrndaki Rus tccarlar yama ve katledilmekle Rus aknnn durdurulmas istenmi olmaldr. Bunun karl olmak zere, Moskova knezi Valisi III. 1523te kard bir fermanla Rus tccarlarnn Kazan

757

panayrna gitmelerini yasak etmi ve Kazann biraz yukarsnda, Makaryev manastr mevkiinde, yeni bir panayr ihdas etmiti. Kazan Trkleri arasnda Mekerce ad ile maruf ve sonralar NijniNovgoroda nakledilen bu mehur Rus panayrnn balangc, bu suretle, Kazandaki vakalarla ilgilidir. Kazan Hanl ile Moskova Rusyas arasnda 14 defa harp vuku bulmutur; bunlarn sekizi (1467, 1478, 1530, 1545, 1549, 1550 ve 1552) Moskovann alts (1439, 1445, 1505, 1521, 1523 ve 1536) Kazanllarn teebbs ile balamt; demek oluyor ki, Kazan Hanln durmadan Rusyaya hcum yaparak, Rus kylerini ve ehirlerini yama eden bir devlet diye vasflandrmak yersizdir. Mahmud Han idaresinde Kazan Hanl en kudretli devrini yaamasna ramen, Moskovaya kar sefer almamas, Kazanllarn kendi hallerinde yaamak istediklerini ve mhim sebep olmadan Rusyaya kar harekete gemek istemediklerini gstermektedir. Buna karlk, Moskova Rusyas kuvvetlendii nispette Kazan zerine basksn artrm, Kazann i ilerine mdahale suretiyle Hanl zayflatmak ve ykmak siyasetini sistemli bir ekilde tatbik etmitir. Moskova tahtna van III.n kmas ile (1462) Ruslarn Kazana kar ykc faaliyetleri ald yrd. Byk bir diplomat ve kurnaz bir hkmdar olan van III. dank Rus knezliklerini Moskova etrafna toplayarak Mill Rus Devletini kurduu zaman, Tatar Hanlklar arasnda devam edip gelen mcadelelerden zam derecede istifade etmek imknn bulmutu. Moskova hkmetinin prensibi, bu hanlklar birbirleriyle arptrmak ve karlkl olarak zayflatmakt; bundan istifade edecek yegne devlet Rusya olacakt. Kazan Hanlnda patlak veren parti mcadelesi van III.n ayrca iini kolaylatrd. 1467de Kazan Han Halilin lm zerine, tahta geirilecek yeni han meselesi yznden Kazandaki nfuz sahibi bykler arasnda ihtilf kt; bunlardan bir ksm len hann olu brahimi, dieri de, Moskovaya tbi bir devlet olarak ya Ulu-Muhammed veya Mahmud Han zamannda tekil edilen Kasm Hanlnn han, Ulu-Muhammedin olu, Kasm Kazan tahtna geirmek istiyorlard; Kasmn namzedliinin Moskova tarafndan desteklenmesi bu parti mcadelesine muayyen bir istikamet verdi; Kasm Hanl artk bu sralarda Rusyann tam bir peyki ve han da van III.n sadk bendesi olduundan, Kazanllardan Kasm ile ibirlii yapmak isteyenler Rus taraftar telkki edilmilerdi. van III.n Rus kuvvetleri gndermek suretiyle Kasm Kazana han nasp etmek isteyii, Kazanda hemen bir tepki yapt ve mill parti taraftarlarnn galebesini, brahimin tahta karlmasn salad (1467). Rus mdahalesine bir cevap olmak zere Kazan kuvvetleri geri dndler. Moskova hkmeti buna karlk Kazan zerine byk bir ordu gnderdi ve 1 Eyll 1469 tarihinde Ruslar ilk defa olmak zere, Kazan ehrini kuattlar; muhasara bir netice vermedi ise de, Ruslar kendileri iin uygun bir sulh akdine muvaffak oldular; buna gre 40 yldan beri Kazan yurdunda bulunan Rus esirleri-kleleri serbest brakldlar. van III. 1478 ilkbaharnda Novgorod ehrini ve ona tbi Sibiryaya kadar uzanan geni sahay ilhak edince, Rusya ile Kazan Hanl arasnda kuvvet muvazenesi birdenbire Ruslarn lehine deiti;

758

Hanlk bu defa imalden de Moskova tarafndan tehdit edilmee baland; neticede Rus basks bsbtn artt. van III, Krm Han Mengligerey ile sk bir i birlii sayesinde Altn Ordu hkimiyetinden bsbtn ktktan sonra (1480), Kazan, kendine tbi bir duruma koymak yolundaki emellerini gerekletirmek zere harekete geti. Zaten o sralarda Kazann iinde cereyan eden vakalar van III. n iini bsbtn kolaylatracak mahiyette idi. yle ki 1479da Kazana parti mcadeleleri yeniden alevlenmi, Nogaylarla yakn mnasebet tesisini isteyen mill partinin galebesi zerine, Rus taraftarlar, kendi namzedleri olan brahim Hann ve Nur-Sultan Hatunun 10 yandaki olu Muhammed-Emini, terbiye edilmek zere Moskovaya, van III.n yanna gndermilerdi; bununla Moskova knezinin eline Kazann i ilerine karmas iin mkemmel bir koz verilmi oldu. Nitekim, Rus partisi, van III. tarafndan gnderilen askeri kuvvete dayanarak, Han tahtndan indirerek yerine Muhammed-Emini geirdiler. Fakat bununla Kazanda karklk sona ermedi, Rus taraftarlar bir trl vaziyete hkim olamadklar iin sknet hasl olmad. Ruslar bundan faydalanarak 1487 yaznda Kazan zerine byk bir sefer tertip ettiler. Kazann iinde birlik olmadndan, ehrin Moskovallara teslimi kararlatrld. 9 Temmuz 1487 tarihinde Kazana Rus ktalar girdi; Ruslara muhalefetleriyle tannanlar, bata lham Han ve ailesi olmak zere, birok kimse tevkif edildi ve Rusyaya menfaya gnderildiler; muhalefetin ileri gelenleri idam edildiler; mill partiden baz beyler ve mirzalar Sibiryaya kamak suretiyle canlarn kurtardlar. Ruslar tarafndan tatbik edilen bu terr neticesinde Kazanda Moskovann istedii idare kuruldu ve bu suretle Kazan ilinde Rus zulm ve tahakkm balam oldu. Ruslara gre mesut bir vaka olan bu zafer, Moskovada anlar alnarak tesit edildi; van III., lkabna Bulgar beyi unvann ilve etmek suretiyle eski Bulgar ilinin de hkimi olduunu belirtmek istedi. Muhammed-Emin Han, sekiz yl mddetle (1487-1495) van III.n arzusuna gre hareket etti; Saray Hanna kar Ruslar ve Krmllarla birlikte sefere dahi itirak etti (1490); Rus tccarlarna geni imtiyazlar verildi. Fakat bu siyaset ksa bir zaman iinde Kazanllarda reaksiyon uyandrd ve KelAhmed adnda bir beyin banda bulunduu kk grup, Sibir han vak ile mnasebet tesis ederek, hanzade Mamuku Kazan tahtna davet ettiler. 1495te Mamuk tahta karld, Rus taraftarlar takibata uradlar, Muhammed-Emin de Moskova knezine snd. Mamafih, Kazan ahvaline vakf olmayan Sibir hanzadesi keyfi hareketleriyle Kazan bykleri arasnda memnuniyetsizlik uyandrnca, KelAhmed, bu defa Moskova ile anlamak siyasetini takibe balad. Bu sralarda, sabk han MuhammedEminin biraderi Abdlltif de Rusyada bulunmakta idi. van III. Kazanllarn istekleri zerine Abdlltifin han olarak nasbna muvafakat etti. Abdlltif annesi Nur-Sultan ile birlikte, Krma gitmi ve babal Mengligereyin saraynda terbiye edilmiti; bundan dolay Krma kar sempatisi fazla idi. Rusyada ksa bir mddet kald iin, biraderi Muhammed-Eminin hilfna olarak, Ruslara kar ball yoktu. Nitekim ya ilerledike mstakil ve hatt Moskova menfaatlerine aykr bir siyaset takibine balad. Bunun zerine, byk bir nfuz sahibi olmak ta devam eden Kel-Ahmed Moskovaya giderek, Rus byklerine dant ve Abdlltifi tahtndan indirmek iin hazrlk yapt. 1502 yl Ocak aynda Kazana gelen bir Rus elisi tarafndan Abdlltif tahttan indirilerek Rusyann cra kelerinden biri olan Beloozeroya menfaya

759

gnderildi. Bunun zerine van III.n oullua kabul ettii Muhammed-Emin, nc defa olmak zere Kazan tahtna geirildi. Muhammed-Emin Hann, bu defa hi beklenmedik bir siyaset takibine baladn mahede ediyoruz; Moskova Byk Knezinin artk epey ihtiyarlad ve dolaysyla eski enerjisini kaybettii nazar itibare alnarak Kazanda Rus nfuz ve tahakkmn kracak tedbirlere bavurulduunu gryoruz. Bunun ilki, Kazan panayrna gelen Rus tccarlarnn yama edilmesi oldu (24. Haziran 1505). Bununla da yetinilmeyerek, Nogaylar-: dan gelen klliyetli yardmla Nijni-Novgorod zerine bir hcum yapld. Moskova hkmeti Kazanllar tedib maksadyla 1506da bir ordu gnderdi ise, Ruslar yenilerek geri dndler. Mamafih Muhammed-Emin Moskovaya kar dmanlkta daha ileri gitmedi; iyi komuluk esaslar zerinde mnasebetin devam imkn hasl olunca, arada gerginlik bitti. Rus tccarlar eskisi gibi Kazana gelmee baladlar; ok gemeden Muhammed Emin Moskova ile yakn bir mnasebet tesis etti; iki devlet arasnda 1512de akdedilen ebed bar, bu dostluun bariz bir ifadesi idi. Ruslarn bu dosta siyasetleri, 1505 de vuku bulan van III.n lm zerine, Moskova Knezliinin kuvvetten dmesinin bir neticesi idi; Vasili III. babas tynetinde bir kimse olmad gibi, ba gsteren baz dzensizlikler Ruslarn Kazana kar byk lde harekete gemelerine imkn brakmamt; dier yandan Muhammed-Emin Han tarafndan takip edilen siyaset Ruslarn menfaatine tamamyla uygundu ve Hanl Moskova iin tehlikeli bir komu olmaktan karmt. Bu durum Muhammed-Eminin lm yl olan 1518e kadar devam etti. Mamafih Moskova hkmeti, her ihtimali dnerek, ilerisi iin baz tedbirler almay da ihmal etmemiti; 1517de Muhammed-Emin Han ar bir hastala tutulunca, Kazan tahtna en yakn namzed olan ve Rus dmanl ile tannan Abdlltifin ni olarak lvermesi bunlardan biri olsa gerektir. Abdlltif lnce, Krm han Mehmedgerey, Mengligereyin olu Sahigerey in Kazana han nasbedilmesini Moskova hkmetine teklif etmiti; fakat Knez Vasili III. (1505-1533) buna yanamad; nk Kazanda Krm nfuzunun ykselmesi Moskova iin tehlikeli bir durum yaratabilirdi. Moskova hkmetinin van III. tarafndan tespit ve tatbik edilen ve 1487 de Kazanllara silh kuvvetiyle kabul ettirilen esaslara uygun olarak Kazan tahtna ancak Moskova knezinin muvafakat ettii biri han olabilecekti. O sralarda Vsili III.n eli altnda her bakmdan ie yarayacak, bir namzed mevcuttu: Kasm han eyh Evliyarn olu (Temr-Kutlu neslinden) ah-Ali (eyh-Ali). ah-Ali 1505te domu 1516da babasnn lm zerine Kasm Hanlnn bana geirilmiti. Ruslara yakn bir muhitte ve Moskova knezine, sadakat prensipleri zerine bytlm olduundan kendisinden asla phe edilemezdi. Vasili III. tarafndan ileri srlen bu namzed Kazanllarca kabul edildi; Kazandan Moskovaya gelen bir eli heyeti ile Moskova hkmeti arasnda yaplan bir anlama sonunda, ah-Ali, 1 ubat 1519 tarihinde, Moskovada Kazan han iln edildi; Nisanda Kazana gelerek, Rus elisinin huzurunda tahta k merasimi yapld. Moskova yardm ile defa Kazan tahtna karlan ah-Alinin saltanat bu suretle balam oldu. Han ancak 13 yanda olduundan, devlet idaresi fiilen Rus elisi Karpovun elinde idi; Kazan ehrinde asayii muhafaza bahanesiyle bir

760

miktar Rus askeri de ehre konmutu. Bu durum karsnda Sidi Olann banda bulunduu mill hareket tekrar kuvvetlendi. Kazandan Bahesaraya gizlice bir eli heyeti gnderilmi, Krm ile bir ittifak akdedilmi ve Sahibgerey, han olarak Kazana davet edilmiti. 300 kadar Krml asker ile Sahibgereyin 1521 yl ilk baharnda ni olarak Kazana gelmesi zerine ah-Ali tahtn brakp Rusyaya kat. Rus taraftarlar, Kasml tccarlar ve Kazandaki Ruslar yama ve bir ou katledildiler. Sahibgerey de Kazan ahalisi tarafndan alklanarak tahta geirildi. Sahibgereyin Kazandaki hkimiyeti (1521-1524), Hanlnn en parlak yllarndan birini tekil etmektedir. Krm ile ittifak Ruslarn nfuz ve tahakkmn krmakla kalmad, 1521 yazn Kazanda ve Krm kuvvetleri mtereken harekete geerek Moskova zerine yrdler. Knez Vasili III. eskiden beri olduu gibi Krm hanna vergi demeyi kabul etti. Kazanllar da seferden ok ganimet ve Rus esiri alp gtrmek suretiyle tatmin edildiler. Kazan yurdunda Rus nfuzunu tamamyla krmak niyetiyle, Kazan da bulunan Rus tccarlarn kovdular; buna karlk Vasili III. Rus tccarlarnn Kazan panayrna itiraklerini menetti. Kazan-Krm i birliinin devam mddetince Kazann Rus basksndan kurtulaca anlalmt. Fakat, Hanln talihsizliine kar, Rus dman Mehmedgerey Han, Ejderhan zerine yapt bir sefer esnasnda ldrlm ve Krm tahtna geen Saadetgerey ile Sahibgerey arasnda i birlii temin edilememiti. Sahibgerey Han nedense Kazanda fazla kalmak istememi, Krm yolu ile stanbula gitmiti. Kazandan hareketinden nce, han olarak yerine Krmdan, henz 13 yandaki Safagereyi nasbetmiti. Kazan tahtnda ok gen bir hann bulunmasndan, Ruslar hemen istifadeye: kalktlar ve sefer aarak Kazana kadar geldiler; mamafih hibir baar elde edemeyerek geri dndler. kinci Rus hcumu 1530da yapld; bu defa Kazana Nogaylardan ve Ejderhandan yardm gelmiti; bundan tr Ruslar tekrar muvaffakiyetsizlie uradlar; hatt ok miktarda Rus ateli silhlar, arkebs tfenkleri, Kazanllarn eline geti. Safagerey Han, bu suretle, Moskovaya kar Hanl muvaffakiyetle koruyabilmiti; dolaysyla kendisinin Kazan yurdunda itibarnn artt muhakkaktr; fakat devlet ilerinde nfuzun gittike Krmllarn eline gemesi keyfiyeti, yerli ahali arasnda yabanclarn tahakkmne kar bir cereyan balanmasna yol at. Bu hareketin banda brahim Hann kz Gevher-adn bulunmas, Kazan Hanlnda srasna gre kadnlarn da siyasete kartklarn gsteren bir misal tekil etmektedir. Safagerey Han, muhalefeti iddetli tedbirlere bavurmak suretiyle krmak istediyse de, muvaffak olamad ve bir komplo neticesinde tahtndan indirildi. Bu defa devlet idaresi fiilen, Gevher-adn eline geti. Yeni bir hann nasb lzm geldiinden Moskova knezine mractta bulunuldu. Knez Vasili, tekrar ah-Aliyi nasbetmek arzusunda idi; fakat Kazanllar onu istemediklerinden, ah-Alinin biraderi Can-Alinin namzetlii zerinde anlama yapld. 1531-1533 yllarnda Kazan tahtn igal eden Can-Ali, henz 15 yanda iken tahta km ve ald terbiyenin tesiriyle tamamyla Moskovann arzusuna gre hareket etmekte idi; Can Ali Han, evlenecei zaman bile Moskova knezinin muvafakatn ald ve Nogay mirzas Yusufun kz SymBike ile evlendi. 1533te Vasili III. lnce Moskova hkmetinde zaaf eseri belirmiti; bundan mill parti taraftarlar cesaret olarak yeniden kuvvet buldular; Gevher-ad partisi dahi Ruslara kar tavrn

761

deitirdi. Can-Ali Han Kazanda o kadar nefret uyandrm olmaldr ki halk kitlesi galeyana gelerek, 25 Eyll 1533 tarihinde kendisini ldrdler. Kazan tahtna yeniden Safagerey Han karld. Hkmetin deimesi hemen tesirini gsterdi ve Ruslara kar sefer ald. Dier yandan, vaktiyle olduu gibi bu defa da Krmllarn nfuzu artmas zerine, yeniden muhalefet grubu teekkl etti ve Moskova ile gizlice mnasebet tesis edildi. Mamafih bu hareket yattrld ve Safagerey Han 1546 ylna kadar tahtta kalabildi. O sene Kazandaki Krmllara kar bir ayaklanma neticesinde, Safagerey Han tahtndan indirildi ve Nogay Mirzas Yusufun yanna iltica etti. Kazan tahtna da, Moskovann tasvibi ile yeniden ah-Ali geirildi. Moskovann sadk ua olan ah-Alinin idaresi bu defa da memnuniyetsizlik uyandrd, ancak bir ay tahtta kaldktan sonra, Kazan ehri, Nogayl askerlerle gelen Safagereye teslim olunca, ah-Ali tekrar Rusyaya kat, Safagerey de nc defa olmak zere tahta kt (Temmuz 1546). Safagerey yeniden hkimiyeti ele alnca, Kazanda iddete bavurdu; byk beylerden bir ou idam edildiler; bunun zerine 76 bey Kazandan kaarak Rusyaya iltica ettiler; bu iddet siyaseti neticesinde Moskova ile anlamak istiyenler partisi imha edilmi ve milli parti de idareyi salamca eline alm ve Kazanda i istikrar yerlemi gibiydi; fakat Safagerey Hann bir talihsizlik eseri olarak ancak 42 yanda iken, 1546 ylnn Martnda, ni lm bu istikrara son verdi ve Hanln, sratle sukuta doru gitmesine yol at. Safagerey, Can-Aliden dul kalan Sym-Bike ile evlenmiti; ilk karsndan byk yata oullar Krmda bulunuyorlard. Sahibgerey Hann nedense bunlardan birinin Kazana han olarak gitmesini arzu etmemesi zerine, Kazanllar, Safagereyin Sym-Bikeden olan, henz yandaki olu temigereyi tahta karmak mecburiyetinde kaldlar. Sym-Bike oluna niyabet edecek ve Krml Koak Olan da, devlet ilerine bakacakt. Trk mill geleneklerine ball ve tedenberi Moskova dmanl ile temayz etmi olan Nogayl Yusuf Mirzann kz Sym-Bike, babasndan ald terbiye ve ikinci kocas Safagerey Hann tesiriyle Rus dman olarak tannm ve mill partinin mmessili sfatyla Kazan yurdunda ve Kazan Trkleri tarihinde en ok sevilen ve anlan bir kahraman, olarak nm kazanmtr. Moskova Rusyasndaki durumun Kazan Hanl zerine daima tesiri olduunu bu defa bir daha grmekteyiz. 1547 ylnda, henz 17 yanda olan van IV. (sonraki adyla: Korkun van, van III.n torunu) Moskova byk knezlerinden ilki olarak ar lkabn alm ve saltanata balamt. Mitropolit Makari gibi, ok mutaassp ve bilgili bir papazn telkinleri, Peresvetov adl birinin, ara fthat yapmas yolundaki tesirleri sikiyle, van IV. cennet misill bir yer olan Kazan Hanln zapta karar vermiti. ar, kendisini van III.n hakiki halefi biliyor ve dedesinin izdii yoldan yrmee azmetmi bulunuyordu. Kazanllar 1549da, temigereyin han seildiini vana bildirince, ar, Moskova hkmetinin muvafakat olmadan Kazan tahtna getirilen temii tanmadn beyan etti. Moskova hkmdarnn bu szleri Ruslarn Kazana kar pek yaknda harekete geeceklerini gsteriyordu; nitekim 1550de bir Rus ordusu, ah-Ali ve Ejderhan hanzadelerinden Yadigr (sonraki Kazan han) ile birlikte Kazan zerine yrd; Ruslar Kazan kuattlarsa da, alamadlar ve ekilip gitmek zorunda kaldlar.

762

ar van IV., Kazan alabilmek iin, Hanla yakn bir sahada bir dayanak noktas yaplmas gerektii kanaatine varnca, Zye nehrinin dile dkld yerde (Kazandan 60 km. yukarda) Sviyajsk (Zye) adyla bir kale yaplmasn emretti. 1551 ilk baharnda inasna balanlan bu kale ksa bir zamanda bitirildi. Bunun zerine, dalk tarafndaki uva ve irmiler, Moskova arnn tabiiyeti altna girmee baladlar; Zye kalesi yaplmakta iken, Kazan Hanl sahasndan geen dil ve Kama nehirlerinin geitleri Rus ktalar tarafndan tutuldu ve Kazan ehri her taraftan abluka altna alnd. Ablukann tesiriyle Kazanda her trl ekonomik faaliyet durdu, ehirde heyecan bagsterdi; Rus taraftarlar yeniden harekete getiler ve Kazanda Krm tahakkm kalkarsa, Rus ar ile anlamak ve iyi geinmek mmkn olaca midine kaplanlar oald. Hal byle iken, Koak Olan ve yanndaki Krml askerler, Kazandan katlar; fakat nehir geitlerinde Ruslar tarafndan yakalandlar ve Moskovaya gtrlerek idam edildiler. Koak Olann gitmesi zerine Kazanda hemen yeni bir grup teekkl etti; Huday-Kul olan ile Nur-Ali irin bey baa geerek, Moskoflarla mzakerelerde bulunmak zere Seyyid Kul-erif mollay Zyeye gnderdiler. arn istei zerine ah-Ali tekrar Kazana han olarak gidecek, fakat ancak dilin sol yani ova taraf Kazanllara tbi olacak, dalk taraf yani Hanlk arazisinin yars ise Moskovaya ilhak edilecekti. Zyede Ruslarla Kazan murahhaslar arasnda yaplan mzakerelerde, Moskova hkmetinin talebi kati olduundan, Kazanllar iin yaplacak bir ey kalmamt. arn baka bir talebi ile de: mill partinin bammessili saylan Sym-Bike ve olu temigerey Han, Ruslara teslim edileceklerdi. arn bu istei de kabul edildi ve 11 Austos (1551) gn Sym-Bike ve olu Ruslara teslim edildiler. Bu vaka, Kazan Hanl tarihinin en hazin gnlerinden birini tekil etmektedir. Yine Ruslarn istekleri zerine, Kazan ahalisi mmessilleri, yani Kurultay, dalk tarafn Moskovaya terk edilmesi keyfiyetini tasdik edecek ve ayn zamanda Hanlkta bulunan btn Rus esirlerinin salverilmesi hakknda bir karar alacakt. Uzun mnakaalardan sonra Ruslarn her iki talebi de kabul edildi. 16 Austos 1551 tarihinde ah-Ali, Rus askerleri ve Rus elisinin refakatinde Kazana girerek, nc defa olmak zere, tahta kt; ertesi gn Rus esirlerinin serbest braklmasna baland. ah-Alinin idaresinde, eskiden olduu gibi, Rus nfuzu yeniden Kazan ilinde hkim oldu, dalk taraf, Moskova arnn elinde brakld. Kazanllar dalk tarafndan hi olmazsa yasak toplamak hakkn elde etmek maksadyla ara bir eli heyeti gnderdiler; bunlara verilen cevap Kazanllara dalk sahasndan tek bir metelik dahi verilemeyecei merkezinde idi. Ruslarn basks, dalk sahasnn elden gitmesi, ah-Alinin tamamyla Ruslarn keyfine gre hareketi, Kazanda muhalefet partisinin yeniden canlanmasna yol at. Sibir beyi Bibars Rast bu hareketi idare ediyordu. ah-Ali Han bundan haber alnca, Rus elisi Paletskinin tevikiyle, Kazan byklerinin ileri gelenlerinden yetmi kiiyi han sarayna ziyafete davetle, hepsini hinane bir tarzda boazlatt; fakat durumun bundan sonra da sknet bulmad anlalyor. Moskova hkmeti bu vaziyet karsnda Kazan Hanln tamamyla ilga ve Kazan ehrine bir Rus umumi valisi gndermekle meselenin kknden halledileceine hkmetmi ve derhal harekete gemiti. Bunun

763

icab olarak ah-Alinin tahtndan vazgemesi emredildi. Kazana gnderilen Rus elisi Adaev, Kazan da alnacak tedbirlere nezaret edecekti. ah-Ali Moskovadan ald emir zerine tahttan feragat etti. Kazana, ar tarafndan umumi vali olarak Mikulinski adnda bir Rus by tayin edildi; Kazan ahalisi ar van IV.e biat edecekti. Ruslar annda Zyede bulunan Kazanl byklerden birka kii 7 Mart gn Kazana gelerek, ahaliyi ara biat ettirdiler. Rus valisi, 9 Mart gn Kazan teslim almak zere, ehir surlarnn dibine kadar gelmi bulunuyordu. Kazan Hanlnn sulh yolu ile Rusyaya katlmas ii birka saatlik zaman meselesi gibi idi. Fakat hi beklenilmeyen bir hdise, Moskova hkmetinin bu yoldaki plnn alt st etti ve Hanln hayatnn bir mddet daha uzatlmasna imkn verdi. Kazana tayin edilen Rus valisi, ehrin iskelesi olan Bibaltaya gelerek, Kazana girmek iin hazrlklarn bitirmek zere iken, Ruslarla i birlii yapm olan ve vali ile birlikte gelen Kazan byklerinden slm Bey, Kebek Bey ve Alike (Elkey?) Nark Mirza, ehre giderek halk hazrlamak ve skneti muhafaza etmek bahanesiyle validen izin aldlar. Bu zat Kazana girince Ruslarn ehirde katlim yapacaklar ayiasn yaydlar ve halk, ehri mdafaaya davet ettiler. Bunun zerine ehirde heyecan bagsterdi; halk galeyana geldi ve herkes silha sarld. Bir mddetten beri Ruslarn mfrit taraftar olan apkun Otu Bey de, ehre gelerek mdafilere katld. Mikulinski ehre yaklanca kale kaplarn kapal buldu; Kazanllarn kendilerini mdafaaya azmettikleri meydana knca, Rus valisi Zye kalesine dnp gitmek zorunda kald. Moskova hkmeti Hanln ancak silh kuvveti ile zapt edilebileceini ak olarak anlam bulunuyordu. Kazan bykleri ve ahalisini son dakikada byle bir karar almaa tevik eden sebepler sarih olarak bilinmemekle beraber, Ruslarn ehre girince katlim yapacaklar ayias esas mili tekil etmi olmaldr. Hanln elden gitmesi endiesi de mhim bir sebep tekil etmi ve son dakikada olsa dahi, imdiye kadar birbirlerini imha ile megul olan Kazan byklerinde Hanln istikllini muhafaza kaygs birdenbire canlanma benziyor. Ruslarn daha nce birka defa Kazan kuatmalarna, ramen, alamaylar; bu defa da ehri kurtarmak midini uyandrm olmaldr. Kazanda han bulunmadndan, hemen yeni bir hann seilmesi gerekiyordu. dareyi ele alan apkun Otu Olan ve dier bykler, Nogaylardan yardm alabilmek midiyle, o sralarda Yusuf Mirza yannda bulunan Ejderhan sllesinden Yadigr Muhammedi Kazana davet ettiler. Yadigr da birka yz Nogay askerle Kazana gelerek tahta kt. Seyyid Kul-erif Molla, apkun Otu, Alike (Elkey?) Nark, Noay beyi Zeniyet? (Ziynet?), Sibir beyi Kebek ve beylerden Dervi, bu sralarda Kazanda en nfuzlu kimselerdi. Kazanda vuku bulan deiikliin tesiriyle, dalk tarafndaki gayrimslim ahali, yani uvalar ve irmiler kitle halinde Ruslara kar ayaklandlar; ancak Zye kalesi ve evresi Moskovann idaresinde kald. Nogaylardan ve galiba Krmdan da yardm beklenmekte idi; hakikaten 3000 kadar Nogayl asker Kazana geldi; fakat dier hanlklardan yardm alnamad. Kazanllarn kendilerini mdafaaya karar vermeleri Moskovada malm olunca, ar Kazana kar byk bir sefer almasn emretti. Zye kalesine toplarn ve mhimmatn gnderilmesine baland. Moskovann bu sralarda dardan, ancak Krmdan hcuma uramas beklenebilirdi;

764

tehlikeli dman saylan Lehistan-Litvanya ile o sralarda anlamaa varlm, Livonya-Alman valyelerinin de yaknda Ruslara kar harekete gemelerine ihtimal verilmemekte idi. Krm tarafndan gelmesi beklenen hcumu karlamak zere, bir miktar Rus kuvveti, Moskovann cenubundaki Kolomnaya sevk edilmiti. Hakikaten Krm han Devletgerey, yaz ortalarnda, Rusyaya bir akn tertip etti; Krml kuvvetler, 300 kadar yenieri ve birka topla, Tula ehrine hcum teebbsnde bulundularsa da, ehri alamadlar ve ekilip gittiler; Krmllarn ikinci bir kolu, hann ekiliinden habersiz olarak ilerlemekte iken, Ruslarn hcumuna urayarak malup edildiler; ok miktarda ganimet ve o meyanda birka top Ruslarn eline geti. Gayet fena tertip edilen bu Krm akn, bu suretle, Kazana gitmek zere hazrlanan ar, seferden alkoymak yle dursun, Rus ordusunun kuvvei mneviyesinin bsbtn ykselmesine sebep oldu. Rus ordusu 5 Austosta (1552), Kazan Hanl hududu olan Sura nehrini geerek, hibir mukavemet grmeden douya doru ilerlemee balad. 13 Austosta btn Rus kuvvetleri Zye kalesinde toplanm bulunuyorlard. ah-Ali Han da burada idi; o, akrabas olan, Yadigar Muhammed Hana, teslim olmas ve bo yere mukavemet etmemesi yollu bir mektup gndermi; fakat Kazandan gayet sert bir cevap almt. Bunun zerine Rus ordusu Zyeden hareketle, 20 Austos (1552) gn Kazan yaknna vardlar. Birka gn sonra ehrin muhasarasna baland. Rus ordusu 150 bin kii olup, ayrca ok miktarda ah-Ali Hann Kasml Tatarlar da vard. 150 top ve ateli silhla mcehhez olan Rus ordusu, Kazanllara nispetle her bakmdan stn idi. Kazan da mdafaa eden kuvvetlerin 30 bin yerli, 3 bin Nogayl askerden ibaret olup, bir miktar top ve ateli silhlar vard. Ayrca Kazann dnda, Ruslar arkadan vurmak zere 15 bin kadar kuvvet bulunduunu da reniyoruz; bunlar, Yapana Bey, unak Mirza ve Ara beyi Eyybn kumandasnda idiler. 23 Austos Kazan ehri artk her taraftan kuatlmt. Kazandan kap Rus ordughna gelen hain Kamay Mirza, ehrin mdafaa tertibat hakknda birok malmat vermekle, Kazanllar ok mkl bir duruma drd. Yapana beyin kuvvetleri Ruslar boyuna hrpaladndan ilk hafta muhasaradan fazla bir netice alnmad. Ruslar byk kuvvetlerle Yapanca beyin ktalarna kar harekete geerek, 1 Eyll gn bunlar imha ettiler; Ara ehrine kadar yaplan bir Rus asker hareketi neticesinde, Kazan Hanlnn en zengin ksm yama ve tahrip edilmi oldu. Kazanllarn yer altndan yaptklar su yolu Ruslar tarafndan lmlanarak havaya uuruldu. Lm ilerini Butler adndaki bir ngiliz idare ediyordu. 30 Eyll gn Kazan surlarnn bir ksm havaya uurulunca, Rus askerleri ehre hcum teebbsnde bulundularsa da, geri atldlar. Fakat 2 Ekim gn sabah erkenden, barutla dolu otuz adet fya ate verilince, surlarn bir ksm ykld, delikler ald ve Ruslar kitle halinde ehre saldrdlar. Kazan mdafileri iddetle kar koydularsa da, okluk karsnda takatlar kalmayp, i ehre ekildiler; sokaklarda mthi bir boazlama balad. Kul-erif Cami yannda, Bata Kul-erif Molla ve etrafnda toplanan Kazan ruhanileri, hafzlar, Danimendler-hepsi de elde klla Ruslarn zerine saldrdlar ve hepsi de dve dve ehit oldular. Yadigr hann, yanndaki

765

birka kii ile Ruslara teslim olmasndan sonra da Kazan mdafileri mcadeleye devamla tek bir kii kalncaya kadar arptlar; nihayet Ruslar her taraf igal ile Kazan ele geirdiler. ehrin iinde, mthi bir katlim balad; erkeklerden kimse braklmad, kadnlar ve ocuklar ldrld; naslsa kurtulanlar esir edildiler. Kazann btn serveti yama edildi, camiler, mescitler, evler yakld, ykld. Kazann maddi ve manevi eserinden hibir ey braklmad. 1437de UluMuhammed Han tarafndan kurulan Hanlk, 115 yl sonra, bu suretle, Moskova ar van IV. eliyle sona erdirildi. Kazan ehrinin mdafaas mnasebetiyle Kazan Trklerinin gsterdikleri kahramanlk Trk tarihin en anl sahifelerinden birini tekil etmektedir; dier yandan Ruslar tarafndan Kazanda ilenen cinayetler, Moskoflarn eline geen yerlerde Trklere kar yaplan arkas kesilmeyen takibat ve zulmn tipik misallerinden biri mahiyetindedir. Kazann muhasaras ve zaptnn Rus askeri tarihi bakmndan ehemmiyeti, Ruslarn ilk defa olarak byk bir mstahkem mevk ele geirmelerinde idi; imdiye kadar Ruslar herhangi bir kale zaptetmi deillerdi. Kazann zapt Ruslarn kale muharebelerinde bir balang tekil etti. Kazan ehrinin sktu ile Kazan ilinde Ruslara kar mcadele sona ermi deildi; Kazan Trkleri, irmiler ve uvalar birka yl daha Moskof mstevlilerine kar durmak istediler. Yer yer ayaklanmalar oldu, hatta baz mstahkem mevkiler ina edilerek, Ruslara kar tekilatl mukavemet yapld. Zeyn-Seyyid, Sar-Batr, Mam-Birdi ve Ahmed-Batr gibi nderler bu ayaklanmalarn kahramanlar sfatyla hret kazandlar. Mam-Birdi, Kazan ehrinden 45 km. kadar yukarda, dil boyunda ina ettirdii alm kalesinde drt yl kadar dayanabildi. Sym-Bikenin biraderi Ali Ekremi han olarak getirdi ve Kazan Hanln canlandrmak teebbsnde bulundu. Fakat, 1556da alm kalesinin sktu, Ali Ekrem hann ldrlmesi, Mam-Birdinin de ihanetle Ruslarn eline drlmesi ve idam zerine, Ruslara kar mukavemet tavsad ise de, 1560a kadar mcadele devam etti. 15521556 yllarnda Kazan ile Kama arasnda bilhassa kara halk tarafndan yaplan ayaklanmalar Ruslar tarafndan sonsuz bir iddetle bastrld. Bu mnasebetle Kazan Trklerinden henz sa kalan beyler, mirzalar, yksek ruhanilerden 1500 kii imha edildi; halk bu suretle nderlerinden mahrum kald. 1556da nihayet Ruslar vaziyete tamamyla hkim oldular ve sabk Kazan Hanl lkesinde, kendi menfaatlerine uygun bir nizam kurdular. Bu nizam sadece Moskova Rusyasnn, Rus halknn faydasna hizmet etmee matuftu. Yz yllardan beri orta dil sahasnda hkim bir unsur olarak yaayan, bamsz bir devlet sahibi olan Kazan Trkleri iin 1552 yl 2 Ekimden itibaren mahkmiyet devri balam oldu. Kazan Hanl, tpk eski Bulgar Devleti gibi, muhtelif din ve rktan birok kavmin bir arada yaad bir memleket olmakla beraber, siyas, ekonomik ve kltr hayatnda stn olan unsur Kazan Trkleri idi. dil Kama Bulgarlarndan bir ksmnn bir miktar yerli fin (ve eski burtas) ve galiba, XI. yzyldan itibaren geni lde Kpak unsurlar ile karmak suretiyle meydana gelen, Kazan Trkleri, Kazan Hanl devrinde Kazan, At, Mee rmaklar, Nukrat (Vyatka) nehrinin aa ksm, uma, Zey, irmien ve Ik nehirleri ile dilin sa (dalk) tarafnda, Zye nehri boyunca toplu bir halde yayorlard. Kendilerini Bulgarl veya Kazanl, galiba daha ziyade Mslman diye tesmiye

766

eden bura ahalisine Mool istils ve Altn ordu hkimiyeti neticesinde bilhassa Ruslar ve ummiyetle yabanclar tarafndan verilen Tatar adnn Kazan (Orta dil) Trklerince benimsenmi olduu belli deildir. Ak dil sahasndaki Bakrtlarn da Kazan Hanlna tbi olduklar anlalyor. Fin kavimlerinden en kalabalk zmreyi irmiler tekil ediyordu; bunlar Volgann sol kolu olan Vetluga ile Kamann kolu olan Nukrat (Vyatka) nehirleri arasnda ve bir ksm da, galiba Hanln dalk sahasnda yayordu. Yine bir fin kavmi olan Arlar (Ara ehri bunlara izafeten bu ad almtr) Kazan Artndan Kamaya kadar uzanan blgede oturuyorlard. dilin sa (dalk) tarafnda ise, Zye mansab mntkasnda ok miktarda yine bir Trk kavmi olan uvalar ve Zye ile Sura nehirlerinin ba ksmlarnda Mok (Erze ve Mortua) lar vard. irmiler ve Arlarn nispeten iptidai bir kltr seviyesinde olduklar, balca meguliyetlerinin avclk, arclk tekil ettii, uva ve Moklarn da kltr bakmndan bunlardan yksek olmadklar, arclk yaptklar biliniyor. Bu kavimlerden bilhassa irmiler ok cesur ve gayet usta oku idiler. Kendi beylerinin idaresinde patriarkal nizam ve amanizm inanlar dairesinde yaayan gayrimslim bu kavimler, Kazan Hanlnda geni bir serbestiye sahiptiler; bunlarn Hanla tabiiyetleri, in natura olmak zere muayyen miktarda yasak (vergi) demekten ibaretti. irmi, Ar ve uvalarn rf, adet ve dillerinde geni lde Kazan Trklerinin tesiri grlyor; bunlardan bir ounun slmiyeti kabul ile Trkletikleri keyfiyeti Mslman Kazan kylerinde bazlarnn irmie ve uvaa tesmiye edilmesiyle de sabittir. Kazan Hanlnn devam mddetince gayrimslim kavimlerin Hanlk idaresine kar ayaklanmadklar, Kazanllarn ba dman Moskova Rusyasna kar iddetle mcadele etmeleri gibi haller, Kazan Hanlnda hkim ve ounluk tekil eden Kazan Trkleriyle aznlklar arasnda tam bir anlama hkm srdn gsterir. Kazan Trklerini byk ounluu kylerde yaamakta ve esas megalelerini ziraat tekil etmekte idi. Orta dil boyunca yerleen Trk kavimlerinin, ta Bulgarlardan itibaren ekin ektikleri ve ziraat kltrnn gelitirdikleri, arkeolojik aratrmalar mnasebetiyle bol miktarda meydana karlan ziraat aletleriyle sabittir. Kazan Hanl devrinde topran byk iftlikler halinde iletildii, han ailesinin, beyler, mirza, olanlar ve ruhan reislerin elinde ok miktarda arazi bulunduu biliniyor; kyllerin de kendi topraklar olduu anlalmaktadr. Kazan ili Trk-slm ahalisi ifti bir kavim olmakla beraber, etnik bnyelerinde ok miktarda Kpak unsurlarn karm olmas dolaysyla, gelenek, rf ve det, gda ve giyimlerinde gebelikle ilgili elemanlarn bulunduu muhakkaktr; yani ayni zamanda yerli fin tesirlerini de mevcudiyetini kabul etmeliyiz; bunun iindir ki Kazan Trkleri baz bakmdan dier Trk kavimlerinden farkldrlar. Kazan Hanl devrinde, Kazan Trklerinin, yalnz o sahadaki fin kavimlerinden deil, umumiyetle btn dier Tatarlardan (yani etraftaki Trk meneli kavimlerden) daha meden olduklar biliniyor; slmiyetin ve ehrin hayatnn erkenden inkiaf etmesinin bura ahalisinin yaay tarz ve kltrne byk tesiri olduunu kabul etmeliyiz. Orta dil boyundaki ormanlarda arclk bilhassa inkiaf etmi, gda ve ticaret maddesi olarak bal (ve balmumu) mhim bir yer tutmutur. dil, Kama ve Nukrat (Vyatka) ve dier nehirlerde ok miktarda

767

balk bulunduundan, balklk bir meslek olarak gelimi ve tuzlu balk ihracat maddeleri arasnda bata gelmiti. Sansar, samur, tilki, kunduz, su samuru ve sincap gibi hayvanlarn oka bulunduu ormanlk sahada ve nehir boylarnda yaayan irmi, Ar ve uvalarn balca megalelerini avclk tekil etmekte idi; bu kavimlerden yasak (vergi) bilhassa krk ve baldan ibaret olmak zere in natura alndndan, Hanlk hazinesinde ok miktarda krk ve bal birikmekte idi; yerli tccarlarn da ky ky dolaarak krk ve bal topladklarna gre, Kazan panayrnda Kazan tccarlar tarafndan sata karlan maddeler arasnda bu maddelerin birinci yeri tuttuu biliniyor; bundan trdr ki, vaktiyle eski Bulgarlar gibi, Kazanllar da krk ticareti ile nm kazanmlard. Kazan ilinde dericiliinde ok inkiaf etmesi, bir taraftan avclk, dier yandan iri ba ehli hayvan yetitirmenin tab bir neticesi olsa gerektir. Kazan ehri, byk bir ticaret merkezi haline gelmesini, dil nehri boyunda kurulmasna medyundur; istillar ve i harpler yznden birer harabe haline gelen Bulgar ve Saray ehirleri, emniyetsizlik tesiriyle eski mevkilerini kaybedince, Kazan Hanlnn tesisi zerine emniyet ve asayie kavuan orta dil sahasnn baehri, Kazan, bu defa doudan, cenuptan ve batdan gelen tccarlarn buluma yeri oldu. Kazanda, yerli ahaliden baka, ok miktarda Tacik (Trkistanllarn umum adlar), Ermeni, Grc, Sibiryal tccarlar ve her zaman binlerce Rus tccar ve zanaat erbabnn kald malmdur; her yl 24 Haziranda balayp birka hafta sren Kazan panayr bu devrin milletleraras ticaretinde yksek bir mevki igal etmekte idi. Rusyadan tuz ve baz mamul eya, Bat Avrupada imal edilen kumalar, Trkistandan ve dier cenup memleketlerinden altn gm ilemeli kumalar, pamuklular, ziynet eyas, bilhassa Kazan yurdunda toplanan kymetli krkler, dnyann her tarafndan gelen tccarlar arasnda yaplan alveriin balca maddelerini tekil ediyordu. Olduka inkiaf ettii bilinen kuyumculukta, Kazanl ustalarn eski Bulgarlar, Altn Ordu (Saray) ve Trkistan sanatkrlarnn izini takip ettikleri grlyor. Kazan mzelerinde tehir edilen eya bu tip sanat hakknda bir fikir verebilir. Kazan Hanl devrinden kalan herhangi bir binann mevcut olmay ve bu sahada arkeolojik aratrmalarn henz laykyla yaplmam olmas, bu devir mimarisinin renmee imkn vermiyor. Ancak ky mimarisi ve kylerin ekli hakknda baz mtalalarda bulunmak mmkn grlyor; Kazan ilinin Trk-slam kyleri, mescit ve evlerinin, bugnk hali ile, bir dereceye kadar Kazan Hanl devri inaatn andrdn kabul etmeliyiz. Kazan ehrinde be byk camnin bulunduu, bunlardan birinin hatt sekiz minareli olduu, hann ve baz byklerin saraylar olduunu kaynaklarca tespit edilmitir. Kazan devrinden kalan yegne yadigr olan Sym-Bike minaresi veya Han mescidinin ise, ancak aa ksmlarnn hanlk zamanna ait olduu sanlyor. Cami ve dier ta binalarn her halde Kasm Hanl devrinde Kasm ehrinde bina edilen yaplar benzedikleri kabul edilmelidir. Kazan ehrinin i taksimat ve yapl tarzna gelince, bu hususta Trkistan ehirlerinin rnek tutulmu olduu mmkndr. Kazan Hanl bir slm memleketi olmakla beraber, coraf durumu bakmndan, byk Mslman kltr merkezlerinden uzakt; slmiyetin dil boyunda X. yzyldan beri yaylm olmasna

768

ramen, gerek Bulgar Hanl ve gerek Altn Ordu devrinde, slm kltrn fazla inkiafna msait zemin mevcut deildi. teden beri kylerde devam ettirilen mektep ve medrese faaliyetinin ancak halkn din ihtiyalarn karlayacak bir seviyede bulunduu anlalyor. Orta dil boyunda, eski Bulgar ve Altn Ordu devrinde Trkistanla yakn mnasebetin tesir zerine yaylan ve kkleen tasavvuf hareketi, Kazan Hanl zamannda da devam ettirilmitir; bilhassa Nakibendi tarikatnn rabet kazand biliniyor; yakn bir zamana kadar ziyaretgh olan evliya mezarlarndan bazlarnn Kazan Hanl devrine ait olmas mmkndr; yazl eserlere dahi giren eyh (ian) adlarnn okluu Kazan ilindeki tasavvuf hareketinin derecesini gstermee kfidir. Kazan Hanlnda yksek rtbeli din adamlarnn, seyyitlerin, molla, hafz ve danimentlerin bulunduu ve ruhanlerin halk zerinde byk otoriteleri, seyyitlerin devlet ilerinde yksek nfuzlar olduu malmdur; mamafih Kazan ulema snn ilm seviyelerinin pek de yksek olmad anlalyor. Ahalisinin ounluunu kyl halk tekil ediyor ve ancak kk bir zmre, bilhassa tccar ve sanat erbab, Kazan ehrinde yayordu. Bu artlar iinde, Kazan ehri ve Kazan ilinde geni lde bir ilim ve yksek bir medeniyet hareketinin (mesel Semerkant, Buhara veya stanbul gibi) inkiafna zemin ve zaman msait deildi. Kazan Hanl, slm dnyasnn artk inhitat etmek zere olduu bir devrine rastlam olduundan, slm memleketlerinden gelen tesirlerin, zaten yeni inkiaflara yol amas beklenemezdi. Bununla beraber Kazan ilinde, bilhassa Kazan ehri ve dier daha kk ehirlerde, aydn (mnevver) bir zmrenin mevcut olduu, edebiyat ve sanat mensuplarnn bulunduu da muhakkaktr. Muhammed-Emin Hann Herat ve Semerkant hkmdarlaryla sanat ve edebiyat mevzular zerindeki mnasebeti bu hususta bir misal tekil edebilir; mehur bestekr ve sazendelerden Gulm ad, iban Han tarafndan Kazana gnderilmiti. Muhammed-Emin Hann Faris iir yazd bilindiine gre Hann bir istisna tekil etmedii, baka air ve ediplerin de bulunduu aikrdr. Kazan ilinde, Hanlk devrindeki yerli edeb eserlerin ok olmad kabul edilmekle beraber, Trkistan tesiriyle baz edebi eserlerin yazld malumdur; bunlardan, XVI. Yzyl Kazan ediplerinden Muhammedyar Mahmud olu tarafndan kaleme alnn Tuhfe-i Merdan ve Nur- Sudr adl eserler, Kazan Hanlnda edebi hareketin mevcudiyetini gstermektedir. Kazan Hanl devri edebi, daha dorusu idari dil hakknda Sahibgerey Han Yarlndan bir dereceye kadar fikir edinmek mmkndr; Kazan Hanl devrinden kalan yazl malzemenin ok az olmas, bu devir Kazan Trklerinin edebi dil, edebi zevk ve sanat zevkleri hakknda bir hkme varmamza imkan brakmyor; ancak mukayese yollu tahminlere yol ayor. Bat Avrupada ve belki de Osmanl mparatorluunda balayan yenilik hareketlerinin ancak mahdut sahada, ezcmle ateli silahlarn kullanlmasnda, (galiba Ruslar vastasyla), kk bir tesiri olmutur; saylar belki de bir milyonu amayan (?) Kazan ili ahalisinin, teden beri alm olduklar idare tarz, hayat telakkileri ve alveri dadaas iinde, kendi dar muhitleri dairesinde d alemde olup biten byk deiiklikler ve beliren tehlikelerden habersiz olarak yaadklarna hkmedilebilir. Eski geleneklere ve mevcut ekonomik ve sosyal artlara uygun olarak Kazan Hanlnda ahali birka snftan teekkl ediyordu; ingiz neslinin muhtelif ubelerinden gelen hanlar, Mahmud Hann

769

lmnden sonra (1461), sk sk deitiinden, Kazanda han ailesi mensuplarnn oalmalar mmkn olmamt. Buna mukabil yksek aristokrasi ailelerinin byk bir kalabalk tekil ettii biliniyor; 1546 ylnda, bir defa yksek aileden yetmi alt kiinin Moskovaya kalar veya ah-Ali Han tarafndan ziyafete davet edilerek byklerden yetmi kiinin ldrlmesi (1549), bu hususta bir fikir verebilir. Yksek tabakadan drt ailenin bilhassa temayz ettii malumdur; bunlar karai adn tayor ve irsi bir makam olmak zere hann en yakn mavirleri sfatyla devlet ilerinde byk nfuz sahibi idiler. Karailerden irin ailesi bilhassa mehurdu. Emirin karl olan bey (bek, biy, Rusas-knez) ler, bunlarn kk oullar olan mrza lar ve askeri rtbelerin banda geldii anlalan olanlar ve dini zmre reisi olan seyyidler yksek snf tekil ediyorlard; bunlardan baka, her trl vergi ve mkellefiyetten muaf olan tarhan larn halk arasndan kmas mmknd. Kylnn, baka bir tabirle kara halkn hukuki stats iyice bilinmemekle beraber, toprak sahibi ve hr olduu anlalyor; fakat byk iftiliklerde, beylere tabi ur (kul) larn veya kiilerin mevcudiyeti de tespit edilmitir; rgat olarak, bilhassa Rus esirlerinin altrld, Kazan Hanlnda daima ok miktarda Rus esir ve klelerinin bulunmas ile sabittir. Kazan Hanlndaki vergi sistemi ve trl mkellefiyetler hakknda ak bilgimiz olmamakla beraber, Altn Ordudaki nizamn tatbik edildiini gsteren baz vesikalara malikiz. 1523 ylnda verilen Sahibgerey Hann Tarhanlk yarlnda esas vergi olarak yasak gsterilmi, fakat ondan baka kalan, msamma sal, sala harc, yer kabalas, ttn san, ssn ulfe adyla vergi ve mkellefiyetler bulunduu grlyor; kprc, kici, tutkavul, tamgac (ve herhalde tartnak) tabirleri bulunduuna gre nehir geitlerinde ve gmrklerde, hudut muhafaza noktalarnda alnan resimlerin Kazan Hanlnda da tatbik edildiini gstermektedir. Memur ve idare mensuplarna gelince bu hususta da fazla bir ey bilmemekle beraber, Hanln kendine has bir memur tekilat olduu anlalyor; bilhassa vergi toplanmas defter kaytlarna gre yaplm olmaldr; arazi alm-satmnn da senetlerle tespit edildii biliniyor; bu cins senetlerde satann ve alann adlar, arazinin hudutlar, fiyat, ahitlere ve yazana verilen cret kaydedilmekte idi. Baklarn (bitiki) Kazan Hanlnda yksek mevki igal ettikleri ve diplomatik hizmetlerde kullandklar da biliniyor. Moskova ile mnasebette Kazan diplomasisi epey inkiaf etmi ve baz baklar bu sahada ihtisas edinmilerde. Kazan Hanlarnn sikke bastrdklar biliniyor; UluMuhammed Han tarafndan bastrlan sikkelerden bazlar Kazanda bulunmutur; bundan baka Kazanda tedavlde olan ve Arap harflerle darbedilen baz Rus sikkeleri de (mesela van IIIn) meydana karlmtr. Askeri tekilata gelince, bunun Ulu-Muhammed Han tarafndan, Altn Ordu nizamna gre kurulduu ve halefleri tarafndan da ayn ekilde devam ettirildii grlyor; ordunun esas ksmn atl asker tekil ediyordu; Kazan Hanl Moskovaya kar taarruz halinde bulunduu mddete atl kuvvetlerin bulunmasyla yetinilmise de, Ruslarn hcumu sklanca, Kazan ehrini mdafaada yaya askeri de kullanlmaa balanmtr. Yaya askerin bilhassa irmilerden tekil edildii anlalyor. Balca silahn ok, kl ve mzrak olduu, fakat Hanln sonlarna doru az miktarda olsa dahi ateli

770

silahlarn da kullanld biliniyor; Kazan kalesinde toplar bulunduu gibi, galiba arkibz tfei (arquebuse) de vard; bu eit tfeklerin Ruslardan ganimet olarak alndn gsteren kaytlara malikiz; mamafih Kazanllarn ateli silah kullanmakta mahir olmadklar, hele topularn pek az olduu biliniyor. Kazan Hanlnda birok byk nehir bulunduundan gemicilik de epey inkiaf etmi ve nehir donanmas dahi yaplmtr. uvalarn gemicilikte bilhassa usta olduklar ayrca bilinmektedir. Kazan ehrinin kendi devrine gre zapt g bir kale olarak vasflandrlmas, Kazanllarn kale binasndaki maharetlerini gsterdii gibi, Kazann suktundan sonra birka yerde mstahkem mevkiler ina etmeleri de bunu teyit eder; ancak Kazan ehrinin surlar, ta yerine aatan yaplm, asrn ihtiyalarna uymuyordu. Ruslarda sratle tatbik edilen top ateine ve lamla havaya uurulmak tehlikesine kar duracak salaml haiz deildi. Kazan Hanlnn corafi durumu, tabii servet, topraklarnn ok mmbit ve ticaret mnasebetleri iin ok elverili olmasna mukabil, mdafaas bakmndan o derece elverisiz idi. dil ve Kama nehirleri kendi balarna birer tehlike tekil ediyorlard. Nijni-Novgoroddan hareket eden veya Vyatka-Kama boyunca aaya inen Rus nehir-donanmas, Rus nehir korsanlar (Ukuynikler) Hanl her an tehdit edebiliyorlard. Moskova hkmeti Kazan zerine yapt seferde bilhassa Volga (dil) nehrinden faydalanm, toplar, mhimmat ve erzak hep su yolu ile Kazann yan bana kadar sevk olunmutu. Hanln yegane tehlikeli komusu olan Moskova Rusyas ile Hanlk arasnda, baz nehirler ve ormanlk sahadan baka, mdafaaya elverili tabii manialar mevcut olmadndan, Rus taarruzunu ancak Kazan kalesinin surlar arkasndan karlamak imkan kalmt. Kazan Hanlna devaml bir surette yardm edecek kuvvetli komu bir slam devleti de mevcut deildi; Altn Ordu kalntlar Hanlklardan, ara sra gelen yardm ancak tesadfi mahiyette olup, geici ehemmiyeti haizdi. Kazan tahtnda hann deimesi zerine, bu Hanlklar ile mnasebetin ekli de deimekte, bir mddet nce dost olan komu, az sonra ya kaytsz veya dman olarak grnmekte idi. Devrin en muazzam slam-Trk devleti olan Osmanl mparatorluu, mahiyeti henz tespit edilemeyen muhtelif amillerin tesiriyle, Kazan lkesi ile ya hi ilgilenmemi veya yetersiz baz teebbslerde bulunmakla iktifa etmi ve Hanln Moskoflar tarafndan yok edilmesini nlemek yolunda ciddi bir teebbste bulunamamtr. slam-Trk dnyasnn en uzak bir kesinde nispeten kk ve zayf bir devlet olan Kazan Hanl, bu suretle, kuvvetli Moskova Rusyas karsnda, tek bana braklmtr. Kazan Hanlnn sktu hem Rusya hem de Trk illeri tarihi bakmdan adeta bir dnm noktas tekil etmektedir. Kazann sktu, Ruslarn her eyden nce dil (Volga) nehrini ele geirmelerine imkan verdii gibi, Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda ilk temaslara ve az sonra gerginlie yol at. Kazan dmeden nce, Moskova Rusyasnn dil zerindeki en ileri karakolu Zye kalesi idi; Rus ilerleyiine mani olan Kazan kalesi dnce, Ruslar dil nehri boyunca aaya inerek, 1556da Ejderhan Estihan zapt ettiler ve dil (Volga) nehrinin mansabn da ele geirerek Hazar denizine ulatlar; Okann dile dkld yerden itibaren, bin yl kadar bir Trk nehri olan dil bu defa bir Rus nehri oldu ve Rusyann ekonomisi iin can damar vazifesini grmee balad. Rus ilerleyii

771

bununla da durmayarak, imali Kafkaslarda, Tarak nehrine ve Kabardallar sahasna, bir OsmanlTrk kalesi olan Azak evrelerine kadar yaylmaa balad. Dier yandan, Kazann sktu zerinden birka yl sonra, Ural dalar evresinde yaayan Bakurtlar ve Sibir Tatarlarnn bir ksm kendi arzularyla Moskovaya tabi oldular. Kazan Hanlnn suktu, bu suretle, Rusyann ok milletli bir devlet olmasna yani sratle gelien Rus emperyalizmine yol am oldu. Nogaylardan ve Trkistandan gelen baz ikaz ve ricalar zerine Osmanl Devletinin banda duranlarda, naslsa Rus tehlikesinin farkna varlm ve Moskoflar geri atmak, hatta Ejderhan ve Kazan Hanlklarn canlandrmak arzusu uyanmt. Sultan Selim II. tarafndan Moskova ar van IV. E (Korkun van) yazlan tehdit dolu mektuplar ve 1569da ok fena tertip edilen ve baarszlkla biten, Ejderhan seferi bu siyasetin tezahr idi. nebaht hezimeti (1571) ve Kbrs seferi (1571) Bablinin dikkatini baka tarafa ekmi, Kazan (ve Ejderhan) meselelerini unutturmutu. Korkun vann lmnden az sonra Rusyada balanan karklk (1603-1613) lardan Kazan Trklerinin faydalanarak, Rus boyunduruundan kurtulamaylarnn sebebi: Elli yl sren Moskof tahakkm neticesinde ahaliye nderlik yapacak, halk Ruslara kar tekilatlandracak kimselerin imha edilmesi idi. Mamafih Hanl canlandrmak iin baz teebbsler yapld, hatta 1635te Rahman-Kul adnda bir zat yardm isteyerek Krma gnderildi, fakat bu ve buna benzer sonraki mracaatlardan hibir netice kmad, Kazanllara dardan hibir yardm gelmedi ve bura Trkleri uzun yzyllar boyunca Moskova-Rus boyunduruu altnda yaamaa mahkum edili oldular. Kazan ilindeki ayaklanmalar ise kana boularak bastrlmakta idi. Kazan Hanlarnn Listesi Ulu-Muhammed 1437-1445 Mahmud (Mahmutek) 1445-1461 Halil 1461-1467 brahim 1467-1479

lham (Ali?) 1479-1487 Muhammed-Emin (Birinci Defa) Mamuk (Sibir hanzadelerinden) Abdllatif 1497-1502 1502-1518 1519-1521 1521-1524 1487-1496 1496-1497

Muhammed-Emin (ikinci defa) ah-Ali (eh-Ali? (Birinci defa) Sahibgerey (Krm sllesinden)

772

Safagerey (Birinci defa) Can-Ali 1531-1533

1524-1531

Safagerey (kinci defa) 1533-1546 ah-Ali (kinci defa) 1546-1548 1548-1549

Safagerey (nc defa) temigerey 1549-1551

ah-Ali (nc defa) 1551-1552 Muhammed Yagidr (Astrahan sllesi) 1552Karamzin, N. storiya Gosudarstva Rossiyskago. (muhtelif ciltleri); ihabeddin Mercani, Mstefad-l-ahbar fi tarih-i Kazan ve Bulgar. ki cilt. Kazan 1885,1900; Murad Remzi, Telfikl-ahbar ve Telkihl-asar fi ahval-i Kazan ve Bulgar ve Mlk-i Tatar. Orenburg, iki cilt, Orenburg, 1908 Ayneddin Ahmer (of), Kazan Tarihi. Kazan 1910 Ahmed Zeki Validi, Trk ve Tatar Tarihi. Kazan 1912; Hadi Atlasi, Kazan Hanl. Kazan 1913 (ikinci basm 1920) A. Aziz, Tatar Tarihi. Kazan 1924: Ali Rahim, A. Aziz. Tatar Edebiyat Tarihi. Kazan 1925 Chudyakov, M. Oerki po istorii Kazanskogo tsarstva. Kazan 1923 (tafsilatl bibliyografya verilmitir) storiya tatarii v dokumentach i materialach. Institut Istiorii; Akad. Nauk, Moskova Gosizdat (deitirilmi yeni tab, 1948) G.V. Yusupov, Tatarskiye Epigrafieskiye Pamyatniki XV. V., Epigrafika Vostoka V (1951). Sovetskaya Etnografiya 3 (1946) Etnogenez meseleleri (Rusa): A. Smirnov, T. Trotimova, N. Vorobyev, L. Zalyaylerin Kazan Trklerinin menelerine ait yazlar (37-92 ss). Abdullah Battal (Taymas), Kazan Trkleri. stanbul 1925; ayni mellifin: Sahib Giray Han Yarl. Trkiyat Mecmuas II (1928). Akdes Nimet Kurat. Kazan Hanln Kuran Ulu-Muhammed Han Yarl. stanbul 1937.

773

774

Kazan Hanl'nda dar Yap / Dr. Donald Ostrowski [s.453-459]

Harvard niversitesi / A.B.D. Kazan Hanl (1438-1552) varln biraz daha uzun sre devam ettirebilir miydi? Kazan ynetici snf uzun vadeli bamszlk iin stratejilerini en iyi ekilde kullanmada baarsz m olmutur? Bu sorular yantlamak iin Kazan Hanlnn kurumsal yaplaryla birlikte karar verme srelerine de bakmamz ve bir yere kadar Kazan idari snfnn stratejilerinin ne olduunu belirlemeye almamz gerekmektedir. Bu makalenin gr; Kazan idari snfnn, kolaylkla zarar grebilecek olan zor bir jeopolitik konumda yaplabilecek olann en iyisini yapt ve nihai kaderini nlemek iin zaten yaplabilecek ok az ey olduudur. Kazan Hanl idari yaps ile ilgili balca kaynaklar, birka yarlk ( tanesi Tatarca ve dier birka da Rusa tercme olarak gnmzde de mevcuttur),1 Rus tarih kaytlar2 ve Posolskii prikaz3 da korunan diplomatik yazmalar iermektedir. Ayrca Kutsal Roma mparatorluunun Bykelisi Sigismund von Herberstein da Moskova-Kazan ilikilerinin ada bir anlatmn salamaktadr.4 Bu kaynaklar, Kazan Hanlnn ynetim ekli, idari kurumlar ve sosyal yaps hakknda az miktarda dorudan bilgi sunmaktadr. Bizim bu kurumlar ve yaplar anlamak iin yaptmz giriim yznden kaynaklar, tarihileri trlerine bal olarak deien eitli zorluklarla kar karya getirmitir. Bizim amalarmza gre yarlk, tanmlanan koullar hakkndaki bilgi zerine bizim gerekten sahip olmadmz varsaymlar ve ar detay yznden zarar grmektedir. Rus tarih kaytlar, Rus saray ve hkmdarnn faaliyetlerinden yana gl bir nyarg sergilemektedir, ancak bir Kazanlnn bak asndan neler olduunu anlamak iin yaplan herhangi bir teebbse meydan vermemektedir. Herbersteinn raporu Rus kaynaklarnn bir kopyasdr. Rus diplomatik belgeleri o kadar anlam belirsiz bir dille anlatlmtr ki (daha sonra bu makalede belirtilen baz istisnalar ile birlikte) eit derecede mantkl olan birka yoruma olanak vermektedirler ve buna ek olarak dahili konular yerine daha ok harici konularn koullarn tartmaktadrlar. Rus diplomatik kaynaklaryla ilgili bir baka problem de Kazan ile ilgili belgelerin arivinin zayiatdr. Yine de Krm Hanl ve Nogay Hanl ile ilgili olan Posolskii prikaz belgelerinin hemen hemen btn serisi bugn mevcuttur ve Kazan Hanl hakknda deerli bilgi salamaktadr.5 Dahas 1530da balayan Moskof tarihi kaytlar Posolskii arivindeki6 Kazan kitaplarnn kelimesi kelimesine ayns gibi grnmektedir. Bu kopyalarn dikkatlice okunmas, Moskova-Kazan ilikileriyle ilgili kaybolan belgelerin birounun belli bir yere kadar yeniden oluturulmasna olanak salamaktadr. Ayrca bu olduka seyrek kaynak merkezinden kan kant ile bat bozkr blgesindeki dier Tatar Hanlklarnn kantn kyaslayarak, Kazan Hanlnn idari snf yaplarnn belirsiz d hatlarn tereddtl bir ekilde oluturabiliriz.7 Tipik bir Tatar Hanlnn kurumsal yaps, geleneksel olarak Cengiz Hann soyundan gelen bir han tarafndan ynetilen bir hkmet iermektedir. Han muntazam olarak, her biri nde gelen beyliklerden birini yneten ve genellikle drt kii olan karai beylerinin divan ile fikir alveriinde bulunmutur.8 Bu divan bir devlet meclisi olarak i grmtr ve btn

775

nemli devlet kurulular iin bu divann tasdiki gerekli olmutur. Karai beylerinin imzalar i politikayla ilgili btn nemli belgeler iin de gerekli olmutur. Yabanc glerle yaplan antlamalarda karai beylerine ek olarak hann kardeleri ve oullar, dini liderler, yakn akl hocalar ve ayn zamanda bazen karai beylerinin haricindeki dier prestijli topluluk yeleri gibi nemli ahslarn da tanklklar zorunlu klnmtr. Nihayet yabanc bykelilerle yaplan toplantlarda da ileri gelen topluluklarn temsilcileri olarak karai beylerinin varl gerekli olmutur. Bylece han ile yabanc gler arasnda karai beylerinin karlarna muhalif olabilecek grmeler yaplmas nlenmitir. Bazen han ve divan, temsilci bir meclis olan kurultayn da tavsiyelerini kabul etmitir. Kurultay, hann akrabalar (kalga, saltanlar), dini liderler (seyidler, mollalar, imamlar), hann heyeti (beyler, ulan) ve ynetim snfnn alt sralarndan gelen eitli nemli ahslar (mirzalar) gibi hanln ynetim snfnn nemli kiilerinden olumutur. Kurultay sadece tavsiyeler vermekle kalmayp, iktidardaki han grevden alabilmi ve len veya grevden alnan bir hann yerine yeni bir han da seebilmitir. Bizim Kazan Hanl kantmz ile bu standart model ne kadar yakn iliki iinde olmutur? Kazan hanlarnn hepsi de Cengiz soyundan gelmitir, ancak uygun adaylar arasndan birisinin seiminde bir takm yasal, politik ve geleneksel hususlarn Kazan ynetim snf tarafndan dnlmesi zorunlu olmutur.9 Kpak Hanlnn eski han Ulu Muhammed (1419-1435)10 Kazann ilk han olmutur. Ulu Muhammed, Batunun kardei Toay-Timurun soyundan gelmitir. Bylece Cengiz Hann olu Ci vastasyla Ulu Muhammed de Cengiz soyundandr. 1435te Ulu Muhammedin uzaktan kuzeni olan Kk Muhammed kendisini Kpak Hanlnn Han ilan ederek hanln ynetimini ele geirmitir. Sonu olarak Ulu Muhammed, taraftarlar ile birlikte kuzeye doru Beleve kam ve 5 Aralk 1437de kendisini karmak iin gnderilen bir Rus askeri heyetini bozguna uratmtr.11 1439un Temmuz aynda Ulu Muhammed on gn sreyle Moskovay kuatm, Moskova dolaylarn harap etmi ve Kolomna ehrini yakmtr.12 Ulu Muhammedin Saraydan kann hemen ardndan meydana gelen bu olaylar, Ulu Muhammedin etrafnda toplamaya balad askeri gcn baz belirtilerini ortaya karmtr. nk tarihi kaytlar, saraydan ayrldnda Ulu Muhammedin yannda sadece ahsi heyetinin olduunu bildirmektedir. Yine de yz yl akn tarihi boyunca Kazan Hanl hibir zaman askeri alanda kendi kendine yeterli hale gelmemitir ve savunma iin byk lde yabanc ittifaklara bal olmak zorunda kalmtr. 1445 yl itibariyle, Ulu Muhammed kalc olarak Kazana yerlemi ve bylece Kazan Prensliinin son hkmdar olan Ali Beki (1429-1445)13 kovduktan sonra Kazan Hanln resmen kurmutur. Ulu Muhammedin iktidarnn son nemli baars 7 Temmuz 1445te Suzdal yaknlarnda Rus prensi II.Vasiliyin esir alnmasdr.14 Ayn yln Ekim aynda Ulu Muhammed II. Vasiliyi byk bir fidye karlnda serbest brakmtr. Hi phesiz bu fidye, hanln daha salam bir temel zerine kurmasna yardmc olmutur.15 Ertesi yl Ulu Muhammedin lmnn ardndan olu Mahmud tahta kmtr. Kazan Tarihine (Kazanskaya storiya) gre Mahmud, babas ve kardei Yakupu bacaklarn kestirmek suretiyle ldrtm ve bylece taht iin hak iddia edebilmitir.16 Hem Mahmudun, prens kan dklmesine kar olan Mool-Tatar yasan bozuunu anlatan hem de hala hayatta olan

776

Yakupun (aka her iki baca da salam olarak) 1447de Rus prensinin hizmetinde savamaya gidiini17 grmezden gelen bu hikaye hi de gvenilir deildir. 1518de Ulu Muhammedin byk torunu Han Muhammed Emin (1484-1485, 1487-1495, 15021518) ldnde eitli krizler meydana gelmitir, nk Muhammed Eminin lm Kazan ynetimindeki Ulu Muhammed silsilesinin bitiini temsil etmitir. O zamana kadar hanlar, iktidarda bulunan aileden olan ve zellikle Ulu Muhammedin olu Mahmudun soyundan gelen erkeklerin arasndan seilebilmitir. Ulu Muhammedin dier iki olu Kasm ve Yakup o zamanlar artk hayatta deillerdir. Moskova prenslii iin sekin bir askeri kumandan ve Kasmn olu olan Danyar da oktan lmtr. 1466-1467 yllar arasnda Han olarak iktidarda kalan ve Mahmudun olu olan Halil erkek varis brakmamtr. Sonraki Han brahimin (1467-1479) ilk kars Fatimadan olu olmutur: lham (1479-1485 ve 1486-1487 yllarnda iktidarda kalmtr), Melik-Tagir ve Kudai Kul. lhamn erkek varisi olmamtr. Hem Melik-Tagir hem de Kuday Kul Moskova Prensliinin hizmetine girmitir. MelikTagirin Fedor ve Vasiliy adnda iki olu olmutur ve ikisi de Hristiyan olarak yetitirilmitir. Kazan Hannn Mslman olmas art bulunmamasna ramen (gerekte Kpak Hanlnn 13. yzyldaki hanlarndan en az bir tanesi Hristiyan olmu olabilir), yine de 16. yzyln balarnda Mslman hanlara sahip olma gelenei iyiden iyiye kurulmutur. Bu gelenek, 1552 ylnda Kazann Hristiyan bir ar/han olan IV. van tarafndan fethedilmesi ve ynetilmesine kadar (Kazann o anda artk bamsz bir devlet olmamasna ramen bozulmamtr. lhamn nc olu Kuday Kul, 1505te Hristiyanla geerek Peter ismini alm ve Byk Prens III. Vasiliyin kz kardei Yevdohiya ile evlenmitir. Yevdohiya ve Kuday Kul/Peterin iki kz ocuklar olmutur.18 brahimin ikinci kars Nur Sultandan iki olu olmutur. Ancak bu ocuklardan ne Muhammed Eminin ne de Abdllatifin erkek varisi vardr. Bu zor durum karsnda Kazan idari snf, muhtemelen yapabildii en iyi seim olmasn umduu seimi yaparak Astrahan Han Abdl Kerimin akrabas olan (ve bylece Cengiz soyundan gelen) ve Moskovada III. Vasiliyin korumas altnda bulunan19 ah Aliyi semitir. Bylelikle Moskova, Kazan ve Astrahan arasnda potansiyel bir ittifak kurulmutur. Tahmin edilebilecei gibi byle bir olaslk Krm Han Muhammed Giray iin uygun olmamtr ve Muhammed Giray 1518de Muhammed Eminin lmnden nce III.Vasiliyi uyarmtr: Ve karar verdik; eer Muhammed Emine bir ey olursa Sahip Giray o yurdun han yapacaz. Ve eer baka bir yurttan gelen birisi kendini han olarak kabul ederse, sen, kardeim byk prens, ban belaya girecektir (v istome bude) ve aramzdaki iler bozulacaktr.20 Muhammed Giray muhtemelen ona gre Krm Hanlnn Astrahan ynetme hakkn gaspettikleri iin, Astrahann Nomogan Hanedanna kar scak olmamtr.21 Ancak o anda Vasiliyin ah Aliye olan destei konusunda bir ey yapacak durumda olamamtr nk ayn zamanda kendisini seen Kazan idari snf ile de savaacaktr. Ancak 1521de Kazan idari snf ah Aliye kar gelmi ve onu grevden almtr. Daha sonra, bat bozkr diplomatik ilikileri iin geni pratik ayrntlar olan bir seim yapan divan ve kurultay, Muhammed Girayn kardei Sahip Giray han semitir. Moskova ve Astrahan ile olan Kazan ittifak bir darbede Kazan ve Krm Hanl arasndaki ittifaka dnmtr.

777

Keenan Sahip Gireyin tahta kn srf daha byk komularna kar bamszlklarn muhafaza etmek iin Kazan prenslerinin yapt bir teebbs olarak grmekte ve Muhammed Girayn bununla ilgili yapacak hibir eyi olmad dncesine kar kmaktadr.22 Bu dnce, Muhammed Girayn o zaman Astrahan han olan Kazan prenslerine gnderdii bana sultan arayan birisini gnderdiler, ben de onlara sultan gnderdim23 mesaj tarafndan elikiye drlm gibi grnecektir. Ancak, Astrahan hannn Moskova desteini etkisiz hale getirmek iin Muhammed Giray olanlar arptarak anlatm olabilir veya Muhammed Girayn bir sonraki han semi olduuna inanmak iin sebebi olabilir. Yeni bir han seimi zerinde grrken, Kazan divan, seimlerinin aralarndaki ittifak pekitirebileceini umduklar yabanc bir hkmdara eli gnderme prosedr uygulamtr. Bunun amac o hkmdarn ayn fikirlere sahip olup olmadn anlamaktr. Bu uygulama, karlk olarak Moskova byk prensi ve Krm hannn deiik zamanlarda, gerekte kendilerinin Kazan hann seen kii olduklarn dnmelerine (ya da en azndan istemelerine) sebep olmutur. Eer Kazan Karai beyleri gerekten Moskova byk prensi ile karlatrldnda bamsz bir politika benimsemeye almlarsa, Krm Hannn kardeini setiklerinde onun sahip olabilecei etkiyi yanl hesaplamlardr. nk Muhammed Giray daha sonradan Kazann kendi yurdu24 olduunu iddia etmi ve bunu ayn yln sonlarnda Moskovaya yaplan saldrnn gereke aamalarndan birisi olarak kullanmtr. Sonraki 30 yln neredeyse tamam boyunca, 1551e kadar Kazanda Krm Hannn bir akrabas iktidarda kalmtr.25 Kazan Hanlnn Ulu Muhammed tarafndan 1430larn sonunda ve 1440larn banda kurulduu zamanlardaki askeri zayfl, divan ve kurultayn han seimi zerine komu devletlerle yaptklar mzakerelerin kaynaklarndaki kant aklamaya balamaktadr. Eer Kazan ile Sibirya, Astrahan ve Nogay hanlar arasndaki diplomatik benzerlie sahip olsaydk, tahminen Moskof Byk Prensi ve Krm Han ile olduu gibi bu mesele zerinde de benzer hararetli mzakereler bulabilirdik. Elimizdeki kant, Kazandaki karai beyleri divannda kimin olduu konusunda ok belirli bilgi salamamaktadr. Bir problem de karai veya bey (ya da beg) terimlerinin Kazan Hanl kaynaklarmzda nadiren grnmesidir. Divan yelerinin ya da devlet meclisi yelerinin kim olmu olabilecei konusunda da fazla kantmz bulunmamaktadr.26 Rus tarih kaytlarnn baz isimlerden sz ettii az zamanlardan birisi, Kal Ahmed (Kalimed), Orak (Urak), Sadr (Sadyr) ve Agii (Agish) III. vana eli gnderen Kazan prensleri (Knezler) olarak bizlere anlattklar 1496 kaytlardr. Ynettikleri topluluklarn veya beyliklerin hi ismi verilmemitir. Ancak Kazan Hanl beyliklerinin, Kpak Hanlndan gelen ve belli bir yere kadar o hanln nde gelen beylikleri ile paralellik gsteren muhalif unsurlardan olutuu dnlmesi gereken bir olaslktr. ki sebepten tr, Rus tarih kaytlarnda sz edilen prenslerin hizmet prensleri deil de karai beyleri olduklarndan epeyce emin olabiliriz. Birincisi, dier Tatar hanlklarnda karai beyleri divann oluturan geleneksel say drttr ve bu prenslerden drt tane vardr.

778

kincisi, hann askeri heyetinin yeleri olan beylerle karlatrldnda, bu prensler, diplomatik benzerliklerde karai beyleri iin sylenene ok benzer bir ekilde ayrlmaktadr.27 1519daki Voskresensk ve Nikon tarihi kaytlarnda irin Prensi Bulatn karai olarak adlandrldna dair kantlarmz vardr.28 1551 ve 1552deki tarih kaytlarnda, ulu karai veya divan bakan olma ihtimalinin sahibi ve ayn zamanda Bulatn olu olan Nur Aliye ait referanslar bulunmutur. Mart 1551den nce, ulan ve ya da drt prensle birlikte Nur Aliden de sz edilmitir.29 Ayn yln Ekim aynda, Nikon Tarih Kayd ve Tsarstvennaya kniga ba Kazanl karai irin Prensi Nur Ali, Bulatn olu ve abas Prensi amov30 diye sz etmektedir. Eer abas da irin gibi bir topluluk ismine karlk geliyorsa (bu isimlerin metindeki yerleimleri ayndr), o zaman bu abas n dier Kazan beyliklerinden birisinin ad olduunun kantdr. 1923te Kazan Hanlnn kurumsal tarihinin kaynaklarna dair almada Khudiakov nemli bir bulu yapmtr. Rus tarihilerinin 1497 ve 1551 yllar arasnda btn lke (vsya zemlya), btn Kazan lkesi (vsya Kazanskaya zemlya) ya da Kazan lkesinin btn halk (vse liudi Kazanskoy zemli) gibi terimleri kullanlarnn on drt rneine dikkat ekmitir. Khudiakov bu referanslar Kazan kurultay ile zdeletirmitir.31 Bir kurultayn btn halktan olumamasna ramen, btn lkeyi temsil ettiine olan inan Moskova prensliinin temsilci meclislerine referans olarak lke yi (zemlia) kullanmalarnda mteakip yanklar bulmutur (sonradan historyografide Zemskiy sobor olarak isimlendirilmitir).32 Btn Kazan lkesi ve Kazan lkesinin btn halk terimlerinin yer ald konular inceleyerek, geleneksel Mool kurultay ile balantl olan temel grev - hann seilmesi, nemli devlet konularnda hana tavsiyeler verilmesi ve hann grevden alnmas ile birlikte yer aldklarn grebiliriz. 1496 yl altndaki Rus tarih kaytlar, Kazan prensleri, Kal Ahmed, Orak, Sadr ve Agiin gnderdii bir eli olan Seyid Baran Byk Prens III. Ivana geliini anlatmaktadr (Kazan prenslerinin karai beyleri divan ile birlikte tehisi iin yukar baknz). Bu tanma gre, Seyid Bara, nceki han Muhammed Emine ihanet eden prenslerin ve btn lkenin, byk prensin balamasn talep ettikleri bir dileke getirmitir. Ayn tanm, III. vann prensleri ve btn lkenin dilekesine gre isteklerini nasl kabul ettiini ve Muhammed Emini tahta geri getirmeden onun yerine kk kardei Abdullatifi gnderdiini anlatmaya devam etmektedir.33 Kazan karai beyleri ve btn lkenin gerekten ne istediini bize syleyecek olan yazl belgeye sahip deiliz ancak umuyoruz ki, son derece tarafl Rus tarih kaytlarnda anlatld gibi sefil bir hal almamtr. Bunun yerine, Moskova prenslii vakanivistlerinin, iinde Kazan hannn seilmesine kar byk prensin ilikilerini anlattklar yorumcu sistemi anlarsak, daha makul bir aklama karabiliriz. Hem tarih kaytlarnda hem de Herbersteinn Rus saraynda kendisine anlatlanlardan kard raporda bu yorumcu sistemi aka grebiliriz. lhamn tahta kndan beri (1479) sadece han semek ve tayin etmekle sorumlu olan kii olarak, byk prens han yapc roln stlenmitir. Ksa bir sre sonra, seilen han Moskovann karna olmayan faaliyetler sergilemeye, adaletsizlik yapmaya ve kt niyetli akl hocalarn dinlemeye baladnda byk prens her konuda d krklna

779

uramtr. Byk prens isteksiz ve kederli bir ekilde grevdeki han baka bir hanla deitirmeye mecbur edilmitir ve d krkl ile isteksiz yer deitirme dngs kendisini tekrar etmitir.34 Bu Rus yorumu tek tarafl ve yanltcdr. Moskova byk prensinden baka Kazan idari snf (Kazan idari snf dahilindeki muhalif gruplar lehinde veya aleyhinde askeri ve diplomatik destek salayabilecek konumda olan Nogaylar, Sibir Han, Krm Han, kurultay ve karai beyleri divann ieren)35 gibi baka oyunculara bakmamz gerekir. Bunu yaptmz takdirde daha makul bir sonu olan, Kazan divan ve kurultayn Abdllatifi han olarak semesi sonucuna ularz. O anda Abdllatif, Moskova byk Prensinin koruyucu gzetimi altnda bulunmutur. Ancak Kazan jeopolitik olarak emniyetsiz bir konumdadr. Kazanllar, askeri btelerini Moskova prenslii ile daha ok veya daha az eit artlarda savaacak ekilde dzene sokabilmilerse de, komular arasnda oluacak herhangi bir ittifak Kazan Hanlnn feci akbetini yazacaktr. Bu komular arasnda, batda Moskova Prensliinden baka, douda Sibirya Hanl, gneyde Nogaylar ve gneybatda Krm Hanl bulunmaktadr. Kazann ticari canllna epeyce katkda bulunan bu konum, Kazan evresindeki glerin bir birleimi ile meydana gelebilecek olan potansiyel bir fethe de maruz brakmtr. Bu durumda Kazan idari snfnn yabanc ilikilerdeki amalar, komu gleri birbirine drmek, koruyucu olarak bir veya daha fazla komu ile ittifak kurmak ve bu koruyucu glerin Kazandaki i sorunlara mdahalesini en aza indirmekten olumaktadr. 1552ye kadar oyunu iyi bir ekilde devam ettiren Kazan liderleri lkenin yabanc bir g tarafndan fethedilmesini nlemilerdir. Rus tarih kaytlarnda sz geen sonraki 13 kurultayn dokuzu hann seilmesi veya grevden alnmasnda yer almtr.36 phesiz arada geen ve hann seilmesi veya grevden alnmas konularnda Rus tarih kaytlarnda sz edilmeyen kurultaylar da vardr. Ek olarak, bu dnem boyunca Rus tarih kaynaklar bilhassa Moskova ilikileri ile ilgilenen be ayr kurultayn daha olduunu bildirmitir. 1518de kurultay han seimini tartmak iin Moskovaya bir eli gndermitir.37 1524, 1530 ve 1546da Moskova prenslii ile yaplan bar grmeleri iin kurultaylar zel eliler gndermitir.38 Rus tarih kaytlarnda sz geen son Kazan kurultay 14 Austos 1551de ortaya kmtr. Bu tarihte btn Kazan lkesi, Da taraf (Gornyaya storona) yani, batda eremis (uva) Da ve Kazann gneybatsndaki Mordvinler adna araclk yapmayacaklarna dair sz vermitir.39 Bu szn nemini anlamak iin, Kazan Devletinin vasal halknn etnik kompozisyonuna bakmamz gerekir. Dier bat bozkr hanlklarnn snrlar gibi Kazan Hanlnn snrlar da hibir zaman net olarak belirlenmemitir. Kazan devleti, Kazanda bulunan merkezi ynetim ile Tatar ve Tatar olmayan ifti ve gebelerin gevek birliinden olumutur.40 Her grup kendi topraklarnda ikamet etmitir ve gebeler de yazlk ve klk otlaklar arasnda belirledikleri gzergahlar zerinde hak iddia etmitir. Bir halk hkmet ile fetih veya anlama yoluyla bir iliki iine girdiinde, nehir kysnda bulunan bir halk olarak ayn ekilde davranmtr.41 Kazan Hanlnn ekonomik ve politik merkezi Bulgarlarn

780

eski topraklardr. Hanlk zaman boyunca bu topraklarda bulunan nfus, ounlukla Trk ve Mslman olan iftilerden olumutur. Bu Trk-Mslman tarm merkezinin evresinde Tatar olmayan ve nehir kysnda yaayan toplumlar yer almtr. Hanln merkezinin gney dousunda Bakurtlar yaamtr. Hem gebelik hem de tarmla uramlardr. Kuzeydouda, geimleri orman rnleri ve nehre dayanan, ok tanrl dine inanan ve Fin kkenli olan Votyaklar (sonradan Udmurtlar olarak adlandrlmtr) yaamtr. Kuzeybatda, dil Nehrinin Kazanda gneye doru kvrlmasndan nceki sol kysnda bulunan Fin Mari (Meadow eremisleri olarak da adlandrrlar) yaamtr. Nehrin sa kysnda Kazann batsna ve gneybatsna doru, ok tanrl Bulgarlarn soyundan gelen uvalar (Dal eremis olarak da adlandrlrlar) yaamtr. Kazann gneyine doru dil Nehrinin sa kysnda Mordvinler yaamtr. Mordvinler Fin soyundan gelmilerdir ve ok tanrl dine inanmlardr. Bakurtlar gibi, Mari, uva ve Mordvinlerin de geimleri orman ve nehir rnlerine dayal olmutur. Bylece denilebilir ki; Rus arna sz vererek Kazan kurultay, dil Nehrinin sa kysnda yer alan ve vergi deyen btn Kazan vasallar zerinde hak iddia etmekten vazgemitir. Hi phesiz bu sz, Kazan hkmetine ykc bir finansal darbe vurmutur. Kazan kurultay ile ilgili kantmz, siyasi istikrarszlk dnemlerinde ve idari snfn daha geni bir mutabakatnn gerekli olduu zamanlarda kurultayn her zamankinden daha faal olduu sonucuna ulamamz salamaktadr. Ancak bu kant, belirli kurultaylarn kompozisyonu hakknda herhangi bir saptama yapmamza olanak salamamaktadr. 1552de Kazan Hanl Rus ordusu tarafndan fethedilmitir ve bamsz bir devlet olarak varoluuna son verilmitir. Rorlichin vurgulad bir dnce Kazan Hanlnn yok oluunu, politik sistemin giderek durgunlaan evrenin ihtiyalarn ayarlamadaki baarszlna ve iinde Kazann biimsiz politik topluluunun merkezileme, despotizm ve genileme gleriyle boy lemedii uluslararas evrenin artlarna mal etmektedir.42 Buna bakmann kesinlikle tek bir yolu vardr. Yine de Moskovann yararland olduka geni insan gc kaynaklarna, i Avrasyaya gelen barut devrimine ve bir de Ruslarn bozkr idari kurumlar uyarlamadaki baarl stratejilerine bakldnda Kazann fethediliinin Kazan idari snf asndan ok da byk bir baarszlk olmad, Moskova prenslii idari snf asndan da bir baar olduu dnlebilir. Belirli bir yere kadar iki aklama birbirine baldr. nk sfr-sonulu oyunlarda bir taraf daha iyi yapmaya baladnda dier tarafn daha kt yapmaya balad herkesin bildii bir gerektir. Ancak 13. yzyldaki Moollar gibi Ruslar da 16. yzylda bat bozkra, nceden varolanlardan daha stn olan askeri teknolojiler ve idari stratejiler kombinasyonunu getirmitir. Kazan idari snfnn, giderek stnleen zorluklara kar hanln bamszln koruma grevini bu koullarda nasl yerine getirebildiini anlamak zordur.

781

Bu yarlklarn ilki 10 Nisan 1466da Mahmut Han tarafndan yaynlanmtr. Tibor Halasi-

Kun, Monuments de la langue tatare de Kazan, Analecta Orientalia memoria Alexandri Csoma de K_rs dicata (= Bibliotheca Orientalis Hungarica, vol. 5) 1 (1942): 138-155; ve Donald Ostrowski, Philologica III, Kazan Trkesine ait dil yadigrlar, Ankara niversitesi il ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 7. 4 (1949): 603-644. Dier iki yarlkn detayl incelemesi iin, bkz. Shamil Muhamedyarov and Istvn Vsry, Two Kazan Tatar Edicts (brahims and Sahib Gireys Yarliks), in Between the Danube and the Caucasus: A Collection of Papers Concerning Oriental Sources on the History of the Peoples of Central and South-Eastern Europe, yay. Gyrgy Kara (Budapest: Akadmiai kiad, 1987), 181-216. Ulu Muhammedin Kpak Hanl Han iken 14 Mart 1428de yaynlad tz Pelenski drdnc bir yarlk olarak adlandrmtr: [the facts that the Kazan Khanate was founded by dissident elements from the Golden Horde and that Ulu Mehmet became the first Khan of the new Tatar state allow this yarlk to qualify at least as a borderline case. ] Jaroslaw Pelenski, Russia and Kazan: Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s) (The Hague: Mouton, 1974), 14, fn. 6. Ancak bu yarlk da buradaki almamz iin bir snr izgisidir. 2 Yaynlanan tarih kaytlar metinlerinin bir ou Polnoe sobranie russkikh letopisei (PSRL),

40 cilt, serilerinde bulunabilir. (St. Petersburg/Petrograd/Leningrad and Moscow: Arkheograficheskaia komissiia, nauka, and Arkheograficheskii tsentr, 1841-2001), ancak Kazan ile ilgili bilgiler Ioasafovskaia letopis, yay. gibi PSRL serileri haricinde yaynlanan tarih kaytlarnda bulunabilir. A. A. Zimin (Moscow: Akademiia nauk SSSR, 1957) ve Ustiuzheskii letopisnyi svod (Arkhangelogorodskii letopisets), yay. K. N. Serbina (Moscow and Leningrad: Akademiia nauk SSSR, 1950). 3 Drdnc bir tr ana kaynak olan ta yaztlar politik yaplar ve politikalar hakknda bizlere

kesin bilgi vermemektedir. D. G. Mukhametshin, Epigraficheskie pamiatniki Kazanskogo khanstva kak istoricheskii istochnik, Iz Zolotoi Ordy, yay. A. A. Arslanova, G. F. Valeeva-Suleimanova, I. L. Izmailov, ve D. M. Iskhakov (Kazan: Fond im. M. Sultan-Falieva, 1993), 118-133. 4 Sigizmund Gerbershtein [Herberstein], Zapiski o Moskovii (Moscow: Izdatelstvo

Moskovskogo universiteta, 1988), 170-179; Sigismund von Herberstein, Notes upon Russia, ev. R. H. Major, 2 cilt. (New York: Burt Franklin, 1851-1852), 2: 58-73. 5 Bu materyalin birou 1487-1519 yllar arasndaki sreyi kapsayan Sbornik

Imperatorskogo Russkogo istoricheskogo obshchestva (SRIO), 148 cilt. (St. Petersburg, 1867-1916), c. 41 ve 95de yaynlanmtr. Daha fazla materyal, A. F. Malinovskii, Istroicheskoe i diplomaticheskoe sobranie del proiskhodivshikh mezhdu Rossiiskimi velikimi kniaziami i byvshimi v krymu tatarskimi tsariami s 1462 po 1533 god, Zapiski Odesskogo obshchestva istorii i drevnostei, 5 (1863): 178-420de bulunabilir. Prodolzhenie drevnei Rossiiskoi vivliofiki, 11 cilt. (St. Petersburg, 1786), c. 6-11de 1543-1565 yllarnda yaynlanan belgeler bulunabilir.

782

Bu yerlerin listesi ve S. O. Shmidt, Opisi tsarskogo arkhiva XVI veka i Arkhiva posolskogo

prikaza 1614 goda (Moscow: Izdatelstvo Vostochnoi literatury, 1960)da listelenen Posolskii prikazn iinde yer alan uygun kutular iin bkz. Edward L. Keenan, Jr., Muscovy and Kazan, 1445-1552: A Study in Steppe Politics (Ph. D. dissertation, Harvard University, 1965), 401. 7 Kpak Hanl (De_t-i-Qip_aq) iin bkz. Bertold Spuler, Die goldene Horde. Die Mongolen

in Ru_land (Leipzig: Otto Harrassowitz, 1943); ve Uli Schamiloglu, The Golden Horde: Economy, Society and Civilization in Western Eurasia, 13th and 14th Centuries (forthcoming). Krm Hanl iin bkz. V. E. Syroechkovskii, Mukhammed-Girai i ego vassaly, Uchenye zapiski Moskovskogo ordena Lenina gosudarstvennogo universiteta im. M. V. Lomonosova, 61: Istoriia, no. 2 (1940): 3-71; Beatrice Manz, The Clans of the Crimean Khanate, 1466-1532, Harvard Ukrainian Studies, 2 (1978): 282307; and Halil Inalcik, The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate Under Sahib Giray I, Harvard Ukrainian Studies, 3/4 (1979-1980): 445-466. 8 Uli Schamiloglu, The Qara_ Beys of the Later Golden Horde: Notes on the Organization

of the Mongol World Empire, Archivum Eurasiae Medii Aevi 4: (1984): 283-297. Btn Karai beylerine bal olarak yaplan sosyal dzenleme seviyelerinin varl ile birlikte, yetersiz ve sosyal adan eitliki olan klan ve kabilenin geleneksel tahsisleri bulunabilir. Harvard arkeologu Carl Lamberg-Karlovskynin hanlklarn beyliklerden olutuunu iddia eden nerisi kabul edilmitir. C. C. Lamberg-Karlovsky, Bronze Age Khanates of Central Asia, Antiquity, 68 (1994): 398-405. Her bir beylik, sosyal bir hiyerarik sra ile tanzim edilen eitli gruplarn bal olduu egemen bir klan tarafndan ynetilmitir. beylikin antropolojik literatr iin bkz. Elman R. Service, Primitive State Organization: An Evolutionary Perspective (New York: Random House, 1962), 143-177 ve Donald Ostrowski, Origins of the State and Civilization (New York: W. W. Norton, 1975), 15-16, 151-152; Fred O. Gearing, Priests and Warriors: Social Structures for Cherokee Politics in the 18th Century ([Mehasha, WI]: American Anthropological Society, c. 93, 1962); ve Jared Diamond, Guns, Germs, and Steel: The Fate of Human Societies (New York: W. W. Norton, 1997), 273-276. 9 Mool ve slam kanunlarnn Kazan yasal sistemine zellikle hann seilmesine dair

yapt katklar iin bkz. Boris Nolde, La formation de lempire russe. tudes, notes et documents, 2 vols. (Paris: Institut dtudes slaves, 1952-1953), 1: 5-9. 10 17 Veliaminov-6 PSRL, 6. 2: col. 120; 8: 120; 12: 72-73; 18: 202; 25: 268; 26: 206; 27: 113, 273; 28: 108-

109, 276; 39: 146; Ioasafovskaia letopis, 32, 40-41. 18 bkz. Donald Ostrowski, The Extraordinary Career of Tsarevich Kudai Kul/Peter in the

Context of Relations Between Muscovy and Kazan, in State, Society and Nationality: Essays in Honor of Jaroslaw Pelenski (forthcoming).

783

19 389. 20 21

Vasilii Krm Han Muhammed Gireyin elisi Appaka ah Alinin Kazan prensleri

tarafndan istendiini sylemitir. SRIO, 95: 661. Cf. Ioasafovskaia letopis, 176; PSRL, 13: 32; 20:

SRIO, 95: 520. Keenan, Muscovy and Kazan, 1445-1552, 237, 239. Ek olarak, 1502de Krmn

idaresini ele geirdii Byk Ordudan kaan prenslerin III. Vasiliinin Meshcheray kendi yurtu olarak benimsemesini kabul etmelerine Muhammed Girey kar kmtr. Bu prensler Abdul Kerime baldr. SRIO, 95: 296, 378. 22 23 24 Keenan, Muscovy and Kazan, 1445-1552, 253-254, 260-261. SRIO, 95: 679. SRIO, 95: 679. Muhammed Girey, annesi Nur Sultan iki Kazan sultan ile evlendii iin

Kazan zerinde meru bir hakka sahip olduuna inanmtr. 1524te Osmanl mparatorluu Kazann Osmanl mparatoru Sultan Sleymann (1520-1566) yurtu olduunu ileri srdnde, Muhammed Gireyin bu hakk zora girmitir. Prodolzhenie Drevne-rossiiskoi vivliofiki, 9 (1793): 63-64. Muhammed Girey, 1525te hanlk grevinden alndktan sonra Sleymann desteini almak iin stanbula giden Sahip Gireyin emrine girmitir. Kimlerin ne zaman Kazann kendi yurtlar olduunu iddia ettiklerinin mzakeresi iin bkz. Pelenski, Russia and Kazan, 76-87. 25 Tek nemli istisna, Byk Ordunun son hkmdar Ahmedin kardei ve Bahtiyarn

torunu olan Can Alinin 1530larn banda hanlk yapt birka yllk sretir. Can Alinin iktidarnn kesin tarihleri hala tartlmaktadr. Arat ve Kurat 1531-1533 olduunu ileri srmektedir. Smolitsch 1531-1535 olduunu nermektedir. Ve Pelenski de 1532-1535 olduunu nermektedir. R. R. Arat, Kazan, slm Ansiklopedisi, 20 cilt. (Istanbul: Maarif Matbaasi, 1940-1988), 6: 511; Kurat, Kazan Hanl, 247; Igor Smolitsch, Zur Geschichte der russischen Ostpolitik des 15. und 16. Jahrhunderts, Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas, 6 [o. s. ] (1941): 65; Pelenski, Russia and Kazan, 334. lkine nispeten daha nemsiz olan bir dier istisna da 1546da ah Alinin ksa bir sreliine tekrar han olmasdr. 26 Problemin tr, iinde Kulderbysh Kazandan byk prense bir belge ile

gelmitirprensler ve karailer ve ichki ve mirzalardanve btn Kazan halkndan ifadesini bulduumuz 1519 Voskresensk Yllnn kayddr. PSRL, 8: 266. 27 tsar i ulani i kniazi i kniazi i murzy, ilk knezlerin karai beyleri ve ikincilerin de

hizmet prensleri olduu diplomatik kaytlarn olaan formldr. bkz. e. g., SRIO, 95: 32. Ayn ekilde 1497 kaytlar altndaki Moskof yllklar kniazi kazanskie i ulany i zemskie kniazinin III. Ivana bir sz verdiini bildirmektedir. Ioasafovskaia letopis, 132; PSRL, 12: 243-244. kniazi kazanskie karai

784

beyleri ve zemskie kniazi orta ve dk ynetim snfnn yeleri olan yerel prensler olarak anlalmaldr. Ancak bkz. deiik bir anlaya sahip olan Muscovy and Kazan, 1445-1552, 91-93. 28 PSRL, 8: 266; 13: 32. 1542ye kadar olan Voskresensk ve Nikon kaytlar ile

Tsarstvennaia kniga da yer alan Prens Bulata ait mteakip refesanslar onu bir karai olarak adlandrmamalarna ramen, bir karainin iinde bulunabilecei durumlara yerletirmilerdir. bkz. PSRL, 8: 273 (1530), 276 (1531), 282 (1533), 291 (1536), 295 (1541); 13: 47 (1530), 56-57 (15311532), 69 (1533), 88 (1536), 99 (1541), 100, 105 (1536-1541), 142 (1542); ve 13: 424-425 (1536), 433 (1541), ve 440 (1542). 29 30 31 32 PSRL, 13: 161, 463. PSRL, 13: 171, 471. Khudiakov, Ocherki po istorii Kazanskogo khanstva, 191-195. Zemskii sobor hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Donald Ostrowski, The Assembly of the

Land (Zemskii sobor) as a Representative Institution, in Modernization in Early Modern Russia, yay. Jarmo Kotilaine ve Marshall Poe (forthcoming). 33 PSRL, 6: 41; 8: 232; 12: 243; 20: 364; 24: 213; 26: 290; 28: 328; 39: 171; and

Ioasafovskaia letopis, 131-132. 34 Pamiatniki diplomaticheskikh snoshenii drevnei Rossii s derzhavami inostrannymi (PDS),

1: 288-289; SRIO, 35: 530-531; Gerbershtein, Zapiski, 170-171; Herberstein, Notes, 2: 58-59. III. Ivann olu III. Vasilii 1521de Sultan Sleymana gnderdii bir mektupta benzer bir yorumu anlatmtr. SRIO, 95: 695-696. 1535te Litvanya ile yaplan diplomatik misyona talimatlarda III. Vasilii batan itibaren (iz nachala) Kazanda hann kim olacana karar veren tek kiinin Moskof byk prensi olduuna dair inancn tekrar ileri srmtr. SRIO, 59: 26. 35 36 Cf. Keenan, Muscovy and Kazan, 1445-1552, 178-179. 1516da Kazan kurultay Abdllatifi han semitir. PSRL, 8: 260; 13: 25; 28: 351. 1519da

Kazan kurultay ah Aliyi han semitir. PSRL, 8: 267; 13: 32. 1531de Kazan kurultay Sefa Girey Han grevden almtr. PSRL, 8: 276; 13: 54-55. Daha sonra 1531de bir baka kurultay Can Aliyi han semitir. PSRL, 8: 277; 13: 55. 1535te bir kurultay Can Aliyi grevden almtr. PSRL, 8: 291; 13: 88, 424; 29: 20. 1541de bir kurultay Sefa Gireyin hanlk grevinden alnmasn tartmtr. PSRL, 8: 295; 13: 100. 1546da bir kurultay bir kez daha ah Aliyi han semitir. PSRL, 13: 148-149, 447-448; 29: 47-48. 1551de kurultay temi Gireyi grevden alm ve ah Aliyi han semitir. PSRL, 13: 167, 468; 29: 64. 37 PSRL, 8: 266; 13: 31.

785

38

1524teki grev iin bkz. PSRL, 8: 271; 13: 44. 1530daki grev iin bkz. PSRL, 8: 274; 13:

47. 1546daki grev iin bkz. PSRL, 13: 149, 450. 39 40 PSRL, 13: 169, 470; 29: 65. Burada David Christiann nerisi kabul edilmitir ve geimleri gebelikten ok iftlik

hayvanlarna dayanan gruplar iin bedeviler yerine gebeler terimi kullanlmtr. David Christian, A History of Russia, Central Asia and Mongolia, vol. 1: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire (Oxford: Blackwell, 1998), 81. 41 42 Keenan, Muscovy and Kazan, 1445-1552, 80. Rorlich, Volga Tatars, 31.

786

Astrahan Hanl / Prof. Dr. lya V. Zaitsev [s.460-465]

Rusya Bilimler Akademisi arkiyat Enstits / Rusya Istrahan tarihinde dnem vardr: Bunlardan birincisi Timur tarafndan 1395-1396 knda yklan Hac-Tarhan ehri dnemi. Bu ehir geleneksel olarak dil nehri deltasnda, onun sa kysnda bulunan bir arkeolojik mevki olan ve gnmz Astrahan ehrinin yukarsnda bulunan areni Bugor yerleimi olarak kabul edilir. Bugn ise bu ehirden geriye neredeyse hibir ey kalmad; yaplar ya rmak sular ya da modern binalar yznden yok olmutur. Tek geriye kalan ise Orta a yerleiminin yaknlarnda olan ve toprak evleri bulunduu ksm olmutur. Bu bulgular areni Bugordaki arkeolojik kazlar srasnda ortaya kmtr. Geleneksel gre gre Astrahan XIII. asrda kurulmutur. Bu, belki, XIII. asrn 50li yllarnda gereklemitir, nk bu asrn sonlarnda ehrin var olduu kesindir. Arap gezgini olan bni Batuta (M.S. 1304-1368/69) bu ehrin isminin anlamn aklamaya alan ilk kiidir. Bu efsane Astrahan Tatarlar arasnda gnmze kadar gelmitir. Tarhan onlarn kulland manada vergiden muaf olan yer demektir. ehrin adn almasndan nce bir Trk hac olan bir mbarek Trk bu civarda yerlemi, sonra sultan bu yerleri vergiden muaf klmt. O yer nce bir ky haline geldi, sonra byd ve ehir halini ald ve dnyann en muazzam nehirlerden biri olan dil nehri zerinde kurulmu ve byk pazarlara sahip en gzel ehirlerden biri haline geldi. Sert souklar gelene, nehir ve kollar donana kadar sultann meskeni buras olmutu, diye yazyordu bni Batuta.1 Kendi gezi kronolojisine gre, bni Batuta zbek blgesine (gnmz Pyatigorska yakn) 6 Mays 1334de gelmitir. Hac-Tarhandan ise 14 Haziran 1334de ayrlm ve ayn yln 11-13 Kasmnda stanbuldan bu ehre geri dnmtr.2 Timurun fethi ve ykm sonrasnda ehir baka bir yerde yeniden yapland ve bylece belki ok ksa bir zaman iin de olsa Hac-Tarhan el-cedid (yani yeni Hac-Tarhan) ismini ald. Bu yeni isim adibek Han tarafndan hicri 805de (miladi 1402-03) baslan sikkelerde grlebilir. Belki, GF;}! ehrin yeni yerinin isminin belirtisi olmaktan ziyade mutlu, kutlu, bahtl ya da gvenli anlamna gelen ssl ve etkileyici bin syleyiin sembol olabilir.3 ok gemeden bu yeni ehir Astrahan (daha dorusu Hac-Tarhan) Hanlnn bakenti olmutur.4 Hanln kurulu tarihi hakknda deiik tarihiler tarafndan deiik fikirler ne srlmt: 1459-1460, 1466, 1495, vs. gibi. Bu tarihlerden hibiri kaynaklarca dorulanm deildir. Hac-Tarhan (Astrahan) XV. asrn ikinci yarsna ait hibir kaynakta bamsz bir devlet (Hanlk) olarak zikredilmiyor. 1459 ylna kadar Astrahan Taht Elinin (Rus yllklarnda Bolaya Orda, yani Byk Ordu olarak geen) bir paras olarak Timur-Kutlukun torunu Kk-Muhammede tabi idi. Babasnn tahminen 1459deki lmnden sonra onun oullar iktidar kavgas balatm ve her ikisi srayla ehri ele geirmiti. Bylece, XV. asrn 50li-70li yllarnda ehir Taht Elinin merkezlerinden biri haline gelmiti. XV. asrn ikinci yarsnda Hac-Tarhan Nogay mirzalar ve Kk-Muhammedin halefleri olan Taht Eli hanlarna baml kalmtr.

787

1475 ylndaki Osmanl askeri harekat sabk Altn Ordu blgesindeki g dengesini nemli lde deitirmiti. O tarihten sonra Taht Eli hanlar Krm Hanlna kar olan mcadelesinde Osmanl mevcudiyeti ve karlarn gz nnde bulundurmak zorunda kalmtr. 1502 ylnda Krm Han olan Mengli-Giray Altn Ordunun son kalntlar olan Taht Eli Devletini yok etti. 1502 ylndan daha erken olmamak artyla, Hac-Tarhan Krm Han tarafndan yklan Taht Elinin siyasi halefi haline geldi. Bylece, Astrahan Hanl Altn Ordu Devletinin yerine geti diyebiliriz.5 Tarih boyunca, Astrahan hkmdarlar Nogay mirzalar ve Kuzey Kafkasya boylar (erkes ve Kabartay) ile ok yakn balar kurdular. Hanln tarihine dair Astrahan kaynaklarnda fazla bilgi (vakaynamelerinde) bulunmamaktadr. ehirde bulunan btn yazl belgeler gnmze kadar ulaamamtr. Ya Rus igali srasndaki yangnda yok olmu ya da kaybedilmitir. Astrahan Hanl ile Rusya arasndaki ilikilere dair diplomatik belgeler de bulunamamtr. Dolaysyla, Hanln tarihine dair esas kaynak Rus kaynaklar olmutur. Onlardan en nemlisi olan Posolskiye knigi (Eli Kitab Moskovadaki Eski Belgeler Devlet Arivinde muhafaza edilmektedir) Rusya ile Nogay Ordular, Krm Hanl ve Osmanl Devleti ile olan siyasi balantlarla ilgilidir.6 1502 ylndan sonra Abdlkerim bin Mahmud Astrahann ilk hkmdar olmutur. Onun tahta geiinin tam tarihini tespit etmek imkanszdr. Posolkiy prikaz (Moskova Dileri) arivinin verilerinden bildiimiz gibi, birok belge Rusya ile Cengizid (Cuc) yurtlarla (devletlerle) olan diplomatik ilikilere deinmekteydi. Bunlarn arasnda bir de zel Astrahan kitaplar (Astrahanskiye knigi, Rusa tetrad, Trke-Arapa defterden) da bulunmaktayd. Maalesef, bunlar XVI-XVII. yzyllarda Moskovada kan yangnlar srasnda yok olmutur. Kaybedilen bu belgeler Abdlkerimin hkm srd 7016dan 7025e kadarki7 (M.S. 1508-1517) yllara aitti. Byk ihtimalle Abdlkerim ya 1508 ylna kadar ehir zerinde tam bir otorite kuramad, ya da Nogay mirzalarna baml formal bir otoriteye sahipti. Abdlkerimin sarayndan iki kiinin ismi bilinmektedir: ulu-biy/bey (byk prens) olan Hitay boyundan Baba Ali Bey ve Hac-Tarhan vilayetinin nl ve zengin tccar ve Hann Naibi olan Hac Niyaz.8 M.S. 1508 ylna kadar ehirde istikrarl bir iktidarn gereklemediini gryoruz. Diplomatik Moskova kaynaklarnda bahsi geen Astrahan han deil arlar, yani Hanlar olmutur. Bylece, 1503 ylnda Don nehri civarnda Astrahan arevii ve arlar tabi olan Kazaklar ve ahzade ve Kefe beylerbeyine giden Rus elisinin ve Kefenin Moskova sefiri olan Ali Hocann (Rusa Alakozya) kafilelerini soymulard. Onlar birok Moskoval ve Osmanl tccarlarn soymu ve ldrmlerdi.9 Bu metin Astrahan arlarnn (Hanlarnn) Rus belgelerdeki ilk bahsidir. 1502 sonras hanlk snrlar yle tanmlanabilir: douda, Nogay Ordusu tarafndan Buzan olarak bilinen dil azlarndan biri. Kuzeye doru snr dil nehri boyunca devam ediyor ve gnmz Volgograd ehrinin bulunduu blgeye kadar uzanyordu. Bat (Krm) snr Don nehri boyunca gneye doru devam ediyor ve Trkede St-Su (ya da Slav dillerinde Molonye Vod) olarak bilinen Mius nehrine kadar uzanyordu. Dou snrn ise Hazar Denizi oluturuyordu.

788

Mengli-Giray Han Astrahana kar etkili askeri harekat iin Moskovann desteine muhtat. Hereyden nce, Krmllar kendi filosuna sahip olmadndan ve dil azna gidemediinden, ehri nehir tarafndan ablukaya almak iin bu destee muhtat. byle olunca, Astrahan Hanln fethetmek iin Krmda Moskova gemilerini kullanmak fikri dodu. Fakat aslnda diplomatik grmelerinde Moskova ve Bahesaray karlkl olarak gerekilikten uzak koullar ne srdler. Grandk Krm hann muhtemel Astrahan Savanda destek vaadi karlnda Letonyaya kar seferber etmek niyetindeydi. Mengli-Giray ise Astrahana kar savan Letonya harekatnn n art olduunu belirtti. 1502 ylndan sonra ise Krm Hanln dil Cengizidlerine kar desteklemek Moskova iin kar salamaz hale gelmiti. Bu Krmn askeri ve siyasi alardan zararl bir ekilde glenmesine ve Ruslarn giderek kendi yurtlar olarak grmeye baladklar Kazan zerinde Krm etkisinin giderek artmasna neden oldu. Coinin siyasi sahas zerinde iktidarn tek bir merkezde toplanmam olmas Moskovann pekala iine geliyordu. Muhammed Giray dneminde Moskova ile Krm arasndaki antlamann bozulmas Rus dklerini Krma kar bir mttefik arayna mecbur brakt. Moskova ile Krm dmanl srasnda Astrahan Hanl da bu rol stlenmi oldu. En ge 1514 yaznda Canibek bin Mahmud Rus diplomatik yazmalarnda Astrahan Han olarak gemiti. 1515 yaznda Muhammed Giray ehre ve Nogaylara kar yrtlen byk askeri sefer srasnda Astrahan kuatt. Astrahan Han Nogay Ordusuna kamak zorunda braklmt. Muhammed Giray o sene ehri ele geiremediinden Canibek ok gemeden geri dnmt. 1521 yl baharnda Nogay mirzas olan Seyidahmed bin Musa (iydiak) ehri igal etti ve orada birok sultan katletti. Onlarn kimler olduunu bilmiyoruz. Muhatemelen Canibekin akrabalar idi. Canibekin kendisi de 15 Austos 1521 tarihinden nce lmtr. 1521 Ekim ayna kadar Astrahan Han olmad nk Nogay soylular halen iktidar talibi iki kuzen -Hseyin bin Mahmud ve Murtaza bin Ahmedarasnda seim yapmaktaydlar. Nihayet bir tercih yapld ve Hseyin Astrahan Han ve Nogaylarn vassal oldu ve 1523 ylna kadar Nogaylara baml kald. Muhammed Girayn nl 1521 Moskova Seferi srasnda sadece 580 Astrahan akncs yarmadaya saldrd ve Krm uluslarn yamaladlar. Onlar cezalandrmak gayesiyle Muhammed Giray 1523 ylnda Astrahana kar muazzam bir askeri seferberlik balatt. Altn Ordunun halefleri olan btn Tatar devletler zerinde egemenliini kurabilme ihtimalinin olduu dncesiyle Astrahana saldrd.10 ehir talan edilmiti, Hseyin Han da mlteci durumuna dmt (muhtemelen Nogay Ordusuna kamt). Fakat bu zaferden ok gemeden, Muhammed Giray ve onun olu ve kalgas olan Bahadr Giray ehrin yaknlarndaki bir ziyafet srasnda Nogaylar tarafndan katledilir. Bu katil Hac-Tarhan civarnda yaayan ve Nogaylarn bir boyu (ili) olan Mangtlar tarafndan tevik edilmiti. Hseyin bin Mahmud ehre geri dnd ve bamsz bir hkmdar oldu. Geri biz Hseyin bin Mahmudun ne zaman Hac-Tarhan Hanln braktn bilmiyoruz. Byk ihtimalle bu onun lm ile

789

gereklemitir. XVI. yzyln 30lu yllarnda Astrahan tarihini ou zaman Nogaylar ve erkesler gibi d glerden kaynaklanan bitmek bilmez bakaldrlar tavsif etmektedir. eyh Ahmed bin Ahmedin Astrahandaki hkmdarlndan kaynaklarda belli belirsiz bahsedilir, bu suretle ve ona dayanarak onun 1525 ila 1528 aralarnda hkm srdn syleyebiliriz, fakat kaynaklarn yetersizlii yznden bunu kesin olarak kantlamak mmkn olmamaktadr. Bunun ardndan, Astrahan Kasm bin Seyidahmedin hkmdarl altna geti. Onun tahta gei tarihi bilinmemektedir. Muhtemelen aralklarla (slam Giray bin Muhammed Giray iktidar) 1532 yazna kadar hkmetmi olabilir. Onun Astrahandaki btn selefleri Mahmud bin Kk Muhammedin soyundan gelmekteydi. Kendisi ise Mahmudun kardei Ahmedin soyundan gelip Astrahan tahtna geen ilk kiiydi. 30lu yllarn balarnda bile Moskova ile olan bar ilikilerine ramen, Astrahan Han Grandklerden alnan geleneksel haracn adreslerinden biri olarak kalmaktayd. Mays 1531den nce Krm Hanedanndan gelen slam Giray bin Muhammed Han ehri ynetmeye balamt.11 Fakat 1532 ylnn Ocak ayndan nce taht terk etmiti bile. Ondan sonra Kasm bin Seyidahmed ikinci kez Astrahan Han olarak tahta geti. 1532 ylnn yaznda ise Rus vakainameler Ak-Kubek bin Murtazadan Astrahan Han olarak bahseder. O 1533 ylna kadar hkmetti ve erkeslerin desteine sahipti. Hicri 938 (M.S. 15 Austos 1531-2 Austos 1532) tarihli ve ismi belirtilmemi bir Astrahan hanndan Osmanl Padiah Kanuni Sleymana gnderilen ve halen Topkap Saray Arivinde (Topkap E. 5292) muhafaza edilmekte olan mektup muhtemelen onun iktidar dneminde yazlmtr.12 Bu mektup Kpaka yazlm 15 satrdan ibaretdir. Yazar (Astrahan Han, muhtemelen Kasm) Sleymana karnda olarak hitap etmekte ve gemite bizim atalarmz arasnda mevcut olan iyi mnasebetler ve ticari balantlardan bahsetmektedir. Bu mektup hann hizmetisi olan Tak Hac vastasyla Osmanl mparatorluuna gnderilmitir. Astrahan Devletinin tek diplomatik belgesi bu mektuptur. Eer mektup gerekten Kasm tarafndan yazlm ise 15 Austos 1531 ila 1532 Temmuzunun ba arasnda yazlm olmaldr. Fakat ok zayf bir ihtimal de olsa bu mektup Temmuzun ortasnda tahta geen Ak-Kubek bin Murtaza tarafndan, tahta geiini haber vermek maksadyla yazlm olabilir. Bu durumda bu mektubun yazl tarihi daha da daralr: Temmuz ortas ile 2 Austos 1532 aras. Austos 1533 ylna gelindiinde, Abdurrahman bin Abdlkerim Astrahan Han olmutu. Ayn sene zarfnda Krma kar mttefik bulmak gayesiyle Moskovaya sefir yollamt. 1535 il 153613 yllar arasnda slam Giray bin Muhammed Giray ehri ele geirme teebbslerini tekrarlad. Kanuni Sultan Sleymana yazd mektubunda Astrahann teslim olduunu ve ehir camiinde Sleyman erefine hutbe okunduunu yazmt.14 Fakat Astrahan tarihinin bu dnemine dair ok az bilgiye sahibiz. Daha sonra, Kasm 1537de, slam Giray ve Krm Han Sahib Girayn saray maiyeti olan bir Mangt Beyi Bak bin Hasan bin Timur tarafndan katledilecektir. Fakat

790

yazlan tarihi konulmam bu mektup slam Giray tarafndan 30lu yllarn ortasnda deil de 1531-32 yllarndaki Astrahan saltanat srasnda da yazlm olabilmektedir. Astrahan Abdurrahman bin Abdlkerim hakimiyeti altnda en azndan 1537 ylnn Ekim aynn sonuna kadar kald. Onun btn iktidar buyunca Moskova ile olan ilikiler bar iinde gemiti. 1537 ylnn Kasm aynda ehir Nogay Beyi olan Seyidahmed bin Musann ordusu tarafndan kuatlmt. Bu kuatmann ba sebebi, Nogay Ordusuna denmesi gereken haracn (yaklak 60 000 altn) denmemesiydi.15 Ekim 1537de Dervi Ali bin eyh Haydar Astrahan Han olarak Rus vakayinamelerine gemitir. Diyebiliriz ki, bir siyasi nder olarak konumu ok zayft ve Nogay vassallna baml kalmt. ok gemeden erkeslerin ve Krmllarn ehirde balatt olaylar sonucunda Dervi Ali nce days olan Nogay mirzas smaile daha sonra ise Moskovaya kamak zorunda kalm ve daha sonra Temnikov ehrinde ikamet edilmitir. 1539 yaznda Abdurrahman bin Abdlkerimden ikinci kez Han olarak bahsedilmektedir ve en az 1543 ylna kadar iktidar elde tutacaktr. 1545-1546 yllar arasnda Ak-Kubek bin Murtaza ikinci kez Han olmutur. 1546 ylnda ise Yamgur (Yamurcu) bin Birdibek tarafndan tahttan indirilmitir. 1546 ya da 1547 ylnda Krm Han olan Sahib Giray Astrahan ele geirmi fakat daha sonra Krma geri dnmtr.16 ehir ksa bir sre iin tahrip edilecektir. 1549 ylnda ise Yamguri bin Birdibekin tekrar Astrahanda olduunu gryoruz. Ayn senenin sonunda ya da sonraki senenin banda Astrahan Rus Kazaklar tarafndan ele geirilmitir. zellikle tasarlanm bir askeri harekat olduu konusunda pheliyim, daha ziyade kendiliinden gelien bir akn olduu kansndaym. Yamgur erkeslere snmt. Peki 1550 ylnda taht kimin elindeydi? 1551 ylnda Yamgurnn Moskovann destei ile ehri tekrar ele geirme teebbs baarl oldu. Kendisi ise ar Drdnc (Korkun) vann vassal olmutu. Moskovann hamilii sadece kat zerinde kalr grnmekteydi. 1552-1553 yllarnda, Nogay mttefiki ve mirzas smailden esinlenen Drdnc van Aa dil blgesini ilhak iin planlar gelitirmeye balad. 2 Ekim 1552de Kazan igal edildikten sonra nehrin ana kolu Rus etkisi altna girmi oldu. Astrahan da bir sonraki hedef haline gelmiti. smail, kendisinin yeeni olan ve siyasi zayflk ve kat dindarlk ile bilinen ve hem ar hem de mirza iin uygun aday olan Dervi Alinin Astrahan tahtna getirilmesini Drdnc vana nerdi. Dervi Ali teklifi kabul etti ve Nogay ulusundan yola kt. 16 Ekim 1551de Kasimov ehrine gelmiti ve ayn ayn sonuna doru Moskovada karland. Nisan 1554de Moskovadan Astrahana byk bir askeri harekat dzenlendi. 2 Temmuz 1554de Astrahan ele geirilmiti. ehir halk Moskova ordular gelmeden ehri terketmiti. Dervi Ali Han olarak atand. Yamgur ise Hazar kylarna doru kaarak orada Ruslara kar mcadelesini srdrmek istediyse de baarsz oldu ve 20 kiilik maiyeti ile nce Tmene (Dastan)17 daha sonra Osmanl ynetimindeki Azaka ve sonunda ise muhtemelen Osmanl mparatorluuna kamak zorunda kalmtr. Karlar ise Ruslar tarafndan hapsedilmi ve daha sonra Moskovaya gnderilmiti.18 B. boldinin belirttii gibi, Yamgur ile Dervi Ali arasndaki

791

atma bir karde kavgas idi nk her ikisi Ahmed bin Kk Muhammedin torunlarndand ve kuzendiler.19 Dervi Ali Moskovaya yllk hara olarak 1000 ruble (ya da her biri 3 kopeyk deerinde 40 000 altn, yani 1200 ruble) ve her yl 3000 balk vermek zorundayd. Ayrca Rus balklar dil boyunca Hazar kylarna kadar herhangi bir vergi demeden avlanma imtiyazn elde etmi oldu. Takriben 500 Astrahan prensi (mirzalar ve olanlar) ar Drdnc vana ballk yemini ettiler ve lmnden sonra Moskovann sonraki han (ar) seme hakkna sahip olduunu Dervi Aliye bildirdiler. Rus hamilii dneminde ehre geri dnen toplam nfus 10 500 idi ve bunlardan 7000 kadar avam (kara kii), 3 000 kadar ulema ve 500 kadar ise soylu idi. Astrahan Hanlnn resmi bamszlna ramen, Drdnc van 1554 ylndan itibaren kendi hkmdarlk sfatlarna Astrahan (Astrahanskiy) da eklemiti. 1555 ylnda, Yamgurnn Krmllar ve birka yenieri desteiyle Dervi Aliyi Astrahandan kovma giriimi baarsz olmutu. Austos 1556da ataman Lyapun Filimonov nderliindeki Rus Kazaklar tekrar Astrahan ele geirdi ve talan etti. . eremisinov ve M. Kolupayev (voyvoda) nderliindeki dzenli ordular Astrahana ulatnda ehir oktan boalmt. Yeni bir igalden korkan Dervi Ali ehri atee vermi ve nce Azaka daha sonra ise Mekkeye kamt. Btn surlar yklmt ve yeni Rus kalesi eski kalenin aasnda yapld. Astrahann sradan (kara) halk ksmen Nogaylar tarafndan kendi topraklarna srlm, ksmen yeni gelenler arasnda erimitir. Astrahan soylular ise ya Moskova sekinlerine katlm ya da Krm Hanlna ve Osmanl mparatorluuna kamtr. Astrahan Hanl Coinin ahfadndan olan dier hanlklarla (Krm, Kazan ve Kasmov) ayn kurumlar ve resmi yaplanmaya sahipti. Kalka, (Hann varisi) kurumu, Kara beyler,20 olanlar, ulema, Seyidler21 Kalka unvannn varln Adbdurrahmann iktidar dneminden beri var olduunu biliyoruz; 1542 ylnda Abelek (Alik) bin Hseyin bin Mahmud onun kalkas idi. Ayrca, Yamgur bin Birdibekin 1552 itibaryla kalkas akraba olduunu tahmin ettiim bir Takbildi idi. 1555 ylndan beri Krml Devlet Girayn olu Kazbulat Dervi Alinin kalkas idi. Astrahan Hanlar Hanlarn isimleri Hkmdarlk tarihleri Abdlkerim bin Mahmud 1502 (1508?)-1514

Canibek bin Mahmud 1514-1521 yaz (15 Austostan nce)

792

Hseyin bin Canibek

Ekim 1521den sonra-? ?-? (1525-1528 aras)

eyh Ahmed bin Ahmed

Kasm bin Seyidahmed ?-1532 yaz (aralklarla) slam-Giray bin 1531 (Mays ayndan Muhammed-Giray nce)-1532 (Ocak ayndan nce)

Ak-Kubek bin Murtaza 1532 yaz-1533 Abdurrahman bin Abdlkerim 1533-Ekim 1537den sonra

Dervi-Ali bin eyh-Haydar Ekim 1537-1539 yaz Abdurrahman bin Abdlkerim 1539 yaz-1543 (?) (ikinci defa)

Ak-Kubek bin Murtaza 1545-1546 (ikinci defa) Yamguri bin Birdibek 1546-1550/1551-1554 (aralklarla) Dervi-Ali bin eyh-Haydar 1554-1556 (ikinci defa) Kara Beyler arasnda en etkili olan Kongrat boyu (il) idi. Onlar Krmda ve Nogay Orduda yayorlard. Astrahandaki Kara Beylerin dzeni dier hanlklardan biraz farkl grnyordu. Kongratlar (Kuratlar), Mangtlar, Alnlar ve Kyatlar (yani Nogay ya da Taht Eli kkenli boylar) hakknda bilgi sahibiyiz, fakat muhtemelen ynetime katlabilen irinler, Barnlar, Kpaklar ve Argnlar hakknda bilgi mevcut deildir. Byk ihtimalle Kongratlar (Kuratlar) bu devlet yaps iinde nder konuma sahip olan boydu (ou zaman Kongrat prensleri Astrahann Moskovaya gnderilen elileri olmutur).22 Hanln balca gelir kayna dil-Hazar Denizi zerindeki byk ticari yoldaki transit ticaretti. ehrin ayrca zengin balk ve tuz kaynaklar vard.23 Astrahan Tatarlar Snni Mslman idi. En byk mezheb Altnordu ve onun halefi olan devletlerin de en yaygn ekol olan Hanefilik idi. Fakat ehirde ayrca iiler ve bunlarn muhtemelen ranllar tarafndan yaptrlan kendi camileri mevcuttu.24 slam ulemas ise dier Coi devletlerinde olduu gibi Seyidlerden, mollalardan, hafzlardan ve danimendlerden oluuyordu. AEMA: Archivum Eurasiae Medii Aevi. Wiesbaden. AO: Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. Budapete. CMRS: Cahiers du Monde Russe et Sovitique. Paris-Lahey.

793

CMR: Cahiers du Monde Russe. Paris. CAJ: Central Asiatic Journal. K.: Kazan. M.: Moskova. 1 The Travels of Ibn Batuta A. D. 1325-1354. Translated by H. A. R. Gibb. Cilt. II.

Cambridge, 1962. ss. 496-497. 2 Hrbek I. The Chronology of Ibn Batutas Travels//Archiv Orientalni. Cilt. 30/3. Prag, 1962.

ss. 469-482. 3 Smirnov V. D. Tolkovaniye slova GF;}!Gs//Zapiski vostochnogo otdeleniya russkogo

arheologieskogo obestva. Cilt. 1 (1886). Spb., 1887. s. . 4 5 Astrahan Hac-Tarhann Rusaya uyarlanm eklidir. Zaytsev . Astrakhan Khanate: the Political History and Diplomatic Relations in the XV-XVI

Centuries//The 36th ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies). Book of Abstracts. Montreal, 2000. s. 37. 6 7 8 9 10 Rogojin N. M. Posolskiye knigi Rossii kontsa XV-naala XVI vekov. M., 1994. Opisi tsarskogo Arhiva XVI veka i Arhiva Posolskogo prikaza 1614 goda. M., 1960. s. 106. Utemi-hac. Cengiz-name. Alma-Ata, 1992. s. 54b, 42a, 97. Sbornik russkogo istorieskogo obestva. Cilt. 41. Sankt-Peterburg, 1884. s. 462. Halim-Geray Sultan Glbn-i Hanan yahud Krm tarihi. stanbul, 1327/1909. s. 33;

Pelenski J. Russia and Kazan. Conquest and imperial Ideology (1438-1560s). The Hague-Paris, 1974. s. 34. 11 12 Russian State Archive of the Ancient Acts (RGADA), fon 123, No 6, ss. 314-314r. Topkap Saray Mzesi Arivi Klavuzu. II. Fasikul. stanbul, 1940. s. 182; Le Khanat de

Crime dans les archives du Musee du palais de Topkapi. Paris, 1978. ss. 118-120. 13 14 Posolskiye knigi po svyazyam Rossii s Nogayskoy Ordoy. Mahakale, 1995. s. 128. Gkbilgin T. Quelques sources manuscrites sur lepoque de Sahib Giray I er Khan de

Crimee (1532-1551) a stanbul, Paris et Leningrad//CMRS, vol. XI (3). Paris-La Haye, 1970. s. 467.

794

15 16

RGADA, fund. 123, No: 8, ss. 413-413r. Tarih-i Sahib Giray Han. Ankara, 1973. s. 97, 106-113; nalck H. The Khan and the Tribal

Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I//Eucharisterion: Essays presented to Omeljan Pritsak on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students (Harvard Ukrainian Studies, Vol. III/IV). Harvard, 1979-1980. s. 458. 17 18 Onun karlarndan biri Krm-amhaln (blgenin Kumuk yneticisinin) kzyd. Mays 1555te onlar serbest braklarak Rusyay terkedebilmiti. Onlardan biri (El-yak)

daha sonra Ulyana Ortodoks ismiyle vaftiz edilmiti. Onun ya Moskovada ya da yolda doan olu (Yart-sultan) Peter ismiyle vaftiz edilmitir. 19 20 Ischboldin B. Essays on Tatar History. New Delhi, 1963. s. 85. Shamiloglu U. The Qarai Beys of the later Golden Horde: Notes on the Organization of

the Mongol World Empire//AEMA. Vol. 4. Wiesbaden, 1984. 21 22 Ishakov D. M. Seyid v pozdnezolotoordnskih gosudarstvah. K., 1997. ss. 65-68. Daha yakn zamanlardaki almalar (rnein Munsin almas) Astrahann Kongrat

Kaynakl olan Altn Ordu Beylerbeyliine (emir l-mera) bal olduunu gsteriyor. Baknz, Bregel Yu. Tribal Tradition and Dynastic History: the Early Rulers of the Qongrats According to Munis//Asian and African Studies (Journal of the Israel Oriental Society). Vol. 16. Haifa, 1982. ss. 33369. 23 84-98. 24 ehirde 17. asrn balarnda ranl tccarlar tarafndan ii meslektalar iin ina edilmi Zaytsev . Torgovlya i hozyaystvo goroda Hac-Tarhana//Velikiy Voljskiy put. Material

Kruglogo stola i Mejdunarodnogo naunogo seminara. Kazan, 28-29 avgusta 2000 goda. K, 2001. ss.

en az iki cami mevcuttu. Asseb o-sseyar ili Sem planet, soderjaiy istoriyu Krmskih hanov ot Mengli-Girey hana 1-ogo do Mengli-Girey hana 2-go, t. e. s 871/1466 po 1150/1737 god. Soineniye Seyyida Muhammeda Riz. K, 1832 (Es-Seb us-Seyyar fi ahbar-i muluk-i Tatar). Gaziz G. [Gubaydullin G. S. ] storiya Tatar. M., 1994. Iskhakov D. M. -Seyidy v pozdnezolotoordynskih gosudarstvah. K., 1997. Ot srednevekovh tatar k tataram novogo vremeni (etnologieskiy vzglyad na istoriyu volgouralskih tatar XV-XVII vekov). K., 1998. Khudyakov M. G. Oerki po istorii Kazanskogo hanstva. M., 1991.

795

Materialy po istorii Kazahskih hanstv XV-XVIII vekov. Alma-Ata, 1969. Rogozhin N. M. Posolskie knigi Rossii kontsa XV-nachala XVI vekov. M., 1994. Safargaliev M. G. Raspad Zolotoy Ordy//Na styke kontinentov i tsivilizatsiyIz opyta obrasovaniya i raspada imperiy X-XVI vekov. M., 1996. Sbornik russkogo istorieskogo obestva. T. 41. Spb., 1884. Tavarih-i guzida-Nusrat-name. Takent, 1967. Usmanov M. A. -Istoniki knigi . Mercani Mustafad al-ahbar fi ahvali Kazan va Bulgar, ch. 1, Kazan 1885//Oerki istorii Povoljya i Priuralya. Vyp. II-III. K., 1969. Tatarskie istorieskie istoniki XVII-XVIII vekov. K., 1972. Utemish-hajj Genghisname. Alma-Ata, 1992. Velyaminov-Zernov V. V. Issledovanie o kasimovskih tsaryah i tsarevichah. Ch. 1-2. Spb., 18631864. Zaitsev . -Osmanl mparatorluu ve Taht Eli: Siyasi Mnasebetler (XV-XVI

yzyllar)//Osmanl. Cilt 1, Blm 3. Ankara, 1999. The Title Qalga and the Continuity of Authority in the Dzhuchid States (XVIth

century)//Hierarchy and Power in the History of Civilizations. International Conference (Moscow, June 15-18, 2000). Abstracts. M, 2000. Formation of Astrakhan Khanate//Russian Orientalists to the 36th ICANAS. M, 2000. Astrakhan Khanate: the Political History and Diplomatic Relations in the XV-XVI

Centuries//The 36th ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies). Book of Abstracts. Montreal, 2000. Torgovlya i hozyaistvo goroda Hac-Tarhana//Velikiy Voljskiy put. Materialy Kruglogo

stola i Mejdunarodnogo naunogo seminara. Kazan, 28-29 avgusta 2000 goda. K, 2001. Astrahanskoe hanstvo. K., 2001 (in press).

[R. Rahmeti Arat] Astrhan//slm Ansiklopedisi. Cilt 1. stanbul, 1940. Barthold W. Astrakhan//E. J. Brills First Encyclopaedia of Islam. 1913-1936. Vol. I. Leiden-N-YKbenhavn-Kln, 1987.

796

Bennigsen A. Lexpedition turque contre Astrakhan en 1569//CMRS, Cilt. VIII, No 3. Paris, 1967. Bennigsen A., Lemercier-Quelquejay Ch. -Le Khanat de Crime au Dbut du XVI Siecle. De la Tradition Mongole a la Suzerainet Ottomane daprs un document indit des Archives Ottomanes//CMRS, vol. XIII, No 3. Paris, 1972. La Moscovie, la Horde Nogay et le Probleme des Communications entre lEmpire Ottoman et lAsie Centrale en 1552-1556//Turcica. Revue detudes Turques. T. VIII/2. Paris-Strasbourg, 1976. Bregel Yu. Tribal Tradition and Dynastic History: the Early Rulers of the Qongrats According to Munis//Asian and African Studies (Journal of the Israel Oriental Society). Vol. 16. Haifa, 1982. Gkbilgin T. -Lexpedition Ottomane contre Astrakhan en 1569//CMRS, vol. XI (1). Paris-La Haye, 1970. Quelques sources manuscrites sur lepoque de Sahib Giray I er Khan de Crimee (1532-1551) a Istanbul, Paris et Leningrad//CMRS, vol. XI (3). Paris-La Haye, 1970. Gkyay O. . Hannme//Necati Lugal Armaan. Ankara, 1968. Halim-Geray Sultan Glbn-i Hanan yahud Krm tarihi. stanbul, 1327/1909. Howorth H. H. History of the Mongols from the 9th to the 19th century. Part II, Division I. L, 1880. Hrbek I. The Chronology of Ibn Batutas Travels//Archiv Orientalni. T. 30/3. Praha, 1962. nalck H. -Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-dil Kanal Teebbs (1569)//Belleten. Trk Tarih Kurumu. -Cilt 12, Say 46. Ankara, 1948. The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I//Eucharisterion: Essays presented to Omeljan Pritsak on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students (Harvard Ukrainian Studies, Vol. III/IV). Harvard, 1979-1980. Ischboldin B. Essays on Tatar History. New Delhi, 1963. Kafal M. Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri. stanbul, 1976. Le Khanat de Crime dans les archives du Musee du palais de Topkapi. Paris, 1978. Kurat A. N. -The Turkish Expedition to Astrakhan in 1569 and the Problem of the Don-dil Canal//The Slavonic and East European Review. Vol. XL, Number 94, December 1961. L, 1961. IV-XVIII yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri. Ankara, 1972.

797

Lemercier-Quelquejay Ch. -Les khanats de Kazan et de Crimee face a la Moscovie en 1521//CMRS. 1971, vol. XII, No: 4. Les Expditions de Devlet Giry contre Moscou en 1571 et 1572 daprs les documents des Archives ottomanes//CMRS. 1972, vol. XIII, No: 4. Mercani ihabeddin Mstefad-l-ahbar f ahval-i Kazan ve Bulgar. K., 1885. ztuna Y. slm Devletleri: Devletler ve Hanedanlar. Cilt 1. Ankara, 1989. Pelenski J. Russia and Kazan. Conquest and imperial Ideology (1438-1560s). The Hague-Paris, 1974. Remzi Muhammed Murad Telfkl-ahbar ve telkihl-sar f vakai Kazan ve Bulgar ve muluk atTatar. Mucallad 2. Orenburg, 1908 (195-204). Saray M. The Hanate of Astrahan//A short history of Turkish-Islamic States (Excluding the Ottoman Empire). Ankara, 1994. Seferolu S. K., Mderrisolu A. Trk Devletleri Tarihi (etnolojik bir deneme). Ankara, 1986. Seyidi Reis Mirat l-Memalik. stanbul, 1313/1895. Shamiloglu U. The Qarai Beys of the later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol World Empire//AEMA. Vol. 4. Wiesbaden, 1984. Spuler B. Astrakhan//The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Vol. 1. Leiden-London, 1960. [arafutdinov S. ] ecere-i ingiziyya. K., 1906. Tarih-i Sahib Giray Han. Ankara, 1973. Togan A. Z. V. -Umumi Trk Tarihine Giri. Cild 1: En eski devirlerden 16. asra kadar. Istanbul, 1946. Trkistan ve dil havzasnn medeni mnasebetleri tarihinden//Yeni Trkistan. No:No:2-3.

stanbul, 1927. Kazan Hanlnda slam Trk Kltr//slam Trkleri Enstits Dergisi 1965, C. III, S. 3/4.

Topkap Saray Mzesi Arivi Klavuzu. II. Fasikul. stanbul, 1940. The Travels of Ibn Baa A. D. 1325-1354. Translated by H. A. R. Gibb. Vol. II. Cambridge, 1962.

798

Veinstein G. Une lettre de SelOm II au roi de Pologne Sigismond-Auguste sur la campagne dAstrakhan de 1569//Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes. Bd. 82. Wien, 1992. Yapp M. E. The Golden Horde and its Successors//The Cambridge History of Islam. Vol. I The Central Islamic Lands. Cambridge, 1970.

799

Kasm Hanl / Prof. Dr. lya V. Zaitsev [s.466-471]

Rusya Bilimler Akademisi arkiyat Enstits / Rusya Kasm ad (Rusa orijinalinde Gorodok ya da Meresky; Tatarcada Kerman Hanl, Kizi Kerman ya da Kirmencik) Kazan Hanlnn kurucusu Ulu Muhammedin olu Kasmdan gelir.1 Meresky, Meseradaki ehir (Ryazan blgesinin kuzey dousunda bir yer) anlamna gelir. Gorodez M.S. 1152 ylnda Rus Prensi Yuriy Dolgoruky tarafndan kurulmutur. 1444 knda Ulu Muhammed, byk ihtimalle Kazandan gelerek, Rus ehirleri Nijni Novgorod ve Muromu fethetti. Bu, Moskova iin ok ciddi bir tehlikeydi ve Moskova Byk Knezi II. Vasiliy, topraklarn korumaya karar verdi. Bu srada iki Tatar Prensi (Ulu Muhammedin oullarndan) zaten Vasiliynin hizmetindeydi. Suzdal ehri yaknlarndaki 7 Temmuz 1445 savanda Ruslar yenildi ve Vasiliy, Ulu Muhammed tarafndan hapsedildi. Vasiliy ksa sre sonra serbest brakld ve 1 Ekim 1445te Kurmisten (Nijni Novgorod yaknlarnda) ayrld ve ayn yl 26 Ekimde Moskovaya vard. Tatar desteiyle Vasiliye Moskova hkmdarlnda eski mevkisi iade edildi. Antlamann artlarn tam olarak bilmiyoruz. Ulu Muhammede Moskova Prenslii snrlar iinde kk bir hanlk kurma hakknn verildiini farz etmek ok mantkl olabilirdi. Hanln oluturulmasnn birok amac olduunu farz edebiliriz. Birinci ama, Han veliahtlarndan bir tanesini dier bir hkmdarla getirerek Kazan Hanlnn emniyetini salamakt. kincisi yine emniyet sorununun zmlenmesiydi. Yeni hanlk, Kazan ve Moskova arasnda bir eit tampon olabilirdi. nc ama ise Moskof siyasetinin iine nfuz etme frsatyd. Sonuncusu mali kaynaklard: btn yerel vergiler bu yar bamsz devlette toplanmalyd ve ayrca Moskova Kasm Hanlna yllk vergi demeye ikna edildi. Yeni hanln kurulmas, savata kaybetmenin bir eit ba anlamna geliyordu. Ama Ulu Muhammedin bu planlar ksa srede deimiti. M. Sarayn bahsettii gibi, Kazan savunmasnda bir ileri karakol mevki gibi hizmet vermesi amacyla kurulan bu Hanlk, Rus entrikalarnn etkisiyle ileride bir Kazan dman haline geldi.2 Ulu Muhammedin ldrlmesinin ardndan (1446) balayan karde savalarnda Kasm ve kardei Yakub, Moskova Byk Knezinin hizmetine girmeye ikna edildiler. Rus kaynaklarna gre, Kazan Han Ulu Muhammedin oullarndan bir tanesi olan Mahmutek (Mamotyak) baba ve karde Yusufu ldrd. Mahmutekin kardeleri Kasm ve Yakub Kazandan erkez topraklarna (Kuzey Kafkasyaya) katlar ve 1446 sonbaharnda Moskova prensliine vardlar.3 Dier yandan Kasm ve Yakubun, Vasiliy, dman Dimitri Semyata tarafndan kr edildikten sonra, 1446 baharnn balarnda Moskova-Litvanya snrnda olduklarna dair bilgiler vardr. Mttefikleri Vasiliye hep sadk kaldlar. Ksa bir sre sonra Vasiliy otoritesini yeniden kurdu. Kasm Hanlnn adnn geldii ehir, kendisine yaklak 1455 ylnda (1456dan sonra deil ve hi bir durumda 1445te deil)4 verildi. Hi bir phe yok ki 1449 ylnda Kasm hala ona bu

800

zamanlarda verilen Zvenigorodda (Moskovadan ok uzakta olmayan bir ehir) yayordu.5 14541455 yllarnda Zvenigorod, Rus Prensi Vasiliy Yaroslavie verildi. Kasm, belki de hemen hemen bu zamanlarda, kendisine yaamak iin yeni bir yer buldu.6 Bunun antlamann maddelerine uygun olup olmad sylemek zordur. Ulu Muhammed on yl nce lmt. Kazan, Han Mahmutek ynetiyordu. Bu suretle II. Vasiliynin Ulu Muhammed ile yaplan antlamann koullarn Hann lmnden sonra gerekletirmesi gerektiini dnmek zordur. Kasm yeni bakentine bir cami (1467 ylndan bu yana var olan, kaln kire ta bloklarndan yaplm tek minareli cami) 7 ve tatan bir saray (artk yoktur, en son 1768de P. Pallas tarafndan grlmtr.) yaptrd. Btn binalar kire tandan yaplmtr. Meserann (Meshcerskie knyazya) ilk olarak 1434te, yani Kasmn varndan hemen nce zikredilen baz zel prensleri vard. Bu prensler Moskova Byk Knezi Vasiliye vasallar olarak boyun edirildiler ve sonra Kasmn saray mensuplar oldular.8 Vasiliynin maiyeti ve korumalar sadece 500 Tatardan ibaretti. ehrin nfusunun ana ksmnn Vasiliynin varndan nce Tatarlar da (ya da dier Trke konuan gruplar) kapsad farz edilebilir. Onlar yeni yneticilerini Mocengizollar Hanedanndan ancak 1455 ylnda aldlar ve hanln yeni ynetim yapsna dahil edildiler. Bu suretle, Sirinler Prensi (bek) Muhammed (Bahmet) b. Hseyinin Meseradaki ehre 707 ya da 706 ylndaki (M.S. 1198/1199) varn biliyoruz.9 Bu tarih 1298/99 eklinde dzeltilmelidir. Sonuta baz Trke konuan etnik gruplar Kasm Hanlnn kuruluundan nce Meseraya vard. Kurbangali Halidova gre, Ulu Muhammedin nc olu Yakub, babasnn lmnn ardndan Kazan terk etti ve Astrahanda yaamaya balad. Onunla birlikte Kazan terk eden insanlar Kara Nogayadn aldlar.10 Kasmn kardei Yakub hakknda neredeyse hi bir ey bilmiyoruz. Yakubun vanla (Moskova Byk Knezi Vasiliynin olu) birlikte kuzeydou Rusyadaki Koksenga nehri boyunda yerleik olanlara kar yaplan askeri seferde yer ald tarih olan 1452 kndan sonraki Rus tarihi kaynaklar onun isminden bahsetmemilerdi.11 Rus vakay namesinde Kasmdan 1452den sonra 1467 ylnda bahsedilir. Bu yl Moskova Prenslii Kazana kar bir sefer dzenlemitir. Kasm savaa katlm ve Moskova Byk Knezine yardm etmitir. Kasm 1469da ld. Ayn yl van Vasilyevi (Vasiliynin olu) Kasmn eine olunun yanna Kazan Han brahim- gitmesi iin izin verdi. Kasm, Altn Ordu hanlklar arasnda uygulanan levirat geleneine gre Mahmutekin dul eiyle12 evlendirildi. Kasmn lmnden sonra olu Daniyar 1486ya kadar hkm srd. Onun hkmdarl srasnda Rusyann i ilere olan etkisi artmtr. Kasm daha sonra (H. 891-896/M. 1486-91) Prens Nurdevlet (Giray hanedannn eski han, Krml Mengli Girayn kardei) tarafndan ynetildi. 1478in sonu ya da 1479un banda kardei Haydarn refakatinde (kardeleri Mengli Girayn ynetimi altnda olan) Krmdan Litvanyaya sonra da (sonbahar, 1479) Moskovaya kat. III. vann onlar Mengli Giraydan koruyacana sz verdiini

801

varsayabiliriz. Onlara koruma nerildi ama 1480de Haydar, III. van tarafndan sulanp Vologdaya srgne gnderilmiti. Hatas neydi? Bilmiyoruz. Zaten, ksa sre sonra geri dnd. 1480de Nurdevlet ve Zvenigorod Vasiliy Nozdrovati voyvodas III. van tarafndan Taht Eli Han Ahmedin zerine gnderildi. Ordusuna arkadan saldrdlar ve Volga nehri boylarnda ordunun drtte birini yok ettiler. 1486da Nurdevlet III. van tarafndan Kasm han olarak atand. Nurdevletin hkmdarl srasnda; Mrteza b. Ahmed Krm tahtn ele geirmek ve Nurdevleti kendi yanna ekmek istiyordu. Ona Krm zerinde otorite sz verdi. Mrtezann elisi Moskovaya byle bir teklifle gitti, ama bu giriimler baarsz oldu (1487).13 Kasm daha sonra Nurdevletin oullar Satlghan ve Canay tarafndan ynetildi. 1512de Cucinin (Coi) torunlarnn baka bir kolundan gelen eyh Evliyar (Ahmedin yeeni ve Han Kk Muhammedin torunu) Kasm prensi ilan edildi. O, Kasm 1508 ve 1516 yllar arasnda ynetti ve Nogay prensi brahimin14 kz ah Sultan ile evlendi. 1516da eyh Evliyarn 1505 de doan kk olu ah Ali Kasma hkmdar oldu (szde), (Ad genellikle Ali Sigaley Sigaliyarovi olarak bilinir). O, Kasm tahtn daha nce de ele geirebilirdi: Krml memurlardan mirza Bahtiyar Ocak 1516da Moskovaya yazd mektupta; Kasmn merersky yurt Moskova Byk Knezi tarafndan Nomogan yurdunun (Taht Eli) prensi (arevi) ah Aliye15 verildiini yazmtr. Bu yzden ah Ali daha da nce, 1515in sonlarnda, tahta kabilirdi. Ama 1519 baharnda Kazan tahtna karlmt (ama 1521de Kazandan Moskovaya kat). Aslnda ah Ali zor bir hayat srd: ar tarafndan tekrar tekrar Kazan Han olarak atand ve sonra btn itibar elinden alnarak ok kt koullarda hapsedildi fakat sonra kendisinden zr dilendi ve mevkii iade edildi. Kasm Moskova devletinin siyasi tamponu olarak komu Mslman hanlklara -Kazan, Astrahan- kar kullanlmaya devam edildi. Gerekten sonralar, Rusyann tam bir vasal haline geldi. Belki de, ah Ali, Kasmdaki ikinci hkmdarl srasnda kendi darphanesine sahipti. Bu, zerinde Tatarca (Arap alfabesiyle kullanlarak) ah Ali, Kasm ar 1533 yazan gm bir sikkenin varl sayesinde biliniyor. ehrin tarihisi N.I. iskin bu parann bir rneine XIX. yzyl sonlarnda sahipti.16 Bunun Kasm darphanesinden km gerek bir rnek olup olmadn ya da bir tarihinin hatas olup olmadn sylemek zordur. ah Ali 61 yanda H. 10 evval 974 (21 Nisan 1567)te veliaht brakmadan ld. P. Pallas (1768) ve sonra V. V. Velyaminov-Zernov (1863) tarafndan onun ve pek ok akrabasnn mezarlarnn olduu yer olarak tarif edilen Takya (kiretandan kk kare bir ant mezar), ehirde bir caminin yanna H. Ramazan 962 (Temmuz-Austos 1555) de ina ettirmitir. Kazandaki hkmdarl sresince kardei Can Ali 1516 civarnda dodu-Kasmda onu temsil etmitir ve sonra bir ayaklanmada ldrlene kadar ksa bir sre Kazan Hanln ynetmitir (1532-1535).17

802

ah Alinin tahta geirilmesi Krm Hanlnda fke ve honutsuzluu ortadan kaldrd. Krm Hanlar Kasm Giray hanedannn mal olarak gryorlard. Muhammet Giray Hann, elisi Abdlveli eyhzade tarafndan Moskovaya gtrlen mektubunda; Krml Kuarai beylerinin ah Ali, Kasm tahtna oturmadan Moskova Byk Knezine ballk yemini etmeyecekleri yazlmtr.18 ah Alinin yerine Kasm tahtna Taht Eli Han Ahmedin torununun ocuu (Rus kaynaklarnda Bolshaya Orda) Sayn Bulat gemitir. Bahadr Sultann olu Bek Bulatn (Moskovaya 1562de geldi) oludur. ah Alinin lmnden hemen sonra 1567de mi ynetici oldu? Tam olarak bilmiyoruz. Sadece 1570e kadar hanlk yapt biliniyor. Sayn Bulat 1573te vaftiz olup Simeon adn ald ve hanl kaybetti, Moskovaya yerleti ve 1575te Korkun vandan Btn Rusyann ar19 unvann ald. 1616da Ortodoks keii Stephen olarak ld. Sayn Bulatn ynetimine kadar Kasm ynetmek yneticilere ar unvann (Tatar Hann Rusadaki karl) alma hakkn vermiyordu. Sadece daha nce hanlk (Taht Elinde, Kazanda, Krmda vs.) yapanlara Kasm ar deniyordu. Dierleri (sadece Sultanlk yapanlar) statlerini koruyup Sultann Rusadaki karl olan arevi (arn olu) unvann alrlard. Sayn Bulatn hkmdarlndan sonra Kasm hkmdarlar Ruslarn elinden ar (Han) unvann aldlar. 1570te len ve Kasma gmlen Han Ahmetin byk torunu ve Abdullah b. Ak-Kubek20in olu Mustafa Ali 1584ten nce Sayn Bulatn yerine geirildi. Mustafa Aliden ilk kez 1577deki Rus vakaynamelerinde bahsedilir. 1584te Rusyann Osmanl elisi Boris P. Blagov III. Murata ar Feodor vanovitin tahta kn haber vermitir. Bu grevi srasnda eli, Mustafa Aliden Kasm Han diye bahsetmitir. Abdullah b. Ak-Kubek Moskovaya Mays 1552de gelmi, sonra da Can Alinin (ah Ali Hann erkek kardei) kzyla evlenmi ve IV. van ona Yuryev ehrini btn gelirleriyle birlikte balamtr. Abdullah Rusyann komularyla olan savalarnda pek ok kez grev almtr. Dier oullar Mrteza-Ali (vaftiz edildikten sonra Mihail Kaybulovit) ve Araslan Alidir. Abdullah b. Ak-Kubek 1570te ld.21 1586dan sonra Kasm Hanlnn yneticisi olan Mustafa Ali ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak 1590 ylndan nce lm olma olasl yoktur, nk 1608de kz yalnzca 17 yandayd. Dier taraftan Kasm Hanln 1600den daha sonra ynetme olasl da yoktur.22 Aslnda 1586dan 1600e kadar olan dnem, Kasm Hanlnn tarihinde kr bir devirdir. XVI. yzyln sonunda Kazak Hanlarnn ailesinden gelen Uraz Muhammed, Kasm Han olarak geer. 1588 veya 1587 ylnda bir bakanyla (Karai Bey)23 ve Taybugid Seyit Ahmet b. Bekbulat (Km Hann rakibi) ile birlikte Sibiryadaki Ruslarn komutan D. ulkov tarafndan hapsedilmitir. ehir byk olaslkla H. 15 Ramazan 1000 tarihinde (25 Haziran 1592de) Uraz Muhammede balanmtr.24 Ancak bir olasla gre de bu olay 1600 (H. 1008) ylnda gereklemitir.

803

Bu yanl anlama Uraz Muhammedin kiisel vakanvisi Kadir Ali Beyin metninden kaynaklanmaktadr. Kadir Ali Bey, Uraz Muhammedin Kasmda H. 1000 (1592) ylnda yani hayvanl takvime gre fare ylnda tahta ktn yazmtr. Ancak fare yl aslnda H. 1008 (1600) ylyd.25 Zilhiccenin 10u olan ve Cuma gnne rastlayan tarihin ta giyme treninin tarihi olmas da kolay anlalabilir bir ey deildir.26 Uraz Muhammed XVII yzyln banda, Rusyadaki i sava srasndaki arpmalara katlm ve H. 1019 (1610) ylnn sonunda Kaluga ehrinde ldrlmtr. Kasm Hanlndaki bir elyazmas Kuran kutusunda yazl olan Uraz Muhammedin soy kt yledir: Urus Kaan b. Kuyrucuk Kaan b. Borak Kaan b. Canibek Kaan27 b. Yadik Kaan b. igay Kaan b. Undan Sultan b. Uraz Muhammed.28 Bu ecere Kadir Ali Beyin Cami-t-tervarihindeki Destan- Uraz Muhammed Handakinin aynsdr.29 Kasm Hanlnn son hkmdarlar, Arslan (ya da Alp Arslan, 1610 (ya da 1614)-626nn sonu ya da 1627nin balangc; son Sibirya han Kmn torunu) ve uinin olu olan iban hanedannn Sibirya kolundan gelen olu Seyid Burhandr. Arslan Sibiryann Turol-Tura vilayetinden gelmitir.30 Soy kt ise yledir: Alp Arslan b. Ali b. Km b. Murtaza b. Aybek b. Klk Muhammed b. Mahmudek (eybak) b. Hac Muhammed b. Ali Olan b. Bek Kondu b. Melik Timur b. Batavul b. Cici Buka b. Bahadr b. iban b. oi. Annesi (Rus kaynaklarnda Hanzade diye geer31), Nogay Bey Din Ahmetin kzdr (Nogay Hordas hanedan olan Mangut Kabilesinden) ve 1577de Ali b. Km ile evlenmitir. 1598de kendisi ve ocuklar Ruslar tarafndan hapsedilmitir.32 Seyid Burhan, Kasm Hanlnn hkmdar olarak ilk defa 1627de geer. Yaklak 1624 ylnda domutu ve kendi bana hkmdar olamazd. 1653 ve 1655 yllarnda Hristiyanl kabul etmi ve Vasiliy adn almtr. 1678 ylnda lmne kadar Kasm Hanlnn banda kalmtr. Tatarlarn bir blmnn Misayilin (Ruzann 1651-1656 yllar arasndaki bapiskopos) zorlamasyla din deitirmesi bu dneme rastlar. Bapiskopos yine bu abalarnn birinde fkeli Tatar halk tarafndan ldrlmtr. Kasm Hanlnn mezar kitabelerinde sk sk geen Kuran ayetleri (III, 52) Hristiyan misyonerlerinin bu abalarna inat olsun diye yerletirilmitir.33 Seyid Burhan (Vasiliy) zamannda bile. ehrin idaresi bir Rus voyvodann elindeydi. Tatar prenslerinin szde bir idaresi vard. Kasm Hanl Tatarlarnn yabanclarla zellikle de Mslmanlarla izinsiz temasa gemesi Ruslar tarafndan yasaklanmt. Seyid Burhann (Vasiliy) annesi Fatma Sultan Seyid Ak Muhammedin kzyd.34 Ondan ilk defa 1627 ylnda Sultan Seyitovna (Seyidin kz Sultan anlamndaki Rusa tamlama) adyla bahsedilmitir.35 Alp Arslan ile 1624ten (Seyid Burhann doum tarihi) nce evlenmitir. Fatma Sultan, Seyid Burhann lmn takip eden yllarda hkmdar olarak tannmtr. En son 1681de ad zikredilmi ve muhtemelen bu tarihte lmtr. Bundan sonra Kasm Hanlna ait bir ar ya da arevi36 olmamtr. lke sradan bir blge merkezi olmutur. G. Gazizin dnd gibi 1678 yln Kaanln sona erdii tarih diye gstermek tabi ki doru deildir.37

804

Kasm Hanlnn ana zellikleri unlardr: Hanla ait belli bir hanedan yoktur. Kaan tahtna i topluluunun farkl kollarndan hak iddia eden bir kii geebilir. Tahta gemek iin Cengizin olu oinin soyundan gelmek vazgeilmez ve daimi kouldur. Altn Ordudan sonra gelen devletlerin politik dnce ve uygulamasnda sadece Cengiz Hann soyundan gelenlerin otorite hakk vardr. Asl kii Rus d ve i politikasnn somut konjktrlerine gre belirleniyordu. Ayn zamanda Kasm Hanl oinin soyundan gelen (Krm, Kazahan ve Astrahan) dier hanlklarla ayn kurumlara sahiptir.: Karai Beylerin38, olanlarn, Mslman di adamlarnn ve Seyidlerin39 makamlar. Karai Beyleri arasnda en etkili olan irin Kabilesidir. Bu kabilenin yeleri Kazanda, Krmda ve Kasm Hanlnda yaamlard. nceleri Kuarai Beyliinin yaps dier hanlklara benziyordu: irinler ve Barinler (Hann soltarafnda) ile Kpaklar ve Arginler (sa tarafnda). Daha sonra Uraz Muhammedin ktidar ile bu yap deimitir. Caler ve Mangt kabileleri eklenmitir. Bu iki kabile Uraz Muhammedin 1600de ta giymesinde de hazr bulunmulardr. Olanlar tabakas, askeri ilerden sorumlu Moollardan oluuyordu. Dier bir tabaka, prenslere baml olan Kara Adamlar idi. Bunlar bir tr vergi olan yasak demek zorundayd. Hanln nfusunun dier bir snf da kazaklar adyla biliniyordu ve posta ileri ile askeri harekatlardan sorumluydu. Mslman din adamlar, Seyidler, Mollalar, hafzlar ve danimendlerden oluuyordu. Kasm Hanlnn seyidleri akular ailesinden ve 15. yy.n son eyreinde yaam olan ah-Kuludan gelmitir.40 Bunlarn ehirde kendi mahkemeleri ve birlikleri vard ve zel birlikleriyle Moskova arlarnn Kazanlara ve dier dou komularna kar yaplan askeri harekatlara katlrlard.41 Neredeyse Kasm Hanlnn varolu srecinin tamamnda, Hanlar Moskovadan hara almtr. nceleri Altn Ordu Hanlklar iktidarnn ve Moskovann onlara bamlln iareti olarak daha sonra (16. yy.dan itibaren) da Hann prestijini desteklemek iin yaplan geleneksel bir deme olarak. Kasm Hanlnn Moskova devlet ve dini ideolojisinde nemli bir rol vard: Moskova tarafndan tahta geirilen kukla hanlar dier Mslman devletlere (ilk bata Osmanl mparatorluuna) arlarn hogrsn kantlamak iin kullanlmlardr. 1570de Rusyann stanbul elisi Kuzminski sylediine gre: Kasm Hanlnda tacn giyen kralmz IV. Ivan slama uygun olarak camiler ve kien mezarlklar yaplmasn emretti.42 Kasm Hanlnn Tatarlar snni mslmand. Altn Ordu ve ondan sonraki devletlerde en yaygn mezhep Hanefilik idi. Kasm Hanl Rusyadaki slam kltr merkezlerinden biri oldu. 1702de Byk Petroin emriyle yklan cami, 1768de Byk Katerinanin hkmdarl dneminde ayn temel zerine tekrar yaplmtr. 19. yy.da bir sra tula daha dizilmitir. Kasmda gml bir ok han vardr. Bazlar ynetici bile deildi. Bylece 1622de Hive Han lbars Sultan, kardei Afgan Muhammed Sultan b. Arab-Muhammedi en byk kardei Habaa ldrlmesi iin gnderdi. Ama Afgan Muhammed kurtulmay baard ve Rus elisi onu Rusyaya

805

kard. Altn Hanmla evlendi. Bu ismin kiisel ad olduua dair phelerim var. M. A. Osmanovun da farkettii gibi, Altn Hanm Uraz Muhammed, Undan Sultan ve igay Hann karlarnn da adyd.43 Bu ismin hanlarn ve sultanlarn karlarna verilen bir nvan olma olsl daha yksek. 1648de Afgan Muhammed Sultan Moskovada ld. Altn Hanm onun naan Kasm Hanlna getirdi ve H. 1059/M. 1649da orada gmdrd. Daha sonra kendisi ve kocasnn baz akrabalar da ayn yere gmld. Mozolesi hala Kasm Hanlnda bulunmaktadr. Hanln snrlarnn belirlemek zor. Anlald kadaryla Hanlar ilk nceleri Kasm Hanlnn ddaki blgelerde de baz haklara sahipken daha sonralar sadece kendi hanlklarndan sorumlu tutulmulardr. Kasm Hanln Tatar nfusu dier oi devletleriyle (Tatar terminolojisinde yurt) zellikle de Krm, Kazan, Astrahan ve Nogay Ordu Hanlklaryla yakn iliki ierisindeydi. Devletler arasnda srekli bir hareket vard.44 19. yy.n sonunda ve 20. yy.n balarnda Tatarlar, Kasm Hanl nfusunun bir ksmn oluturuyordu: 1897 nfus saymna gre Kasm Hanlnda 1,539u Tatar 13,545 kii ve 1909da yaklak 2000i Tatar 17,075 kii vard.45 1 2 Kasm Tregup lakabna sahipti (Rusadaki l dudaklara sahip olmak). Saray M. The Hanlk of Kasim (849-1092/1445-1681)//A short history of Turkish-Islamic

States (Excluding the Ottoman Empire). Ankara, 1994. Sf. 268. 3 105. 4 ztuna Y. slam Devletleri: Devletler ve Hanedanlar. Cilt 1. Ankara, 1989. sf. 551. G. Zimin A. A. Vityazna raspute: Feodalnaya voyna v Rossii XV veka. M., 1991. sf. 103-

Gazizin farz ettii gibi, Kasma ehrin verildii yl olan 1467 tarihi ok phelidir (Gaziz G. [Gubaydullin G. S. ] Istoriya Tatar. M., 1994. sf. 100). 5 6 7 8 Gorsky A. A. Moskva i Orda. M. 2000. sf. 147. Zimin A. A. Op. cit. sf. 172. Byk Petronun emriyle 1702de yklmtr. Iskhakov D. M. Ot srednevekovyh tatar k tataram novogo vremeni (etnologicheskiy

vzglyad na istoriyu volgo-uralskih tatar XV-XVII vekov). K., 1998. sf. 189. 9 Antik Sanatlar Rus Devlet Arivi El Yazmalar (RGADA), Fon 181, No. 84, SF. 391. Ayrca

bkz. Iskhakov D. M. Op. cit. sf. 190.

806

10 189. 11

Khalidov K. Tavarih-i hamsa-i sharki. K., 1910. sf. 183; Bulatov A. B. Nekotorye materially

o nogaysko-tatarskih svyazyah v proslom//Materialy po tatarskoy dialektologii. Vyp. 3. K, 1974. sf.

Velyaminov-Zernov V. V. Issledovaniye o Kasmskih tsaryah i tsarevichah. Chast I. Spb.,

1863. sf. 3-26; Zimin A. A. Op. cit. sf. 149. Yakubun bu olaylardan nce bile ok ender anldn sylemek gerekir. Yakub, 1449da Muscovyi Vasiliyin Grand Dknn emriyle Sigizmund Keystutoviin olu Mihaile kar kavgasnda Polonya Kral Kazimire yardm etti (Florya B. N. Orda i gosudarstva Vostochnoy Evropy v seredine XV veka (1430-1460)//Slavyane i ikh sosedi. Vyp. 10. Slavyane i kochevoy mir. K 75-letiyu akademika G. G. Litavrina. M., 2001. sf 187). 12 Velyaminov-Zernov V. V. Op. Cit. s. 43-59. Rus kaynaklarndan hatrlayacamz gibi

Kasm ve Yakup Kazandan Mahmutek tarafndan 1445te korkutulup karlmtr. yleyse Mahmutekin dul eiyle nasl evlenebilir. 13 14 15 16 17 18 s. 248-249. 19 Zimin A. A. Ivan Groznyi i Simeon Bekbulatovitch v 1575 godu//Iz istorii Tatarii. Sbornik Velyaminov-Zernov V. V. Op. Cit. s. 124-139. A.g.e. s. 217-246. Sbornik Russkogo istoriceheskogo obshesteva. T. 95. Spb., 1895. s. 251. Shishkin N. I. Istoria goroda Kasimova s dervneyshih vremen. Ryazan, 1891. s. 25. Velyaminov-Zernov V. V. Op. Cit. s. 253-276. Sbornik Russkogo storiceheskogo obshesteva. s. 388; Velyaminov-Zernov V. V. Op. Cit.

IV. K., 1970; Trepavlov V. V. Status Belogo Tsarya: Moskova i tatarskie hanstva c XV-XVI vekah//Rossia i Vostok: Problemy vzaimodeystviya. M., 1993. IV. Ivan, Sayn Bulat tahta geirirken muhtemelen Cengiz Hann karizmasyla kendi tahtn glendirmek istemitir. 20 21 Ak-Kubek b. Mrteza b. Ahmed Astrahanda iki kez hanlk yapt (1532-33, 1545-46). Kobeko D. Mihail Araslanovitch Kaybulin, Tsarevitch Astrahaniskiy//Zapiski Vostochnogo

Otdeleniya Russkogo Arheologicheskogo obshesteva, T. 13, Vyp. 4 (1900). Spb., 1901. s. 077-080; Ischboldin B. Tatar Tarihi hakknda makaleler. Yeni Delhi, 1963. s. 86. 22 23 Velyaminov-Zernov V. V. Op. cit. Chast II. Spb., 1864. p. 92-93. Bu kii muhtemelen Kadir Ali Beydir (Cami-t-tevarhin yazar). Karai Bey Km Hann

ilk danmanyd (ilk olarak 1581de Km maiyetinin bir yesi olarak zikredilir). Fakat, sonra, Kmn dmanlar Seyyid Ahmed b. Bekbulat ve Uraz Muhammed bin Undan Sultan ile birlikte bir

807

lnn yesi olmutur. Daha sonra, Tobolsk yaknlarndaki av esnasnda Rus birlikleri tarafndan hapsedilmi ve Uraz Muhammedin maiyetinden biri olarak Kasma gitmitir. 24 Zemnoe iskusstvo-nebesnaya krasota. Iskusstvo Islama/Earthy Art-Heavenly Beauty. Art

of Islam. Katalog vystavki v Gosudarstvennom Ermitage, Sankt-Peterburg, 13 iyunya-17 sentyabrya 2000. Spb., 2000. s. 151. 25 26 27 28 Usmanov M. A. Op. cit. s. 48-49. Ibidem. s. 90. Abu Said. Zemnoe iskusstvo-nebesnaya krasota. Iskusstvo Islama/Earthy Art Heavenly Beauty. Art

of Islam. Katalog vystavki v Gosudarstvennom Ermitage, Sankt-Peterburg, 13 iyunya-17 sentyabrya 2000. Spb., 2000. s. 150-151, No. 67. 29 Biblioteka vistochnyh istorikiv, izdavaemaya I. Berezinym. T. II, Ch. 1 (Sbornik letopisey.

Tatarskiy tekst s russkim predisloviem)., 1854. s. 162; Usmanov M. A. Op. cit. s. 87; VelyaminovZernov V. V. Op. cit. Chast II. Spb., 1864. s. 119-122. 30 31 32 33 34 35 36 Velyaminov-Zernov V. V. Op. cit. Chast IV. Spb., 1864. s. 3-4. Bunun bir isim olduundan pheliyim. Daha ziyade bir nvana benziyor. Velyaminov-Zernov V. V. Op. cit. Chast III. Spb., 186. s. 2-3, 5. Barthold W. Op. cit. s. 800. Velyaminov-Zernov V. V. Op. cit. Part. IV. Spb., 1887. s. 3-4. Iskhakov D. M. Seyidy v pozdnezolotoordynskih gosudarstvah. K., 1997. s. 15. W. Bartholdun bak asna gre Rus kaynaklarnda nvanlardan bazen biri bazen dieri

kullanlmtr. Ancak grdmz gibi sorun hak iddia eden kiilerin nceki durumlarndayd. 37 38 Gaziz G. [Gubaydullin G. S. ] Op. cit. s. 101. Shamiloglu U. The Qarai Beys of the later Golden Horde: Notes on the Organization of

the Mongol World Empire//AEMA. Vol. 4. Wiesbaden, 1984. 39 40 Iskhakov D. M. Seyidy. s. 14-22. Ibidem. s. 15.

808

41 42 43 44

Ibidem. s. 17-18. Solovev S. M. Istoriya Rossii s drevneyshih vremen. Kn. III (T. 5-6) 1960. s. 605. Usmanov M. A. Op. cit. s. 91-92. bkz. Iskhakov D. M. Etnopoliticheskie i demograficheskie protsessy v XV-XX vekah In:

Tatary. M., 2001. s. 129-131. 45 Barthold W. Op. cit. s. 800. On the modern Tatar population in Kasimov see Sharifullina F.

L. Kasimovskie tatary. K., 1991; Tatary. M., 2001 Biblioteka vistochnyh istorikiv, izdavaemaya I. Berezinym. T. II, Ch. 1 (Sbornik letopisey. Tatarskiy tekst s russkim predisloviem). (Kazan), 1854 Bulatov A. B. Nekotorye materially o nogaysko-tatarskih svyazyah v proshlom//Materialy po tatarskoy dialektologii. Vyp. 3. K, 1974. Florya B. N. Orda i gosudarstva Vostochnoy Evropy v seredine XV veka (1430-1460)//Slavyane i ikh sosedi. Vyp. 10. Slavyane i kochevoy mir. K 75-letiyu akademika G. G. Litavrina. M., (Moskova) 2001. Gaziz G. [Gubaydullin G. S. ] Istoriya Tatar. M., 1994. Gorsky A. A. Moskva i Orda. M. 2000. Iskhakov D. M. -Seyidy v pozdnezolotoordynskih gosudarstvah. K., 1997. , Ot srednevekovyh tatar k tataram novogo vremeni (etnologicheskiy vzglyad na istoriyu volgo-uralskih tatar XV-XVII vekov). K., 1998. Khalidov K. Tavarih-i hamsa-i sharki. K., 1910. Khudyakov M. G. Ocherki po istorii Kazanskogo hanstva. M., 1991. Kobeko D. Mihail Araslanovitch Kaybulin, tsarevitch Astrahanskiy//Zapiski Vostochnogo otdeleniya Russkogo Arheologicheskogo obshestva, T. 13, Vyp. 4 (1900). Spb., 1901. Mercani ihabeddin Mstefad-l-ahbar f ahval-i Kazan ve Bulgar. K., 1885. s. 156. Mihailovsky E., Ilenko I. Ryazan. Kasimov. M., 1969. PSRL. -T. XIII (Patrirshaya ili Nikonovskaya letopis). (St. Petersburg) 1904.

809

Remzi Muhammed Murad Telfkl-ahbar ve telkihl-sar f vakai Kazan ve Bulgar ve muluk atTatar. Mucallad 2. Orenburg, 1908 (195-204). Sbornik Russkogo istoricheskogo obshestva. T. 95. Spb., 1895. Sharifullina F. L. Kasimovskie tatary. K., 1991. Shishkin N. I. Istoriya goroda Kasimova s drevneyshih vremen. Ryazan, 1891. Solovev S. M. Istoriya Rossii s drevneyshih vremen. Kn. III (T. 5-6). K., 1960. [arafutdinov S. ] ecere-i ingiziyya. K., 1906. Tatary. M., 2001. Trepavlov V. V. Status Belogo Tsarya: Moskva i tatarskie hanstva v XV-XVI vekah//Rossiya i Vostok: Problemy vzaimodeystviya. M., 1993. Usmanov M. A. Tatarskie istoricheskie istochniki XVII-XVIII vekov. K., 1972. Velyaminov-Zernov V. V. Issledovaniye o kasimovskih tsaryah i tsarevichah. Chasti I-IV. Spb., 1863-1887. Zemnoe iskusstvo-nebesnaya krasota. Iskusstvo Islama. /Earthy Art Heavenly Beauty. Art of Islam. Katalog vystavki v Gosudarstvennom Ermitage, Sankt-Peterburg, 13 iyunya-17 sentyabrya 2000. Spb., 2000. Zimin A. A. - Ivan Groznyi i Simeon Bekbulatovitch v 1575 godu//Iz istorii Tatarii. Sbornik IV. K., 1970. -Vityazna raspute: Feodalnaya voyna v Rossii XV veka. M., 1991. Zotov O. V. Moskovskaya Rus: geopolitika v serdtse zemli (o ranney micromodeli imperii)//Rossiya i Vostok: problemy vzaimodeystviya. ChastI. M., 1993. Barthold W. Kasimov//E. J. Brills First Encyclopaedia of Islam. 1913-1936. Vol. IV. Leiden-N-YKbenhavn-Kln, 1987. Hammer-Purgstall J. von Geschichte der Goldenen Horde in Kiptschak, das ist der Mongolen in Russland. Pesth, 1840. Howorth H. H. History of the Mongols from the 9th to the 19th century. Part II, Division I. L, 1880. Ischboldin B. Essays on Tatar History. New Delhi, 1963.

810

Kurat A. N. Rusya Tarihi. Ankara, 1993. ztuna Y. slm Devletleri: Devletler ve Hanedanlar. Cilt 1. Ankara, 1989. Pelenski J. Russia and Kazan. Conquest and imperial Ideology (1438-1560s). The Hague-Paris, 1974. Saray M. The Hnate of K#sim (849-1092/1445-1681)//A short history of Turkish-Islamic States (Excluding the Ottoman Empire). Ankara, 1994. Seferolu S. K., Mderrisolu A. Trk Devletleri Tarihi (etnolojik bir deneme). Ankara, 1986. Shamiloglu U. The Qarai Beys of the later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol World Empire//AEMA. Archivum Eurasiae Medii Aevi, Vol. 4. Wiesbaden, 1984. Yapp M. E. The Golden Horde and its Successors//The Cambridge History of Islam. Vol. I The Central Islamic Lands. Cambridge, 1970.

811

Sibir Hanl / Prof. Dr. lya V. Zaitsev [s.472-479]

Rusya Bilimler Akademisi arkiyat Enstits / Rusya 5. yzyln balarnda, Altn Ordunn dalm srecinin daha belirgin hale gelmesiyle birlikte, Bat Sibiryann-ingi (veya imgi)-Tura-merkezindeki esas ounluu, Mangt klanndan, Nogay hkmdarlk hanedannn kurucusu beylerbeyi Edige ve halk oluturuyordu. Edige, Cengiz Hann soyundan gelen, ynetimde yasal haklar olan, kukla-kaanlar tahta geirdi ve aslnda kendi menfaatlerine gre onlara hkmettirdi. 1420de Edige ld, yerine olu Mansur geti ve babasnn politikasn devam ettirdi. Mansur, Cucinin olu ibann torunlarndan biri olan Hacnn beylerbeyi oldu. 15. yzyln 20li yllarnda ibann ulusu bamsz topluluklara blnd: Cumaduk -Hann sahip olduu blge, Mahmud-Hocann blgesi, Burkutlarn ve Mangtlarn blgesi. Sibirya yurdu henz bamszln elde etmemiti. 1428de ibann ulusundaki hanlardan birine (Cumaduk) itaat eden ibann dier torunu Ebul-Hayr Ubeydullah, nemli sayda yanda toplad ve kendisini btn devletin Han ilan etti. Bu srada 17 yanda idi. Ebul-Hayr Ubeydullahn soyu u ekilde idi: Cuci Han olu iban olu Bahadr olu Cci-Buka olu Badakul (Batavul) olu Ming-Timur (Melik-Timur) olu Pulad (Fulat) olu brahim (Ayba) olu Tulu-eyh (Devlet eyh) olu Ebul-Hayr.1 Mesut Kuhistaninin tarihinde H. 833 senesi (M. 29.91429-18.9.1430), belki de hatal bir biimde biin (bijin) ylna uygun olarak (yani maymun yl), Ebul-Hayr Ubeydullahn tahtn salamlatrma yl olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte, maymun yl (17.01.1428-05.01.1429) yanl olarak 833 hicri yl ile eletirilmi ve sonunda H. 831-832ye tekabl eden bir sonuca varlmtr.2 M. 1429-1432 yllar arasnda Ebul Hayr Ubeydullah, hakimiyet konusundaki nemli rakiplerini devre d brakt; Turada (veya Tora) gerekletirdii mcadeleden sonra ehri ele geirdi ve bakent yapt (Tura 1446ya kadar bakent olarak kald). Buras, Ubeydullahn istilasndan nce Burkut kabilesinin merkez ehri idi. Daha sonra, Tobol (Mesut Kuhistani tarihinin el yazmalarnda bu isim Tubl veya Tunl eklinde yazlmtr) nehri kylarnda Mahmud-Hocann ordusunu datt ve 1431/32de Hrizmi yamalad. Ebul-Hayr Ubeydullah, yeni devletin - zbek Devletinin- kurucusu oldu. Daha sonra Hrizmi brakt. Brakmasnn temel nedeni, (veba salgn ve Timurun olu ahruh tarafndan gelebilecek bir tehlike gibi faktrlere ilaveten) Aral bozkrlarnda Mahmud ve Ahmedin (Kk Muhammedin oullar) harekete geii idi.3 Cucinin soyundan gelen padiahlar olan Mahmud-Han ve Ahmed-Han, itaate ve boyun emeye yanamadlar, isyan bayran atlar, inatla ve bakaldrya yneldiler Bylece, EbulHayr Ubeydullah, kardeler zerinde hakimiyetini kurmak konusunda ipleri eline ald.4 M. G. Safargaliyeve gre, Ebul-Hayr Ubeydullaha kar mcadele eden Mahmud ve Ahmed, Kk

812

Muhammedin oullar deildi, nk onlarn babas Kk Muhammed 1437de 20 yalarnda idi, dolaysyla onun oullar 1430da han konumunda olamazd. Mahmud ve Ahmed sadece Hac Muhammed-Hann oullar olabilirdi, babalarnn Sibiryadaki hkmdarl sresince de han olarak adlandrlm olabilirler.5 Maalesef, Mahmud b. Vali Bahrul Esrar isimli eserinde gayet emin bir ekilde Hanlarn, Timurun olu Muhammedin (yani Kk Muhammed) ocuklar olduunu belirtir.6 Ebul-Hayr, koalisyonu (Mahmud, Ahmed, babalar ve kardeleri Cavak-sultan ve Bayaksultan) bozma yolunda giriimlere balad ve Aikri-Tub blgesine yakn bir yerdeki savata bir zafer elde etti.7 Mesut Kuhistaniye gre, Ebul-Hayr Ubeydullah, kardelerinin blgesi olan Ordu-Bazar igal etti, Batunun daha nceleri bulunduu bu blgeye yerleti. imdi bu yerin tam olarak neresi olduunu belirtmek zordur. A. A. Semenova gre, Ikri-Tub, Sir Derya nehrinin kylarndaki bozkr blgelerindeydi.8 Bu ismin ikinci ksm Trk olarak da okunabilir. Tub/tup-taban, esas, temel, balang. Sava, byk nehrin kysnda gerekleti. Ahmed ve Mahmudun sahip olduu blgede bulunan byk nehir, Yayk (imdiki adyla Ural) idi. Dolaysyla, Ordu-Bazar, byk ihtimalle onun kylarnda kurulmu bir blge idi. Ebul-Hayr Ubeydullah, savatan sonra Ordu-Bazara geti.9 Ahmed ve Mahmud, sonuta malup olmad, fakat eitli kayplara uradlar ve muhtemelen Astrahana katlar.10 Ebul-Hayr Ubeydullah, 1431de zaferin ansna para bastrd. Daha nce (1429) ingiTura fethinin ansna madeni para basmt. Bu emisyondan elimizde para bulunmamaktadr. Daha sonralar (muhtemelen, 1481de Taht Elinde Ahmet-Hana kar kazanlan zaferden sonra) Seyyid brahim (Ibak) Han, Sibiryadaki konarger topluluklarn meskun olduu blgede bir miktar madeni para basmtr. Sibirya ibanilerinin para basma adeti kendi bana, Cuci yurtlar arasnda bir egemenlik bahanesiydi.11 15. yzyln 40l yllarnda, Ebul-Hayr Ubeydullah, Sir Derya blgesinin orta ksmlarn zorla ele geirdi ve 1446dan itibaren Sgnak kasabasn bakent yapt. 1468/1469da Hann lmne kadar bu bakentte kald. lmnden sonra orada yakld.12 Sibirya blgesinde zbek Hanlnn merkezinin kaymas ile birlikte yeni bir devlet -Sibirya Hanl- ykselie geti.13 ingi-Tura ehri, bakentleri idi. Devletin kurucusu ise Hac-Muhammed idi. Muhtemelen, o, Ebul-Hayr Ubeydullahn ynetimden mahrum brakt bamsz ibani hkmdarlarndan biriydi. Ancak bu ekilde, Sibirya ibanileri ile zbek akrabalarnn srekli mcadeleleri aklanabilir.14 Fakat, maalesef, bu Hann ynetimi hakknda hemen hemen hibir ey bilmiyoruz. Hac-Muhammedin halefi konusunda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Muhtemelen, olu Mahmud olabilir. Bununla birlikte, 1468de Ebul-Hayr Ubeydullahn lmnden sonra Mangtn nde gelen kardeleri, Vakkas b. Nureddin d. Edigenin oullar Musa ve Yamuri (Yamurci), tercihlerini HacMuhammedin baka bir olundan Seyyid brahimden (Ibak) yana kullandlar. 1469da g onun ellerindeydi. Ayn yl, Seyyid brahim, eyh Haydar Han b. Ebul-Hayr Ubeydullah malup etti ve ldrd; zbek ibanilerin mirass Muhammed eybani Sultana eziyet etti. 70lerin banda, Ibak, Mangtn nde gelenleri, Edigenin torunlar Musa ve Yamuri ile birlikte hareket etti. Bylece, Nogaylar ve onlarn ynetim klan Mangt, Ibakn gcn dierlerinin zerinde

813

bir g olarak benimsedi. 1480de Ibak, Byk Rus Dkas III. van ile grmeler gerekletirdi ve nceki mttefiki Ahmed b. Kk Muhammede kar bir antlamaya vard. Ahmede kar gerekletirilen mcadelede III. vann destei konusunda Seyyid brahimin nemli bir fonksiyonu vard. Seyyid brahim baarl olmas durumunda Cucinin torunlar arasnda ynetimde hak iddia edebilirdi. 1481de Ahmed, Donets nehrinin aznda Ibak ordusu ve onun Nogay mttefikleri Musa ve Yamuri tarafndan bozguna uratld ve ldrld. Bundan sonra Seyyid brahim, kendisini btn Cuci Ulusunun Han olarak ilan etti (Timur-Kutlukun torununu ldrd ve Sayin Hann tahtn ele geirdiini duyurdu)15 Ahmedin katli ile ilgili Rus kronikleri, Seyyid brahimin ismini ibanlarn ar veya Nogay ar gibi ifadelerden sonra kullanmtr. Bu da demektir ki Nogaylar ordunun esas ksmn tekil ediyordu, asl Sibirya uluslar youn bir nfusa sahip deildi.16 Cuci Ulusunun Seyyid brahim tarafndan byle birletirilmesinin gerekdl ok aktr: Gerekte o, sadece Sibirya yurdunun kontrolne sahiptir. Kuzey Ugrian ve Sibirya blgelerinin yneticileri, Mangtlar ve Taht Eli Seyyid brahimin szde otoritesini tandlar. ibani Devleti, paralanmaya balad. III. vann Cuci Devletini birletirmeye ynelik politikalara yanamamas bu sreci hzlandrd.17 1483te Yugraya (Ural dalarnn arkasndaki kuzey blge) gerekletirilen askeri harekat ile ibani hkmdarlar Moskovaya tabiiyeti kabul ettiler. Seyyid brahim, Kazan Hanl ile ittifak halindeydi, fakat 1484te Kazanda Moskof parti iktidara geldi ve ehirde bir Moskof onlarn yandalarna yardm etti. Ali Han (brahim ve Fatmann olu)18 tahttan indirildi ve onun kardei (brahim ve Nur-Sultann olu) Muhammed-Emin yerine getirildi.19 Sonra Ali, tekrar tahtna geti. Fakat, 1487de Kazan, Rus birlikleri tarafndan ele geirildi; Ali Han tekrar tahttan indirildi; eleri, kardeleri ve annesi Fatma ile birlikte Moskovaya gtrld. Muhammed-Emin tekrar tahta getirildi. Kazanda kendi bana tahtta hak iddia eden Seyyid brahim, bir protesto faaliyetine giriti. Sibirya kronikleri, Ibak (Upak) ismini Kazan Han olarak zikrederler; dorusu muhtemelen o, bu nvan 15. yzylda 70lerin sonunda veya 80lerin banda elde etmiti.20 Rus saldrlarndan rahatsz olan Ali Hann yandalar Kazandan onun yanna katlar. 1489da Ibak, III. vana bir mektubunda, bar artlarnn salanabilmesi iin ar Alegam (Ali Han) geri gndermeyi teklif etti. Ibakn bir aday olarak Alegamn serbest braklmas Moskof ynetimi asndan olduka nemliydi. III. van, bu teklifi geri evirdi; Ibaktan ve Nogay mirzalarndan kendilerine snan Kazan gmenlerini infaz etmelerini istedi ve MuhammedEminin topraklarn da yamalad.21 Seyyid brahimin pozisyonu kendisini sonunda topraklarnn paralanma aamasna getirdi: Volga havzas konusundaki mcadele ibanilerin Bat Sibiryadaki durumlarn tehdit eder hale geldi.22 1495te Seyyid brahim, Taybuga klanndan Isker Muhammed bek (hkmdar) tarafndan ldrld.23 Rus kroniklerine gre, Ibak, kz kardeinin kocas olan Taybugallarn bandaki Mar adl ahs idam ettirdi. Marn byk olu babasnn cn alarak Ibak ldrd. Muhtemelen Ibakn ok yaknndan olan (kardei veya yeeni?) Mamuk b. Mahmud Han yerine geti.24 Mamuk, Kazan iin mcadeleye girdi ve buray 1496da fethetti. Kazan soylular onun politikalarndan rahatsz oldular. Arskn prenslerine Mamukun askeri harekatlar srasnda Kazanda bir askeri darbe tertip edildi.

814

Mamuk, Kazana dnemedi, imgi-Turaya gitmek zorunda brakld. ibanilerin yandalarnn byk bir ksm onunla birlikte Kazandan g etti (Prens Urak da onlar arasndayd). Muhtemelen bu gmenler 1499daki Kazan harekatnda Mamukun tevikileri ve katlmclar idi. Bu dnemlerde Agalak (Mamukun kardei) Kazan tahtnda hak iddia etti. Bu harekat baarszlkla sonuland: Kazanllar dmanlarnn bozguna uratlmasnda Ruslarn yardmn aldlar.25 Bu sralarda ibaniler, sonunda Ural dalar arkasnda vassallarn kaybettiler: Ruslarn askeri mdahalesi yznden Yugra prenslikleri. 1500 civarnda Kutluktan (Seyyid brahimin olu) Sibirya ibanilerinin Han diye bahsedilir oldu. 1505te Ural civarndaki Rus blgelerine bir akn gerekletirdi, ama baarszlkla sonuland. Yerel asll bir klan olan Taybugallar, Sibirya ibanilerinin halefi oldular. Balangta sejiut klanna (Krmda da bilinen nceki Sibirya ibani Hanlnn bir klan) bal ayr bir kabilesel prenslik grnmnde idiler.26 Topraklarnn birinci merkezi nce, iim nehrinin yanndaki Kzl-Tura blgesi, daha sonra Isker kasabas idi. isker ismi (an old place~trk. eski yer) Taybugallarn bakenti iin kullanlmakta ve sonra sadece Rus kaynaklarnda Km (Tobol ve irti havzasnn yannda) ismi bulunabilmektedir. Taybuga Devletinin kurucusu Seyyid brahimi ldren Isker Muhammed bek idi. Taybugann gerek bir ahs olup olmad, zel bir ad m yoksa bir unvan m olduu konusunda net bilgiye sahip deiliz.27 Ylmaz ztuna, Taybuga hanedannn soyunu u ekilde belirlemitir: 1. Mamk (Mamak) Han (1200?-1220), 2. olu Taybuga Han (1220-), 3. olu Hoca Han, 4. olu Mar Han, 5. zevcesi olan Opak Beyin hemresi Htn, 6. olu Muhammed Han, 7. Ang Muhammed Han, 8. olu Kaasm Han, 9. olu Ydgr.28 Kukusuz onlar, Cezgizlilerden deildi, dolaysyla Han unvann kullanmamlard. Devlet bekler (veya biyler) tarafndan ynetildi. lk uygulama safhas (Nogay Hanlnda (Nogay Ordas) gerekletirildi. Maalesef, Taybugallarn 1495-1555 aras siyasi tarihi tam olarak bilinmemektedir. Bu dnemde Taybuga Devleti prenslii, ok gsz bir merkezi otoriteye sahip Yugra kabilesel bakanlar ve Sibirya Tatarlarndan oluan bir tr federasyon grnmndeydi.29 Sibirya ibanilerinin devrilmesi, belki de sonunda yksek derebeyler tarafndan yklan Nogay Hanl (Nogay Ordas) devletinin tad yapsal faktrlerden bir ksmn tamas sonucuydu.30 Kasm bek, Muhammed bekin halefi idi. Muhtemelen, onun dneminde 1535 ylnda Taybugallar, gl Nogay mirza eyh-Mamaya kar savatlar. Kasm, kardeleri Yadigar (Ediger) ve Bakhulat ile birlikte baarya ulat. 1563te Taybugi devleti, Sibirya ibanilerinin haleflerinin saldrlar ile ykld. Sibirya ibanileri 16. yy.n 50li yllarnda bile yaknlar -Buhara hkmdar Abdullah Han II- tarafndan desteklendiler ve Sibirya yurtundaki otoritelerini yeniden kazanmak konusunda mcadeleye baladlar. Sava tehdidini gren ve 1555in Ocaknda askeri destek arama girimlerine balayan Yadigar, Nogay beki smail araclyla Rus ar van IVten yardm istedi. Bu destek, Yadigarn Moskovaya bamlln ifade ediyor ve yllk vergi vermeyi taaahht ediyorlard.31 B. shboldin, bamlla yol aan dini bir neden zerinde de durur: Yeni ibani Han Km kskan

815

bir Mslman idi, fakat Yadigar pagand.32 Yine de Yadigar, Rus desteini almad (1556-1557 yllarndaki Rusya ile gerekletirilen birok diplomatik faaliyete ramen). Sonunda kaybeden taraf kendisi oldu ve Km Sibirya Han oldu. Kmn soyu u ekilde belirlenmitir (temi Hac ve Cmit-tevrihe gre): Cuci Han olu iban olu Bahadr olu Cci-Buka olu Badakul (Batavul) olu Melik-Timur (Ming-Timur) olu BekKondu olu Ali Olan (Gali Olan) olu Hac Muhammed olu Mahmudek (eybak) olu Kk Muhammed olu Aybak olu Murtaza olu Km.33 Sibirya Tatarlar efsanelerine gre Km, yeeni Nogay mirza egey tarafndan 12 yana kadar eitildi.34 V. V. Trepavlovun faraziyesine gre egey, mirza eyh-Mamay idi.35 Ebul Gaziye gre, Km, Turanda krk yl boyunca hkm srd, hayatnn sonlarna doru grme duyusunu kaybetti ve Hicri 1003te (1594/1595) Ruslar tarafndan hakimiyetine son verildi. Mangtlara (yani Nogay) snd ve onlarn arasnda ld.36 Sadece Rus kaynaklarndan devrinin nemli olaylar hakknda dzenli kronolojik bilgiye ulalabilir. Km, Sibirya ve Tmen Han nvann benimsemiti ve Nogay Hanl (Nogay Ordas) ile iyi ilikiler kurmutu: En azndan st dzey Nogay mirzalar kzlaryla, oullar da Nogay prensesleriyle evlenmiti. Bu sk ilikiler, uluslararas arenada mterek istekler gelimesine yol at: Km, Abdullah Han II ve Nogay bekleri, Kazaklarn Han Hakk-Nazara kar bir koalisyon oluturdu. Bu koalisyon, 1580de Hakk-Nazarn lmne kadar olduka salam bir ekilde devam etti. Taybuga yurtu, yani 1563e kadar Taybugilerin merkez noktas, Km Hanlnn merkezinde kuruluydu.37 Km tarafndan yeniden yaplandrlan devlet, Muhammed ibaninin soyundan zbekin vassali haline geldi ve bu devletin bir paras gibi ekillendi. Tpk Balh Hanl gibi. zbek Hanlnn gl hkmdarlar, Sibirya Hanlarn deitirmek konusunda yasal hakka ve frsatlara sahipti: Bylece, 60l yllarn ortalarnda Ahmet Giray Han (Kmn kardei), tahta karld. Fakat, onun lmyle birlikte Km Han tekrar tahta geti.38 Bu iki karde dnemi (Km ve Ahmed), merkezi otoritenin zayfl, yerel elitlerin ayrmas ve devlet sisteminin etkinliini kaybetmesi dnemidir. Hanlk, daha nce olduu gibi yar baml kara paralar haline gelmi durumdadr artk. Km, Buharada odaklanan yerel elitlere kar mcadele etti. 980de (1572-1573) Abdullah II tarafndan Buharadan gnderilen birok vaizle gerekletirilen aktif bir slami propaganda ile Orta Asya ile ticari ve kltrel ilikiler glendi.39 ncelikle Km ve Ahmet Giray Hanlar Yadigarn yllk vergi vaadini teorik olarak salama aldklarn sandlar fakat tahsilat konusunda baar gsteremediler. 1569-1571 yllarnda; Ivan IV, Km vassallik kabulne ynelik bir duruma (shert)40 getirmeye alt, fakat bu giriiminde baarsz oldu. 1573te Kmn yeeni Muhammed Kuli Sultan Moskovaya bal usovskie volosti (Perm ve Ekaterinbourg blgeleri civarnda bir alan) blgesine baarl bir akn dzenledi. van IV, ibanilerin dman Kazak Han Hakk-Nazar ile iyi ilikiler kurmaya alt, fakat Hakk-Nazar 1580 ylnda ld ve igay (Abdullah Han IInin vassali) Kazaklarn hkmdar oldu. Km, onun kzlarndan biriyle evliydi.41

816

Yermakn gerekletirdii iddetli akn ile Sibiryadaki ibanilerin sonu geldi.42 Yermak ynetimindeki Cossacklar 25 Ekim 1582de Iskeri fethettiler. Cossacklar, baarlarn o zamanlarn Sibiryasnda bilinmeyen ateli silahlar kullanmalarna borluydular. Yl bitimine kadar Yermak, Iskerde bamsz bir hkmdar gibi hareket etti ve sadece Abalak yaknlarnda Km kuvvetlerine kar gerekletirilen savatan (5 Aralk 1582) sonra Moskovadan destek alma ihtiyac hissetti. Yermak, Iskeri ve Irti nehri kenarndaki birok kk kaleyi fethedince, Km Gney steplerine doru kat, ballar ile Irtiin orta kesimlerinden Nogay Hanl (Nogay Ordas) blgesine doru geti. Daha sonra Nogaylar, kendi lkelerinde Taybuga diye bir nvan belirlediler, muhtemelen bu nvan, yurtun kurucusunun adndan geliyordu.43 Fakat klann btn yeleri Nogaylarn arasnda yaamyordu. Ayn dnemde Taybuga Seyyid Ahmed b. Bikbulat da Kme kar savayordu. Sonunda 1586da mcadeleyi kazand, ibanilerin yneticisini Iskerden srgne gnderdi, Taybuga beklerinin devletini yeniden yaplandrd, fakat 1598de Moskof voyvodas (kumandan) D. ulkov, Iskere geldi ve Seyyid Ahmed beki hapsetti. Bu da devletin sona ermesi demekti. Beklenmeyen saldr (1584 veya 1585) sonucu d Yermak dnemine kadar ilk kez gereklemi deildi, daha nce de Ruslar Iskeri boaltmlard, fakat 1587 ylnda bu ehrin yannda bir Rus ehri olan Tobolskun inasna ahit oluyoruz. Km Han, 20 Austos 1598de Ruslardan gelen son darbeyle uradklar yenilgiden fazla ac ekmedi. Ruslarla gerekleen mcadele boyunca ksa sre ierisinde Sibiryann dou ve gney blgelerinde otoritesini yeniden kurma ynnde baar gsterebiliyordu. Sonunda Km Hann, babasnn onlara saldrlarnn c olarak esir dt Nogaylar tarafndan ldrld sylenebilir.44 Osmanl hkmdarlar ile ibani soyundan zbekler arasnda ilikilerin varln biliyoruz. Muhtemelen, Osmanl padiahlar ile Sibirya ibani Hanlar arasnda bir takm ilikiler mevcuttur. 16. yy.n sonunda Osmanl defterdar Seyfi elebi, Osmanlya ait olmayan Asya blgelerini (in, Tibet, Hindistan, ran, Kagar ve Kalmuklar) konu alan kk bir kozmografi yazd. Bu kozmografinin Kagar ve Kazaklar konu alan nc blmnde Seyfi elebi, Sibiryann Tatar Hanlndan bahseder (Tura terimini kullanr). Seyfi elebinin yazlarnn tam tarihlerini bilmiyoruz ama kuvvetle muhtemeldir ki; bu eser derleme bir eserdir;45 bu da demektir ki Osmanl tarihiliine ait mevcut eserlerde Sibirya Hanlna dair bilgi bulunabilir. Seyfiye gre, Tura lkesi Kazak halk ile komu bir blgede bulunuyordu. Genilik ve uzunluk bakmndan yirmi gnlk bir seyahat mesafesinde bulunuyordu. Dier taraftan da Kpak steplerine snr idi. Hkmdarn ad Km Han idi -Genghisin soyundan, mam- Azam (Ebu Hanife) mezhebine bal bir Mslman idi. Km Han, bir mddet lkesinden ayrld esnada Rus kafirleri geldi ve gece boyunca Tura ehrine yerleti. Km Han, durumu renir renmez ehri kuatr. Bir veya iki yl kafirlerin ehirden ayrlmasna msaade etmez. Onlar zayflatp o ekilde istihdam etme amacndadr. Bu olaylar, Tura lkesinin yeniden oluum aamasnda olma sreci ile balantl olarak Km Hann politikas olarak anlalabilir.46 W. Bartholdun verdii bu bilgilerden anlaldna gre; Seyfinin eseri, banda verilen tarihten daha ge bir tarihte kaleme alnmtr.47

817

Hanln ekonomisinde temel talar inek yetitiricilii ve hayvan krklerinden elde edilen gelirler oluturuyordu. Krkler, Rusyann Sibiryadan ald verginin esasn tekil ediyordu. Nfusun byk bir ounluunu gebeler ve avclar oluturuyordu. Hanlkta kk kasabalar da mevcut idi.48 Moskof arnn arivinde (Tsarskiy Arkhiv) ve Posolskiy prikaz (Rus Dileri Bakanl) arivinde pek ok materyal, Ruslarla Sibirya ibanileri ve Taybugleri de ieren Cengizlilerin (Djuchidler) yurtlar (devletleri) arasnda diplomatik ilikilerden bahseder. Ariv listelerinde bu dokmanlar belirtilmitir. Sibiryaya ait kitaplar (farkl yllara ait eitli eski eserler), Posolskiy prikaz arivinde (Rus Devleti D ilikiler Ofisi) emaha ve Kazak Ordas blgelerine dair diplomatik kitaplarla [(Rus. Tetrad, Trk-Arab defterinden bir calk (!?)] birlikte bir grup halinde mevcuttur. Bu belgeler ayn zamanda Nogay, Kazan ve Astrahan Hanlklarnn diplomatik dokmanlaryla da muhafaza edilmitir. Tsarskiy Arkhiv listesinde Tmen blgesinden gelen kitaplara da iaret edilmitir.49 Daha ok Tmenden Kuzey Kafkasya (Dastan) anlalmaktadr, fakat Sibiryadaki Tmen blgesi de kastediliyor olabilir. Btn bu dokmanlar, 16. ve 17. yy.larda Moskova yangnlarnda yok oldu. Kaybolan Sibirya kitaplar, muhtemelen, 1555-1563 yllarna aitti, Yadgarn ve btn Sibirya blgesinin elilik raporlarn ieriyorlard.50 1591de ngiliz Jerom Horsey, Moskovada Chiglicke Alothe adnda bir Sibirya kral grr; bu kral buraya annesi, en gvenilir danmanlar ve murseyleri ile birlikte getirilmitir. Chiglicke Alothe, Horseye Sibiryada yaadn, Ob nehrini geerek Cataya (yani in) gitmek zere yol aradn syler.51 Bu arn ad Kazan adlarna ve Kasimov Han ah Ali (Rusa ifadesiyle Schigaley)ye benzese de, belki de, Jerom Horsey, 1585te Moskovaya esir olarak gnderilen Kmn yeeni (veya olu) Mametkulu (Muhammed-Kuli) kastetmektedir. Seyfi elebinin verdii bilgilere gre; Ruslar Turaya yerletiinde Km Hann oullar Moskovaya gnderilmiti.52 Baka bir ngiliz J. Fletcher ise hatralarnda Muhammed-Kuliyi kastetmitir (Sibirya kralnn kardei).53 Km Hann byk olu Arslan (veya Alp-Arslan) ve onun olu Seyyid Burhan, Tatar kaynaklarndaki adyla Tubol-Tura vilayetini ina ederler. Bu vilayet, Rusyadaki Tatar aristokrasiyi de ierir ve Kasimov Hanlnn son hkmdarlar da bunlardr.54 1 2 M. Kafal, Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976, n. 125, s. 35. S. K. bragimov, Sochinenie Masuda Ben Osmani Kuhistani Tarihi Abulhayr-hani,

zvestiya Akademii Nauk Kazakhskoy SSR, Seriya storii, Arheologii i Etnografii, Vp. 3 (8), Alma-Ata 1958. s. 88; Tsybulsky V. V., Lunno-solnechnyi Kalendarstran Vostochnoy Azii s Perevodom na Dat Evropeyskogo Kalendarya (s 1 po 2019 g. n. e. ), M. 1988. s. 280; Safargaliev M. G., Raspad Zolotoy Ordy, Na Stke Kontinentov i Tsivilizatsiy, z Opyta Obrasovaniya I Raspada mperiy X-XVI Vekov, M. 1996, s. 458. 3 4 B. A. Ahmedov, Gosudarstvo Kochevh Uzbekov, M. 1965, s. 46-51. bragimov, a.g.e., s. 94.

818

5 6

Safargaliyev, a.g.e., s. 459. S. G. Klyashtorny, T. I. Sultanov, Kazakhstan: Letopis Treoh Tsyacheletiy, Alma-Ata

1992, s. 221. 7 A. A. Semenov, btn el yazmalarnda en yaygn okuma ekli olan Aikri-Tup ifadesini,

zbekistan Bilimler Akademisi Dou Aratrmalar Enstitsndeki yazmadan kri-Tur eklinde okumutur (bragimov, a.g.e., s. 93). 8 A. A. Semenov, K Voprosu o Proishozhdenii i Sostave Uzbekov Sheybani-khana,

Materialy po storii Tadzhikov i Uzbekov Sredny Azii, Vp. 1, Stalinabad 1954; Sheybani-khan Zavoevanie mperii Timuridov. 9 10 11 bragimov, a.g.e., s. 94. Ahmedov, a.g.e., s. 51. A. G. Nesterov, Gosudarstva Sheybanidov i Taybugidov Zapadnoy Sibiri v XIV-XVII

Vekah: Arheologiya i storiya, Avtoreferat Kandidatskoy Dissertatsii, M. 1988. s. 12; Nesterov A. G., Monet Sibirskih Sheybanidov, Dialog Kultur Evrazii: Voprosy Srednevekovoy storii i Arheologii, zuchenie i Sohranenie storiko-Kulturnogo Naslediya, Vp. 2, K. 2001. 12 Fazlallah ibn Ruzbihan sfahani, Mihman-name-yi Buhara (Zapiski buharskogo gostya), M.

1976, s. 117. 13 Mool dneminde Sibir ad iin bkz.: Barthold W., Sibir wa-Ibir, E. J. Brill Encyclopedia of

Islam, 1913-1936, c. VII, Leiden-N-Y-Kobenhavn-Kln 1987, s. 398. Sonralar Tatarlar, Sibirya Hanln Tubol (yani Tobol)-Tura olarak adlandrmlardr. 14 15 Nesterov, Gosudarstva, s. 13. Posolskaya Kniga po Svyazyam Rossii s Nogayskoy Ordoy, 1489-1508 gg., M. 1984., s.

48-49. Sayin, Cucinin ismi idi. 16 V. V. Trepavlov, Taybuga, Na Mangytskom Yurte tretiy gosudar, Tatarica, Zvezdnyi

Chas Tatarskoy storii, No. 1, Zima 1997/98, K. 1997, s. 99. 17 18 Nesterov, Gosudarstva, s. 14. Gerekten de tam olarak onun bir Mslman olarak ad ne idi bilmiyoruz, Sadece Rus

kroniklerinde, Ilham eklinde kullanmn biliyoruz. Ali Han eklindeki kullanm olduka hipotetik bir kullanmdr. Bkz.: Usmanov M. A., Le Khan nomme Ali exista-t-il a Kazan? Turcica, c. 30, 1998. 19 M. G. Khudyakov, Ocherki po storii Kazanskogo Hanstva, M. 1991, s. 47.

819

20

V. V. Velyaminov-Zernov, ssledovanie o Kasimovskih Tsaryah i Tsarevichah, Chast 1,

Spb., 1863. s. 389-391; Ahmedov, a.g.e., s. 61. 21 22 23 61. 24 25 26 Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 391-392. Nesterov, Gosudarstva, s. 15; Khudyakov, a.g.e., s. 55-57. D. M. skhakov, Ethnopoliticheskie i Demograficheskie Protsess v XV-XX Vekah, Tatari, Posolskaya Kniga, s. 17-26. Nesterov, Gosudartva, s. 15. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 389-391; Nesterov, Gosudarstva, s. 15; Ahmedov, a.g.e., s.

M. 2001, s. 122. 27 28 Bu konuda bir tartma iin bkz.: Nesterov, 1988; Frank, 1994; Trepavlov, 1997. Y. ztuna, slam Devletleri: Devletler Hanedanlar, c. I, Ankara 1989; M. Saray, The

Hanate of Sibir (Siberia) (End of the 15th century-907/1598), A History of Turkish-Islamic States (bu eser Osmanly da dahil eder), Ankara 1994, s. 273. 29 30 31 32 33 34 35 36 Nesterov, Gosudarstva, s. 16. Trepavlov, a.g.e., s. 100. Nesterov, Gosudarstva, s. 16. B. Ischboldin, Essays on Tatar History, New Delhi 1963, s. 100. Kafal, a.g.e., s. 35-36, n. 127. N. F. Katanov, Predaniya Sibirskih Tatar o Kuchume i Ermake, Tobolsk 1986, s. 8. Trepavlov, a.g.e., s. 100. W. Barthold, Kucum Han, E. J. Brill Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, c. IV, Leiden-N-

Y-Kobenhavn-Kln 1987. 37 38 39 Trepavlov, a.g.e., s. 102. Nesterov, Gosudarstva, s. 17. N. F. Katanov, Predaniya Tobolskih Tatar o Pribytii v 1572 Godu Muhammedanskih

Propovednikov v Gorod sker, ETGM, Vp. VII, 1987; O Religioznyh Voynah Uchenikov Sheyha

820

Bagauddina Protiv norodtsev Zapadnoy Sibiri, ETGM, Vp. XIV, 1904 (1905); S. N. Muratov, Vostochnye Rukopisi iz Arkhiva Akademika V. V. Radlowa, Pismennye Pamyatniki Vostoka, Ezhegodnil 1972, M. 1997, s. 22; Nesterov, a.g.e., s. 17; Saray, a.g.e., s. 274, W. Bartholda gre W. Radloff tarafndan kullanlan bu dokman (Aus Sibirien Lepzig, 1983, s. 146 sq. ). Km tarafndan Buharaya gnderilen bir elilik raporuyla ilintilidir ve bu dnemde Km, Khawarizmin bandaki ahs olan Abdullah IIyi Sibirya din alimleri gndermekle grevlendirir. Khwarizm, bu dnemde bamsz bir krallk idi, Buhara hanlnn hakimiyeti altnda deildi. W. Radloffun beyanatyla rten bir bilgiye baka tarihsel kaynaklarda rastlanmamaktadr. 40 41 Arapadan cjg-bir durum (a condition). Nesterov, Gosudarstva, s. 18, Kmn olu Sultan Abdullah, Kazak Han Adik (Aybek) b.

Djnibek ve Sultan Nigar-Hanmn kzyla evliydi (smi bilinmiyor). Evlilikten sonar ld (T. . Sultanov, Praviteli Pervago Kazakskogo Gosudarstva (1470-1718), Almat 1993, s. 30. 42 S. M. Soloev, storiya Rossii s Drevneyshih Vremen, Kn. III (T. 5-6), M. 1960, s. 686-701;

R. G. Skrynnikov, Ekspeditsiya v Sibir Otryada Ermaka, Leningrad 1982. 43 44 45 Frank, a.g.e., s. 23; Trapavlov, a.g.e., s. 100. Nesterov, Gosudarstva, s. 19. Louvrage de Seyfi elebi, 1968; J. E. Matuz, The Tatar Khanate of Siberia in a late-

sisteenth century Ottoman Cosmography, Yazki, Duhovnaya Kultura i storiya Trkov: Traditsii i Sovremnenost, Trudy Mezhdunarodnoykonferentsii v 3-h tomah, T. 3, M. 1997, s. 118; ayrca bkz.: Schfer Charles Histoire de lAsie Centrale par Mir Abdoul Kerim Boukhary, T. II, P., 1876. App. V. s. 292-297, 303; T. . Sultanov, Kratkoe Opisanie Sochineniya Seyfi, zvestiya Akademii Nauk Kazahskoy SSR Obshestvennnyh Nauk, Alma-Ata 1970, No: 1. 46 47 Matuz, a.g.e., s. 118-119. W. Barthold, Kucum Han, E. J. Brill Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, c. IV, Leiden-N-

Y-Kobenhavn-Kln 1987, s. 1093. 48 Pignatti V., sker (Kuchumovo Gorodishe), ETGM, Vp. XXV, 1915; Katalog Kollektsii

Nahodok na skere, Prinadlezhashey Tobolskomu Gubernskomu Muzeyu, ETGM, Vp. XXVI, 1916; Levasheva V. P., O Gorodishah Sibirskogo Yurta, SA, c. XIII, 1950. s. 341-348; Sobolev V. ., Rannesrednevekovye Goroda Tatarskogo Naseleniya Zapadnoy Sibiri, Goroda i Derevni Sibiri Dosovetskogo Perioda i ih Vzaimisvyazi, Novosibirsk 1988; Kzlasov L. R., Ocherki po storii Sibiri i Tsentralnoy Azii, Krasnoyarsk 1992. s. 163-179; Pismenne zvestiya o Drevnih Gorodah Sibiri, M. 1993, s. 46-51.

821

49 107, 20. 50 51 52 53 54

Opisi Tsarskogo Arhiva XVI Veka i Arhiva Posolskogo Prikaza 1614 Goda, M. 1960, s.

N. M. Rogozhin, Posolskie Knigi Rossii Kontsa XV-nachala XVI Vekov, M. 1994, s. 54. Jerom Horsey, Zapiski o Rossii, XVI Veka, M. 1990, s. 106-106. Matuz, a.g.e., s. 119. Fletcher, O Gosudarstve Russkom, Proezzhaya po Moskovii, M. 1991, s. 88. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., Chast IV, Spb., 1864, s. 3-4.

Abuseitova M. Kh., Kazakhstan i Tsentralnaya Aziya v XV-XVII Vekah: storiya, Politika, Diplomatiya, Almat 1998. Ahmedov B. A., Gosudarstvo Kochevh Uzbekov, M. (Mokova) 1965. Atlasi Hadi, Seber Tarihy, Soenbike, Kazan Hanl, K.(Kazan) 1993 (Atl#sO H#dO, SObOr TarOkhO, K. 1912). Dmitrieva L. V., Muratov S. N., Opisanie Turkskih Rukopisey nstituta Vostokovedeniya, T. II, M. 1975. Biblioteka Vostochnh storikov, izdavaemaya . Berezinm, T. II, Ch. 1 (Sbornik Letopisey, Tatarskiy tekst s Russkim Predisloviem), K. 1854. Boyarshinova Z. Ya., Stepanov N. N., Zapadnaya Sibir v XIV-XVI Vekah, Drevnyaya Sibir, Maket 1 toma storii Sibiri, Ulan-Ude 1964. Egorov V. L., storicheskaya Geografiya Zolotoy Ord v XIII-XIV Vekah, M. 1985. Fazlallah ibn Ruzbihan sfahani, Mihman-name-yi Buhara (Zapiski buharskogo Gostya), M. 1976. Fletcher G. O., Gosudarstve Russkom, Proezzhaya po Moskovii, M. 1991. Gaziz G. (Gubaydullin G. S.), storiya Tatar, M. 1994. Horsey Jerom, Zapiski o Rossii, XVI-nachalo XVII Veka, M. 1990. bragimov S. K., Sochinenie Masuda Ben Osmani Kuhistani Tarihi Abulhayr-hani, zvestiya Akademii Nauk Kazakhskoy SSR, Seriya storii, Arheologii i Etnografii, Vp. 3 (8), Alma-Ata 1958.

822

skhakov D. M., Seyidy v Pozdnezolotoordinskih Gosudarstvah, K. 1997; Ot Srednevekovh Tatar k Tataram Novogo Vremeni (Etnologicheskiy Vzglyad na storiyu Volgo-Uralskih Tatar XV-XVII Vekov), K. 1998; Etnopoliticheskie i Demograficheskie Protsessy v XV-XX Vekah, Tatary, M. 2001. Drevnyaya Sibir, storiya Sibiri, T. 1, Leningrad 1968. Katanov N. F., Predaniya Sibirskih Tatar o Kuchume i Ermake, Tobolsk 1896; Predaniya Tobolskih Tatar o Pribtii v 1572 Godu Muhammedanskih Propovednikov v Gorod sker, ETGM (Ejegodnik Tobolscogo Gubernskogo Muzeya), Vp. VII, 1897; O Religioznh Voynah Uchenikov Sheyha Bagauddina Protiv norodtsev Zapadnoy Sibiri, ETGM, Vp. XIV, 1904 (1905). Khudyakov M. G., Ocherki po storii Kazanskogo Hanstva, M. 1991. Klyashtorny S. G., Sultanov T. ., Kazakhstan: Letopis Treoh Tsyacheletiy, Alma-Ata 1992. Kzlasov L. R., Ocherki po storii Sibiri i Tsentralnoy Azii, Krasnoyarsk 1992; Pismenne zvestiya o Drevnih Gorodah Sibiri, M. 1993. Levasheva V. P., O Gorodishah Sibirskogo Yurta, SA.(Sovetskaya Arkeologiya), c. XIII, 1950. Material po storii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov, Alma-Ata 1969. Mercani ihabeddin, Mstefad-l-ahbar f ahval-i Kazan ve Bulgar, K. 1885. Miller G. F., storiya Sibiri, T. I, M. 1999. Muratov S. N., Vostochne Rukopisi iz Arkhiva Akademika V. V. Radlowa, Pismenne Pamyatniki Vostoka, Ejegodnik, 1972, M. 1977. Nesterov A. G., Gosudarstva Sheybanidov i Taybugidov Zapadnoy Sibiri v XIV-XVII Vekah: Arheologiya i storiya, Avtoreferat Kandidatskoy Dissertatsii, M. 1988; Monet Sibirskih Sheybanidov, Dialog Kultur Evrazii: Vopros Srednevekovoy storii i Arheologii, zuchenie i Sohranenie storiko-Kulturnogo Naslediya, Vp. 2, K. 2001. Opisi Tsarskogo Arhiva XVI Veka i Arhiva Posolskogo Prikaza 1614 Goda, M. 1960. Pignatti V., sker (Kuchumovo Gorodishe), ETGM, Vp. XXV, 1915; Katalog Kollektsii Nahodok na skere, Prinadlezhashey Tobolskomu Gubernskomu Muzeyu, ETGM, Vp. XXVI, 1916; Posolskaya Kniga po Svyazyam Rossii s Nogayskoy Ordoy,1489-1508 gg., M. 1984. PSRL. T. XIII (Patrirshaya ili Nikonovskaya Letopis), Spb., 1904; T. XXXVI (Sibirskie Letopisi), M. 1987.

823

Remzi Muhammed Murad, Telfkl-ahbar ve telkihl-sar f vakai Kazan ve Bulgar ve muluk at-Tatar, Mucallad 2, Orenburg 1908. Rogozhin N. M., Posolskie Knigi Rossii Kontsa XV-nachala XVI Vekov, M. 1994. Safargaliev M. G., Raspad Zolotoy Ordy, Na Stke Kontinentov i Tsivilizatsiy, z Opta Obrasovaniya i Raspada mperiy X-XVI Vekov, M. 1996. Schefer Charles, Histoire de lAsie Centrale par Mir Abdoul Kerim Boukhary, T. II, P. 1876. Semenov A. A., K Voprosu o Proishozhdenii i Sostave Uzbekov Sheybani-khana, Material po storii Tadzhikov i Uzbekov Sredhey Azii , Vp. 1, Stalinabad 1954; Sheybani-khan i Zavoevanie mperii Timuridov, Material po storii Tadzhikov i Uzbekov Sredhey Azii, Vyp. 1, Stalinabad 1954. Shaykhiev R. A., Tatarskaya Narodno-Kraevedcheskaya Literatura XIX-XX Vekov, K. 1990. Sibirskie Letopisi, Spb., 1907. Skrynnikov R. G., Ekspeditsiya v Sibir Otryada Ermaka, Leningrad 1982. Sobolev V. ., Rannesrednevekove Goroda Tatarskogo Naseleniya Zapadnoy Sibiri, Goroda i Derevni Sibiri Dosovetskogo Perioda i ih Vzaimisvyazi, Novosibirsk 1988; Rasprostranenie slama v Sibirskih Hanstvah (k postanovke problemy), Traditsii i nnovatsii v storii Kultur, Novosibirsk 1995. Solovev S. M., storiya Rossii s Drevneshih Vremen, Kn. III (T. 5-6), M. 1960. Sultanov T. ., Kratkoe Opisanie Sochineniya Seyfi, zvestiya Akademii Nauk Kazakhskoy SSR, Seriya Obshestvennh Nauk, No. 1, Alma-Ata 1970; Praviteli Pervogo Kazahskogo Gosudarstva (1470-1718), Almat 1993. arafutdinov S., ecere-i ingiziyya, K. 1906. Tavarih-i guzida-Nusrat-name, Tashkent 1967. Trepavlov V. V., Taybuga, Na Mangtskom Yurte Tretiy Gosudar, Tatarica, Zvezdnyi Chas Tatarskoy storii, No. 1, Zima 1997/98, K. 1997. Tsbulski V. V., Lunno-Solnechni Kalendar Stran Vostochnoy Azii s Perevodom na Dat Evropeyskogo Kalendarya (s 1 po 2019 g. n. e. ), M. 1988. Usmanov M. A., stochniki Knigi Sh. Mardzhani Mustafad al-ahbar fi ahvali Kazan va Bulgar, ch. 1, Kazan 1885, Ocherki storii Povolzhya i Priuralya, Vp. II-III, K. 1969; Tatarskie storicheskie stochniki XVII-XVIII Vekov, K. 1972. Utemish-hajji, Genghis-name, Alma-Ata 1992.

824

Valeev F. T., Sibirskie Tatar, Kultura i Bt, K. 1993. Velyaminov-Zernov V. V., ssledovanie o Kasimovskih Tsaryah i Tsarevichah, Ch. 1-2, Spb., 1863-1864. Yusupov M. Kh., Shigabutdin Mardzhani kak storik, K. 1981. Ziyaev H. Z., Sibirlik Uzbeklar (XVI asr. -XX asrning boshlari), Toshkent 1958; Urta Osie va Sibir XVI-XIX Asrlar, Toshkent 1962; Srednyaya Aziya i Sibir (Vtoraya Polovina XVI-XIX Veka), Tashkent 1964; Uzbeki v Sibiri, Tashkent 1968. Zuev Yu., Kadyrbaev A., Pohod Yermaka v Sibir: Turkskie Motiv v Russkoy Teme, Vestnik Evrazii (Acta Eurasica), No. 3 (10), M. 2000. Ahsanut-Tawarikh, A Chronicle of the early Safawis being the Ahsanut-Tawarikh of Hasan-iRumlu, Vol. I (Persian text), Baroda 1931. (Gaekwads Oriental Series, no. LVII). Barthold W., Ku2um Kh#n, E. J. Brills First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, c. IV, LeidenN-Y-Kbenhavn-Kln 1987; Sibir wa-Ibir, E. J. Brills First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, c. VII, Leiden-N-Y-Kbenhavn-Kln 1987. Bushing Magazin fr die neue Historie und Geographie, 1785, T. 18. De Weese D., Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tkles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania 1994. Frank A., The Siberian Chronicles and the Taybughid Biys of Sibir, Bloomington 1994 (Paper on Inner Asia, No 27). Hammer-Purgstall J. von, Geschichte der Goldenen Horde in Kiptschak, das ist der Mongolen in Russland, Pesth 1840. Histoire des Mongols et des Tatares par Aboul-Ghazi Behadour Khan, T. I, Texte. Spb., 1871. Howorth H. H., History of the Mongols from the 9th to the 19th century, Part II, Division I. L, 1880. nan A., Sibiryada slmiyetin Yayl, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968. Ischboldin B., Essays on Tatar History, New Delhi 1963. Kafal M., Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976. Kurat A. N., Rusya Tarihi, Ankara 1993.

825

Matuz J. E., The Tartar Khanate of Siberia in a late-sixteenth century Ottoman Cosmography, Yazki, Duhovnaya Kultura i storiya Trkov: Traditsii i Sovremennost, Trud Mezhdunarodnoy Konferentsii v 3-h tomah, T. 3, M. 1997. ztuna Y., slm Devletleri: Devletler ve Hanedanlar, Cilt 1, Ankara 1989. Louvrage de Seyfi elebi, Historien Ottoman du XVIe Siecle, Paris 1968. Pelenski J., Russia and Kazan. Conquest and imperial Ideology (1438-1560s), The Hague-Paris 1974. Radloff W., Aus Sibirien, Lepzig 1893. Saray M., The H#nate of Sibir (Siberia) (End of the 15th century-907/1598), A short history of Turkish-Islamic States (Excluding the Ottoman Empire), Ankara 1994. Seferolu S. K., Mderrisolu A., Trk Devletleri Tarihi (etnolojik bir deneme), Ankara 1986. Shamiloglu U., The Qarai Beys of the later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol World Empire, AEMA (Archivum Eurosiae Medii Aevi), c. 4, Wiesbaden 1984. Togan, Z. V., En Eski Devrlerden 16. Asra Kadar, Umumi Trk Tarihine Giri, C. 1, stanbul 1946; Trkistan ve dil Havzasnn Medeni Mnasebetleri Tarihinden, Yeni Trkestan, No. 2-3, stanbul 1927. Vsry I., The Institution of the Foster-brothers (emild and kkld) in the Chingisid States, AO (Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungoricae), T. XXXVI, Budapest 1982. Yapp M. E., The Golden Horde and its Successors, The Cambridge History of Islam, c. I, The Central Islamic Lands, Cambridge 1970. Yermaks Campaign in Siberia, L. 1975.

826

Krm Hanl / Yrd. Do. Dr. Ycel ztrk [s.480-513]

Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Hanln Kuruluuna Etki Eden Siyasi Hadiseler 1.A. Altnordunun Douu On nc yzyln ilk yarsndan XV. yzyln sonlarna kadar Det-i Kpak2 sahasnn siyas hayat Altnordu Hanlna bal kalmtr. Byk Mool mparatorluunun kurucusu Cengiz Han daha hayatta iken lkesinin ynetimini drt olu arasnda taksim etmi, rtiten dil Irmana kadar olan sahay byk olu Cuciye (Coi) vermitir.3 1222-1227 yllar arasnda bu blgede hkm sren Cuci Han Cuci Ulusunun temelini atm, 1227 ylnda babas Cengiz Handan alt ay nce vefat edince, devletinin gerek manada tesis ve gelitirilmesi olu Batuya kalmtr.4 1222 ylnda Cengiz Hann en iyi komutanlarndan Cebe Noyan ile Subitay Noyan Kuzey Kafkasya ve Kpak Hanlnn yurdunu fetih iin grevlendirilmiti.5 Derbent geidinden hareketle Kafkaslar aan Cebe ve Subitay Noyan nlerine kan Alanlarla Kuban boyuna g etmi bulunan az sayda Kpak ktalarn malup ettikten sonra 1223 yl balarnda Krm sahillerine doru uzandlar. Bu dnemde Det-i Kpakn sahibi bulunan Kpaklar ve onlara tabi olan Ruslar, haklarnda herhangi bir malumata sahip bulunmadklar Moollarn fetih harektn durdurmak zere ittifak ettiler. Moollarn teslim olmalar hususundaki teklifi mttefikler tarafndan reddedildi. Mool ordular, kendilerini takib eden mttefik glerini Azakdenizine akan Kalka Irmana kadar ektiler. 16 Temmuz 1223 tarihinde cereyan eden Kalka muharebesinde Kpak ve Rus ordular imha edildi.6 Cucinin 1227de vefat zerine yerine geen ve Altnordu Hanlnn gerek kurucusu saylan Batu Hann (1227-1256) liderliinde 1235-1242 yllarnda icra edilen ikinci Kpak seferinde evvela Kpaklarn liderliinde Moollara kar mukavemet eden Bulgar, Bakurt ve As (Alan) kuvvetleri malup edilmi, akabinde Rus kuvveteri zerine yrnmtr.7 1237de dil Bulgarlarnn memleketlerini tahrip eden Batu Hann ordular ilk darbeyi Ryazan Knezliine indirdiler. leri hareketle Moskovay yakarak tahrip eden Mool ordular, 1238de Ruslarn bu sahada en byk ehri olan Viladimir ehrini drerek yktlar. Mool ordular, Kuzey Rusyasnn en byk ehirleriyle beraber 14 Rus ehrini ele geirdiler. Bu suretle Kuzey Rusyasnda siyas g tekil edecek bir tekilat kalmam oluyordu. Mool ordusunun dier bir kolu, Aralk 1238de Krm Yarmadasn igal etti. Bu dnemde Kuzey Rusyas itima tekilat ve kltrel seviye bakmndan geri olup, Moskova henz ehemmiyet tamayan kk bir yerleim biriminden ibaretti. Rus kltr dairesini Kiyev Rusyas temsil etmekte idi. Mool igal hareketi, 1239da Kiyev Rusyas zerine yneldi. Batu Hann teslim ol arsn ileten elisini ldrmek suretiyle mukavemete yeltenen Kiyevliler iddetle cezalandrldlar. gal edilen Kiyev tahrip edilerek ahalisi kltan geirildi.8

827

Ksaca zetlenen ikinci Kpak seferi, izleri henz silinmekte olan birinci seferi tamamlam ve Det-i Kpak zerinde Mool hakimiyetini kesin olarak tesis etmitir. XVI. yzyln balarna kadar Dou Avrupa, Batu Hann, Aa Volga zerinde Astarhan ehrinin kuzeyine 65 kilometre mesafede kurduu bakent Sarayn9 politik gcne gre ekillenecektir. Bir Mool Devleti olarak kurulan Altnordu, bu dnemde hakim unusurunu Kpaklarn tekil ettii Trk topluluklarnn etkisiyle Trkleecek, siyas hayat boyunca hakimiyet sahas zerinde Trk kltrnn devamn salamak gibi byk bir rol oynayacaktr. 1.B. Altnordu Dneminde G Merkezleri Altnordunun kuruluundan nce Kpaklarn bat ve kuzey sahalarnda yerlemi bulunan Ruslarn siyas ve itima bakmdan vucut bulmalarn salayan hareket Kiyev merkezinde gelimitir.10 Bizans tesiriyle Hristiyanl benimseyen Kiyev Slav dairesi, Rus kltr ve medeniyetinin Ortodoks merkezinde teesss etmesi neticesini dourmu, Ruslarn Katolik kltr dairesinden kopmalarna yol amtr.11 Ruslarn dank kabile yapsndan mil bir bnyeye ulamalarnda Ortodoks Hristiyanlnn etkisi byk olmutur. Rus alfabesi, yazl kanunlar ve devlet kurumlar Bizans modelinde bu sayede geliecektir.12 Bahsedildii zere Kiyev Rusyasnn siyas varlna son veren ikinci Kpak seferi ayn zamanda Kiyevin meden inkiafn da temelden sarsm, bu sahada farkl bir siyas ve kltrel gelimenin ortaya kmasna neden olmutur. Cengiz mparatorluunun fiilen paralanmasndan sonra g dengeleri Trkistan, ran ve inde ortaya kan yeni Mool imparatorluklarnca belirlenir olmu, hakimiyet sahas Det-i Kpak olan Altnordu bu nedenle dikkatini daima douya yneltmek zorunda kalmtr. Bat ve kuzey blgelerindeki hakimiyetini ise yerli Rus knezlerinin siyas bakmdan mutlak itaat, idare ve tekilat asndan ise sadece vergi tarhn esas alan gevek idare anlay iinde srdrmtr. Kiyev, Mool ordular tarafndan tahrip edildikten sonra arln Rus medeniyetinin tekil edecei bir oluuma hibir zaman kavuamam, burada XIII. asrn ilk yarsndan itibaren Lehistan nfuzu altnda Litvanya Devletinin hakimiyeti altna girmitir. Altnordunun kuvvetli devrinde varl hissedilmeyen Litvanya Devleti, Altnordunun i karklklarla yprand dnemlerde muhalif unsurlarn g ald bir odak haline gelecektir. Litvanya hakimiyeti altnda Lehistann Katolik mezhebini Ortodoks Rus ahalisine empoze etmesi, Kozak hareketinin balamasna yol aacaktr.13 Kiyevin aksine, siyas olduu kadar kltr ve medeniyet bakmndan da ehemmiyetsiz olan kuzey Rusyas cidd bir gelime gstermitir. Rus knezlerinin Altnordu hanndan berat almak sureti ile Rus ahali zerinde hakimiyet srdrmeleri knezlerin meruiyetini pekitirmi, byk hann otoritesi altndaki Kuzey Rusyas siyas istikrara kavumutur. Rusya zerinde Altnorduya bal valiler konumuna gelen knezler iinde metbular nezdinde en muti ve gvenilir olma hususiyetini kazanmay baaran Moskova knezlii, baskak ve bitikiler elinde klfetli bir mesele haline gelen vergi tahsili ii de uhdesine verilmek suretiyle byk knez addedilmi, bu suretle Altnordunun zayflama dneminde

828

varln kuvvetle hissettirecek btn kuzey Rusyasnn lideri haline gelmi bir Moskova siyas nvesi teekkl etmitir.14 Krm Yarmadasnda da benzer gelimeler oldu. Altnordunun itima bakmdan asl unsurunu tekil eden Trkler, Yarmadann bozkr kesimlerinde yerlemiti. Gney sahil kesiminde ise Bizans hakimiyeti zamannda teesss etmi birbirinden farkl etnik topluluklar mevcut idi. Bizansn XIII. yzyldan itibaren Latin smrgesi haline gelii, etkisini Krmda da hissettirmitir. Altnordu Krm zerindeki hakimiyetini de vergi tarhna mnhasr klm, bu gevek idare anlay iinde Yarmadann ticaret antreposu olan Kefeyi Cenevizlilere kiralamakta bir beis grmemitir. Altnordu hkmdar Meng Timurdan (1266-1280) Kefede yerleme izni alan Cenevizliler, Uran Timurdan buray satn almlardr. Zamannda dnya limanlarnn en byklerinden olan Kefede yerleen Cenevizliler, burasn Karadenizde kurmu olduklar muazzam ticar imparatorluun merkezi haline getirdiler. Merkez Cenova tarafndan ok geni yetkilerle donatlan kolonilerin ynetiminden sorumlu konsolos veya podesta, greve atanma srasnda Cenova kanunlarndan baka otoriteye itaat etmeyeceine yemin etmek zorunda idi. 1434 ve 1449da yetkileri Pera Podestal mevkiine kartlan Kefe Podestal, Krm Hanlna da itaat etmemekle emredilmiti. Etrafn salam surlarla evirerek Kefeyi mstahkem bir ehir haline getiren Cenevizliler, XIV. Yzyln balarna doru Krm Yarmadasnn ticar ehemmiyet tayan btn limanlarn kontrol altna almlard.15 Kefe mihrakl Ceneviz hakimiyeti, gerek Krm Hanlnn kuruluu srasnda gerekse Krm Hanlnn Osmanlya balanmas srasnda balca siyas faktr haline gelecektir. Cenevizin burada kurmu bulunduu koloni a, Altnordunun paralanmaya yztuttuu zamanlarda muhaliflerin sna olmas iin uygun zeminin ortaya kmasnn da balca amili olacaktr.16 1.C. Altnordunun Paralanmas zbek Han (1312-1342) zamannda gcnn zirvesinde bulunan Altnordu Devleti, bu hann vefatndan sonra gerileme dnemine girdi.17 Canibek Han (1342-1357)n vefat ve akabinde bagsteren taht mcadeleleri ile hanlk paralanmaya yz tuttu. Berdibek (1357-1359?), Kulna (1360-1362), Nevruz ve Hzr hanlar, siyas hakimiyet uruna yaplan mcadeleler sonunda ldrldler. 1360 ve 1380 yllar arasnda hakimiyet iin savaan 25 han ortaya km, hanlkta siyas istikrardan eser kalmamtr.18 Bu siyas kargaa srasnda Mool asker aristokrasisi iinde yetimi gl komutanlar, hanln ynetimini ellerine geirmilerdir.19 1360lardan 1380e kadar Altnordunun fiili hakimiyetini Mamay ele geirmi, onun hakimiyetini tanmayan hanedan mensuplar ile Mamay arasnda kan mcadeleler sonunda Altnordu paralanmtr. Altnordunun Kuzey Rusyas zerinde hakimiyetinin sona ermesi zerine Rusya glenmi, Altnorduya kar bamsz hareket etmekten ekinmez olmutur. Mamay, Moskovann bu saygsz tutumunu cezalandrmak iin yapt seferde Kulikovoda Ruslara ar bir hezimete urayarak Altnordu zerindeki hakimiyetini kaybetmitir.20 Ruslara malup olduktan sonra Kalka muharebesinde de Toktama yenilen Mamay, Ceneviz hakimiyetindeki Kefeye snm,

829

orada Cenevizliler tarafndan katledilmitir.21 Kulikovo bozgunu Moskovann istiklaline giden yolu aabilecek bir hadise idi. Ancak, Altnordunun dal dneminde zuhur eden Toktam, Ruslarn bu zaferin meyvelerini devirmelerini geciktirecektir. Toktam, gl siyas kiilii ve Timurun yardm ile Altunorduyu son kez toparlam, ancak baarsn borlu olduu Timura hasm olunca sonunu hazrlamtr. Timur, 1391 ve 1395te cereyan eden iki savata Toktam malup etmekle yetinmemi, Altnordunun btn hayat sahalarn kurutmaya almtr.22 1395 Terek Muharebesinde Timura malup olan Toktam, son abalarn gstermek zere bu dahili mcadeleler esnasnda hakimiyetlerini Krm Yarmadasna yayan Cenevizliler zerine yrmtr. Cenevizlilerin merkezi Kefeyi ele geiren Toktam, burada glenerek Timura kar yeniden harekete gemek niyetinde iken, Timur Kutluk Hann ani saldrs sonunda malup olarak Litvanyaya snmtr.23 Altnordu Hanedanndan gelen Timur Kutluk, aslnda Timurun Toktama kar hareketinde klavuzluk yapan, Toktam devirmek suretiyle evvelce Nogay ve Mamay gibi Altnorduyu eline geirmeye alan emir Edigenin kuklas idi. 24 Timur Kutluk zamannda hakimiyeti elinde tutan Edige ile Timur Kutlukun lmnden (1405) sonra yerine geen olu Timur arasnda kan ihtilaf sonunda Timur Edigeyi malup etmi, ancak Litvanya prensi Vitovtun destei ile hareket eden Toktamn olu Celleddine yenilerek tahtn kaybetmitir (1411). Bu safhada Altnordu taht iin Toktam evld25 arasnda ve tekrar sahneye kan Edige arasnda iddetli mcadeleler cereyan etmi, Edigenin 1419da Toktam olu Kadir Berdi tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra Altnordu Taht Ulu Muhammede gemitir.26 Karklk 1437ye kadar devam etmitir. 2. Krm-Hanlnn Kuruluu Krm Hanlnn kurulu zamanna rastlayan bu byk karklk ilgili aratrclar tarafndan farkl yorumlanm, hanln kuruluu hususunda hemen hemen birbirine uymayan deiik nazariyeler tremitir. Hanln kurulu tarihini A. Sha Arslangiray27 burada tafsiline imkn olmayan uzun tahliller sonunda 1449, A. Nimet Kurat bir aratrmasnda28 1442den hemen nce 1440, dier bir aratrmasnda29 1428; Glbn-i Hnna dayanan smail Otar 143730 Hasan Ortegin31 1420; hanln ortaya k hakknda en detayl aratrmann sahibi Muzaffer rekli ise, Hac Giray I.in ilk kez darp ettirdii paralarn tarihlerini esas alarak 1441-1442 olarak kabul ediyor.32 Hanln kuruluunu 1440lar ve sonrasna doru eken bahis konusu aratrclarn kurulu tarihinde esas ald iki mhim kriterden birisi Ulu Muhammed Hann Altnordu tahtna hakim olmak iin 1419-37 yllar arasnda srdrd mcadele devresinde Krma gelerek hakim olmas, dieri ise Hac Giray I. adna darbedilen ilk paralarn tarihinin 1440lardan sonra olmasdr. A. Nimet Kuratn Ulu Muhammed Hann taht serveni hususundaki kapsaml tetkikinin zetini verip Ceneviz ve Rus kaynaklarndan edindiimiz intibalar nakletmek sureti ile kendi grmz ifade edeceiz. Ulu Muhammed Han, 1419da Altnordu han oldu. Arap ve Leh kaynaklar ile Smirnova dayanan Kurata gre, Ulu Muhammedin 1419da taht ele geirmesi Litvanya kral

830

Vitovtun destei ile olmutu. Tarihi Aynnin verdii bilgiler de 1419 ve sonrasnda Ulu Muhammedin nce Det-i kpak sonra Krm zerinde hakim olduu istikametindedir. 1424-5 tarihinde Baraka yenilen Ulu Muhammed, Altnordu tahtn kaybederek Krma ekilmitir. Mcadelesini srdren Ulu Muhammed, 1427de Saray tahtn tekrar ele geirmitir.33 Ulu Muhammedin Altnordu tahtna getii 1427de Devlet Berdi adl bir zat Krmda hakimiyet kurmu, Ayn Aliye gre Msra eli gndermiti. Ulu muhammed Han, Saray tahtn 1436-7ye kadar muhafaza etmiti. Bundan sonra Abdlgaffar Krmye dayanan Kurata gre Ulu Muhammed, bu tarihlerde Edige Mirzann oullarndan biriyle mttefik olan Gyaseddin adnda bir prensle yapt mcadeleyi kaybederek tekrar Krm tahtna ekilmeye mecbur olmutu. Bu arada Gyaseddin de hanln az bir sre sonra Kk Muhammede kaptrm, Kk-Muhammed Han Sarayda ve Ulu Muhammed Han da Krmda hkmdar sfatyle kalmlard. Tekar Ayn ye dayanan Kurat, 1436-7 yllarnda Ulu Muhammedin Krmda olmadn belirtmektedir. Ulu Muhammedin Krmda tutunamamasnn sebebini belirtmeden ifade eden Kurat, onun 1436 veya 1437 balarnda Krma yakn mevkide bulunan Belev ehri yaknnda Ruslar malup ettiini ve mteakiben Kazan mntkasna giderek Kazan Hanln kurduunu belirtmektedir.34 Kaynaklarn ittifakla belirttii zere Hac Giray I.in 35 amcas olan Devlet Berdinin 1427-8de Krmda hkm srd kesindir. Ceneviz ve Rus kaynaklarndan edinilen bilgilere gre 1434 yaznda Hac Giray I., Krmda Cenevizlilerle iddetli bir savaa tutumu ve galip gelmitir.36 Ulu Muhammedin 1436-7ye kadar Saray tahtnda olduu bilindiine gre, esas mesele, Devlet Berdinin akbetinin ne olduu ve Hac Giray I.in amcasndan taht nasl tevars ettiidir. Devlet Berdinin aslnda Krm deil, Saray tahtnn mddeisi olduu hususundaki kaytlar,37 bu hususta ihtiyatl olmak kaydyle bir takm tahminler yaplmasna imkn verebilir. Devlet Berdi, saray taht iin mccadeleye girdii srada Krmdaki hakimiyetini Hac Giray I.e devretmi olmaldr. Esasen, Hac Giray I.in dedesi ve Devlet Berdinin babas olan Ta Timurun da Krmda hakim olduuna dair bilgiler,38 bu hanedann Devlet Berdiden evvel Krmda bir nve tekil ettiini ilzam etmektedir. Dier yandan, Ulu Muhammedin Saray tahtn son kez kaybettikten sonra Krmda hakim olmas imkn haricindedir; zira, Saray tahtn kaybetmesi ile Ruslarla savaa tutumas ayn yla rastlamaktadr. Ulu Muhammedin Saray tahtn kaybetmesinden sonra Krma ekilmesi hususunda verilen bilgiler, onun evvela Krm ele geirmeye teebbs ettii, ancak baaramayarak Ruslar zerine yrd, nihayet Kazana ekilerek orada Kazan Hanln kurduu eklinde yorumlanabilir. Onu Ruslarla savamaya, onlar malup ettikten sonra Kazana ekilmeye zorlayan faktrler de bu ekilde izah edilmi olur. Krm Hanlnn kurulu ile ilgili mlahazalarmz son birka tahlille nihayetlendirmek istiyoruz. Emir Edigenin 1419da ortadan kaldrlmas ve Saray tahtna Ulu Muhammedin gemesinden hemen sonra mezkr Hana kar muhalefet iki odakta toplanmtr. Bu odaklardan en gls Toktamoullardr. Dieri, Hac Giray I.in amcas Devlet Berdi ve babas Gyaseddinin mcadelesidir. Bu iki kardein Ulu Muhammede kar birlikte hareket etmi olmalar muhtemeldir.

831

Hanedandan olmayan Edige evlad da bu karklk dneminde gl han Ulu Muhamede kar Gyaseddinle ittifak etmitir. Ulu Muhammed Hana son darbeyi 1436da Edige oullarndan birisi ile mttefikan hareket eden Gyasedin vurmutur. 1427-8lerde Krmda hakim bulunan Gyaseddinin kardei Devlet Berdi de muhtemelen Gyaseddini desteklemitir. Gyaseddin, Ulu Muhammedi yendikten sonra tahtnda ok az sre kalabilmi, Seyyid Ahmed Hana yenilerek Saray terk etmitir (muhtemelen 1436-37).39 Hac Giray I.in babas Gyaseddinin bu hadiseden sonra ki serveni de sarih deildir.40 Seyyid Ahmed Hann Saray tahtn ele geirdikten sonra Krm ele geirmek zere hareket ettii ve Hac Giray I.i tedip ettii grlmektedir.41 Hac Giray I.n ehzadelik dnemlerinde olduu belirtilen bu tedip hareketinin tarih bakmndan eksik yn olmakla beraber, Seyyid Ahmedle Gyaseddin arasndaki mcadeleyi tebarz ettirdii kesindir. Halim Giray ve Seyyid Mehmed Rzann naklettiine gre Altnordu tahtn ele geiren Seyyid Ahmed Han, Hac Giray I. ve kardeini dman ilan ederek vcutlarn kaldrmak zere harekete gemitir. Seyyid Ahmed, iki kardei zi Nehrine kadar kovalam, kardeler nehri yzerek gemek suretiyle canlarn kurtarmlardr. Hac Giray I. bu hadiseden yaral olarak kurtulmutur.42 Kaynaklarn mttefikan zikrettii bu hadise tevatrle beslenerek birtakm ilaveler almsa da iki mhim hususu tebarz ettirmektedir. Birisi, Seyyid Ahmed Hann Hac Giray I. ve kardeinin vcudunu ortadan kaldrmak lzumunu hissetmitir ki, bu husumetin sebebi, Gyaseddinin gl bir muhalif olmasdr. kinci husus, Seyyid Ahmedin zi Nehrine kadar iki kardei kovalayabilmesidir ki, bu srada Ulu Muhammed dahil btn rakiplerini saf d ettiini gsterir. Ulu Muhammedin gayet iyi bilinen servenine gre 1419-37 tarihlerinde faslalarla Krm ve Saray tahtnda bulunmas bakmndan bu tedibin 1437 lerde olmas gerekir. Seyyid Ahmedin merkezi Saray olmas bakmndan Krm ona u blge olma hususiyetini srdrm, 1436-7 yllarnda veya daha erken bir tarihte olmas muhtemel bu tedip hareketi geici olmu, Hac Giray I. Krmdaki hakimiyetini srdrmtr.43 3. Hac Giray I.den Osmanl Hakimiyetine (1428-1475) Seyyid Mehmed Rza, daha Altnordu zamannda ok miktarda Tatar kabilesinin Det-i Kpakdan hudud- Krma nakl ve iskn edildiini bildirmektedir.44 Altnordu bnyesinde cereyan eden iddetli taht mcadeleleri srasnda Krm hudutlarna yakn ve uzak bozkrlarda bu mcadelelerden bunalm kabile reislerinin merkez saraydan bir hayli uzak Krm Yarmadasna ekilmi olduklar tarihi vakalarla sabittir. Devlet Berdi ve yeeni Hac Giray I.in 1426lardan itibaren burada Krm Hanln kurmalar bu kabile glerinin destei ile vukubulduu kesindir. Tatar kabilelerinin Krm Yarmadasna yerlemeleri daha eski tarihe gitmekte olup, bahis konusu dnemde bu g hareketinin hzland grlmektedir.

832

Hac Giray I.in dayand irin, Barn, Argn ve Kpak isimli 4 kabile mevcut olup bunlardan en by irinler idi. Krm Hanlnn kuruluunda asl g olan bu kabile glerine Karai, beylerine de Karai beyleri deniliyordu. Hanln asker, idar ve itim yapsnn teekkl bunlar sayesinde gereklemiti.45 Hac Giray I., mmkn olduu kadar fazla kabile gcn Krma ekmek suretiyle gcn artrmaya almt.46

Hanln teekkl ettii 1420lerden itibaren Krmda asli g Ceneviz idi. Altnordunun paralanmasnn dourduu boluk Krm siyas muhtariyet bakmndan uygun hale getirmi, Ceneviz bundan azami derecede istifade ederek hakimiyetini btn Krm sahillerine yaymt. Hac Giray I.in devlet kurmasnda esas unsur olan bu siyas boluk, Krm Hanlnn karsna daha balangta nemli bir rakip kartmt. 3.A. Cenevizlilerle Mcadeleler Krm Yarmadasna yerleen Tatar kabileleri, Yarmadann hayat tarzlarna elverili bulunan bozkr kesiminde yerlemilerdi. irin mirzalar ve hanln ilk merkezi ise Eski Krm (Solhat) idi.47 Burada XIII. yzyldan itibaren byk bir koloni faaliyeti iinde olan Ceneviz ise sahil kesiminde faaliyet gsteriyordu. Yarmadann en byk ehri ve Cenevizin merkezi durumunda olan Kefeden baka douda Ker, Taman, Azak, batya doru Sudak, Balklao, biraz i kesimde yer alan Mankub ve nkirman gibi ehirler bnyesinde kurulmu bulunan ticar a, Cenevizin hakimiyet sahasn tekil etmekte idi. Sudak, Mankub ve Balklaonun ahalisinin byk ksm Rum-Ortodoks ahaliden meydana gelmekte olup, Cenevizin faaliyetlerini younlatrd srada Mnkub ve Balklao siyas bir g tekil ediyor ve Ceneviz yaylmasndan rahatszlk duyuyordu. Hac Giray I., Cenevize kar mcadelesinde daha gl durumda olan ve Ceneviz hakimiyetinde bulunan Balklaoya hakim olmak niyetinde olan Mankub knezi ile ittifak etmitir. Bu ittifaka gre Mankub knezi Aleksy, Hac Girayn da destei ile Balklaoyu alacakt. Hac Giray I.in Mankubla ayn etnik yapya sahip bulunan ve Cenevize bal olan Balklaonun Mankub knezine balanmasn kabul etmesinin sebebi, sahil kesiminde tesis edilmi bulunan gl Ceneviz nfuzunu krmak ve yine bu gl rakibe kar ittifak oluturmakt. Hac Giray I., bu merhaleden sonra Mankub knezi ve Balklao ile beraber btn sahil kesimine hakim olmak niyetinde idi.48 Aleksy, 1433 sonbaharnda kale halknn da destei ile Balklaoyu ele geirdi.49 Bu hadiseden dolay 1434 senesi yaznda Balklaoyu (Cembalo) geri almak maksad ile hazrlklarna balayan Ceneviz, 8 Haziran 1434 tarihinde donanma ile Balklaoyu kuatarak zapt etti. Kelede byk bir katliam yaptktan sonra 9 Haziranda nkirman (Kalamiti) kalesine yneldi. Cenevizlilerin karadan yaptklar kuatma srasnda kale halknn tamam firar etmi, ehir bo kalmt. nkirman yamaladktan sonra atee veren Cenevizliler, geri dnerek Balklao zerinden Kefeye dnmeye baladlar. Cenevize kar bu hareketin dier nemli mihraknn Solhat merkezli Krm Hanl olduunu bilen Cenevizliler, 14 Haziran 1434te Solhat muhasara etmeye karar verdiler. 50 Bu

833

maksatla harekete geip nlerine kan kasaba ve kyleri yama ve talan ile etrafa dehet saan Ceneviz ordusu, an bir basknla onlar imha etmeyi planlayan Hac Giray I. tarafndan izlenmekte idi. Hava scak olup yry srasnda Cenevizliler tehizat ve silahlarn arabalara koymulard. Cenevizliler Solhata 5 mil uzaklkta bulunan Kastadzon (muhtemelen Kakaokrak veya Karakz kyleri) yaknna geldiklerinde Hac Giray I.in ani basknna uradlar. Hac Giray I., mehur sahte pusu ve ricat taktii gereince bozguna uram gibi geri ekilerek Cenevizlileri asl kuvvetlerinin bulunduu alana ekti. Dmann 8000, Krmlalarn ise 5000 kuvvetten olutuu bu muharebede Cenevizliler kesin bir surette malup edildiler. Krm aknclar akama kadar Ceneviz ordusunu takip ve imha etti.51 Krm kuvvetleri, 27 Haziran 1434 ylnda Balklaoyu kuattlar. Asl birlikleri imha edilmi bulunan Ceneviz, anlama yolunu denedi. imdilik Cenevize stnln kabul ettirmenin yeterli olduunu, ayrca mstahkem surlarla evrili bulunan kalenin alnmasnn zorluunu mdrik bulunan Hac Giray I., Cenevizlilerle mzakereyi kabul etti.52 13 Temmuza kadar sren mzakereler sonunda yaplan ve ayrntlar kesin olarak bilinmeyen antlama ile Cenevizin Krm Yarmadas zerinde Krm Hanlnn hakimiyetini tand ve Hanlk ile sulh iinde bulunmay yeledii anlalmaktadr.53 Nitekim, bu tarihlerden 1454 ylna kadar Krm Hanl ve Ceneviz arasnda sulha mugayir byk apl bir hareket vukubulmamtr.54 Bu antlama ile Krm Hanl Kefe dahil btn Yarmadann yksek hakimi sfatn kazanyor, Cenevizliler ise sahil kesiminde ki ticaretlerini Hanlkla sulh iinde srdrme hakkn muhafaza ediyorlard. Bu mcadelelerin en mhim taraf, meru snrlar blgenin etkin gc tarafndan tannm bir Krm Hanlnn mevcudiyetini ortaya koymasdr. Nitekim, Hac Giray I.in, Fatih Sultan Mehmete gndermi bulunduu 1453 tarihli bitikte Hanlnn snrlarn Krk Yerde ve Krmda, Kefede ve Kerte ve Tamanda ve Kopada ve Kpakda ve benim hkmm yeten her yerde ifadeleri ile tahdit ederken asl dayana bu antlama olsa gerektir.55 Bu ifadeler, Hac Giray I.n hakimiyet iddiasnn Krm Yarmadas ile snrl olmad, Altnordunun btn hakimiyet sahasna uzandn ortaya koymaktadr. 3.B. Cenevize Kar Osmanl-Krm ttifak Hac Giray I.in Krm Yarmadas zerinde kurmu bulunduu hanln Ceneviz karsnda etkin bir ekilde mcadele edebilmesi iin surlar ykacak teknolojinin elde edilmesi gerekiyordu. Hanlk bu imkandan mahrum idi. stanbulun fethini gerekletiren Fatihin en byk gayesi, denizlerdeki Latin stnlne son vermekti. Fatihin Latinlilerle mcadelesi ile Hac Giray I.in mcadelesi hemen hemen ayn zamanda vukubulmu, bu sayede iki Trk devleti arasnda vukubulduu grlen ittifak kendiliinden ortaya kmt. ki Trk devleti arasnda 1454 ylnda anlama ile tespit edilen ittifaka gre, Osmanl ve Krm kuvvetleri Kefeyi kuatacak, alnd taktirde Kefe Krm Hanlna verilecekti. Osmanl kuvvetleri ise ganimle yetinecek, ayrca nakliye hususunda donanmalar ile yardmc olacakt.56 Kefeyi hedef alan bu antlama, Ceneviz nezdinde derhal etki yapt. Kefe Cenevizlileri

834

Cenovadan yardm isteyen mektuplar yolladlar. Bu mektuplarda Cenevizilerin tela ak idi. zaptedilen kalelerin Krm Hanlna verilecei, esir edilen Cenevizlilerin satlacaklar bildiriliyordu.57 Anlama gerei hareket eden Krm ve Osmanl kuvvetleri 11 Temmuzda Kefeyi muhasara etti. Demir Khya kumandasnda Osmanl donanmasnn denizden gerekletirdii muhasara, karadan 6000 kiilik Krm kuvveti tarafndan yrtld. Muhasara sonunda Kefe alnamadysa da, telaa den Cenevizliler, mttefik glerin ne srd antlamay kabul ettiler. ki aama halinde yaplan mzakerelerin sonunda Cenevizliler Osmanl Devletine yllk 3000 altn vergi vermeyi kabul ettiler. Ceneviz, Krm hanna da ayrca vergi vermeyi taahhd etmiti.58 Bu aamada iki Trk devletinin Krm sahilleri zerinde birbiriyle atan emelleri ortaya kmaktadr. Fatihin usta politikas, Osmanl ve Krm menfaatlerinin iki devlet arasnda souklua yol amasna mani olmutur. Fatihin Latinlilerle ok vsatli bir mcadele iinde bulunmas bakmndan Kuzey Anadolu limanlar ile Egedeki Venedik ve Ceneviz sleri ncelik tayor, Krm Hanl ile Cenevizin mcadelelerinin sonucuna gre Krm zerinde politika yrtmek bu stratejiye uygun dyordu. Krm vukuat hususunda Osmanl diplomasisinin bekleme dnemine girmesi Cenevizi rahatlatm, Hac Giray I. marifeti ile glenen Krm Hanlnn zayflatlmas yolunda ki politikalarn uygulama imkn bulmasn salamt. Ceneviz, Hac Giray I. ile olu Haydar arasnda 1455te cereyan eden dahili mcadelede Haydar destekleyip Hac Giray I.i uzaklatrmak sureti ile hanln zayflamasna neden olmutur. 59 Hanln yeni serpilmekte olan gcnn bu ekilde d mdahaleye maruz kalmas yerli mera tarafndan tehlikeli grlerek Hac Giray I. desteklenmi, Haydar Litvanyaya snmak suretiyle tahtn terketmek zorunda kalmtr.60 Bu hadiseden sonra hakimiyeti ele geiren Hac Giray I. duruma hakim olmu, Krm Hanl ykseliini srdrmtr. Hac Giray I., 1466-67 senesinde vefat etmi,61 bir rivayete gre Bahesarayda Salack mevkiine,62 bir rivayete gre Eski Krm (Solhat)a defnedilmitir.63 3.C. Hac Giray I.in Vefatndan Sonra Ba Gsteren Meseleler Hac Giray I.in vefat, asl gc Karai beylerinin tekil ettii hanlkta dahili mcadelelerin vukuuna sebep oldu. Kabile aristokrasisi, iktidarn devri srasnda kendi beylerini seme abas iine girince kargaa artyor, hanlk zayflyordu.64 Altnordunun kne yol aan bu itima yap, btn tarihi boyunca Krm Hanlnn en zayf ynn tekil edecektir. Hac Giray I.den sonra ba gsteren taht mcadeleleri, Mengli Giray I. ile Nur Devlet arasnda cereyan etti.65 Bu mcadelenin ilk safhada Nur Devlet, ikinci safhada Mengli Giray I.in galibiyetiyle sonuland anlalyor.66 Mengli Giray I.in hakim olmasndan sonra bu kez Nur Devlet Cenevizlilere snm ve onlar tarafndan hapsedilmitir. Hanlkta ba gsteren bu dahili mcadele Cenevizin iine yaram, Osmanl diplomasisinin mdhaleden uzak olduu bu dnemde, hanln siyas kontrol Cenevizin eline gemiti. Ceneviz, muhalifleri elinde tutmak suretiyle hanl istedii gibi idare ediyordu.67 Mengli Giray I.in Cenevizlilerin isteklerine boyun emekten baka aresi yoktu. Nitekim, 25 Ekim1469da Osmanl kuvvetleri Yakub Bey kumandasnda Kefeyi ikinci kez

835

kuattklarnda, Mengli Giray I. Fatih Sultan Mehmede yazm olduu bitikte68 bundan ikyeti olmutur. Mengli Giray I.in bu ikyetinin asl sebebi, Osmanl kuatmasnn Cenevizlileri rahatsz etmesi ve Mengli Giray I.in Ceneviz istekleri dorultusunda hareket etmek zorunda kalmasdr.69 Ceneviz karsnda mttefik aramak zorunda kalan Mengli Giray I., Lehistan ve Moskova ile ilikilerini gelitirmek zorunda kald. Cenevizden baka Altnordudan bagsteren tehdit ve bu dnemde Lehistan hakimiyetinde Litvanyann Moskovaya kar Altnordu ile ittifaka girmesi, KrmMoskova ittifakn zorunlu hale getirdi. Bu surette, birbirine rakib olmak zere Krm-Moskova ve Altnordu-Lehistan bloklar teekkl etti.70 Mengli Giray I. Zamannda Krm Hanlnn bu bamll dolays ile Ceneviz, Lehistan, Altnordu ve artk nemli siyas g haline gelmi bulunan Moskovann tekil ettii g dengeleri iinde gl bir yer igal etmedii grlyor. Ceneviz mdahaleleri, yerli kabile beylerinin vaziyete el koymalarna yol aacak boyuta varmtr.71 4. Krm Sahillerinin Osmanllar Tarafndan Fethi Hac Giray I.in 1466da vefatndan Mengli Giray I.in 1478de tahta kna kadar Krm Hanlnn i alkants srd. ktidar, Nur Devlet, Mengli Giray I.ve Canbek arasnda el deitirdi.72 Mengli Giray I. in en gl rakibi olan Nur Devletin Litvanya ve Moskova knezlerine snmas, bu devletler karsnda Mengli Giray I. i zor durumda brakmtr. Bilhassa Moskova, Nur Devlet kozunu iyi kullanmtr. Nur Devlet, van III.e sadakatle hizmet etmitir. Mengli Giray I.-van III. arasnda cereyan eden diplomaside Nur Devletin roln dikkate almak gerekir. Dier yandan, Moskova, Altnordu, Litvanya ve daha ieride Ceneviz mdahaleleri Krm Hanln iyice bunaltmtr. 73 Hanedann inkraz ile noktalanabilecek bu bunalm, yerli aristokrasiyi kendi bann aresine bakmaya mecbur etmitir. Osmanl fethini intac eden bu hadiseler zamannda irinlerin beyleri olan Mamak ve Eminek, hanln en etkili simalar idiler. Mamak 1474de vefat etmi, yerine Eminek gemiti. Mamakn dul ei, Cenevizlilerden alm olduu destekle Eminekle mcadele etmiti. Mamakn ei, Eminekin yerine Sartak isimli bir beyi geirmek istiyordu. Cenevizin basksna boyun emekten baka aresi olmayan Mengli Giray I., Emineki azlederek Sartak atad. Cenevizin Eminek yerine Sartak atamasnn sebebi, Eminekin Osmanllarla ibirlii iinde olmas idi. Bu artlar altnda Eminek Mirza, Mengli Giray I.e kar isyan ederek onu Kefeye kamak zorunda brakt. Cenevizin Hanlk iindeki gc karsnda uzun sre tutunamayacan mdrik bulunan Eminek Mirza, eskiden beri muhabere iinde bulunduu anlalan Fatih Sultan Mehmedi Krm ilerine mdahaleye ard. Eminek, bu arsnda Kefenin Osmanllar tarafndan fethedilmesini de teklif ediyordu.74 Osmanllarn Kefe seferine kt 1475e doru cereyan eden ve blgenin mstakbel tarihinde kkl deiikliklere yol aacak bu hadiselerin Osmanl mdahalesi ile zlmesinde balca amil, Eminek mirzann mezkur daveti olmutur.75

836

Bu artlar altnda Fatih Sultan Mehmed, 1475te Krm sahillerinin fethi iin Gedik Ahmed Paay grevlendirdi. Hazrlklarn tamamlayan G. Ahmed Paa, tahminen 1 Haziran 1475te Kefe sahillerine ulat. Teslim ol arsnn reddedilmesi zerine ehri kuatan Osmanl kuvvetleri, drt gn iinde Kefeyi fethettiler.76 Ker, Sudak ve Balklao kaleleri direni gstermeden teslim oldu. Arkasndan Azak ve Taman dt.77 Osmanl ordusunu en ok uratran, mstahkem surlarla evrili Mankub78 kalesi oldu. Uzun bir kuatmadan sonra buras da alnd.79 5. Krm Hanlnn Osmanl Tabiliine Girii Kefe ve akabinde Krm sahillerinde yer alan btn ehirlerin Osmanllarca fethini mteakib vukubulan gelimeler hususunda aratrclar mttefik deildir. Bir rivayete gre Kefenin fethi srasnda zindanda bulunan Mengli Giray I. oradan kartlarak stanbula gnderilmi,80 dier rivayete gre Gedik Ahmet Paa tarafndan hrriyetinin iadesini mteakib Krm Hanlna getirilmi ve Osmanl-Krm arasndaki hukuk rabtay belirleyen bir antlama imzalanmtr.81 Bu antlamann muhtevas belli olmasa da, evvela Cenevizin tasarrufunda bulunan Kefe, Sodak, Balklao, Mankub, nkirman, Azak ve Taman ehirleri btn kyleri ve arazisi ile beraber Osmanl hakimiyetine girerken, Yarmadann i bozkr kesimi ile Azak, Taman-Astarhan arasndaki Nogay-erkez alan Krm Hanlnn hakimiyetinde kalyordu.82 Bylece, eskiden Krm-Ceneviz arasnda izilmi bulunan coraf harita, Osmanl-Krm arasnda da muhafaza edilmi oluyordu.83 Coraf bakmdan mevcut bulunan bu paralellik, hukuk bakmdan hibir surette varid deildir. Hanlk, bu merhalede Osmanly metbu tanmtr. Osmanl destei ile tahtna avdet eden Mengli Giray I., 1476 yaznda Taht lini ele geirmek maksadyla dil boylarna kuvvetli bir akn yapm, ancak Seyyid Ahmed Han84 tarafndan fena halde malub edilmitir. Mengli Giray I., yaral vaziyette kaarak Krkere (Krkyer: fut Kale) snmtr. Seyyid Ahmed, bu hadiseler srasnda Krm Hanlnn merkezi Solhat 40 gn sreyle kuatt ve Krmda byk tahribat yapt.85 Seyyid Ahmad Han, Kefe beyinin usta manevras ile Kefe zerine yrmekten vazgemitir. Krmn Osmanlya ait olan yerler haricindeki blgelerini igal etttii grlen Altnordu han, Krm Tahtna Nur Devleti geirdi.86 1476da tahtn kaybeden Mengli Giray I., 1478de irinlerin beyi Eminek Mirzann Osmanl Devleti ile ibirlii iindeki teebbs ile tekrar Krm tahtna geirildi.87 Mengli Girayn 1478den 1514 ylna kadar devam eden nc saltanat, gerek iktidar sresinin uzunluu, gerekse Mengli Giray I.in tecrbe ve olgunluu sayesinde Krm Hanlnn salam bir ekilde teesss etmesini salad. Giray Hanedannn Osmanl destei olmadan nasl d mdahalelere maruz kald, yukarda grld. irinlerin Osmanly tercihi bilhassa ayan dikkattir. Bir yandan hanln Ceneviz kolonisi olmaya yneldii, dier yandan Moskovann Nur devlet ahsnda iyice tebarz ettii zere iktidar adaylarn korumak sureti ile ynetimde iyice nfuz kazand, kez; Altnordu tehdidinin srekli hissedildii bir vaziyette, irinler ve onlarla uzlama halinde bulunan dier Karai beyleri Osmanldan yardm istemiler ve Hanln Osmanl himayesi altna girmesini intac eden hadiseleri balatmlardr.

837

Krm Hanlnn Osmanl tabiliine girmesi ile neticelenen bu yeni durum, Osmanl Devletinin Kuzey Karadeniz politikasn da deimez esaslara balamtr. Fatih Sultan Mehmed, Cenevizi Karadenizden sildii gibi, Krm Hanlna da son vererek burada klasik Osmanl eylet sistemini uygulayabilirdi. Fatih, aksini yaparak kuzey politikasn kendi himayesindeki Krm Hanl uhdesine brakt.88 Osmanl Devleti batda Avusturya, douda ran olmak zere iki byk cephede mcadele ederken Altnordu, Rusya, Kozak ve erkez gleri tarafndan paylalm bulunan Det-i Kpak sahasnn kontroln Krm Hanlna havale etmi, nc bir cepheyi amay dnmemitir. Buna gcnn yetmedii, yaklak iki yz sene sonra mecburen balatlan harektn muvaffakiyetsizlii ile sabittir. Bu politika, Krm Hanlnn kesin olarak Osmanlya tabi olmas esasna dayandndan, Osmanl Devleti gl bir hanl hibir zaman arzu etmemitir. Hanln glenmeye balamasn tabiyet stats iin tehdit olarak grm, derhal mdahale etmitir. Bu politika hi aksatlmadan uygulanmtr. Osmanl Devleti, hanlk zerindeki nfuzunu Karai beyleri vastas ile srdrmtr. Gl hanlarn bu Karai beyleri bakmndan da arzu edilmedii calibi dikkattir. Mengli Giray I. zamannda Krm kuvvetleri ilk kez Osmanllarca dzenlenen byk apl seferlere itirak etmitir. 1484 ylnda II. Bayezdin Kili ve Akkerman zerine yapt sefere Krm Kuvvetleri 50.000 aknc ile destek vermi, gsterdikleri yararllk karsnda Sultan tarafndan ak brk, altnl skf ve bol miktarda hediyelerle taltif edilmitir.89 Mengli Giray I.den itibaren Krm aknc gleri Osmanl seferlerinin vazgeilmez destekisi olmutur. Bu vaziyet, Hanln kendi siyas vetiresi iinde gelimesinin en mhim engellerinden birini tekil etmitir. Hanlk kta zerinde yaylan Pax Ottomanann en mhim aya haline gelmekle byk g kaybna uramtr. Mengli Giray I., Osmanl Devletinin ciddi bir kaosa srklendii Yavuz Sultan Selim ile Bayezd II. arasnda vukubulan ve Yavuzun taht ele geirmesiyle son bulan mcadeleler srasnda siyas tecrbesi ve olgunluuyla mhim bir rol oynamtr. Yavuz Sultan Selim, babas ve kardei Ahmed ile mcadelesini srdrmek zere Kefeye gittiinde, ehzade Ahmed Mengli Giray I.le mektuplaarak Selimi tutuklamak ve kendisiyle ibirlii etmesi karlnda Kefe Sanca ile mlhakatn teklif etmi, Mengli Giray I. bunu kabul etmemiti.90 Mengli Giray I., bu istein aksine Selime yardm etmiti. Bu arada Mengli Giray I.in olu Kalgay Mehmed Giray ve Selim arasnda ilgin bir hadise cereyan etmitir. Mehmed Girayn Selime, vaadedilen topra sen hkmdar olsaydn verir miydin? sorusuna; Selimin padiahlar memleket alrlar, kimseye memleket vermezler, yet para ve elbise gibi eyler dilerseniz verilir, amma memleket asla eklinde cevap vermesi zerine, Kalgay babasna Selimin ldrlmesini teklif etmitir. Mehmed Girayn bu isteini reddeden Mengli Giray I., onun muhtemel teebbsne kar Selimin zi suyunu gemesine yardm etmitir. Mehmed Giray, ldrmek zere Selimi takip etmi, ancak yetiememitir.91 6. Mstakiliyet abalar ve Sonular Mengli Giray I.in vefatndan (Ocak 1514)92 sonra yerine Mehmed Giray I. gemitir. Mehmed Giray I.le beraber Hanln Osmanlya kar mstakil olma gayreti iine girdii grlr. Bu vaziyet, iki devlet arasnda hi bitmeyecek olan gizli rekabeti kanlmaz olarak ortaya karr.

838

Osmanl Devletinin Yavuz zamannda ran ve Msr seferleriyle megul olmas, hanln serbest kalmasnda etkili olmutur. 93 Enerjik bir han olan Mehmed Giray I., Kalgay nasbettii kardei Bahadr Girayla Moskova zerine aknlar yapt. Kazan han Muhammed Eminin lmnden sonra Moskovann kendi adamn Kazan tahtna kartarak Kazan ele geirme abalarn engelledi. Kazan tahtna Mehmed Giray I.in giriimi ile Abdllatif Han geti (1516). Knez Vasili bunu tanmak zorunda kald. Abdllatif Hann vefat, Kazan meselesini tekrar gndeme getirdi. Kazan Hanln istila niyetinde olan Mehmed Giray I., bu kez kardei Sahib Giray Kazan tahtna kartmak niyetinde olduunu bildirdi. Kazanda gz olan Vasili, Mehmed Giray I.den ekinmesinden dolay bunu da tanmak zorunda kald.94 Bu dnemde Kazan ekseninde cereyan eden hadiseler, Rusyann bu blge zerinde meden ve kltrel tesirler gsterdii, hatta Trk nfusunun az miktarda bir ksmn kendine baladn gstermektedir.95 Mehmed Giray I.in Sahib Giray atamasn mteakib han tayini iin Kazan ahalisinden bazlar Rusyaya mracaat ettiler. Knez Vasili, Krm ve Hac Tarhan (Astarhan) hanlklarndan kaarak Rusyaya iltica etmi bulunan eyh Aliyi Kazan hanlna getirdi.96 Mehmed Giray I., Vasiliyi bu hareketinden dolay sert bir ekilde uyard. Telaa kaplan Vasili, Selime eli gndererek Mehmed Giray I. karsnda yardm istedi. Babas ile mcadelesi srasnda Kefeye gittii sralarda vukubulan hadiseler yznden Selim I.den ekinen Mehmed Giray I., Moskovaya kar istedii sertlii gsteremedi.97 Selimin vefat zerine bu endielerinden kurtuldu ve 1520 ylnda Rusya zerine byk tahribatla neticelenen bir sefer yapt. Vasili, Kanuninin tahta kn tebrik etmeyi de frsat bilerek stanbula gnderdii Eli ile Ona Mehmed Giray I.in taarruzlarndan rahatsz olduunu bildirdi. Kanun, Rusyaya kar ll olmas hususunda Mehmed Giray I.i uyard.98 Mehmed Giray I., Rusyann emelinin Memlik-i slmiyeyi kmilen zapt ve islm yurtlarnda bulunan camileri kiliselere evirmek niyetinde olduunu kerrren anlatm ise de Sultan Sleyman nezdinde szleri ufak bir tesir bile uyandramad. 99 Mehmed Giray I., Sultan Sleymanla anlamaya muvaffak olamayacan bile bile dikkatini Kazan zerine yneltti. Bir mddetten beri Kazanda hkm sren eyh Ali, halkn nefretini kazanmt. Ayrca, Mehmed Giray I., Kazan Vasili yanlsna brakmak niyetinde deildi. Bu suretle kardei Sahib Giray yeterli kuvvetle Kazana gndererek tahta oturttu (1521).100 Mehmed Giray I, bu hadiseden hemen sonra Nogay kabileleri ve Lehistan kral ile mttefikan Rusya zerine byk bir sefer dzenledi. Knez Vasili, mttefik knezlerle kar koymaya alt ise de malup edildi. Mteakiben Moskova kuatld. ehri savunmaktan aciz bulunan Vasili, sulh teklifinde bulundu. Birok hediye ve sabk vergilerin denmesi artyle sulh yapld.101 Moskova zerindeki hakimiyetini gerekletiren Mehmed Giray I., dil Havzasna yneldi. Gayesi, Altnordunun son bakiyelerini tekil eden Nogaylar itaat altna almakt. 1523te gerekletirdii seferle bu gayesine de ulat. Mehmed Giray ayn zamanda Nogay, Hive, Det-i Kpak, Sibirya hanlklarn dahi tevhid ve Acem hkmetini mahv etmek ve bu suretle Avrupay tehdt etmek tasavvurunda idi.102 Bu enerjik han, Vasilinin usta siyasetini dikkate almam,

839

hakimiyet alann geniletmek hususunda acele etmiti. Vasili, Nogaylar zerine yaplan seferin dourduu tepkileri deerlendirmek sureti ile Mehmed Giray I. aleyhine kampanya balatt. Bu uurda hazinelerini harcamak sureti ile Kazanda Sahib Giray, Nogay urular arasnda da Mehmed Giray I. aleyhtarln yayd. Vasilinin bu abalar semeresini verdi. Mehmed Giray I. 1523te vukubulan bir suikastle ldrld.103 Krm Hanl ahalisi ile ayn soy ve kltre dayandklarndan phe olmayan bu urularn, sosyo politik faktrlerle nasl Rusyaya alet olduklar, bu hadiselerle mahade edilmektedir. Mehmed Giray I.in ldrlmesinden sonra yerine Gaz Giray I. getiyse de irinlerin stanbul nezdindeki teebbs ile deitirilerek yerine Saadet Giray I. atand (1524).104 Saadet Giray I., Selim I.in taht mcadelesi srasnda bulunduu Kefeden Mehmed Girayn tehdidi karsnda ayrld srada Ona refakat etmi, bu suretle balayan iyi ilikiler, Onun stanbula gelmesiyle devam etmitir. Krm Hanlnn kontrol edilmesi maksadyla han namzedlerden birinin stanbulda rehin edilmesi gelenei de bu dnemde balam olmaldr.105 Krm Hanlnn Hac Giray I.den sonra Osmanl, Rusya ve Lehistan karsnda mstakil bir g haline gelmeye balad bu merhale, Mehmed Giray I.n katledilmesi ile kesintiye urad. Hanln Altnordu mirasn toparlamas akim kald. Bundan en ok yarar gren ise Rusya oldu. Bu hadiselerin seyri dikkatlice incelendiinde, Osmanlnn Krm karsnda Moskovay himaye etmesi belirginlemektedir. Krm Hanlnn byme ve istiklaline giden yolda ki manialar imdiden tespit etmi bulunuyoruz: Mutlak hakimiyetten rahatszlk duymas pek tabbii olan oklu i kabile aristokrasisi ile hinterlantta bunlarla ittifaka her an hazr Nogay urular, hanln kabile srtmeleri ile Azak Astarhan arasnda ki hakimiyet mcadelesinin dourduu gerginlii kendi karlarna rahat bir ekilde tahvil etme imknna sahip Moskova, bu gler kendi amalar dorultusunda kullanma anlaynda stanbul. Mehmed Giray I.in katledilmesinden sonra hanln karlat bunalmda bu unsurlarn az veya ok rol bulunmaktadr. Saadet Giray I., tehlike addettii Gazi Giray I.i ldrtt. Bu hadise, hanl daha nce Hac Giray I.n vefat srasnda karlalan boyutta bir siyas inkraza srkledi. Gaz Giray I.in katlinden sonra Mengli Giray I.in oullarndan slam Giray isyan bayran at. Bu ekilde Krm, Osmanl Devleti ve ona tabi irinlerin destekledii Saadet Giray I. ile Nogay urularndan g alan slm Giray I.in iddetli mcadelesine sahne oldu. slam Giray I., 1527de Saadet Giray I.e galebe aldysa da kargaa bitmedi. ktidar mcadelesi 1532de iyice iddetlenerek i sava boyutuna ulat. Bu savata Kefe ve ona bal Azak btn gleri ile Saadet Giray I.i desteklediler. ki taraf Azak civarnda iddetli bir savaa tututu. Saadet Giray I., byk kayplarla hezimete urayarak stanbula snd. Kefe beyi lenler arasnda idi. 1532de cereyan eden bu hadiseden sonra slam Giray I. 5 ay sren cebr bir iktidar mteakip, Osmanlnn kontrolnde bulunan kabile beylerine ramen ayakta kalamayacan anlam ve hanl stanbuldan gnderilen Sahib Giray I.e brakmtr.106 slam Giray I., Sahib Girayn tahta geiinden sonra mcadelesini srdrm, ilk aamada srarla Osmanl Devletinin gvenini kazanmak sureti ile Sahib Giray I.i drmek istemitir. stanbul

840

nezdindeki abalar sonu vermeyince Ruslara yanat. Ruslardan belli bir yardm almay baard. ktidar uruna Polonyaya da yanat. Sahib Giray I.in adam Baki Bey tarafndan 1537de ldrlnceye kadar Sahib Giray I.in amansz rakibi oldu.107 Enerjik bir han olan Sahib Giray, bu gaileyi bertaraf ettikten sonra hanln zayf tarafn tekil eden meselelerle urat. Onun zaman, Krm Hanlnn en parlak devri olacaktr. Sahib Giray I.in mcadelesi birok ynden Mehmed Giray I.i andrmaktadr. Osmanl usulnde merkez bir idare kurmak en byk hedefi idi. Bu hususta kesin engel tekil eden kabile aristokrasisini tasfiye abas iine girdi. Bu maksatla despotlua bavurmaktan ekinmedi.108 stikll uuru tayan btn hanlar gibi, Krmdan dil Havzasna kadar olan sahay hakimiyetine dahil etmeye alt ve bunu baard. Sahib Giray I., 1538de Kanuninin Bodan seferine katlp Kalgay Emin Giraya Moskova zerine ganimet maksatl bir akn yaptrdktan sonra yz elli bin kiiden mrekkep byk bir ordu ile Moskova seferine kt.109 Yardm ile tahtn salamlatrd Baki Beyi vahice bir planla ortadan kaldrarak (1541) 110 vesayetten kurtulduktan sonra ki faaliyetleri erkezler zerinde younlat. erkez ve Nogay ekseninde hakimiyet kurmak iin yapt seferler, onun dneminin yegne kronii Remmal Hoca tarafndan ayrnts ile nakledilir. Sahib Giray Han I., Taman ve hinterland zerinde younlaan Jane erakise ekvetinin Taman beyi Halil Bey tarafndan ulatrlmas zerine 1539da erkezler zerine sefere kt. irinler, Barnlar, Kpaklar ve Mangtlardan mteekkil 40.000 kiilik ordusu ile Ker boazn geerek Tamana, oradan Temrk zerinden Kuban Suyu tesindeki Htbt dana ulat. Sahib Giray, buradan Elbruz Dana hareket etti. Oradan on gnlk bir yol daha kat ederek erkez yurduna vasl oldu. erkezler yurtlarn terkettiklerinden sava vuku bulmad.111 Sahib Giray Han I., 1542 ylnda erkezler zerine ikinci bir sefer yapt. Kabile birliklerinden mteekkil Krm aknc birlikleri, Sar Glde toplandktan sonra ilk seferdeki gzergh zerinden erkez zerine varld. Bu sefer erkezler iin tam bir kym oldu.112 Sahib Giray Han I., nc seferini 1544te Kabartaylar zerine yapt. Or az, zi, Don, Azak zerinden yaplan sefer sonunda 10.000 civarnda esirle geri dnlmtr.113 1545te Astarhan Seferi vukubuldu. Nogaylara gzda vermek amac tayan bu sefer, baar ile son buldu. Nogaylarn ertesi yl gerekletirdii misilleme bertaraf edildi. Nogaylar krma urad.114 Bu faaliyetleri sonunda hanlk iinde mutlak bir g haline gelen Sahib Giray Han I., hem kabile aristokrasisi, hem de Osmanl Devletini rahatsz etmi, onun ortadan kaldrlmas iin bahaneler aranmtr. Kefe yaknlarndaki bir kyde vukubulan arazi ihtilafnda Kefe yneticileri ve ayanna kar sert tavrlar ve azarlar Kanuniye abartlarak nakledilmi, padiah Sahib Giray I.in tehlike olduuna inandrlmtr. Sahib Giray I., ustaca dnlm bir plan gereince erkez zerine bir sefere ikna edilmi, arkasndan Devlet Girayn Krm tahtna clus etmesi salanmtr. Osmanl Devletinin kabile aristokrasisi sayesinde elinde tuttuu gcn farknda olan Sahib Giray I., direnmeden teslim oldu.115 7. Hanln Gerileyii ve Rus Yaylmas

841

Sahib Giray I.in erkez seferine gnderilmesinden sonra stanbuldan bir fermanla Krm Hanlna tayin edilen Devlet Giray I. (1551-1577), Krm tahtna geer gemez Sahib Giray I.i ortadan kaldrmakla urat. erkez seferinden dnmekte olan Sahib Giray I.i Taman yaknlarnda ldrtt. Devlet Giray I., Sahib Giray I.in btn maiyetini, erkek oullarn ve torunlarn da ldrtt.116 Krm Hanlnn en hametli devrini yaad bu devrede Osmanl mdahalesi ile Krm Hanlnn dahili meselelerle uramas, Rusyann ykseliini intac etti. 1552de Kazan igal eden Rusya, Hazara inen koridoru tutan Astarhan ehrini ele geirme hazrlna balad. Ruslarla mcadele etmeye alan Astarhan han Yamurc Sultan malup oldu. Astarhann imdadna koan Devlet Giray I.in de malub olarak ekilmesi zerine Ruslar Astarhan igal ettiler (1556).117 Kazan ve Astarhann dmesi, Trk ve Rus tarihinde bir dnm noktas olup, bundan sonra Ruslarn hedefi Azakdenizi, hatta Krm Yarmadas olacaktr.118 Rus yaylmasnn iyice belirginletii bu dnemde, Osmanlnn kuzey siyaseti hakknda fikir beyan etmek olduka gtr. Osmanlnn Avusturya ve ran cephelerine yaylm olan faaliyeti, Rus tehdidinin idrak edilmesini engelleyen en nemli hadisedir.119 Ruslarn usta siyaseti de en etkili faktrdr. Ruslar, Osmanl ile aralarnda evvelce kurulmu bulunan dostluk anlayna halel getirecek hareketlerden kanmaya zen gstermilerdir. Rus yaylmasna hizmet eden balca faktrler, Krm Hanlnn Devlet Giray I.den itibaren zayflamas sonunda Astarhan-Azak arasndaki hakimiyetini kaybetmesi ve burada Rus yaylmasna hizmet eden mttefik Kozak-erkez hareketinin teesss etmesidir.120 Sahib Giray I. zamannda Nogaylar ve erkezler zerine yaplan aknlarn bu topluluklar birbirine ve Rusyaya yaklatrmas ve Devlet Giray I.in tahta geirilmesi srasnda hanln zfiyete uramasnn dourduu g boluu, Kozak-erkez blounun teekklne zemin hazrlamtr.121 Kozak-erkez blounun Osmanly rahatsz eden faaliyetleri ortaya her ktnda, Rusya bu gelimelerle bir ilgisi bulunmad ve Kozaklarn Rusyann da dman olduklar hususunda Osmanly ikna etmeyi baarmtr.122 Devlet Giray I., 1556daki baarsz Rusya seferinden sonra 1557de Rusya ilerine seferlere devam etti. Krm kuvvetlerinin Tulaya kadar ilerledii srada Krm Hanl tarihinde ilk kez cephe gerisinden byk bir saldrya urad. Bu hadise, yukarda ksaca bahsedilen Kozaklarn zi (Dnyeper) aznda slmkerman, erkezlerin ise Ker boaznn te yakasnda bulunan Taman ve Temrk kalelerini vurmalar eklinde cereyan etti.123 Hanln ayn anda dou ve batdan saldrya urayarak tehlikeli duruma dmesi sonunda Devlet Giray I. Rusya seferini yarda keserek hzla geriye dnd. Kozaklar, Osmanl kuvvetlerinin yardmyla kuzeye pskrtld.124 Hanlk bu merhaleden itibaren yalnz Kuzey rakipleriyle deil, yanbandaki Kozak ve erkezlerle de mcadele etmek zorunda kalacaktr.125 Kozoklarn erkezlerle mttefikan gerekletirdii saldrlarn yalnz Krm sahasn hedeflemedii, Osmanl hakimiyetini de tehdit ettii hatrlanmaldr; zira, Taman ve Temrk hukuk ve fiili stats itibariyle Osmanl hakimiyet sahasnda yer almaktadr.126

842

Kozak ve erkezlerin Rusya tarafndan himaye edildiini mdrik olan Devlet Giray I., 1558 ylnda Riazan, Tula ve Kair ehirlerini vurmak sureti ile Rusyay tazyik etti. 1559da bir Rus ktas Krmn bat sahillerine saldrarak hasar yapt. 127 1559da Kozak lideri Dimitra, erkezlerle mttefikan Azaka saldrd. Azakn imdadna yetien Kefe beyi ile Dimitra arasnda iddetli bir muharebe cereyan etmi, Dimitra malub olmutur. Dimitra 10.000 kiilik bir kuvvetle tekrar saldrd ise de, alnan tedbirler sonunda savamaya cesaret edememitir. Bu hareketin ardndan, Azak zerine Kozak lideri ile mttefik olan erkez lideri Kansavukun saldrs vuku bulmutur. Azak mdafaa gleri tarafndan bertaraf edilen erkezler malup edilerek bir ksm esir olmu, dierleri ise firar ederek Dimitrala birlimilerdir. Dimitra ve asi erkez gruplar Taman, Azak, hatta Kefe kylarnda Osmanl hakimiyetini tehdit etmeye devam etmiler, mezkur kale beyleri hazrlksz yakalandklar bu deniz savalarnda ihtiya duyduklar gemileri merkezden istemilerdir. Merkezle yaplan muhabereden anlald kadaryla tedarik edilen gemilerin blgeye ge ulamas ve yetersiz olmas yznden kesin bir sonuca ulalamamtr.128 Bu hadiseler, Rus yaylmasnn Osmanl Devleti tarafndan belli oranda idrak edilmesine yol amtr. Krm-Osmanl yardmlamasnn artt bu dnemde, Osmanl topu birlikleri ile takviye edilmi Krm asker birlikleri Rusya zerine seferlerini sklatrmlardr. Mays 1562de Devlet Giray Han I. kumandasnda Rusya zerine bir ypratma seferi yapld. Ertesi yln Nisan-Mays aylarnda Kalgay Mehmed Giray Mihailova kadar ilerlerken, Ekim 1564te Devlet Giray I. komutasnda Krm ordusu Riazan ehrini yama etti. 1565 ylnda Rusya zerine Devlet Giray I. komutasnda bir sefer daha yapld. Devlet Giray I., Osmanl Sultannn istei zerine 1566 ylnda dzenlenen Sigetvar seferine katlmak zere Kalgay Emin Giray komutasnda 20.000 kiilik bir kuvvet gnderdi.129 Osmanl Devleti, Astarhan zerinden hacca giden haclara mani olunmas zerine Rusya karsnda cidd kararlar alm, daha 1562lerde tasavvur edilen Astarhan Seferi iin harekete gemitir. Osmanl Devletinin kuzey zerine ilk cidd ve byk seferi olan bu hareket, Devlet Giray I. Nezdinde dourduu endielerden dolay daha balang aamasnda birtakm przlerle karlamtr. Osmanl Devleti, Astarhan Seferi sonunda hakimiyetini Astarhana kadar yaym olacakt. Bu durum, Krm Hanlnn hakimiyet sahas olan Azak-Astarhan arasn kendi eliyle Osmanlya terketmesi demekti. Krm han, Osmanl nfuzunun Astarhaa kadar uzanmasyla Krmn bir Osmanl eyaleti haline gelmesi endielerini de tayordu.130 Devlet Giray I.in Rusya zerine yukarda ok ksa zetlenen mteselsil seferlerinin bir maksad da Rusyay Osmanl nezdinde tehdit olmaktan kararak Astarhan Seferinin gereklemesine mani olmakt.131 Astarhan Seferi, ran kuzeyden kuatmak, Trkistan ile irtibat kurmak, Don nehri ile dili bir kanalla birletirmek sureti ile Trk deniz gcn Hazara kolayca sevketmek gibi mull hedefleri ihtiva ediyordu.132 9 ubat 1568de Cafer Beye gnderilen hkmlerden133 ilk hazrlklarna baland anlalan, btn Rumeli ve Anadolu sancaklarndan byk miktarlarda iae, mhimmat ve asker gle takviye edilen seferin Kefe beyi Kasm Bey tarafndan yrtlmesine karar verildi. Devlet Giray I.in sefere katlarak134 Ksm Beye yardmc olmas emredilmiti.135 1569 ylnda byk

843

hazrlklardan sonra gerekleen Astarhan seferi, tam bir hezimetle sonulanm, Rusya zerine ynelen bu byk hamle akimkalmtr. Seferin baarsz olmasnn en nemli sebebleri, Krm hannn belirtilen endielerle daha ordunun hareket ve intikal aamasnda glkler karmas ve bu tavrn sefer boyunca srdrmesidir.136 Ciddi etdler yaplmadan karar verilen kanal kazma iinin zaman kaybna yol amas neticesinde ordunun Astarhana hayli ge ulamas da etkili olmutur. Astarhan gstermelik bir kuatmadan sonra avdet eden ordunun byk ksm yollarda telef olmu, ok az Azaka varabilmitir.137 Osmanl-Krm ilikilerinin oturduu dengelerin bu ekilde birbirine zt unsurlar ihtiva etmesi, Osmanl kuzey politikasnn en zayf ynn tekil ederken, Rusyann azami istifadeler elde etmesini intac etmitir. Buna benzer hadiseler, Osmanl-Krm mnasebetlerinde sreklilik arzeder. 1569da Astarhann fethi ve kanal teebbs akim kaldktan sonra Devlet Giray I., Rusya ile girdii mzakerelerde Astarhan ve Kazann kendisine verilmesi ynnde taleplerde bulundu. Osmanlnn Astarhan muvaffakiyetsizliini Rusyann yanna brakmayacandan endielenen van, Selim II.nin clusunu tebrik etme frsatndan da yararlanmak sureti ile dostluk mesajlarn iletmekle grevli bir eli gnderdi. van, bu vesileyle Astarhan ve civarnn Osmanllara verilebileceini ima etmek suretiyle Rusyann Osmanl ile dost kalmak niyetinde samimi olduuna Osmanly inandrmak istemiti. Bu srada Kbrsn fethi iin hazrlklara girmi bulunan Osmanl Devleti, Rus elisine kar taknd souk tavrla Rusya ile eski dostluk anlayna dayanan yaknl kaldrm, ancak ksa srede Rusya zerine Astarhann rvanna ynelik bir sefere de kmamtr. Osmanl bu dnemde Rusya ilerini Krm Han Devlet Giray I.e havale etmitir. 138 Devlet Giray I., 1569 sonras ortaya kan konjonktr iinde btn gc ile Rusyay sktrmaya devam etti. 1570 Nisan-Mays aylar ile Eyll aylarnda Mehmed ve Alp Giraylar komutasnda gerekletirilen iki seferle Riazan ve Kasra blgeleri tahrip edildi. 139 1571de Bizzat Devlet Giray I. komutasnda 120.000 aknc ile yrtlen byk apl sefer ok baarl geti. Rus arnn kamas zerine savunma hatlar ken Moskova yakld. stanbulda byk yank ve sevin uyandran bu haber sonunda Devlet Giray I.e taht algan unvan verildi. Devlet Giray I., 1572 ylnda muvaffakiyetsiz bir sefer daha yapmtr. Devlet Giray I.in vefatna kadar geen sre iinde Rusya ile hasmane ilikiler devam etmi, Krm aknclar 1574, 1575, 1576 yllarnda Rusya zerine aknlarn srdrmlerdir.140 8. Hanln Osmanl Siyaseti inde Erimesi Devlet Giray I.in vefat zerine yerine olu Kalgay Semin Mehmet Giray (Mehmed Giray II. 1577-1584) geti.141 Osmanl Devletinin giritii en kapsaml muharebelerden biri olup faslalarla 1618e kadar devam eden Osmanl-ran savalarnda Osmanl ordusunun yannda yer almas istendi. Kalgay nasbettii Adil Giray ve olu Saadet Girayla derhal ran Cephesine hareket etti. Aras nehri sahiliyle Berdaa ve Gence diyarn talan ve tahrib ettikten sonra padiahn iznini almadan yerine bir miktar asker brakarak Krma dnd.142 Serdar Lala Mustafa Paann vekleti zdemirolu Osman

844

Paaya brakarak dnmesi Krm ve Osmanl otoriteleri arasnda kriz yaratm, Semin Mehmed Giray daha dk rtbede bir Osmanl paasnn emri altna girmeyi konum ve mevkiine uygun bulmamt.143 Olu Saadet Girayn da babasndan sonra Krma dnmesiyle cephede Osmanl ordusu ile beraber Adil, Gazi ve Mbarek Giraylar kalmlard.144 Semin Mehmed Girayn hayatna mal olacak geri dn hadisesi, etin geen bu muharebelerde Krm Hanlnn Osmanly yalnz brakt eklinde yorumlanamaz. Semin Mehmed Giray, Osmanl vakanvislerince deerlendirilmesi mmkn olmayan; ancak, millitleraras g dengelerinin seyrinden belli olduu zere Krm Hanl iin ncelik tekil eden Rus meselesinin peini brakmak istemiyor, hanln askeri gcnn byk ksmn Osmanl emrine verirken, kendisi Rusya ile hesaplamak istiyordu. Bundan daha mantkl bir ey olamazd. En byk rakibi Rusyann arlk unvann tad bu devrede, Krm hannn Osmanl vezirinin altnda grlmeye raz olmamas da hakl bir tepkidir. Krm aknc gleri, Adil, Gazi ve Mbarek Giraylar komutasnda savan daha ilk merhalelerinde byk kahramanlklar gstermitir. Peev, zdemirolunun eski irvan hakimi Ere hanla giritii idddetli savalarda Semin Mehmed Girayn Adil, Gazi, Saadet ve Mbarek Giraylarla yetierek zaferin kazanlmasn saladn byk bir vg ile belirtir.145 Drt gn sren muharebe Osmanl kuvetleri tarafndan kazanlm, Ere Han esir edilerek infaz edilmiti. zdemirolu, kaan ran kuvvetlerinin takibine Adil Giray memur etmi, yaplan takib sonunda Ere Hann oullar, hazineleri ile birlikte 2.000 deve ve pek ok koyun ele geirilmiti.146 Adil Giray ve maiyyeti bu savalarn seyrini deitiren baarlar gstermeye devam ettiler. zdemirolunun 30-40 bin miktarnda bir ordu tarafndan emahi Kalesinde kuatld ve mitsizce direndii srada yardma yetien yine Krm kuvvetleri olmutu. On gnden beri emahiyi kuatmakta olan ranllar, Krm kuvvetlerinin imdada yetimesi zerine muhasaray kaldrarak ekilmek zorunda kaldlar. Adil Giray, ranllar pusuya drerek dattktan sonra ran ordusunu takib ederken Gazi Girayla beraber pusuya drlp esir edildi.147 Adil Giray, Kahkaha zindannda uzun sren esaretinden sonra ldrld. Gazi Giray ise bir vesile ile kap kurtularak Erzurumda bulunan zdemirolu Osman Paann yanna, oradan da stanbula vard.148 Kalgay Adil Girayn ldrlmesi, Krm tarihinde ilk kez nureddinlik ad ile yeni bir payenin ihdasna sebep oldu. Adil Girayn yerine Cengiz tresi gereince byk karde Alp Girayn Kalgay olmas gerekiyordu. Semin Mehmed Giray olu Saadet Giray tahta hazrlamak bakmndan Nureddin payesi vererek ikinci veliaht yapt.149 Semin Mehmed Giray, devam etmekte olan Osmanl-ran savalarna ikinci kez katlma emri ald. On bin kiilik bir Tatar kuvvetini Azak beyi Mehmed Bey kumandasnda gnderdikten sonra kendisi de cepheye gitti. Semin Mehmed Girayn zdemirolu ile bulutuktan sonra k bastrmadan Krma avdet etmesi, padiahn gznden dmesine neden oldu.150 Bu hadise, Semin Mehmed Girayn irvan cephesini ikinci terkedii olup hakknda ki menfi kanaatin kesinlemesini inta etmiti. Semin Mehmed Giray Krma dndkten sonra onu halletmek emrini alm bulunan zdemirolu Osman Paa, Krma vard. zdemirolunun niyetini anlayan Semin Mehmed Giray, onu bir yemek

845

ziyafeti vesilesiyle Solhata sokmak suretiyle ortadan kaldrmay denedi. Krm han, bu hileye kanmayan zdemirolunu Kefe kalesinde kuatt. Krk gnlk kuatmada zor durumda kalan zdemirolunun imdadna Kl Ali Paa gnderildi. Osmanl kuvvetlerine direnemeyeceini anlayan Semin Mehmed Giray, Nogay urularna doru kamaya teebbs etti ise de kardei Alp Giray tarafndan yakalanarak ldrld (Aralk 1584).151 Yerine stanbulda ikmet etmekte olan slm Giray II. (1584-1588) atand.152 Semin Mehmed Girayn iktidardan dmesi ve slm Giray iktidarnn balad dnemde Lehistan ve Rusya arasnda Krm Hanln ilgilendiren ok nemli gelimeler vukubulmutur. Semin Mehmed Giray zamannda Rusyann banda Korkun van lakab ile mehur IV. van (1547-1584), Lehistann banda ise Polanya tarihinin en hametli hanlarndan Stephen Bathory (1533-1586) bulunuyordu. Litvanyann kerek yerine Kozaklarn ortaya kt bu dnemde, vann byk Rusyay kurmasna az kala Bathory, Mikhail Vishnevetsky liderliindeki Kozaklar da kendi hakimiyetine alarak 1579-81 yllarnda Rusyaya kar harekete gemitir.153 Yaplan savalar sonunda verdii kayplar Rusyay temelinden sarsmtr.154 Rusya uzun yllar sren savalarda harab olmu, ifti snf byk darbe yemi, retim hayat gerilemi, bunun sonunda itima alkantlar iine girmitir. Tarihilerin felketler dnemi tesmiye ettii bu zamanda,155 Krm Han Semin Mehmed Giray Han bu konjonktrel avantajlar kullanma abasnda idi. Mezkr han, nce Rusya zerinde byk tehdit tekil eden Bathory zerine yneldi. Volniya y tahrip ettikten sonra Litvanya snrlarn vurmak sureti ile Bathoryye gzda veren Krm han, Moskova ile kurduu teati srasnda Astarhan ve Kazann iadesi ile Don Kozaklarnn blgeden tehcir edilmesi karlnda Rusyay Lehistan karsnda desteklemeyi vaadediyordu. Bu dnemde sve ile de youn sava iinde olan Rusya, szkonusu istekleri aka reddetmek yerine diplomatik lisanla ikna yolunu seerek Krm han ile ittifakn srdrmeye alt. te bu vaziyette, Krm han 1578de Hanlk iin ciddi bir tehdit tekil etmeyen irvan cephesine katlma emri ald.156 Hanln enerjisi bu cephelerde harcand. Semin Mehmet Girayn hangi saiklerle Osmanl emirlerini dinlemeyerek Krma avdet ettii, konjonktrel hadiselerin seyrinden daha iyi anlalmaktadr. Krm bir darbe daha alm, bundan en krl kan ise yine Rusya olmutu. slm Giray II., uzun yllar rehin bulunduu stanbuldan Krm tahtna karldktan sonra, sabk Kalgay Alp Giray yeni kalgay, olu Mbarek Giray Nureddin yapt.157 Hanln ksaca zetlenen siyas zayflamas, hakimiyet ifadesi olan Cuma hutbelerinde de ifadesini buldu. slm Giray II.den itibaren hutbelerde halife sfatyla padiahlarn isminin nce okunma esas getirildi.158 stanbul merkezli mdahalelerle hanln el deitirmesinden sonra Krm Hanlnn i sava seviyesinde bir dahili mcadeleye sahne olmas, adeta kanlmaz olmaktadr. Yeni han, hanlnn drdnc aynda Saadet Girayn isyan ile karlat. Saadet Giray, Nogaylardan mrekkep bir ordunun banda Bae Saray kuatarak zabtetti. Firar eden slm Giray II., Osmanl hakimiyetindeki Kefeye snd.

846

Saadet Girayn Kefeyi muhasaras ile balayan kanl atmalar, stanbulda tel uyandrd. Duruma mdahale etmek iin zdemirolu Osman Paa grevlendirildi. Osmanl kuvvetlerinin Krma varmasndan nce slm Giray II., Kefe beyi ve civardaki Osmanl kuvvetlerinin yardm ile Saadet Giray malup etti. Saadet Giray, tekrar Nogaylar arasna kart.159 Selniknin, bu esnda evst- ehr-i evvlde zbek Tatar Han Abdulah Handan gelen eli ve Kk Nogay dimekle mehr olan t ife-i Tatarun demi gelup arzhl eylediler ki maktul olan Krm Han Mehmed Giray ol kaup Rus kralna iltic eyledklerinde mblaa leker koup vilyet-i Ejderhan kalasna be dikp ve hliy tedrikleri budur ki leker-i melin-i b pyn Nogay alup, srp nine katup Krm stne gelp ehl-i slma kll intikm itmek kastndadur160 eklindeki ifadesi vakanvis mizacna atfedilse bile, ayn zamanda devlet ilerinde vukufu olan bir resm grevlinin hissiyatn yanstt gibi, dnemin hadiselerini ynlendiren perde arkas glere de iaret eder. Selanikinin bu kayd, Howorthun verdii bilgilerle desteklenmektedir. Saadet Giray n Rusya emrine girdii hakknda bir bilgi bulunmamakla birlikte, slm Giraya kar yaplan mcadele sonunda dier karde Murat Giray arn emrine girmi, Nogaylar ve Kozaklardan toplad glerle Rusya yanls hareketlerine devam etmitir. Yeni ar Feodor, Murad Giray iki voyvoda eliinde elinde beratla dil blgesine gnderdi. Murad Giray, kendisini Yayk, Volga, Don ve Terek hakimi sayyor, slm Giraya gnderdii habercilerle bununla vnyordu. Aslnda camiye gidiinde bile Rus muhafzlarnn kontrolnde idi. Rusya onun vastas ile slam Giray II.yi Lehistan zerine bask yapmaya zorlad ve etkili oldu. Semin Mehmed Girayn Rusya zerine kurmak istedii bask, imdi Rusya tarafndan Krm Hanl zerinde tatbik edilmektedir. Murad Giray, 1587 ylnda slam Girayla yazmasnda onu Lehistan zerine aknlar yapmaya ikna etme abasnda idi. Bu abalar etkili olmutur. Krm Hanlna bal Nogaylar, 1587 ylnda Ukrayna zerine yaptklar aknlarla ok sayda esir elde ettiler. slm Giray II., Krm mirzalar arasnda Rusya zerine aknlar yaplmas dorultusundaki istekleri reddetmitir. Bununla birlikte, ona bal olmasna ramen kontrol edemedii Nogaylar hal Rusyaya zarar veriyordu. Murad Giray hadisesi, i siyas ekimeler sonunda Rusyaya snan han adaylar sayesinde Rusyann Krm siyasetini nasl etkilediini gsteren gzel misallerden biridir. Murad Giray, hamii Rusya sayesinde slm Giray II. zerine yrmeyi sabrszlkla beklemi, ancak bu amacna nail olamamtr; zira, bu dnemde Rusya Krm Hanln Polonya ile ittifaka itecek ar davranlardan kanyor, onu sadece kendisine zarar veremeyecei bir izgide tutmaya alyordu. Dier yandan, Rusyann Osmanl ile kurmu bulunduu kadim dostluk siyaseti bu dnemde de belli llerde devam ediyordu.161 Burada hatrlanmas gereken husus, Devlet Giray zamannda Rusya zerine balayan iddetli ve ypratc aknlarn niin durduu ve Rusyann kurnaz bir siyasetle Krm Hanln en byk rakibi olan Polonya zerine nasl ynelttiidir. Byk kral Bathorynin 1586da lm ile Polonya zayflarken, van IV.den sonra Rusya, imparatorluk haline gelmenin byk sanclarn gsleyerek gelimesini srdrmtr. Rusya, yzyln sonlarna doru erkezler ve Grcler zerinde de belirgin bir hakimiyet kurmutur. 162 slm Giray Han II., Mart 1588de Akkirman civarnda vefat etti. Yerine kardei Bora Gazi Giray Han/Gazi Giray II. (1588-1608) geti.163 Gazi Giray II., ran cephesinde zdemirolu Osman Paann nezaretinde saysz yararllklar gstermi, Osmanl saraynn byk gven ve tevecchn

847

kazanmt. ran savalarnda esir dtkten (1581) sonra birka yln164 Kahkaha zindannda geirmi, bir vesileyle kaarak kurtulmu, nce Erzurumda bulunan zdemirolu Osman Paann yanna (1585), oradan stanbula gelmi, balanan salyane ile Yanboluda sakin bir hayat srmekte iken Krm hanlna getirilmitir.165 Krm hanlarnn en byklerinden kabul edilen,166 air ruhlu,167 iyi eitim grm, ran ceplelerinde tecrbe kazanm bir han olan Bora Gazi Giray Han, Lehistan, Rusya ve sve arasnda youn olarak cereyan eden mcadelelerde yer alma abasn byk glkler iinde, zaman zaman gerilime girme pahasna, Osmanl saray ile srtmeden yrtmeye almtr. Bat ve dou cephelerinde Avusturya ve ran ile sava halinde olup Krm aknc glerinin desteine mutlak bir ihtiya iinde olan Osmanl Devleti nezdinde Krm Hanlnn kendi d politikasn tatbik etmesi imkn haricindedir. Buna ramen, enerjik hanlar imkn ve frsat bulduklar lde hanln Dou Avrupa siyasetinde etkili olmas iin hibir frsat karmamlardr. Gazi Giray II.nin ilk yllarnda Osmanl-ran savalarnn ilk safhas stanbul Antlamas (21 Mart 1590) ile nihayete ermiti. Avusturya cephesinde ise birtakm gayri nizam glerin snr ihlalleri haricinde byk apl bir sava mevcut bulunmuyordu.168 Lehistan snr ise Osmanl ve Krm Hanl bakmndan cidd meseleler ihtiva ediyordu. Artk Lehistann kontrol edemedii bir g haline gelmi bulunan Kozaklar, Dnyeper azna kadar olan sahada terr estiriyordu. Kozak saldrlar 1589 ylnda Krm ilerine kadar uzanmt. Osmanl bu saldrlardan Lehistann sorumlu olduunu dnyordu.169 Bora Gazi Giray, bu artlar deerlendirdi. ara yazd mektupta Osmanl saray ve kendisinin Kazan ve Astarhan zerindeki kadim iddialarden vazgetiini belirterek bunun karlnda Lehistan zerine yapaca seferde Rusyann desteini talep ediyordu. Bora Gazi Giray, bu istikamette Polonya zerine yapt seferde Litvanya ve Galiyada byk hasar yapt. Lehistan hara vermek sureti ile Hanl sulha ikna edebildi.170 Bora Gazi Giray Han, teklif edilen ittifakn kabul edilmesi bir yana, sefer hususunda Rusyann Lehistana bilgi verdiinden kukulanarak sve Devleti ile ittifak arayna girdi. Rusyaya snmasndan sonra Krm zerindeki tehdidini hal devam ettirmekte olan Murad Giray muhtemelen dil ilerindeki casuslar sayesinde zehirletmek sureti ile ldrten Bora Gazi Giray Han, bundan Rusyay sorumlu tutup intikamn almak zere harekete geti. Esas maksad Rusyay cezalandrmakt. Bu dnemde Rusya, hanedan dndan Boris Godunovun hakimiyetinde olup, Godunov ve kartlarnn iktidar mcadelelerinin dourduu suikastlerle zayf dm bir vaziyette bulunuyordu.171 Bu durumdan da istifade etmek isteyen Bora Gazi Giray Han, Osmanl topu birlikleri ile takviye edilmi 150.000 bin kiilik bir ordu ile Rusya zerine yrd (26 Haziran 1591). Moskova gleri Krm ordusunu Moskovaya iki verst mesafede mdaffaa vaziyetinde karlad. Krm aknc birlikleri mdafaa halindeki Rus topu ve tfenkilerinin cehennemi atei ile karlat. Karamzinin verdii bilgilere gre klasik savata Ruslardan ok gl olan Krm aknclar, Rusya ordusunun mcehhez olduu ete gc karsnda baarl olma ansndan mahrumdu. Krm aknc glerinin Moskovay

848

tahrip etmesi bu kez engellenmiti. ar Feodor, Moskovay korumak gibi bir zaferin kazanlmasn salayan kahramanlarn byk ihsanlarla dllendirdi.172 Bora Gazi Giray Han bu suretle Lehistan ve Moskova zerinde hakimiyet kurmaya alrken 1593te Osmanl-Avusturya sava patlak verdi.173 1594te Avusturya cephesinde savamak zere sadrazam Sinan Paaya iltihak etti. Burada geen muharebelerin akbetini etkileyen mcadelelerde bulundu. Osmanlya isyan eden Bodan itaat altna ald. Bodan ynetimine hanzadelerden birinin tayini hususundaki teklifi stanbul tarafndan reddedildi. Osmanlya darlarak Krma dnen han, srarl davetlere ramen uzayp giden Avusturya cephesine kendisi gitmeyerek kalgay Fetih Giray gnderdi. aalazde Sinan Paa nezaretinde grev yapan Fetih Giray komutasnda Krm aknc gleri baaryla savatlar. aalazde Sinan Paa, 1596da Haova meydan muharebesini kazandktan sonra bu savalarda en byk destekisi olan Fetih Giray I.in Krm Hanlna atanmasn salad (Ekim-Kasm 1596). ay sonra aalazade Sinan Paann azli ve yerine Bora Gazi Giray taraftar brahim Paann getirilmesi zerine stanbuldan bir beratla tekrar Krm tahtna atand.174 stanbuldan beratl iki hanla karlaan Krmllar byk aknlk iine dtler. Kefe mftsnn fetvas ile Bora Gazi Girayn berat ileme konuldu.175 Hanl yeniden elde eden Bora Gazi Giray Han, Fetih Giray katlettirdi. Kalgayl Devlet Girayn olu, Fetih Girayn kardei ve kalgay Selamet Giray, nureddinlii de Devlet Giraya tevcih etti. Bir sre sonra Devlet Giray ldrtmesinin dourduu korku, kalgay ve kardelerinin stanbula snmalarna sebep oldu. Han, bu sefer kalgayl olu Toktam, nureddinlii de dier olu Sefer Giraya verdi. Bora Gazi Giray han, bundan sonra ki faaliyetlerini ikinci aamasnda bulunan Osmanl-Avusturya savalarna hasretmek zorunda kald. Zaman zaman stanbulun ar istekleri karsnda bunalp savalara kalgay grevlendirince byk tepkilerle karlat. 1602de bu tr gerilimler yznden tahtn kaybetmek tehlikesi geirince cepheye bizzat gitmek zorunda kald. Avusturya cepesinde sknetin balamas zerine Anadoluda Celli isyanlarn bastrmak iin yardma arld. Hanlnn son yllarna doru yeniden balayan ran savalarna bizzat katlma emri ald. Bu sralarda inas tamamlanm bulunan Gaz Kirman Kalesinden dnerken yolda vefat etti (aban 1016/Kasm 1607).176 Gazi Giray II., Krm Hanln Osmanl tarznda bir ynetime kavuturmak iin almalar yapm, bu maksatla han aal177 ile Krm aknc glerinin en zayf yann tekil eden ateli silahlarla mcehhez ktalar ihdas etmitir.178 Temrk tesinde,179 Kafkasyada Gazi Kirman ina etmesi, Howorth tarafndan ran cephesine gitmemesinin intac edecei cezadan kurtulmak gayesine ynelik olduuna yorumlanr.180 Ancak, bu dnemde Rusya kontrolnde Krm ilerine kadar uzanan Don Kozaklarnn saldrlarn gslemek ve artk Kafkasyaya inmekte olan Rus yaylmasn durdurmak gibi gayelere ynelik olduunu dnmek daha dorudur.181 Howorthun nokta-i nazar da baz sonular ilzam etmekten uzak deildir; zir, Bora Gazi Giray Han, byk hanlk siyaseti gtmeye alan, ancak buna Osmanl diplomasisi iinde imkn bulamayan birisi idi. Mezkr kalenin yaplnn bir sebebi de stanbulun mdahaleleri srasnda emin bir snak bulma gayesi olabilir.

849

Bora Gazi Giraydan sonra Krm tahtna ksa mddetle Toktam Giray geti.182 Yeni hann clusu, Osmanl ynetimini ikiye blmt. eyhlislam Sunullah Efendi ile Defterdar Ahmet Paa Toktam Giray, Hoca Sadeddin Efendizde Mehmed Efendi ile Kaptan- Derya Hafz Paa ise Selmet Giray tercih ediyordu. Nihayet Selmet Giray taraf galip geldi. Selmet Giray I., hanlk berat ile Krma gnderildi (14 Nisan 1608). Ayn zamanda Mehmed Giraya kalgaylk, ahin Giraya ise nureddinlik payeleri verildi.183 Krmdan ayrlm olan Toktam ile Krma gitmekte olan Mehmed Giray yolda karlap kavgaya tututular. Mehmed Giray galip gelerek Toktam ve kardei Sefer Giray ldrd. Krm tahtnda rsi olan kargaa, Selmet Giray I.in rakiplerini ldrtmek niyetinin ortaya kmas ile devam etti. Selmet Giray I.in Mehmed Giray ve ahin Giray ortadan kaldrma niyetinin kar tarafa haber alnmasndan sonra bu iki giray erkez lkesine firar ettiler. Selmet Giray I., bunun zerine vey olu Canbek Giray kalgay, kardei Devlet Giray nureddin yapt.184 Selmet Giray I. zamannda Krm Hanlnn milletleraras mnasebetlerde aktif bir rol oynadna ahid olmuyoruz. Selmet Giray I., Haziran 1610da vefat etti ve Krm hanlna Canbek Giray II. (I. Hanl: 1610-1622. II. Hanl: 1627-1636) geti. Yeni hann clusu ile hann kardei Devlet Giray kalgay, Selmet Giray han evladndan Azimet Giray nureddin oldular. Devlet Giray Osmanl-Lehistan arasnda cereyan eden muharebelerde malub ve maktul olunca Azimet Giray kalgay, hann oullarndan Mbarek Giray nureddin nasbedildiler. Kalgaylk ve nureddinlik mansplar bu ekilde iki kez daha el deitirdi. phe edilerek ldrlen Azimet Girayn yerine Aka Mbarek Giray, Aka Mbarek Girayn vefat zerine Mehmed Giray Kalgay olmutur.185 Canbek Giray II.nin clus zaman, Rusyann dahili zafiyet iinde yprand, snrlarnda yer alan savunma hatlarnn sve ve Lehistan gleri tarafndan ele geirildii bir dnem idi. Krm Hanl, kontrol d ve mnferit Tatar basknlar haricinde bu msait vaziyetten yararlanamamtr.186 Sebebini aada icmalen verilecek hadiselerden istidlal etmek zor olmayacaktr. Canbek Giray Han II., kendini devam etmekte olan Osmanl-ran muharebelerinin iinde buldu. Hann masraflar iin gerekli hazinenin tahsisinden sonra, 1618de 40.000 aknc187 ile Kefeden hareketle veziri-i azam Halil Paa ile birleti. Nahcvan ve Azerbaycan topraklarnda muzafferane mcadele ederek byk apta esir ve ganimet elde etti. Ganimete dalan Krm kuvvetleri, Seravda malub edildi.188 Malubiyetin bozguna dnmesi Halil Paann dirayeti ile nlendi.189 Mteakip yllarda Osmanl Devleti ile beraber Krm aknc birliklerini bat cephesinde gryoruz. Krm han, Turla suyuna iki konak mesafede kamp kurmu olan Kozak birliini imha ettikten sonra 1621de Osman II. ile birleti. Hotin ve Tabur muharebelerinde yer ald.190 Ertesi yl hibir sebep yokken halledilip Rodosa srld.191 Bu mesnedsiz mdahaleden sonra Krm tahtnda Mehmed Giray III. gryoruz. 1622 tarihinde cereyan eden bu hadisenin mimar, mezkr tarihte sadarete geen Merre Hseyin Paa idi. Merre Hseyin Paann bu hadiseden ksa bir mddet sonra azledilmesi ile Mehmed Girayn yerine tekrar Canbek Giray atand.192 Kzlaraas Mustafa Aann marifeti ile193 tahtan uzaklatrld haberini alan Mehmed Giray III., emre riayet etmeyerek direndi.

850

Karsna kan Canbek Giray II.yi Kefeye snmak zorunda brakt. Krm kabile gleri de Mehmed Giray yannda yer ald. Meseleyi halletmek zere gnderilen Kaptan- Derya Recep Paa, Mehmed Girayn kararll karsnda baarl olamayarak iktidarn Mehmed Girayda kalmasna raz olmak zorunda kald. Canbek Giray II. ansn denemek istedi ise de byk bir bozgunla tekrar Kefeye snd. Osmanl ve Krm kuvvetleri byk kayplar verdi. Recep Paann ayrlmasndan sonra meseleyi halletmek iin gnderilen Mehmed Subann giriimi de sonusuz kalnca Osmanl hkmeti Mehmed Giray III.n hanln tasdik etmek zorunda kald (1624). Mehmed Giray III. idaresinde kalgay ahin Giray, bu dnemde Osmanl nezdinde kabul edilmi, blgesel bir g haline gelmi bulunan Nogay reisi Kantemir ve ailesi zerinde byk bir mezalim gerekletirdi. Kantemir bunun intikamn almak iin her yolu denedi. Osmanl desteinde ahin Giray malub etti. Atama srasnda yaanan malubiyeti unutmam bulunan Osmanl Devleti, byk destekle Kantemiri Vezir Hasan Paa ile beraber Canbek Giray nasbetmek zere harekete geirdi. Memed ve ahin Giraylar firar ettiler.194 1627 de Krm tahtna tekrar Canbek Giray II. getirildi. Mezkr hann ikinci hakimiyeti Ramazan 1044/ubat 1635e kadar devam etti. Bir rivayete gre cebr ve iddeti,195 bir rivayete gre ise hayli gekin yandan dolay hkmet edememesi,196 nc kez azledilmesinde etkili oldu. Ekim 1636da vefat etti.197 Mehmed Giray, Kozaklarla mttefikan mcadelesini srdrmeye alt ise de cereyan eden muharebelerde hayatn kaybetti.198 Canbek Giray II.den sonra Krm Tahtna nayet Giray Han geti. Kuruluundan sonuna kadar Osmanl ceplelerinde zorunlu grev yapan Krm aknclar, bu aknlarda yama ve ganimet peinde manevi zafiyetlere duar oldular.199 Hanln stanbul mihrakl entrikalarn da etkili olduu dahili mcadeleler iinde iyice zayflad bu dnemde hanzadeler Lehistan, Rusya, hatta randan medet umdular. Hanln zayflamas, Astarhana kadar olan sahada mstakil glerin ortaya kmasna zemin hazrlad. Nogay reisi Kantemir, bunlardan birisidir. Hukuken Krm Hanlna bal olan Kantemir, Hotin muharebelerinde gsterdii muvaffakiyetler sayesinde sarayn tevecchn kazanm, padiahla muhaberat iine girmitir.200 nayet Giray, ran Savalarna katlmak zere Akkirman civarnda kalabalk Mansur kabilesine hkmettii anlalan Kantemir ile beraber hareket halinde iken Kantemirin kendisini terkederek Akkirmana gitmesine sinirlenmi, o da cepheye gitmekten vazgeerek Akkirmana ynelmitir. Akkirmana varmadan burada kan anlamazlklar yznden Kefeyi kuatp yneticilerini katleden (1636)201 Krm han, hikayesi uzun olan vukuat sonunda tahtnn tehlikeye dtn anlayp durumu arzetmek zere stanbula gitti. Kantemir de bu srada stanbulda bulunuyordu. ki amansz rakip Murat IV. huzurunda iddetli bir muarezeye giriince sultann gazabna urayan nayet Giray oldu. Murat IV. onun idam edilmesini emretti ve emir derhal yerine getirildi (Nisan-Mays 1637).202 Krm tahtna Rezmi Bahadr Giray (Bahadr Giray I.) atand (Mays-Haziran 1637).203 Hanln zayflamasndan istifade eden Kozaklar harekete getiler. 6.000 kadar Zaporyo Koza 2.000 miktar Don kaza ile birleerek rana ynelmiken, bundan vazgeerek Osmanl hakimiyetinde bulunan Azak kuatp zapt ettiler (Haziran 1637). Rusya, Osmanl nezdinde dman

851

olarak lanse ettii gler sayesinde tarihi hlyalarndan birisine kavumu oluyordu. Azakn drlmesi iin gerekli olan barut Moskovadan temin edilmiti.204 Osmanl ordusu Haziran 1641de Azak istirdat etmek istediyse de baaramad.1642de Azak tekrar kuatma niyetinde idi. Ancak, zaman Rusya iin henz erken olup, hal en byk dnya gc olan Osmanl ile scak savaa girmek menfaatna aykr idi. stelik, resmi olmasa da fiilen Kafkasyaya kadar hakim bulunuyordu. Bu bakmdan, Kozaklarla kurmu olduu scak mnasebetlere ve onlar zerindeki otoritesine dayanarak Azak terketmelerini salayacaktr.205 Rezmi Bahadr Giray Han, isyan, yama ve katliam faaileyetlerini srdren Mansuroullar ile mcadele etmek zorunda kald. Kefe mftsnn fetvas ile gerekletirdii hareketle Mansuroullarnn byk bir ksmn imha etti.206 Vergilerini vermeyen Rusyaya iddetli bir ferman gndererek uyard. Rusya, vergilerini demeyi taahhd etti. Azakn istirdad iin yaplan muhasaradan dnerken Ekim-Kasm 1641de taun hastalndan vefat etti.207 Krm tahtna biraderi Mehmed Giray IV. atand (Kasm 1641).208 Mehmed Giray IV., evvel ki taht mcadeleri zamanlarnda vukubulan hadiseler yznden kardelerinin tepkisi ile karlat. Aralarnda mnferet ve muhalefet vuku bulunca Giray evldndan olduu mekuk oban Mustafaolu Kulbulduyu Fetih Giray unvanyla kalgayla getirdi. Gelenee aykr bu tutumu, hanzadelerden baka Krm kabile glerinin de tepkisini ekti. Azakn Kozaklar elinde iken yeni muhasara hazrlklarnn baladnn duyulmas zerine teslim edildiini belirtmitik. Mehmed Giray IV. zamannda Kalmuklar Krm tehdit ediyor, erkezler arasnda da kabile savalar vukubuluyordu. Azakn muhasaras iin yaplan harekt sonunda Mehmed Girayn erkezlere kar mezlimane icraat Kefe valisi tarafndan merkeze ikyet edilmiti. Bu vaziyeti gze alan stanbul, onu azlederek yerine slm Giray III. atad (Haziran sonlar 1644).209 9. Lehistann Zayflamas ve Krm Hanl mrnn nemli bir ksmn Lehistanda esir olarak geiren slm Giray III., Lehistan siyasetine vakf idi. Bu dnemde Lehistan, Bodan Hemilnitski ahsnda alevlenen Ukrayna-Kozak hareketi ile iddetli bir mcadele iinde idi. slm Giray III. bu vaziyeti deerlendirerek bu nl Kozak lideri ile kurduu ittifakla (1648) 210 Lehistan zorlad. Szkonusu ittifak siyas olduu kadar asker boyutu da muhtev idi. Bogdan Hemilnitski ve slm Giray kumandasnda Lehistana kar savaan kuvvetlerin saysnn 300.000211 kiiden mrekkep olduu kaydediliyor. Hkmet boluunun dourduu krizlerle zayf dm bulunun Polonya, Krm-Kozak ittifak ile ba edemedi. Krm-Kozak gleri 1648-1649 yllarnda birka kez vurdular ve byk tahribat yaptlar.212 Lehistana kar kurulan bu ittifakn Rusyay da rahatsz ettii, her iki devletin stanbula Tatar aknlar hususunda yapt ikyetlerden anlalmaktadr. Osmanl hkmeti buna kar Rusyadan Don kozaklarnn artk Azak kurbunda cereyan eden basklarna mani olunmas ve Krm Hanlna denmekte olan yllk ananev verginin denmesini art kotu. Elilik teatisi sonunda Rusyann basit

852

vaadlerle istediini elde etmesine gcenen Krm han, Osmanl padiahna, Padiahn iten destekisi ve hizmetkr olduunu belirttikten sonra, Ruslarn ancak zor anlarda bar hatrladklarn, talih kendilerine dndnde ellerinden gelen melaneti yapmaktan ekinmediklerini, Krm Hanlnn basks olmamas durumunda Akkerman alp Moldavya zerine hakim olacaklarn hatrlatyor, izin verildii taktirde Rusyay Krm ve Osmanl Devleti nezdinde Moldavya statsne indirmeyi amaladn belirtiyordu. Rusya ile ilikilerini geleneksel izgide iyi niyet anlay iinde yrtmeye alan Osmanl Devleti, bu dnemde Lehistan blme noktasna ulaan Ukrayna-Kozak hareketini desteklemeye devam etti. Osmanl desteinde 1649da Krm ve Kozak ibirlii ile gerekletirilen byk apl sefer, Polonyay zor durumda brakt. Krm Hanl, bu gelimelerden azam seviyede istifade etti. Polonya zerinde tarihinin en gl nfuzunu gerekletirdi. Vukubulan antlamayla (1649) Lehistan, yllk 300.000 florin tutarnda sabit vergi vermei, hanln eski snrlarn ve Kozaklar tanmay, kltrel haklarn muhafaza etmeyi kabul ediyordu.213 Ukraynann istikbalini kurmakta olan Kozak hareketinin Krm himayesinde teekkl edii, kayda deer hadiselerden birisidir. Ukrayna Kozaklar bu himaye karsnda Krm Hanln Kafkasya zerine yaplan seferlerde asker bakmdan destekliyordu. Polonya antlama artlarn yerine getirmedi. 1652de vukubulan savalarda Lehistan baarl oldu. slm Girayn Lehistan zerine en etkili seferi 1653te vukubuldu. Osmanl Devleti tarafndan da tevik edilen Krm aknclarnn Bar ve Kaminetze kadar yama ve tahrip yapt sefer sonunda ananev vergi denmesi art ile Lehliler antlama yaptlarsa da bununla tatmin olmayan Krmllar yama ve tahribatn srdrdler. Bu seferde Litvanya batan baa yamaland. 5000den fazla esir topland. Krm Hanl Lehistan zerinde istedii nfuzu kurduktan sonra bu devletle Astarhan blgesini istirdat etmek maksad ile Rusyaya kar bir ittifak kurmak istiyor, ancak, Lehistann amansz dman olan Bogdan Hemilnitski engeli ile karlayordu. Lehistan ve Krm Hanl arasnda 1653n sonlarnda gerekletii anlalan ittifak Bogdan Hemilnitskinin Rusya ile yaknlamasna, hatta bir antlama ile (Pere Slav Antlamas: 6 Ocak 1654) Rus tabiyetini kabul etmesine yol aacaktr.214 slm Giray III., Temmuz 1654te hastalanarak vefat etti. Yerine Mehmed Giray IV. kinci kez Krm tahtna geirildi.215 Mehmed Giray IV, ikinci hkmetinin balarnda, blnm bulunan kabile aristokrasisini yattrmak zorunda kald. Mansuriler ve irinler arasnda rekabet mevcut idi. Adil Girayn eceli ile vefat zerine Murad Girayn nureddinlie getirilmesi nisbi bir uzlama salad. Bu dnemde Lehistan, bir yandan sve ve dier yandan Rusya-Kozak ittifaknn saldrlar ile bitab dm idi. Rusya, Ukrayna Kozaklarn da kendine ekerek Polonya zerinde ki basksn younlatrmt. Lehistan bu suretle byk tavizlerle Krm Hanlna Ukrayna Kozaklarn ezdirme abas iine girdi. Krm Hanlnn gayesi ise, Erdel prensi Rakozinin liderliinde teekkl etmi Moldavya, Eflak, Kozak ittifakn datmakt. Leh-Krm ittifak ile yaplan hareketle Kozaklar malub edildi (1654-1655).

853

Bu hadiseden sonra Kozaklarn Lehistan zerine yaptklar akndan dnen Bogdan Hemilnitski ile Krm Han arasnda Osernada cereyan eden kk apl bir muharebe sonrasnda, Krm han Kozak babuunu Rusya ile ibirlii yapmakla itham etmiti. 216 Bogdan Hemilnitski 1657de ldrld.217 Polonya ile gereklemi bulunan ittifak iinde Krm aknclar bu sefer Erdele zerine yrd. Krm han, Erdel prensi Rakozi zerine byk bir ordu ile gerekletirdii aknla Osmanl Devletinin bu nemli rakibini ezdi (1657). Erdel konfederasyonu datlm, Rakozinin yakn akrabalar esir alnm, ordusu imha edilmi, Krm aknclar byk ganimetlerle dnmt. Ertesi sene Rakozinin ss Elbe Julia dahil Transilvanya batan baa tahrip edildi. 218 Mehmed Giray IV, 1658 ylndan sonra da Lehistan ile ibirlii iinde bulundu. Bu dnemde Lehistan Kozaklar tanm, kltrel haklarn iade ederek bar yapmt. Kozak gruplarndan bazlar, Lehistan yerine Rusya ile ibirili iinde idiler. Krm han bu Kozak gruplarn Lehistan ile ibirlii iinde ezdi. 1659da Bogdann yerine geen Kozak lideri Vigofski ile mttefikan Rusya ile mcadele etti.219 Haziran 1660ta bir Rus ordusu imha ve esir edildi. Bu haberler stanbulda byk sevinle karland. Ayn yl Mehmed Giray IV., Rusyann dman olan sve ile ittifak arayna girdi. Karlkl hediyeler gnderildi. Krm Ordusu 1661de Transilvanyay bir kez daha vurdu. Kprl Mehmed Paa kumandasnda Erdel iini kkten halletmek zere 1658de hareket eden Osmanl ordusunda yz binden fazla Krm ve Kozak kuvveti yer almt. Kprl Mehmed Paa, bu hareketini 1661de tamamlayarak Erdel meselesini halletti.220 Kprl Mehmed Paann vefatndan sonra yerine geen olu Kprlzde Fazl Ahmed Paa da Avusturya seferine grevlendirilmi (1663), mezkr sadrazam Mehmed Giray IV. de sefere davet etmiti. Krm han bu sefere kendisi gidemeyerek olu Adil Giray gnderdi.221 Bu seferde Kozaklar da Osmanl ordusunun yannda yer ald. Krm aknclar 1663te byk bir baar ile savat. ki kez Moravya ve Silezyay vurdu. Austosda Tirnau, Friestadl, St. Georgen yama ve tahrib edildi. Krm aknclar Eyllde Nikolsburg, Rabensburg ve Brunna yryerek tahrib ettiler. Howorth, Krm aknclarnn bu hareketlerini Batunun mehur Kpak seferi ile mukayese etmektedir.222 Byk baar ile gerekletirilen bu harekt sonunda Mehmed Giray IV. tahtn kaybedecektir; zira, Kprl Fazl Ahmed Paa Krm hannn sefere bizzat katlmamasndan dolay onu sulu grm ve azledilmesini salamtr223 (Haziran 1666).224 Krm tahtna ayn yl iinde Adil Giray atand.225 10. Dou Avrupada Rus stnlnn Balamas Adil Giray Hann tahta geiinin ilk ylnda vukubulan harici gelimeler, Krm Hanl ve Osmanl Devleti asndan byk ehemmiyet tamaktadr. Lehistan ve Rusya, uzun yllar devam eden ypratc savalar sonunda 13 yllk bir antlama ile sulh yaptlar (1667). Antlamaya gre Zaporyo Kozaklar (Bat Kozaklar) Lehistanda kalyor, Dnyeperin dousu burada yaayan Kozak ahalisi ile Rusyaya braklyor, bundan baka iki devlet birbirine Krma kar ittifak iinde olmay

854

vadediyordu. Bu antlamayla iki devlet arasnda paylalan Kozak ahalisi, Osmanl hakimiyetinde yaayanlar da gz nnde bulundurulduunda paraya taksim edilmi oluyordu. Osmanl hakimiyetinde bulunan Kozaklar, hatman Doroshenkoya tabi idiler. Mezkr antlama ile LehistanRusya ittifak iinde yer alan dier Kozak hatman Serko ise Onun rakibi idi. Krm Hanl, yzyln ikinci yarsndan itibaren Lehistan-Rusya savalarndan azami derecede istifade etmi, bu iki gcn hanlk zerindeki basks bu yzden gerek manada hissedilmemiti. 1667 antlamasna gre ise iki amansz rakip olan Lehistan ve Rusya mttefik oluyorlard. Bu bakmdan, adil Giray ve sonras dnem, Krm Hanl asndan hi te kolay olmayacaktr. Lehistan cephesinde rahatlayan Ruslar, bu tarihlerden itibaren artk Osmanl himayesindeki Krma saldrmaya cret edeceklerdir. Bu antlamadan rahatsz olan Osmanl Devleti, nce Lehistan sindirdikten sonra Rusya zerine yrmeyi tercih etti. Krm hannn kontrolnde Tatar ve Kozak kuvvetleri muhtemelen 1667 ylnda Polonya ordusunu byk bir bozguna uratp komutanlarn esir ald. Buna misilleme olalarak hatman Serko liderliinde yaplan saldrda ise Krm aknclar iddetli bir malubiyete uratld. Adil Giray, Osmanl himayesinde Krm-Kozak ittifaknn gereklerinin aksine226 mttefik Kozak ahalisinin topraklarnn yamalanmasna msaade edince sultann tepkisine mncer oldu ve azledildi.227 Yerine, Selim Giray I. Atand (Nisan 1670).228 Selim Giray Han, clus eder etmez Kabartaylar zerine sefere kt. Sefer nihayete ermeden Mehmed IV. Komutasnda Lehistan zerine yaplan sefere arld (1670).229 Osmanl ordusunun Kamanieyi kuatt srada Krm hannn orduya iltihak merasimle kabul edildi. Kamanienin fethi (27 Austos 1672) ve sonras vukuatta Krm aknc glerinin rol bykt. Sava sonunda Podolya Lehistandan Osmanl hakimiyetine geiyor, Lehistann Kozaklar zerinde son yllarda kurmu bulunduu hakimiyet ortadan kalkyor, Lehistann Krm Hanlna dedii yllk ananevi vergi muhafaza ediliyordu.230 Osmanl Devleti, Lehistan zerinde nfuzunu kurduktan sonra Rusya zerine yneldi (1674).231 Krm hannn Osmanl himayesinde ki Kozak hatman Doreshenko ile ittifakn sklatrmas salanarak Kozak lideri Krm askeri gc ile desteklendi. Doroshenko, Rusya zerine ypratc bir sefer dzenledi. Mteakiben, Dnyeperin dousunda byk katliam gerekletirdi. Mezkr Kozak liderininin yama, katliam ve tahribata ynelik hareketi, arkasndaki destein kaybolmasna ve Rus yanls gruplarn glenmesine sebep oldu. Ruslar, onu ehrinde kuatarak esir ettiler (1675). Doroshenko, hatmanlktan vezgemek artyla hrriyetine kavuabildi, ancak ayn yl iinde ld. Merkezleri ehrinin Ruslar eline gemesi ve Doroshenkonun lm ile Osmanl yanls Kozaklar da Rus himayesine girmi oluyordu ki, bunun kabul, Ukraynann elden kmasna gz yummak demekti. Osmanl hkumeti atad yeni ataman Hemilnitskiyi vezir iman brahim Paa ve Selim Giray Han nezaretinde Ukraynaya gnderdi.232 Osmanl-Krm kuvvetleri, ncelikle evvelki antlama artlarna mugayir davrand mahade edilen Lehistan uyarp gerekli garantiyi aldktan sonra 233 Ruslar elindeki ehrine hareket etti. Serdar brahim Paa ve Selim Giray Hann yrtt ve Ruslara kar Osmanllarn ilk seferi olan bu mhim harekette Osmanl ve Krm kuvvetleri taraf

855

bataklklarla evrili olan kaleyi alamadklar gibi, yardma gelen Rus kuvvetleri karsnda tutunamayarak muhasaray kaldrdlar. Muvaffakiyetsizlik hem Krm han hem de serdarn azline sebep oldu.234 Selim Girayn yerine Murad Giray atand (Mart 1677).235 ehrinin alnamamas stanbulda umum bir memnuniyetsizlik yaratm, harektn

durdurulmas halinde Ruslarn blge zerinde ki stnlnn kabul edilmesi gibi bir vaziyet hasl olmutu. Osmanl Devleti, 1678de Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa kumandasnda tekrar ehrin zerine yrmtr. Osmanl ve Krm kuvvetleri ehrine konak mesafede bulutular. Hatman Hemilnitski de ittifak iinde idi. Krm ve Osmanl kuvvetleri byk glkler iinde, zaman zaman yardma gelen Rus kuvvetleri tarafndan hezimete urama tehlikesi geirmelerine ramen ehrini fethettiler (12 Austos 1678). Kalede bulunan 30.000 muhafz imha edildi.236 Murad Giray, Krm Yarmadasnn dou yakasnda Ruslar tarafndan yaplm olan istihkamlar zerine iddettli aknlar dzenleyerek bunlar ykt. Taman ve civarnda ki kaleleri yeniden tahkim etti.237 Murad Girayn uyars zerine Rusyaya kar yeni bir harb mzakeresi yaplm, padiahn Edirneye hareketi zerine meselenin ciddiyetini anlayan Rus ar, Murad Giray vastas ile sulha raz olmutur (13 ubat 1681) 238 Osmanl Devleti Rusya ile sulh aktettikten sonra ynn Avusturya zerine evirmi, mehur Viyana kuatmas vukubulmu, muhasarann muvaffakiyetsizliinden Murad Giray sorumlu tutularak239 azledilmi, yerine Hac Giray II. tayin edilmitir (Kasm 1683).240 Murad Giray zamannda Ruslar artk Osmanl ile ilikilerinde Krmn aracln tanmam, direkt temasa gemilerdir.241 Viyana kuatmas srasnda kahramanca mcadelesi ile nl olan Hac Giray II., bir yllk iktidar srasnda Lehistann Besarabyay igaline kar koymu, smail geidi yaknlarnda onlarla muharebe etmitir. Seyyd Mehmed Rzann uzun uzun alatt dahili mcadeleler, entrikalar ve kabile glerinin honutsuzluu gibi sebeplerden azledilmi, yerine tekrar Selim Giray Han I. atanmtr (Haziran 1683).242 11. Krm zerinde Rus Kskac Viyana bozgununun yaand 1683 tarihi, Osmanl Devleti iin olduu kadar Krm Hanl iin de bir dnm noktasdr. Osmanl g dengeleri iinde birinci konumda olmaktan kyor, Macaristandan Belgrada kadar olan topraklarn kaybediyor, Rusya Dou Avrupann en stn gc haline geliyordu. Rusya bu tarihten nce ehrinde Osmanl karsndaki gcn tecrbe etmiti. Merzifonluya yenilse bile bunu muvaffakiyet sayabilecek gerekeleri mevcuttu. Artk Osmanldan ekinmiyor, sava gze alabiliyordu. Kuruluundan itibaren nce Altnordu, Sonra Osmanlya kar gtt dengeli ve ikiyzl politika yerini alen yaylma stratejisine brakmtr. Rusya, Lehistan zerinde stnln kabul ettirerek sulh yapm, Ukraynay kendine balam, burada imdiye

856

kadar Lehistan-Osmanl ve Krm Hanl tarafndan tekil edilmi bulunan dengeleri kendi lehine evirmitir. Btn aratrmamzn hlasasn tekil eden tespitimizi bir iki cmle ile dile getirmenin zaman gelmi bulunuyor: Krm Hanl daha kuruluundan itibaren Pax-Ottomanann bir paras idi. Hametli devirleri kadar zafiyetleri de Pax-Ottomanaya gre ekillenmiti. Demek ki, Pax-Ottomana var olduu srece Krm Hanl yaayabilirdi. 1683ten itibaren byk bir darbe yiyen Pax-Ottomana tedricen eridike Krm Hanlnn mevcudiyetini mmkn klan artlar da ortadan kalkyordu. Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devletine kar Avusturya, Lehistan ve Venedikden mrekkep Kutsal Hal ttifak tekil edildi (1684). 1696da bu ittifaka Rusya da katld. Krm Hanl Osmanlnn yannda btn ceplelerde yer almakla beraber, bilhassa Lehistan ve Rusya cephelerini bizzat omuzlad.243 Selim Giray I.in Avusturya cephesinde bulunmasndan (1686-1687) 244 istifade eden Ruslar, hakimiyetleri altndaki Kozak lideri Mazeppa ile Krma 50.000 kiilik bir ordu ile saldrdlar (1687).245 Oakof (zi) ve civar yamalanarak pek ok Krml esir edildi. Rus Prensi Galitzin yine Mazeppa ile mttefikan Perekopa kadar ilerledi.246 Avusturya cephesine katlmas emredilen ve bu srada Sofyada bulunan Selim Girayn bu durumda Krmda kalarak gaileyi defetmesi uygun grld. Ruslarla ve mttefikleriyle iddetli savalar yapld. Ruslar kesin olarak malub edildi.247 Selim Giray, 1689da Yeen Osman Paa gailesi ve baka siyas meselelerle boumaktan zayflam bulunan merkezde aleyhine evrilebilecek entrikalar yok etmek ve merkezin sorunlarnn halledilmesinde yardmc olmak maksad ile stanbula gelmek arzusunda olduunu bildirdi. stei kabul edildi. Selim Girayn gelii, Yeen Osman Paa meselesinin halledilmesi hususunda msbet tesirlerini derhal gsterdi. Hann otoritesi ile moral bulan hkmet erkan kararllk gstererek bu gaileyi defetti.248 Selim Giray, mteakip yllarn byk bir hzla devam eden Avusturya cephesi savalarnda geirdi. 1690da ylanck denen hastal dolaysyla savaa bizzat gelemeyince Kalgay Devlet Giray gnderdi.249 Nureddinlik makamnda bulunan olu Azimet Girayn vefatndan ok mteessir oldu. Tahttan feragat ile hacca varmak isteini stanbula bildirdi. Arzusu stanbul tarafndan kabul edildi. Yerine Saadet Giray II. atand (Mart 1691).250 Saadet Giray da devam etmekte olan Avusturya cephesine arld. Osmanl kuvvetlerinin malubiyetinde Krm hannn cepheye ge vasl olmasnn etkisi grld. Bir rivayete gre ise, yama ve apula alkn Krm aknclarna iddetle mdahale etmesi Krm ordu meras arasnda huzursuzluk yaratm, azledilmesi iin merkeze arzlar sunulmu, bu iddialar dikkate alan stanbul, Saadet Giray azlederek yerine Safa Giray atamtr (Aralk 1691).251 Krm hanlar, srekli mdahalelerle artk orduya hkmedemez olmulardr. Safa Girayn bana gelen, bu nevi bir vaziyetti. Bat cephesine hareket etme emri alm bulunan Safa Girayn ordusu onu

857

terketmiti.252 Birka aylk iktidar azledilmek suretiyle son bulmu, yerine Selim Giray I. (nc hanl) atanmtr (Ekim 1692).253 Bu dnemde iyice mahade edildii zere, Krm hanlarnn nasb ve azilleri Krm nokta-i nazarndan deil, ya Osmanl d siyaseti, ya da Krm meras ile Osmanl saraynn ortaklaa tatbik ettii entrikalar erevesinde yrtlyordu. Bu kez gerekleen azilde Avusturya cephesinde alnan vahim neticelerin etkili olduu kesindir. Balkanlardan Macaristana alan kap olan ve Edirneye kadar olan sahay kontrol eden mhim mevki Belgrad kuatma altnda idi. Selim Giray derhal cepheye arld ve 1693te Orduya iltihak etti. Belgradn muhasaradan kurtarlmasnda byk tesiri oldu. Hann maiyyetinde bulunan ehbaz Giray, Lehlilerle Kanie yaknlarnda iddetli savalar yapt.254 Eyll 1695te tekrar cepheye arldnda Lugos, Nissa, Behin kalelerinin fethinde aktif grev ald. Avusturya generali Frederick Veteraninin ld, ordusunun imha edildii byk Lippa muharebesinde de nemli rol oynad. Krm hannn cephede bulunduu 1693-1695 yllarnda Krm ve hinterlandnda yerli Krm gleri ile Kozaklar arasnda iddetli savalar cereyan ediyordu. Kozak yama ve apul hareketi Perekopa kadar uzand.255 Ruslar Azak Kalesine 1595te saldrdlarsa da alamadlar. 1696da II. Mustafann bat seferine kt srada ar Petronun Azaka yeni bir muhasara hazrl iinde olduu haberi zerine Krm hannn yerinde kalmas, bat cephesine oullarndan birini gndermesi bildirildi.256 Selim Giray I.in Krmda braklmas isabetli olmu, ilk muhasarada Ruslar malub edilmitir.257 Ruslar ayn yl iinde gerekletirdikleri ikinci kuatmada Azak zabtettiler (6 Austos 1696).258 Petro, Ker Boazn kontrol etmek zere yeni kaleler ve donanma ina etti. Taman Ruslarn eline gemi, Kefe bata olmak zere btn Krm sahilleri Rus tehdidi altnda kalmt.259 Bu buhranl devrede iyice yorulan ve bunalan Selim Giray I., kendi istei ile tahttan vazgeti. Yerine Devlet Giray II. Atand (Ocak 1699).260 Azakn kayb,261 Osmanl Devleti olduu kadar Krm Hanl asndan da bir dnm noktasdr; zira, Ruslar artk idenizlere resmen inmi, Osmanlnn kuzeydou ve kuzeybat Kafkasya ile olan irtibatn kesmi, ayrca, dorudan Krm tehdit eder olmulardr. Osmanlnn Azak kaybetmesi, Krmdan Astarhana kadar olan sahada yaayan ve Krm Hanlnn asker kaynan tekil eden kabilelerin Osmanldan midlerini keserek Rusyaya dnmelerine de sebep olmutur. Bu durum, bizzat Krm Hanlnn i kabile merasnn da artk Ruslara kar temkinli olmasna neden olmutur. Dier yandan, Krmda bitmek bilmeyen dahili kabile mcadelelerinin de hzlanmasna yol amtr. Devlet Giray II., iktidarnn byk ksmn bu dahili mcadeleleri yattrma abas iinde geirmitir. Kardei Kaplan Giray, isyan halinde olan erkezler zerine gnderilmitir. Kalgaylk ve Nureddinlik mansplar yznden birbirine den prensler, hanln rakibi olan Nogay kabilelerine sndlar.262 Devlet Giray II. vekayiinde gznnde bulundurulmas gereken dier husus, 1700 stanbul antlamasnn ortaya kard konjonktrde Osmanl ve Krm siyasetinin byk tezatlar gstermesidir. Osmanl Ruslarla imzalanan sulhu muhafaza etmeye alrken, Krmn dahili ve haricindeki btn muhalif etnik unsurlar kendi yanna almaktan baka blgenin nemli glerinden biri olan Kozaklardan istifadeyle fiili igal hareketine Giren Ruslarn faaliyetlerinden Rahatsz olan Devlet Giray Osmanly sert bir ekilde ikaz ediyor,

858

Krmn can dman olan Potkal Kozaklarnn Krmn yanbanda kaleler ina ederek Krm vurmaya hazrlandklarn, Ruslarn Karadenizde donanma ina ettiklerini bildiriyor ve tedbir alnmasn istiyordu. Raid bu vekayii naklederken, resmi bir tarihi sfatyla Devlet Giray Hann ikyetlerinin yersiz olduunu, ima etmektedir.263 Dier yandan, yine Rid e gre bu dnemde Krm dahili ve harici isyanlar iinde bulunmakta, Ruslarn gdmnde ki Nogaylarn ekavetlerinden Krm han Bahesaraya bile gitmeye cesaret edemeyince Nogay lkesine snmak zorunda kalmakta, Kefe mfts bu artlar muvacehesinde Nogaylarn kfir ahkmna gre yarglanp cezalandrlabilecekleri hususunda fetva vermektedir.264 Hanlkta dahili asayi tamamen bozulunca, artk ata binemeyecek kadar yalanm bulunan Selim Giray I.e mracaat edildi. Devlet Giray II., azledilerek yerine Selim Giray I. atand (drdnc hanl, Aralk 1702).265 Selim Giray Han, Krm hanlarnn en byklerindendir. Sultan Mehmed IV., Sleyman II., Ahmed II., Mustafa II. ve Ahmed III. Devirlerinde Osmanl ordularnn en kritik anlarnda destan baarlar gstermi, Osmanl saraynda byk hrmet ve taktir kazanmtr.266 Onun kazand yksek itibar karsnda, Osmanl Devletinin Viyana bozgunu ve sonrasnda hzla itibar kaybettii bir srada hanedanln stanbuldan Krma geebilecei endieleri hasl olmutur.267 Bu byk tecrbe bile Ruslarn Azaka inmelerini, Krm Yarmadasnn drt tarafn gl kalelerle tahkim etmesini engelleyememitir; zira, Osmanl Devleti, bu sralarda gcn bat cephesinde tketiyordu. Selim Giray I. 22 Aralk 1704te vefat etti.268 Hanla Kapkulu Ocandan Abdlbaki Efendi, irinlerin emiri Murtaza Mirza ve Krm ulemasndan Abdlaziz Efendinin riyasetindeki murahhas heyetinin reyiyle Gazi Giray III. atand (30 Aralk 1704).269 Ruslar karsnda malubiyeti tescil edilmi bulunan Osmanl Devletinin Krmn i dengeleri iin hayat olan otoriteyi temin edememesi, dou hinterlandnda her zaman Krmn hem g kayna, hem de problemli yann oluturan Nogaylarn dezentegrasyon srecine girmelerine yol amtr. Gazi Giray, isyan eden Nogay ve erkez kabilelerine kar baarsz oldu. Bu durumun Ruslarn yaylmasn hzlandrd akt.270 stanbuldaki entrikaclar iin bulunmaz frsat tekil eden bu vaziyet deerlendirildi. Gazi Giray III., Han aas Mustafa Aann Yusuf Paaya verdii rvet ve Yusuf Paann stanbul nezdinde giriimi ile azledilerek yerine Kaplan Giray I. atand (Mart 1707).271 Han azilleriyle iyice g kaybna urayan Krm Hanl, dou ve bat hinterlandndaki hakimiyetini iyice kaybetmeye balad. Gazi Giray III. devrinde balayan isyanlar yaylarak devam etti. Kaplan Giray I. kendini Kabartaylar, erkezler ve dier Kafkas topluluklar ile Kefe ve bizzat hanln iinden kan glerden mteekkil byk bir ittifak karsnda buldu.272 Bu gl ittifak ile Kabartay hududunda vukubulan ve pek ok merann ehid olmasna sebep olan hezimetten kabahatli bulunarak azledildi. Yerine Rodosta mukim bulunan Devlet Giray II. atand (ikinci atanmas) (13 Aralk 1708).273

859

Devlet Giray II, Prut muharebesinde (1711) Rus arna kar Osmanl ordusunun yannda muvaffakiyetle mcadele etti. Osmanl Devletinin Ruslar karsnda yakalad tarihi frsat Baltac Mehmed Paann ehliyetsizlii yznden karmasndan en fazla mteessir olanlardan birisi de o idi. Devlet Giray II., Baltacnn cezalandrlmasnda srar etti.274 Rusyann zayflad bir anda en byk arzusu, Prut Savann devam niteliinde harektn srdrlmesi idi. Poltavada Ruslara yenilerek Osmanlya snm bulunan sve kral Charlesn memleketine gnderilmesi Devlet Giraya tevdi olunmu, Ona memleketine kadar refakat etmesi istenmiti. Yol masraflarnn da Krm hannca karlanmasnn istenmesi Krm hannn rahatszln mucip olmu, Devlet Giray sve kralna Dnyestere kadar elik ettikten sonra ondan ayrlmt.275 Bu hususta ki ikyetler stanbula ulanca azledildi. Yerine Kaplan Giray I. (ikinci hanl) atand (27 Mart 1713).276 Kaplan Giray I., 1716da vukubulan Avusturya seferine katlma emrini almt. Bu seferin sonucunu belirleyen Varadin muharebesinde (Austos 1716) Osmanl ordusu feci bir malubiyete uramt.277 Krm hannn Avusturya seferine ge vusulnn akbette etkili olduu ileri srlerek azledildi (Ekim 1716). Yerine Kara Devlet Giray atand (Kasm 1716). Aslnda Krm han bu sefere zamannda katlmt.278 Azil ve atamann asl sebebi, Kara Devlet Girayn sefer iin klliyetli ordu toplamay vaad etmesi idi.279 Kara Devlet Giray, Selim Giray Han I.in evld deildi.280 Selim Girayn gl ahsnda teesss etmi bulunan veraset gelenei, Kara Devlet Girayn Krm meras iinde benimsenmesini imknsz klmt.281 Osmanlnn bat seferi iin gerekli orduyu kurmak zere Krma dnd srada ordu meras arasnda hasl olan huzursuzluk had safhaya ulat. Artk kontrol edilemez olmaya yz tutmu bulunan dahili kargaay dikkate alan stanbul, Onu azlederek Saadet Giray III. atad (ubat 1717).282 Osmanl ordusu bat cephesinde malub olmu, Pasarofa sulhunu imzalamt (21 Temmuz 1718).283 Lale Devrinin balangc olan bu tarihten itibaren, Saray sulhu korumaya azimli idi. Krm Hanlnn da buna uymas zaruri idi. Dahili ve harici meselelerde hakimiyetini kaybetmi bulunan hanlk, bu siyasetin gereklerini yerine getirmekte zorland. Krm Hanlna da isyan halinde olan mirzalar ve Nogaylarn yapt aknlarla ilgili ikyetler stanbula ulat (1718). Saadet Giray III., 1720de Kafkasya zerine sefere kt. Maksad hinterland kontrol altna almakt. Ancak orada esir edildi.284 Esaretten kurtulup tahtna dndnde hanln i dengeleri artk onun aleyhinde idi. irin meras ve onlara tabi ayan- memleketin honutsuzluu karsnda Osmanl Devletinin han lehine giriimleri de Hann mevkiini korumas iin yeterli olmad. Saadet Giray III., irinlerin basks ile tahttan uzaklatrld (Austos-Eyll 1724). Hanla Mengli Giray II. atand (Eyll 1724).285 Mengli Giray II., stanbuldan tayini srasnda artk stanbulun kontrolnden km bulunan irinleri safd etmek iin kesin emir almt. Grevi, irin kabile beyleri arasnda ki balar keserek dalmalarn salamakt. Bu dorultuda giritii icraatnda karsnda en byk rakib irin meras arasnda byk otorite sahibi olan Can Timur oldu. Han, Can Timur ve destekilerini baarl bir ekilde safd ederek irinlerin dahili siyesette ki nfuzunu azalltt. Mengli Giray tahta getiinde

860

Osmanl Devleti ran muharebeleri ile megul idi. stenilen miktarda akncy oraya sevkettikten sonra Bucak taraflarnda isyan eden Adil Giray gailesini yattrm, baarl icraatiyle dahilde skuneti salamt. Kafkasyada Nogay ve erkezler zerine gerekletirdii baarl seferleriyle hakimiyetini kabul ettirmiti.286 Mengli Giray II.nin Hanl dzene sokmaya balad srada Patrona Halil syan vuku buldu. syannn elebalarnn padiah keyfi isteklerine icbar meyannda287 azledilerek yerine Kaplan Giray I. nc kez atand (Ekim 1730).288 Osmanl Devletinin Patrona syan gailesiyle zayflamasn frsat bilen ran, doudan istilya balad. Osmanl ordular ran cephesinde baarl olamadlar. 1733te Kaplan Giray ran cephesine katlma emri ald. Kaplan Giray I., erkez Kumuk, Kabartay, Dastan topluluklarnn beyleri ile kurduu temaslarla onlar ran harektnda ittifaka dahil etti. Kafkasya zerinden Derbente inerken, Kafkas topluluklarnn Krm-Osmanl ittifak iinde yer almasndan rahatsz olan289 Ruslarn engeli ile karlat.290 Kaplan Giray 1147/1734 ylnda Osmanl-ran muharebelerinde yer almak zere cephede iken stanbula Nadir ahla ilgili mzakereler iin yolland. Osmanl Devletinin btn gc ile ran cephesinde bulunduu, Krm hannn cephede olduu bu dnemde Avusturya ile ittifak akdeden Rusya, Azak zerinden Krm Yarmadasna doru byk bir harekt balatt. Bir ara Ruslarn eline geen, Prut zaferinden sonra tekrar elde edilen Azakn Ruslarn igaline uramas, stanbulda aknlk yaratt. Osmanl Devleti Ruslarla savaa karar verdi. Krm hannn Azakn yardmna komasna imkn yoktu; zira, bizzat bakent Bahesaray muhasara altnda idi. Rus kuvvetlerini Or Kapda karlayan Krm han muvaffak olamad. Ruslar, Krm istil ile merkez Bahesaray, Gzleve ve Akmescit ehirlerini atee verdiler. Burada yzyllarn eseri olan umran, Selim Giray Iin kurmu olduu zengin ktphane dahil yok edildi. Ruslar, bu istila sonunda Krmda kalmadlar. Krm batan baa yakp yktktan sonra ekildiler; zira, henz Ukrayna meselesi ile meguldler.291 Bu istil, Krm Hanlnn mezkr tarihe kadar karlat en byk felkettir. Artk Ruslar durduracak gcn kalmad ortaya km, Ruslarn gerekli hazrl yaptktan sonra burada kalc istilay baarabilecekleri anlalmt. Nikris illetine duar olan Kaplan Giray I., bu istilann defedilmesinde etkili olamad kanaatiyle azlolunup yerine Fetih Giray tayin edildi (Austos 1736).292 Merkez, tahrip edilen Bahesaraydan Karasubazara tand. Fetih Giray, Rusyadan almak maksad ile Osmanl birliklerinin desteinde byk hasarla neticelenen baarl bir akn dzenledi. Ruslar buna iddetle cevap verdiler. Bu kez prens Galitzin kumandasnda Krma giren Ruslar, yeni merkez Karasubazar da tahrib ettiler. Kuzeydou snrnda ki Azak gibi Yarmadann kuzeybat snrnda en mhim seddi tekil eden zi Kalesi dt. Bu baarszlk Krm hanyla beraber Osmanl sadrazamnn da azline yol at.293 Bu gelimelerle beraber, Fetih Girayn yerine Mengli Giray II. ikinci kez tayin edildi (Austos sonu 1737) 294 Mengli Giray II.nin tahta getii srada Osmanllarn ziyi istirdat faaaliyeti devam ediyordu. Krm Han, beklenmekte olan Rus kuatmasn, yeniden tahkim edilmi bulunan Perekopta bekliyordu. Rus generali Laski, kurnazca bir planla hareketini Yarmadann kuzeydousunda yar

861

bataklk ince dil halinde uzanan Sva tesmiye edilen alan zerinden kurduu kprden hareketle Arabat mevkiinden Krma girdi. Karasubazar bir kez daha tahrip eden Ruslar geriye, Ukraynadaki kararghlarna ekildiler (1738). Mengli Giray II., Ukraynada bulunan Ruslar zerine baarsz bir harekt gerekletirdi. Ruslar buna da sert karlk verdiler. Krma girerek tahrip ettiler. Byk umran beldesi Krm, artk bir lden farkszd.295 Bu savalardan yorgun ve bitkin Mengli Giray II., strateji gerei Ruslarn Ukraynaya ekilmelerini kendi baars addederek Ruslarla barn uygun olacan telkin ediyordu. Avusturyann sulha raz olmas, Fransann tavassutu ile Ruslarn da ikna edilmesiyle sulh yapld. Oysa Krmn kaps Azak Ruslarn elindeydi.296 Mengli Giray II.nin vefat zerine (30 Aralk 1739) hanla Selmet Giray II. getirildi (ubat 1740).297 Avusturya ve Rusya ceplerinde sulh yaplm, sra sulh artlarnn tatbikine gelmiti. Ruslar, Selmet Giray II.nin antlama artlarna mugayir hareketle esirleri iade etmediini stanbula ikyet ettiler. Sulhu korumak gayreti iinde olan Osmanl, Selmet Giray II.yi azlederek Selim Giray II.yi Atad (Ekim 1743) 298 Selim Giray II. Krm tahtna getii srada Osmanl Devleti rana sava ilan etmiti. 1746ya kadar sren ran-Osmanl muharebelerinde Selim Giray II. muvaffakiyetle savat. 1743te stanbulda bagsteren ktlkta zahire sevkiyle bakentin imdadna kotu. stanbul nezdinde itibarn muhafaza eden ender hanlardan birisi oldu. Sarayn byk tevecchne mazhar olup ykl hediylerle taltif edildi. syan eden kalgay ahin Giraya kar iddetle mcadele ederek malub etti. ahin Giray Lehistana snd.299 Selim Giray II. 18 Haziran 1748de vefat etti. Hanla Arslan Giray I. (birinci hanl) atand.300 Krm hanlarnn ortalama hkmet sreleri bakmndan uzunca bir sre iktidarda kalmay baaran Arslan Giray I. zaman, Ruslar tarafndan yakp yklan Krmn yeniden imr faaliyetiyle geti. Bahesarayda yeni bir medrese ina edildi. Arabat Kalesi onarld. mar ve ina faaliyetleriyle hanln bat ve gney kanad yeniden hayatiyet kazand. Arslan Giray I., saray mntesibi Krml Rza Efendinin giriimiyle azledilip yerine Halim Giray Atand (ubat-Mart 1756).301 Genlii Rumeli de geen Halim Giray, dahili meselelere vakf deildi. Nogaylarn demekle ykml olduklar vergileri hesapszca ykseltmesi ve bunlarn liderlerinin i dengelere dikkat etmeksizin deitirilmesi, isyanlara sebep oldu. syanlar sert bir ekilde bastrma giriimi ters etki gstererek ayaklanmann bymesine sebep oldu (1757). Bu arada stanbulda balayan ktlk Krm hanndan yardm istenmesine yol am, Nogaylarda bol miktarda zahire bulunduunun haber alnmas zerine temin etmeleri istenmiti. Nogaylar bunu reddedince sava younlat. Krm gleri Nogaylara malub olarak Bahesaraya snd. Bu vaziyet umumen Krm kabile glerinin zlmesi tehlikesini dourdu. Halim Giray azledilip yerine Krm Giray (ilk hanl) atand (Ekim 1758).302 Halim Girayn azledilmesine yol aan Nogay isyann alevlenmesinde Krm Girayn da rol olmutu. stanbul aslnda Arslan Girayn atanmasna karar vermi, ancak kabile glerinin kararl muhalefeti karsnda Krm Giray atanmt.303 Bu

862

suretle stanbulun tasvibi haricinde Krm tahtna gemi bulunan yeni han, kendisini hibir zaman emniyette hissetmemi, Besarabyadaki kararghndan ayrlmamtr. Krm Giray, Kozak istilsna kar baar ile mcadele etti (1760). Arslan Girayn muhalefeti onu zayflatan en nemli unsurdu. Rusya, Avusturya ve Prusya ile aktif siyaset uygulad batl aratrclarn dikkatini ekmitir. Krm Hannn Frederick ile iyi ilikiler iinde bulunmas stanbul nezdinde ho karlanmamtr. stanbul onu baz mzakerelerde bulunmak zere merkeze arnca evvela azledilme endiesi ile gitmedi.304 Merkezin srar zerine, maiyetinin uyarlarna ramen 1764te stanbula vardnda azledilip yerine Selim Giray III. (ilk hanl) atand (Austos 1764).305 Selim Giray III., artk vaka haline gelmi bulunan Rus stnlnden rahatsz idi. Ruslarn Baesarayda bir gzlemci heyeti bulundurmalar onu rahatsz ediyordu. Bu konuda Ruslara bask yapt. 1765te baz mzakerelerde bulunmak zere stanbula arldnda vuku bulan grmelerde Ruslarn niyetleri zerinde saray ikna edip fiili destek koparmaya alt.306 Viyana malubiyetinden Karlofaya kadar byk Hal ittifak, ondan sonra Avusturya, Rusya ve ranla yapt savalarda yorgun den Osmanl Devleti artk dnya politikasnda aktif siyaset gtmekten vazgeiyor, sulhu korumaya byk gayret gsteriyordu.307 Krm hannn niyetlerinden endie edilerek azledilip yerine Arslan Giray (II. hanl) atand (Mart 1767).308 Arslan Giray, Bahesarayda tahtna kmasndan ksa bir sre sonra vefat etti (Mays-Haziran 1767). Kabile glerinin Krm Giray olu Baht Giray istemelerine ramen 309 hanla Maksud Giray (ilk hanl) atand (Haziran 1767).310 12. Hanln Sktu Rusyann milletleraras politikada arln iyice hissettirmesi, Lehistana pervaszca mdahale etmesi, Krm Hanlnn snrlarna tecavz etmesi ve bu hadeselerle balayan muhaceretlerin dourduu tepkiler stanbulu zorluyor, sava yanls gruplar yattrmak zorlayordu. mparatorluun gcn iyi bilen Koca Ragp Paa, savan ykm getireceini en iyi bilenlerden idi. Onun vefat zerine sadaret makamna gelen Muhsinzde Mehmet Paa da Rusya karsnda Osmanlnn gcn mukayese edebilecek tecrbeye sahip olup, sava engellemek iin elinden gelen btn gayerti gstermitir. Bu byk tecrbenin korkaklkla itham edilerek azledilip yerine Mahir Hamza Paann tayin edilmesi, Osmanl-Rus savana giden yolu at. Yaplan son mzakerelerde Rusyaya harp ilan edildi (Ekim 1768). Osmanl Devleti, hazrlk yapmadan byk bir savaa giriyordu.311 1768de Osmanl Devleti Ruslaya ile muharebeye giritiinde Maksud Giray muharebe umuru iin yeterli evsafta olmad dncesi ile azledilerek yerine Krm Giray (ikinci hanl) tekrar atand (Ekim 1768).312 Bu atama olduka isabetliydi. Bu dnemde Krmda bulunup deerli hatrat brakm bulunan Baron de Tottun verdii bilgilere gre313 Krm Giray olduka enerjik bir han idi. Cevdet Paa da ayn grtedir. Cevdet Paa, gerekte yer ve gk gtrmez askerle Rusya zerine yrndn, ancak disiplinsiz ve eitimsiz askerle disiplinli ve eitimli Rus askerlerine kar baarl olunamadndan bahisle, Krm Giray hakknda u tespitleri yapmaktadr: te taraftan Krm Giray Han Rus topraklarn ineyip talan etmi, bir taraftan Osmanl ordusundan biraz zi suyunu geerek Rusyay epeyce sktrmt. Serdar Ekrem ordusu da Hotin tarafna gelerek Turla

863

rmana kpr kurup asker geirerek ilerlemee balamt. Bu haberler Petersburgda korku ve dehet uyandrarak az kalsn ihtille sebep olacakt. Lkin Krm Giray lnce yerine geen, geveke olmakla onun yerini tutamadndan ve o sene mevsimsiz yatan nehirler coup tanca Osmanl ordusu birka ksma ayrlp paralanm ve mhimmat kayplara uradndan, Ruslar bundan faydalanarak Osmanl orudsunu Tunaya doru epeyce kovaladlar. Bylece Prut ylndan Ruslar Baltac Mehmed Paann gafletiyle nasl imha olmaktan kurtulmularsa bu kere de zi Irmann byle vakitsiz tamas, Katerinay tehlikeden kurtard, diye baz Avrupa tarih yazarlar yazmtr. Hele Krm Girayn vefatndan Ruslar ok istifade ettiler.314 Krmn mukadderatnn tayin edildii bu nemli savan kaderi, birtakm tabii hadiselerle beraber Krm Girayn vefatndan da etkilendi. Krm Giray, Mart 1769da vefat edince Krm hanlna Devlet Giray III. (ilk hanl) atand.315 Sava btn hz ile srmekte idi. Devlet Giray III., Hotin ve Bodan savalarnda ki muvaffakiyetsizlii zerine azledildip yerine Kaplan Giray II. atand (Ocak-ubat 1770).316 Kaplan Giray II., 80.000 kiilik ordusuyla Osmanl ordusuna iltihak etmek zere Yaa hareket etti. Prut civarnda nn kesen Ruslarla kahramanca savat. Bir ay kadar sren muharebelerde malub oldu. Bender, smail ve Akkerman Ruslar eline geti.317 Bu gelimeler zerine han azledilip yerine Selim Giray III. (ikinci hanl) atand (Kasm 1770).318 lkbahar 1185/1771-72 de Ruslar Krm istila ettiler. Vukubulan muharebelerde Osmanl-Krm kuvvetleri feci bir hezimete uradlar. Serasker brahim Paa esir dt. Krm kuvvetleri de perian olmakla, Selim Giray III. orduyu ve Krm terkederek stanbula snd. Krm hanlna Maksud Giray (ikinci hanl) getirildi (Kasm 1771).319 Ayn tarihlerde ahin Giray, bir heyetle resmi bir antlama aktetmek zere Rusyaya gitti.320 Serasker brahim Paann ktibi Necati Efendi, Ruslara esir edilii ve orada ki vukuat muhtevi deerli bir hatrat brakmtr. Bu hatrattan edindiimiz umumi kanaate gre Osmanl Devleti artk Krm halk nezdinde mid olmaktan km, Rus himayesinin kabul de fakto bir vaziyet alm, bu durum Krm merasn kesin hatlarla paralam, hanln varlnn devam imknsz hale gelmitir. Osmanl komuta heyeti Krmda gerekletirmek durumunda olduu harektn iae ve levazm boyutunu geleneksel anlaya gre yerli halktan temin etmeye alm, ancak baarl olamamtr. Rus istilasnn kanlmaz olduunu analayan yerli mera artk Osmanl ile mttefik grnm vermekten hazer etmekte, lojistik destek unsurlarndan mahrum kalan Osmanl ordusu, hareket kabiliyetini kaybetmi bulunmaktadr. Rus nfuzunun ortaya kard umumi panik, hanlarn hkmet etmesini de imknsz hale getirmitir.321 Bu aamada Krm kabile gleri stanbuldan yaplan atamalar tanmamakta, hanlar bizzat kendileri semektedir. stanbul ise bu durumu aresiz kabul etmektedir. Maksud Giray Han tanmayan kabile gleri Sahib Giray II.yi Krmn mstakil han setiler322 (1771).323 Rusya ile

864

grmelerini srdren ahin Giray da yaplan antlama sonunda (Kasm 1772) hanlk berat almt.324 Rusyann bu merhalede gtt siyaset, Krm yerli merasn Osmanldan tamamen koparmak idi. Osmanlnn tam bir malubiyet iinde imzalad Kk Kaynarca Muahedesinde bile bu siyasetini maharetle tatbik etti. Rusya, btn Tatar ve Kafkas topluluklarnn hamii roln oynuyordu.325 Mezkr muahedenin cnc maddesine gre Krm, Bucak, Kuban, Yedisan, Camboyluk ve Yedicek uluslar tam bamszlk anlay iinde mstakil olacaklar, kendi hanlarn bizzat Cengiz soyundan kendi rzas ile atayacak, Osmanl asla mdahale edemeyecekti. Rusya, bu maddeyle gya, Tatarlarn kltrlerini hibir baskya maruz kalmadan icra edebilmelerini de garanti altna almt. Bu meyanda Mslman olmalar hasebiyle dini bakmdan halifeye bal kalmalar tabii karlanmakla beraber, bu dini balln asla istiklallerine halel getirmeyecek ekilde tatbikini ngrmlerdi. Kk Kaynarcaya gre Bu-Kuban arasnda Trklerle meskn arazi mstakil Krm Hanlna braklrken, Ker Boaznn iki yakas ile Klburun Kalesi ile Kabartay lkesi Ruslara kalyordu.326 Sahib Giray hal meru han olmakla beraber, hibir etkisi kalmamt. Blnm bulunan Krm halk, byk bir i savaa srklendi. Osmanl yanls olan Sahib Giray bu kargaa iinde tutunamayarak stanbula snd.327 Ayan, mirzalar ve ulemann ittifak ile Krm hanlna Devlet Giray III. (ikinci hanl) atand (Nisan 1775).328 Ruslarla yerli kabile gleri arasnda gizli bir anlama vuku bulmu, Krm kabile gleri artk Rus yanls olmutur.329 Rus yanllarnn banda irinlerin gelmesi hite artc deildir; zira, irinler Osmanlnn gidici, Ruslarn kalc olduklarn anlam, politikalarn buna gre belirlemilerdir. Devlet Giray III., Rus yanllarnn saldrlar sonunda firar edince330 Krm tahtna Rus yanls ahin Giray geti (Ocak 1777) 331 Artk Krmda Osmanlya tabi bir hkmet bulunmuyordu. Bu durum Krm ahalisi nezdinde byk infiali mucip oldu. Ruslara kar balayan ayaklanmalarda halktan ok sayda Rus katledildi. Saldrya urayan ahin Giray Ruslara snd.332 Osmanl hkmeti Krma Selim Giray III. (nc hanl) gnderdi (1191/1777) ise de Ruslar karsnda baarl olamayarak stanbula snd (1778).333 Ruslardan destek alan ahin Giray, Krm tahtna yeniden oturdu (1779-1782-ikinci hanl).334 Rus yanls ahin Girayn baa geiinden itibaren Krm hicret facias balad. Bu tarihten itibaren Krmllar kitleler halinde Anadoluya g ettiler. Osmanl Devleti Krm iin henz son kozunu oynamamt. Krm gerilimi iki devlet arasnda sava kanlmaz klyordu. Rusyann Aynalkavak Tenkihnamesi ile Krm ve Tamann askerden arndrlmas gibi tavizlerde bulunmas karlnda Osmanl ahin Girayn hanln tanmak durumunda kald. Ruslarn ald taviz, daha kazanl idi; zira, halk nezdinde kfir olarak nitelenen

865

birisi halife tarafndan meru hale getiriliyordu. Ruslar, Nogaylar ve erkezleri de artk kendi vassal grd Krm Hanlnda brakma hususunda srar etti. ahin Giray, bu topluluklardan da byk tepki grd. Bir ara Ruslara snd ise de onlardan ald takviyelerle General Potemkin komutasnda geri geldi. Rus generali, ayrm yapmadan gerekletirdii soykrmda 30.000 kiiyi katletti. Krm, Rusyann bir vilayeti haline getirildi (1783). 1787de Krm meselesi yznden Osmanl-Rusya arasnda bir kez daha sava yaand. Osmanl kesin bir malubiyete urad. Ya antlamas (1792) ile Krm Rusyaya terketti.335 Krm bir eylet haline getiren Ruslar, burada insanlk tarihinde emsali grlmemi bir zulm, katliam ve tahribat gerekletirdiler. XVIII. asrn sonlarnda henz Rus ykm hareketinin devam ettii tarihlerde Krm Yarmadasn gezen Clarke, tyler rpertici hadiselere ahit olmutur. Mslman ahali bir yana, bu ykmdan yerli Rum, Ermeni ve yahudiler de muzdarip olarak Yarmaday terk etmilerdir. XV-XVI. asrlarda Karadenizin Marsilyas tabir edilen Kefede 1800lerin balarnda ancak 50 aile kalmt. Yarmadada Rus ykmndan nasibini almayan hibir ehir ve kasaba kalmad. Ruslar yzyllarn mrann Trk ahalinin gzleri nnde ykyarak eleniyor, cami, eme ve dier umrandan edindikleri kurunu mhimmat istihsalinde kullanyorlard.336 Krm facias, bugn de aktalitesini korumaktadr. 1 Bu aratrma iin ihtiya duyduum kaynaklarn temininde hibir yardm esirgemeyen

saygdeer hocam Prof. Dr. Mehmet Alpargu ve kymetli bym smail Otar Beye iten teekkrlerimi sunmaktan mutluluk duyarm. Rusadan evirilerde ve aratrmamn her aamasnda emei olan eim Glcihan ztrke de teekkr etmek borcumdur. 2 Kpaklara istinaden Kpak Bozkr manasnda tesmiye edilen Det-i Kpak, coraf

bakmdan dar ve geni kapsaml olmak zere iki kategoriye ayrlr. Dar manas ile Kpaklarn yayl sahas olup, douda rti Irmandan balayarak Bat Sibirya, Hazar Denizi, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlar ihtiva ederek batda Karpat Dalarna kadar uzanr. Gneyde ise Krm Yarmadasn iine alarak Kuban ve Terek rmaklarnn snr tekil ettii hat zerinden Sr-Deryaya kadar uzanr. Geni kapsam ile, Kpaklardan sonra ayn saha zerinde hakimiyetini genileterek devam ettiren Altn Ordunun hakimiyet sahasn ihtiva eder (Mustafa Kafal, Altn Ordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976, s. 11-12). 3 4 5 6 7 M. Kafal, Ayn eser, s. 17. M. Kafal, Ayn eser, s. 18. M. Kafal, Ayn eser, s. 15-16. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1987, s. 64. M. Kafal, Ayn eser, s. 49.

866

8 28 vd. 9

A. Nimet Kurat, Ayn eser, s. 65-70. Det-i Kpakn Moollar tarafndan istilas

hususunda ayrca bkz. A. Yu. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k (ev. Hasan Eren), Ankara 1992, s.

George Vernadsky-Michael Karpovich, A History of Russia-The Mongols and Russia, III,

New Haven: Yale Universitiy Press 1959, s. 141. 10 11 12 13 A. Nimet Kurat, Ayn eser, s. 21. G. Vernadskiy, A History of Russia Kiyevian Russia, II, s. 150, 204 vd. A. Nimet Kurat, Ayn eser, s. 31 vd. Kiyev Rusyasnn knden sonra ortaya kan ve Lehistan hakimiyetinde varln

srdren Litvanyann 1569da Lehistanla birlemesi Ortodoks ahali zerindeki Katolik basksn artrm, buna paralel olarak bugnk Ukrayna topraklar zerinde Lehistan ve Rusyaya kar bamszlk sava veren Kozak hareketi hzlanmtr (Bkz. Philip Longworth, The Cossacks, London 1969, s. 90 vd). 14 15 A. Nimet Kurat, Ayn eser, s. 90-91. Cenevizin Krm Yarmadasnda kurmu bulunduu koloni a iin bkz. erafettin Turan,

Trkiye-talya likileri, I, Ankara 2000, s. 67 vd. 16 Krm Yarmadasnn, Altn Ordunun paralanma dneminde muhaliflerin sna haline

gelii hakkna bkz. Halil nalck, Krm, Mad. A, VI, s. 746. 17 18 19 A. Yu. Yakubovskiy, Ayn eser, s. 109 vd. A. Yu. Yakubovskiy, Ayn eser, s. 115 vd. Altn Orduda hanedandan gelmeyen gl komuntanlarn hakim olmas geleneini

balatan kii Nogaydr. Nogay, 1259-1299 yllar arasnda hkm sren zayf hanlar zamamnda idareyi fiilen elinde tutmutu (Bkz. Ahmet Temir, Nogay Hanl, Trk Dnyas El Kitab, I, s. 435; M. Kafal, Ayn eser, s. 64. 20 21 A. Yu. Yakubovskiy, Ayn eser, s. 130. 6

Umdett-tevrihe gre, gay olann byk olu kili Hasan olup Ulu Muhammed Hann babas idi. Bir oluna da B Timur derlerdi. Bunun dahi Gyaseddin ve Devlet Berdi nm iki olu vr idi. Gyaseddinin nesli yoktur. Devlet Berdi ise amca-zdesi Ulu Muhammed Hn asrnda Krm iinde fakat kend nkerleri iinde oturur idi. Am olmala bir ie karmazd. Kends Krmda vefat

867

itti. Mezr Krmda Salack dedikleri mahaldedir. Bunun Hc Giray ve Cihan Giry nm iki olu var idi (Bkz. Umdett-tevarih (Nr. Necib Asm), stanbul-Matbaa- Amire 1343, s. 95 vd. -Bundan sonra: Umdett-tevrih-). Gyaseddin ve Devlet Berdinin karde olduklarn gstermesi bakmdan nem tayan mezkr kaynak, Hac Girayn babasn Gyaseddin yerine Devlet Berdi olarak vermektedir. Bize gre Es-sebs-seyyrn neseb cetveli dorudur. Sahann nemli isimlerinden M. Kafal, Umdett-tevrihi benimser ve Halim Giray, onunla ayn olmas bakmndan Es-sabs-seyyr ve bunlara yakn olan ere-i Trkn yanl olduunu belirtir (Bkz. Ayn eser, s. 32). 36 37 38 Bu hususta Abdullaholu Hasan ve Rusa kaynak iin bkz, A. Hac Giray dnemi. M. rekli, Ayn eser, s. 6. Ta Timurun Toktam ile Timurlenk arasnda cereyan eden mcadeleler esnasnda

Krmda istikll kazand, ksa sren bu hakimiyet esnasnda adna para bastrd (1395 tarihli), Timurlengin galibiyetini mteakib Krm terkettii ifade edilmektedir (Bkz. Hasan Orteginden naklen, A. Sha Arslangiray, Ayn eser, s. 35). 39 Yukarda zetle bilirtildii zere, Hac Abdlgaffar Krmiye dayanan Kurat, Edige

oullarndan biri ile Gyaseddinin Ulu Muhammedi tahtndan uzaklatrdn ve Gyaseddinin ksa mddetle saray tahtna oturduunu belirterek, Gyaseddinin tahttan uzaklamasndan sonra Ulu Muhammedin Krm, Kk Muhammedin ise Sarayda (1436larda) hkm srme hususunda anlatklarn ifade etmektedir. Burada zerinde durulmas gereken husus, 1436larda vuku bulduu belirtilen (Bu tarihin biraz daha erken tarihlerde olmas muhtemeldir Y. . ) mcadelelerde tahta en gl adayn Seyyid Ahmed Han olduudur. Yakubovskiy, Tiesenhausenden naklen, Ulu Muhammede kar yrtlen mcadeleyi yle izah eder: Litvanya ve zellikle Rusya, altn Ordunun kuvvetlenmesini istemiyordu. Ordudaki durum zerine bol bilgi alan Kr Vasiliy, kendisine kar dmanca bir hareket hatt takip eden Ulu Muhammedi zayflatmak iin Seyyid Ahmedi bulmutu. imdi barka rakibin, Ulu Muhammedin, Seyid Ahmedin ve Temir Hann kk olu Kiik (Kk olmal-Y. . -) Muhammedin katlmasyla yeni bir siyas karklk balamt. Ayrlk kuvvetlerin faaliyeti sayesinde Ulu Muhammedin durumu aydan aya ktleiyordu. Zigmund, Vitovt kadar sadk bir dost kmam, ayrca Litvanyada hkm sren artlar, Zigmundun Svidrigaylo ile anlamasn gerektirmiti. Bylelikle, Ulu Muhammad tecrit edilmiti. Eski Krm ele geirdikten sonra, Seyyid Ahmedin durumu dzelmiti. (A. Yu Yakubovskiy, Ayn eser, s. 209). Yakubovskiy burada Gyaseddinden bahsetmemekle beraber, Gyaseddinin Edigenin olu ile beraber Ulu Muhammedi yendii Kuratn Aynden neklen verdii bilgilerle kesinlemiti (Bkz. Yuk). Bizim kanaatimize gre kesin bir kronolojik temele oturtulamayan bu hadiselerde Kk Muhammed Ulu Muhammede kar Seyyid Ahmed gibi kendi adna mcadele etmi, ancak zafer niha olarak Seyyid Ahmedin eline gemitir.

868

40

Gyaseddin Hann Vitovta snmas hakknda verilen bilgilere baklrsa (Bkz. M. rekli,

Ayn eser, s. 9. ) Onun 1437den sonra Litvanyada olduu akla geliyor; ancak, bu doru olamaz, zira Vitovt 1430da lmtr (Bkz. A. Dipnot). 41 M. rekli, Seyyid Ahemd Hann 1430lardan sonra Ulu Muhammed Hanlla mcadele

ettiini, 1437de ise Onu Kazana ekilmeye mecbur ettiini belirtip Gyaseddinin roln atlarken yine de Seyyid Ahmed Hann niha olarak Saray tahtn ele geirdii hususunda bizi desteklemektedir (Bkz. Ayn eser, s. 6, 9). 42 Hac Girayn Seyyid Ahmed Han tarafndan tedip edilmesi hakknda bkz. Es-sebs-

seyyr, v. 35. b-36. a.; Glbn-i hnn, s. 11-12. 43 Bir Rusa kaynaa gre 1419-39 arasnda Krmda hkm sren hanlar ve hakimiyet

tarihleri yledir: Ulu Muhammed: 1419-1426; Devlet Berdi: 1426-1428; Hac Devlet Giray I. (Tahta ilk teebbs. Hanedann kurucusu, Gyaseddinin olu): 1428-1428; Ulu Muhammed (Toktamn olu. Kazana kat. ): 1428-1436/37; Hac Devlet Giray I.: 1434-1434 (Tahta ikinci teebbs); Gyaseddin (Hac Giray I. in babas): 1437-1439; Hac Devlet Giray I. (Tahta nc teebbs): 1439-1456). Bu kronolojiye gre Hac Giray tahtn 1455-56da Nur Devlete kaptrm, 1456da tekrar alm, 1466da da vefat etmitir (Bkz. V. E. Potekhin, D. V. Potekhin, Tavrida-Krm, Simferepol 1994, s. 63-64). Bu kronoloji bizi yukardaki yorumlar bakmndan cesaretlendirmitir. Hac Girayn amcas Devlet Berdiden sonra Hac Girayn Krmda hkm srd hususundaki tespit bizi desteklerken, Ulu Muhammedin 1419-26 ve 1428-36 arasnda Krm tahtnda olduunu tebarz ettirmesi bakmndan tenakuz yaratmaktadr. Ancak, Rusa kaynan Ulu Muhammedin bu tarihlerde Krm deil Altn Ordu tahtnda bulunduunu gzden kard ortadadr. Yukarda zerinde durulduu zere, Ulu Muhammedin 1428de Altn Ordu han olduu, II. Murata gndermi olduu bitie gre kesindir (Bkz. Yuk). Rusa kaynan, Ulu Muhammedin Altn Ordu tahtnn hakimi sfatyla Krma da hakim olmas dncesinde olduu grlyor. Bu kronolojiye gre Devlet Berdinin Krmdaki hakimiyet sresinin balangc olan 1426ya kadar Ulu Muhammedin hakim olduu grlyor ki, Kuratn ulu Muhammedin taht serveni hakkndaki tedkiki ile uyumaktadr. Kurata gre Ulu Muhammedin 1425-26da Baraka yenilerek Krma getii, fakat ks mddet sonra (1427) tekrar Sarayya dnd belirtilmiti (Bkz. Yuk). Bu kaynan ortaya kard baka bir mesele, Gyaseddinin 1437-39 arasnda Krmda hkm srd hususudur ki, yukarda Gyaseddiin Litvanya kral Vitovta snd hakknda verilen bilgiler de gznnde bulundurularak yorumlanmaya muhtatr. Vitovtun 1430da ld (Bkz. Alfred Erich Senn, Lithuania Mad. The Webster Family Encyclopedia, XI (The Webster Publishing Company 1984), s. 30. ) bilindiine gre, bu snma hadisesi evvelki bir tarihte olmaldr. Bu durumda, Hac Giray nc kez Krm tahtn bizzat babasndan tevars etmi olmaktadr. 44 Bkz. Essebs-seyyr, v. 35. a.

869

45

Karai beyleri, Drt rkn, Drt Karai beyi gibi sfatlarla anlrd. Bu drtl tekilat

yapsnn Altn Ordudan tevars edildii anlalyor (Bkz. M. rekli, ayn eser, s. 77). Osmanlda grlen sancak, eylet sistemi mukabilinde Krm Hanlnda airetlerin tekil ettii idr niteler mevcuttur. Hanln idar taksimat, balca drt Karai beyinin temsil ettii drt sancaktan meydana geliyordu. Krm asker gc btn ile bunlar ve Yarmadann dnda yaayan Nogaylardan meydana geliyordu. Karai beyleri, hanln idaresinde sz sahibi olup, devlet meclisinde alnan kararlar bunlarn reyiyle icraya konulurdu. dareyi beenmedikleri durumlarda meclise katlmamak sureti ile tepkilerini ortaya koyarlar, iddetli muhalefetin gerekli olduu zamanlarda Kayalaralt mevkide kendi birlikleri ile toplanarak aldklar kararlar muvacehesinde kendi icraatlarn tatbik ederlerdi. Protestonun bu safhas, hann btn gcnn elinden alnmas manasna gelirdi. Hanln ynetiminde rol oynayan dier nemli bir unsur da nkrlerdir. Bunlar, beylerin seme askeri olup Osmanlda ki hassa birliklerinin yerini tutarlar (Krm Kabile yaps hakknda bkz. H. nalck, Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray dneminde Krm Hanl, Emel (zel), Say: 135, (stanbul 1983), s. 51-73-Bundan sonra: Han ve Kabileler.; Beatrice Forbes Manz, The Clans of the Crimean Khanate, Harvard Ukrainian Studies, II/3 (Cambridge 1978), s. 282-309. 46 A. Nimet Kurat, Trk Kavim ve Devletleri., s. 208; Yarmadaya 14. yzylda Krm

denilmesinin (Bkz. V. E. Potekhin, D. V. Potekhin, Ayn eser, s. 62) sebebi, Trk nfusunun burada kesafet kazanmas idi. 47 Hanln merkezinin Baesaray olduu hususunda yaygn kanaat mevcuttur. Ceneviz-

Krm mcadelelerinin seyrinden merkezin Solhat (Eski Krm) olduu anlalyor. irinlerin merkezinin Eski Krm olmas halinde (Bkz., V. E. Sroeckovsky, Muhammed Geray Han ve Vasallar (ev. Kemal Ortayl), Ankara 1978, s. 12), ilk merkezin Baesaray olmas imknszdr; zira, hanlk, irinlerle organik btnlk iinde teesss etmitir. Kurucu kabile ile hanln bu kadar bir mesafede bulunmas szkonusu olamaz. Abdlgaffar Krm de hanln ilk merkezinin Eski Krm olduu grndedir (Bkz. Umdett-tevrih, s. 99). Merkez sonradan Baesaray olmu (Baesarayn 1501de kurulduu hakknda bkz. Glbn-i Hnn, Nirin notu, s. 16), bundan dolay Solhat Eski Krm tesmiye edilmitir. Hanln klasik an idrak ettii dnemlerde hanlarn makarr- saltanat Baesaray, Kalgayn Akmescit, Nureddinin ise Ka karyesi yaknnda ki saray idi (Bkz. Hazerfen Hseyin Efendi, Telhsl beyn f Kavann-i l-i Osmn (Asl Bibliotheque Nationale de Paris Ancien Fonds Turcs no. 40da ki nshann stanbul Babakanlk Arivi Ktphanesi 220 no. da kaytl sureti, v. 105. a vd). 48 Hanln kuruluu ve ilk mcadeleleri hususunda byk ehemmiyet tayan tespitler

hususunda bkz. Abdullaholu Hasan, Ceneviz menbalarna gre XV. asr Krm Hanl, I, Azerbaycan Yurt Bilgisi, X (stanbul 1932), s. 336-337.; Bu hadiseler iin ayrca bkz., Y. ztrk, Ayn eser, s. 17 vd. 49 Abdullaholu Hasan, Ayn makale, s. 337.

870

50 51

Abdullaholu Hasan, Ayn makale, s. 337. Abdullaholu Hasan, Ayn makale, XI, s. 372, 373. Rus vakanvisi Andrey Gatariden

naklen Rusa ada bir tedkik tarafndan ele alnan bu sava, Ceneviz kaynaklar ile tamamen rtmektedir. Rusa kaynakta, zetle, Ceneviz iin en byk tehlikenin Yarmadada srekli dolama halinde bulunan Tatarlar olduu, 14 Haziranda Cenevizlilerin Solhat merkezli Krm Hanlna sava ilan ettii, scaktan dolay Cenevizlilerin silah ve tehizatlarn arabalara yerletirdii, Tatar okularnn ani bir taarruzla Cenevizlileri bozguna uratt, Cenevizlilerin btn arlklarn brakarak firar ettikleri, Tatarlarn takip ve imha suretiyle pek ok ganimet elde ettikten sonra Solhata avdet ettii, byk enlik ve kutlama yaptklar belirtilmektedir. Kaynakta ayrca, daha sonra sava meydanna geri dnen Tatarlarn, Cenevizlilerin cesetlerinin ban keserek bunlardan iki kule yaptklar, bu srada cereyan eden hadiselerde Yahudilerin Hristiyanlarn yamalanmas ve ldrlmesinde rol oynadklar, Ceneviz ve Krm Hanl arasnda Solhatta bir antlama yapld da aklanmaktadr (Bkz. V. E. Potekhin, D. V. Potekhin, Ayn eser, s. 10). 52 Krm Hanlnn bu surlar drmek iin gerekli donanma ve toplar bulunmuyordu (Bkz.

H. nalck, Hac Giray I. Mad. A, V/1, s. 26. 53 54 Abdullaholu Hasan, Ayn makale, s. 373. 1438 ylnda Carlo Lomellina kumandasndaki bir Ceneviz ordusunun Hac Giray

tarafndan bozguna uratlmas (Bkz. Bedriye Sabit, Krmn Osmanl mparatorluuna Eklenmesi Meselesi, stanbul 1934, s. 5. ), 1434 tarihli antlama ile ortaya kan statkonun salamlatn ifade edelim. 55 56 Hac Girayla ilgili bu belge iin bkz. A. Nimet Kurat, Yarlk ve Bitikler, s. 67. Bu antlama iin bkz. H. nalck, Yeni vesikalara gre Krmn Osmanl tabiliine girmesi

ve bir ahitname meselesi, Belleten, VIII/30 (Ankara 1944), s. 194, s. 197. -Bundan sonra: Krmn Osmanl tabiliine girmesi-. 57 58 Abdullaholu Hasan, Ayn makale, s. 376. H. nalck, Ayn makale, s. 198; Ayn yazar, Hac Giray, Mad. E2, III, s. 44; Ycel

ztrk, Ayn eser, s. 20-21. 59 60 61 62 H. nalck, Ayn makale, s. 199. Abdullaholu Hasan, Ayn makale, II, s. 378. M. rekli, Ayn eser, s. 13. Bkz. Es-sebs-seyyr, v. 37. b; Glbn-i Hnn, s. 16.

871

63 64 65

Abdlgaffar Krm, Umdett-tevrih, s. 97. Dahili karklk hususunda bkz. H. nalck, Ayn makale, s. 199 vd. H. nalck, Mengli Girayn Hac Giraydan itibaren hanlarn yeni payitaht olan Krkerde,

Nur Devletin ise kabilelerin byk ksmmn meskn olduu zi boylarnda hkm srdn belirtmektedir (Bkz. Ayn makale, s. 200, 201). Bizim amzdan bu imknszdr; zira, Nur Devletin zi boylarnda, yani Yarmadann dnda olmas durumunda Mengli Girayn taht iin bir mania kalmayacaktr. Nur Devletin Krm han sfat ile Eski Krmda olmas muhtemeldir. Es-sebsseyyra gre (Bkz. v. 38 a. ) Mengli Giray Kefeye snmt. Bunun sebebi, Nur Devletin tazyikinden baka bir ey olamazd. Bu hadiseler hakknda kaynaklar tenakuzlarla doludur. Es-sabs-seyyra gre Nur Devlet Seyyid Ahmed Han neslindendir (Bkz. v. 38. a). 66 Mengli Girayn Cenevizlilerin elindeki Kefeye (Es-Sebs-seyyr (v. 38. a) veya

Mankuba (Glbn-i Hnn, s. 17) snm bulunmas bunu gsteriyor. Glbn-i Hnna gre Nur Devlet Mengli Girayn amca-zdesi idi. Mengli Giray ay hkm srdkten sonra Nur Devlet ve dier amca-zdesi Baykeldiye malup olarak Mnkuba snmt (S. 16). 67 68 69 70 71 72 eser, s. 11. 73 A. Yu. Yakubovskiy, Ayn eser, s. 214; Ceneviz mdahaleleri in ayrca bkz. Alan Fisher, M. rekli, Ayn eser, s. 15. Mezkr bitik iin bkz. A. Nimet Kurat, Yarlk ve Bitikler, s. 85. Y. ztrk, Ayn eser, s. 22. H. nalck, Ayn makale, s. 203-204. H. nalck, Ayn makale, s. 204. 1466dan sonra Krm Hanlarnn hakimiyet sreleri ve tarihleri iin bkz. H. Ortegin, Ayn

Crimean Tatars, California 1978, s. 8. 74 75 Bu hadiselerin tafsilat iin bkz. Y. ztrk, Ayn eser, s. 24-25. H. nalck, Han ve kabiler. s. 51. Osmanl fethine yol aan hadiseyi Halim Giray ve ona

dayanan Cevdet Paa yanl yorumlamtr. Bu kaynaklara gre osmanllar davet eden kii Mengli Giray idi (Bkz. Glbn-i Hnn (Nr. Sadi enli-Recep Toparl), Erzurum 1990, s. 16-18; Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, stanbul 1307, s. 13). 76 Tafsilat iin bkz. Y. ztrk, Ayn eser, s. 26-27. Bu seferi gerekletiren Osmanl

donanmas ve askerinin mevcudu, kuatma ve fethin safhalar iin bkz. Es-sebs-Seyyr, v. 38. b; Akpaa-zde, Tevrih-i l-i Osman (Nr. Ali Bey), stanbul 1332, s. 182; Mehmet Ner, Kitab-

872

Cihannm, II (Nr. F. Reit Unat-M. Altan Kymen), Ankara 1995, s. 823; Tursun Bey, Tarih-i EbullFeth (Nr. Mertol Tulum), stanbul 1977, s. 169; bn Kemal, Tevarih-i l-i Osman, VII. Defter (Ner erafettin Turan), Ankara 1991, s. 384, Hoca sadettin, Tct-Tevarih, III (Nr. smet Parmakszolu), Ankara 1990, s. 149; Gelibolulu Mustafa Ali, Knhl-Ahbr, Nur-u Osmaniye Ktb., no: 3407, v. 149. a. 77 78 Tafsilat ve kaynaklar iin bkz. Y. ztrk, Ayn eser, s. 28. Mankub Kalesinin mkemmel bir tasviri iin bkz. Evliya elebi, Seyahatname, VII (Nr.

Mmin evik), stanbul 1985, s. 339 vd. 79 Gedik Ahmed Paa klasik kuatma ile sonu alnamayacan anlaynca bozgun

grnts vererek geri ekilmi ve pusuya yatmtr. Klasik kara savalarnda bavurulan bu taktiin deniz muharebelerinde de uygulandn gsteren bu hadiselerin tafsili iin bkz. bn Kemal, VII. Defter, s. 389; Knhl Ahbr, v. 149. a; Tact-Kevrih, III, s. 152. 80 bn Kemal, VII. Defter, Giri, LXXIX, s. 388-90; Muhtasar Cenb Tercmesi, Nur-u

Osmnye ktb, No. 3107, v. 162. a vd. 81 H. nalck, Krmn Osmanl tabiliine girmesi, s. 207. Szkonusu antlamann

muhtevas belli deildir. Bu antlamadan, Mengli Giray tarafndan stanbula gnderilen bir mektupta bahsedilmektedir (Mektup iin bkz. A. Nimet Kurat, Yarlk ve Bitikler., s. 87 vd). 82 Azak-dil ve dil tesi sahada yaayan erkez, Nogay, Kabartay, Kumuk topluluklarnn

menei, Krm Hanl karsndaki statleri, Rusyann bu topluluklara kar yrtt siyaset hakknda deerli bilgiler iin bkz. Kefeli brahim Efendi, Tevrih-i Ttr Hn ve Dastan ve Moskov ve Det-i Kpak lkelerinindir (Nr. Cafer Seyid Ahmed Krmer), ?, s. 34 vd. Bundan sonra: Tevrih-i Ttr. 83 101 vd. 84 Bahis konusu Seyyid Ahmed, Hac Giraydan beri bildiimiz han deildir. Bahis konusu Krm Hanl ile Osmanl hakimiyet sahalarnn tafsili iin bkz., Y. ztrk, Ayn eser, s.

han 1465te Rusyaya yapt seferde malub olduktan sonra sahneden ekilmi, yerini Kk Muhammedin olu dier Ahmede brakmtr (Bkz. A. Yu. Yakubovskiy, Ayn eser, s. 214). Bu vakalarda ad geen ahs budur. 85 H. nalck, Ayn makale, s. 212. H. nalckn kayna olan Es-sebs-seyyr iin bkz.,

Ragp Paa ktb., No 1016, V. 39. b. 86 Kefe beyi Kasm bey, Osmanl donanmasnn yardma geldii grntsn yaratm ve

Seyyid Ahmed Han buna inanmtr (Bkz. H. nalck, Ayn makale, s. 212, 213.

873

87

H. nalck, Ayn makale, s. 220. Teebbsn Eminekten gelmesine ramen, onlarn

kontrolnn stanbulda olduu kesindir. 1475ten itibaren ortaya kan yeni statye gre Osmanlnn Krm tahtnda Altn Orduya tabi bir hann bulunmasna rza gstermesi tarihi geree aykrdr. irinlerin stanbuldan ynetildiklerini dnmek doru olur. Bundan sonra hanln dahili meselelerinde irinlerin istanbul ile nasl organik bir ba iinde bulunduklar grlecektir. 88 Bu tabiyetin hukk erevesi ilk etapta tamamen izilmemi, tedricen ortaya kmtr.

Krm hanlarnn Osmanl protokolnde mevkii padiahtan aa, vezir-i azamdan yukar idi. Bu teaml, Kanunnin Eflak seferi srasnda teekkl etmiti. Bu sefer srasnda Gaz Giray Han ota- hmyuna vasl olduunda Kanun Krm hanna kendisiyle eit ykseklikte bir yere oturmasn teklif etmi, Gaz Giray bunu kabul etmeyerek daha alak bir mevkiye oturmay uygun bulmutu. Krm hanlarnn kendilerini vezir-i azamdan stn saydklarna phe yoktur. Yank seferi srasnda vezir-i azam Sinan Paa bu teamle riayet etmeyince cidd bir krize sebebiyet vermiti. (Bkz. Hazerfen Hseyin Efendi, Ayn eser, v. 104. a, b). Hukk statde balangta mevcut bulunan belirsizlik, iki devlet arasnda srekli yaanan siys krizlerin balca sebebini tekil ettii gibi, zaman zaman byk seferlerin hezimete dnmesine de yol amtr. 89 90 91 92 93 94 95 M. rekli, Ayn eser, s. 21, 22. Tafsilat iin bkz. Ycel ztrk, Ayn eser, s. 51 vd. M. rekli, Ayn eser, s. 23. Es-sebs-seyyr, v. 44 b. M. rekli, Ayn eser, s. 24. Glbn-i Hnn, O. Cd neri, s. 28-29. Kazan Hanl zerinde Krm-Rus hakimiyet mcadelesi hakknda tafsilat iin bkz. A.

Nimet Kurat, Kazan Hanl, ADTCFD, XII/3-4, 1954den Ayr Basm, Ankara 1954, s. 227-246. 96 97 98 99 Glbn-i Hnn, s. 29. Glbn-i Hnn, s. 30. Glbn-i Hnn, s. 30-31. Glbn-i Hnn, s. 31.

100 Glbn-i Hnn, s. 31.

874

101 Glbn-i Hnn, s. 32. 102 Glbn-i Hnn, s. 33. 103 Glbn-i Hnn, s. 33. Hlim Giray, Mehmed Girayn iki olu Gazi ve Baba Giraylarn babalarnn maiyyetinden kap kurtularak Nogaylar arasna katldn ve onlarla mtereken bu suikastn planlandn ifade eder (Bkz. Glbn-i Hnn, s. 26). Krm ise bu hadisenin Mehmed Girayla Nogaylar arasndaki arpma sonunda gerekletiini belirtir (Umdett-tevrih, s. 98-99). V. E. Sroeckovsky (Bkz. Ayn eser, s. 59 vd. )de de bu hususta kayda deer malumat vardr. 104 Muzaffer rekli, Ayn eser, s. 27, 28. rekli, irinlerin beyi Memi Mirzann stanbula sunduu arz ile Saadet Girayn atandn Es-sebs-seyyrdan neklen belirtiyor (Bkz. Ayn eser, s. 27). Glbn-i Hnnda ise Mehmed Girayn Mamay Mirzann ban ektii bir grup Nogay tarafndan ehid edildii belirtiliyor (Bkz. s. 26). 105 M. rekli, Ayn eser, s. 28. 106 Y. ztrk, Ayn eser. Tafsilat iin bkz. H. nalck, slam Giray I. Mad. A, V/2, s. 1104; A. Nimet Kurat, Trk Kavim ve Devletleri., s. 232, M. rekli, Ayn eser, s. 29-30. Glbn-i Hnn, s. 36, 37. 107 zalp Gkbilgin, 1532-1579 Yllar Arasnda Krm Hanlnn Siyasi Durumu, Ankara 1978, s. 10-13. Bundan sonra: Krm.. 108 Sahib Girayn hanlk hudutlar iinde kesin hakimiyet tasisi uruna gsterdii faaliyetlerin tafsili iin bkz, Es-sebs-seyyr, v. 47. a. Sahib Giray, bahis konusu drt Karai beyinin ynetimdeki etkinliini hafifletmek maksad ile Scut kabilesi resasna itibar kazandrd. Ayrca alternatif kabilelerin gelimesini destekledi (Bkz., Ayn eser, v. 48. a.; H. nalck, Han ve Kabileler., s. 52. 109 Bkz. . Gkbilgin, Krm., s. 14 vd. 110 zal Gkbilgin, Krm., s. 22 vd. 111 Kaysun-zde Nid Remmal Hoca, Tarih-i Sahib Giray Han (Nr. zalp Gkbilgin), Ankara 1973, s. 35. Tafsilat iin ayrca bkz. zalp Gkbilgin, Krm., s. 18 vd. 112 Remmal Hoca bu seferde vukubulan yama ve katliam gayet ayrntyla verir (Bkz. Remmal Hoca, s. 80). 113 Remmal Hoca, s. 82-84. Bu seferin tarihi iin zalp Gkbilgin (Krm., s. 26)dan istifade ettik. 114 zal Gkbilgin, Krm., s. 27.

875

115 Trajik ekilde gelien bu hadisenin ayrntl seyri iin bkz. Remmal Hoca, s. 120 vd. 116 . Gkbilgin, Ayn eser, s. 39. Sahib Giray nesline kar gerekletirilen vahet mertebesindeki bu icraatn dourduu infial, mesele ile ilgili kaynaklara da yansmtr (Bkz. Glbn-i Hnn, s. 49). 117 . Gkbilgin, Ayn eser, s. 42, 43. 118 A. Nimet Kurat, Kazan., s. 245; . Gkbilgin, Ayn eser, s. 43. 119 H. nalck, Osmanl-Rus rekabetinin menei ve Don-Volga kanal teebbs (1569, Belleten, C. 12 (1948), s. 363. Bundan sonra, Osmanl Rus rekabeti. . 120 Sahib Giray zamannda Nogaylarn hakimiyet altna alnmas iin yaplan seferler bu topluluklar iyice zayflatm, balayan itimai zfiyet blnmeyle sonulanmtr. kan ihtilaflar iinde Nogaylarn Yusuf Mirza ve smail Mirzann ban ektii iki kutba blnmesi ve bir ksmnn Rusyaya snmas, bahiskonusu iki liderin lmnden sonra iyice dalmalar, blgede nce Kozak-erkez, hemen akabinde Rus nfuzunun ortaya kmasna yol aacaktr (Nogaylarn siyasi ve itimai kntye girmeleri hususunda, bkz., M. Alpargu, XVI. yzyln ortasnda Nogay Trkleri ve Ordular, Emel, 215 (Ankara 1996), s. 34 vd). 121 Y. ztrk, Ayn eser, s. 70-71. 122 Moskova-Kazak mnasebeti ve anlamas yar resmi halde idi; Moskova, bu yaramazlarn hareketlerinden her hangi bir sorumluluu yklenmek niyetinde deildi; i ciddiye bindii zaman, bu Kazaklarn kendi bana buyruk olduklar, veya sergerde tayifesi olduklar ileri srlerek, bunlarla hibir ilgisi olmadn aka beyan etmekten ekinmiyordu. (Bkz. A. Nimet Kurat, Trkiye ve dil Boyu, Ankara 1966, s. 53). 123 H. nalck, Osmanl-Rus rekabeti, s. 363. 124 H. nalck, Ayn makale, s. 363. Bir gre gre erkezler Taman ve Temrk erkezler eline dm ve Osmanl topusu tarafndan tekrar pskrtlmlerdir (Bkz. A. Nimet Kurat, Ayn eser, s. 56). 125 Y. ztrk, Ayn eser, s. 71. 126 Tapu Tahrir defterlerinde veya dier muhasebe kaytlarnda yer alan kale ve ehirleri, Osman hakimiyetinde kabul ediyoruz. Bu adan, Krm ve Ker Boaznn dousunda Osmanlya tabi ehir ve kaleler iin bkz., Babakanlk Osmanl Arivi, Tapu Tahrir, No. 370, s. 481-497. 127 Nogaylarn da katld bu sefer Kalgay Emin Giray komutasnda gerekletirilmiti (Bkz. . Gkbilgin, Ayn eser, s. 43; H. nalck, Ayn makale, s. 363).

876

128 Kozak-erkez saldrlar ile ilgili belgeler Babakanlk Osmanl Arivinde sakl Mhimme Defterei No. IIIde yer almakta olup A. Refik tarafndan neredilmitir (Bkz. Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, XI-XII/17) (stanbul 1926), s. 259-277. Szkonusu Mhimme Defteri neredilmitir (Bkz. T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariivi Daire Bakanl, 3 Numaral Mhimme Defteri (Tpkbasm), Ankara 1993). Bu hadiseler iin ayrca bkz., H. nalck, Ayn makale, s. 364 vd.; Y. ztrk, Ayn eser, s. 72 vd. 129 . Gkbilgin, Krm., s. 46, 47. 130 H. nalck, Osmanl-Rus rekabeti, s. 567. 131 H. nalck, Osmanl-Rus rekabeti, s. 567 vd. 132 Tafsilat iin bkz. Es-seb s-seyyr, v. 51b. vd. Y. ztrk, Ayn eser, s. 82 vd. 133 Bkz. Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defteri, VII, 295/838. 134 Bu hususta Devlet Giraya name-i hmayun gnderildii hakknda bkz. Es-sebs-sseyyr, v. 51 b. 135 Bkz. Yuk. Ayn hkm. 136 Allahn hikmeti, dmandan korkmak iin hibir sebep yokken, yiyecekle gerekli ara ve gereler bol miktarda eldeyken asker iinde bir dedikodu yayld. Burann k ay nceden gelir, o zaman herkesin eli aya ilemez olur dediniliyordu. Bu masala inanld ve kimse birbirini beklemeden hepsi gp gittiler. Baz kimselerin inancna gre Krm Han, byle bir sylenti kararak askeri korkutmutu. Han ise baka bir kuruntuya kaplm bulunuyordu: Eer Osmanl akeri karadan ve denizden Kpak l ile irvan taraflarna gidip gelmeye balarsa Tatarlarn gzden decei, hatta Krmn bile ellerinden gidebiliecei ihtimalini dnyordu. (Peevi brahim Efendi, Peev Tarihi, I, (Nr. Bekir Stk Baykal), Ankara 1999, s. 448). Devlet Giray, Astarhan Seferinden hemen sonra Rusya ile girdii mzakerelerde Astarhann imdadna gelen Rus kuvvetlerine saldrmadn belirtmek suretiyle bu tespiti teyid etmitir (bkz. H. nalck, Osmanl-Rus rekabeti, s. 384. 137 Kapsaml tedkiklere mevzu olan bu sefer iin bkz. Es-sebs-seyyar, v. 51 vd.; H. nalck, Osmanl-Rus rekbeti, s. 374 vd.; A. Nimet Kurat, Trkiye ve dil Boyu, s. 102 vd.; M. rekli, Ayn eser, s. 47 vd. Y. ztrk, Ayn eser, s. 81 vd. 138 H. nalck, Osmanl-Rus rekabeti, s. 384 vd.; zal Gkbilgin, Krm., s. 52. 139 . Gkbilgin, Krm., s. 51. 140 . Gkbilgin, Krm., s. 52, 53.

877

141 Es-sebs-seyyr, v. 52 b.; Glbn-i Hnn, s. 53. 142 Es-sebs-seyyr, zdemirolunun emrinde bulunmasnn nefsine ar geldiini (Bkz. v. 52 b. ) belirtir. Selniki ise bu durumu ep-endz m-beynlerinde kelm- n-sez gep ve b- Aras kenrn vea Ber ve Gence diyrn tamamen taln u trc eyleyb velkin serdr- lin ile mlkata mecl imkn olmayup, gi gelp Karsdan klaya tevecch itmi bulunup meknlarna evdet eyledkleri haberleri geldi eklinde ifade eder (Bkz. Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik, I (Nr. Mehmet pirli), Ankara 1999, s. 123). 143 Mstecip lksal, Krm Trk-Tatarlar, stanbul 1980, s. 53. 144 Glbn-i Hnn, s. 53.

145 Peev Tarihi, II, s. 50. 146 Bu hususta kaynaklar olduka elikilidir. Howorth adil Girayn ranllar Mahmudabad mevkiinde pusuya drp malup ettiini ve ran ordusunu kovalarken pusuya drlerek esir olduklarn (Henry H. Howorth, History of the Mongols from The 9th To the 19th Century, Part II, New York 1880, s. 515) belirtirken, Es-sebs-seyyra gre (Bkz. v. 52. b. ) Adil Giray emrinde ki kuvvetler yama ve tahrib hareketini srdrd srada Mahmudabad mevkiinde kapu halk ile istirahat halinde iken Ko Kuban Hamza adnda bir ranl komutann ani bir basknna urad ve az sayda askeri ile kahramanca mcadele ettiyse de esaretten kurtuluamad. Glbn-i Hnn (Bkz. s. 53) Es-seb sseyyr tekrarlar. 147 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 515. 148 Es-sebs-seyyr, v. 53 a.; Glbn-i Hnn, s. 54; smail Hikmet Ertaylan, Gazi Geray Han Hayat ve Eserleri, stanbul 1958, s. 22. 149 Es-sebs-seyyr, v. 53 b.; Glbn-i Hnn, s. 55; M. lksal, Ayn eser, s. 53. 150 Bir rivayete gre olu Murad Giray gnderdi ve kendisi Moskof zerine sefere kt (Bkz. Es-sebs-seyyr, v. 53 b.; Glbn-i Hnn, s. 55). Bir rivayete gre ise Semin Mehmed Giray kalabalk bir ordu ile cepheye hareket etti. Dastan canibini ok iyi tanyan Azak sancakbeyi Mahmut Beyi on bin atl ile kendinden nce gnderdi. Kendisi de Osman Paaya mlki oldu. Burada birok muharebeye katldktan sonra Krma avdet etti (Peev Tarihi, II, s. 59, 60; Howorth, bu vekayii, peev dorultusunda kaydeder. Bkz., Ayn eser, s. 515; M. lksal, Azak beyi Mahmud bey yerine, her halde Glbn-i Hnn, nairin notuna (s. 55) dayanarak Kefe beyi Mehmed Beyi zikreder. Bkz. M. lksal, Ayn eser, s. 53. 1578de Kefe beyi Kasm bey olup, kendisine ran cephesine intikal emri verildiinde hasta oluu yznden gidememi, onun yerine Azak beyi Mehmed Bey tayin edilmitir. Azak beyi Mehmed Bey, 1579da iddetlenen muharebelerde zdemirolu Osman Paa tarafndan

878

Krma yardm kuvveti getirmesi ve Semin Mehmet Giray cepheye gelmesi konusunda ikna etmesi iin gnderilmiti. Krm han 10000 kiilik kuvvetle Mehmet Beyi gnderirken kendisi de mteakiben cepheye, zdemiroluna mlaki olmutu. zetle, Peevinin kayd divan kaytlar ile dorulanmaktadr. Bu hususta Mhimme defterlerine yansyan divan hkmleri iin bkz. Y. ztrk, Ayn eser, s. 96-97). 151 Es-sebs-seyyr, 53 b., 54 a.; Glbn-i Hnn, s. 55-56; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 516; M. lksal, Ayn eser, s. 53; Y. ztrk, Ayn eser, s. 47. 152 Es-sebs-seyyr, v. 54 a.; Glbn-i Hnn, s. 56; Tarih-i Selnik, I, s. 144; M. lksal, Ayn eser, s. 54. 153 George Vernadsky-Michael Karpovich, A History of Russia Russia at the Dawn of the Modern Age, IV, s. 262. 154 Bu dnemde Lehistan ve Rusya arasnda cereyan eden uzun sreli savalarn tafsilat iin bkz. A. Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 160 vd. 155 Mthi van 1584 ylnda ld. Livanya ve Oprienina savalarndan dolay onun hakimiyetinde Rusya politik belirsizlik, zira retim kayb, vergi sisteminin tefessh, ve byk apl insan kaybna duar olmu, imparatorluun bat ve kuzeydou sahalar tahrib olmu ve klelie doru byk bir kayma ortaya kmt. Bkz. Walther Kirchner, History of Russia, Second Edition, New York 1950, s. 51. 156 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 512-513. 157 Es-sebs-seyyr, v. 54 b.; Glbn-i Hnn, s. 57; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 519. Kanun ve Selim II. zamanlarnda padiahlarn mltefiti olmu, ancak Murad III. zamannda gzden derek Konyaya srlmt (Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, s. 27). 158 Cevdet Paa, Ayn eser, s. 27. 159 Saadet Giray Nogaylardan ald destekle slm Giraya bir kez daha saldrm, ancak Alp Giray tarafndan malub edilmi, tekrar Nogaylara snm, orada 8 yl yaadktan sonra lmtr (Bkz. Es-sebs-seyyr, v. 54. b, 55 a. slm Giray olu mbarek Girayn komutasnda Nogaylardan mrekkep bir ordu ile onu ortadan kaldrmaya alm, ancak baarl olamamtr (H. H. Howorth, Ayn eser, s. 521. Bu hadiseller iin ayrca bkz. Glbn-i Hann, s. 57; Cevdet Paa, Ayn eser, s. 28; H. nalck, slam Giray II. Mad. A, V/2, s. 1105). 160 Tarih-i Selnik, I, s. 190. 161 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 520-21.

879

162 H. Howorth, Ayn eser, s. 522-23. 163 Glbn-i Hnn, 58, 59. 164 Gazi Girayn esaretinin 7 yl srd belirtilir (Bkz. Glbn-i Hnn, s. 59; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 523). ranllara esir dt tarih eer 1581 olarak kabul edilirse (Bkz. H. nalck, Gazi Giray II. Mad. A, IV, s. 734), zdemirolu ile bulumasnn 1585 olmas bakmndan yedi yllk esaret sresi kabul edilemez. Gazi Girayn esaretinin balangc ran vukuatnn balang tarihi olan 1578 ise esaret sresi yedi yl olabilir. 165 H. nalck, Ayn madde, s. 734-735. 166 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 523; H. nalck, Ayn madde, s. 736. 167 Divan ve mensur yazlar yaynlanmtr (Bkz. smail Hikmet Ertaylan, Gazi Geray Han Hayat ve Eserleri, stanbul 1958). 168 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III/1, Ankara 1983, s. 63, 69. 169 Carl Max Kortopeter, Ottoman Imperialism during the Reformation: Europe and the Caucasus, New York 1972, s. 104-105. 170 H. Howorth, Ayn eser, s. 524. 171 Bu tarihlerde Rusyann i vaziyeti iin bkz. A. Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 176. 172 H. H. Howorth, Ayn eser, s. S. 526. Howorth, Karamzinden naklen Krm ordusunun byk bir bozguna urayarak ekildiini, Krma ancak te birinin dnebildiini belirtiyor ki, buna katlmak zordur. Zira, bu seferin ardndan yaplan anlamaya gre ar henz Krma hara demeye devam ediyordu (Bkz. H. nalck, Ayn madde, s. 735). 173 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 70. 174 H. nalck, Ayn madde, s. 735. 175 M. lksal, Ayn eser, s. 56. 176 H. nalck, Ayn madde, s. 735-36; Glbn-i Hnn, s. 73. 177 Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, s. 30. 178 Bunu, mezkr han zamannda konulan tfenki ulufesi adl bir vergiden anlyoruz (Bkz. Glbn-i Hnn, s. 62.

880

179 Krm han, mezkr kaleden Krma dnerken Temrk kelesinde vefat etmiti (Glbn-i Hnn, s. 63). Mezkr kale, XVII. yzyldan itibaren Osmanln en mhim karakollarndn birisi olacaktr. 180 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 537. 181 Gazi Giray, hkmranlnn son yllarnda Don kozaklarnn iddetli saldrlarna maruz kalmt. Bundan baka, Krm zerinde bask kurmak zere Lehistan-ve Rusya ittifak halinde idi (Bkz., C. Max Cortopeter, Ayn eser, s. 228, 229). 182 Glbn-i Hnna gre, Gazi Girayn vefat zerine Sultan Ahmed, bir hatt- hmyunla hanln Gazi Giray evladna verilmesi artn getirmiti. Toktam Han, buna binaen clus etmiti (Bkz. s. 72). 183 Glbn-i Hnn, s. 72-73. Bora Gazi Garay Han aban 1016/Kasm sonu/1607 de vefat etti (Bkz. yuk). Bu arada kan ihtilaflar Selmet Girayn clusunu geciktirdi. 184 Glbun-i Hnn, s. 73; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 538; M. lksal, Ayn eser, s. 58. 185 Es-sebs-seyyr, s.; Glbn-i Hnn, s. 75 vd. 186 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 540. 187 Hann iran cephesine daveti ve hazine irad hususunda Topkap Saray Arivi Mzesi, E. 11. 496da yer alan ariv belgesi iin bkz. Alexandre Benngsen-Pertev Naili Boratav-Dilek DesaiveChantal Lemercier Quelquejay, Documents concernant LEmpire Ottoman et LEurope Orentale Le Khanat de Crme dans les Archives du Muse du Palais de Topkap, Paris 1978, s. 145. Bundan sonra: Khanat de Crme.. 188 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 539. Glbn-i Hnn, malubiyeti ranllara snm bulunan ahin Girayn Tatar sava usul hakknda dman bilgilendirmesine yorar (Bkz. s. 76). 189 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, III/1, s. 68. 190 Ktip elebi, Fezleke, C. I, Cerde-i Havadis Matbaas tab 1286, s. 409; . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 130 vd. 191 Glbn-i Hnn, s. 77; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 539. 192 Glbn-i Hnn, s. 82. 193 Mezkur kzlaraas Mehmed Giraya mazide kalm bir hadiseden dolay kin duyuyordu. Onun halledilmesi iin 200000 kuru rvet ald da iddia edilir (Bkz. . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 173).

881

194 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 174-176. 195 Glbn-i Hnn, s. 85. 196 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 543. 197 Glbn-i Hnn, s. 77. 198 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 176; Ayrca bkz. Glbn-i Hnn, s. 81-83; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 542-543. 199 Glbn-i Hnn, s. 85. 200 IV. Murata sunduu mektup iin bkz. TSMA, E. 1096, Khanet de Crmee., s. 149. 201 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 544. 202 Es-sebs-seyyr, v. 71 b. Glbn-i Hnna gre nyet Girayn idam tarihi Muharrem 1047/Mays 1637 dir. (Bkz. s. 87, 89). 203 Es-sebs-seyyr, v. 73 a.; Glbn-i Hnna gre Bahdr Girayn atanma tarihi 13 Muharrem 1048/27 Mays 1638dir (Bkz. s. 89). Glbn-i Hnna gre yeni hann tayini yaklak bir yl gecikiyor ki, bu mmkn deildir. 204 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 545; Philip Longworth, The Cossacks, s. 83 vd. 205 Philip Longworth, Ayn eser, s. 86-87. 206 Es-sebs-seyyr, v. 73 a.; Glbn-i Hnn, s. 91. 207 Es-sebs-seyyr, v. 76 a.; Glbn-i Hnn, Rezm Bahadr Giray Hann vefat tarihini Receb 1050/Ekim-Kasm 1640 olarak veriyor ki, yanltr (Bkz. 91). Osmanl ile mttefikan Azakn Kozaklardan istirdat iin yaplan baarsz muhasara Bahadr Giray zamannda vukubulmutur. Bu muhasara ok iddetli cereyan etmi, ok miktarda asker telef olmutur. Bahadr Giray Azak muhasarasndan dnerken vefat etmitir Azak muhasaras 1641de vuku bulmutur (Bkz. Mustafa Na im Efendi, Na im Tarihi (Matbaa- mire tab ), IV, 1283, s. 7). 208 Glbn-i Hnn, s. 94; Na im Tarihi, IV, s. 7. 209 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 546; Es-seb s-seyyr, v. 81. Atanma ve azil tarihi, Glbn-i Hnnda mezkr yln Reblevveli olarak veriliyor (bkz. s. 94). 210 slam Giray ve Bogdan Hemilnitski arasnda vukubulan grmelerden sonra ittifak yapma merhalesine gelinmi, slm Giray III. 25 Nisan 1648de bunu stanbula bildirmitir (Bkz. Peter Bartl 17. yzylda ve 18. yzyln ilk yarsnda Kazak Devleti ve Osmanl mparatorluu (ev. Erendiz

882

zbayolu), lmi Aratrmalar Dergisi, 6, stanbul 1998, s. 301. Dou Avrupa tarihinin XVI. yzylda en nemli kesitini tekil eden Krm ve Kozak devletlerinin tam bir kronolojisi henz mevcut deildir. Bu hadiselerin kronolojik deerlendirmesi iin bkz. Omelijan Pritsak, lk Trk-Ukrayna ittifak (1648), lmi Aratrmalar, 7 (stanbul 1999), s. 267. 211 Bu say ok abartldr. 212 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 549. 213 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 549-550. 214 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 552; P. Bartl, Ayn makale, s. 307. slm Giray III. n Lehistan seferi sonunda yaplan sulh iin bkz. Na im Tarihi, V, s. 365 vd. 215 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 549-552. Halim Giray, slm Girayn Ramazan 1060/Austos 1650de vefat ettiini belirtiyor (Bkz. Glbn-i Hnn, s. 95) ki kable yn deildir. Es-sebsseyyrda ise tarih verilmiyor (Bkz. v. 85. b). 216 H. H. Howorth, Ayn eser, 553-554. 217 Peter Bartl, Ayn makale, s. 312. Howorth (Bkz. Ayn eser, s. 554) 6 242 Es-sebs-seyyr, v. 96, 97. a; Glbn-i Hnn, s. 123-124; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 563. 243 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 460. Selim Giray, 1484te Lehistan kral Sobyeskinin taaruzunu gsleyen Krm aknclarna yle hitab etmiti: Dinimize zaf gelmekle her taraftan zerimize din dmanlar galebe eyledi; Kerbel gndr; bu cengi ne l-i Osman ve ne de benim iin edin. lnceye kadar din uruna alp din uruna alp din dmanna arka vermiyelim ve kyamete kadar iyi adla anlalm. (. Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 474). 244 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 469 vd. 245 Tarih-i Rid, I, s. 508; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 515. 246 H. Howorth, Ayn eser, s. 565. Howorth Krmllarn malubiyeti kabul ile bar parayla satnaldn belirtiyor ki, Raid Onu tamamen nakzediyor. 247 Tarih-i Rid, I, s. 508-509. Rid, baka yerde bu hadiseyi 1689 vekyii iinde ele alyor (Ayn eser, II, s. 106. Uzunarl, Rus saldrlarnn 1689 maysnda vukubulduunu, Selim Girayn yetierek Ruslar pskrttn kayddiyor (Bkz. Ayn eser, s. 516). 248 . Hakk Uzunarl H. H. Howorth, Ayn eser, s. 515 vd.

883

249 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 527. 250 Es-sebs-seyyr, v. 100. a, b.; Glbn-i Hnn, s. 125; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 565. 251 Glbn-i Hnn, s. 126; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 565; Tarih-i Rid, II, s. 177. 252 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 565. 253 Es-sebs-seyyr, v. 103. a; Glbn-i Hnn, s. 128. 254 Tarih-i Rid, II, s. 260, 268; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 566; . Hakk Uzunarl, III/1, s. 553. 255 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 566. 256 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 561. 257 Tarih-i Rid, II, s. 352. 258 Tarih-i Rid, II, s. 386; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 567. 259 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 568, 569. 260 Es-sebs-seyyr, v. 132. a; Glbn-i Hnn, s. 129; Tarih-i Rid, II, s. 480. 261 Ruslar, fiilen ele geirdikleri Azaka stanbul antlamas ile sahip oldular (H. H. Howorth, Ayn eser, s. 568, 569). 262 Bu iddetli dahili mcadelelerin tafsili iin bkz., Tarih-i Rid, II, s. 506 vd. 263 Tarih-i Rid, II, s. 565 vd. 264 Tarih-i Rid, II, s. 575 vd. 265 Es-sebs-seyyr, v. 148. a; Glbn-i Hnn, s. 129-133; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 570. 266 Selim Giray Han I. in ahsiyeti hakknda bkz. Tarihi-i Rid, II, s. 480. 267 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 571. 268 Es-sebs-seyyr, v. 154. a; Glbn-i Hnn, s. 118; Tarih-i Rid, III, s. 168. 269 Es-sebs-seyyr, v. 157. a; Glbn-i Hnn, s. 139; V. D. Smirnov, Krmskoye Hanstvo Pot Verhovenstvon Otomanskoy Port V. XVIII Stoletiy, Odesssa 1889, s. 3.

884

270 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 571. 271 Yusuf Paann giriimi ve dier ayrntlar iin bkz. Es-sebs-seyyr, v. 157. b vd.; Glbn-i Hnn, s. 139-140, 142; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 8. 272 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 571. 273 Es-sebs-seyyr, v. 162. b; Glbn-i Hnn, s. 143; Tarih-i Rid, III, s. 254; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 7. 274 A. Nimet Kurat, Baltac Mehmet Paa Mad. A, II, s. 289. 275 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 573. 276 Es-sebs-seyyr, v. 163. a; Glbn-i Hnn, s. 134; Tarih-i Rid, IV, s. 4; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 25. 277 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, IV, Ankara 1982, s. 119 vd. 278 Krm han Mays 1716da serdar- ekreme mlki olmu, onunla gizli bir grme yapm, Lehistan ve Ruslarn muhtemel hareketlerine binaen Krm hannn bu cephede kalarak 15000 kiilik Krm akncsnn Belgrad cephesinde yer almasna karar verilmiti (. Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 116). 279 Es-sebs-seyyr, v. 165. a; Glbn-i Hnn, s. 144, 152; Tarih-i Rid, IV, s. 315; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 30. 280 Mezkur Han, obangiraylar neslinden idi (Bkz. . Hakk Uzunarl, Ayn eser, IV, s. 130. 281 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 575. 282 Es-sebs-seyyr, v. 165. b-166. a; Glbn-i Hnn, 152; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 3031. 283 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, IV, s. 144. 284 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 575. 285 Es-sebs-seyyr, 168. b; Glbn-i Hnn, s. 156, 160; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 38, 39. 286 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 576-577. 287 Glbn-i Hnn, s. 166.

885

288 Es-sebs-seyyr, v. 175. b; Glbn-i Hnn, s. 145, 166, V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 51. 289 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 578. 290 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, IV, s. 226, 232. 291 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 254 vd; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 578 vd. 292 Glbn-i Hnn, s. 146, 168; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 58. 293 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 570 vd. 294 Es-sebs-seyyr, v. 179. b; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 65. 295 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 580 vd. 296 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 284, 292; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 581. 297 Glbn-i Hnn, s. 167, 171; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 69. 298 Glbn-i Hnn, s. 171, 173; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 71; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 581. 299 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 582 vd. 300 Glbn-i Hnn, s. 173, 174; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 76. 301 Glbn-i Hnn, s. 175. Mezkur kaynakda Arslan Girayn azli hususunda bir de Cemaziyelhir tarihi veriliyor (Bkz. s. 178); V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 81; H. H. Howorth, Ayn eser, s. 582 vd. 302 Glbn-i Hnn, s. 178; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 86. 303 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 583, 584. 304 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 584, 585. 305 Glbn-i Hnn, s. 181, 183; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 96. 306 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 585. 307 . H. Uzunarl, Ayn eser, IV/1, s. 367. 308 Glbn-Hnn, s. 183, 175; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 104, 105. 309 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 585.

886

310 Glbn-i Hnn, s. 175, 187; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 105. 311 . Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 365 vd. 312 Glbn-i Hnn, s. 187, 181; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 109. 313 Baron de Tottun intibalar iin bkz. H. H. Howorth, Ayn eser, s. 588. 314 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, I, dal Neriyat, stanbul 1983, s. 79. 315 Glbn-i Hnn, s. 182, 188; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 114. Devlet Giray III., her iki kaynakta Devlet Giray IV. olarak geiyor. Bunun sebebi, Devlet Giraylara Kara Devlet Girayn dahil edilmesi olmaldr. 316 Glbn-i Hnn, s. 189, 190; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 117. 317 H. H. Howorth, Ayn eser, s. 595. 318 Glbn-i Hnn, s. 190, 183; V. D. Smirnov, Ayn eser, 128. 319 Glbn-i Hnn, s. 183, 187; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 144. 320 Alan Fisher, ahin Girey, The Reformer Khan, and the Russian Annexation of the Crimea, Jahrbucher fr Geschichte Ostevropas Neve Folge-Band 15, September 1967, Otto Hrrassowitz-Wesbaden 1967den Ayr Basm, s. 343. 321 Krm Tarihi ismiyle el yazmas, Msr nshas olan bu eserden smail Otarn byk lfyuyla istifade ettik. Daha sonra bu bu el yazmasnn bir nshasnn Esad Efendi (Sleymaniye Ktb. ) Ktphanesi No. 2080de bulunduunu tespit ettik (Geni bilgi iin Bkz., stanbul Ktphaneleri Tarih-Corafya Yazmalar Kataloglar, I. Trke Tarih Yazmalar, stanbul 1943, s. 209). 322 H. nalck, Krm, Madde A, VI, s. 750. 323 Glbn-i Hnn, s. 187, 191; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 149. 324 Alan Fisher, Ayn makale, s. 344. 325 1771 Dolgorukij manifestosu ile Rusya Krmllara, Krmn Osmanl smrgesi olduu, Krmn Ruslarla ibirlii ettii taktirde btn Cengizilerin anl gemilerindeki istikllin iade edilecei mesajn vermi, bir hayli etkili olmutu (Bkz. Alan Fisher, Ayn makale, s. 343). 326 H. nalck, Ayn madde, s. 750-751.

887

327 H. nalck, Ayn madde, s. 751. 328 Glbn-i Hnn, s. 192, 189; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 162. 329 Tarih-i Cevdet, Ayn eser, s. 80. 330 H. nalck, Ayn madde, s. 751. 331 Glbn-i Hnn, s. 189, 206; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 181. 332 H. nalck, Ayn madde, s. 751. 333 Glbn-i Hnn, s. 184; V. D. Smirnov, Ayn eser, s. 190. 334 Khanet de Crime., s. 369. Krm tahtnda bundan sonra, Bahadr Giray II. (1782), ahin Giray (1782-1783-nc kez), ahbaz Giray (?-1789), Baht Giray (1789-1792) hanlar bulundular (Bkz. Ayn eser, s. 369-370). 335 H. nalck, Ayn madde, s. 751-752. 336 Edward Daniel Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia, and Africa. Part The first, Russia, Tartary, and Turkey, New York 1970, s. 329 vd. Ariv Kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivi, Tapu Tahrir, No. 370. Mhimme Defteri, VII. B. A. O. T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariivi Daire Bakanl, 3 Numaral Mhimme Defteri (Tpkbasm), Ankara 1993. Ahmet Refik, Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, XI-XII/17 (stanbul 1926), s. 259-277de yer alan belgeler. Alexandre Benngsen-Pertev Naili Boratav-Dilek Desaive-Chantal Lemercier Quelquejay, Documents concernant LEmpire Ottoman et LEurope Orentale Le Khanat de Crme dans les Archives du Muse du Palais de Topkap, Paris 1978. Kurat, A. Nimet, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940de yer alan belgeler. Kaynak Eserler Abdlgaffr Krm, Umdett-tevarih (Nr. Necib Asm), stanbul-Matbaa- Amire 1343.

888

Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, I, dal Neriyat, stanbul 1983. Ahmed Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, stanbul 1307. Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman (Nr. Ali Bey), stanbul 1332.; Mehmet Ner, Kitab- Cihannm, II (Nr. F. Reit Unat-M. Altan Kymen), Ankara 1995. Evliya elebi, Seyahatname, VII (Nr. Mmin evik), stanbul 1985. Gelibolulu Mustafa Ali, Knhl-Ahbr, Nur-u Osmaniye Ktb., no: 3407. Halim Giray, Glbn-i Hnn (Nr. O. Cd), Necm-i stakbl Matbaas 1337;. Halim Giray, Glbn-i Hnn (Nr. Sadi enli-Recep Toparl), Erzurum 1990. Hazerfen Hseyin Efendi, Telhsl beyn f Kavann-i l-i Osmn (Asl Bibliotheque Nationale de Paris Ancien Fonds Turcs no. 40ta ki nshann stanbul Babakanlk Arivi Ktphanesi 220 no.da kaytl sureti). Hoca sadettin, Tct-Tevarih, III (Nr. smet Parmakszolu), Ankara 1990. bn Kemal, Tevarih-i l-i Osman, VII. Defter (Ner erafettin Turan), Ankara 1991. Ktip elebi, Fezleke, C. I, Cerde-i Havadis Matbaas tab 1286. Kaysun-zde Nid Remmal Hoca, Tarih-i Sahib Giray Han (Nr. zalp Gkbilgin), Ankara 1973. Kefeli brahim Efendi, Tevrih-i Ttr Hn ve Dastan ve Moskov ve Det-i Kpak lkelerinindir (Nr. Cafer Seyid Ahmed Krmer). Tarihini tespit edemedik. Krm Tarihi. Krm Seraskeri brahim Paann ktibi Necati Efendinin hatratn havi olan bu el yazmasnn smail Otar kitaplnda bulunan Msr nshasndan istifade ettik. Eserin bir nshas Esad Efendi (Sleymaniye Ktb. ) Ktphanesi No. 2080de bulunmaktadr (Geni bilgi iin Bkz., stanbul Ktphaneleri Tarih-Corafya Yazmalar Kataloglar, I. Trke Tarih Yazmalar, stanbul 1943, s. 209). Mehmed Raid, Tarih-i Rid, I, II, III, IV, Matba a- mire tab 1286. Muhtasar Cenb Tercmesi, Nur-u Osmnye ktb, No. 3107. Mustafa Na im Efendi, Na im Tarihi, IV, V, VI, Matbaa- mire tab 1283. Peevi brahim Efendi, Peev Tarihi, I, II (Nr. Bekir Stk Baykal), Ankara 1999.

889

Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik, I, II (Nr. Mehmet pirli), Ankara 1999. Seyyid Mehmed Rza, Es-Sebs-seyyr f ahbar- mlkit-Ttr, Sleymniye-Ragp Paa, No: 1016. Tursun Bey, Tarih-i Ebull-Feth (Nr. Mertol Tulum), stanbul 1977. Tedkik Eserler. Alpargu, Mehmet XVI. yzyln ortasnda Nogay Trkleri ve Ordular, Emel, 215 (Ankara 1996), s. 28-43. Arslangiray, A. Suha, Krm Hanl Mene-kuruluu ve Osmanl mparatorluuna Balanmas, stanbul 1959. Carl Max Kortopeter, Ottoman Imperialism during the Reformation: Europe and the Caucasus, New York 1972. Edward Daniel Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia, and Africa. Part The first, Russia, tartary, and Turkey, New York 1970. Fisher, Alan, ahin Girey, The Reformer Khan, and the Russian Annexation of the Crimea, Jahrbucher fr Geschichte Ostevropas Neve Folge-Band 15, September 1967, Otto HrrassowitzWesbaden 1967den Ayr Basm, s. 342-364. Fisher, Alan, Crimean Tatars, California 1978. Gkbilgin, zalp, 1532-1579 Yllar Arasnda Krm Hanlnn Siyasi Durumu, Ankara 1978. Hasan, Abdullaholu, Ceneviz menbalarna gre XV. asr Krm Hanl, I-II, Azerbaycan Yurt Bilgisi, X (stanbul 1932), s. 332-338; XI, 372-378. Henry H. Howorth, History of the Mongols from The 9th To the 19th Century, Part II, New York 1880. nalck, Halil, Gazi Giray II. Mad. A, IV, 734-735. nalck, Halil, slam Giray I. Mad. A, V/2, s. 1104-105. nalck, Halil, Yeni vesikalara gre Krmn Osmanl tabiliine girmesi ve bir ahitname meselesi, Belleten, VIII/30 (Ankara 1944), s. 185-229. nalck, Halil, Hac Giray I. Mad. A, V/1, s. 25-27. nalck, Halil, Hac Giray, Mad. E2, III, s. 211-218.

890

nalck, Halil, Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray dneminde Krm Hanl, Emel (zel), Say: 135, (stanbul 1983), s. 51-73. nalck, Halil, Krm, Mad. A, VI (stanbul 1993), s. 741-746. nalck, Halil, Osmanl-Rus rekabetinin menei ve Don-Volga kanal teebbs (1569) , Belleten C. 12. (1948), s. 349-402. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III/1, Ankara 1983; III/2, Ankara 1982; IV/1, Ankara 1982. smail Hikmet Ertaylan, Gazi Geray Han Hayat ve Eserleri, stanbul 1958. Kafal, Mustafa, Altn Ordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976. Kirchner, Walther, History of Russia, Second Edition, New York 1950. Kurat, Akdes Nimet, Baltac Mehmet Paa Mad. A, II, s. 289. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Ankara 1987. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve dil Boyu, Ankara 1966. Kurat, Akdes Nimet, Kazan Hanl, AUDTCFD, XII/3-4, 1954den Ayr Basm, Ankara 1954, s. 227-246. Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972. Kurat, Akdes Nimet, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940. Manz, Beatrice Forbes, The Clans of the Crimean Khanate, Harvard Ukrainian Studies, II/3 (Cambridge 1978), s. 282-309. Mstecip lksal, Krm Trk-Tatarlar, stanbul 1980. Omelijan Pritsak, lk Trk-Ukrayna ittifak (1648) , lmi Aratrmalar, 7 (stanbul 1999), s. 255284. Ortegin, Hasan, Krm Hanlarnn eceresi, stanbul 1938. Otar, smail, Krm hanlar cedveli, Krm Dergisi, Yl: 5, Say: 18, (Ankara 1997), s. 3-8. ztrk, Ycel, Osmanl Hakimiyetinde Kefe 1475-1600, Ankara 2000.

891

Peter Bartl 17. yzylda ve 18. Yzyln ilk yarsnda Kazak Devleti ve Osmanl mparatorluu (ev. Erendiz zbayolu), lmi Aratrmalar Dergisi, 6, stanbul 1998, s. 301-330. Philip, Longworth, The Cossacks, London 1969. Potekhin, V. E., Potekhin, D. V., Tavrida-Krm, Simferepol 1994. Sabit, Bedriye, Krmn Osmanl mparatorluuna Eklenmesi Meselesi, stanbul 1934. Senn, Alfred Erich, Lithuania Mad. The Webster Family Encyclopedia, XI (The Webster Publishing Company 1984). Sroeckovsky, V. E., Muhammed Geray Han ve Vasallar (ev. Kemal Ortayl), Ankara 1978. Temir, Ahmet, Nogay Hanl, Trk Dnyas El Kitab, I, s. 435. Turan, erafettin, Trkiye-talya likileri, I, Ankara 2000. rekli, Muzaffer, Krm Hanlnn Kuruluu ve Osmanl Himayesinde Ykselii (1441-1569), Ankara 1989. Smirnov, V. D. Krmskoye Hanstvo Pot Verhovenstvon Otomanskoy Port V. XVIII Stoletiy, Odesssa 1889. Vernadskiy, George-Karpovich, Michael, A History of Russia Kiyevian Russia, II, A History of Russia The Mongols and Russia, III; A., History of Russia Russia at the Dawn of the Modern Age, IV, New Haven: Yale Universitiy Press 1959. Yakubovskiy, A. Yu., Altn Ordu ve k (ev. Hasan Eren), Ankara 1992.

892

Krkbeinci Blm Timurlular

Timurlular / Prof. Dr. smail Aka [s.517-533]

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Timur Devri engiz Han, lkesini taksim ederken, Trkistan, olu aatayn hissesine dmt. Timurun doduu tarihlerde (736/1336), aatay Hanl sarsnt geirmekte idi. Hkimiyet Cengiz Han soyundan gelen hanlardan ok, kabile reislerinin elinde bulunuyordu. lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye balanan Timur, 1370 ylnda Mvernnehire hkim olarak, Semerkandda tahta oturmutu. Bu srada ran paralanm bir durumda idi. Merkezi herat olmak zere Horasanda Kertler, merkezi Sebzvar olmak zere Horasann bat taraflarnda Serbedarllar, merkezi Curcan olmak zere Bistam, Damgan ve Simnan yresinde Toga Timurlular, merkezi iraz olmak zere Fars ve Kirman taraflarnda Muzafferliler, merkezi Badad olmak zere Irak- Arab, Irak- Acem ve zerbaycanda Celyirliler hkm sryorlard. 1380 ylna gelindiinde Horasan, Serbedarllar, Toga Timurlular, Kertler ve Muzafferliler arasndaki mcadeleler dolaysyla kark bir durum arz etmekte idi. Bu bakmdan blgenin ele geirilmesi Timur iin zor olmad.1 Horasana seferleri srasnda rann durumunu daha yakndan gren Timur, 1386 ylnda bu lkeyi ele geirmeye karar vererek Semerkanddan hareket etti. Yllk Sefer (1386-1388) diye anlan2 bu sefer srasnda Timur, zerbaycana gelerek, Karabada konmutu. Onun, Kuzey ran ve zerbaycan ele geirmesi, vaktiyle Cuci (Coi) ulusu ile lhanllar arasnda olduu gibi, bu blgede yeni atmalarn balamasna yol aacakt. Zira Timurun desteiyle Altn Ordada (Altnordu) hkimiyeti ele geiren Toktam, artk Timura kafa tutmaya balamt. Ne Timurun, ne de Toktamn zengin zerbaycan kendi arzular ile terk etmeyecekleri muhakkakt. lk Altn Orda hanlar zamannda olduu gibi, imdi de Toktam, Memlk sultanna bir elilik heyeti gndermiti. Timurun randa kuvvetlenmesi ihtimaline kar, Altn Orda ile Msr arasnda bir ittifak hazrland daha sonraki olaylardan anlalmaktadr. Zira taraflar aralarnda er-ge bir sava kacan biliyor ve buna hazrlanyorlard. Gney randa iraz kuatmakla megul olduu bir srada, Toktamn, Sir Derya kysndaki ehirleri ele geirmeye kalkmas zerine 1391 yl banda harekete geen Timur, Yesi, Karauk ve Sayram zerinden bozkr da anca Uludaa vard. O, burada bu seferin hatras olmak zere bir kitbe dikilmesini emretti.3 Taraflar nihayet 20 Haziran 1391 tarihinde Kundurca (Kunduzca)

893

mevkiinde karlatlar ve sava Timurun zaferiyle sona erdi. Lkin bu yenilgi Toktamn kaderini belirlememiti. Toktama kar sefer srasnda yanndaki baz yerli hkimlerin onun yokluundan yararlanarak kendisine yz evirmeleri zerine Timur, 1392 yl yaznda Be Yllk Sefer (1392-1396) diye anlan4 sefere kt ve Ceyhunu geerek, ran zerinden iraza gelip Muzafferliler hanedanna son verdi. Bylece o, Irak- Araba gelip Badad kaplarna dayanm bulunuyordu. Bu srada henz Orta Anadoluda hkimiyetini salamlatramam bir Osmanl Devleti; Sivas-Kayseri blgesinde Kad Burhaneddin, birok mcadeleden sonra Osmanl hkimiyetini tanyan Karamanoullar; Dou Anadoluda Erzincan emirlii ve Karakoyunlular; Mara dolaylarnda Dulkadirliler ve henz kurulu halinde olan Akkoyunlular hkm sryordu. Ksacas Anadoluda siyas bir birlik bulunmuyordu. Dikkate deer tek siyas varlk Memlk devleti idi. Malatyaya kadar hkimiyeti uzanan bu devlet Anadoludaki olaylarda sz sahibi idi. Fakat i mcadeleler bu devleti de ypratmaya balamt. Timurun Badad kaplarna gelip dayanmas birok devlette huzursuzluklara yol at. Bu tehlike karsnda Osmanllar, Memlkler, Altn Orda ve Sivasta tedbirler alnrken, Anadolu beyliklerinde sevin havas esmeye balamt. Yaklaan tehlike Byezid, Berkuk, Toktam ve Kad Burhaneddini birbirine yaklatrm, fakat Erzuruma kadar gelen Timur, birdenbire dnerek, Toktam zerine ynelmiti. Taraflar 15 Nisan 1395 tarihinde Terek rma kysnda kar karya gelmilerdi. Sava Toktam kaybetmekle birlikte ele geirilememiti. Bu ise Timurun cann skmt. Zira geni topraklara ve zengin kaynaklara sahip olan Toktamn yeniden mcadeleye girimesinden ekiniyordu. Bu yzden z (Dnepr) taraflarna giderek Toktama taraftar olan bu kabileleri yamalayp Balkanlara doru srdkten sonra, kuzeye Ten (Don) rmana doru yneldi. O, Moskovaya kadar yrm, dnte zengin Azak, Ha Tarhan (Ejderhan) ve Berke Saray zerine gitmi, buralar da yamalayp yakmt. Bunlar yapmakla Timur, Altn Ordaya kesin darbeyi indirmeyi dnyordu. Bu savan nemi gerekten byktr. Bylece be yl iinde Altn Ordaya iki byk darbe vurulmu, bundan sonra Altn Orda ikinci derecede bir devlet durumuna dmt. Ayrca bu sava Orta Asya, Gneydou Avrupa ve Rusya iin pek nemli bir hadise tekil eder. Timur farknda olmadan Ruslara yardm etmiti. Zira artk Altn Orda hanlar, Moskova knezleri iin bir tehlike olmaktan kmt. Timur daha Be Yllk Sefer srasnda Anadoluya girip, Sivasa doru ilerlerken birdenbire dnp, drtl ittifakn bir kolu olan Toktam zerine giderek onu etkisiz hale getirmiti. O, Toktam zerine yeniden Orta Douya dnmek niyetiyle gitmiti. Zira Toktama galip geldikten sonra, 1395 / 96 yl knda irvanda Samur rma kysndan Byezide gnderdii mektubunda niyetlerini aka ortaya koyuyor, Berkuk ile Kad Burhaneddine haddini bildireceini sylyor, Byezidi de tehdit ediyordu. Ancak onun ittifak paralama abalar bir sonu vermemi, Altn Orda seferinden dnte Hint seferine girimesi (1398-1399), ittifak yeleri arasndaki balar da bir sre iin gevetmiti. Timurun yokluunda mttefikler, Timuru Anadolu ve Suriye zerine yrmeye tevik eden veya onunla i birlii yapanlarla mcadeleye baladlar. Bu arada Karakoyunlular ve Celayirliler de eski

894

yurtlarna yeniden sahip olmak iin Timurlular ile mcadeleye balamlard. Lkin Kad Burhaneddinin 1398 yl yaznda Akkoyunlu begi Kara Ylk Osman Beg tarafndan ldrlmesi blgede salanm olan i birliinin de sonu olmu ve Timuru olduka sevindirmiti. Kad Burhaneddinin lm zerine Byezid, douya doru yaylma enegelinin ortadan kalktn grerek harekete gemi, hatta hareketlerini Memlklere ait topraklar zerine de yneltmiti. Bylece dostluk yerini dmanla brakmt. Kad Burhaneddinin yerini doldurmak isteyen Byezid, dostlarn kaybetmi bulunuyordu. 1397 ylnda Karamanolunu yenen Osmanl sultan Konya, Larende ve Aksaray ele geirmi, Kad Burhaneddinin ldrlmesi zerine de nce Amasyay, ardndan Sivas kendi topraklarna katmt. 1392 ylnda Memlk hkmdar da lnce, bundan yararlanan Osmanl sultan, Frat blgesine inerek Malatya, Darende ve Divriiyi igal etmiti. Bylece o, Anadolunun siyas birlii yolunda byk admlar atm, fakat Timura kar savunmada yalnz kalmt. Hindistan seferini de baar ile sonulandran Timur, bir sre Semerkandda kaldktan sonra yeniden rana yneldi. Esasen daha Samur rma kysndan Byezide gnderdii mektubunda tekrar geleceini bildiriyordu. Kad Burhaneddin ve Berkukun art arda lmeleri, Memlk Devleti iindeki mcadeleler ile Byezidin silah zoru ile gerekletirdii ilhakn blgede yaratt honutsuzluk, Timurun pek byk bir glk ile karlamayacan gsteriyordu. Btn bu artlar deerlendiren Timur, 1399 yl Eyll aynda batya doru yeniden sefere kt. Yedi Yllk Sefer (1399-1404) ad verilen5 bu seferde o, Suriyeye gelerek Halep, Hama, Humus ve Dmak gibi erhirleri ele geirerek, Memlklere ar bir darbe indirmi, ardndan Badad zerine gidip burasn da tekrar fethettikten sonra Tebrize gelmiti. Osmanl sultan ile Tinurun aralarnda gidip - gelen eli ve mektuplar vastasyla anlamalar mmkn olmad. 1396 ylnda Niboluda Hal ordularn perian eden Byezid slm dnyasnda kazand hret ve gururuna malup olmu Timurun tehditlerine aldr etmedii gibi kendisi de tehdite balamt. Timur, kabul mmkn olmayan isteklerde bulunmakta, bunlar ise Byezid tarafndan geri evrilmekte idi. Esasen bunlar kabul edilse bile, bunu yeni isteklerin takip edecei akt. nk o, bar perdesi arkasndan Byezidi kkrtarak, slm dnyas nazarnda sorumluluu ona yklemek istiyordu. Nihayet Timur 1402 yl Mart aynda zerbaycandan Anadoluya doru harekete geti. Kemah, Sivas, Kayseri, Krehir yoluyla Ankaraya gelmiti. Bundan henz alt yl nce Osmanl Devleti ar bir imtihandan parlak bir zaferle kmt. 1396 Nibolu Zaferi bir tesadf deildi. Ankara Savanda (Temmuz 1402) Osmanl ordusu yenilerek dald. Bu hengamede devlet ileri gelenlerinden her biri bir ehzadeyi yanna alarak kam ve Byezid ise tutsak dmt.6 Bylelikle onun byk devlet olma hayal ve gayretleri birdenbire son bulmutu. Byezidin yenilgisiyle sona eren bu sava ile, Bizans mparatorluu elli yl kadar daha varln srdrme imkanna kavumu,7 Rumelinde fetihler durmu, ehzadeler arasndaki hkimiyet mcadelesi ve Timur tarafndan Anadolu beyliklerinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii bozulmutur.

895

Anadolu beyliklerini canlandrdktan sonra Semerkanda dnen Timurun ine doru kt yeni bir sefer srasnda lm (18 ubat 1405), kurduu devletin kaderi zerinde byk bir tesir yapt. Cengiz Hann lnmnden sonra btn arzular yerine getirildii halde, Timurun vasiyetine asla uyulmamtr. Timurun, torunu Pir Muhammedi veliahd tayin ettii bilinmekle birlikte kimse onun hkmdarln tanmam ve adna sikke kestirmemitir.

ahruh Devri Timurun lm srasnda yanndaki beler balangta yarda kalan sefere devam etmeye karar vermiler, lkin lm haberinin orduda yaratt karklktan dolay bundan vazgeerek Semerkanda dnme karar almlardr. Ancak bu begler daha bir gn nce vasiyetin muhakkak yerine getirileceine dair Timura sz verdikleri halde, Pir Muhammedin Kandahardan gelmesinin epeyce bir zaman gerektireceini ifade ile, Semerkandn ahruha tesliminin uygun olacan ifadeye balamlard. Timurun Otrarda lm zerine beglerden bazlar torunu Halil Sultan hkmdar ilan ederek bakent Semerkanda girmiler ise de, Halil Sultann bu hkimiyeti pek uzun srmedi. 1409 ylnda Timurun kk olu ahruh Semerkand ele geirip Mvernnehire hkim olunca, Timurun miras iin giriilen hkimiyet mcadeleleri de hemen hemen sona ermi oldu.8 ahruh, ardndan Harezm blgesini de ele geirdikten sonra (1413), serbest kalarak gzn batya evirmiti. Ayn yln gznde Herattan hareket eden ahruh yeeni skendere zerbaycan Karakoyunlulardan kurtaracan bildirerek, ordusu ile kendisine katlmasn buyurmutu. Ancak skender bunu reddedince ahruh, Tebriz yerine Isfahan zerine yrmenin daha uygun olacana karar vererek, buraya gelmi ve ehri ele geirerek Herata dnmt (1414). 1416 ylnda ahruh, Fars blgesine kadar uzanan baarl bir seferde bulunmu ve bylelikle Acem Irak ve Gney randa ahruhun hkimiyetini tanmak istemeyen mer eyhin oullarnn nfuzuna kesin olarak son verilmiti. 1420 ylna gelinceye kadar ahruh, babasndan kalan lkenin byk bir ksmnda hkimiyetini pekitirmekle birlikte, batda henz ciddi hibir faaliyette bulunamamt. Timurun lm zerine yeniden siyas sahnede grnen Karakoyunlu Yusuf Beg, bir yandan olu Miranah ve torunu Ebubekiri st ste iki kere yenerek (1406 ve 1408), birincisinin lmne ve ikincisinin kamasna sebep olurken, te yandan eski arkada Celyirli Sultan Ahmedi ortadan kaldrmak suretiyle (1410), zerbaycana kesin olarak hkim olunca, Timurlularn tehlikeli bir komusu halini almt. stelik Ankara Savandan sonra paralanan Osmanl Devleti yeniden toparlanm, vaktiyle Timurun yksek hkimiyetini tanm olan elebi Mehmedin faaliyetleri de Heratta endie konusu olmaya balamt. Anadolu birliinin yeniden kurulmasn ho karlamayan ahruh, 1416da gnderdii mektubunda Osmanl sultann kardelerini ortadan kaldrdndan dolay knamakta idi. Ayrca Osmanllarn vaktiyle Timurun canlandrd Anadolu beyliklerine kar olan tutumlar da ho karlanmyordu. Daha nce Timura olduu gibi imdi de ahruha Anadoluya gelmesi iin davet mektuplar

896

gnderilmeye balanmt. Halbuki Osmanl hkmdarlar ikinci bir Timur tehlikesi ile kar karya gelmek istemiyor ve bu bakmdan gaza ile uramay Timurlular ile arada anlamazlk yaratmaya tercih ediyorlard. nk zaman zaman ahruhun, babasnn fethettii yerleri yeniden istil ile Boazlar zerinden Balkanlara ve Krmdan tekrar zerbaycana dnmek niyetinde olduu syleniyordu. Hem Orta Douda gcn gstermek, hem de kendisine bir trl ba emek istemeyen Karakoyunlulara ar darbeler indirmek zere ahruh 1420, 1429 ve 1434 yllarnda zerbaycan ve Dou Anadoluya kalabalk asker ile gelmi ise de Karakoyunlu Trkmenleri meselesi onun salnda zmlenemeyen bir konu olarak kald.9 Bu tehlike zamanla daha da byyerek, Cihanah dneminde Karakoyunlularn lkenin byk bir ksmn ve bakent Herat igallerine kadar vard. te yandan devaml olarak Mvernnehr (Maverannehir) ve Harezme aknlarda bulunan zbekler, bu faaliyetlerini daha da arttrarak ahruhtan sonra ortaya kan Mirzalar arasndaki mcadelelerde de faal bir rol oynadklar gibi devlete son veren balca unsur olmulardr. ahruh, 1446da kendisine kar ayaklanan torunu Sultan Muhammed zerine gittii srada Rey yaknnda ld (12 Mart 1447). Zamannda Timurlularn btn savalarda galip gelmesine bakarak ahruhun uzun sren saltanatnn baarl olduu hkm verilebilir. Zira o, zerbaycan ve Arap Irak hari, babasnn ele geirdii lkeleri elde tutmay baard gibi, i mcadelelere ksmen de olsa son vermi, devletin 40 yl daha gl olarak devamn salamt. Her ne kadar bu kendisine babasndan intikal eden ordu, hazine ve tecrbeli begler sayesinde mmkn olmu ise de, onun adam seme konusunda kabiliyetli bir kimse olduu inkar edilemez.10 Ulu Beg Devri Timurun lmnn ardndan uzun mcadelelerden sonra Halil Sultan tutsak alnp (1409) Acem Irakna gnderilince, Mvernnehrin idaresi Ulu Bege brakld ve lnceye kadar Semerkandda kald. Paralar zerinde ve hutbede ahruhun ad gemekle birlikte, ada tarihiler Ulu Bege bir vali gz ile bakmyorlard. 1425 tarihli bir kitabede o, daha babasnn salnda ve ahruhtan hi sz edilmeksizin en byk sultan, btn kavimlerin hkmdarlarnn efendisi ve yeryznde Tanrnn glgesi olarak gsterilmi; 1427de kendisine ithaf edilen bir eserde ise sultanlarn en by, en limi, en dili olarak nitelendirilmitir.11 Ulu Beg, babas ahruh zamannda bakent Herata seyahatinden baka lkenin dier yrelerine gitmemiti. Babasnn batya ynelik seferlerine onun gnderdii yardmc birlikler katlyor, fakat o, kendi blgesine yakn yerlerde cereyan eden savalara bile bizzat katlmyordu. O, babasnn salnda, tek olan olmasndan dolay veraset konusu ile ilgilenmemiti. ahruh, Reyde lnce hanm Gevherad, Ulu Bege yaranmak iin Ulu Begin olu Abdlltife kumandanl slenmesini teklif etmiti. Bu grevi yklenen Abdlltif, dedesinin cesedi ile birlikte Horasana doru yola km ve Nibura gelmiti. Ancak burada iken ahruhun Heratta brakm olduu torunu Aluddevlenin hazineyi ele geirerek Mehede ordu gnderdiini renmiti. Herattan gnderilen ordu Nibur yaknnda basknla Abdulltifi tutsak ald. Bu durumda Ulu Begin hkmdarl tehlikeye dm oluyordu. Bunun zerine Horasana yryen Ulu Beg, olunu kurtarmay baarm, ancak

897

Horasanda kalmay kendisi iin uygun grmeyerek zbeklerin Semerkand yaknlarna gelip, onun Herat yresinde yapt gibi, ehrin etrafn yamaladklarn haber alnca babasnn cesedi, ahruhun dnyann eitli yerlerinden Herata getirttii sanatkarlar ve baz deerli eya ile ele geirebildii kadar hazineyi alp, Heratta olu Abdlltifi brakarak Semerkanda doru uzaklamt (1448). Buna ramen o, ertesi yln balarnda Horasan igali dnrken, kendi olu ile savamak zorunda kald. Ulu Beg ve Abdulltifin ordular Ceyhunun iki yakasnda karlkl bir sre beklemiler, ancak arpma olmadan Ulu Beg dnmek zorunda kalmt. Bir sre sonra o, yeniden Abdlltif zerine yrmt. Baba ile oul arasnda meydana gelen sava Ulu Begin yenilgisi ile sonulanmt (Eyll 1449). Kendiliinden oluna teslim olmay uygun gren Ulu Bege Abdlltif balangta Mekkeye gitme izni vermi, fakat gyabnda yaplan yarglama sonucunda Ulu Begin vaktiyle Abbas adl birinin babasnn ldrtm olmasndan dolay eriata gre ksas hkm verilmiti. Mekkeye gitmek zere Semerkanddan ayrlan Ulu Beg, birka saat sonra yolda durdurulmu ve Abbas, kl ile onu ldrmt (Ekim 1449).12 Buharada ina ettirdii medresenin kaps zerine lim tahsil etmenin kadn-erkek btn mslmanlara farz olduu hadisini yazan Ulu Bege gelinceye kadar slm dnyasnda bir bilginin tahta oturduu grlmemiti. Astronomi ile ilgili eser yazar olmas dolaysyla onun hkmdarl glgede kalmtr. Tarihilerin deyimiyle Eflatunun bilgisi ve Feridunun hametini zerinde toplam olan Timurun bu torunu, daha kk yatan itibaren devlet ilerine srt evirerek kendini matematik ve astronomiye adayan idealist bir bilgin hviyetine brnmtr. Ana dili olan Trkeden baka, dini konularda tartacak kadar Arapa ve iir yazacak derecede Farsa bilgisi olmakla birlikte o, dinlerin ve dillerin zamanla deiiklie urad halde msbet bilimlerin hkmnn her millet iin devaml kalaca, bunlarn ilahiyat ve edebiyata stn olduunu ifade ile, kendisini matematik ve astronomiye adamt. Abdlltif Devri 1449 yl sonlarna doru Mvernnehrde Abdlltifin hkimiyeti artk tamamen yerlemi gibiydi. 1449 / 50 yl banda Semerkandn Ulu Beg zamanndakinden olduka farkl bir grnm almt. Abdlltif babas gibi astronomi ve tarih ile ilgileniyor, bunun yannda din adamlarna ve dervilere saygda kusur etmiyor ve onlarn derslerine devam ediyordu. Ulu camide hutbe, halifeler zamannda olduu gibi, hkmdar tarafndan okunmaya balamt. Abdlltif devri ile Ulu Beg devri kyaslanacak olursa din adamlar iin iyi, ahali ve asker iin kt bir devir olmutur. O, itaatte en ufak bir kusur gstereni cezalandrrd. Bu yzden onun idaresinden memnun olmayanlar ayaklanmaya bir trl cesaret edememilerdi. Buna ramen kendisine suikast dzenlendi. Bu teebbsn banda da beglerinin cn almay kendilerine grev bilen Ulu Beg ve Abdlazizin adamlar bulunuyordu.

898

Suikast, hkmdar, konandan sabah namazna giderken 8 Mays 1450 gn meydana geldi. Katil, hkmdar ldrdkten sonra kaarak Trkistan (Yesi) ehrine gelmitir. Fakat aslnda kamasna gerek yoktu. nk Abdlltifin ldrlmesinden sonra idare Abdlltifin dmanlarnn eline gemiti. Abdlltif, suikast srasnda Trke olarak Allah ok tedi diyerek atndan dm ve ba gvdesinden ayrlmt.13 Abdullah Devri Suikastlar, brahim Sultann olu Mirza Abdullah hapisten kararak tahta oturttular. Abdullah, Semerkand hazinesindeki paray askerlere datmakla ie balamak zorunda kalmt. Abdlltifin iddete dayanan idaresinden sonra, nispeten yumuak olan Abdullah ile eyhlislamn rnek aldklar Ulu Beg zaman geri gelmi bulunuyordu. Ulu Begin cesedinin Abdullah zamannda Gur-i Emire nakledilmi olmas pek muhtemeldir. Zira buradaki kitabede Abdlltif, akca baba katili olarak sulanmaktadr. Devlet idaresindeki bu deiiklik, zellikle din adamlarnn yaad Buharada iyi

karlanmamt. Abdlltifin lm haberi zerine ehrin daruga ve kads, tutsak bulunan Eb Saidi serbest brakarak, ona biat etmilerdi. Eb Said hemen Semerkand zerine yrm, fakat yenilerek bozkrlara kamt. Abdullahn ise Semerkand ele geirmek isteyen baka bir hasm Baysungur olu Aluddevle ile mcadele etmesi gerekmiti. Abdullah, Aluddevle zerine yrm, fakat taraflar savamadan geri dnmlerdi. Bu sralarda Eb Said, Trkistan (Yesi) ehrini ele geirmiti. 1450 / 51 yl banda Abdullahn gnderdii ordu ehri kuatt. Fakat Eb Said, zbek elbisesi giydirerek etrafa gderdii adamlar ile, zbek han Ebl Hayrn yardm iin gelmekte olduu sylentisi kararak, kuatanlar aldatmay baard. Bunun zerine Semerkanddan gelen ordu kuatmay kaldrmak zorunda kald. Fakat bu defa Abdullahn bizzat kendisi sefere kt. Bu durumda Eb Said, gerekten zbeklerden yardm istedi. Ebl Hayr bunu frsat bilerek, Eb Said ile birlikte Semerkand zerine yrdler ve iraz ky yaknlarnda 1451 yl Haziran aynda kendilerinden daha kalabalk olan aataylar yenilgiye urattlar. Bizzat Abdullah da ldrlenler arasnda bulunuyordu. Galipler bundan sonra hibir direnme grmeden Semerkand ele geirerek, Eb Saidi tahta oturttular. Ebl Hayr, Ulu Begin kzn e olarak alp kendi yurduna dnm Semerkandn idaresini ise Eb Saide brakmt.14 Eb Said Devri Eb Saidin saltanat ise, Ulu Beginkinin aksine din adamlarnn hkimiyeti devri idi. Eb Said Semerkanda Ulu Begin deil, Abdlltifin cn almak iin girmiti. Abdlltifin katilleri ldrldler. Bylece Semerkendda Ulu Begin 40 yl sren hkimiyeti yerine Eb Saidin Takentten davet ettii Nakibendi tarikatnn eyhi Hoca Ahrarn yine 40 yl srecek olan hkimiyeti balam oluyordu.15

899

Horasan ve Trkistanda bunlar olurken, Irak- Acemde kendini hkmdar ilan etmi olan Sultan Muhammed, Karakoyunlu Cihanahn taarruzuna uram ve Kazvin ile Sultaniye, Karakoyunlularn eline gemiti. Herat hkimi Babr 1451 ylnda kardei Sultan Muhammedi ldrdkten sonra, Acem Irak ve Fars blgelerini de kendi topraklarna katt. O bundan sonra ahruhun halefi tavrn taknarak Reyden Karakoyunlu Cihanaha mirne bir mektup gnderip, vaktiyle ahruhu olduu gibi, imdi de kendisini metb tanmasn, eskiden olduu gibi vergi gndermesini istemiti. Kendini ondan daha gl gren ve Timurlularn artk kntye yz tuttuunu gayet iyi bilen Cihanah, Tebrizde btn kuvvetlerini toplam ve olu Pir Budak idaresindeki bir orduyu Acem Irakna gndermitir. Sve, Kum, Isfahan ehirleri ile Fars ve Kirman blgeleri kolaylkla ele geirildi.16 1457 yl baharnda Horasan hkimi Babrn lmnn ardndan yerini alan 11 yandaki olu Mirza ah Mahmud ile Mvernnehr hkimi Eb Said ve dier Timurlu mirzalar arasndaki mcedelelerden yararlanmaya karar veren Cihanah, 1458 yl baharnda kuvvetlerini Reyde toplam, bundan sonra olu Muhammed Mirzay ileri gndererek, Mehed, Nibur ve Horasann bat yrelerini igal ettirmiti. Cihanah, Mehede geldikten sonra Timurlularn baehri Herat almaya hazrland. Haziran aynda Karakoyunlu hkmdar ehre girdi. Cihanah artk sadece Mvernnehr hkimi Eb Saidden endie duymakta idi. Sonbaharda ordusu ile Belhe gelen ve Murgab suyu kysnda konan Eb Saidin hareketleri Trkmenleri gerekten endielendiriyor ve onun durumu hakknda Karakoyunlu ordusunda sylentiler dolayordu. Bu yzden Cihanah, Kirmandaki olu Yusuf Mirza ile Fars ve Irak Arab valisi olan olu Pir Budak yanna ard. Bundan sonra Cihanah, Eb Said ile bar grmelerine giriti. Bar salanmasna ramen o, Eb Saidin Herata doru ilerlemekte olduunu haber ald. Eb Saidin bu cretli hareketinin sebebi zebaycandaki olaylar idi. Cihanah, Mak kalesinde hapsettirmi olduu olu Hasan Alinin bu kaleden kat ve Tebrizi ele geirip, hkmdarln ilan ettiini duymu ve bu durumda Horasanda daha fazla kalmann gereksiz olduunu grerek, Eb Said ile anlap dnmeye karar vermiti. Cihanahn Horasan boaltmas Irak Acem, Fars ve Kirmann Karakoyunlularda kalmas art ile bar yapld.17 Eb Said 1467 / 68 yl kn Mervde geirdi. Burada iken Cihanahn ldrlmesi haberi zerine, Bat ran ele geirmek zere sefere kmaya karar verdi. Esasen Cihanahn olu Hasan Ali, babasnn cn almak iin Eb Saidden yardm istiyordu. Eb Said niyetli olduu bu sefer iin, nasihatleri zerine hareket etmeye alt Hoca Ahrar yanna armt. Uzun sren bir danmadan sonra sefere balanlmasna karar verilmi ve 1468 yl ubat ay sonunda sefere balanlmak zere klak merkezinden hareket edilmiti. Eb Said, Akkoyunlu Hasan Begin yayla olan Karabaa doru yrmt. Yolda bar iin kendisine birka kere teklif gtrlm ise de, o bunlar kabul etmeyerek ilerlemi, fakat Uzun Hasan Begin ok iyi tand blgelere gelince, Akkoyunlu Hkmdar, Timurlu ordusunun ikmal ve iae

900

yollarn kesmitir. Bunun zerine g duruma den Timurlu ordusu dalm, Eb Said tutsak alnarak, 1469 yl ubat ay sonunda ldrlmtr.18 Hseyin Baykara Devri 1468 yl banda Eb Said, kendisinin ldrlmesi ile sona eren batya zebaycan seferine ktnda, onun yokluunda Heratta Sultan Hseyinin hcumu beklenir olmutu. ok gemeden 10 Mart Cuma gn namazdan sonra Eb Saidin lm haberi yaylm, ayn 24n de ise Hseyin Baykara Herata girmitir. Onun bundan sonra en byk rakibi Baysungurun torunu Yadigr Muhammed Mirza idi. Akkoyunlu hkmdar Hasan Begden yardm gren Yadigr Muhammed, 1470 yl Temmuz ay balarnda Herata girdi. Yadigr Muhammedin yanndaki Trkmen beglerinin halka kt davranlar ve yolsuzluklar halkn onlardan yz evirmesine yol at. Bundan yararlanmak isteyen Hseyin Baykara, Herat zerine yrd. Balarnda tannm air ve devlet adam Ali ir Nevanin bulunduu Baykara taraftarlar,Yadigr Muhammedi sarho bir halde ele geirip, hkmdarn huzuruna getirdiler ve o, buyruk zerine ldrld. Esasen batda baka meseleler ile megul bulunan Akkoyunlu hkmdar, Karamanoullar ve Venediklilerle Osmanllara kar ititfak kurma abalar iinde bulunduundan, douda gerei kadar faal olamad. Yadigr Muhammedin ldrlmesinden sonra, Hseyin Baykarann Herat hkimiyeti, 1506 ylndaki lmne kadar aralksz srd. Onun bakenti Herat ise tpk Ortaalarn teki medeni merkezleri gibi hem ince medeniyet, hem de elence merkezi idi. Sultan, oullar, ordusu ve ehir halk kendilerini tamamen elenceye kaptrmlard. Hkimiyetinin ilk 6-7 ylnda sultan dindarca bir hayat srm, ondan sonraki 40 ylda ise her gn le namazndan sonra imitir. mrnn bir ksmn kazaklk ve dolays ile aknlarla geirdiinden, zaferlerinden sonra elenceye dalard. Fetih ve sefer dncesi artk kalmam olup, devlet snrlarnn genilemesi, gelirlerin artmas da sz konusu olmuyordu. Hseyin Baykarann balangta ilie eilimi vard. O bakmdan 12 imamn ad ile i hutbesinin okunmasna izin vermiti. Fakat sonralar baz olaylar ve zellikle Ali ir Nevanin tesiri ile Snnlii tercih etmitir. 1485te o ilie kar olan alkasn hatrlamak frsatn elde etti. slm ulular kltnn en byk uydurmalarndan birini de ilk defa 12. yzylda Sultan Sancar zamannda Belh yaknnda Hz. Alinin mezarnn bulunuu tekil etmektedir. Mezar, Mool istilas srasnda Belhin tahribi ile unutulmuken, imdi gya yeniden kefedildi. Gsterilen yerde tatan bir kapak bulundu. zerinde Bu, Allahn elisinin gveyisi, Tanrnn aslan Alinin mezardr yazlyd. Bu haber zerine sultan, begleri ile birlikte Belhe geldi. Mezar Hz. Alinin kabri olarak tannd ve ertesi yl zerine bir trbe yaplarak, etrafnda ar ve hamamlar ile yeni bir ky kuruldu. Fakat bu olayn arkas kesilmedi ve yeni yeni mezarlar bulunmaya baland. Hatta bu yzden sahtekarlklarndan dolay baz kimseler cezalandrld. Buna ramen bu uydurma Ali trbesi ile etrafndaki ky ziyaretgh olarak kald ve

901

ziyareti ekmeye gnmze kadar devam etti. Bilindii zere ky 19. yzylda byyerek Mezar- erif ad ile Afganistann en byk ehirlerinden biri haline geldi.19 Hseyin Baykara devrinde siyas, idar ve mal glkler eksik olmad. En byk sknt mal hususlarda idi. Buna are olarak eitli kimseler vezirlik makamna getirildiler. Zaman zaman iki kii ayn zamanda vezirlik makamna getirildi ise de, iki vezirin i bana gelmesi ile beklenenin aksine devlet ilerinde aksaklk ve aralarnda uyumazlk kt. 1497 ylndan balamak zere 1500 ylna kadar Baykaray megul eden en nemli i mesele byk olu Bedizzamann hareketleri olmutur. nk Bedizzaman vali olarak Belhe tayin olunmu, beklenenin aksine o Astarbda tayin edilmeyip, buraya hkmdar oullarndan baka biri, Muhammed Hseyin tayin edilmiti. Bu hadise sultan ile olunun arasn amaya yetmiti. Aralarnda Ali ir Nevanin de bulunduu eli heyetleri, zellikle babasnn kaypak tutumundan dolay onlar bartramamlard. 1498de Bedizzaman Herata ordusu ile geldii ve pskrtld, fakat arada yine grmelerin srd srada, ayn yln gznde Hseyin Baykarann Merv ve Abverdde bulunan iki olu daha ayaklandlar. Sultan, Merve gelerek ehri 3-4 ay kuatt. Buradaki olu Abdlmuhsin ile sulha benzer bir antlamaya varld. Fakat sultan ile oullar arasnda sregelen savalar, sultan iin tehlikeli bir hal almt. Bu sefer oullarndan Astrbad hkimi Muhammed Hseyinin ayaklanmas zerine sultan buraya gelerek ehri ele geirdi. Fakat bu srada Herattan gelen bir haberde Bedizzamann yeniden ayakland bildiriliyordu. Bu haber sultan Astarbd yeniden olu Muhammed Hseyine brakp douya ynelmek zorunda brakt. Fakat sultann asker gc olununkinden daha zayf idi. Ali ir Neva, Bedizzamann babasna kar savatan vazgemesini salad. Fakat hutbelerde Sultan Hseyinin ad ile birlikte onun ad da okunacak; Am Dery ve Belhten Murgaba kadar olan sahalar Bedizzamana braklacakt. 1500 ylnn Temmuz ay sonunda Hseyin Baykara, yeniden ayaklanan olu Muhammed Hseyine kar Astarbda yrd. Sonbahar ile k mevsimleri Herat iin tam bir sknet iinde geti. Fakat tam bu srada Semerkand iin zbeklerle ciddi bir mcadele verilmekte idi. Muhammed iban, Semerkand zapt ederek, burann hkimi Sultan Aliyi ldrtt. Daha sonra, geici bir sre iin burasn gelecein Hindistan hkmdar Babre brakmak zorunda kald ve ertesi yl (1501) Semerkand kesin olarak ele geirdi. Sultan Hseyin gibi tecrbeli bir devlet adamnn dierlerine nispetle Muhammed ibannin durumu ve faaliyetlerini daha iyi bildii halde ona kar hibir tedbir almad ve kendisine asla yardm etmediinden dolay Babrn hayret ifadesi pek tabi idi. Her halde Semerkand zerine yaplmas gereken sefer, abucak anlamayla sonulanan ve hibir gayesi olmayan Astarbd seferinden daha mhim olurdu. 1500 yl Aralk ay sonunda Hseyin Baykara seferden dnd. Ali ir Neva her zamanki gibi onu karlamaya kt, fakat bu defaki karlama ac bir son ile noktaland. Geri Ali ir Neva altm, sultan ise altm iki yanda bulunuyorlard, fakat her ikisi de olduka dknlemilerdi. Neva ata binebildii halde sultan sedye ile tanyordu. Neva attan inerek yanndakilerin omzunda sultann

902

sedyesine yaklaabildi, fakat bir daha ayaa kalkamad. nk fel gelmiti. Herata gtrlrken 3 Ocak 1501 Pazar gn yolda ld20 ve kendi yaptrd cami yannda gmld. Hseyin Baykara ve Herat, Ali ir Nevaden sonra pek az yaayabildiler. zbeklerin zaferini kolaylatran ve Babrn hatralarnda anlatt, Hseyin Baykarann lmnden sonra (1506) birbirinden nefret eden oullar Muzaffer Hseyin ile Bedizzamann ortak olarak sultan ilan edilmeleri gerekten hayret edilecek bir eydi. Mvernnehrde durumunu kuvvetlendiren Muhammed iban, 1507 ylnda Herat ele geirdi. Bu medeniyet merkezinde Babrn ifadesine gre dnya grmemi olan kyllk hkm srmeye balamt. Fakat aslnda ahlak telkkileri zaafa uram, canlln kaybetmi bir ehir toplumunun ypranmam diri zbekler karsnda tutunmalar zaten beklenemezdi. Hseyin Baykara devrinde Timurlular siyas bakmdan pek gl olmamakla birlikte bakent Herat gerek siyas gerekse ticar merkez olarak hala byk bir neme sahipti. Onun uzun sren saltanat srasnda Heratn olduka genileyip, yeni binalar ile sslendiini biliyoruz. Sultan ve ileri gelen kimselerce yaptrlan pek ok konak, iir, musiki, resim ve hat sanatlarnn gelime merkezleri idi. Hkmdarlardan sonra devletin en kudretli adamlarndan olan Ali ir Neva, Herat ve Horasanda 370 tane hayr eseri yaptrarak, bunlarn idaresi iin byk bir servet vakfetmiti. O devrin Herat sadece Horasan ve Mvernnehrin teki meden merkezleri ile deil, iraz, Badad, Tebriz, Kahire ve stanbul gibi ehirlerin edeb muhitleri ile de temas halinde idi. XVI. yzyldan balayarak Trkistan, Harezm, Krm, Kazan ve zerbaycanda aatay Trkesi yksek bir kltr dili olarak kabul edilmi, eriilmesi imkansz bir rnek kabul edilen Nevanin eserlerini tanmak edeb kltrn tamamlanmas iin gerekli saylm ve bu maksatla birtakm szlkler ve antolojiler dzenlenmitir. Bunun sonucu olarak Nevaye aatayn nazireler yazmak modasnn Osmanl ve zer airleri arasnda XIX. yzyla kadar devam ettiini gryoruz. XVI. yzyl Timurlular iin felket devri oldu. Batunun kardelerinden ibann kolundan gelen Mirzalar idaresindeki gebe zbekler, bu yzyl banda nce Harezm ve Mvernnehri ve Hseyin Baykarann lmnden sonra da Horasan ele geirerek Timurlu hkimiyetine son verdiler. Safev hkmdar ah smailin 1510 ylnda Muhammed ibanyi ortadan kaldrmasndan yararlanan Babrn btn gayretlerine ramen Mvernnehr ve Harezm blgeleri zbek hkimiyetinden kurtarlamayarak Timurlu sllesi ancak Babrn Hindistanda kurduu devlet sayesinde varln koruyabildi. Horasan bundan sonra sk sk zbek istilasna uramakla birlikte Safev idaresinde kalm, Mvernnehr ile Harezm yresi zbeklerce idare edilmiti. 12 mam iliini resm mezhep olarak kabul eden Safev ahlarna kar, zbekler Snnlik siyaseti takip ettiler. Daha ok siyas sebeplere dayanan bu ayrlk, Horasan ve Mvernnehrin bundan sonraki fikr ve meden hayatlarnn birbirinden farkl bir gelime gstermesine de etki etti. XVI. yzyldan balayarak Orta Asyada Rus istilasna kadar, Snn-i mcadelesi eklinde devam eden bu kanl mcadele, XV. yzyldaki aatay-Trkmen rekabetinden baka bir ey deildi.

903

Aradaki fark aataylar yani Timurlularn yerine, kavm bakmdan onlara yabanc olmayan zbeklerin, Karakoyunlular ve Akkoyunlularn yerlerine de yine bir Trkmen devleti olan Safevler ve daha sonra Afar ve Kacarlarn gemesinden ibaret kalm ancak mezhep mcadelesi n safa gemitir. Halbuki XV. yzylda ne Timurlu ne de Trkmen hkmdarlar mezhep davasn bir bayrak gibi kullanma lzumunu duymulardr. Safev Devletinin tamamen mezhep esaslar zerine kurulmu olmas yani ah smail ve ondan sonra gelenlerin yalnz siyas hkmdar deil, din lider sfatn da tamalarnn balca sebebi olmu, buna karlk iban Handa mamz-Zaman, HalifetlRahman unvanlar ile Snn slm dnyasnn kahraman ve nderi roln oynamak istemitir. dar, ktisad ve Kltrel Durum 1. Devlet Tekilt A. Hkimiyet Anlay Mslman bir evrede doup byyen ve kendisi de Mslman olan Timur, eski Trk ve Mool geleneklerini de yaatmaya alm, yasay da ihmal etmemiti. bn Arabaha gre o, yasay eriata tercih ediyordu ve bu yzden baz ulema tarafndan kafirlikle sulanmt. Timurlu tarihileri, onun olu ve halefi ahruhu ise eriata bal, mkemmel bir slm hkmdar olarak anarlar. Ulu Beg ise babasnn aksine, devlet idaresinde dedesi Timuru taklit etmiti. Ulu Begden sonraki hkmdarlar hkimiyeti ele geirmek veya hkimiyetlerini devam ettirebilmek iin, din adamlar ve din makamlara daha fazla ilgi gstermeye baladlar. Mirza Adlltif, Eb Said ve olu Sultan Ahmed iddetle eriatn tesiri altnda kalmlard. Hseyin Baykara serbest dnceli bir hkmdard. O, ne dinin etkisinde kalm, ne de devleti tre ile idare etmitir. Moollardaki Gkyznde bir tane Gne ve Ay varken, yeryznde nasl iki hkim olabilir fikri Timur zamannda da devam etmitir. Tarihi erefeddin ona Dnya iki hkmdara yetecek kadar byk deildir. Tanr nasl bir tane ise, sultan da bir tane olmaldr szn isnat etmektedir.21 Yine ondan Bir kadnn iki kocas olmayaca gibi, bir devletin de yalnz tek hkimi olmaldr sz nakledilmektedir.22 Bu dnceler kendisini Timurun soyundan gelen Babrn eserinde de kendini gsterir: O, Ayn zamanda bir vilayette iki padiah ve bir askere iki kumandan karkl ve harapl icap ettiren fitne ve perianla sebep olur ve iki padiah bir iklime smaz szleriyle merkeziyeti hkimiyetin gereine iaret edip, Hseyin Baykarann lmnden sonra, Heratta oullarnn ortak olarak tahta oturmalar karsnda Bu, garip bir iti. Hibir zaman padiahlkta ortaklk duyulmamt diyerek, hayretini gizleyemez.23 Mutlak hkimiyete inanan Timur, kurultay messesine pek nem vermezdi. O, bir ii yapmak istedii takdirde kendini hakl gsterebilmek iin Kurandan ayetler nakledebilirdi. Din onun elinde daha ok siyas gayelerine ulaabilmek iin kulland bir alet olup, onun iin ulemann ballndan ok, begler ve kabilelerin ball daha nemliydi. Byle bir hkmdar ile sohbet ederken ulemnn

904

ok dikkatli olmas gerekiyordu. Mzendern, Halep, amda ulema ile sohbet srasnda sorduu sorular olduka ilgi ekicidir. B. Hkmdar Ailesi Timur, Cengiz Han ailesi ile akrabala zel bir nem veriyordu. 1370 ylnda Hseyin ile aralar alp, onu ortadan kaldrdnda, Hseyinin haremindeki Gazan Hann kz Saray Mlk hanm nikahna alm ve bylelikle Kregen yani Gveyi unvann tamaya hak kazanmt. Timurun bu hanmdan olu olmam, lnceye kadar kukla dahi olsa, Cengiz Han soyundan birini Han olarak yannda bulundurmu, kendisi Beg unvan ile yetinmitir. Daha sonralar Ulu Beg de dedesi gibi Cengiz Han soyundan gelen kimseleri hanlk tahtna oturtmu ise de, ahruh zamannda Heratta buna gerek duyulmamt. Timurlular devrinde hanmlarn devlet idaresinde nemli rolleri olduu grlyor. Timurun hanmlar ve sarayndaki kadnlarn durumu genellikle slm kanunlarna deil, eski Trk-Mool rf ve detine uygundu. Timuru ziyaret eden spanyol elisi Clavijo erefine verilen ziyafetlere hanmlarn yzleri rtl olmadan katldklar anlalyor. Eli iin hanmlar da ziyafet dzenlemilerdi.24 Timurun hanmlarndan Saray Mlk ve Tuman Aga, Halil Sultann hanm ad Mlk, ahruhun hanm Gevherad Aga, Baykaran annesi Firuze Begim ve hanm Hatice Begim, hkmdarlar zerinde ve devlet idaresinde sz sahibi olmulard. Hanmlarn eitimine de nem veriliyor, mirzalara olduu gibi, onlara da ateke tayin ediliyordu.25 Dier Trk devletlerinde olduu gibi, Timurlularda da belli bir veraset usulnn

bulunmayndan, lke hanedann ortak mal kabul ediliyor, bu bakmdan veliaht belli olsa bile, onun ile teki mirzalarn yetitirilmesi arasnda bir fark gzetilmiyordu. Cengiz Hann lmnden sonra btn arzular yerine getirildii halde, Timurun vasiyetine asla uyulmad. Mirzalar arasnda bir fark gzetilmemesinin bir sonucu olarak herhangi bir eyelet merkezine gnderilen mirzalar, orada devlet merkezindeki saray ve idare tekiltn aynen kurarak, deta bir hkmdar gibi blgeyi idare ederlerdi. Mirzalarn hukuk durumlar sk sk ayaklanmalara, dolays ile taht mcadelelerine, nihayet devletin ksa srede zayflayp ortadan kalkmasna yol amtr. C. Ordu Tekilt Trk-Mool unsurlar ile yerli ran ve slm unsurlarnn karmasndan meydana gelen devletin bandaki hkmdar ve eyaletlerdeki mirzalardan sonra, devlet merkezindeki asker ve idar-mal ilere bakan balca iki divan grlyor. Asker bir devlet zellii tamasndan dolay Divan- Buzurg-i Emret bata gelmektedir. Tavac Divan ad da verilen bu divann begleri Hvandmirin ifadesine gre, Cengiz Han yasas ve Timurun tresi gereince dier btn grevlilerden nde geliyorlard.26 Trkler ve Trklemi Moollarn ilerine bakan bu divana Trk Divan da deniliyor, ktiplerine ise Bahi veya Nuvisendegn- Trk ad veriliyordu. Divann banda bir Divan Begi bulunmakla birlikte, pek ok

905

Tavac emiri mevcuttu. Geni yetkileri bulunan Tavaclar, askeri topluyor, ordunun nizam ve inzibat ile urayor, ganimeti paylatryor, hkmdar nnde geit resimlerini de yaptryorlard. Hkmdarn hassa alay olarak 1000 kiilik Kavin bl bulunduu gibi,27 hkmdarn yaknlarndan olarak ayrca ki, ki begler, naklar, Yasavullar ve ehrelere rastgeliyoruz. Ordu, asl anlam 10.000 demek olan Tmen, Binlik (Hezare) ile kaynaklarda deiik rakamlarla ifade edilen Yzlk yani Kounlardan meydana geliyordu. Asker tekilt hususunda Cengiz Hann kurmu olduu dzene sadk kalnmt. Buna ramen Timur, sava usullerinde sadece eski gelenekleri korumakla kalmam, yenilikler de getirmiti. Ordu sa kanat (baraungar), sol kanat (caungar) ve merkez (kol) ksmlar ile nc olarak monglay veya irevl ve art olarak ise adavul ksmlarna ayrlrd. Tavaclara askeri toplamalar emri verilince, askerin tespit edilen yer ve zamanda bulunmalar gerekiyordu. Askerler ihtiyalarnn nemli bir ksmn da yanlarnda getirmek zorunda idiler. Ordunun silh ihtiyalarn karlamak zere cebehne veya kurhne kurulmakta olup, bunun idaresi Kur begine verilmiti. Savaalarda fillerden yararlanlyor, kuatma leti olarak mancnk, arrade ve karabura gibi letler kullanlyordu. Orduda istihkamc ve lamclar da bulunuyordu. zmirin kuatlmasnda neft kullanlarak, duvarlar yaklmt. Kuatmada neft ieleri de kullanlyordu.28 Sava srasnda comak ve dmana korku salmak iin sren salyor yani baryorlar, boru alp, ks vuruyorlard. Savaa girmeden nce askerlerin evkini arttrmak iin glige ad verilen armaanlar datlrd. Savata yararllk gsterenler dllendiriliyor ve kendilerine suyurgallar veriliyordu. Hkmdarn hizmetindekilere bir ihsan olarak ifade edilen bu deyim ile daha ok bir arazi kastedilmekte idi. Bununla suyurgal sahibi btn vergilerden muaf tutuluyor, daha nce devlet hazinesine denmekte olan vergileri toplama hakkn kazanyordu. Bu messese zamanla veraset yolu ile intikal eder hale gelmi, din adamlar ve ibadet yerleri iin de verilir olmutu. Bu suyurgallara zaman zaman tarhanlk da ekleniyordu. Tarhanlk asker ve ticar olmakla birlikte, esas itibaryla ayn olup, tarhan sahibi tm vergilerden muaf tutuluyor, iledii dokuza kadar sutan da kendisine hesap sorulmuyordu. Timurun baarlarnn srr muhakkak ki hkmdarlar iin kendilerini feda edecek derecede sadk, disiplinli ve dzenli bir ordu meydana getirebilmi olmasnda aranmaldr. Timurun yllarca sren seferlerinin byk bir iddetle cereyan etmesine ramen, baz beglerin kahramanlklar, onlarn hkmdarlarna kar tavrlar, onlarn karakterlerini yanstmaktadr.29 D. Maliye Trk-Mool topluluklar dndaki dier ahalinin ileri ve mal hususlarla ilgilenen ikinci divan ise Divan- Mal veya Sart Divan diye adlandrlyordu. Divann banda da bir divan begi bulunuyor, ktiplerine ise vezir veya Nuvisendegn- Tacik deniliyordu. Bu divann begleri terifatta, Timur tresi gereince Tavac emirleri ile vilayetlerin Darugalar arasnda yer alyorlard.30 Balca grevleri ise

906

vergi ilerini yrtmek, tarm retimini arttrmak ve ehirlerin imarna gayret edip, gelirlerin arttrlmasn salamakt.31 Para bastrlmas, hesaplarn tutulmas ve vergiler ile ilgili yolsuzluklara dair ikayetler de bu divann grev alanna giriyordu. Devlet hazinesi Semerkand Kalesi ve Heratta htiyareddin Kalesinde saklanyordu. Ancak hazinenin miktar hakknda pek fazla bir bilgimiz yoktur. Ayrca gelirler ve btenin durumu hakknda da herhangi bir fikre sahip deiliz. En yksek para birimi Tmen olmakla birlikte, en ok kullanlan para biriminin Irak ve Kepek dinar ile dirhem ve tenge olduu anlalyor. 1 tmen 10.000 dinar karl olup, gm Kepek dinarnn 2 miskal yani yaklak 9 gram tam ayar gm olduu kaydedilmektedir.32 Vergilere gelince; slmiyetin alnmasn uygun grd vergilerden bakalar da vard. Ticaret ve zanaat ehlinden alnan Tamga bunlarn banda geliyordu. slm hukukunda yeri olmadndan dolay bu gibi vergiler din adamlar ile hkmdarlar arasnda zaman zaman atmalara yol ayordu. Esnaftan ayrca dkkan bana 4 ayda bir, 1 eit vergi topland da anlalyor. Moollar devrinde ekili araziden ve btn kyl ahaliden alnan Klana gelince, kaynaklarda bu adda bir vergiden sz edilmemekle birlikte, el-Kainnin Nasaih-i ahruh adl eserinde bu vergiden her eyin fiyatnn artmasna yol aan bir vergi olarak sz edilmektedir.33 Yine Moollar devrinde gebelerden alnan Kopurun ad kullanlmasa bile Pay-i gvane den sz edilmesi bir eit hayvan vergisi alndn gstermektedir. Zaman zaman mevcut vergilere ek olarak yeni vergiler de alnyordu. O zaman ev ev saym yaplyor ve halka buna gre hesaplanan vergiyi vermeleri buyuruluyordu. Olaanst hallerde orduya yardm ad altnda para toplanlyordu.34 Devlet otoritesinin zayflad zamanlarda bazen vergiler iki katna kartlyor, buna ramen tahmin edilen vergi toplanamaynca, ikence yoluna bavuruluyordu.35 Zaman zaman ise o yln vergisi topland halde, yeniden baka bir hkmdar adna toplanabiliyordu. 1457 ylnda Horasanda Mirza ah Mahmud, Sultan brahim ve Eb Said adna ayr ayr vergi toplamlard. 1461 ylnda Eb Said, Tamgann kaldrlmasn buyurduu gibi vergilerin dil ve dzenli bir ekilde toplanmas iin, vergilerin belli mevsimlerde ve taksitte toplanmas buna uymayanlarn da cezalandrlmasn buyurmutu.36 O, ayrca vergi toplanmas ile ilgili bir buyruunu ta zerine kazdrarak Herat Camiinde ilan ettirmiti. Reayadan sk sk vergi toplamamak iin bazen tccarlardan bor para alnd da vki idi. Hseyin Baykara tahta oturduktan sonra ahalinin perian durumunu grerek 1471 ylnda iki yl sreyle ahalinin ok ikayeti olduu baz vergilerin alnmamasn buyurduu halde bu bile ahalinin refahn arttrmaya yetmemiti.37 E. Hakim-Daruga ve Dier Memuriyetler

907

Herhangi bir ehir veya blgenin idar ve asker ileri ise Hakim veya Darugalarn zerinde idi.38 Bu iki unvan aslnda ou zaman e anlamda ve tek grevi ifade etmek zere kullanlmakta idi. Darugalar bulunduklar yerlerde yarg ilerini yrtyorlar; istenildii hallerde blgenin askeri ile savaa gidiyorlar, olaanst hallerde bir yerin vergisini toplamak zere gnderiliyorlard. Darugalarn tayin ve azillerinin Maliye Divan tarafndan yerine getirildii anlalyor. Asker nem tayan byk merkezlerde en byk idare amiri olan Darugadan baka, kale komutan grevini yrten Kutval bulunuyordu. Saraydaki grevlilere gelince; gerek hkmdar, gerekse mirzalar ve byk beglerin ki, Nker ve ehreleri bulunuyordu. Bunlar hkmdarn veya begin hizmetine girerek sarayda veya asker hizmetlerde bulunup, devlet ilerinde yksek mevkilere gelebiliyorlard. Sarayda ayrca mutfaa ve yemeklere nezaret eden, yemeklere zararl maddeler konulmamasna bakan Bukavul, bundan daha aa bir durumda, fakat a olarak alan Bavuri, hkmdar elini ykarken ibrik tutan Aftabeci, saraydaki yatak, dek, adr gibi eya ile hkmdar bakentten ayrlnca konaklama yerlerinde adrn kuran Ferralar, terifat ilerini gren igavul, Hcib ve Eikaas ile hkmdarn etirini tayan krc, atlar ve ahrlardan sorumlu olan Ahtac, eerler, gem ve yem torbalar ile hayvanlara dair malzemeye bakan Rikabdr, hkimiyet alametlerinden olan nevbetin alnmas ve bunun iin kullanlan aletlerin bulunduu Tablhane ve Nekkarehaneye bakan Nekkareci ile av hayvanlarnn yetitirildii kuhaneye bakan Kuhane Emiri veya Ku Beginin var olduunu biliyoruz.39 Bir slm devleti olmas dolays ile kaynaklarda din grevlilerden de sk sk sz edilmektedir. 2. mar Faaliyetleri Timur, gerekte gebelere gre su kabul edilen bir harekette bulunarak bakent olarak bir ehir semi ve burada binalar ina ettirmeye balamt. zellikle Semerkand imara ok nem vermi, ele geirdii lkelerden getirttii usta ve sanatkarlara Semerkand civarnda yeni yerleme yerleri kurdurmu, ba ve baheler ina ettirmiti. Timurun yaptrd byk binalardan biri de Gk Saray olup, daha ok devlet hazinesinin sakland yer ve hapishane olarak kullanlyordu. Saraylarn duvarlar Timur, oullar, torunlar ve begleri ile askerlerinin zaferlerini gsteren levhalarla sslenmiti. Timur ve hanedan mensuplarndan bazlarnn gml olduu trbe ise (Gur-i Mir), Timur tarafndan Ankara Savandan dnnde ina edilmiti. Onun ina ettii eserlerin en enemlilerinden biri ise Hoca Ahmed-i Yesevye hrmeten onun mezar zerine ina ettirdii Hankhtr.40 Timurdan sonra ahruh zamannda devlet merkezinin Herat olmas bu ehrin ykselmesini salad. Timurun Semerkandda yapt gibi, ahruh da Herat devletin merkezi haline getirmeye byk gayret sarf etmi, bu faaliyete onun hanmlar, oullar ve begleri de katlmlardr.

908

Ulu Begin ina ettirdii eserlerin en eskisi kadn-erkek btn Mslmanlara ilim tahsil etmenin farz olduu hadisinin kaps zerinde yazl olduu Buharadaki Medrese idi. Semerkanddaki medrese ise 1420 ylnda tamamlanm olup, Ulu Begin kendisi ve medrese dndan baz kimseler birka gnde bir medresedeki toplantlarda hazr bulunuyor ve orada ilmi mnakaalar yaplyordu. Khek tepesinin eteinde ise Rasathane ina ettirilmiti.41 Isfahan ve irazda hkim bulunan mer eyhin oullar da aralarndaki sonu gelmez mcadelelere ramen imar faaliyetlerinde bulunmulard. Mirza skender Isfahanda byk bir konak, hamamlar, pazarlar, medrese ve darifa ina ettirdii gibi, ona uyan begler de kendileri iin konaklar yaptrmlard. ahruhun lmnden sonra imar faaliyetlerinde bir durgunluk gze arpmakla birlikte bu pek uzun srmemi ve Hseyin Baykara devrinde Herat gerek siyas, gerekse kltr merkezi olarak yeniden ykselmiti. Hseyin Baykarann uzun saltanat srasnda Heratn olduka genileyip, zenginletiini ve yeni binalarla sslendiini gryoruz. Hkmdar ve ileri gelen kimselerce yaptrlan pek ok konak; iir, musiki, resim ve hat sanatlarnn gelime merkezleri idi. Hkmdar bata olmak zere btn devlet adamlar ve zenginlerin medrese, ktphane, kpr, kervansaraydan baka hastahane, a evleri, hamam ve eczahane gibi sosyal yardm kurumlarnn yapldklarna katldklarna ahit oluyoruz. Hseyin Baykara kendisine ikametgah olarak ehrin kuzeydousunda geni bir alanda Cihanr ad verilen bahe ve saraylar yaptrmt. O ayrca medrese, hankh, darifa ina ettirmi olup, medresenin inas iin Meragadan mermer getirilmiti. Hseyin Baykaradan sonra devletin en nfuzlu, zengin ve ilim dostu adamlarndan biri olan Ali ir Nev, Herat ve Horasanda 370 tane hayr eseri yaptrarak, bunlar idare iin bir vakf kurmu ve bu ie 500 tmenlik byk bir servet vakfetmiti. Bu gibi imar faaliyetlerine hanmlar ve ileri gelen beglerin de katldklarn biliyoruz. Ayrca yapllar itibaryla Seluklular ve Moollar zamanna ait olan birok cami, medrese, ribat, hankh, kpr, trbe, hamam ve buna benzer hayr eserleri bu devirde tamir edilerek kullanlmaya devam edilmilerdir ki bunlarn says 1000i buluyordu.42 Timur devri yaplar ran mimari eserlerinden saylyor ise de, byklk ve d grn bakmndan ran rneklerinden stndr. Bu devrin mimarisinde gze arpan balca yenilik, binalarn ykseklii, byk masraflarla meydana getirilen sath kaplamalardr. Kubbe, minareler ve eski geleneklerin aksine i hacimlerinin genilii ile kalmaz, ayn zamanda damla eklinde mukarnasl cmle kaplar ve kendine has bir hususiyeti olan armut eklinde kubbeler ile kullanlmakta devam olunan yayvan kubbelerin yannda bsbtn gze arpan yksek kubbe gibi yeni yap unsurlarnnda kullanld grlr. Bu kubbe tayclk vazifesinden baka, altndaki bolua yeniden normal ykseklik nispetleri salar. Daha mhim olan unsur ise, o zamana kadar asla eriilmemi olan renk zenginliidir. Binann btn grlebilen yerlerini kapsayan iniler, muhteem bir renk ve yaz zenginlii arz ederler. ster yap, ister ssleme bakmndan olsun yap sanatlarnn sekin eserleri ve mimar Kvameddinin almalar ile Timurlu devri mimarisi hakikaten stn bir seviyeye erimi ve Avrupada Timurlu

909

Rnesans tabirinin ortaya kmasna sebep olduu gibi, bu mimarinin unsurlar XVI. yzylda Safevilere geerek, gnmze kadar devam edip gelmitir.43 3. Zira ve Ticar Faaliyetler Timurun btn insanlar dehet iinde brakan seferlerinden sonra, lkedeki karklklar son bulmu, Timurdan sonra lkenin eitli blgelerinde mirzalar ve ileri gelen beglerin hkm srmeleri gemiin yaralarnn sarlmasn kolaylatrmt. Bunlar bulunduklar blgeleri bayndr hale getirmek ve buralarda refah salayabilmek iin, zira ve iktisad hayatn salam temellere dayanmas ve istikrarn salanmas gerektiini idrak ediyorlard. Timur zamannda imar faaliyetlerinin yannda, tarm da ihmal edilmi deildi. Yezdnin ifadesine gre Timurun lke dahilinde ilenebilecek hibir yerin bo kalmasna gnl raz deildi.44 Bu maksatla o, ele geirilen lkelerden pek ok insan ve kabileyi baka yerlere grerek, o zamana kadar iskan edilmemi baz yerleri iskana am, lkenin birok yerlerinde kanallar kazdrmt. Anadoludan grlen 30.000 adr Kara Tatar, Sir Deryann dousunda Isk Gl taraflarnda yerletirilmilerdi. Yeni tarm alanlar amak amac ile Timur, lkenin birok yerinde kanallar kazdrmt. 1381 ylnda Horasann ele geirilmesinden sonra o, burada tarm canlandrmak iin devlet ileri gelenleri ve beglere Murgab suyundan kanallar amalarn buyurmutu.45 zerbaycanda Barlas rma diye tannan Arasn Cenki kk denilen mevkiinden balayp, Sorhe Pil mevkiine kadar 10 fersah uzunluunda, gemilerin bile alabilecei bir kanal alm olup,46 bu sayede pek ok yerde sulu tarm yapma imkan elde edilmiti. Yine zerbaycanda oktandr harap bir halde bulunan Beylekan ehri, yeniden bayndr bir hale getirilmekle yetinilmemi, bu blgede oturanlarn refah dnlerek Aras rmandan Beylekana 6 fersah uzunluunda bir kanal kazdrlmt.47 Kbil yaknlarnda ise Cy-i Mahigir veya Cy-i Nev ad verilen 5 fersah uzunluunda yeni bir kanal kazdrlmt.48 ehirlerin yeniden ihyas ve kanallar almasna ahruh zamannda da devam edildi. O, 1410 ylnda Badgiste bulunurken Mool istilsndan beri harap bir halde bulunan Merv ehrinin imarn buyurdu. Hkmdar ayrca, btn Horasanda imar faaliyetlerinde bulunulmasn istemiti. Bu buyruk gereince yollar dzeltilmi, kprler ina edilmi ve eskileri onarlmt. Bu arada en gerekli olan suyun tekrar aktlmas iine giriilmi, Murgab rmandan kan Merv suyunun harap olan seddinin onarm ve Mervin yeniden inaas iin baz begler grevlendirilmiler ve onlar bu ii ksa srede tamamlamlard. lk yl burada 500 ift kz tarma sokulmu, etraftan ahali getirilerek yerletirilmiti. Suyun uzunluu 12 fersah tutmu, ehir mescit, ar, han, hamam, hankh, medrese ve dier hayrat ile sslenerek eski canl iktisad hayatna dnmeye balamtr.49 Yeni Merv, genilik bakmndan Mool tahribat ncesindeki ehirden daha kk olmakla birlikte eserini 1494te tamamlayan sfizar, Murgab boyunca ve Merv civarnda yaplan tarmdan sz ederken, pirin ve tahl rnlerinden vg ile

910

sz ederek, Herat halknn giyecek ve yiyeceinin burann rnlerinden salandn tarladan 1 e 100 rn alndn, kavununun ok nl olup, ileri gelen kimselerin oralardan kavun smarladklarn ifade eder.50 ahruh, 1435 ylnda nc ve son defa olarak Karakoyunlular zerine sefere kp Kazvine geldiinde, zerbaycan ve Acem Iraknn imarn buyurmu, bo kalan topraklarn yeniden ilenmesi iin arda bulunarak kylden 5 yl sreyle vergi alnmayacan ilan etmiti.51 Semerkand civarnda Sad- Keln yresini sulamakta olan Mirza ar, mahalli rivayete gre Ulu Beg tarafndan atrlmt. Eb Said, 1459 ylnda Herat yaknlarndaki Niretu kalesine geldiinde, verimlilii ile tannan bu arazide, ekilebilecek her yerin ekilmesini, bunun iin tohum ve kz datlmasn buyurmutu.52 Onun vezirlerinden Hce Kutbeddin-i Simnan, Horasanda her yl 7000 yk tohum ektiriyordu. Bu vezirin 1469 ylnda Heratn kuzeydousunda atrd drt fersah uzunluundaki kanal sayesinde pek ok yer bayndr hale gelmiti.53 sfizar, Hseyin Baykara dneminde halkn kendini tamamen ziraate verip, tarma almayan arazi kalmadn, ilenmeyen topraklarn kanallar almak suretiyle ilenir hale geldiini kaydediyor. Bu cmleden olarak, Murgabdan Merv-i ahicana kadar olan 30 fersahlk Serahstdan Merve 25 fersahlk ilenmeyen arazi tarma alarak bayndr hale gelmiti.54 Tarm rn olarak Semerkandn zm ve elmas, Buharann erik ve kavunu, Kbilin portakal, turun ve eker kam, Gaznenin boya kk, Herat yaknndaki Siyavuan kynn zm, Badgisin fst, iburgann kavunu, Murgab boyunun pirinci, Mervin tahl, pamuk ve kavunu, Astarbdn portakal, limon ve turuncu ile Ferah yresinin tahl, Yezdin ise eker kam nl idi.55 Ancak, savalarda dman g duruma sokmak iin her trl areye bavurulduundan, ordunun bir yere gitmesi bazen o yrenin harap olmasna da sebep oluyordu. ahruh, 1408 ylnda Sistan ahlar zerine giderek, baz ehirleri ele geirdikten sonra, Zereh ehrine geldiinde, ok eskiden beri buralar sulamakta olan tannm tane seddin tahribini buyurmu, bu ise blgenin perian olmasna yol amt. sfizar eserini yazarken buralar hala harap bir halde idi. Halbuki ayn yazar, buralarn eskiden bayndr bir halde olup, sulanan arazide o blgenin llerine gre 60a 60 gezlik bir ceriblik arazinin 1000 kepek dinar kymetinde olduunu kaydetmektedir.56 Gerek dindar bir hkmdar olarak gsterilen ahruh, gerekse dier hkmdarlar, Mirza ve beglerden sz edilirken onlarn adaleti ve halka kar iyi davranlarndan sk sk sz edilir. Halbuki bunlarn her zaman iin geerli olmadn ifadeye delil tekil edecek pek ok kaytlarda vardr. Hkmdara t vermek iin kaleme alnan el-Kainnin eserinde tahsildarlarn reayaya tuzlu su veya niadr iirmek, vcutlarn dalamak ve bomak zere suya atmak gibi ilemlerden sz edilmektedir. Tahsildarlarn bazen de gemi yllarn vergisini tekrar topladklar da kaydedilmektedir.57 Horasanl air Muhammed b. Hsam- Husef, 1454 ylnda yazd bir ltimasnmede Divan memurlarndan ve vergilerin arlndan ikayet ediyordu.58 Devrin ileri gelen kimselerinden ve

911

hanedana yakn olduu halde, Tezkire sahibi Devletah bile, karlat olaylar zerine kendini zaman zaman ikayet etmekten al koyamaz ve eserinde halkn durumuyla ilgili baz iirleri nakleder. 1449 ylnda 80 yan akn olarak len air Baba Sevda bir iirinde, bverd ehrini bir deirmene benzeterek ark ve oluunun gam, keder olup darugas kpek, kads eek, hakimi deve, tahsildar kzdr. Kylnn bunlardan nasibi ise dayak yemek ve vergi demektir demektedir.59 Yine Devletahn naklettii, ahruh devri airlerinden ve Maliye divannda tahsildarlk ileriyle de uraan Hce Mansurun bir iirinde devrin kadlarndan biri yetimlerin banda onlarn kann emen bir bite benzetiliyor.60 Devletah her ne kadar Ulu Begin 4 eek yk rn karan bir ceridlik yerden 2 / 3 dirhem bakr veya 1 / 6 dirhem gm vergi alndn ifade ile61 arazi vergisinin en dk seviyeye indirildiini ve bunun kylnn refahn arttrdn sylyor ise de, hakknda kaynaklarda nakledilen baz olaylara baklacak olunursa o da eriatn temsilcilerinin gznde adil bir hkmdar deildi.62 Ticar faaliyetlere gelince; tahripkarlna ramen Timur ticaretin devlet iin en byk gelir kayna olduunun farknda idi Semerkandda pek ok dokuma imalathanesi bulunuyor ve ehir baharat ticaretine merkezlik ediyordu. Clavijoya gre skenderiye arlarndan bile bunlarn eini bulmak mmkn deildi.63 Det-i Kpak ve Mool yurdundan deri, inden ipek, Hotandan elmas, yakut gibi kymetli talar geliyordu. spanya elisinin ifadesine gre Timur Baehrini dnyann en mkemmel ehri yapmak iin, ticareti daima tevik etmiti.64 Bu dnce iledir ki, 1402 ylnda Fransa kralna gnderdii mektubunda karlkl olarak tccarlarn gidip gelmesini, tccarlara glk karlmamasn, zira dnyann tccarlar sayesinde bayndr ve mreffeh bir hal aldn ifade ediyordu.65 Tccarlar koruma siyaseti ahruh zamannda da devam etti. Zira bu tarz ifadelere biz onun in hkmdar ve Memlk sultanna gnderdii mektuplarnda da rastlyoruz. Abdurrezak- Semerkand, konutuu bir tccarn defalarca inden ald kumalar Msr ve Anadoluya, oradan aldn da ine gtrdn sylediine iaret ile, ahruh zamannda artk Msr ile in arasndaki yolun ilek, aslnda ok uzak olan bu mesafenin ise yaknlatn kaydeder.66 Tebriz ve Sultaniyenin ticar nemi, Moollar zamannda olduu gibi, Timurlular zamannda da devam etti. Sultaniyeye her yl, zellikle yaz aylarnda develerden oluan byk kervanlar geliyordu. Bunlar arasnda Hindistandan gelen kervanlar daha ok baharat getirmekte olup, bunlar ticar rekabet yznden Suriye ve skenderuna gnderilmiyordu.67 Hazar denizi kysndaki Giln ve irvan ile emahiden Sultaniyeye getirilen ipekler, ranl tccarlardan baka Ceneviz ve Venedikli tccarlar eli ile Anadolu ve Kefeye gtrlyordu. iraz havalisinden gelen pamuklu, ipekli ve krep kumalar ile Horasan havalisinden gelen kumalar da Sultaniyede iyi pazar buluyorlard. Hrmzden ise inci ve sedef gibi kymetli talar, Sultaniye ve Tebrize getirilerek ileniyor, yzk ve kpe haline getirildikten sonra Kefe ve Trabzon gibi Hristiyan ehirleri ile dier slm lkelerinden getirilen tccarlara devrediliyorlard.68

912

Ancak gneydeki Hrmz ve civarndaki adalarn beynelmilel ticaretin merkezi olduu anlalyor. 845 (1441 / 42) ylnda elilikle Hindistana gnderilen tarihi Abdurrezak- Semerkand, Hrmze de uramt. O dnyann her tarafndan, Msr, Suriye, Anadolu, zerbaycan, Arab ve Acem Irak, Horasan, Mvernnehr, Trkistan, Det-i Kpak, Kalmuk lkesi, in ve deniz lkeleri, Habeistan, Zengibar, Hind ve Arap yarmadas kysndaki ehirlerden ve eitli dinlerden tccarlarn buraya geldiklerini, mal getirip-gtrdkleri, ister para, ister dei toku ile alveri yaplabildiini, memurlar gelenlere adil bir ekilde davranp, altn ve gm dnda hereyden r aldklarn kaydetmektedir.69 Menei Uygurlara kadar uzanan, Moollar devrinde canlandrlan, devlet sermayesine dayal ortaklk messesesi, bu devirde de varln srdrmekte idi. Devlet hazinesinden kredi alan ortaklara byk imkanlar salanyor, hatta Tarhanlk verilerek her trl vergiden muaf tutulup, hi kimsenin onlar rahatsz etmemesi, rvet ve hediye istememesi, hayvanlarna dokunmamas buyruluyordu.70 Hissedarlar arasnda hkmdar, mirzalar ve ileri gelenlerin bulunduu bu ortaklklarda faizli kredi usul de tatbik olunmu, bu ise eriata aykr sayldndan zaman zaman hkmdarlar ile ulem arasnda anlamazlklara ve ulemnn iddetli itirazlarna yol amt. 1438 ylnda 10 deve yk mal ile irazdan kp, Herat ve Merv zerinden Harezme geip, rgen ve Saray ehirlerine kadar uzanp, buralarda alverite bulunduktan sonra Horasana geen ve Yezd zerinden 1440 ylnda 725 gn sonra iraza dnen tccar emseddin Muhammedin de irazda Mirza Abdulahn hazinesinden bir miktar kredi alm olduu anlalyor.71 Bakent olmas dolays ile Herat, devletin gelirleri ve servetin topland yerdi. Heratn derileri mehurdu. ehir ayrca kle ticaretinin merkezi olarak tannyordu. Trkistan ve Kandahar yolu ile Hindistandan buraya her yl 20.000 kle getirilir ve bunlar ucuzluu olmadan, gerek kymetini her zaman bulurdu.72 Heratn yakacak odunu ile kerestesi Badgisten, giyecei ise Kuhistan ve Mervden geliyordu. Cam ehrinin ynl dokumalar ve kepenekleri her tarafa gnderiliyordu. Semerkandn ise krmz kadifeleri tannmt.73 Gney randaki Yezd ehrinde ise bol miktarda eker retildiinden imalathaneler bulunuyordu. lkenin en iyi dokumalar da buradan her tarafa gnderiliyordu. Yezdin zellikle saten ve mskin kumalar aranyordu.74 Yabanc lkelere giden eliler ile gnderilen armaanlarn banda firuze geliyordu. Hocend civarndaki firuze madenlerinin iletildiini biliyoruz. Fakat bugn olduu gibi, o devirlerde de en iyi firuze ta Niburda karlyordu. Hazar Denizi kysnda Gilnda ise elmas bulunuyordu. Herat yaknndaki aklan da eteindeki Kruh kasabasnda demir ve kurun madenleri iletilmekte olup, Heratta kullanlan demir buradan geliyordu.75 En canl ticaret merkezlerinden biri ise Kabil ehri idi. nk Hindistandan gelen kervanlar Kabil ve Belh zerinden geiyordu. Babre gre Kabil, Hindistann pazar olup, Hindden buraya kuma, eker, baharat ve her yl 15-20.000 kervan geliyordu. Ayrca Fergana, Trkistan, Semerkand, Buhara,

913

Belh ve Bedehandan da kervanlar buraya gelirler ve Horasan, Irak, Rum ve in mallarn burada bulabilirlerdi.76 Kuzeyde ise ayn rol Sunak ehri oynuyordu. Fazlullah b. Ruzbehan, buraya Bender-i Det-i Kpak adn vererek, eskiden ehrin pazarlarna her gn 500 ba deve getirildiini, bunlarn ayn gnde satldklarn, ayrca Det-i Kpakn eitli yerlerinden ve Ejderhandan Sunaka krk ile ipekli kumalarn getirildiini, Trkistan, Mvernnehr ve Kagar taraflarndan gelen tccarlarn alverilerini kaydeder.77 ahruhun lmnden sonraki karklklarn ardndan nihayet Eb Saidin Herata gelmesi, ehre eski canlln da getirmiti. Eb Said, mali skntlar iinde bulunmasna ramen, din adamlarnn telkiniyle Tamga vergisini kaldrmaktan ekinmemiti. O, herhangi bir yolsuzluk kendisine bildirildiinde sulular ar cezalara arptryordu. Byk bir ticaret merkezi haline gelen Heratta bu devirde byk sermaye sahipleri ortaya km, hatta hkmdar zaman zaman ilave vergiler toplamak yerine onlardan bor alyordu. Bu devirde byk ehirlerde byk sermayelerin birikmi olduu, Nakibendi tarikat eyhi Hoca Ahrar hakkndaki menkbelerden de anlalmaktadr. Bu zamanda Heratta yaplan dn ve elencelere hususi lonca ve pazarlar olan ehir esnafnn da katldklar grlmektedir ki, bu daha sonralar Hseyin Baykara devrinde de gze arpmaktadr. Hseyin Baykara devrinde Heratta biriken servet, her trl iktisadi faaliyetleri de arttrm, eski ar ve pazarlar yeni ilavelerle bytlmt. Herata balanan byk ticaret yollar zerinde bu devirde yeni yeni birok ribatlar yaplm olmas bunun en byk delilidir. Hseyin Baykara, adil bir idare kurmaya alm olmasna ramen, birtakm ar vergilerin onun son yllarnda bile devam ettiini biliyoruz. Ancak vakflar sayeside, ahsi servetlerin byk bir ksm halkn ihtiyalarna uygun bir ekilde kullanlyor, hastahane, imaret, han ve hamamlar ina ediliyordu. 4. Resim ve Ssleme Timurun seferleri sonucu ele geirdii lkelerden birok sanatkar Semerkanda gtrd bilinmektedir. Ancak Timur zamanna ait hibir minyatrl yazma elegememi olmakla birlikte, bu sanatkarlara ait mimari eserler ve onlarn duvarlarn ssleyen baz duvar resimleri kaynaklarda zikredilir. bn Arabah, Timur devrinin, en byk nakka olarak Badadl Abdlhayy saymaktadr.78 Timurlular devri resim sanatnn menei olarak Badad ve Tebrizdeki Celayirli okulu ile iraz okulu gsterilmektedir. Timur buralar ele geirdikten sonra, bu ehirlerdeki sanatkarlarn bir ksmn Semerkanda gtrm, lmnden sonraki karklk yllar sona erince, onlarn bazlar Baysungur tarafndan Herata toplanmlard. Buna ramen Badad, Tebriz ve iraz gibi eski merkezler faaliyetlerini tamamen durdurmamlard. Resim sanat irazda mer eyhin olu Abdullah zamannda da Karakoyunlularn ehri ele geirmelerine kadar devem etmi ve bylelikle iraz okulunun tesiri Trkmenler vastasyla daha sonra da yaamtr.79

914

Kendisi mehur bir hattat olan Mirza Baysungur, Herattaki konan zamann akademisi haline getirmiti.80 Mirza skenderden sonra irazda bulunan mehur baz sanatkarlarn Herata gelmi olmalarna ihtimal verilebilir. Baysungurun lmnden sonraki almalar tamamen durmu olamaz. Zira daha sonralar Hseyin Baykara ve Ali ir Nevanin ahsnda yeniden koruyucu bulan sanatkarlar ortaya km, tabiat manzaralarn ananev unsurlarla birletirerek, kitap ressamlnda bir yenilik yapmay baaran Bihzad yetimiti. Bihzad daha sonra Safevlerin yannan giderek, Tebrizde yetitirdii talebeleri ile Timurlu resim sanatnn devamlln da salamtr. 5. Musiki Zamanlarnn byk bir ksmn seferlerde geiren Timurlu hkmdar ve begleri, szl-sazl elencelerden de geri kalmyorlard. Timurun seferleri srasnda ele geirerek Semerkanda gnderdii sanatkarlar arasnda baz algc ve okuyucular da bulunuyordu. bn Arabahn Timur devri hnendeleri arasnda sayd Abdlltif Damganl, Mahmud ve Cemaleddin Ahmed Harezmli, Abddulkadir Gayb ise Meragal olup, Celyirli sarayndan getirilmiti. Clavijonun etraflca anlatt anlatt gibi, kadn ve erkeklerin katld toylar veriliyor ve bu arada alglar alnp, arklar syleniyordu. Semerkandn musikiinaslar o kadar mehur olmulard ki, onlarn dier ehirlerin zenginleri tarafndan davet edildikleri de oluyordu. eyhlislmlar tarafndan da zaman zaman sazlszl elenceler dzenleniyordu. Mesela Herat eyhlislm emseddin Ahmedin bir defasnda ehrin ileri gelen mderrrislerine ziyafet verdii ve daha sonra alglar alnp, arklar sylendii Reahatda kaydedildii gibi81 Semerkand eyhlislm sameddinin de ina ettirdii hamamnn al dolays ile elence dzenleyerek arkclar getirttii bilinmektedir.82 Bu devirde muskide zellikle iki kiinin adndan daima zamann en byk statlar olarak sz edilir. Bunlardan biri okuyuculuk ve algclkta mehur olan Endicanl, Yusuf, dieri ise musiki nazariyatndaki bilgisi ile kendini kabul ettiren Meragal Abdlkadir idiler. Sesinin gzelliini iiten Fars hakimi brahim Sultan Endicanl, Yusufu defalarca Baysungurdan istemi ise de bu istei yerine getirilmemi idi. Meragal Abdlkadire gelince o, balangta Celyirli Sultan Hseyinin nedimlerinden iken daha sonra ayn slaleden Sultan Ahmedin saraynda yaamaya devam etmi, ancak Timurun 1393te Badad ele geirmesi zerine Semerkanda gnderilmitir. Timurun lmn takip eden yllarda her halde bir sre Semerkandda kalm ise de, ok erkenden Herata gelmi olmaldr. Zira en byk eseri olan, 1415 ylnda tamamlad Camil-Elhan ahruh adnadr. Bunun zeti diyebileceimiz bir baka eseri ise 1418de kaleme alnm olan Meksidl-Elhandr. O devrin nota yazma usullerine dair kaleme ald Kenzl-Elhan ne yazk ki bugne dek ele gememitir. erhl-Edvarda ise musiki makamlarna dair bilgiler vermektedir. 1435 ylnda Horasanda meydana gelen bir salgn hastalk sonucu len Abdlkadirin eserleri Farsa kaleme alnm olup, amel musiki ve musiki letlerinin tarihi hakknda verdii bilgiler bakmndan slm musiki tarihi iin byk nem tarlar. Daha nceki Farab, bn Sina musiki nazariyat statlarnn eserlerinden iktibaslarda bulunmu olmakla birlikte, onlar tamamen taklit etmi

915

deildir. Ayn zamanda air, hattat ve nakka olmakla tannan Abdlkadirin ocuklar daha sonralar Osmanl lkesinde de musikiinas olarak tannmlardr.83 1 2 3 Timurun Horasan zerine seferleri iin bk. smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman, 12-3. Bu sefer iin bk. Mirza ahruh ve Zaman, 13 v. dv. Asl Trke olan bu kitbe iin bk. N. N. Poppe, Timurun Karasakpay Kitbesi, ev.

Hasan Eren, Kltr Bakanl, Dnya Edebiyatndan Semeler, Ekim 1977, say 4, 30-31. 4 5 6 1-22. 7 Savan Bizans ve Bizantinistler asndan deerlendirtilmesi iin bk. Klaus-Peter Bu sefer iin bk. Mirza ahruh ve Zaman, 16 v. dv. Bu sefer iin bk. Mirza ahruh ve Zaman, 20 v. dv. Sava iin bk. . Aka, Timurun Ankara Sava (1402) Fetihnmesi, Belgeler (1986), 15,

Matschke, Die Shlacht bei Ankara und das Szhicksal von Byzans, 9 v. dv. 8 v. dv. 9 Bu seferler iin bk. smail Aka, ahruhun Karakoyunlular zerine Seferleri, Tarih Tmurun lmnden sonraki hkimiyet mcadeleleri iin bk. Mirza ahruh ve Zaman, 34

ncelemeleri Dergisi (1989), IV, 1-20. 10 11 12 Bu Timurlu hkmdar iin bk. smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman, TTK., Ankara 1994. W. Barthold, Ulu Beg ve Zaman, ev. smail Aka, Ankara 1997, 73. Ulu Beg ve Zaman, 137. 1941 ylnda Timurun mezar ile birlikte Ulu Begin mezarda

alm ve tabut aldnda kafas kesik iskeleti ile karlalmtr. 13 14 15 16 smail Aka, Timurlular, TDV yay., Ankara 1995, 125-126. A.g.e., 127-128. Ulu Beg ve Zaman, 145. Kara Koyunlarn bu blgeleri ele geirmeleri ile ilgili olarak bk. smail Aka, randa

Trkmen Hkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK., Ankara 2001, 40 v. dv. 17 randa Trkmen Hkimiyeti, 59.

916

18

Ulu Beginkinin aksine, dervilerin hakimiyeti devri olan Eb Said devri iin bk.

Hayrunnisa Alan, Sultan Eb Said Devri Timurlu Tarihi (1451-1469), Mimar Sinan niversitesi, Baslmam Dr. Tezi, stanbul 1996. 19 Barthold, Mir Ali ir Neva ve Siyas Hayat, ev. A. Caferolu, lk Mecmuas (1938), X

/ 60, 517, 524. 20 21 22 Mir Ali ir, XI / 62, 152; A., Ali ir maddesi, 151. erefeddin Ali-I Yezd, Zafernme, I, 225. Mansura Haider, Timurlular Devrinde Hkimiyet Anlay, ev. Ekrem Memi, Trk

Kltr (1984), XXII / 258, 615. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Babur, Vekayi, ev. R. R. Arat, II, 201. Clavijo, Timur Devrinde Kadisten Semerkanda Seyahat, ev. . R. Dorul, II, 39, 53. Msl. bk. Babur, I, 15. Gottfried Herrmann, Der Historische Gehalt des Nma-yi Nm von Hondamir, 186. Nizameddin-i am, Zafernme, 134, 194; Yezd, I, 436. Yezd, II, 339. . Aka, Timurlular, 155. G. Herrmann, Nma-yi Nm, 188. A.g.e., 18, 188. Abdrrezzak-k Semerkand, Matla Sadeyn, 80. National Bibliothek zu Vien, nr. A. F. 112 (163), 143 b. Timurlular, 159. Matla Sadeyn, 1125. A.g.e., 1250, 1256. Timurlular, 160. Darugalar iin bk. B. F. Manz, Timurun Saltanat Srasndan Darugalk Messesesi, ev.

H. Alan Akbyk, M. Sinan n. Fen-Edeb. Fak. Dergisi (2000), 3, 99-113.

917

39 40 41 42 43 728-758. 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61

Timurlular, 161-162. Timurlular, 163. Ulu Beg ve Zaman, 103 v. dv. Ahmed b. Hseyin b. Ali-i Ktib, Tarih-i Cedid-i Yezd, 8. A., Timurlular mad., 366-367. ayrca bk. R. Pinder-Wilson, Timurid Architecture, CHIr, VI,

Yezd, II, 13. Hfz-I Ebr bunlardan 20 tanesinin adn vermitir. Bk. Corafya-y Hfz- Abr, 34. Yezd, II, 283. m, 291; Yezd, II, 387. Yezd, II, 31- 138. H. Ebr, Zubdett-Tevrih, 451b; Matla- Sadeyn, 158 v. dv. Ravzatul-Cennt, I, 175 v. dv. Makriz, Kitabus-Slk, IV, 955. Matla- Sadeyn, 1210. Matla Sadeyn, 1343; Ravzatul-Cennt, I, 85. Ravzatul-Cennt, II, 374. Mirza ahruh ve Zaman, 207. Ravzatul-Cennt, I, 329. Nasaih-i ahruh, 139a, 318a. Ferhende Peyam, 507. Tezkiretu- uara, 422; Trke ev. II, 127. Tezkire, 453; Trke ev. II, 171. A.g.e., 362; Trke ev. II, 42.

918

62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

Ulu Beg ve Zaman, 111. Kadisten Semerkanda Seyahat, II, 81. A.g.e., II, 80. M. Kazvin, Nme-i Emir Timur Grgn, Bist Makale-i Kazvin, I, 41. Matla Sadeyn, 831. Kadisten Semerkanda Seyahat, I, 121. A.g.e., I, 122. Matla Sadeyn, 768. Bu gibi Tarhanlk beratlar iin bk. G. Herrmann, Nama-yi Nam, nr. 20, 21. Mirza ahruh ve Zaman, 203. Ravzatul-Cennt, I, 23. Mirza ahruh ve Zaman, 204. A.g.e., 203. A.g.e., 204. A.g.e., 204. Mihmannme-i Buhara, 199-200. Acabl-Makdur, 230. irazdaki sanat faaliyetleri iin bk. J. Aubin, Timurlularn irazda Bilim ve Sanat

Korumacl, Belleten (1987), 200, 965-979. 80 Buradaki almalar hakknda bk. M. K. zergin, Tebrizli Caferin Bir Arz, 471-518.

Ayrca bk. Basil Gray, The Pictorial Arts in the Timurid Period, CHIr, VI, 843-876. 81 82 Trke terc., 176. Hvandmir, Habibs-Siyer, IV, 35. 83 A., Abdlkadir; DA., Abdlkadir-i Merag maddeleri ve Murat Bardak, Meragal Abdlkadir, stanbul 1986.

919

84 Abdrrezzak- Semerkand, Matla Sadeyn ve Mecma Bahreyn, yay. Muhammed efi, Lahor 1946-1949. Ahmed Ahmed, Cilvehayi ez zindegi ve huner-i air-i Muhammed b. Husam- Husuf, Ferhonde Peyam, Mehed 1360 h. ., 506-520. Ahmed b. Hseyin b. Ali-i Ktib, Tarih-i Cedid-i Yezd, yay. rec-i Afar, Tahran 1345 h. . Aka, smail, Timurun lmnden Sonra Dou Anadolu, zerbaycan, ve Irak- Acemde Hkimiyet Mcadeleleri, Trk Kltr Aratrmalar (1984), XXII / 1-2, 49-68. Timurun lmnden Sonra Gney randa Hkimiyet Mcadeleleri, Atsz Armaan, stanbul 1976, 3-15. XV. Yzyln lk Yarsnda Timurlularda Zira ve Ticar Faaliyetler, Tarih Enstits Dergisi (1981), X-XI, 111-120. Mirza ahruh Zamannda Timurlularda mar Faaliyetleri, Belleten (1984), 189 / 190, 285-297. Timurun Ankara Sava Fetihnmesi, Belgeler (1986), 15, 1-22. Timur ve Devleti, TTK, Ankara 1991. Mirza ahruh ve Zaman, TTK, Ankara 1994. Timurlular, TDV, Ankara 1995. randa Trkmen Hakimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK, Ankara 2001. Timur Sdece Bir Asker mi idi? Belleten (2001), 240, 453-466. The Agricultural and Commercial Activities of the Timurids in the First Half of the 15th Century, Oriento Moderno (1996), XV, 9-21. Alan, Hayrnnisa, Sultan Eb Said Devri Timurlu Tarihi (1451-1469), Mimar Sinan niv., Baslmam Dr. Tezi, stanbul 1996. Ali b. Hseyin Vaiz-i Kif, Reahat Aynul-Hayat, Trke ev. stanbul 1279. Aubin, J., Timurlularn irazda Bilim ve Sanat Korumacl, ev. Yaar Ycel, Belleten (1987), 200, 965-979. Babur, Vekay, TTK, Ankara 1943-46. Bardak Murat, Meragal Abdlkadir, stanbul 1986.

920

Barthold, Ulu Beg ve Zaman, ev. smail Aka, TTK, Ankara 1997. Mir Ali ir Neva ve Siyas Hayat, ev. A. Caferolu, lk Mecmuas, say 56, 58, 59, 60, 61, 62. Cafer, Tarih-i Yezd, yay. rec-i Afar, Tahran 1338 h. . Cellddin b. Muhammed el-Kain, Nasaih-i ahruh, Mationalbibliothek zu Wien, nr. A. F. 112 (163). Clavijo, Kadisten Semerkanda Seyahat, ev. . R. Dorul, stanbul, tarihsiz. Devletah, Tezkiret-uara, ev. N. Lugal, I-II, Ankara 1963-1967. Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannme-yi Buhara, yay. M. Sutude, Tahran 1341 h. . Gray, Basil, The Pictorial Arts in the Timurid Period, CHIr, VI, 843-876. Hfz- Ebr, Zubdett-Tevarih, Fatih Ktb., nr. 4370 / 1. Haider Mansura, Timurlular Devrinde Hkimiyet Anlay, ev. E. Memi, Trk Kltr (1984), 258, 611-632. Herrmann, Guttfried, Der Historische Gehalt des Nama-yi Nmi von Hondamir, Gttingen 1968. Hvandmir, Habibs-Siyer, yay. C. Humay, Tahran 1333 h. . bn Arabah, Acaibul-Makdr, Kahire 1285. Makriz, Kitabus-Sulk, IV, yay. Said Aur, Kahire 1972. Manz, Beatris Forbes, The Rise and Rule of Tamerlane, Cambridge 1989. Timurun Saltanat Srasnda Darugalk Messesesi, ev. Hayrnnisa Alan Akbyk, Mimar Sinan ni. Fen-Edb. Fak. Dergisi (2000), 3, 999-113. Matschke, Klans-Peter, Die Sclacht bei Ankara und das Schicksal von Byzans, Weimar 1981. Muhammed Kazvin, Nme-i Emir Timur Grgn, Bist Makale-i Kazvin, I, Tahran 1332 h. ., 50-62. Muinddin Muhammed Zeni-i sfizar, Ravzatul-Cennt, yay. M. Kzem mam, Tahran 1338-39 h. . Nizameddin-i am, Zafernme, yay. F. Tauer, Praha 1937.

921

Nagel, Tilman, Timur der Eroberer, Mnchen 1993. zergin, M. Kemal, Temrl Sanatna Ait Eski Bir Belge: Tebrizli Caferin Bir Arzu, Sanat Tarihi Yll (1976), VI, 471-518. Poppe, N. N., Timurun Karasakpay Kitbesi, ev. H. Eren, Dnya Edebiyatndan Semeler (1977), 4, 30-31. erefeddin Ali-i Yezd, Zafernme, yay. M. Abbas, Tahran 1336 h. . Wilson, Pinder R., Timurid Architecture, CHIr, 6, 728-758. Yakubovskiy, A. Y., Altn Ordu ve k, ev. H. Eren, stanbul 1955.

922

Timur, Timurlular ve Bozkrn Trk Gebeleri / Prof. Dr. Yuriy F. Buryakov [s.534-539]
zbekistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Blm / zbekistan Sadece Orta Asyann deil tm Dou tarihinin nemli aamalarndan biri olan Emir Timurun ekonomik ve kltrel adan gl devleti, XIV. yzyln son otuz yl ve XV. yzyln balarnda olumu ve Dou Rnesans an aarak, Dounun ve Batnn birok lkeleriyle sk ticariekonomik, diplomatik ve bilimsel-kltrel ilikiler kurarak aktif bir ekilde uluslararas arenaya kmtr. Timurun hretinin doruunda, devleti, Maverannehir dnda Altnordu ve Ak Ordu topraklarn, Horasan, Hindistan, ran ve dier lkeleri kapsyordu. Bu devletin ortaya kmasyla, Cengiz Han mparatorluunun varislii iin dvken ve dik bal gebe Trk-Mool liderleri arasnda devam eden ve lke ekonomisi iin tahrib edici olan Orta Asyadaki devaml ve yorucu savalar dnemi son bularak devlet dzeni ve istikrar olumaya balamtr. Gariptir ki, Orta Asya Maverannehir vilayetlerinin birletirilmesi iin ve daha sonra Yakn ve Orta Dou, Hindistan ve geni bozkr devletleriyle yaplan baarl savalar zamannda Timurun esas askeri gc, genelde dik bal Trk gebe liderlerin oluturduu svari birlikleriydi. Timur, bu birletirme politikasnda, uzun sre Cengiz Hann yasasnda yer alan kutsal bir kurala istinat ederek, ehirlerde istihkmlarn yeniden ina edilmesi iin ve gebelikten yerleik hayata gemeye kar kan Trk-Mool kabilelerinin desteini nasl kazanabilmitir? Timurun yetenekli bir kumandan ve usta bir diplomat olduu tm tarihiler tarafndan kabul edilmektedir. te yandan, tarihiler devletinin meydana gelmesi ve geliim srecini analiz ederken, onun gl merkezi iktidara sahip olan ran, Trkiye, Hindistan gibi lkelerle mcadelesinin aamalarnn ve Bat Avrupa lkeleriyle diplomasisinin ortaya konmasna zel nem vermektedirler. Ancak, onun bu yndeki politikasnn baarsn anlayabilmek iin, bozkrn gebe kabileleriyle olan ilikilerinin de detayl bir ekilde incelenmesi gerekir. Bunun iin eski dnemden balayarak onun politika sahnesine kmasna kadarki dnemde, bozkrda ve vahalardaki olaylarn geliiminin kronolojik bir zetini vermek gerekir. Avrasyann geni bozkrnn svari birlikleri, tm yaam askeri eitimde, avda ve savalarda geen bir nevi kk askeri zmreyi oluturuyordu. Bu ortamda sadece sava yetenei deil, ayn zamanda askeri taktikler, buna uygun yakn ve uzak sava silahlar, at ve svari iin sava tehizat da gelitiriliyordu. Trk unsuru, Vusun ve Hunlarn birliinde ve Eftalitler Devletinde gze arpmaktayd. A. Akiev, zellikle Vusunlar ve Trk Tugyulardaki (Aina) kkene ilikin mitler arasnda byk benzerlik olduunu, onlarda Gnein Efendisi anlamna gelen ortak unvanlarn (Hunmo, Yabgu)

923

mevcutluunu vurgulamaktadr. Burada son unvan, Toharlarn ecdad olan ve izleri yazar tarafndan ok eskilere dayandrlan Kuanlarda grlmektedir.1 Bu dnemde askeri Trk unsurunun siyasi ve idari rolnn ykselmesinin altn izmek gerekir. zellikle M.S. I. bin yln ortalarnda onlarn vahalara g, Eftalitler Devletinin, zellikle geliiminin doruk dneminde snrlar douda ine ve batda Tunaya kadar uzayan Trk Kaanlnn ortaya kmasyla sonulanmtr. Karahanl ve Harzemah (Harezmah) devletlerinin aktif bir ekilde yerleik vahalara ilerlemesi ve ou zaman siyasi egemenlii elinde bulundurmas, bu blgelerde ticari-ekonomik faaliyetlerin gelimesine yardmc olmutur. Ayn dnemde Fergana ve an (Takent) verimli vahalarnda, Kazakistann ve Yedisunun iftiler ve gebelerle snr olan gney blgelerinde, Byk pek Yolunun Sibiryaya ve ine giden hatlar zerinde byk yerleik kltrler olumutur. X-XII. asr Arap corafyaclar, a-lakta 50den fazla,2 Ferganada 40 civarnda, Gney Kazakistanda ve kuzeydou Yedisuda onlarca ehir olduunu belirtmektedirler.3 Tatar-Mool Devletinin ortaya kmasyla bu grnt nemli lde deimitir. Bu gebe devleti, douda inden balayarak Orta Asya, ran, Kafkasya, Krm, dil Bulgar Devleti, Dou Avrupa ve Rus knezliklerine kadar eitli kltrlere sahip topraklarn igali sonucu ortaya kmt. Byk seferlerin sona erdii XIII. asrn ortalarna doru, Cengiz Han slalesinde hizmet etmi drt gebe gruba dayanarak ulus taksimat zere yeni devlet kurulmutur. Eski Mool Yurdu ve in birinci ulusa; Tuna ve Dou Avrupadan rtie kadar uzayan, Avrasya geni bozkrn, Kafkasyay ve Harezmin bir blmn kapsayan topraklar en byk ulus olarak Cuci (Coi) Hann ulusuna, Orta Asya Cengiz Hann ikinci olu aatayn ulusuna; merkezinde rann bulunduu gney topraklar ise Hlagu Hann ulusuna dahildi. Cengiz Hann Orta Asya zerine hcumlar, ehirlerin byk ounluunun yaklp yklmasna neden oldu. Bunlarn sadece birka tekrar geliebildi. XIII. asrn 60l yllarndan itibaren Mool mparatorluunun dalmasyla bamszla can atan uluslar arasnda iktidar savalar balad. Cuciler, bunlar arasnda en fazla hareketli olanlaryd. 1270 ylnda Meng Timur kendi parasn bastrd. Bu dnemde Altnorduda ehirlerin saysnn artt grlmektedir. Bolgar, rgen ve Krm gibi ehirlerin srasna dilin aa blgelerindeki Mool merkezleri-Saray ve Yeni Saray da eklendi.4 Orta Asyada ise durum farklyd. Baz hanlar, ehirlerin yaplmas ve yerleik ekonominin nemini anlyorlard. Ayn zamanda burada, zellikle dou blgelerinde gebe gelenekleri glyd. Buna gre de, Mbarek ah, Celayirler ve Barlaslarla birleerek Ahangaran ve Zerefan vadilerini ele geirdi. Barak Han ise a ele geirerek ilk kez 1266 ylnda Kaan sfatyla beyaz kee zerine kt. Gebe yetkililer 1269 ylnda Talastaki kurultayda gebelerin tannm temsilcisi olan Hayduyu kaan setiler. Gebelerin Yedisu zerine aknlar buradaki ehir yaamnn tamamen

924

mahvedilmesi ve vadilerin otlaklara dntrlmesiyle sonuland. Sir Derya, yeniden gebe ve tarm kltrnn bir arada bulunduu blgeye dnt. XIV. asrn balarna doru Yedisuda gebe yaamn taraftarlar ile yerleik yaama ve iftilerle (Barlaslarla ve Celairlerle) ilikilere arlk veren kabileler arasnda atmalar glendi. Eski gelenekleri devam ettiren gebe kabileler, kendilerini Mool olarak adlandrmaya baladlar. Yerleik yaama arlk veren Maverannehir kabilesi, slam dinini ve Trkeyi kabul ederek kendilerini aatay olarak adlandrmaya baladlar.5 XIV. asrn birinci yarsnda aataylarn taraftar Kebek (1318-26), Kakaderya vadisinde Nesef ehrinin dousunda Kari sarayn ina etti. Onun evresinde ise bir ehir (Hann ve taraftarlarnn devaml karargah) olumaya balad. Kebek her ulusta tek bir para birimini dolama sokarak para reformunu gerekletirdi.6 V. V. Bartholda gre, Kebek, lkeyi Maverannehiri fiilen oluturan beyliklere uygun olarak askeri-idari birimlere-tmenlere ayrd.7 Hann kendisi Maverannehirdeki yerleik merkezinde oturuyordu. Onun ifti halkn karlarna uygun gelen reformlar yerleik halk tarafndan desteklendi.8 Fakat ayaklanmalar kkrtan ve yerleik blgeleri yakp ykan gebe kabileler ona kar isyan balattlar. Yasavurun isyann buna rnek gsterilebiliriz. Onun ordusu srekli olarak ekinleri mahvetmi, evleri ve saraylar yamalam, aalar yerinden skm ve insanlar katletmitir. Sz konusu korkun kym, tanklar tarafndan ekirgelerin saldrsna benzetilmektedir.9 1326da Kebekin lmnden sonra onun politikas, Mslmanl kabul etmi ve resmi din haline getirmi kardei Tarmairin tarafndan devam ettirilmitir. Fakat gebe geleneklerinin taraftarlar kardeini Hana kar kkrttlar. 1334 ylnda Mool isyan sonucu Tarmarin ldrld ve Hanlk dzeni szde kald. 1340l yllarda Kazan Han Hanlk dzeninin yeniden kurulmas ynnde giriimlerde bulundu ve vahaya yerleerek Zincir-Saray konan ina etti. Ancak Emir Kazagan ona kar isyan balatt. 1346 ylnda Kari civarndaki savata Kazan Han ldrld. aatay Devleti, gebe feodallerin ynetimindeki Moolistan ve Maverannehir merkezli olmak zere ikiye paraland. Bununla da Cengiz Han slalesinin iktidar fiilen sona ermi oldu. Fakat sadece Cengiz Han soyundan gelenler han olabilecei iin Kazagan bunlardan birisini tahta oturtmakta devam etti. Kazagan 1358de Mool hanlar tarafndan ldrld. Onun lmnden sonra Devleti, onun Semerkantta yaayan olu Abdullah ynetmeye balad. Ancak ona kar isyan tertiplendi ve 1350li yllarn sonunda aatay Devleti 12 veya 15 hanla paraland. Byle bir ortamda Barlasl bir beyin olu olan Timur siyaset sahnesine kyor. O, gebe anarisinin lkeyi mahvolmaya gtrdn gryor ve Yurdun birletirilmesi gerektiini anlyordu.

925

Ayn zamanda geleneklerin etkisi o kadar glyd ki, sadece meru bir hkmdar gebe liderleri yasal dayanakla tarafna ekebilirdi. Cengiz Hann Altn soyunun ecdad, gebe Mool kabileler tarafndan Sema ve Gnee balanmaktayd. Buna gre de kendini Han soyuna balamak hkmdar evresindekilerin gznde ykseltiyor ve saygnlk kazandryordu. aatay slalesi kesintiye urad iin ona sadece dolayl bir yoldan istinat edilebilirdi. Timur da Gazan Hann kzyla evlenerek byle yapt. Byk hkmdar, son yllara kadar evresiyle ilikilerinde Krekan (Han gveysi) unvann vurgulamaya almtr. O, ayrca Cengiz Hann yasasna sadk olduunu da vurgulamaktayd. O, Yasann ehir istihkamlarnn inasnn yasak olduuna ilikin hkmne dayanarak gebe liderlerin desteini kazand. Bu durum Timuru, bir taraftan Abdullah Han, dier taraftan ise enitesi Emir Hseyinle kar karya getirdi. Bu atmalar, her iki dmannn yenilgisiyle sonuland. Bununla birlikte o, Maverannehirin siyasi adan nemli merkezlerinin istihkamlarnn yeniden ina edilmesini kendisinin iktidara gelmesine balyordu. Nitekim, Semerkant bozkrndaki inaatlarn yaplmasnda kendi emirlerini grevlendirmi ve Emir Ak Boay bunlarn zerinde yetkili olarak atamt. ktidara geli srecinin pek sakin getii de sylenemez. Gebe beyler, tm yaam boyunca Emir Timur Devletinin hem destei hem de kstei olmulardr. ktidara geldii 1370 ylndan balayarak, daha sonra Emir Kamereddinle savat 1375, 1376 yllarnda Moollara kar bir dizi seferler ve savalar yapmak zorunda kalmt. Ayn dnemde Sir Deryada agatay yurdunda iktidar iddia eden Celayirler ayaklanmlard. O, Celayirleri malup ederek Devletin dousunda bir ayaklanma merkezinin olumamas iin onlar deiik blgelere ayrd. 1383teki yeni sava Kamereddinin iktidarn sona erdirdi. Fakat 6 yl sonra Timur Altnordu Cucilerine kar Sir Deryada yapt savata yan ktalar korumak iin iki kez Moollara saldrmak zorunda kald. O, 1398te Emir Hzrhocaya kar mcadeleye giriyor ve sanki douda istikrar salyordu. Ancak bir yl sonra Emir Kamereddin yeniden siyasi sahneye kyor ve Timur rtie kadar byk bir sefer yapmak zorunda kalyordu.10 Timur, kendini Cuci topraklarnn Mool varisi olarak tanmlayararak ayrlmaya alan Harezm zerine be sefer dzenledi. Cuci beyleri arasndaki savalarda o, himaye ettii Toktam Han ne karyor ve daha sonra iktidarnn glenmesi iin ona defalarca yardm ediyordu. Ancak Altnorduda iktidar tamamen ele geiren dik bal Han, Timura kar geldi. Timur ona kar sefer dzenlemitir (1389, 1392 ve 1394-1395). zellikle 1391deki sava ok iddetli olmutur. Timurun byk ordusu Semerkanttan Sir Deryaya gemi ve k Takent civarnda geirmitir. Esas vuruma ise Samara yaknlarnda olmutur.

926

Gerekten, sonraki dnemde Timur kendi devletini glendirmek iin ordusunu, silahlarn, taktik ve stratejisini devaml olarak gelitirmitir. O, Cengiz Hann askeri taktiklerinin takipisi olmutur. Baz yenilikler getirilmesine ramen, inden Kafkaslara ve Avrupaya kadar olan bir alandaki ehirler zerine saldrlarda Mool ordular yaps, silahlar ve taktiklerinde genelde bozkr Trk geleneklerini izlemilerdir. Timurun ordusunun yaps, XIII. yzylda misyoner Plano Karpini tarafndan tasvir edilmitir.11 Onun yazdna gre, ordu onluklara blnmtr. Yzlkler, binlikler ve on binlikler tim olarak adlandrld. Onlarn banda onba, yzba, binba duruyordu. Tm ordunun banda ise hibir time tbi olmayan iki veya komutan bulunuyordu. Onlarn silahlar iinde ncelikle yay ve ok keskin, zrh delebilecek ve klca benzer geni kesici az olan demir ulu oklarn bulunduu 3 byk okluk bulunuyordu. Hatta silahsz insan mahvedecek veya ku ve hayvan avlamaya yarayan oklar, ayrca balta ve kement de bulunuyordu. Daha zengin savalar yakn dv silah olan eri ve bir taraf keskin klca, bazlar ise mzrak ve kanca gibi silahlara sahiptiler. Koruyucu zrhlar genelde askerler ve sava atlar iin ngrlm deri cebelerden oluuyordu. Bu zrhlarn hazrlanma ekli yleydi: Bir el geniliindeki kz derisi zerine 3-4 erit katran dklyor ve kaln iplerle bazen iki defa dikiliyordu. Cebeler 4 ksma ayrlyor ve iplerle demir omuzluklarla balanyordu. Yenler zerinde de demir eritler bulunuyordu. Baa demir veya bakr mifer giyiliyor, boyun ve boaz deriyle rtlyordu. Atlarn zrhlar yanlardan kuyruktan baa kadar, srtnda, gsnde ve banda olmak zere be eritten oluuyor ve demirle kaplanyordu. Daha ar koruyucu zrh, parmak geniliinde ve bir el boyunda olup, ince demir eritlerden olumutu. eritlerin birbirinden ayrlmamas iin zerlerinde birletirici delikler yaplmtr. Bu tr zrhlar gerek savalar gerekse atlar iin kullanlyordu. Kalntlarna sava kabirlerinde rastlanan bu zrhlar, arkeologlar tarafndan katmerli zrhlar olarak adlandrlmaktadr.12 Siperler, demir ubuklardan yaplr ve Plano Kapriniye gre daha ok ordughn korunmas iin kullanlrd.13 Sava dzeninde ordu, her birinin ayr bir grevi bulunan sa kanat, sol kanat ve merkez olmakla temel ksmdan olumaktadr. Bunun dnda yan savunma ktalar ve nc ktalar da bulunuyordu. Sonuncu ktalar gelen emirlere gre okuluk ve keif grevlerini stleniyorlard. Sava srasnda temel kuvvetler o dnemde yaygn olan sral oku aknyla uzak mesafeden dman zerine oklarla saldrma eklindeki gebe taktiini uyguluyorlard. Dman saflarna yaklaldnda oku ktas dnerek geri ekiliyor ve arkadan gelenlere yer ayordu. Bylece, bu taktik dman ar kayba uratncaya kadar birka defa tekrarlanyordu. Bundan sonra kl ve grzlerle yakn dve giriyorlard. Eer dmann birbirlerine ok yakn ekilde dizilerek siperlerle korunmalar nedeniyle uzaktan atlan oklar sonu vermiyorsa, o zaman ordu, dmann dv nizamn bozmak ve onlar yanltmak amacyla geri ekiliyordu. Dman onlarn katn zannederek saldrya geiyor ve kendi nizamn bozmu oluyordu. Bu durumda ordu, hzl bir ekilde toparlanyor ve dman yeniden ok yamuruna tutarak, daha sonra yakn dve giriyordu.14

927

Byle bir sava ok dinamikti; fakat aratrmaclara gre merkezin zayfl ve ek kuvvetlerin yetersizlii gibi baz eksiklikleri vard.15 Eer herhangi bir yan kta geri ekilir veya kumandanlar hareket nizamnn gzetilmesinde yanl yaparlarsa, ordu yenilme tehlikesiyle yz yze kalyordu.16 lk dnemlerde Timur da Cengiz Hann geleneklerini devam ettirerek bu dzeni uyguluyordu. Onun Emir Hseyinle birlikte 1365 ylnda inaz civarnda Moollara kar yapt ve Jangi Loy (amurlu Sava) adyla tarihe geen sava buna rnek olabilir. Burada Timurun baarsna ramen Hseyinin ktalarnn geri ekilmesiyle mttefikler yenilgiye uramtr. Fakat sonraki savalar, birincisi, ok daha byk apta gerekletirilmi, ikincisi, sadece nizami ordularn meydan savalaryla deil, ayn zamanda yerleik devletlerin ordularyla, ehir istihkmlarnn kuatlmas ve onlar zerine saldr dzenlenmesiyle ilgili olmutur. Deneyimli ve yetenekli bir ordu kumandan olan Timur, gl ve eitli birimlerden oluan bir ordu kurabilmek iin dneminin tm teknolojik ve askeri bulularndan yararlanmtr. Bu ordunun temelini eskiden olduu gibi Trk svariler oluturuyordu. Ancak Ali Yazdinin verdii bilgilere gre, Timur ilk kez kabilelerden oluan yan ktalardan vazgeerek orduyu yedi blme-kula ayrmtr. Bu blmlerden her biri mstakil bir birlik idi. Onlarn kumandanlar bizzat Timura tabiydi ve onun taktiklerini uyguluyorlard. zellikle balang dnemlerinde piyadeler savunma amacyla daha geni biimde kullanlmaya balad. Koruyucu siperlerle (aporlarla) korunan piyadeler svarilerin nne yerletiriliyordu. Onlar, saldrya geen dman svarilerinin uzaktan atlan oklar karsnda bir siper oluturuyor ve dman glerinin saldrsn zorlatryorlard.17 Daha sonra, yan ktalaryla desteklenen sa ve sol kanat svari birlikleri savaa giriyorlard. nceki yaplardan farkl olarak Timur ordusunun merkezinde Bakomutalk karargahyla birlikte ar silahlarla donanm elik zrhl byk svari birlikler de bulunuyordu. Bu birlikler kanatlar yan saldrlardan korumaa destek oluyor ve sk korunan dzenli sralara son darbeyi vurmak iin devreye sokuluyordu. Tarihiler, ar elik zrhl gmleklerin ortaya kmasn, yayn ldrc gcnn artmas ve bundan korunma zaruretine, ayrca mzraklarn kullanld yakn dvn neminin artmasna balyorlar. Benzer levha ekilli zrh, Mool Dnemindeki Trk gebe ordusunda da mevcuttu. Ancak bu, genelde karargah koruma ilevini yerine getiren birliin tehizatnda kullanlyordu. Timur ilk kez bu byk apl darbe gcn savan son aamasnda kullanmtr. Timurun Semerkantta yapt geit trenlerinin birisinin tasviri ok ilgintir. O, hkmdara layk bir ekilde sslenmi tahtnda, tepeden trnaa kadar demir zrh giymi alt yz askeri birliin geidini izlemitir. Svariler bayraklarla ve askeri mar eliinde nizami sralarla admlyor, Timura yaklatklarnda ise komutanlar ne karak Emirin kutsal amacna kendi sadakatlerini ifade ediyorlard.

928

Her bir birimin, silah ve zrhlar rengine ve paralarna gre farklyd. Bu balamda, o dnemin tarihilerinin zaferlerden sonra Timurun zellikle silah ustalarn bakente toplamasna ilikin verdikleri bilgiler ok anlamldr. Bunlarn iinde amn nl elik ustalar da bulunuyordu. Clavijo Semerkant Kalesini tasvir ederken, orada hazine ve saraylar dnda, Emir Timurun ordusu iin zrhl gmlekler, miferler, yay ve oklar reten imalathanelerin de bulunduunu sylemektedir.18 2001 ylnn Kasmnda Takent blgesinin ehrukiye harabelerinde tarafmzdan Timurlular Dnemine ait savalarn elik zrh takm (zrhl gmlek, mifer ve deri gmlek) bulunmutur. Zrhl gmlek birka byk levha takmndan olumutur. Birbirine lehimlenmi ve ek olarak esnek ekilde balanabilmeleri iin kelerinde iki sral er delik bulunan 10-11x7-8,5 cm ebatl daha byk levhalar savann gsn koruyordu. Bunlar gerek zrh delen oklara, gerekse de mzrak darbesine dayankl idi. lerinde dik drtgen ekillileri de bulunan 8x6-6,5 cm ebatl daha kk levhalardan oluan takmlar savay yandan koruyordu. Ayr ayr levhalar, muhtemelen, omuzlar koruyan takmn paralar olmular. Ksmen saklanm mifer (uluu bulunmuyor) sferik koni eklindedir. Deri gmlek ise zrhn altna giyiliyordu. Benzer zrhl gmlek levhalar Orta Asyadan Moolistana kadar sava mezarlarnda bulunmutur. Bunlar genelde, Kuyak olarak adlandrlan Trk zadegan askeri birlikleri ile ilikilendirilir.19 imdi tekrar Timur ordusunun kurgusuna dnelim. Cengiz Handan sonra Timur, gerek savatan ok nce gerekse sava arefesinde keif yaplmasna byk nem vermitir. Ayn zamanda o, gebe ordularnn hilelerini ve tuzaklarn iyi ekilde renerek sefer srasndaki dinlenme molalarnda bile kampn savunma istihkamlar, seyyar kuleleri ve duvarlar, zincirlerle balanm sefer arabalaryla evrelenmesin emretmitir. Bu aralarn geni bir ekilde kullanlmasnn en tipik rnei, Kunduza civarndaki nl savata Toktama kar olan askeri harekettir. Sir Deryann sa sahilinde ina edilmi, Byk pek Yolu hatlarnn kesime noktasnda ve ay Geidinin yaknnda bulunan, 1219 ylnda Cengiz Han tarafndan datlm Benaketin stratejik nemini dikkate alarak 1392 ylnda ehrin yeniden yaplmas emrini verdi. O, burada kk olu ehrukun adna muhteem bir kale ina ettirdi. ehrin uzun yllar yaplan arkeolojik aratrmalar, burada M.S. XIV-XV. yzyllara ait ilgin bir istihkam ortaya karmtr. Kale, Timurun douya seferleri zamannda ordularnn bir araya getirilmesinde ve Ulubey Devletinin sonraki tarihinde nemli bir rol oynamtr. zbek hanlar dneminde ise onlarn Takent kolunun ikinci bakenti olmutur.20

929

1397-1398 yllarnda Timur, Moolistandan gelin gelecek Tukel Hatunu beklerken, Sir Derya havzasnda kendi servetini ve gcn sergileyen dn treni dzenleyerek varisi ve muhtemel veliahd olan torunu Muhammet Sultan dou topraklarnn hkmdar olarak tayin etti. Ona Moolistana kadar olan kaleleri glendirme emri verdi. Bu, Mool kabilelerinin fethi de dikkate alnrsa, gelecekte ine dzenlenecek seferler iin hareket noktalarnn oluturulmas gibi deerlendirilebilir. Apara glendiriliyor, onun dousunda Issk Kula kadar kaleler ina ediliyordu. Bu kalelerdeki askeri birliklere randan, Azerbaycandan, Hindistandan ordular ve aatay tmenleri sevk ediliyordu. Timur sadece kalelerin glendirilmesine deil, ayn zamanda Sir Deryann sa sahili boyunca yaayan bozkr nfus iin de kendisinin ve devletinin otoritesini ykseltmeye de ok nem veriyordu. O, bu amala Maverannehirin snrnda bir nevi ideolojik merkezler olan ok gzel mimari abideler yaplmas konusunda emirler vermitir. Bunlardan en nemlisi, muhteem bir trbe olan, gebe Trklerin inan nderi, evliya Hoca Ahmet Yesevinin trbesidir. Rivayete gre, bu yapnn balang llerini Timur kendisi vermi ve trbenin Semerkanttaki merkez camiinden kk olmamasn emretmitir. Burada byk mimarlar ve ressamlar alm, yapya dayankllk, ihtiam ve gzellik veren en iyi inaat ve ssleme malzemeleri kullanlmtr. Bu yap, trbeden, o dnemde gebeler arasnda yaygn olan sesli zikrin yapld ibadet salonundan, cami ve ktphaneden, aevi ve hcrelerden, defin zaman ziyarethane ilevini de yerine getiren ve dervilerin bir arada yaadklar cemaathaneden, dervilerin sesli zikirlerini yaptklar blmden oluan karma bir yapya sahiptir. Bu konak, slam ncesi inanc yanstan ve gebe Trk halklar arasnda yaygn olan ecdadn ruhuna sayg eklindeki sfi geleneklerine uygun olarak azizlerin kabirleri yannda yaplmtr. Burada kadeh ekilli byk bronz kabn bulunmasn baz aratrmaclar, eski Sak-Masegetlerin atalarn ruhunu anma bayram olan Sakeyden gelen ayinlerin bir kalnts olarak deerlendirmektedirler. Emir Timurun trbe zerindeki yazsnda da buray Hoca Ahmet Yesevinin ruhunun bulunduu Cennet bahesi olarak zikredilmi olmas tesadfi deildir.21 Burada sadece ilevsellik deil, hayvanclkla bal inanlarn yanklarn tayan sanatsal dekoratif ve mimari tarzlar da yer almaktadr.22 Zoo-antropolojik ve kozmik unsurlar bulunduran epigrafik sslemeler ve dekorun koyu-lacivert, firuzeyi ve beyazn tonlarnn uyumundan oluan renk eitlilii sufizmin ncelikle kozmik adan; doa glerinin srekli deiimi eklindeki doa olaylarnn, suyun her eyin balang olmas tezinin bu dnyaya ve teki dnyaya uyarlanmas yani her eyin ayn kkten gelmesi asndan dnyaya bak felsefesiyle baldr. Bu, gebe halklarn slam dnemindeki dini yaamn nemli lde bozan geleneksel halk inanlarnda ak ekilde grlmektedir.23 Bu abidelerde Emir Timur devletinde sfi tarikatlarna gsterilen ve Trkler arasnda egemen olan erken dini dnyaya bak felsefesinin bir ok gelerini tekrar ortaya karan bir himayecilii

930

grmekteyiz. Atalarn, mitletirilmi kutsallarn, meditasyon ve zellikle sesli zikir ayinleri eliinde gerekletirilen ok gelimi kltleri gebe savalara, beyaz kee stndeki hanlarn seiminde nemli rol oynadklar askeri birlikler dnemini hatrlatyordu.24

Bylece, rgtlenmi askeri-idari ve ideolojik ortam Timura gebe Trklere dayanan ve gerek bozkr savanda, gerek vahalardaki savalarda ve gerekse kalelerin kuatlmasnda sava emirlerini baaryla yerine getirebilecek dneminin en gl ordusunu kurmaya olanak salamtr. Bu orduda ateli silahlarn ilkel rnekleri de kullanlyordu. Timurun taktikleri, varisleri tarafndan da savalarda uygulanmtr. Fakat devletin paralanmas ve Geni Bozkrda yeni byk gebe glerinin ortaya kmas Timur devletinin egemenliinin giderek zayflamasna neden olmutur. Nitekim henz ahruh ve Ulubey dnemlerinde doudaki gebelerle olan iyi ilikiler giderek atmalara ve savalara dnr. 1420li yllarn sonu 1430lu yllarn banda Aral boyundaki Cuci kabilelerinin byk bir blm, bu soydan olan eybani Ebulhayr Han tarafndan birletiriliyor ve zbek ulusu adn alyor. Feodaller aras savalar sonucu devlet paralanyor. 1460l yllarn banda isyankr sultanlarn nderlik ettii bir grup kabile Moolistana g ediyor. Ebulhayrn lmnden sonra 1468 ylnda devleti paralanyor. Fakat XV. yzyln sonlarnda Trk gebe soylarnn ve kabilelerinin byk bir blm25, Muhammet eybaninin nderliinde son Orta Asya Timurlularndan Baburla yaplan sava sonucunda Maverannehirin yerleik vahalarna girdiler. Semerkantn kabileler tarafndan fethi ve vahalarda ksmen yerleik yaama geilmesi, ileride Orta Asya Maverannehirin politik ve etnik yapsndaki deiikliklere neden olmutur. 1 2 3 Akiev A. Sakskiy mitraizm//Almanah Tamr 1 (2) Almat. 2000, s. 28-29. Buryakov Y. F. Istorieskaya topografiya Takentskogo oazisa, Takent 1975, s. 6, 13. Baypakov K. M. Srednevekovaya gorodskaya kultura Yujnogo Kazahstana i Semireya.

Alma-Ata, 1986. 4 5 Fedorov-Davdov G. A. Zolotoordnskie goroda Povoljya. M. 1994, s. 7-10. Bkz: Karaev O. storiya izueniya agataidskogo ulusa gosudarstva Haydu i Mogulistana.-

Iz istorii arheologii drevnego Tyan-anya. Bikek, lim, 1995, s. 217-223. 6 Masson M. e. Monetny klad iz Termeza. Byulleten Sr. Az. Gos. un-ta. Takent, vp. 18,-7,

s. 65. Takent 1929. 7 Bartold V. V. Oerk istorii Semireya, Frunze, 1943, s. 64.

931

Stroeva L. V. Borba koevoy i osedloy znati v agatayskom gosudarstvev I-y polovine

XIV v.-Pamyati akademika I. Yu. Krakovskogo. L. izd. LGU, 1958, s. 210. 9 10 Stroeva L. V., Ukaz. So. S. 213. Buryakov Y. F. Vostony Maverannahr v derjave Temura i temuridov (istoriko-

arheologieskiy aspekt).-Amir Temur va uning dune tarihidagi urni. Samarkand 1996, s. 77-78. 11 12 Puteestviya v vostone stran P. K. i Rubriki, M. 1957, s. 49-51. Kirpinikov A. N. Drevnerusskoe orujie Vp. 3 L. 1971, s. 17-18; Hudyakov Y. S. Solovev

A. I. Iz istorii zaitnogo dospeha v Severnoy i Tsentralnoy Azii-Voennoe delo drevnego naseleniya Severnoy Azii. Novosibirsk, 1987, s. 162. 13 14 Puteestviya., s. 51. Gorelik M. V. Stepnoy boy (z istorii voennogo dela tataro-mongolov)-Voennoe delo

drevnego i srednevekovogo naseleniya Severnoy i Tsentralnoy Azii. Novosibirsk, 1990, s. 155-157 15 Bogomolov G. I. Voennoe delo epohi Temura.-Amir Temur va uning dune tarihidagi urni.

Samarkand, 1996, s. 74 16 17 18 Gerberteyn S. Zapiski o Moskovii. M., 1988, s. 168. Bogomolov G. . Uk. so., s. 74. Klaviho Rui Gonsales. Dnevnik puteestviya v Samarkand ko dvoru Temura (1403-1406).

Perevod so staroispanskogo. M. 1990, s. 140. 19 Hudyakov YU. S. Solovev A. I. Iz istorii zaitnogo dospeha v Severnoy i Tsentralnoy Azii-

Voennoe delo drevnego naseleniya Severnoy Azii. Novosibirsk, 1987, s. 159. 20 21 Drevniy i Srednevekovy gorod Vostonogo Maverannahra. Takent, 1990. Tuyanbaeva B. T. Epigrafieskiy dekor arhitekturnogo kompleksa Ahmada Yasavi. Alma-

Ata, 1989, s. 10. 22 23 24 25 Voronina V. A. Konstruktsii i hudojestvenny obraz v arhitekture Vostoka, M., 1977, s. 94. Tuyanbaeva B. T. Uk. so., s. 164-165. Akiev A., Sakskiy mitraizm., s. 31. Kabilelerle ilgili bkz. Sultonov T. . Koeve plemena Priaralya, M., 1982, s. 8-9.

932

Timur ve Seferleri / Yrd. Do. Dr. Grsoy Solmaz [s.540-553]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye ranllarn Timur-leng, Trklerin Aksak Timur ve Avrupallarn Tamarlane diye andklar byk emir Timurun doum tarihi kaynaklarn hepsinde 9 Nisan 1336 Sal gn olarak verilmektedir. Oniki HayvanlTrk Takvimine gre San ylnda Ke (ehr-i Sebz=Yeil ehir/Yeilkent) yaknlarndaki Hoca Ilgar kynde dnyaya gelmitir. Babasnn ad Turagay, annesinin ad ise Tekina Hatun idi. Babas Trklemi Moollardan Barlas oymak bei Emir Turagaydr.1 Timurun 1360 ile 1370 yllar arasndaki siyasi faaliyetleri hakknda pek fazla bilgi yoktur. Timurun bu on yl iinde zaman zaman aataylar ile Moollar arasndaki mcadeleye katlp duruma gre vaziyet ald, ileride yarar dokunacan mit ettii kimselerle akrabalk kurmak suretiyle gayet siyasi davrand sylenebilir. Bu sralarda Maverannehir hakimi olan boy beglerinden Emir Kazagan ldrlnce yerine olu Abdullah, o da ldrlnce torunu Hseyin, Maverannehir hakimliini ele geirdi. Maverannehirin bu kark durumundan yararlanmak isteyen Dou Trkistanda hkm sren aatay Han Tuluk Timur, Maverannehire geldiinde (1360) baz begler buradan katklar halde Timur, Tuluk Timura balln bildirmiti. Bu yzden atalarnn yurdu olan Ke ve yresi kendisine brakld. Tuluk Timur, Maverannehiri olu lyas Hoca Olana brakp, Timuru da onun hizmetine tayin etti. Fakat lyas Hocann yanndaki beglerin zalimce davranlar Timuru oradan ayrlmasna ve ayn zamanda kaynbiraderi olan Emir Hseyinle bulumasna sebep oldu. Timur, Emir Hseyinle dmanlar karsnda zor durumda bulunan Sistan hakimi Fahreddine yardmda bulundu. Bu yardm talebini yerine getirip geri dnerlerken nleri kesilip arpmalar gerektiinden bu srada mr boyu izini tayaca sa eline ok isabet etti. Herhalde ayann sakatlanmas da bu arpmada olmutu. Timur ile karnca hakkndaki mehur hikaye de onun bu zor annda vuku bulmu olmaldr.2 Yarasnn iyilemesinden sonra iki emir yeniden Maverannehire gelip Belh ve Ke ehirlerini ele geirip Maverannehire hakim oldular. leride azdan oa doru gelien bir ksm olaylar bu iki arkadan yollarn ayracaktr. 1370 ylnda Cengiz Han soyundan Suyurgatm hanlk tahtna oturtup han ve kendisini ulugbek yani belerbei ilan etmitir. Timurun Kazan Halil Hann kz Saray Melik Hatunla evlenmesi, bu devreye rastlar ki, Timur bundan sonra han damad mnasna gelen Kreken lakabyla tannacaktr. Bunu mteakip Belhte toplanan kurultayda ise, lema tarafndan Timura Sahip Kran ve sonra da Kutbeddin lakab verilmitir.3 Sonra Emir Hseyinle mcadelesine balayan Timur, bu mcadeleden galip kacaktr. Belh kalesine snm olan Hseyini yakalayp ldren Timur onun haremi ve hazinelerini de ele geirmiti.4 Bu hanmlardan birisi olan Saray Mlk Hanmn Han kz olmas sebebiyle Timur

933

Krekan (Han gveyi) nvann tamaya hak kazanmtr. Belh ehrini tahrip eden Timur Semerkanta gelerek 9 Nisan 1370 ylnda tahta gemitir. Timur hayatnn sonuna kadar hanlk iddiasna kalkmayp bek olarak kalm, tebaas olan Trkler, hatta kendi evlad tarafndan ancak Timur Bek tesmiye olmutur.5 Timurun yapt seferler aadaki balklar halinde deerlendirilmitir. A. Timurun Harezm zerine Seferleri Cengiz Han lmeden nce lkesini oul ve torunlar arasnda pay ederken kuzey ve bat Harezm Cuciye, dou blgeleri olan Hive ve Kat aataya verilmiti. Cucioullar Harezmin kendilerine ait idaresini Kongrat kabilesi beglerine vermilerdi. Timur, bir mddet nce Kongratlardan Hseyin Sufinin Harezmin dou blgelerinin idaresini ele geirmesi zerine, kendisine eliler gndererek, burasnn eskiden aatay ulusuna ait olup, iade etmesini istemiti. Hseyin Sufi bu teklifi kabul etmeyince Timur, Harezme sefer dzenleyerek 1371-1379 yllar arasnda drt defa Harezm zerine yryerek Hseyin Sufiyi yenmiti. Daha sonra zntsnden len Hseyin Sufinin yerine geen kardei Yusuf Sufi ise Timura itaat etmi hatta soyu zbek hanlarna dayanan ve Hanzde diye anlan Syn Begi de Timurun olu Cihangire vermiti. Ancak Yusuf Sufi sznde durmaynca Timur buralara yeniden ikinci bir sefere balaynca Yusuf szn yerine getirmeye mecbur olmu ve yaplan hazrlklar sonucu 1374 ylnda yaplan dn ile Mirza Cihangir ve Hanzdenin dnleri yaplm ve bu evlilikten Timurun kendisine veliahd edindii,6 ancak Ankara Savandan sonra Anadoluda len Muhammed Sultan dnyaya gelmitir. Timur, 1376 ylnda nc defa Harezme yrdkten sonra, durumu gerei Det-i Kpak meseleleri ile megul olmak zorunda kalm, bundan yararlanan Yusuf Sufi, Buhara ve Hazar tesi Trkmenleri zerine yama seferlerine girimiti. 1379 ylnda Timur, Harezm meselesini kesin olarak halletmek zere drdnc defa olarak Harezm zerine yrd. Timur tarafndan ay kuatlan ve bu srada yakaland bir hastalktan kurtulamayan Yusuf Sufi lnce Timur, Harezmi kesin olarak ele geirerek yamalayp, ganimetlerle geri dnmtr.7 B. Timurun Moollar ve Det-i Kpak zerine Seferleri Timur, Harezm blgesinde megul iken Moollar bunu frsat bilerek Mavernnehre gelip yama hareketlerinde bulunuyorlard. 1370 ylna gelindiinde Timur, Mavernnehrde hakimiyetini sadece Celayrllar ve baz beyler onun hakimiyetini tanmayarak 1375 ylnda ayaklanmlard. Mavernnehrin kuzeydousunda Hocend yresinde yaayan Celayirlilerin reisi Adilah Behram ve Kpaklarn reisi Sar Buka anlaarak birlikte Semerkant zerine yrdler. Ancak Semerkant hakimi Ak Buka, ehri teslim etmedii gibi, biraz sonra yetien Emirzde Cihangirin karsnda tutunamayarak nce Det-i Kpaka kap Ak Orda hkmdar Ulus Hana snmlar, bir mddet sonra oradan ayrlarak, Dulat emiri

934

Kamereddinin yanna gitmilerdi. Fakat Celyr kabilesi bunun cezasn ok iddetli bir ekilde ekmi, kabile datlarak dier beglerin hizmetine verilmitir. Timur 1375 yl sonunda emiri Kamereddin zerine yrd ise de, kn iddetinden dolay Semerkanta dnp, k kardktan sonra 1376da hareketini tekrarlad ve Mool emiri yenilerek kat. Yukarda ad geen Adilah Behram ve Sar Buka Timurdan kaarlarken, Urus Hann yanndan kaan Toy Hoca Olann olu Toktam ise ilk defa olarak Semerkanta gelmiti. Toy Hoca, Urus Hann kardei ve dolays ile Ak Orda slalesinin nde gelen, nfuzlu bir mensubu idi. Urus Han zamannda Hazar Denizinin dousundaki Manklakta vali olarak bulunuyordu. Urus Hann ard bir kurultayda onun baz kararlarna kar ktndan ldrlmt. Gen, cesur ve enerjik bir kimse olan olu Toktam, babasnn ldrlmesinden sonra kendi hayatn da tehlikede grdnden 1376 ylnda Semarkanda gl hkmdar Timurun yanna kamt. Toktam Semarkanda geldii srada Timur, Isk Gl yresinde u rma boyunda, Kokar mevkiinde (Bugnki Krgzistan Cumhuriyeti) bulunuyordu. Akll ve ileriyi gren bir devlet adam olan Timur, onu desteklemesi gerektiini anlamt. Ak Orda ile Altn Ordann birlemesi ile ortaya kacak olan gl bir komu devlet, Timur iin tehlikeli de olabilirdi. Bu yzden o, Det-i Kpak meselelerinde sz sahibi olmaya alyordu. Bu dncelerle Timur Toktam mmkn olduunca iyi karlamalar iin emir buyurmu ve kendisi de zkentten Semarkanda gelmitir. Timur, Toktam erefine elenceler dzenleyip, kendisine ve adamlarna deerli armaanlar vermiti. Bununla birlikte Toktama Otrar ve Savran hatta Ak Ordann Ba ehri Sunak da vermiti ki, bu sonuncusunu Toktamn gidip, bizzat almas gerekiyordu. Urus Han bu srada, yerine olu Kutluk Bukay brakarak dil boyunda bir sefere km bulunuyordu. Timur tarafndan desteklenen Toktam, Ak Orda zerine yrd. Ve ilk savata Kutluk Buka ldrld ise de, sonunda Toktam yenilip, kaarak tekrar Timura snmt. Buna ramen Timur, Toktam yeniden silahlandrarak, eskisinden daha gl bir ordu ile gndermiti. Bu seferde karsna Urus Hann baka bir olu olan Toktakiya km ve Toktam yine yenilmiti. Elinden yaral olarak zorlukla kaarak yine Timurun huzuruna gelmiti. Toktamn bu yenilgisinin ardndan Timurun huzuruna Mangt kabilesine mensup olan ve Rus kroniklerinde Edigey diye adlandrlan digu da kaarak geldi. digu stelik Urus Hann asker toplayp, Toktam ele geirmek iin gelmekte olduunu bildirmiti. Gerekten de dil boyunda sefere km bulunan Urus Han, Toktamn faaliyetleri zerine lkesine dnm ve Timura eli gndererek: Toktam benim olumu ldrm ve sizin lkenize kamtr. Onu bana teslim edin, yoksa savaa hazrlann diyerek tehditte bulunmutur. Timur ise cevabnda bize snm olan birkimseyi teslim etmek rf ve adetimize aykrdr. Eer bu hususta srar edilirse biz savaa hazrz dedi.8 Bu sebeple Timur ordusunu hazrlayarak Urus Hana kar harekete geti ise de mevsimin k olmas bu savan yaplmasna engel oldu. Timur ordusuyla lkesine dnerek baharda Urus Han

935

zerine sefere kt. Ancak taraflar arasnda bu defa da ciddi bir arpma olmad. Zira bu srada Urus Han lm ve yerini byk olu Toktakiya almt. Ksa bir sre sonra o da lnce yerine Timur Melik Olan geti. Timur, Toktam Ak Ordada brakarak kendisi Semarkanda dnm, fakat ardndan Toktam da Timur Melik Olana yenilmi cann zorlukla kurtarmt. Bundan sonra Timur Melik Olan vaktini iki ve elence ile geirmeye balaynca bundan istifade eden Timur, Toktam drdnc defa olarak gndermi (1378), Toktam bu sefer galip gelerek, Ak Ordada hakimiyeti ele geirmi, Sunak, Savan gibi ehirleri de zapt etmiti. Toktam, bundan sonra kuvvetli bir ordu toplam ve ardndan dil rma kysndaki ehirleri fethe balamt. C. Timurun Horasan zerine Seferleri Timur, 1370 ylnda Mavernnehrde hakimiyeti ele geirdiinde, ran paralanm bir durumda idi. Merkezi Herat olmak zere Horasanda Kertler (1245-1383), merkezi Sebzvar olmak zere Horasann bat taraflarnda Serbedarllar (1337-1381), merkezi Curcan olmak zere Astarbd, Damgan, Bistam ve Simnan taraflarnda Toga Timurlular (1337-1410), merkezi iraz olmak zere Fars ve Kirman blgelerinde Muzafferiler (1294-1393), merkezi Badat olmak zere Irak- Arap, Irak- Acem ve Azerbaycan blgelerinde ise Celayirliler (1336-1432) hkm sryorlard. 1380 ylnda Horasan Serbedarllar, Toga Timurlular, Kertler ve Muzafferiler arasnda bitmek bilmeyen mcadeleler dolays ile kark bir durum arz etmekte idi. Timur, Horasann bu durumunu blgenin ele geirilmesi iin uygun grerek, ayn ylda henz 14 yanda bulunan olu Miranah, yanna sekin begler ve 50 kounluk bir kuvvet katarak Horasana gnderdi. Buyruk gereince yola kan Miranah, Belh ve Andboy taraflarna gelerek konmu, Herat ele geirmek niyetinde olan Timur da arkadan hareket etmiti. nce Fuenc Kalesi ele geirilmi, ardndan Timur Herat zerine yrmt. Daha nce Semarkandda byk kurultaya davet edilmedii halde katlmayan Kert hkmdar Giyaseddin Pir Ali ehrin surlarna gvenerek, hazrlanp Timuru bekliyordu. ehir bir sre kuatldktan sonra nihayet Giyaseddin Pir Ali huzura gelerek 1381 yl Nisan aynda ehri teslim etti. Bundan dolay Melik balanarak hazineleri elinden alnm ve Timur k Buharada geirmek zere dnmtr. Timur, Buharada k geirirken Serbedarllardan Hoca Ali Meyyedin adamlar gelerek Toga Timurlulardan Emir Velinin Sebzvar zerine yrd haberini getirdiler. Bunun zerine Timur, 1382 ylnda tekrar Horasan zerine yrd. Yolda Serahsta bulunan olu Miranah ve Herattaki Giyasseddin, Kert de orduya katldlar. Kelt, Kahkaha ve Turiz kaleleri ele geirildii gibi, Muzafferilerden deerli armaanlar gndererek, ayrca dostluun pekimesi iin torunu Pir Muhammede Muzafferi slalesinden bir kz isteyerek, Mazenderan taraflarna gitti. Fakat Emir Veli aman dileyince, Timur Horasana dnp,oradan Gyasseddin Pir Ali ile oullarn da beraberinde Semarkanda gtrerek Horasann her tarafna Miranahn beglerini tayin etti. Timurun ayrlmasndan sonra Heratta ayaklanma kmas zerine Timurolu Miranah ayaklanmay bastrmas iin gnderdi. Miranah gelerek ayaklanmay iddetle bastrm, daha nce Heratn

936

tesliminden sonra Semerkantda oturmak zorunda braklan Kert slalesi mensuplar ayaklanma ile ilgili grlerek, bata Gyaseddin Pir Ali olmak zere ldrlmlerdir. Bylece Herat ve yresinde yaklak 140 yldan beri hkm srmekte olan Kert hanedan sona erdi. Yine bu sefer srasnda Timur, Serbedarllarn ba ehri Sebzvar zerine yrd. Serbedarl imamlarndan Ali Meyyed teslim oldu ve 1386 ylna kadar Timurun yannda kaldktan sonra, bir bahane ile ldrld. Bundan sonra Sistan zerine yryen Timur, Sistan ahlarndan ah Kutbeddin ile ileri gelenlerini tutsak alp, Semerkanta gndermi (1383 aralk ay), oradan Bust zerinden Hilmend suyuna doru ynelmitir. Vaktiyle Sistanda Timuru elinden okla yaralayan Melik Mamaktu, armaanlarla huzura gelmi ve kendisini tanyan Timur, ad geen Melik huzurdan knca tutuklanp, okla ldrlmesini buyurmutur. Timur bundan sonra Kandahar zerinden Semerkanta dnd. Lakin onun Horasan seferi srasnda kendisine boyun een Astarbd, Damgan, Simnan ve Mzendern hakimi Toga Timurlulardan Emir Velinin varl Timuru rahatsz ediyordu. 1381 ylnda Timur sferayini ele geirerek, Astarbda kadar ilerlediinden Emir Veli kamt. Timurun ayrlmasndan sonra o lkesine yeniden hakim oldu ise de, 1384te Timurun askerleri tekrar gelince Emir Veli Azerbaycan taraflarna kam, lkesi ise elden kmt. 9 . Timurun Yllk Seferi (1386-1388) Timurun 1386 yl banda balayp, 1388 sonunda sona eren ve birok muharebeleri iine alan 3 yllk seferi Timurun 3 yllk seferi diye bilinir. Horasana yapt seferler srasnda ran gzden karmayan Timur, ekirge ve karnca srs gibi kalabalk bir orduyla ran lkesine10 girdi. Bu lkeyi de idaresine katmay planlayarak 1386 ylnda Semerkantdan hareket etti. Mzendernda Firuzkha geldiinde Sari hkimi Seyyid Kemaleddin ve olu Gyaseddin huzura gelerek ballklarn bildirdiler. Ardndan son yllarda hac kervanlarna saldrarak yamaladklar sylenen Luristan hakimi Melik zzeddini cezalandrmak niyetiyle Hurrembda gelerek bu yreyi yama ve tahrip ettiler. zzeddin oullaryla birlikte ele geirilip Semerkant ve Trkistan taraflarna gnderildiler. Timur buradan Azerbaycana yneldi. nk Badadda bulunan Celayrl Sultan Ahmedin Tebrize doru ilerlemekte olduu haberini almt. Bir hafta kadar nce Sultan Ahmedin, Timurun dnmesi zerine ehir kolaylkla ele geirildi. 1386 yazn Tebriz yresinde geiren Timur, bunu takiben Nahcivan zerinden Grcistana geti. Grcler Hristiyan olduklar iin, Timur bu seferine cihad manzaras verdi. Ayn yln sonbaharnda Nahcivan yannda Ziyalmlk Kprsnden Aras geerek Osman Gazinin atas Erturul Gazi ve kardelerinin oymaklaryla birlikte bir mddet kaldklarn bildiimiz Srmeli ukuru ve Srmeli Hisarna geldi. Kalenin Tuman isimli hakimini esir ederek ve bunu mteakip oradan g ederek Kars Kale ve hisarna gelip, burann da etraf ve civarn ele geirdiler. Kars Hisar ok muhkem ve metin idi, onun valisi olan Firzbaht ok iddetli bir muharebe yaptysa da nihayet itaat ederek Emire (Timur) geldi; emir kendisini taltif ile inam ve

937

ihsanda bulunduktan sonra oradan da g ederek11Akbua (Cavakhette Atabekli ehzadesi yurdu) mevkiisinin yukarsna geldi Kar ve yamur mevsimi olduundan buradan ayrlp Kitu, Zerat, ildir, Aklkelek yoluyla 1386 knda Tiflis zerine vard.12 Yanndaki begler ve devlet adamlarna: Bu i bana acayip geliyorEski padiah ve meliklerin ellerinde bu kadar g ve kudret olduu halde Mslman olmayan Grclere memleketin ortasnda, saltanat iddiasnda bulunacak kadar kudret vermiler. O halde Mslmanlk ve dindarlk nerede kald? Puta tapanlar bile, bu putlar kendilerine yardm etmeyecei halde, kendi dinlerinin aleyhinde bulunanlar yok etmek iin alrlar. Mslmanlar, Tanrnn kendilerine yardm edeceine dair vaadine ramen bu kfirleri neden hkmdarlkta braktlar? Onlardan salanan kk menfaatler iin neden byle bir harekette bulundular? imdi hkmdarlk bize gemitir. slam dnyasn onlarn ktlklerinden kurtarmak iin bu ii bizim yapmamz gerekir13 diyerek, Grcler zerine yryp, Tiflisi ksa bir kuatmadan sonra ele geirdi. Bu arada esir den Grcistan kral Bagrat V da esir alnmt. Fakat Grc kral slmiyeti kabul etmi gibi grnerek bir sre sonra esaretten kurtulmutur. 14 Daha sonra irvan ve Giln meliklerini de tb kldktan sonra, byk bir av tertip ederek klamak zere Karabaa geldi. Timurun Kuzey ran ve Azerbaycan blgelerini ele geirmesi vaktiyle XIII. ve XIV. yzyllarda Cuci ulusu ile lhanllar arasnda olduu gibi Kafkaslarda yeni atmalara yol aacakt.15 Zira Timurun yardm ile taht ele geiren Toktam, ardndan Mamaya kar harekete geerek, onu, Kalka rma kysnda ar bir yenilgiye uratm ve bylelikle btn Det- Kpaka hakim olmutu. Astrahandan Bulgara kadar uzanan dil boylar, Kuzey Kafkasya, dilin batsndaki sahalar ve Krm Toktamn hakimiyeti altna girmiti. Eski Altn Orda devletine sadece Harezm dahil deil idi ki, o da az nce Timurun eline gemiti. Mamay yendikten sonra ele geirilen ganimeti askerlerine datan ve ordusunu daha iyi silahlandran Toktam, 1382 ylnda baarl Moskova seferinden sonra artk eski efendisine kafa tutmaya balamt. Timurun yardm ile tahta oturan Toktam, Mamay yemi ve baarl Moskova seferinden sonra 1383 ylnda Harezmde kendi adna para bastrmt. Bu onun Harezmden vaz gemek niyetinde olmadn gstermektedir. Timur ise bu sralarda ran ileri ile ciddi olarak uramaya balamt. Kuzey ran ele geiren Timur, artk Azerbaycanda yerlemeye alyordu. lhanllardan sonra Azerbaycana hakim olan Celyirlilerden bu srada hkm sren Sultan Ahmed zayf bir ahsiyet olup, blgede duruma tam olarak hkim deildi. Blgenin iinde bulunduu durum ve Timurun Azerbaycan iin tad emelleri renen Toktam, Tebriz zerine yrmeye karar vererek, Derbend ve irvan blgesinden geerek 1385-86 yl knda Tebrize geldi. O, ancak byk bir vergi karlnda anlamay kabul etmi 250 Tmen altn toplayp teslim edilmesine ramen Toktam, bu byk ganimetle yetinmeyip anlamay bozarak,Tebrize girip, ehri yamalatmt. 1386da Toktam byk bir ganimetle Azerbaycandan ayrlm, ok gemeden de Timur buraya gelmiti. Taraflarn zengin bir blge ve Altn Orda ile lhanllar arasnda anlamazlk konularndan biri olan Azerbaycan kolaylkla birbirlerine brakmayacaklar muhakkakt.16

938

Vaktiyle Altn Orda hanlaryla Memlk sultanlar arasnda lhanllara kar olduu gibi, imdi de Timura kar ittifak teebbsleri balamt. Nitekim Toktam, Kahireye bir eli heyeti gndermi ve 25 Ocak 1385 gn Kahireye gelen eliler sayg ile karlanmlard. Farkl taktikler uygulayan taraflardan Timur ran, Azerbaycan ve Kafkaslarda durumunu salamlatrmak isterken Toktam, Timur iyice toparlanmadan ve kuvvetlenmeden bir an nce onunla karlamaya alyordu. 1386-87 yl knda Timur, Azerbaycann klak yeri Karabada bulunurken, Toktamn askerleri Derbendden geerek Samur rma kysna girmilerdi. Timur onlara kar gnderdii kuvvetleri olu Miranah ile takviye edince zafer Miranah tarafndan kazanlm ve Toktam geri ekilerek Derbende ekilmiti.17 Timur Karabadan o sralarda bata Van gl yresi olmak zere Dou Anadoluda bir devlet haline gelmeye balayan Kara Koyunlu Trkmenlerinin reisi Kara Mehmet zerine yrd. (Bylece bugnki milli snrlarmz ikinci defa geen) Timur, Kara Mehmedi hacc kafilelerine ve ticaret kervanlarna tecavz etmekle itham ediyordu. Asl sebep ise Kara Mehmedin Timura itaat etmemesiydi. Timur 1387 yl baharnda Nahcivandan kalkarak arln Aladada kalmasn emretmi ve bizzat kendisi de lgarla Karakoyunlularn zerine yrmt. Aydn kalesi de denilen Beyazd (bu gnk Dou-Beyazd) kalesine gelen ve Aydn ulusunun istila nnden kaarken brakm olduu davarlar ordusuna yama ettiren Timur, buradan Kara Mehmedin oullarndan Msr Hocann elinde bulunan Avnik Kalesine eriti. Burann heybet ve metanetini grerek zaptna girimedi. Avnik nnden geerek 1385 yllarna kadar Eretna valisinin hkim olduu, o tarihten sonrada Karakoyunlularn koruyucusu Kara Mehmetin eline ve hkimiyetine gemi olan. Erzuruma bir gn iinde gelip zapt ve yama etmi.18 ve ayn gn (1 Temmuz 1387) almt. Bir gnlk bir savala kaleyi ve ehri zapt etmi ve yamalam olan Timurun, Erzuruma kar neden bu kadar acmasz davrand Saltuknmede aadaki gibi hikye edilmektedir: Timur ve dahi Erzenr-Rmi dahi ykt. Anlarun fesad ol idi kim gtr ehl-i sk ve mizan ve hile ve bazar halk hkimlerine rvet kesim virub, narh eksiine satarlard. Fukara hakkn yirlerdi. Hiynet zr fesad ve birahm idiler. Pes, Timur anlar yle krd kim, beiinde olancklar bile ldrdi. Bazlar eyidr. Sivasda ve Erzenr-Rumda bir zulm dahi vard. Kim Hak Tel helkna ol kavmin an sebeb itdi. Buydu kim kaan kediler ve kelbler yavrlsalar, sokaa brakurlard. Kedi ve kelpcgezler aru aru can virrd. Temr an iidb gazab itmesine ol sebeb oldu, dirler. Zira, Timur, dillik davasn iderdi. Zerre kadar zulme itb iderem, dey sylerd.19 Erzurumdan sonra Ab- abakcur/apakur suyu (imdi: Bingl ili merkezi abakurdan geip sadan Murat nehrine karan suya) kenarna geldi. Burada karargah kurarak ordusundan setii tmeni Kara Mehmedin zerine gnderdi. Bu tmenlerden birisine bizzat olu Miran ah kumanda

939

ediyordu. Mdafaaya ekilen Kara Mehmetin zerine yryen Miran ah bol ganimetlerle geri dnmt. Yine ayn yerde Erzincan idarecisi Tahartenin elisini kabul etti. Timurun bu tarihte Kara Mehmetle ilgili faaliyetleri iin Emeni mverrihi Medzoplu Toma u ifadede bulunur: Timurlenk ise, ilkbaharda kendi askeri ile gafilden Trkmen Kara Mehmedin stne yrd. O, bu haberi alp kat. O (Timurlenk) ise, sratle ilerleyerek uzun bir yolu kpker gibi abuk geti ve bir nice gnden sonra apakur vilayetinde ona (Kara Mehmede) yetiti. Bu vakit o (Kara Mehmed) kendi askerlerini geri dnderip mundar mstebiti (Timuru) malup edip kamaya mecbur etti. Onun ordu komutan Lokmakan ldrd. Askerlerine byk telefat verdi.20 diyerek Kara Mehmedin Timura kar galibiyetinden sz eder. Dalarda mevki alm olan Kara Mehmedi ele geiremeyeceini anlayan Timur, Mu sahrasna vasl olmu ve burada yaylamakta olan oymaklar garet ettikten sonra Ahlat nne gelmitir. Ahlat ve sonra Adilcevaz zapteden Timur, arlnn bulunduu Aladaa ynelmi ve burada Abaka Saray ayrlnda biraz oturduktan sonra, yeniden Van Gl havzasna inerek, Van ehrini alm ve 1387 gznde oradan sfahana, haliyle rana dnmtr.21 Fakat, Timur ordusuyla ekildikten sonra Kara Mehmed yine lkesine sahip olup,Timurun koruyucularndan her yeri geri ald. Timurun geri dnnde Meraa yaknlarna gelindiinde Muzafferilerden Zeynelbidine adamlar gndererek babasnn onu kendisine emanet ettiini bu sebeple yanna gelmesini istedi. Zeynelbidin bu davete aldrmad gibi, Timurun gnderdii adamlar da alkoydu. Bu yzden Timur, 1387 yl gznde Hemedan zerinden Isfahana geldi. ehir halkndan bir miktar para istemekle yetinecekken tahsildarlarn halka sert davranp onlarn isyan etmelerine sebep olmalarndan tr Timur hcumla ehri ele geirerek halkn katledilmesini buyurmutu. Ardndan iraza gelinmi, Zeynelabidinden kap utere gittii iin ehir kolayca ele geirilmiti. (Aralk 1387)22 D. Timurun Toktam zerine Seferleri Azerbaycanda Mirahah karsnda baarszla uramasndan sonra Toktam, Timurun gney randa bulunmasndan yararlanp douya doru ynelerek 1387 ylnda Sunaktan geerek Savran ehrine geldi ise de ehre giremedi. Toktama kar Endican taraflarndan gelen Mirza eyh mer Toktam ile savaa giriti ise de yenildi. Bylece Mverannnehr yolu Toktama alm oluyordu. Nitekim o Mverannnehre girerek yolu zerindeki pek ok yerleme yerini yamalayp Buharaya gelmi ancak ehri ele geirememiti. Bu srada bir taraftan Moollar te taraftan Harezmdeki Sleyman Sufi ayaklanarak Toktama katlmlard. Durumun vahametini gren Timur, Sleyman Sufiyi cezalandrmak iin Harezme gelerek rgen ehrini ele geirmi Sleyman Sufi ise kaarak Toktamn yanna gitmiti. 1388 ylnda, rgen ahalisini Semerkanta srm23 ehri yakp ykarak yerine arpa ekilmesini emretmitir. Bu emrin tamamiyle yerine getirilmesi imkanszd. 1391de Timur fkesini unutarak Harezmin baehri rgenin ksmen onarlmasna izin vermiti.24 Timur ile Toktam aralarnda er-ge bir sava olacan tahmin ettiklerinden karlkl olarak savaa hazrlanyorlard. Det-i Kpakn zengin kaynaklar ve insan gcne dayanan Toktamn

940

gl bir ordusu vard. Ordusunda Trk ve Moollardan baka Rus, erkez, Alan Moka, Bakurt, Krm, Kefe ve Azak ahalisinden derlenen birlikler vard. 1388 yl sonunda sefere kan Toktam Savran kuatnca Timur, Endicandan mer eyh ile Horasandaki Miranah da kendisine katlmalar emrini vererek Meverannehr kuvvetleri ile Toktam zerine yrd. Toktam ncleriyle kk arpmalar yaparak bakentine geri dnd. Ertesi 1389 yl baharnda daha iyi bir hazrlk yaparak Toktam zerine yrd. Fakat Toktam Savran terk ederek bozkra ekildi. Ertesi 1390 yl gznde Timur Semerkantdan Det-i Kpaka doru yola kt. K Takende geirerek 1391 Ocak ay sonunda Takendden Otrara ynelerek buraya yakn Karasaman denilen yerde Toktamn elileriyle grt. Elilere onun szne ve iine gvenilmez diyerek, elilerin Toktamn zr ieren isteklerine inanmayarak, elileri kendisine klavuz olarak kullanp Toktam zerine yrd ve nihayet iki ordunun nc gleri rmann yakn bir mevkiinde karlat. Timur, ordusunu yedi kola ayrarak, yedi kol dzenine gre, muharebe saflarn tekil etti. 18 Haziran 1391 pazar gn Toktam, Timur ordusunun zayf noktasndan haberdar olduu iin, Sulduz airetinin bulunduu yere hcum ederek onlar geri att. Sonra da, sol koldaki mer eyh Mrzann zerine taarruza geince, Timur da btn cepheye hcum emrini verdi. Bu savan dnm noktas oldu ve Toktam bozguna urayp kat.Kunduzca savadenen bu savata zafer kazanan Timur til rman gemeyerek gneye doru inerek Altn Ordann (Altnordu) mhim merkezlerinden Saray ve Astrhan ehirlerini tahrip etti. Bolca ganimet ele geirerek sonbaharda Takente vard. Timur burada iken Toktamn elisi gelip ubdiyetini arz etti. Timur Savran ve Otrar zerinden tekrar Semerkanta dnmt.25 Bu seferden sonra Timur, 1391 kn dinlenerek ve bundan sonra kaca be senelik seferdiye anlan seferin hazrlklar ile geirdi. Bu yenilgiden sonra yeniden kuvvet toplayan Toktam ise 1394 ve 1395 yllarnda Memlk hkmdar Berkuk ile temasa geince bunun kendisi iin zararl olacan anlayan Timur 14 Nisan 1395 tarihinde Terek rma kysnda Toktam ile kar karya gelerek onu yenmiti. Timur nnden kaan Toktam Bulgar tarafna kam ve bir daha toparlanamamtr. Toktamn toparlanmasna frsat vermek istemeyen Timur, zi rma taraflarna giderek Toktama yardm etmi olan baz kabileleri Balkanlara doru srm sonra Ten rmana doru ynelerek Moskova yaknlarna kadar etraf yamalam, Azak ehrine gelerek burasn da ayn akbete uratmt. Timur, birinci Altn Orda seferi ile dil rma dousuna sahip olmuken imdi ise bat Det- Kpak tamamen ele geirmitir.26 Bu sava sadece Toktamn deil Altn Orda Devletinin geleceini de karartmt. 250 yldan beri ingizlilerin idaresinde mahkum ve ezgin yaayan Rusluun, Moskova Knezlii evresinde toplanp gelierek bir Moskof klnda koca Trk leminin bana bela kesilmesine yol amtr. Bu

941

sava Orta Asya, Gneydou Avrupa ve Rusya bakmndan pek nemli bir hadise tekil eder. Zira Altn Orda hanlar, Rus knezleri iin bir tehlike olmaktan km, ikinci derecede bir devlet durumuna dmtr. 27 E. Timurun 5 Yllk Seferi (1392-1397) 1392de balayp 1397 ylna kadar ayr ayr devam eden bu seferleri, bizzat Timur idare ettii iin Timurun be senelik seferi denmektedir. Semarkanda dndkten Timur Gaznin, Kabil, Kandehar ile Sind rmana kadar olan yerlerin zapt iin kuvvetler gnderdi. Toktam ile mcadelesi esnasnda randaki baz yerli hkimlerin kendisine yz evirmesi zerine Timur, 1392 yl Haziran aynda hareket ederek Buharaya geldi. Ceyhun rman geerek Mzenderna gelerek burann hkimi ii seyyidlere ba edirdi. Daha sonra Gney rana Fars blgesine giren Timur, Muzefferilerden ah Mansura kar harekete geti. iraza kapanan ve akrabalar tarafndan yalnz braklan ah Mansur, Timur hakimiyetini tanmamas zerine onunla iraz civarnda savat. ah Mansur yiite savamasna ve Timurun, banda ahruhun bulunduu nc kuvvetlerini datarak, onun nne kadar ilerlemesine ramen 29 Mart 1393 gn cereyan eden muharebede ahruhun askerleri tarafndan yaralanarak ldrld. Bundan sonra Timur btn iraz ve Kirman lkesini ele geirdi.28 Timur irazdan sonra Sultaniyeye buradan da gkten inen bir kaza ve anszn kan bir bela gibi29 ani bir baskn eklinde Badada geldi. Burada bulunan Sultan Ahmet Celyir, Timurun geldiini haber ald iin kamt. Timur, Badad nlerindeki kuvvetinin bir ksmn alarak kuzeye doru gidip Tekrit kalesini alarak halkn katl, ehri de tahrip etti. Oullar Muhammed Sultan Mirza,Vsite kadar Miran ah ise Basraya kadar blgeyi taradlar. Timur ise Erbil ve Musul itaat ettikleri iin Mardine doru ilerleyip alarak oradan Cizreye geerek bu blgeyi yama etti. (15 Mart 1394) Buradan Mardine dnen Timur, Artukolu Melik sa Beyin kardei Melik Salihi oraya vali tayin etti. Oradan Urfa zerine yryerek ehri zapt etti. Bu srada veliaht mer eyh Mirzann Hurmatu kasabasnda Krtler tarafndan ldrlmesi zerine buraya olu Pir Muhammedi vali tayin etti. Pir Muhammed, babasnn katillerini ldrp, Hurmatu kasabasn yerle bir etti.30 *** O tarihlerde Anadoluda siyasi bir birlik henz kurulamamt. Henz Orta Anadoluda tam hakimiyet salayamam Osmanl Devleti, Svas-Kayseri yresinde Kad Buraheddin Ahmed, Osmanl hakimiyetini tanm gibi gzken Karamanoullar, Erzincanda Erzincan Emirlii, Dou Anadoluda Karakoyunlular, Mara dolaylarnda Dulgadroullar, Gneydou Anadoluda Akkoyunlular bulunuyordu. Orta Douda ise tek nemli kuvvet Memlkllerdi. Timur daha Tekriti ald srada bu

942

ad geenlere haber gndererek itaat etmelerini istemi ayrca Memluk Sultan Beruka da kalabalk bir eli heyeti gndermiti. Grld gibi gelecek cevaplar beklemeden harekatna devam ederek (bugnki milli snrlarmz nc olarak geerek) Gney Dou Anadoluya girmiti.31 Bylece Irak- Arabn hakimiyetini eline alan Timur, Karakoyunlu, Akkoyunlu beylerine ve dier Trkmen emirlerine haberler gndererek kendisine itaat etmelerini bildirdi.32 1394 yl banda Mardin ve Diyarbekir blgesinde harekatta bulunan Timur, duvarlar granit tandan yaplm, hendei sert talarla rlm olan orann kalesini kuatt. Savala vurup krmayla vakit geirmesine, btn gcn harcamasna ramen amacna ulaamad. Zor ve zorbalkla iin yrmediini, kaba gcn ve kuvvetin sonu vermediini anlaynca, kt tabiatnn ve irkin huyunun gerei olarak hile ve dzene yneldi. Elini ihanet ve kurnazlk eteine att. Kale halkna, emniyet ve gven sz verip onlara dil dkt. Elini Kuran- Kerime basp ilahi kitabn ve ayetlerin zerine yemin ederek, onlarla size hibir ekilde garaz ve ktlk duymuyorum. Size kar iyilik ve merhamet yolunda baka yol tutmayacam. Kelm- Kdim aramzda adil bir ahit ve emin bir hakem olsun. Bu gnden itibaren siz, cannzla, malnzla, oluk ocuunuzla benden ve askerimden emin olacaksnz. Benim emrim altna girip ehri teslim ettikten sonra eer benim tebaamdan size bir ktlk gelirse Allaha ortak komu ve peygamberi inkar etmi olaym dedi. Emir Timur balangta onlara ilgi ve sevgi gsterdi. Hepsinin renkli szler ve tatl cmlelerle gnln ald. efkat ve merhametiyle onlar mitlendirdi. Bu ekilde birka gn geince zavalllar kendilerini emniyette hissedip ilerinin bana dndler. Alverite bulunmaya baladlar. ok gemeden Emir Timur, zor ve iddete bavurarak ehri yakp, altn stne getirdikten yaklak 10 bin mminin canna kyarak,33 sonra ayn yln ortasnda Karakoyunlu hkmdar Kara Yusufun (13891420) bulunduu Mu ovasna indi. Fakat Kara Yusuf maiyetindeki Trkmenlerle oradan hzla ekildi. Timur, Kumandanlarna nereye kadar olursa olsun onun takip edilerek yakalanmasn istedi ise de bunda baarl olunamad. Sonra Beari, Karaca Kalay alarak oradan Alada taraflarna gitmeye karar verdiinden Aladadan Meyyafarikin, Batman ve Amadan, Svas yoluyla 15 Mays 1394te Mu ovasna indi. Timur, oradan g ederek Ahlat tarafna gitti ve 2 Haziran 1394 du burada av yaparak Alncak Kalesine yneldi, yolda Aydn Kale (Dou Beyazt) ve hisarna urayarak oradan da imdi Ermenistan snrnda olan Kiliseye (Emiyazin) gitti. Bu srada Emirzde Mehmet Sultan byk bir ordu ile Erzurum yaknlarndaki Avnik Kalesine doru yola km ve 1 Haziran 1394 itibariyle oraya vasl olmutu. Timurun kendisi de Elegirt yoluyla Avnike gelip nce salaml ve alnmazlyla nl iki kale olan Micingert ve Ercii alp, o blgede bulunan dier birka kaleyi fethedip sonra da Kara Yusufun olu Msr Hocann tasarrufundaki Avnik Kalesi zerine yrd. Erzurumun kuzeydousunda bulunan bu kale sarp ve uurumlara evrili bir dan zerinde bulunuyordu. Timur, Msr Hoca ve adamlarnn iddetle mdafaa ettikleri bu kaleyi almak iin krk gn uramak zorunda kald. Kalenin alnmasndan sonra 5 gn toy yaparak kutlamada bulunduu bu olayn tafsilat yledir. ***

943

Yakut el-Hamevde Erzurum topranda Pasinlerde mstakil bir kale34 olarak tanmlanan ve Pasinlerin dalk arazisinin mhim geidi zerinde bulunan Avnik/Abnik kalesi, bu konumda olmasyla Bingllerden Kars Alada (3135 m) gneyindeki Kazman Derbendi/Kazman Demirkaps boazna varncaya kadar Aras Boyunu ierisine alan btn Pasinlerin merkezi olmutur.35 Karakoyunlularn ss durumundaki Pasin Ovasnn stratejik bir mevkiini tekil eden Avnik Kalesi nlerine gelmi olan Timur 1393/94 ylnda tekrar Anadoluya girdiinde Aladadan (Ar) Avnik zerine yrm, Karakoyunlu Msr Hocann elinde bulunan Avnik Kalesi nlerine gelerek yaknlarndaki Celikan ayrnda ordughn kurmutur. Avnikin alnmas iin kendinden nce olu Mirza Mehmeti (Muhammet Sultan) mhim bir kuvvetle Avnik zerine gndererek, Avnikin tezden alnacan zannediyordu. Halbuki olaylar umduklarndan aksine bir gelime gstermi, Avnik Kalesi halk koca cihangirin ordusuna kar gelmiti. 15 Mays 1394te ehzde ahrh ile birlikte zahmetli bir yryle Mu Ovasna ulaan Timur, daha sonra Aydn Kalesine gelmiti. Buras Elegert Ovasnn balangcnda Selman Mahmut Ky yaknlarnda bir mevki idi. Yre ahlisi Timurun kararghna gelip itatlerini arz etmilerdi. te bu srada olu Mehmet Mirzay Avnik zerine gnderen Timur, Erzurum, Erzincan hkimi Mutahhartene (1379-1409) de bir eli gndererek, onu ba emeye dvet etmitir. Zaten Timurun yrede grlmesinden tr byk bir korkuya kaplan Mutahharten, bu davete hemen uymutur. Timur daha Kilisede iken Onun huzuruna kan Mutahharten Avnik nlerine gelindiinde Timurun yanna gitti ve atnn zengisini pt.36 Ayn gnlerde O, Timur ordughnda, Avnik muhasarasnda kaleye karak Karakoyunlu Msr Hoca ile grm ve Kalenin teslimi iin nasihatlerde bulunmutu. Timur, Avniki almak iin kale yaknlarnda konaklam iken, Sivas hkmdar mehur ir ve lim Kad Burhn ed-Dne (1344-1398) de defa eli gndererek emir ve fermana uymasn, hutbe ve sikkeyi deitirmesini, asker ve mal gndermesini37 ve kendisine tbi olmasn istemitir. Ancak Kad Burhneddin bu teklifleri red ile ikinci eliyi de tutuklayarak Msr hkmdar Barkuka gndermitir. Kad Burhneddine elilerin gidip geldii sre ierisinde Timur, salaml ve alnmazlyla nl iki kale olan Micingert ve Ercii alp, o blgede (Zivin, Hasankale gibi) bulunan dier kalelerin bazsn zorla, bazsn da hile ile ele geirmi, onlarn ileri gelenlerini azap ve ikenceye tbi tutarak yok ettikten sonra38 Bezm u Rezmdeki tarifiyle ykseklii bakmndan Boa Burcu ile yaran, kizler Burcuna eli deen Abinik Kalesinin39 kolayca alnmamasna kzan Timur, muharebeyi bizzat idare etmitir. Oysa o zamana kadar Timurun ordular istil yolu zerindeki birok kaleyi sere gibi avlam, btn kale duvarlar ordularnn nnde hezrn gibi eilmiti.

944

Btn tarihi boyunca en kuvvetli mdafaasn Timura kar yapan Avnik Kalesinin, olduka mstahkem vaziyetteki i kalesini drmek mmkn olmamt. D ve i kalesi kalbura dnen Avnik yaknlarndaki ordughnda muharebeyi bizzat idare eden Timurun, muhasarasn ve gelien olaylar Nizmeddin ami u ekilde yazmaktadr: Msr Hoca dan tepesine kat. Bu da yksekti. Mumileyh, onun sarp yollarn tahkm etti. Byk kayplar verdi. Emirler ve askerler yzlerine siperleri tutarak, mukabele iin kar durdular. Bu srada Msr, kendi olu, naipleri ve tannm kiiler ile beraber, uygun hediyeler gndererek, ben bir kulum ve mutim. Emir Timur ile muharebe edecek kudret ve kuvvete sahip deilim. Fakat Onun ltfu byktr. Eer bu defa bana aman bahederse kul ve muti olurum. Bundan sonra emniyet ile ve ihtiyrm ile arz- ubdiyete gelirim, diye ricda bulundu. Emir Timur bunlara hilat ve kemer vermekle taltif edip, geri gnderdi ve biz onun aman istemesini ve zr dilemesini uygun kabul ediyoruz. Ancak kendisi bizzat huzura gelip, yeri pmez ise bu arzularn yine getirmeyeceiz, buyurdular. Bunlar dndler. Bu szleri Msr Hocaya tebli ettikleri zaman, O gvenmeyerek tekrar asi oldu. Ok atmaya balad. atma yeniden balad. Ertesi gn Emir Mutahharten gitti. Msr ile grt. Kendisine nasihat ederek, seni byle karsnda yedi iklim pdiahlarnn pes ettii bir Emire muhalefete sevk eden fikir ne kadar basit bir fikirdir. Senin gibilerin mukvemete almalar akl kr deildir. Ona acz ve meskenet gstermekten baka, hibir ey seni kurtaramaz, dedi. Msr Hoca, olu ile bir heyet daha gndererek ayn ricda bulundu. Emr Timur, Onun snd yerden kp gelmek fikri olmadn anlaynca hemen onun uaklarn hapsetti. 21 aban 796 Pazar gn, Emrzde Muhammed Sultann btn askerleri gelip, o gece byk bir kuvvet ile daa kt. Pazartesi gn Emr, Msrn olunu artt. Bu alt yanda gayet gzel ve tatl dilli bir ocuk idi. Huzra geldii zaman yzn yere koydu. Emrin ayan pt. Gzel bir ed ile babasnn kannn balanmasn ric etti. Eer arzu ederseniz gideyim. Onu kefen ve kl ile beraber getireyim, dedi. Emr, kendisine merhamet ederek hilatler ve altnlar vererek son derece izz ikrm ile geri gnderdi. Fakat, Msr yine bir korku istil etti. Aciz ve muzdar kald. Ne yapacan ard. kp gitmek cret ve metnetini kendisinde gremedi. timat edemediinden yine bahane ileri srd. Bunun zerine Emr Timur, hcum edilmesini emretti. Raad, arrde ve tircerhleri harb ettiler. Kale ahlisi feryat ve figna balad. Bu esnda, Msrn annesi ortaya kt. Aa inerek huzura geldi. Atlar getirip hediye etti. Timura: Benim olumun sana kar mukavemet haddi deildir. Sen yle bir emrsin ki, senin karnda arslanlarn d patlar ve kkremi kaplanlarn nefesi tutulur. Byle iken, eer benim olum senden korkar ise, taaccb etmemelidir, dedi. Emir Timur, kendisini taltf ile bir hilat giydirerek, geri gnderdi. Msra syle, eer aman istiyor ise, hemen bizim tarafmza gelsin, dedi. Bundan baka Saray Melik Hanm ve teki hanmlar ona elbise ve hilat verdiler. Bu hatun, geri dndnde, olup biteni oluna anlatt. Ancak Msrn saadeti, kendisinden yz evirmiti. Devlet ona arkasn dnmt. zerine nekbet tevecch etmiti. Bu yzden Timura gidip, itaat gstermedi. Dmanln devam ettirdi. Bunun zerine Emr, Avnik Hisarnn yannda byke bir bin yaplmasn emir buyurdu. Askerler aa ve amur tadlar. Bu binay yapp bitirdiler. Bu bina,

945

Avnik Hisarndan da daha yksek oldu. 31 Temmuz 1394 Sal gn, dmann vaziyeti ok vahim bir ekle girdi. Susuzluktan pek fen bir hle geldiler. Bununla beraber, korkusundan yine alp, abaladlar. Emrzde Muhammed Sultana iltica ile tazarru ve niyzda bulundu. Emirzde bunlar, Emr Timura gtrerek, szlerini arz etti. Emr, nceki artn tekrarlayarak, eer gelir ise balanr, dedi. Msr Hoca, bu defa da boyun emedi. Savaa balad. Bu srada Emrin askerlerinden birtakm cengver, Avnik Kalesi ve Dana kmay baardlar. Hoca hin, herkesten nce ate at. Onu Argunh, Amnh ile dierleri takip ettiler. Amnh yaralannca geri ekildi. Argunh bir hcumda daha bulunabildi. Askerler de drt bir yandan dan zerine ktlar. Kalenin bir burcu altnda delik ald. Direkler ile tutturuldu. O esnda Msrn nkerleri yz evirip, kendilerini dan tepesinden atmaya baladlar. Kale dahilindekiler de hep birden feryd fign ederek, kendilerini dar atmak, kurtulmak yolunu aradlar. stlerindeki silhlarn, btn sava letlerini de terk etmekte idiler. Msr Hoca da, kt vaziyetini anlayarak, Cuma gn, ki bayram idi, olunu dar gnderdi. Olu, Emre gelerek yere kapand. Rica ve niyz ile babasnn kannn balanmasn istedi. Emr Timur da, kann balarm, fakat bir artla ki, imdi kp gelsin. Yoksa bu kadar ahlinin kannn gnah onun boynundadr, dedi. Msr Hoca Emrzde Muhammed Sultana iltica etti. ehzde, Msr Hocann gnln ho ederek, Emr Timura getirdi. Kannn balanmasn ric etti. Merhamet edilerek, efaati kabul edildi. Be gn orada top yaptlar, zevk ve sefa ile vakit geirdiler.40 Metsoplu Tomaya gre: Timur Kaleyi alp ihan Msr zincirletti; ve kale duvarndan yz kiiyi attrp, ldrtt.41 Haziran ortalarndan Austosa kadar 43 gn sren Avnik muhasaras, Karakoyunlularn malubiyeti ile neticelendi. Timur, bayram bu kale yannda geirdikten sonra hareket emrini verdi. Timurun yanndaki Erzincan emri Mutahharten, izin alarak memleketine dnd. Timur, askerlerine mkfat dattktan sonra kaleye kumandanlarndan Atlam Koiyi tayin ederek, kalenin yklan surlarnn yeni batan yaptrmaya balad. Timur, askerlerini Avnike, Karabaa ve etrafa datarak klatt. Bu zafer sonras Grcistana giden Timur, Avnikten Yldrm Beyazda eitli mektuplar gndermiti. Avnik, bundan sonra Timurun en nemli slerinden biri olmutur.42 Timur, Avnikten Alada ormanna doru yola kt. O sahralarda ava karak birok da keisi ve ko vurdu. Tekrar lgar ederek vilayetleri itaat altna aldktan sonra kalan arlklar g ettirerek Karsa nazil oldu (26 Austos 1394) Burada bir enlik yaptktan sonra ldr-Binglleri yaylandan 15 Eyll 1394te Grcistanda Tiflis ehrine geldi.43 Oradan da hareketle eki vilayetine giderek evreyi itaat altna ald. Bu srada Toktamn ordusunun Derbende eritii haberi zerine hzla ordusunu harekete geirdi. Toktamn geri ekildiini duyunca k mevsimini Kr rma boyunda geirdikten sonra ertesi 1395 baharnda kuzeye hareket etti. Derbendi geerek kuzey Kafkasyada Terek rma

946

boyuna geldi. Toktamn zerine yapt seferler bal altnda sylediimiz gibi 14 Nisan 1395 tarihinde Timur galip gelmitir.44 Timurun Avnikten ayrlp Grcistan oradan da Toktam zerine yrd sralarda (1395 yl ortalar) bu sralarda Kara Yusuf (1389-1420) atalarnn yurduna dnerek Ercii geri almtr. Bunu haber alan ve Timur tarafndan kendisini metb tanmak artyla, Van ve evresinin hkimliini uhdesinde braklm olan Krd emiri zzeddin r, bir ksm aataylarla beraber, Karakoyunlu Beyinin zerine yrmse de kk bir arpmadan sonra bar yaplmtr. Bu srada zzeddin r ve onunla beraber olan aataylarla drt yz atl ile yardma gelen Avnik emri Atlam, Kalesine avdet ederken Erci ovasnda bir gece Kara Yusuf ile kardei Yr Alinin basknna urayarak esir der. Askerlerinin bir ksm ldrlen bir ksm da esir alnan Atlam, Timurun yakn adamlarndan ve ok sevdii emirlerinden biri idi. Kara Yusuf, bu aatay emrini Msr Hkmdar Barkuka gndermi ve onun tarafndan hapse atlmtr. F. Timurun 7 yllk seferi (1399-1404) Timur, Semerkantda ok kalmam 11 Eyll 1399da buradan ayrlarak, yedi yl sren n-Asya seferine km olup, Timur tarihlerinde Grc ve Ermeni Seferi diye de anlan bu seferi, araf al-Din Yezdi Yedi Yllk Sefer olarak adlandrmtr. Timur, bu hadiseler srasnda Semerkantdan hareket ederek Hindistan Seferini yapm ve bunu tam bir baar ile sonulandrarak payitahtna dnmt. 1398-1399da Hindistan zerine yrmeye karar veren Timur 1398 yl Mart aynda hareket ederek yolu zerindeki Kabil yresinde oturan putperestlere darbeler vurup, fetihlerde bulunduktan sonra Sind rman geerek Pencap, Sind blgelerinin merkezi Dehli olmak zere buralarn hakimi Tuluk hanedanndan II. Mahmudu Delhi yaknlarnda yenerek ehri ele geirip, yamalad ve tahrip etti. Bu yredeki Budist ve Brahmanlarn yaad baz yerler de yamalandktan sonra Timur Kabili de tahrip ederek zengin ganimetler ve sava filleri elde ederek 29 Nisan 1399 da Semarkanda geri dnmt.45 Ksa bir zaman dinlendikten sonra 802 (1399-1400) ylnda Azerbaycana gelince bunu duyan Kara Yusuf, Van Gl evresindeki atalarndan kalma yurdunu tahliye ederek Musula ekilir. Timurun yeniden Bat-randa grnmesi, Badat hkmdar Calyr Sultan Ahmeti tela ve kayg iinde brakmt.46 Kendisini emniyet iinde gremeyen Celyr hkmdar gizlice Badattan ayrlarak Musulda bulunan Kara Yusufun yanna gelmitir. Bu iki zatn Osmanl Hkmdar Yldrm Bayazda gitmeye karar vermeleri ve onunla bu anlamda iliki kurmalar, Yldrm Bayazd-Timur bozumasnn da balca sebebidir. Olu Miran ah Mirza, eski lhanl Devletinin bat ksmn tekil eden Azerbaycan ve Irak blgelerinde vali idi. Bir av esnasnda attan derek sarsnt geirmi ve akln kaybetmiti. Timur, Azerbaycan zerine gelmekte iken, Miran ah babasn yolda hediyelerle karlam ise de ilgi

947

grmemiti. Timur k Mugan sahrasndaki Koturkentte geirmiti47 ve 1400 ilkbaharnda burada yaplan kurultayda, ilk olarak Grcistann ilhakna karar verilmiti. Bu arada Yldrm Beyazdn taarruzuna maruz bulunan Emir Tahartenin beyliini de bu tehlikeden korumak iin Yldrm Beyazda kar bir sefer almas bile dnlmt. Timurun ilk ii Grcistan istila etmek oldu. Daha sonra Ardahan ve Kars zerinden Bingle geldi. Bu srada Ahmed Calayr ve Kara Yusuf Badada gelerek ehri ele geirmilerdi. Fakat Timurun Svas zerine yryecei haberi zerine telaa kaplan bu ikili Timurun Sivastan Suriye zerine gelecek olursa iltica yollarnn kapanaca endiesine kapldlar. Halep ve Hama naipleri birleerek ikisinin de Suriyeye girmesine engel olmak istediler. Ahmed Calayir ve Kara Yusuf bu ikilinin kuvvetlerini malup ettiler. Ama Memlk devletine snma mitleri de kayboldu. Byle olunca Yldrm Beyazda snmaya karar verdiler. Ancak Kara Yusuf ile Ahmed Calayrn aras alnca Kara Yusuf memleketine dnmeye karar verdi. Ahmed Celyir ise yoluna devam ederek Yldrm Beyazda iltica etti. Gerek bu hadise ve gerekse Yldrm Beyazdn Erzincan emiri Taharteni yerinden uzaklatrarak Erzincan ele geirmi olmas, Osmanllar ile Timurlularn arasnn iyice almasna sebep olmu ve yukarda grdmz gibi Taharten de Timura snmt. 1399-1400 kn Karabada geiren Timur 1400 yl baharnda Grclerin mecusilerden bir taifenin Panaskerdte (Olur) olduunu duyunca birka gece yry ile (Penek, Panaskert, Ardanu, Oltu blgelerinden giderek) be gnde onlarn yedi kalesini zapt etti. Oradan (Olu zerinden Pasine) muzaffer dnerek48 Aras nehri zerinde kurulu oban Kprs zerinden geip49 Avnikte arlklarnn bulunduu yere eriti. Burada bir sre zevk ve sefa ile vakit geirerek etraftaki meliklerin arz ubudiyetlerini kabul etti. Avnikten ayrlp Pasinlere hareketle Erzuruma giren Timur, askerlerinin atlarn alan Abulistan (Elbistan) vilayetine yneldi. Oradan da Kahta ve civarndaki kaleleri aldrp Malatyaya oradan Hsn- Mansurdan ilerleyerek Behisni (Besni) Kalesine yrd. Buradan da Antep taraflarna doru yola revan olarak Halepe geti. Buray gn yamaladktan sonra Hama, Humus ve Baalbeki ve sonra am alarak tahrip etmi ve halkn katliama tabi tutmutur. Mart 1401de Suriyeden ayrlan Timur, Halepe ve oradan tekrar Urfaya dnd. Urfadan da g ile Mardin ehrine geldi. Buradan Musul ve Badad ele geirip, Tebriz zerinden Karabaa gelip 1401/1402 kn burada geirdi. Kendisi Suriye seferi ile megulken Yldrm Beyazd Svas ve Erzincan alp Erzuruma kadar ilerleyip geri dnmt. Buraya gelen Yldrmn elisine Kara Yusufun ldrlmesini veya Osmanl snrlarndan ldrlmesini veya kendisine teslim edilmesini istedi.1402 baharnda da bu olmayacak ii bahane ederek Yldrmn zerine yrd. Yolda Kars-Erzurum yaylaklarndan geti. Bu srada Tortum Kalesini 5 gnde zapt ederek oradan Erzurum sonra Erzincana giderek oraya nazil oldu. Metanet ve hesanetiyle mehur Kemah kalesini zapt edip buraya geldi. Buray Erzincan valisi Tahartene verip Rm diyarna mteveccihen hareketle o memleketleri ele geirmeyi kararlatrd. Bundan sonra Svas sahrasnda geit resmi yaplmasn emretti.50 Ora alnrsa Msr, Suriye ve Rm lkelerinin tamam alnr51 dedii Sivastan hareketle be merhalede Kayseriye geldi. Yldrm Beyazd, Timurun Tokat yolundan Ankara zerine geldiini haber alnca Tokata geldi. Fakat Timur, Kayseriden yola kp Kzlrmak kysn takip ederek Krehir havalisine geldi. Sonra Ankara kalesini kuatt. Timurun Ankara kalesini kuatmakta olduunu renen Yldrm Beyazd hzla Ankara zerine hareket etti. Beyazdn gelmekte olduunu iiten Timur, kuatmay terk

948

ederek ubuk ovasna ordusunu mevzilendirdi. Nihayet 28 Temmuz 1402 gn iki ordu ubuk ovasnda karlat ve yaplan savata Yldrm Beyazd yenilerek esir edildi.52 Osmanl ordusu dald. Yldrma sayg gsteren Timur zaferden sonra Anadoluda bir yl kadar kalmtr. Timur bu galibiyet sonras Ankaradan hareketle 6 merhalede Sivrihisara geti. Buradan da gnde Gazi Seyyide gidip Karahisardan geerek Ktahyaya indi.53 Yaz burada geiren54 Timurun namna, kendisi veya Yakup Bey tarafndan sikke bastrlmtr.55 Ktahyada iken etraf yama ve zapt ettiren Timur bu olaylar esnasnda Emirzde Muhammede Bursay idare etme emrini verdi. Bu arada Akehir, Konya ve Aydn da zapt ettirerek 1402 kn Aydnda geirip56 oradan Ktahya, Doman taraflarna tevecch etti.57 Burada iken Bursann ganimetleri kendisine getirildi. Domaniten Tral ve oradan Saranyusa oradan da Trtaa ve sonra da Balata vasl oldu. Burada bir mddet konaklayarak Yldrm Beyazdn olu Sleymann elisini kabul eden Timur, daha sonra Ayaslua (Seluk) sonra Donguzlua (Denizli) geldi. Buras Timurun ok houna gitti. Oradan da hareketle yerde konak vererek Gzelcehisara geldi. Burada birka gn konaklad. Buradan tekrar Ayaslua (Seluk) ve Tire ehrine geldi. Birka gn de burada kald. Bu srada zmir kalesinden bahsedilip burann Efrencin ileri gelenlerinin merkezi bulunduu sylenince Timur onlar slma davet etti. Fakat onlar red cevab verdiler. stelik zmir kalesinin sahibi komu ehir ve adalardan kuvvet toplayp kar koymak istedi.58 Bu faslada Timur, klaktan kalkp Hamid-iline (sparta) mteveccih olup arln ehre gndermi idi. Sebebi ise zmir kalesini k mevsiminde Frenklerin elinden almak gayesiydi.59 Bu yzden Emir Timur btn askerlerini harekete geirip hi durmadan kaleyi ele geirmelerini emretti. 15 gnlk kuatmadan sonra galip gelen yine Timur oldu. Timur bu fetihten sonra Foa kalesinin de alnmasn emretti. Emirzade Muhammet Sultan emri yerine getirdi. Bylece bu tarihe kadar alnamam zmir ve Foa, zapt edilmitir. Bu srada Sakz ehri hkimi Sete de Timura tabiliini bildirdi. Bundan sonra Timur Ayasludan (Seluk) hareketle on yerde konak vererek Sultanhisara vasl oldu. Buradan Uluborl (Uluborlu) kalesine doru yola revan oldu. Burann kalesini yerle bir edip Eridr (Eridir) ve Nis Kalesine (Nis: Eridir Glnde bir ada. Bugn de Nis veya Yeilada diye anlr) yrd. Bylece bir gnde kale zapt edildi.60 Bundan sonra Timur Milas yolu ile Akehire gitti. Burada Karamanolu Mehmed tabiliini arz etti. Bu srada Yldrm Beyazdn ld haberi ulat.61 (7 Mart 1403). Birka gn sonra da Timur, Avnik Muhasarasnda yararll grlm olan Emir-Zde Muhammet Sultan Karahisarda vefat etti.62 Bundan sonra Akehirden Konyaya geip bir sre kalan Timur Amasyaya yakn Kayseri tarafna doru gitti. K Anadoluda geiren Timur olunun lmyle ok sarsld. Buradan ayrlrken Tatarlar da birlikte gtrd. Timur 1403 baharnda douya dnnde Sultaniyede bulunan Byk Hanm Saray

949

Melik Hanm, merhum ehzadenin annesi Hanzde, dier akalar ve hatunlar ile dier yaknlarn Avnik snrna hareket etmelerini istemiti. Mteme brnen kadnlar, Sultaniyeden hareket ile Avnike muvasalat etmilerdir. Bu srada Timur da geri dnm Avnik Kalesine gelmiti.63 Ailesiyle orada buluarak Emirzde Muhammed Sultan iin hayr ve hasenatta bulundu. len olu iin mtem merasimi yaptrd. Taklit olarak yaplm tabut nnde dini bir merasim yaptrmakla beraber, burada bir mddet eleerek, fukaraya ok sadaka vermitir. Nizam d-Din ami, Timura ok elem veren bu havay, u ekilde anlatmaktadr. Merhum Emirzde Muhammed Sultann mtemini yenilediler. Yer, mavi elbiselerin okluundan ge benzedi. Gk, yer gibi bana topraklar sat. Ay yzl kadnlar siyah giyeceklerini giydiler. Zhre alnl, gne gibi parlak kadnlarn tutulmu gne gibi gnleri kara oldu. Dalar, sahralar mtem edenlerin feryt ve figan ile doldu. Gzlerden akan yalar ile o yerlerin dalarnda, tepelerinde kan dereleri vcuda geldi. Gerekten de byle bir ehzdenin sonsuz ayrlndan gzlerde ya yerine kan akmas alacak bir ey deildir. Herkes yrekleri yanarak eer benim gzlerim, yreimin yand nispette alasa idi, gklerde kular, denizde balklar benim hlime alard, beytinin anlamn gnle ve hatra getirdi. Emr Hazretleri, ehzde merhumun ruhu iin mstehak olanlara trl trl sadaka verilmesini, hatimler indirilmesini emretti. Sofralar kuruldu. Fakirlere yemek datld. Kalb-i Hmyunlarna rahatlk vermek iin limler ve slihleri topladlar. Onlara birtakm meseleler sorarak, gam ve kederlerini uzaklatrdlar. Hepsine izaz ve ikrm, kendilerine hilt ihsan ettikten sona evlerine dnp gitmelerine izin verdiler.64 Timur, Anadoludan, dolays ile Erzurum arazisinden ayrlarak kona-ge Semerkanta doru gitmitir. Dou Anadoludaki kale ve kasabalar, Karakoyunlu basksna kar korumak iin gvenilir kimseleri tyin ederek Erzurum, Avnik Kars, Ani, Srmeli, Zivin ve Micingert, bir mddet daha onun nfuzunda kalacaktr. Ve bugn hala Micingert ve Bardz kalelerinde Timurun tamgas olan i ie halkadan oluan izler hala durmaktadr. 65 Buradan Grcistana gitmeye karar veren Timur Kars arazisine girerek ehzdeleri ve emirlerine hitaben bir konuma yapt. Timur 25 Temmuz 1403te Grcistana girerek Grclerin Krtin ve Birtvis isimli kalelerini zaptetmi ve btn Ermenistan ile Grcistan tahrip edip,1403 kn bu blgede geirdikten sonra Mart 1404te Karabaa gelmitir.66 Timur 1403-1404 kn da son olarak Karabada geirdi. Ayn sene yaznda kuzey ran yoluyla Semerkanta dnen Timur yine dinlenmeden ayn yl Kasm ay sonlarnda Semerkantdan Aksulata doru hareket ederek Moollar zerine yrmek iin ehzdelerden Halil Sultan, mer eyh olu Ahmed ile baz beyleri sa kol olarak Takent, ahruhiye; torunu Mirza Sultan Hseyini sol kol askerleri ile Sayram taraflarna gnderdi. Sonra kendisi de Otrara doru hareket etti. Sir Deryay buzlar zerinden geerek 1405 Ocak aynda Otrara vard. ini slamlatrmak amacyla fetih hareketlerine balayacan bildirdii ve bu maksatla

950

Otrarda muazzam bir ordu toplad sralarda67 buna frsat bulamad. ubat aynda aniden hastaland. Rahatszl artnca hanmlar ve Emir eyh Nuredddin ile Emir ah Melikin yannda Cihangir olu Pir Muhammedi kendisine veliaht tayin etti. Sonra 18 ubat 1405te 69 yanda iken vefat etti.68 35 yl hkmdarlk eden Timur, Altn Orda hanlna vurduu darbe ile mstakbel Rus devletinin gelimesine kolaylk salamtr. Beyazd malubiyeti stanbulun alnmasn geciktirmitir. Delhi Sultanlna vurduu darbe ile de Hind Mslmanlnn gelimesini ksa bir mddet de olsa geciktirmitir. 7 Eyll 1404te Timurla Dilka banda gren spanya kral Don Henrinin gnderdii elilik heyetinden Ruy Gonzeles de Clavijonun yazdna gre Timurun sa aya aksak ve sa elinin iki kk parma da yok idi. Yine ayn kaynaa gre Timur, sade giyinili, banda kalpak, azametli grne sahip birisiydi. Ulemay ve airleri, sanat ve sanatlar sever, tarihilere ve mneccimlere ve seyyidlere hrmet ederdi. Ciddi olmayan eylerden holanmazd. Kurduu devlet lmnden ksa bir sre sonra sarslm ve dalmaya yz tutmutur. lmnden yz yl sonrasna kadar Tamur tarafndan zapt edilerek bir devlet halinde kurulmu olan memleketlerde gerek mstakil gerekse bey veya genel vali sfatyle Timurun ahvadna Timurlular denmitir. *** Timur rnesans denebilecek edebiyat, gzel sanatlar ve bilime hz kazandran faaliyetler onunla balam ve lmnden sonra oullar tarafndan devam ettirilmitir. Timurun kendisi bahe dzenlemelerine ok nem vermiti. Yapt seferlerde elde etmi olduu bol ganimetler ile hkmet merkezi olan Semerkant ve kendisinin kt Ke ehrini imar etmitir. Semerkanta ehircilik adna yapt faaliyetler bilinmektedir. Burada yapt saraylardan iz kalmamtr. Ei Bibi Hanm veya Bibi Hatun cami yapmn balatm ama bitirmeye mr yetmemiti. En byk tutkusu o gne dek yaplmam en byk ve grkemli cami yapmakt. Semerkantdaki Gurimir trbesi onun saltanat srasnda yaplan lemenin en gzelidir.69 Ayrca ah- Zindeh, en yaln haliyle bile mkemmel bir gzelliktedir. Timurun, Trkistanda Zeraf-an havzasnda, keza Sir Derya ve u havzalarnda byk sulama ileri yapt gibi, batda Azerbaycandaki Muganda iki byk kanal ina edip bunlarn boyunca ehir, kasaba ve kyler kurdurduunu70 biliyoruz. Alrken ykt kaleleri aldktan sonra tamir ve tevsi eden Timurun bugn hala Micingert ve Bardz Kalelerinde tamgas olan i ie halkadan oluan izler hala durmaktadr. 7 1 2 Mustafa Kafal, Timur slm Ansiklopedisi, c. 12/I, s. 336. Dmanlar karsnda zor duruma dm Sistan hakimi Melik Fahreddin beni kuvvetli

bir dman rahatsz etmektedir. Eer o sizin yardmnz ve kahramanlnz syesinde uzaklatrlrsa,

951

size pek ok mal ve mcevherat verir, mrm olduka bu yardmnza kar minnettar kalrmdiyerek Timuru yardma armas zerine Timur ve arkada Emir Hseyin 1000 kiilik bir kuvvetle bu yardm teklifine evet diyerek Sistan hakiminin dmann uzaklatrdlar. Fakat Sistan hakimi Fahreddinin vaadlerini yerine getirmemesi zerine buradan ayrldlar. Ancak yolda nleri kesilmi, yaplan arpmada Timurun sa eline ok isabet ederek yaralanmt. Herhalde ayann sakatlanmas da bu arpmada olmutu. Timur ile karnca hakkndaki mehur hikaye de onun bu mkl zamanlarna aittir. Bu hikaye udur: Timur yaral olarak bir gn, duvara dayanm znt iinde oturuyordu. Eli ve aya tutmaz olduundan, bundan byle en iyisi mi her eyden elimi-eteimi ekip, keye ekileyim diye dnyordu. O srada zayf bir karnca duvara trmanmaya balad. Fakat biraz sonra dt. Karnca birka defa dtkten sonra, nihayet duvara trmanmaya balad. Timur, karncann durumunu kendi durumuna benzeterek, yeniden faaliyete gemek ve byk devlet kurmak midi ile faaliyete geti. (smail Aka, Timur Ve Devleti, Ankara 1991, s. 5-6). 3 Nizamddin ami, Zafername, vr. Necati Lugal, Ankara 1987, s. 9-10, 68; Mustafa

Kafal, Timur, slm Ansiklopedisi, c 12/I, s. 339. 4 5 Nizamddin ami, Zafername, s. 70-71. A. Zeki Velid Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, c. I, nc Bask 1981 stanbul, s. 64.

Bilginlerden birine Timurun ortaya k tarihi soruldu. Azap cevab alnd. O kelimenin say deeri yani ebced hesab 773 eder. (Ahmed Cevdet Paa, Peygamberler Ve Halifeler Tarihi, sadeletiren Muhsin Bozkurt, c. II, stanbul, ?, s. 1043) Bu tarih Timurun baa gei tarihi 1370 ylna tekabl eder. 6 7 8 9 10 11 12 Tacs-Selmn, Tarihnme, vr. smail Aka, Ankara 1988, s. 19. smail Aka, Timur ve Devleti Ankara 1991, s. 7-8. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 9-10. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 11. Aziz Erdeir Esterabd, Bezm- Rezm, vr: Mrsel ztrk Ankara 1990, s. 28. Nizamddin ami, Zafername, s. 119-120. Nizamddin ami, Zafername, s120, araf al-Din Yezdi, Zafername, c. I, Tahran 1336, s.,

399-400; M. F. Krzolu, Kars Tarihi, c. I stanbul, 1953s., 468, 469. 13 14 15 Nizamddin ami, Zafername, s. 120. Nizamddin ami, Zafername, s. 122. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 13.

952

16 17 18

smail Aka, Timur ve Devleti, s. 14. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 14. Nizamddin ami; Zafername, trc: Necati Lgal, s. 124; O. Turan, stanbul. Fethinden

nce Yazlm Tarihi Takvimler, 2. Bask Ankara 1984, s. 81. 19 20 Ebl Hayri Rum, Saltuknme, c. I. vr: S. H. Akaln, Ankara 1967, s. 157-158. Metzoplu Toma, Timur Ve Haleflerinin Tarihi, cvr: Grsoy Solmaz, Atatrk niversitesi

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, s XI. s. 130-131, 1999 Erzurum. 21 Nizamddin ami, Zafername, s 124-125; Faruk Smer, Karakoyunlular, c. I. 3. Bask,

Ankara 1992, s. 50-51. 22 23 24 smail Aka, Timur ve Devleti, s. 15. Nizamddin ami, Zafername, s. 130-131, 139-140. A. Yu. Yakubovskiy, Altnordu ve k, vr. Hasan Eren, kinci Bask, Ankara 1976, s.

227; smail Aka, Timur ve Devleti, s. 15. 25 26 253. 27 28 A. Yu. Yakubovskiy, Altnordu ve k, s. 263. Nizamddin ami, Zafername, s. 161-166; araf al-Din Yezdi, Zafarname, nr. Nizamddin ami, Zafername, s. 142-151; Mustafa Kafal Timur, s. 12/, s. 342. Nizamddin ami, Zafername, s192-200; A. Yu. Yakubovskiy, Altnordu ve k, s.

Muhammed Abbas Tahran 1336, c. I, 433-438; Mustafa Kafal Timur, s. 12/I, s. 342-343. 29 30 yazldr. 31 32 33 34 smail Aka, Doutan Gnmze Kadar Byk slm Tarihi, c 9, s. 199-200. araf al-Din Yezdi, Zafarname, I, 658. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 417. Yakut el-Hamev, Muceml Bldn, Beyrut 1957. s. 283. Aziz bin Aziz Erdeir Esterabd, Bezm- Rezm, s29. Nizamddin ami, Zafername, s. 173-179; araf al-Din Yezdi, Zafarname, I, 450-473;

Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, 414 de Timurun nce Mardin sonra Resulayna gittii

953

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

M. Fahrettin. Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1976, s. 139. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 418. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 414. Aziz Erdeir Esterabd, Bezm- Rezm, s. 417. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 424. Nizamddin ami, Zafernme, s. 187-190. Toma Metsopski; Timur ve Haleflerinin Tarihi, s. 15. A. erif Beyg, Erzurum Tarihi, Antlar, Kitabeleri stanbul 1936, s. 228-229. Nizamddin ami, Zafernme, s. 190. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 424; A. Yu. Yakubovskiy, Altnordu ve

k, s. 253. 45 46 47 N. ami, Zafernme, s. 250; araf al-Din Yezdi, Zafername, II, s. 134-136. Faruk Smer, Karakoyunlular, s. 60. Timur zamannda Mugan kendisinin beendii klak olan Karaba blgesine

balanmtr. 804/1401 knda Timur burada eski bir kanal yeniden atrm ve ona kendi kabilesinin ad olan Barlas adn vermitir. Kanal Kuki angi yannda, Arastan balar ve 10 fersah uzaklkta olan Sarca-pil (Bel)e kadar gelir. Timurun emirlerini vermek zere, nehri gemi olmasndan (kendisi Arasn kuzeyinde bulunuyordu), kanaln Arasn gney tarafndan, Mugan bozkrnda bulunduu kabul edilebilir. Bu kanal her halde Yegin Gavur-arh olmaldr ki, bunun 50 km uzunluunda izleri hala grlmektedir. Bu kanal Timurun 806/1403 ylnda Arasn kuzeyinde, Baylakan ehrine doru atrm olduu kanal olacaktr. V. Minorsky, Mugan slm Ansklopedisi, c. 8, s. 447-448. 48 49 50 51 52 53 Nizamddin ami, Zafernme, s. 190. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 425. Nizamddin ami, Zafernme, s. 276, 301-302. Aziz bin Erdeir- Esterbd, Bezm Rezm, s. 425. Nizamddin ami, Zafernme, s. 205-306. Nizamddin ami, Zafernme, s. 312.

954

54

Solak-Zde; Solazade Tarihi, c. I hzl. Vahid abuk, Ankara 1989, s. 110; Hoca Sadettin

Efendi, Tact Tevarih, c. I hzl. smet Parmakszolu Ankara 1992, s. 296. 55 56 57 58 59 60 61 . Hakk Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s. 44. Solak-Zde; Solazade Tarihi, c. I, s110; Hoca Sadettin Efendi, Tact Tevarih, c. I, s. 297. Nizamddin ami, Zafernme, s. 314. Nizamddin ami, Zafernme, s. 318-319. Solak-Zde; Solazade Tarihi, c. I, s119. Nizamddin ami, Zafernme, s. 321. Yldrm Bayezidn lm haberi Timura, Akehire bir konak mesafede iken ulat. Timur,

ldn duyunca zld ve tarifsiz bir keder gsterdi. Gzlerinden akan yalar yanaklarna dkld. zntlerini, duyduu acy belirterek, dinimizin direkleri olan Osmanl padiahlarnn, kffar arasnda harcadklar bunca abaya kar devletlerini ykmak fikrinden vazgemitim. zellikle cennet mekn Sultan Yldrm Beyazdn aalk dmanlara ylgnlk vermekte, kffar tepelemekte, yok etmekte, yce dinimizi yceltme yolunda eyledii ileri, gsterdii gayretleri, grdmden beri, ona yardm etmek, onu glendirmek, mutlu klmak, gnln almak her Mslmana den bir grev olduu kadar, bu soyu korumann da dindarln esas olduunu anlamtm. Dncem, Rum lkesini btnyle ele geirdikten sonra, dura yce padiah tekrar tahtna oturtmak, gereken saygy eksiksiz yerine getirmekti. slm serhaddnn korunmas, gaza ve cihat trelerinin yrtlmesi iin, bu ulu Hana yardm etmekle, kendim iin iyi bir ad brakmak, hayrla anlmak istiyordum. zntsn bu szlerle belirttikten sonra sultann Akehirde eyh Mahmud-i Hayrani trbesine geici olarak defnedilmesini buyurdu. ehre girdii zaman, Musa elebiyi hznl gnln alacak gzel szlerle. iltifatlarla teselli ederek, taziyette bulunmutu. Bu arada parlak bir kl ile deerli bir hilat vermi, gnl alc bir kimse olduunu gstermiti. 62. 62 63 64 65 Nizamddin ami, Zafernme, s. 322; Solakzde, Solakzde Tarihi, c. I, s. 119. Nizamddin ami, Zafernme, s. 329. Nizamddin ami, Zafername, s. 330. Grsoy Solmaz, Orta ada Erzurum Kars Kaleleri, Atatrk niversitesi Yaynlar,

Erzurum 2000, s. 49. 66 67 Nizamddin ami, Zafernme, s. 343. Rene Grousset, Bozkr mparatorluu, vr. Reat Uzmen stanbul 1993, s. 424.

955

68

Medzoplu Tomaya greTimurlenk, kendi lkesine giderek orada ld. O, Meheddeki

makberinin stnde kurt gibi uluyordu. Onu oradan kartp odun iin ekoydular ve sudan geirdiler. Lakin sonra da onun menfur sesi uzun zaman kesilmedi. Bu sebeple Timur ld sanlarak diri diri gmlen hkmdarlardan bir iolarak da bilinir. 69 70 Jean-Paul Roux, Aksak Timur, vr. Ali Rza Yalt, stanbul, 1994, 259-275. Z. Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s. 130; Wilhem Barthold; Ulu Bey Ve

Zaman (ev. smail Aka) Ankara, 1997, s. 37. 71 Grsoy Solmaz, Ortaada Erzurum Kars Kaleleri, s. 49.

956

Krkaltnc Blm Trkistan Hanlklar

Trkistan Hanlklar / Prof. Dr. Mehmet Alpargu [s.557-605]

Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. zbekler ve zbek Hanlklar 1.1. Terimler ve zbeklerin Menei zbek hanlklarnn siyas durumlarn ve tekilatlarn incelemeden nce terminoloji zerinde durmann yarar bulunmaktadr. zbek ulusunun bamsz bir il olarak ortaya k brahim Aybann torunu ve Tulu eyhin (Devlet eyh) olu Ebul-Hayr Han (1413-1468) zamannda olmutur. Slalenin menei Ci (Coi) Hann olu iban Handan gelmektedir. ibanllar, Ci slalesi zerinde hkm sren drt slaleden birisidir. Bu slalenin beinci gbekten torunu olan Klg Ming Timur, Batunun beinci nesilden torunu zbek Hana sadakatle hizmet etmi ve kendisine tbi kabilelere de sadakatinin karl olarak zbek adn kazandrmt. Bylece, ileride zbek Devleti olarak isimlendirilebilecek siyas hareketlenmenin ilk belirtileri de burada balamt.1 zbekler arasnda Barak Han birlii tesis etmi ve Timurlularla mcadele etmiti.2 Ancak zbekleri gl bir topluluk haline getiren kii Ebul Hayr Handr (1428-1468). Ebul Hayr Han Timurlularn iilerine kart gibi, onlarla da zaman zaman muharebeler yaparak toprak elde etmiti. O, Timuroullarnn elinden Seyhun hattndaki Snaktan, Uzkente kadar uzanan btn mstahkem ehirleri de almt. Barthold, onun baehrinin Snak ehri olabileceini dnmektedir.3 Bu zamanda Snakn gneyindeki canl hayat artk byk lde durmutu. Bu suretle Snak, Seyhun boyunda kuzeydeki en son ehir durumuna gelmiti.4 zbeklerin i ilerine karan Ebul Hayr Han 1451 ylnda Ebu Saidi Timurlu tahtna oturtmutur.5 zbeklerin bu baarl dnemleri iinde meydana gelen bir olay zbekleri nemli lde skntya sokmutur. Bu yaanan problemin sebebi Kalmuk meselesidir. Aslnda Kalmuklar, Orta Asyann Yeni a tarihi boyunca Trk siyas kurulularnn durumunu olumsuz ynde etkileyen bir topluluk olarak grlmektedir. Moollarn ikinci politik geliimi olarak Kalmuk hareketini tanmlayan Krader, bunlar Bat Mool Birlii olarak isimlendirmektedir.6 Kalmuklar, 1368de inin milli slalesi tarafndan Pekinden karlm olan Kubilay soyundan gelenler tarafndan ynetiliyorlard. Kalmuklar, inlilerden ayrldktan sonra Bat Moolistan ve Sibiryann en gl topluluu olarak kabul edildiler. Ayrca onlar, Dou Trkistanda, Det-i Kpak ve Orta Asyada da etkili ve nemli bir rol oynadlar. Kalmuk Federasyonu 1399-1408 arasnda ortaya

957

kmtr. 1399 tarihinin balang olarak kabul edilmesi, Kalmuklarn nderi Ugei-Haagann Mool han Elbeki ldrmesi ile balayan hareketlenme dnemleri ile ilgilidir. Kalmuk feodal liderleri ile Mool emirleri arasnda da sk sk mcadeleler olmaktayd. 7 1451-1468 yllar arasndaki dnem Ebul-Hayr Hann nemli skntlara urad bir devre olmutur. 1456-1457 yllarnda zbekler, Kalmuk istilas ile karlatlar. Kalmuklar bu devrelerde, Tarbagatay ve ungaryadan, Altay ve Kangay dalarn iine alan ve Kara rti, Urungu, Kobdo, Selenga kaynaklar ve Kosogol blgeleri de dahil olmak zere ok byk bir sahaya hkmediyorlard.8 Kalmuklarn tayisi ile Ebul-Hayr Han arasnda 1457de nemli atmalar kt. Bunlar Snaka yakn olan Nur Tukayda meydana geldi. Kalmuklarn tayisinin zbekleri kskanarak, Ebul-Hayr Hann byk bir servet topladn, bunu ele geirmek iin zamann uygun olduunu kumandanlarna belirttiini Mesud Osman b.Kuhistan ifade etmektedir. Yaplan savata Kalmuklarn lideri olan Uz Timur Tayinin ordusu, Ebul-Hayr Han kuvvetlerine ar bir darbe indirdi. 9 Takent, Yesi, ahruhiye ve evresini Kalmuklar yamaladlar. Daha sonra ise eski yerlerine dndler. Ebul-Hayr Han, 1468 tarihinde ld. Ebul-Hayr Hann lmnden sonra onun olu olan eyh Haydar Han baa gemiti. Ancak eyh Haydar ynetici olarak iyi bir formasyona sahip deildir. Emirler arasndaki menfi tavr ve idaredeki belirsizlik yznden evresi de kendisinden memnun deildi. Onun bu yanl uygulamalar sebebiyle ortaya kan kark durumdan Det-i Kpaktaki dier gler faydalanmak isteyerek, eyh Haydar Hana kar sava atlar. eyh Haydar Han bu devrede ldrld. Bu olayn zbekler zerindeki en byk tesiri ortaya bir iktidar boluu karmasyd. Bu boluk zbeklerin eitli yerlere dalmasna sebebiyet verdi. Bu zbekler ksa bir sre sonra baka siyas kurulular iinde tekrar toplanacaklardr. 1.2. Buhara zbek Hanl 1.2.1. XVI. ve XVII. Yzyllarda Buhara zbek Hanl 1.2.1.1. Muhammed iban Han Dnemi 1.2.1.1.1. Muhammed iban Hann lk Faaliyetleri ve Timurlulara Kar Mcadeleleri Hanln kurucusu olan Muhammed iban Han 1451de dodu. Babas Ebul Hayr Hann olu ah Budak ve annesi Kalmuk asilzadelerinden birinin kz olan Akkuz Begim idi. O, babasnn ve dedesinin lm zerine kk yalardan itibaren kendisini siyasi ekimelerin iinde bulmu ve bozkrda rneine ok rastland gibi asker formasyonunu da bu ereve iinde edinmiti. Det-i Kpakta problemlerle karlanca iban Muhammed Han Buharaya gitmi ve orada iki sene kalarak eitli ynlerden kendini yetitirmiti.10 Daha sonra onun Det-i Kpaka dnerek siyas ve asker faaliyetlerine hz verdiini grmekteyiz. O, bunun yannda bir yandan da evresindeki olaylar ve frsatlar da gzlemekteydi. Bu frsat Semerkand han olan Ahmet Mirzann Takent topraklarna

958

Moollarn yapt yama hareketlerinden bkmas ile ortaya kt.11 Sultan Ahmed Mirzann daveti zerine Mvernnehire gelen iban Muhammed Han, nce Sultan Ahmed Mirzann daha sonra da Mahmud Sultann hizmetine girmi ve bu devrede gerekletirdii faaliyetler neticesinde de Seyhun evresindeki baz kaleleri eline geirmiti.12 iban Muhammed Han hedeflerini iyi belirlemiti. Bunu gerekletirmek iin de esnek bir politika uygulad. Bu politikas iinde yeni hedeflere ulaabilmesi iin belli bir yol izmesi gerekmekteydi. Bunun iin nce bir takm tespitler yapmt. Bu tesbitlerin en nemlisi Timurlularn dalm durumuydu. Eer sistemli bir politika uygulayacak olursa, Timurlu mirzalar kendisine kar koyabilecek bir birlik iinde de bulunmuyorlard. lerinde en gl konumda bulunan mirza ise Sultan Hseyin Baykara idi. iban Muhammed Han Harezme aknlarda bulunarak mal durumunu glendirmek iin gayret gsterdi. Bunun yannda Harezmdeki ehirleri, Timurlu topraklarn ele geirmek iin yapaca seferlerde s olarak kullanabilirdi. Bu srada Harezm, Sultan Hseyin Mirzann elindeydi. Harezmi elde etmek isteyen Muhammed ibannin Sultan Hseyin Mirza ile atmay gze almadan byle bir harekt gerekletirmesi imkn dahilinde deildi. iban Hann bu srada geni ordulara sahip bulunmad bir gerektir. Byk fetih hareketlerine giriemeyecei iin, kk ama srarl saldrlar dzenleyerek Hseyin Mirzann Harezmdeki kuvvetlerini bunaltmaya alt.13 Muhammed iban Han adm adm rakiplerini bertaraf etmeye balyordu. Semerkand konusunda onun en byk muhalifi Babr olmutur. Semerkand, Babr ile Muhammed iban arasnda el deitirir. 1500de ehir zbeklerin eline geer, Babr toplad kuvvetlerle ehri geri alr. Ancak bu baarsna ramen Babr, sahip olduu blgenin imkanlarnn zbekler tarafndan merte kullanlmasndan dolay askerlerini yannda tutamaz ve bu durumu renen Muhammed iban Han Semerkanda geri dner ve 1501 ylnn Nisan aynda Semerkandn dnda yaplan Ser-i Pul savanda Babrn kuvvetleri yenilgiye urarlar ve surlarn gerisine ekilmek zorunda kalrlar. Drt ay sren muhasara dneminden sonra Babr, ehri elinde tutmann imkan bulunmadna kanaat getirerek 1501 ylnn ikinci yarsnda ehirden bir anlama yaparak kmak zorunda kalr.14 Babr, Semerkanddan ayrldktan sonra akrabas olan Mool hanlar Ahmed ve Mahmud hanlar zbeklerin ele geirdii Endicann zerine sefer yapmas konusunda ikna eder. 1503-1504 ylnda otuz bin kiilik bir mttefik ordusu Ferganaya doru yola koyulur. Nihayet Babr ve mttefiki olan Mool hanlarnn kuvvetleri ile iban Muhammed Hann ordusu arasnda meydana gelen muharebede, Mool hanlar yenilgiye urarlar. Babr ve mttefiklerinin yenilgiye uramasndan sonra iban Han, kendisine yardmc olan Sultan Ahmed Tenbele ve kardelerine toprak ynnden cmert davranr.15 Ancak Sultan Ahmed Tenbel bu toprak paylamndan memnun deildir. iban Hann gidiini frsat bilerek Takente saldrr ve ehri kuatr. Bu davran ile Tenbel kendi sonunu hazrlamtr. iban Han Ferganaya kar son seferine giriir; 4 Nisan 1504 tarihinde balayan bu seferde Tenbel ve kardei yenilerek ldrlr.16

959

iban Muhammed Han, kendisi Semerkandda kalarak kardei Mahmud Sultan Buharaya gnderir. Takent vilayetindeki gebe kabilelerin idaresini iki amcasna, yani Kknc ve Syn Hoca sultanlara brakr. Bu olaydan sonra iban Muhammed Han artk nnde yeni ufuklarn aldn dnerek, birtakm projelerini gerekletirmek iin harekete geer. Bundan sonraki hedefi, Sultan Hseyin Mirzann topraklarn btnyle ele geirmektir. iban Muhammed Han, ilk etapta dikkatini Timurlulara ait olan Ceyhunun sa ve sol yakasndaki yerleim yerlerine doru evirir ve zapt etmek istedii yerlerin banda da bu mntkalar gelmektedir. Bunlarn arasnda Hisar, Kunduz ve Bedehan gibi nemli yerler bulunmaktadr. Harezmde rgen 1505 ylnn Austos aynda zaptedilmi, ayn yln sonbahar aylarnda iban Han, ordularn Ceyhunun teki yakasna Horasan topraklarna gndermi, bu ileri harekt Meymene ve Faryba kadar uzanmt. Btn bu gelimelerden sonra Sultan Hseyin Mirza tereddtlerini yenerek iban Muhammed Hana kar harekete gemeye karar vermise de balatt harekt tamamlayamam ve 5 Mays 1506 tarihinde lmt. 13 Mays 1507 tarihinde iban Han ordusuyla Ceyhunu geerek Horasana ulat. Bu durum blgede byk bir panik havas meydana getirdi. Herattan bir nc kuvvet emirlerden biri olan Znnun Argun ynetiminde gnderilmise de, 19 Mays 1507 tarihinde yaplan savata Znnun Argun yenilerek ldrlmt.17 20 Mays 1507de ehirdekiler boyun eme karar alr ve zbek kuvvetleri ehre girerler, ehir nce yamaya uradktan sonra Muhammed iban Han tarafndan halka can ve mal teminat verilir. 27 Mays 1507 tarihinde Heratta iban Muhammed Hann hkmdarl ilan edilir. Bir af kartld gibi, isteyenlerin Herat terkedebilecekleri de belirtilir. 1.2.1.1.2. Muhammed iban Han ve ah smail Mool sonras ran ve Orta Asya tarihinin bilindii zere en belirgin duraklamas XVI. yzyln bana rastlamaktadr. O zamana kadar politik sahada fazla boy gsterme imkan elde edememi olan Safev hareketinin yeni ve gen mridi ah smail, yaknlarn ortadan kaldran kiilere kar dzenledii baarl bir mcadeleden galip karak Safevi Devletini kurdu.18 Safev Devletinin milli bir ran devleti olduu grnn bugn artk bir gerek olmad bilinmektedir. Hanedann seyyidlik ile yakndan uzaktan bir ilgisinin bulunmad, Firuz ah adl Sincarl birinden geldii kaynaklardan anlalmaktadr. Hanedan mensuplarna gelince, onlar hi olmaz ise eyh Cneydden itibaren seyyidlik iddiasnda bulunmular ve kendilerini Hz.Ali ahfadndan saymlardr. eitli kaynaklardan anlald zere eyh Cneyd ve eyh Haydar zamannda, yani XV. yzyln ikinci yarsnda, randaki halkn ounluu Snn idi. ah smail, buyruundaki Anadolu Kzlba Trkleri ile ilik anlayn randaki Snn halka kabul ettirdi. Bilhassa ah smail devrinde bu ilik, ranllarn anlad ilikten bir ok bakmdan farkl idi.19

960

Bu corafi gelime sonucunda randaki Safevlerin hkmdar ah smail, Bat Trkistan, Maverannehir, Fergana ve Horasann tek hakimi olarak zbek Devletini gl bir devlet haline getiren Muhammed iban Han ile kar karya kalm durumdayd. Safevler ve zbekler bu srada birbirlerine tamamen zt iki kutup halinde yaamaktaydlar. iban Muhammed Han ve ah smailin her ikisi de bu ztlk ve ekimeden dolay kendi topluluklarnn byk heyecana kaplacaklarn kabul ediyorlar ya da zannediyorlard. Buna, baar ansn arttrc bir faktr olarak byk bir yer ve nem veriyorlard. Olaylarn bundan sonraki safhalar u ekilde gerekleti: iban Muhammed Han, ah smaile gnderdii 1508 tarihindeki mektubunda onu ilikten vazgemeye davet ediyordu. ah smail bu yazy cevapsz brakt. Bu durumu kendi lehine bir hareket olarak deerlendiren Muhammed Han, zaten ok geni olan devletinin snrlarn daha da geniletmek iin faaliyetlere giriti. Horasann gneyinde yamaya devam eden zbek aknclar Kandahar zerine doru ilerlerken, dier yandan da bir baka zbek grubu da Kirmana doru ynelmiti.20 Aralarnda baka yazmalar da oldu. Bu yazmalar dnemine Haarmann Diplomatik n muharebe mnakaalarismini vermektedir.21 ah smail silahlanm durumdayd. Hazrlklarn da btnyle tamamladna inanyordu. Fakat iban Muhammed Hann hazrlklar konusunda przler bulunmaktayd. zbekler ile Safevler arasnda savan kanlmaz olduu ortaya knca, ah smail kuvvetlerini toplayarak harekete geer ve artk kesin olarak Horasandaki gailenin bitmesini ister. Bunun iin 1510 ylnn ekim aynn ikinci yarsnda asker toplama ii gerekletirilir. Fars, Kirman, Luristan, Arran ve Azerbaycandan toplanan askerlerin de katld byk bir ordu meydana getirilir. ah btn kuvvetleriyle Damgana doru ilerleyince, burann idarecisi olan iban Hann damad Ahmed Sultan ehri brakarak kamak zorunda kald. ah smailin niyeti Herat nlerine kadar gitmekti. Bu srada iban Han, Afgan topraklarnda Hezarelere kar baarl olmayan bir muharebeden dnd iin morali olduka bozuktu. Ayrca, Mirza Haydar, k mevsimi geldii iin Trkistan, Irak ve Kirmandan gelen askerlere evlerine dnmeleri izninin verildiini, bu srada ah smailin Horasana doru ilerledii haberlerinin ulatn da sylemektedir.22 Muhammed ibani Hann savaa tam olarak hazrlanmam ordusu ile tecrbeli Safevi ordusu arasnda Merv yaknlarnda yaplan sava zbekler kaybederler ve Muhammed iban Han ldrlr. Bu savan ah smail kuvvetleri tarafndan kazanlmasnda sava teknikleri ve donanmn Safeviler tarafndan iyi bir biimde kullanlmas gsterilebilir.23 1.2.1.1.3. Muhammed iban Hann ahsiyeti ve Dneminin Deerlendirilmesi Muhammed iban Hann lm ile Orta Asyal fatihler geleneinin temsilcisi olan nemli bir asker ve devlet adam kaybedilmiti. O, ranl dmanlarnn ve Babrn anlatt gibi kesinlikle barbar bir ahs deildi. iban Muhammed Han sanat ve limlerin koruyucusu idi.

961

iban Muhammed Han iyi bir kumandand. Cesareti konusunda hem zbek hem de Timurlu kaynaklar ittifak iersindedirler. O, zaman zaman heyecanl ama ounlukla soukkanl bir insand. iban Muhammed Hann dnemine genel olarak baktmzda onun mahir bir politikac olduunu sylememiz mmkndr. Timurlu tarihileri onu makyavelist bir politika takip etmekle sularlar. Onun ok byk lde menfaatlarna dayal bir siyaset takip ettii de gerektir. Bu sebeple zaman zaman ahitlerine uymad veya anlama yapt kiilerin frsat bulduka aleyhlerine alt da grlmektedir. Sertlii ve acmaszl konusunda da kaynaklarda nemli bilgiler vardr. Ancak zaman zaman ele geirdii rakiplerini ve dmanlarn affetmesini de bilmitir. Sultan Mahmud ve Ahmed Hanlara kar bu ekilde davranmtr. iban Muhammed Han ile birlikte zbek Hanl ykselme dnemi iersine girmitir. Hzl bir fetih siyaseti takip eden iban Muhammed Han, son Timuroullar ile mcadele ederek, onlarn elinden Semerkand, Belh, Fergana ve Herat alm ve bylece Seyhunla Hindiku arasndaki lkelerin yani genel olarak Trkistan ad verilen blgenin en byk ksmna sahip olmutur. iban Muhammed Hann futuhat emellerinin ok geni bir yne doru olduunu gsteren birok belirti bulunmaktadr. iban Muhammed Hann bu konudaki dncelerini yanstan satrlar Mihmannme-i Buharada manzum bir biimde u ekilde anlatlmaktadr: Sadece Kazaklarn memleketini fethetmedi o, seneye ran da fethedecek. Orduyu bozkrdan geri getirirse eer, gayretini Hicaza da yneltecek ve gnn birinde Mekke ve Medineye de ayak basacak. iban Han dnyann imamdr.24 randa XVI. yzyln banda kurulmu olan Safev Devletine kar Orta Asyadaki Trklerin hukukunu korumay vazife edinen iban Muhammed Han bu sebeple zbek aknclarnn Dou rana kar yapt yama hareketlerini de tevik etmi, bu konuda rann kendisine yapt ikazlara da aldr etmemitir. zbeklerin nemli isimlerinden birisi olan Ebul-Hayr Hann gayelerini tahakkuk ettiren Muhammed iban Han, 1500-1510 yllar arasnda gsterdii gayret ile Orta Asyadaki kark ve paralanm ortam, bir zbek siyas organizasyonu altnda idar vahdete kavuturmutur. iban Muhammed Han eitli ynleriyle ann nemli bir devlet adam olarak temayz etmitir. 1.2.1.2. Kknc ve Ubeydullah Hanlarn Dnemleri 1.2.1.2.1. iban Hann lmnden Sonraki Olaylar Merv savandan sonra ah smailin gnderdii nc birlik bir direnie uramadan Herat ele geirmiti. ah, ehrin idaresine kendi emirlerinden birisini tayin etti. Komu blgelerin hakimlerinden ise sadakat sz ald. K Heratta geiren ah smail 1511 ylnn ilkbaharnda ordusuyla birlikte Ceyhun tesindeki yrelere doru harekete geti. zbek Hanlnn temsilcileri aha itaat ettiklerini ifade ettiler ve ona Maverannehire girmemesi ricas ile armaanlar gnderdiler. Aralarnda bir anlama yapld. Bu anlama uyarnca

962

Ceyhunun sol yakasndaki tm blgeler rana verildi. Bu anlamaya karlk Babr hazrlklarn tamamlayarak eski Timuroullar topraklarn elde etmek iin sratle yola kt. Mehdi Sultan ile Hamza Sultann idare ettii Hisar zerine yrmeye karar verdi. Kunduzda iken Babr, ah smailin elisini kabul etti ki, bu eli yannda Babrun kzkardei Hanzade Begimi de getirmiti. Merv savandan sonra Safevlerin eline esir den Hanzade Begimin Babrun kzkardei olduunu renen ah smail, dostluk ve iyi dileklerini ihtiva eden bir mektupla birlikte kzkardeini de onun yanna gndermiti.25 Babr de ayn iyi dilekleri gnderdii mektubunda tekrarlad ve bunun yannda tbiiyet arzeden bir mektupla Mirza Han, ah smaile gnderdi. ah smail, Babrn cevabndan fazlasyla memnuniyet duydu. Ayrca ah smail, Babrn yeniden Maverannehir lkelerini ele geirebilmesi iin ona yardmc kuvvetler de gnderdi. Babrn ncleri her yerde zbeklere kar hcumlarda bulunuyor ve yama yaparak, zbeklerden ellerine geenleri hemen ldryorlard. Bu olaylar Semerkandda bulunan zbek sultanlar tarafndan renilince, onlar da panie kaplarak eitli yerlere doru daldlar. Her bir zbek beyi, bu ka srasnda, hanedannn ve hkmdarln ne olacana hi aldrmadan, kendi adamlar ve ordularyla kuzeydeki uzak yerlere doru ekildi. Zaten bozkra girerek toparlanmalar da Seyhun kenarnda bekleyerek onlarn bozkra kalarn engelleyecek Kazaklar yznden mmkn grlmyordu.26 Babr, Buhara ehrine ulat zaman ah smailin yardmc kuvvetlerini de geriye gnderdi. Semerkanda doru yneldi. Burada kendisini evvelden beri seven bir ahali bulunuyordu.27 Bu gelimelerden sonra Babrn ulam olduu, poplarite, baz sebeplerden dolay bir sre sonra de geti. ah smailin tbiiyetini kabul etmesi ve onun adna para bastrmas Snnlerin ounlukda olduu Maverannehir halk tarafndan iyi karlanmad. Askerlerine kzl brk giydirmesi de bu grn ve isimle Safevleri tanyan halkn Babrden soumasna sebep oldu.28 1510 ylnn sonundan itibaren ksa bir sre iin hanla iban Hann amcas Syn Hoca Han getirilmiti. Yeni zbek hkmdar hemen nfuzlu kiilerin ynetimine eitli yreleri brakmt. Hisar, Hamza ve Mehdi sultanlara; Buhara Ubeydullah Sultana; Ke ve Ceyhuna kadar olan blge Timur Sultana; Fergana ise Cani Bek Sultana verilmitir. Ancak Syn Hann bavurduu yol, onun han seimini gayr-i meru olarak kabul eden iban Han slalesi ile ilikilerini dzeltemedi. zbeklerin arasndaki birlii salayamamasndan dolay, Syn Hann yerine ayn yl iinde (1510) baka bir kdemli zbek, Kknc Han getirildi. Kknc Hann iktidar zamannda genellikle asker iler Ubeydullahn elinde bulundu. Ubeydullah, zellikle bu dnemde rana kar aktif bir politika takip etti. Kknc Hann idar, asker ynlerden nemli bir faaliyeti bulunmamasna ramen, zbekleri birletirebilecek bir yapya ve olgunlua sahip bulunduu anlalmaktadr. 1.2.1.2.2. zbeklerde Toparlanma almalar zbeklerin durumlarnn parlak grnmedii bu devrede, kader, iban Hann sava tecrbesi olan yeeni Ubeydullaha frsat verdi. Amcas zamanndan itibaren Buhara zerinde hakimiyet srme

963

hakk bulunmaktayd.Babrn, ah smail ile ortak hareketinin Maverannehir halk zerindeki olumsuz tesiri yznden zbekler tekrar taraftar topladklar gibi, kar aknlara da balayarak kaybettikleri yerleri geri almak iin gayret gsterdiler. Mcadelenin nemli bir safhas da Kul-i Melik (Kulmalk) denilen yerde gerekleti. 1511-1512 knn sonlarna gelindiinde Ubeydullah Han, Canibek Sultannn da desteini alarak zbek kaynaklarna gre, 2600 kiilik ordusuyla Buharaya hcum etti. Abdullahnme, zbek ordusunun silah ve giyim bakmndan ok kt olduunu belirtmektedir.29 Babrn zbekleri sktrmas zerine zbekler de buna mukabele etmilerdi. Babrn Safevlerin yardmyla meydana getirdii kuvvetleri, Ubeydullahn kumanda ettii zbek kuvvetleriyle karlatlar. zbekler lm hie sayarak arptlar. Bu durum zerine Babrn ordusunda aknlk ve firar olaylar byk llere vard. Olaylarn bu ekilde gelimesi ise ordunun bozguna uramasna neden oldu. Babr Semerkanda dnd ve ailesiyle, hazinesini toplayarak buradan da ayrlmak zorunda kald. zbekler ksm baarlar elde etmeye balaynca ah smail, Babrn hak iddialarna destek olmas iin Yar Ahmed-i sfahan (Emir Necm-i Sn) kumandasnda bir orduyu zbeklere kar savamak zere gnderdi. 1512 ylnn kasm aynda ordu harekete geti. Emir Necm-i Sn yolda Horasanl emirlerin kuvvetleriyle de glendirdii ordusuyla Ceyhunu geip, yanna Babr de alarak Kari zerine yrd. Kari ehri bu srada eyhim Mirzann idaresinde idi. Karyi gnlk bir kuatmadan sonra ele geirip, yanndakilerinin itirazna ramen ehirdekileri kltan geirdi.30 Bu kltan geirilme hadisesinden seyyidler bile kendilerini kurtaramadlar.31 Necm-i Sani hibir engelle karlamadan Kariden Buharaya doru yrd. Yolda nemli bir yer olan zbeklerin elindeki Gicduvan kuatt. Kuatma devam ederken Necm-i Sannin ordusunda zahire azalm ve k mevsimi de gelmiti. Kendisine, Babr de dahil olmak zere birok kii Gicduvanda durmann bu mevsimde uygun olmadn belirttiler. Ancak Necm-i San bu ikazlar hi dikkate almad. Gicduvann dnda ise Emir Necmin iinin iyi olmad Ubeydullah ile Cani Beg Sultan tarafndan renilmiti. Hemen hazrlklarn tamamlayarak Gicduvan zerine yrdler.32 zbekler btn glerini ortaya koyarak savatlar. Necmi esir ettiler. Onu, Ubeydullah Sultann yanna gtrdler. Hann iareti ile onu ldrdler (12 Kasm 1512).33 Necm-i Snnin, Anadoludan gelen Kzlba Trkmenlerin nfuzunu snrlamak gayreti iinde olmasndan tr muharebe srasnda yeterli destei salayamam olduu dnlebilir. Yenilginin byk olduunu Safev kaynaklar da saklamamaktadr. Babr ise Tarih- Raide gre arlklarn brakarak Hisara ekilmitir. Anlaldna gre bu muharebenin rivayetleri halkn arasnda ok uzun bir sre dilden dile dolamt. Ayn yzyln sonuna doru eserini telif eden Osmanl mellifi Seyfi elebi bir rivayet nakletmektedir. Bu rivayete dier

964

kaynaklarda rastlanmaz. Ona gre Babr, Necm-i Snnin kendisi hakknda da kt niyetleri olduundan phe ettii iin ona yardm etmemitir.34 Bu muharebenin nemli bir sonucu oldu: Bu da zbeklere Safevler karsnda yapacaklar savalarda onlar yenebileceklerine dair byk bir umut vermesi idi. Gicduvandan sonra Ubeydullah, Canibek ve Muhammed Timur Sultan biraraya gelerek Mehede taarruz etmek iin ilerlediler. Onlarn grevlendirdii dier zbek topluluklar da Tirmiz yoluyla lkeyi yamalayarak Belhe kadar ilerlediler. Bunun zerine ah smail harekete geerek baz tedbirler ald. Gicduvanda Necm-i Snyi savata terkeden birok subay idam ettirdi. Baz Snnleri de zbekleri cesaretlendirdikleri ve ilere kt davrandklar iin cezalandrd. Btn hayat boyunca Horasan iin Safevlerle atmaya devam eden Ubeydullahn bu faaliyetleri, XVI. yzyl boyunca zbek-Safev mnasebetlerinin eklini belirleyecek temeli de tekil etmi ve bunun neticesi olmak zere de Zeki Velidi Togann da ifade ettii gibi baz zbek sultanlar ftuhat iin deil yalnz apul maksadyla Horasana hcum etmilerdir. Horasan snrndan uzakta bulunan sultanlar da kuvvet denemesi iin dne gider gibi, Horasana savaa gitmilerdi. Yukarda da belirttiimiz zere Safevlerle Horasan iin mcadele, Ubeydullahn faaliyette bulunduu btn asker ve idar hayatnn adeta bir paras olmutur. 1515de Cani Bey ile birlikte Horasana hcum eden Ubeydullahn bu erevede yapt fetihleri 8 Eyll 1515 tarihinde stanbula ulaan bir elinin Osmanl Devletine duyurduu anlalmaktadr. Ubeydullah, 1520de de Herat kuatm ise de netice elde edememiti. ah smailin lmnden sonra ise yerine geen Tahmasbn yann kk oluundan yararlanan Ubeydullah Sultan, Ekim 1524 tarihinde Horasan zapt etmek zere harekete geti. Bu harekttan herhangi bir baar elde edilemedi. Ubeydullah aknlarn srdrm, Herat ehrini de kuatmtr.35 Ubeydullahn aktif Safevi savalarnn en nllerinden biri de Cm savadr. ah Tahmasp ynetimindeki Safeviler ile zbek kuvvetleri arasnda 24 Eyll 1528 tarihinde yaplan sava Safeviler kazandlar. Bu yenilgiye ramen Ubeydullah Han Horasana kar aknlarn srdrd. 5 Mays 1532de Herat kuatt; alt ay sren kuatmaya ramen Ubeydullah ehri almaya muvaffak olamad.36 1.2.1.2.3. Ubeydullahn Ulu Hanl ve ahsiyeti Ubeydullahn 1533-1539 yllar arasnda ulu han olarak grev yapt grlmektedir. Hanl sresince Buharada kalmay tercih eden Ubeydullah Hann tahta getii srada, ah Tahmasbn 1533 yl Austos ay ortalarna kadar Belhe yry gerekletirerek, sefer mevsimini geirdii ve 1533-1534 knda da Horasanda ikamet ettii grlmekteydi.37

965

Safev hkmdar ah Tahmasb kardei Sam Mirzay Horasan valisi olarak tayin etti. lk iki yl blgede bar hkm srd. Ancak bu bar senelerinden sonra, 1535de Sam Mirzann Kandahara yrmesi zerine Ubeydullah da saldrlarn yenilemek iin iyi bir frsat elde etti. Bu yaznn Harezm Hanl blmnde de grlecei zere Ubeydullah Han 1538 tarihinde Harezm Hanln istila etti. Ancak 1539 ylnda Harezmliler bu igal ve istiladan kendilerini kurtardlar. Ubeydullah Hann Harezm zbekleri karsnda urad baarszlktan sonra Buharaya dnd ve bu olaydan ksa bir mddet sonra da vefat ettii bilinmektedir. 1539 ylnda vefat eden Ubeydullah Hann lm ile zbek boylarn birletirmeye muktedir olan nemli bir zbek han Maverannehir zbekleri tarafndan kaybedilmi bulunuyordu. Hem devlet ilerini, hem de sava stratejisini amcas Muhammed ibannin yannda renen Ubeydullah Han, asker meziyetleri asndan da adeta onun bir rnei gibi grnmektedir. Ubeydullah Han din politika bakmndan da iban Han takip etmi ve bunun yannda Safevlerle devaml mcadele ederek, Horasan ele geirmeye alm ve zaman zaman bu isteinde de baarl olmutur. Ancak zbeklerdeki iktidar yapsndan kaynaklanan baz faktrler yznden, btn zbeklerin kendisine yardmc olmamas zerine, yapacaklarn tam olarak gerekletirme imkn da elde edememitir. Ubeydullah Han, gerek siyas faaliyetleri ve gerekse kltrel alandaki almalar ile ann mmtaz bir ahsiyeti olarak Trk tarihindeki yerini almtr. 1.2.1.3. Karklklar Dnemi Ubeydullah Hann lmnden sonra devlet iinde saltanat karklklar balam ve bu saltanat mcadeleleri dnemi hayli uzun srmt. Kkncnn olu I. Abdullah Hann alt aylk ksa hakimiyetini (1539 sonu-1540 yl ba) takip eden yllarda Buhara ve Semerkandda ayr zbek hanlar tahtta grlmeye balad. Buharada Ubeydullahn olu olan Abdlaziz Han (1540-1550), Semerkandda ise Kknc Hann nc olu Abdllatif iktidara gemitir. Mevcud artlarn olumsuzluu sebebiyle bu iki han da baarya ulaamamlardr. Bylece Ebul-Hayr Han slalesi iinde uzun sren bir mcadele devri balamtr. savalarn balangcndan itibaren en aktif ahsiyet, Takentteki idrenin banda olan Nevruz Ahmed Han olmutur. Dier sultanlarla ibirlii yaparak, Ubeydullah Hann lmnden bir yl sonra Abdlazizin iktidarda olduu Buhara zerine yrmtr. Bu kuvvetler Buharay ele geirince Abdlaziz Belhe kamt. Nevruz Ahmed Hann Buharada tutunmak iin gerekli olan taraftarlarnn bu ehirde bulunduu grlmektedir. Ancak, o zellikle dini evrelerde byk gc olan Cubayr eyhi Hoca slmn desteini alamad. Ksa bir sre sonra Abdlaziz, Hoca slmn da yardmyla Buharay yeniden ele geirdii gibi, Takentlileri de buradan karmay baard. Abdlaziz Han bir sre sonra bu din liderle bozumu, bunun zerine Hoca slm da ona artk mzaheret etmemeye balaynca, bu durumdan Abdlaziz ile kavgal olan dier hanlar yararlanmlard. Takent hakimi olan Nevruz Ahmed Han, Semerkandda hakim durumda bulunan

966

Abdllatif ile anlaarak duruma mdahale etmeye karar vermiti.1551de yeniden Buharaya kar harekete getiklerinde yolda skender Sultann olu Abdullah Sultann (II. Abdullah Han) koruduu Kermina Kalesini kuatmlar, bu olay zerine Hoca slm, Abdullah Sultan nce korumay ve kollamay denemi ve sonra rencisi olan Abdullahn Buhara sultan olmas iin baz temaslarda bulunmu, ancak buna Nevruz Ahmed Han ile Abdllatif Han kar knca, Burhan Sultan isminde baka bir hanedan yesi Buharada hanlk makamna getirilmitir. Bu arada zaman zaman frsat bulunduu takdirde rana kar yama hareketleri de srdrlmt. 1550 Maysnda Abdllatif Han, Horasana akn ederek, Heratn evresini yamalam, bunun zerine de ah Tahmasb, Sultaniye yaylaklarna giderek sava iin hazrlk grmeye balamt.38 Ancak Buharada bulunan Abdlaziz Hann lm zerine saltanat ekimeleri sebebiyle Abdllatif Han ve yanndakiler geriye dnmler ve bylece ah Tahmasb da seferden o devre iin vazgemiti. Abdllatif Hann lmnden sonra (1551 yl) Nevruz Ahmed Han Semerkand ele geirmi, yaklak be yl mddetle bu ehri elinde tutmutu. Bu zaman zarfnda Mavernnehrin birok kentinde onun adna para baslm ve hutbe okunmutu. Ancak gen ve enerjik bir kii olan Abdullah Han, Belhi yneten amcas Pir Muhammed Hann ve hocas olan Hoca slmn da yardmyla Nevruz Ahmed Hana kar uzun sren bir savaa girimitir. Sonunda Nevruz Ahmed Han kendini ikiye kaptrarak, sefahat iinde 1556 ylnda lmt. I.2.1.4. Abdullah Han Dnemi ve Buhara Hanlnn Geni Snrlara Ulamas 1.2.1.4.1. Tahta gei ve Karklklarn Sona Erdirilmesi Nevruz Ahmed Hann lm, skender Sultann ocuklarna ve kardelerine Kermina ve Miankala dnme imknn vermitir. Pir Muhammed, Ebul-Hayr Hann torunlarndan en yals olarak ulu han ilan edilmitir. Ancak onun seilii de lkeyi karklktan kurtaramamtr. Abdullah Hann imknlar iyi kullanma kabiliyeti burada kendini gstermi, o evresindeki mcadelelere aktif bir ekilde katlarak, karlarn korumasn bilmitir. 1557-1561 yllar arasndaki mcadeleden Abdullah Han, Hoca slmn da katks ile galip km ve babas skenderi han olarak ilan ettirmeyi baarmtr.39 1561-1583 tarihleri arasndaki olaylar u ekilde zetlemek mmkndr: Abdullah Han merkez otoriteyi glendirmeye alan bir han olarak isim yapmt. Babas lnceye kadar hanlk grevini kendi zerine almam ama fiilen hanln ynetimini zerinde tutmutur. Onun iktidar dnemi, iban Hann iktidar dnemindeki snrlar elde etmek gibi genie bir faaliyetin gereklemesine adanmtr. O, vilayetlerde hakim olan hanedan yelerinin balarna buyruk bir ekilde saltanat srmelerine de kesinlike kar idi. Bir tarihinin ifadesine gre itaat etmeyen akrabalarn ve beylerin yok edilmelerini emrederdi.

967

Abdullah Han dneminde geni bir fthat siyaseti takip edilmitir. Abdullah Han zellikle kendi topraklarna yakn olan ve Semerkand vilayeti tesindeki bozkrlarda bulunan ok saydaki gerin ibanlerin arasndaki mcadelelere karmasn nlemek iin tedbirler almtr. Bunlar ibanlerin arasndaki mcadelelerde taraf olup, Maverannehire kanl basknlar dzenliyorlard. Abdullah Han en fazla uratran olaylarn banda, Nevruz Ahmed Hann oullarnn saltanat mcadeleleri olmutu. Bunlardan Baba Sultan (1556-1582), babasnn lmnden sonra Det-i Kpakta iktidar ele geirdii gibi, Kardei olan Dervi Han da Takentte iktidar elinde tutuyordu. Abdullah Hann, Baba Sultan ile yapt mcadele esnasnda Baba Sultann hizmetinde Anadolulu tfekiler bulunmaktayd. Bunlar, ordunun en nemli unsuru durumundaydlar ki, Abdullah Hann bir seferinde yenilmesinde bu kuvvetlerin byk etkisi olmutu40

Abdullah Hann bu koalisyonla srarl mcadeleleri birbirini takip eden aralksz seferler yaplmasn icap ettirmiti. ehirler bazen birinin, bazen dierinin eline gemi, bu olaylardan dolay ehirler ar tahribata uramlardr. Sava, Kari ve Hisarn Abdullah Hann topraklarna katlmas (1574); Semerkandn ve Takentin alnmas ile (1576) sona ermitir. Abdullah Hann Det-i Kpakta gizlenen Baba Sultana kar uzun ve zorlu seferi 1582 ylnda Baba Sultann ldrlmesi ve ahruhiye, Sayram, Ahengeran kalelerinin dmesiyle neticelenmitir. Abdullah Han elde edilen kalelere kendi darugalarn tayin etmitir 1.2.1.4.2. kinci Abdullah Han Dnemi Fetih Hareketleri Horasan meselelerine byk nem veren Abdullah Han rann elinde tuttuu baz blgeleri ele geirmek iin byk lde gayret gstermitir. 17 Mart 1588de Herat ele geiren Abdullah Hana kar ah Abbas I harekete gemesine ramen, baarl olamam ve geri dnmek zorunda kalmtr. Bunun yannda yine nemli ve Safeviler asndan kutsal bir ehir saylan Mehedi ele geiren Abdullah Hann 1590 ylnda ranllardan fethettii Semn-Kirman izgisinin dousunda kalan Sistn, Kara Hezre, Gilek, Niabur, Sebzevar, Esferayin, Muhavvelat, Tun, Cunbd, Kayn ve Tabes gibi bugnk Afganistann batsnda ve ran Horasan kesimindeki yerler bulunuyordu. 41Ancak ran ah olan I. Abbas (1587-1628) daha sonra Harezmi kendi tarafna ekmi ve Trkmenlerin de yardmyla, Herat hari, Horasan geri almtr. Abdullah Han dneminin son yllarnda tm gler, Harezm zbekleri blmnde de anlatld zere Harezmin fethine ynelmitir. Harezm ancak onun lmnden sonra yeniden bamszlna kavumutur.Abdullah Han zamannda 1583te Bedehan Babrllerden alnm ve bylece Hindiku dalarnn kuzeyinde Babrl topra kalmamt.42 1.2.1.4.3. Abdullah Han Dneminin Deerlendirilmesi

968

Uzun bir i karklk ve saltanat mcadelesinden sonra i bana geen II.Abdullah Hann zbek hanlk sisteminin elverdii lde merkeziyeti bir ynetim kurduunu grmekteyiz. Abdullah Han yalnzca Maverannehirde bir zbek idaresi kurmakla kalmam, Harezmi de hanlna balad gibi, Horasana da eitli kereler aknlar gerekletirerek fetih hareketlerinde bulunmutur. Kulland yntemler asndan sert ve taviz kabul etmez bir tavr sergilemitir. O, ayn zamanda bir takm islahatlar da gerekletirmi, zellikle mal, idr, zira ve sosyal amal almalara ncelik vermitir. Zamannda bayndrlk alannda nemli faaliyetler gerekletirildii iin halk, daha sonraki yzyllarda, Abdullah Han tarafndan gerekletirilmemi olan birok yapnn da Abdullah Han tarafndan yaptrldn sylemektedir. Uzun iktidar dnemi boyunca taht mddeilerine kar mcadele etmeye bir yandan devam eden Abdullah Han, dier yandan milletleraras mnasebetlerde de arln hissettirmeyi bilmitir. zellikle rana kar nemli seferler gerekletiren ve evresindeki dier devletlerle de mnasebetlerini bu olaya paralel olarak gelitiren Abdullah Han, zbek Hanlnn snrlarn Osmanl topraklarna kadar uzatmak amacyla ran ortadan kaldrmak gayesine matuf eitli hcumlarda bulunmutur. 1.2.2. XVII. ve XVIII. Yzyllarda Buhara zbek Hanl 1.2.2.1. XVII. Yzyldaki Gelimeler 1.2.2.1.1 Astrahanllar (Canoullar) Hanedannn Ynetimi Ele Geirmesi Abdullah Han 1598 ylnda ld. Askeri baarlarnn yannda iktisadi ve sosyal amal almalara da nem veren II. Abdullah Hann hanla ynelik almalar ne yazk ki, kalc olmam, lmnden sonra yerine geen tek olu ve halefi Abdlmmin babasndan ayr bir politika takip ettii gibi, Abdullah Hann gerekletirdii iler de ksa bir sre sonra ortadan kalkmtr. Abdlmmin tahta getii zaman beylerine kar son derece gaddar davranm ve bunun sonucunda alt ay civarnda sren iktidarn mteakip bir komplo ile ldrlmtr.43 Abdlmminin lmnden sonra devlet iinde karklklar kt. ranllar bu lm olayndan sonra kan karklklardan yararlanarak, eskiden kaybettikleri topraklar elde etmek iin faaliyetlere baladlar. ran hkmdar ah Abbas nce Sebzevar ve Mehedi sonra Herat ald. Kazaklar da bu srada Buhara Hanlna kar hcumlarda bulunuyorlard. Bu durumu nleyecek bir slale yesinin bulunmas gerekiyordu. Abdullah Hann taht mcadeleleri srasnda slale yelerinin nemli bir ksm ortadan kalkm durumdayd. Bu durum tahta geecek kii konusunda karklklarn meydana kmasna sebep oldu.44 Bunun zerine Astrahandan gelmi olan Canoullar taht ekimeleri zerinde aktif rol oynadlar. zbek emirleri Can Muhammed Sultan han yapmaya karar verdiler. Daha sonra emirler Can Muhammed Sultann olu Din Muhammed Sultan han olarak setiler. Din Muhammed daha nce Horasanda birok yerleim

969

yerini ynetmi, tecrbeli bir sultand.45 Din Muhammmedin ksa bir sre sonra ldrlmesi zerine kardei Baki Muhammed tahta geti.46 1.2.2.1.2. Baki Muhammed Han ve Vali Muhammed Han Dnemleri Baki Muhammedin han olarak seilmesinden sonra Canibekin nc olu Vali Muhammed de halef olarak tayin edildi. Onu Belhe vali olarak gnderdiler. Bylece bu tayin de gelenek biimini ald. Bu slaleye Canoullar (Canler) ya da Astrahanllar denmektedir. ok ksa bir dnem gemi olmasna ramen Baki Muhammed Han dneminin banda hanln snrlar ok klmt. Kuzey ve kuzeydouda Kazaklar hanlktan toprak elde etmiler, bunun yannda da ah Abbas 1602 ylndan itibaren dou seferini balatarak hanlk aleyhine genileme gstermek istemiti. ran ordusunun seferindeki baarszlk Baki Muhammed Hann prestijini arttrd. 1603 ylnda Kunduz ve Belh ehirleri zbeklerin kontrolne girdi. Baki Muhammed Han 1605 ylnda Kazaklarla bir antlama yapt. Gerekletirmek istediklerini tam olarak yapamadan ayn yl ld. Kaynaklar Baki Muhammedin askerlik ynnn kuvvetli, idari ynden meselelerin zmnde yetersiz kaldn belirtmektedirler.47 1605 ylnda Baki Muhammed Hann lmnden sonra kardei Belh valisi Vali Muhammed hanla getirildi (1605-1611). zbek emirlerinin hareketlerine kar merkez bir otorite kurmak isteyen Vali Muhammedin tavrlar emirler arasnda ho karlanmad.48 Ksa bir sre sonra Buharada Vali Muhammed Hana kar bir komplo dzenlendi. Bunun sonucunda Buharal asiller onun yerine tahta mam Kulu Han geirmeye karar verdiler. Vali Muhammed Han ise iki olu ile birlikte rana kaarak ah Abbasn himayesine snd. randan kuvvet alarak taht ele geirme teebbs baarszlkla sonuland ve kendisi de Buharadakiler tarafndan esir alnd 1.2.2.1.3. mam Kulu Han mam Kulu, ranllar ve Vali Muhammed Han ile olan savanda Kazaklardan yardm almt. Ancak bir sre sonra Kazaklarn faaliyetleri sonucunda onlarla mcade etmek zorunda kald. 1613 ylnda Kazaklar bozguna uratt. Ayrca bu dnemde dier bir ger topluluk olan Karakalpaklarla da anlamazlklar meydana geldi. Bunun yannda Kalmuklar da zbekler iin tehlike meydana getirecek hareketlere baladlar. Kazaklar da Kalmuklar yznden Mvernnehirin snr kasabalarna yerlemeye alyorlard. Bu durum da mam Kulu Han hem Kazaklarla hem de Kalmuklarla mcadele etmek zorunda kald. Bu mcadelelerinde baar gstermesi onun prestijini arttrd.Dzensizliklerin ve snr atmalarnn ok olduu snr ehri Takente olu skenderi vali olarak tayin etmi, ancak olu kan bir ayaklanma srasnda ldrlnce, Takente kar olduka sert bir cezalandrma ilemine girimiti.49 Ksa bir sre sonra Kazaklar Takenti ele geirmiler, mam Kulu Han da bu zapt kabul etmek zorunda kalmt. mam Kulu Hann saltanatnn byk bir ksm siyas alkantlardan uzak gemitir. zellikle eyhlerin ve airlerin meclisinde vakit geirmekten holanan hann hkmdarlk zamannda nemli

970

lde asayi salanm ve hanlkta dzen salanabilmitir. mam Kulu Han, zaman zaman tebdil-i kyafetle halkn arasna karmakta ve halkn dertlerini dinlemekteydi. mam Kulu Han dneminde zbeklerin nceki durumlarnn aksine ranla mcadeleye fazla nem vermedikleri de grlmekteydi. Yaplan baz faaliyetlerde de ran ordusunun duruma mdahale etmesiyle zbeklerin ekilmek zorunda kaldklar bilinmektedir. Bu bakmdan mam Kulu Han dneminde Osmanllarn birlikte rana kar sefer ama tekliflerine zbekler scak bakmamlardr. Buhara Hanl ayn bar tavr Babrl Devletine kar da gstermitir. Belhte bulunan Nezir Muhammedin Afganistana kar yapt baz asker teebbsler de mam Kulu Hann gerekletirdii diplomatik teebbsler sayesinde iki devlet arasnda problem haline getirilmemitir. 50 mam Kulu Han zamannda salanan birletirici ynetim anlayna ramen, baz emirler yava bir ekilde de olsa merkezi otoritenin dnda kendilerine bir nfuz alan yaratmaya baladlar. Bu da daha sonra Buhara zbek Hanln derinden etkileyecek olaylarn balama sebebi olacakt.51 Buna rnek olarak verilecek kimse Semerkand emiri olan Yalangtu Bey idi. mam Kulu Hann zamannda dtan gelen basklar durdurulmu, yukarda belirtilen istisnalara ramen merkezin otoritesi bir lde tannm, ayrca bayndrlk ilerine nem verilmiti. 1.2.2.1.4. Nadir Muhammed ve Abdlaziz Han Dnemleri mam Kulu Hann halefi ve kardei olan Nadir Muhammed (1642-1645) son derece kibirli, agzl ve zalim bir insand. Bu nedenle evresinde honutsuzluk yaratmt.52 ktidarnn nc ylnda Kazaklar Mvernnehire kar yaptklar saldrlarla Hocende kadar ulamlard. Nadir Muhammed Kazaklarn blgeden kovulmas iin oraya olu Abdlazizin kumandasnda bir ordu gnderdi. Sefer srasnda Hocentte Abdlaziz, han olarak ilan edildi. Olaylar renen Nadir Muhammed acele ile Belhe gitmi ve Abdlaziz ise Buharaya ynelmitir. Abdlazizin hanl 1645 ylndan 1680 ylna kadar devam etmitir. Nadir Muhammed Babrl hkmdar ile ran ah Abbasdan yardm talep etmi fakat bu istekleri srasnda Babrlller Belhi ele geirmilerdir. Bir sre sonra Belhi Babrller braktnda bu ehir bir mddet Nadir Muhammedin elinde bulunmusa da 1651 tarihinde kesin bir biimde Buhara topraklarna tekrar katlmtr. 1655 ylnda Maverannehire ve zellikle Buhara evresine ynelen Hivelilerin ykc saldrlar grlmtr. Ayn yl iinde Hiveliler Karakul yresine hcum etmilerdir. Uzak bir blge olan Kerminaya kadar giden Hive aknlar blgenin ekonomik ve sosyal yaps zerinde son derece ykc etkilerde bulunmutur. Hive Hanl bahsinde de grlecei zere 1657 ylnda yaplan sefer srasnda Ebul Gazi Bahadr Han Kerminadan Hiveye dnerken Abdlazizin hcumuna uram, ancak olu Anuann gayretleriyle cann kurtarabilmitir. 1658 ve 1662 yllarnda da bu aknlar Hiveliler tarafndan devam ettirilmitir. Hive ile yaplan uzun sreli savalar Maverannehirin btn ekonomik sistemini alt st etmi, Buhara zbekleri iinde zaman zaman kan karklklarn temelinde de bu sorun nemli bir yer igal

971

etmitir. Son dnemlerinde skntlarn bagstermesine ramen Abdlaziz Seyhun ve Ceyhun arasnda bir kere daha zbek hakimiyetini salamaya muvaffak olmutur. Tahttan indirilmesinden sonra yerine Subhan Kulu geti. 1.2.2.1.5. Subhan Kulu Han Dnemi Subhan Kulu Han, Abdulazizin Buharay terketmesinden sonra ehre gelmi ve hkmdarlk sembollerini alarak tahta oturmutu. Fakat zor bir dnem onu beklemekteydi. zbek emirlerinin itaatsizlikleri, Hive Hanl ile devam eden asker mcadeleler ve oullarnn sadakatsizlii Subhan Kulu Hann nndeki byk problemlerdi. Bu problemler sebebiyle Subhan Kulu Hann iktidarnn ilk dnemleri kark bir ortam iersinde gemitir. Subhan Kulu Hann oullar babalaryla uyumlu bir ekilde almamlar, bu da Buhara Hanl iinde eitli sorunlarn kmasna neden olmutur. zellikle baz ocuklarnn ihaneti sebebiyle g durumlarda kalan Subhan Kulu Han, onlarn kardklar meseleleri zmek iin byk aba gstermek zorunda kalmtr. Bu sralarda Hive han olan Anua Hann Maverannehire kar saldrlar grld. 1683te ve daha sonraki Hivelilerin aknlarnda Subhan Kulu emirlerinden ve hatta olu Sadk Sultandan dahi yardm alamad. Ancak Bedehan emiri olan Mahmud Bi Atalk kuvvetleriyle ona yardmc oldu. Hiveliler ile yaplan mcadelelerde Buhara Hanln temsil ederek, Subhan Kulu Hann otoritesinin byk lde yklmasn engelledi. 1687 ylnda Subhan Kulu Bedehann yansra Belh valilii grevini de Mahmud Bi Atalka verdi. Emirin bu ykseliinin yannda dier baz emirler de Buhara Hanlna olan ballklarn eskisi gibi gstermemeye baladlar. Mahmud Bi Atalkn han nezdindeki itibar da dier emirlerin kskanlna neden oldu. Emirler Mahmud Bi Atalk ynetimden uzaklatrma karar alarak bir araya geldiler. Ancak Mahmud Bi Atalk kendisine kar gerekletirilen btn tuzaklardan kurtulmu ve Belh ile Bedehanda meydana getirdii idar sistem iinde de nemli grevler gerekletirmiti.53 Bu devrede Hive hanlar saldrlarna devam etmiler, Hive han olan Erengin ldrlmesinden sonra durum Subhan Kulunun lehine dnm, Hiveliler bu kere Subhan Kulunun himayesine girmek istediklerini belirtmilerdir.54 Mahmud Bek Atalk Belh ve Badehan valiliine atanm, bir bre sonra Buharadan tamamen bamsz bir konumda kalmtr. Onun sert ynetiminden dolay Belhde karklklar kmtr. Subhan Kulu Hann iktidarnn son yllarnda genel bir ykm kendini iyice belli eder duruma gelmiti. zbeklerin Ming boyu ranllardan yardm istemi ve ranllar da Ming kabilesinin yurdu olan aburgan igal etmilerdi. 1702 ylnda len Subhan Kulu Hann yerine tahta olu Ubeydullah, han olarak gemiti. 1.2.2.2. XVIII. Yzylda Buhara zbek Hanl

972

1.2.2.2.1. Ubeydullah ve Ebul Feyz Han Dnemleri Subhan Kulu Han lkesinde btnl temin etmi olmasna ramen merkezi otoritenin zayflamasn engelleyememiti. Subhan Kulunun yerine 23 Eyll 1702 tarihinde Ubeydullah han ilan edildi. Ubeydullah yetenekli bir idareci olmamasna ramen mutlakiyeti bir idare kurmaya alm, fakat bir sre sonra emirlerin oyunca haline gelmitir. Ubeydullahn iktidar dnemi kendisine kar isyan eden emir ve beylerin isyanlar ile geti. Mahmud Bek Katagan Belh ve Tirmizi ele geirmi ve kendisine kar gnderilen Buhara ordusunu da malubiyete uratmt. Ubeydullah ok g bir ekilde Mahmud Beke kar stnlk salayabildi. zbek boylar arasndaki srtmelerin yannda Seyhun civarnda yaayan bozkr gerlerinin basknlaryla da durum Maverannehirde kark bir hal ald.55 Bu siyasi karklklklarn yannda ekonomik durum da iyi grnmyordu. Bunu nlemek iin para konusunda bir operasyona giriildi. Parann ayar drld. Ancak bu durum ekonomide kaosa neden oldu. Halk bu iten nemli lde zarara urad.56 Bunun yannda yeteneksiz baz kiilerin nemli devlet grevlerine getirilmesi de huzursuzluklarn kmasna neden oluyordu. Cubayr eyhlerinin vergilendirilmek istenmesi Buharada gl bir konumda bulunan bu grubun hana kar tavr almasna neden oldu. Bu olaylarn bymesi zerine Ubeydullaha kar dzenlenen komplo neticesinde 1711 tarihinde han ldrld. Ar artlar iinde bulunan Buharada tahta Ubeydullahn kardei Ebul Feyz geti (1711-1747). Astrahanllarn sonuncusu Ebul Feyz Hann zamannda Buhara Hanlnda birbirinden bamsz blgeler olumaya balad. Fergana tamamen Buhara Hanlndan koptu. Belh ise zaman zaman bamsz bir birim halinde bulunmaya devam ediyordu. Buhara Hanlnn hakimiyet alan iine bakentin yani sarayn bulunduu kent girmektedir. lke genelinde sz sahibi olanlar o zamanlarn en yksek mevkii sahibi konumundaki ve o greve zbek soylular tarafndan getirilen atalklard. Ebul Feyz Han tarafndan baehir atalna getirilen Muhammed Hakim Biy, hann zayf karakterli olmasndan dolay ynetimi kendi denetimi altna sokmutu.57Bu devrede zbek boylar arasnda iddetli mcadeleler ortaya kmaktayd. Bunlar arasnda Mangt ve Kenges boylar arasndaki atma nemli sonular ortaya karm, Kenges boyunun hkmdar brahim Biy hanla kar tavr ortaya koyarak damad Recepi han olarak ilan etmi ve bu kii Buhara hanlnn yetersizliinden de yararlanarak Semerkand ele geirdii gibi, Buhara zerine de yrmt. Buharay alamayan Recep Han bu durum zerine Kazaklardan yardm talep etmi ve Kazaklar Semerkand ve Buharay yamalamlard. Bu i mcadelelerin yannda tabi afetler yznden retim kayb sz konusu olunca ehirler ve evresindekiler byk lde yoksullua dmlerdi.58 Buharann bu durumundan ran ah olan Nadir ah yararlanm, olu Rza Kulu Han Ceyhunun tesine gndermiti. Buhara kuatlm ancak ran ordusu ehri alamadan geri ekilmek zorunda kalmt.1740 ylnda Nadir ah Maverannehire yeni bir sefer dzenlemeye karar verdi.59 Emir Muhammed Mukimin olu Muhammed Rahim ranllarla anlat. Nadir ah Muhammed Mukimin Buharadaki yetkili vekili oldu. Ebul Feyz Han eski makamnda kald ama btn yetkilerini

973

uygulamada atalklara brakt. Daha sonra Nadir ah tarafndan yetkili klnan Muhammed Rahim devlet ilerine artk direkt olarak karmaya balad. Nadir ahn lmnden bir sre sonra Muhammed Rahim Bey, Ebul Feyz Han ldrtt (1747). Onun yerine Muhammed Rahim, Ebul Feyz Hann olunu tahta kartmt, bu ahs ayn zamanda onun damad idi. Muhammed Rahim Han onu da ldrttkten sonra idareyi tamamen kendi eline ald. Bu devreden sonra Ubeydullah ve Ebul Gazi isimlerinde ehzadeler grnyorsa da bunlar fazla nem tamamaktadr. Abdlmmin ile Astrahanllar slalesi son erdi. Bu devre ile 1785 arasnda bir gei devri yaand. I.2.2.2.2. Mangt Hanedannn Kuruluu Mangt Hanedannn resmi ynetim sreci Muhammed Rahim Hann kuzeni ah Murat ile balad (1785-1800). Mangtlar Maverannehirin Timurlulardan beri Cengiz soyundan gelmeyen ilk hanedanyd. Benzer bir gelime Hive ve Hokandda da yaand. zbek hanlarnn kabile kklerinin Cengiz soyuna uydurulmasna artk gerek duyulmad. Buharadaki Mangt yneticileri nvanlarn Trk-Mool geleneinden slm geleneine deitirerek handan emire dntrdler. Mangtlar bir lde baz alanlarda daha nceki ynetimden daha baarl duruma geldiler. Merkezi idare zbek kabile reislerinin yetkilerinin kslmasyla bunlar tarafndan bir lde de olsa kuruldu.60 Bunun salanmas i istikrar, nfusun art ve Rusya ile yaplan ticaretin artmas sonucunda Buharadaki mevcut yap deimemi ama daha az kark bir ortam yaanmas temin edilmiti. ah Murat tahta getikten sonra btn gcn slam kurallar iletmeye yneltti. O ncelikle ulemaya sayg gsterdi. Btn icraatn adalet ve hakkaniyete dayandrmaya zen gsterdi.ktidarnn balangcnda kardeleri ile olan taht mcadeleleri n plandayd. Bunlar ksa bir sre iinde sonulandrd.61 Mvernnehirdeki faaliyetlerini tamamlaynca rana ynelik aknlara balad. Merv zerine yrd. Bu blgeyi hakimiyeti altna ald. ah Murat daha sonra Mehede kadar ilerlemi olmasna ramen baarl olamamtr. ah Murat rana kar harekt on iki sene devam ettirmitir. Afgan hanedan olan Durranlerle de mnasebetleri zaman zaman dmanca olmutur. ah Muratn Afgan Devletinin topraklarna hcumu ile balayan mcadelede Timur ahn buna cevap vermesi zerine olaylar iddetlenmi, ancak daha sonra bar yaplmtr (1789).62 Timur ahn lmnden sonra yerine geen ah Zaman dneminde de mcadeleler devam etti. 1793te ah Murat Belh zerine hcum etti. Ancak ah Murat bu seferden de kalc neticeler elde edemedi. ah Murat 1800 ylnda ld. ah Muratn hkmdarlk zaman Buhara ahalisi tarafndan takdirle anlmt. lme nem veren bu hkmdar zamannda medrese mezunlarnn says 30.000i gemiti. 63 I.2.2.3. XIX. ve XX. Yzylda Buhara zbek Hanlna Genel Bir Bak ah Muratn devlet hakimiyetini pekitirme politikasn olu Haydar (1800-1826) devam ettirdi. Emir Haydarn tahta k srasnda byk ayaklanmalar meydana geldi. Emir Haydar bu isyanlar

974

baarl bir ekilde sona erdirdi. 1821-1825 yllar arasnda Zerefan Vadisinin orta ksmnda Semerkand ile Buhara arasndaki Miyankalda zbek kabileleri arasnda isyan kt. Onlar Maverannehiri her zaman tehlikeye sokacak yedi kabile eklinde rgtlenmilerdi. Bu yedi kabile Htaylar ve Kpak Trklerinden olumaktayd. Bu isyan uzun mddet devam etti. Emir Haydar 1825 ylnda isyanclara kiisel dokunulmazlk verileceini beyan ederek ayaklanmay sona erdirdi. syanclar da bundan sonra ellerindeki kaleleri teslim edeceklerini bildirdiler. 1826 ylnda Emir Haydarn lmnden sonraki birka ay iinde onun oullar Hseyin ve mer pepee emirlik makamna getirildiler. Bunlardan birincisi zehirlendi; ikincisi ise ldrld. Ayn yl iinde hanla Emir Haydarn nc olu olan Nasrullah geti (1826-1860). Nasrullah iktidarnn ilk yllarnda tahtta tam anlamyla hakimiyet salamak iin olduka sert davrand. Ayrca Buhara Emirliinden ayrlan blgeleri kendisine balamak iin de mcadele etti. Nasrullah, hanl Hive ve Hokand aleyhine geniletmek iin urat. O, Mervi zaptetmek iin Hive hanna kar sava am ve nihayet 1845 ylnda Mervi igal etmitir. Nasrullahn hakimiyeti dneminde Buhara, arlk Rusyas ile ngiltere arasndaki rekabetin mcadele alan haline de dnmt. ngiltere 1830larda Hindistandan kuzeye zel casus gndermeye balad. 1831-1833 yllarnda Lahordaki ngiliz casusu Alexander Burns seyyah olarak Buharada bulunmaktayd. O bu seyahat ile ilgili nemli bir eser meydana getirdi. Daha sonra Emir Muzaffereddin 1860 ile 1886 tarihleri arasnda tahtta bulundu. Onun zaman Rusyann Trkistan igal ettii dneme rastgelmektedir. Tarihilerin onun hakkndaki kanaati byk lde olumsuzdur. Ruslarn genel valisi Kaufmann, Buhara emirini kendisinin en sadk ve itaat eden memuru olarak sayyordu. Ruslar, emire kar kan muhalif kiileri de g kullanarak emire itaat eder hale getiriyorlard. Bu sebeble emir de onlara kar byk lde kran duymaktayd. Emir memleketinde isyan kt zaman Rusyaya bavurmaktayd. Kendisinden sonra olu Abdulahad (1886-1910) tahta geti. Onun olu Alim ise son Buhara emiri idi. Bu emirler de Rus etkisinden kamadlar. Buharann kaderi 2 Eyll 1920de belirlendi. ehir Frunze tarafndan alnd ve Buhara Cumhuriyeti ilan edildi.64 I.3. Harezm (Hive) zbek Hanl 1.3.1. Hanln Kuruluu ve XVI. Yzyldaki Olaylar ve Gelimeler Maverannehirdeki zbek oluumundan sonra dier bir zbek grubu da Yadigariler olarak 1512de Harezmde yeni bir hanlk meydana getirdiler. Bu olay Trkistann mhim bir ksmnn zbek Trklerinin ynetimine girmesinin rastlant olmadn, yerel nfusun istikrarszl ile ilerinden karacak yeni bir alternatif bulamaylarndan ileri gelmektedir. Det-i Kpaktaki zbekler kendileri iin ok deerli olan bu blgeleri ele geirirken fazla zorlanmadlar. Timurlularn Harezm blgesinde valileri bulunmakta idi. Bu valilerden biri olan in-Sufi, Muhammed iban Hann blgeyi zaptetii srada ortadan kaldrlm ve blge Maverannehir

975

zbeklerinin eline gemiti (1506).65 iban Muhammed Hann Merv savanda ldrlmesi zerine blgeyi Safeviler ele geirdiler. ah smail tayin ettii darugalar vastasyla Harezmin ynetimini salad. Vezir, Hezaresb, rgen ve Hive ehirlerinin ynetimi bu ekilde gnderilmi olan darugalarn elindeydi. i olan Safevi ynetimine kar buradaki muhalefet Vezir ehrinin kads mer tarafndan organize edilmi, lkenin ilerden kurtarlmas gerektii dncesi halkn arasnda yaygnlatrlmtr. Bir mutasavvfn da yardmyla Yadigar ibanlerinin banda olan lbars Hana hanlk teklifi iletilmi ve bunun sonucunda Vezir halk isyan ederek, Harezmdeki Safevi hakimiyetinin sona ermesini salayan olaylar balatmtr. Vezir ehrinin Safevilerden alnmasndan sonra burada 1512 tarihinde lbars tahta geirilmi ve bylece Harezmde Yadigaroullar iktidar ile hanln kurulmas salanmtr. lbars, rgenteki darugay malup ederek bu ehri de ele geirdii gibi, bir sre sonra Hive ile Hezaresb zbeklerin kontrolu altna girmi, bu ehirlere Kat ehri de katlmt. Bu ilemler yerine getirilirken lbarsn ars zerine zbeklerin bir ksm daha bu topraklara gelerek lbarsn yannda yer alyorlard. Elde edilen topraklar da zbekler arasnda pay ediliyordu. Yadigarilerin elde ettikleri alann hemen gneyi Karakum ldr. Murgap ve Tejen nehirlerinin vahalarna ve Kopet Balkan dalar eteklerine kadar uzanr. Blgede bulunan Trkmenler birok kabileden olumaktaydlar. Teke Trkmenleri blgenin merkezinde, Yomutlar batda, Ersar Trkmenleri ise douda younlamlardr. Yadigariler kendi lkelerini iki para olarak grdler: Su boyu, da boyu. Ceyhun deltasnn kuzey kesimi Yadigarilerin kontrolu dnda kald. Aral ile Karadenizin arasndaki blgede st Yurt ve Manglak olarak bilinen iki nemli yer vardr. Buras da Trkmen ve kazak kabilelerinin hareket alan iinde adet bir koridor gibidir.66 Yadigarn olu lbarsn ynetimi esnasnda zbeklerin Berek kabilesi Vezir ve rgeni ele geirerek Harezmin fethinde nemli rol oynamtr. Dier Yadigari kabilelerinden olan Ebulekler ve Aminekler de Harezmin dier blgelerini yani Hive, Kat ve Ceyhun deltas gibi yerleri ele geirmilerdir. lbars Hann nderliinde burada yeni bir slale meydana gelmi ve lbars Han Vezir ehrindeki ilk byk han olma zelliine sahip olmutur. 1518-1519 ylarnda ise Sultan Hac Han tahtta kald. Onu Yengiehrden Vezir ehrine getirerek han ilan ettiler. Sultan Hacnn fazla topraa ve adama sahip bulunmadn belirten Ebul Gazi, mal ve askerin hepsinin lbars Handan olu Sultan Gaziye getiini belirtmektedir. Belirtilen bu sebepten dolay Sultan Gazi Sultan hanln ilerinde olduka etkili bir konumda kald.67 Bir yl sonra Sultan Hacnn lm zerine yerine Ebuleklerden Hasan Kulu Han gemiti (1519-1524). rgeni ona verdiler. Bu han da Yadigar Hann torunlar idiler. uruk halinde yaayan Harezm zbeklerinin yeleri konumunda bulunuyorlard. Hasan Kulu Hann elde ettii kazanc kskanan dier kabileler ona kar birlemi ve rgene snan Hasan Kulu Hann ehrin savunmasnn da iyi olmamasndan yararlanarak onu ortadan kaldrmlard. Bu ailenin geri kalanlarn da Buharaya srdler. 68

976

Ebuleklerin srlmesiyle zbek slalesinden biri, Hive Hanlnn ynetiminden tamamiyle elini ekmi bulunuyordu. Bu olaydan sonra han Amineklerden seilmeye balad, tahta Byke Han geti (1524-1529). Sfyan Han tahtnda 1535 ylna kadar kalm ve Anu Han tarafndan srlene kadar hkmdarlk yapmtr. Ebul Gazi, Sfyandan nce Anuu han olarak gsteriyorsa da 15291535 yllar arasnda Sufyann iktidarda bulunduu ve Ebul Gazinin baz kronojik hatalar yapt dnlmelidir.69 Burada meydana getirilen siyasi otorite kuvvetli rakiplere ve dmanlara ramen kendisini ksa sreli igaller hari Rus istilasna kadar bamsz olarak korumaya muktedir oldu. 1537-1539 yllar arasnda hanedann en yal yesi durumunda olan Avani rgente han ilan edilmitir. Avani Han zbek aileler arasndaki atmalar bir lde gidermiti. Ancak bu uzlama Avaniin byk olu Din Muhammed tarafndan bozulmutur. Hanlk 1539da Maverannehir zbekleri tarafndan ele geirildi. Ubeydullah Hann zamannda elde edilen bu topraklar Harezm zeklerinin toparlanmasyla devam etmeyecek, Harezmliler ehirleri teker teker ele geireceklerdir. Bunun zerine byk bir ordu ile Harezm topraklarna giren Ubeydullah Han zellikle Din Muhammedin cesareti ve abalar ile yenilgiye uratlm ve Harezm tekrar bamszlna kavuturulmutur. Bu devreden sonra baa geen Kal Hann hkmdarl zamannda (1540-1548) lke huzura kavumu, ekonomik durum dzelmi ve ticari hayat da canlanmtr. Kal Handan sonra yerine kardei Akatay gemitir. Akatay takip eden devrede kltrel yn kuvvetli olan Dost Han hanla getirilmitir. 1557 tarihinde Hacim Sultan (Hac Muhammed Han) Harezm han olarak ilan edildi. Hacim Hann iktidarnda i ekimeler bir lde sona erdirilmiti. Ancak onun dneminde Buhara Hanlnda II. Abdullah Han bulunuyordu. Abdullah Han zellikle saltanatnn ikinci dneminde Harezme kar harekta girimi ve 1593-1594de hanl topraklarna katmtr. Harezm Hanlnn bata Hacim Han olmak zere hanedan yeleri ah Abbasa snmak zorunda kalmlardr. II. Abdullah Han halka ar vergiler koydurtmutur. Hacim Han 1595 ylna kadar Safevilerin yannda yaamt. Bu tarihte tekrar eski topraklarn elde etmek iin harekta girien Hacim Muhammed Han ve yanndaki ehzadeler, baz baarlar elde etmilerse de, Abdullah Han kuvvetlerini tekrar blgeye sevketmi, bu topraklar tekrar hanlna balamtr. Ancak Harezm Abdullah Hann lmnden sonra tekrar bamszlna kavumutur. 1.3.2. XVIII. Yzylda Hive Hanl Hacim Hann 1602-1603deki lmnden sonra yerine olu Arap Muhammed han ilan edildi. Arap Muhammed Han, Hiveyi saltanat merkezi yapmtr. Sonuta hanlk Hivenin kendi adyla anlr olmutur. Blgede Hiveliler bu dnemde baz skntlarla karlatlar. Bu arada Rus Kazaklar da rgeni basarak yama hareketlerine girimilerdir. Ancak Arap Muhammed Han onlar takip ederek, dman tamamen yok etmitir.

977

Harezm daha sonralar 1604de Kalmuklarn hcmlarna uram, bu hcumlarda Kalmuklar uzaklatrlmlardr. Bu devrede ehzadelerin kartt karklklar nemlidir. zellikle oullarndan lbars Sultan babasn yakalatarak hapsettirmi, hazineye ise el koydurtmutur. Bu hadise geici olmu, Arap Muhammed Han bu durumdan kurtulmu ve bir sre sonra asi ehzadelere kar tenkil hareketine girimise de bu tenkil hareketi srasnda 1621 ylnda oullar Habe Sultan ve lbars sultanlara yenilerek, esir dm ve bir sre sonra da ldrtlmtr. Dier kardeleri sfendiyar Sultan ise Arap Muhammed Han ile birlikte hareket ettii iin malub duruma dtnden rana snmtr. sfendiyar Sultan daha sonra randan dnm Trkmenlerden yardm alarak babasna kar isyan eden kardelerini ortadan kaldrarak duruma hakim olmutur (1623).70 sfendiyar Sultan 1623 ylnda han ilan edildi. sfendiyar, hanla gelii srasnda byk yardmlarn grd Trkmenlere dayanarak zbekleri karsna alan bir politika izledi. Bu arada Ebul Gazi ve erif Muhammed sultanlar da geri dnmlerdi. sfendiyar Han, dier kardeleriyle mcadele etmeye balam ve bu arada da zellikle zbeklerin hanlk iindeki nfuzunu krmak iin byk gayret gstermitir. zbekler yaptklar mcadelenin baarya ulaamadn grdkleri iin Harezmi terketmeye balamlard. Buhara zbek Hanlna gidenler olduu gibi bir ksm Kazaklarn yanna, dier bir blm de Nogaylarn yanna snmlard. Ebul Gazi nce Kazaklarn yanna gitmitir, daha sonra buradan Buhara Hanlna gitmitir. Bir ara Hiveyi ele geiren Ebul Gazi (1630), burada fazla kalamam sfendiyar Han tarafndan ele geirilerek rana srlmtr. Ebul Gazi yaklak olarak on yl kadar srgnde kalm, Trkmenler ve Kalmuklarn yannda bir mddet kaldktan sonra rgene gelmi ve 1643 ylnda Hive tahtna gemitir.71 O, Ural nehri Kazaklar ile mcadele etmi, dnemi iinde Buhara han Nadir Muhammed Hiveyi kendi topraklarna katma teebbsnde bulunmu ise de bu eylemi baarl olmamt. Ebul Gazi devlet iinde basklar hissedilen Trkmenlerin bu basklarn ortadan kaldrmak iin mhim lde gayret gstermi, bu srada kulland iddet metotlar ile ok sayda Trkmenin lmne sebeb olmutur. Kendi ifadesiyle yazd eseri ile de bu konudaki gnahn affettirmeyi ummaktayd. Ebul Gazi Kalmuklarla da mcadele etmi, onlar yenerek Kalmuklarn yapmakta olduklar apul hareketlerini bir lde de olsa nlemitir. Ebul Gazi, Buhara Hanlndan Abdlaziz ile Subhan Kulu arasndaki mcadeleler srasnda Buharaya mdahale etme imkan elde etti. Ebul Gazi Abdullah Han tarafndan ldrlen atalarnn intikamn almak bahanesiyle kendisiyle akraba olan Subhan Kulunun yardm talebini kabul etmi, Buhara Hanlnn topraklarna iddetli aknlar gerekletirmiti.72 Buhara evresine kar aknlar daha sonraki dnemlerde de devam etti. Buhara ordusunun kar harekta gemesi ile Hiveliler geri ekilmekteydiler. Ebul Gazi 1662de yapt son seferden sonra hayatta iken lke ynetimini olu Anuaya devrederek 1663de ld. Buharaya kar hcumlar Anua Han (1663-1687) dneminde de daha byk baarlar elde edilerek devam etti. Hiveliler Buharaya kadar ulatlar. 1685de byk bir hcum neticesinde

978

Semerkand Hivelilerin eline geti. Semerkand halk Anuay kendi hanlar olarak ilan ettiler. Ancak bu durum Buhara Hanlnn ald tedbirler neticesinde bozuldu.73 1687 Ylnda len Anua Handan sonra Hdydad Han (1687-1689), Arenk Han (1689-1694) gemilerdir. Bu devrelerde naklar tahta geilerde etkili konumda bulunuyorlard. 1694den itibaren daha kark bir ortam yaayan hanlk iinde Buhara han Subhan Kulu Hann gnderdii ah Niyaz Biy hkmdar olarak bata bulunmu, bu devrede rana kar birok aknlarda bulunulmutur.74 1.3.3. XVIII. Yzylda Hive Hanl ve Yadigaroullar Hanedannn Sona Ermesi 1702-1704 yllar arasnda ksa sreli iktidarda kalan hanlar bulunmaktadr. Bu ekilde 1703te Musa ve Arap Muhammed II hanlk makamna gelmiler, ancak tahtta fazla kalamamlardr. II. Hacim Muhammed Han ise 1703-1714 yllar arasnda hkm srmtr. 1714 ile 1728 yllar arasnda Hanln banda ir Gazi Han bulunmaktadr. Harezmin kkl ailelerinden biri olan irgazi Han hanln kurucu ailelerinden gelen bir kimseydi. irgazi muktedir bir hand. nce Trkmenler ve Karakalpaklar itaat altna ald gibi, Trkmenleri de otoritesini tanmaya mecbur etmitir. ir Gazi Safevilerin Mehed valisinin Snn halka zlmettii gerekesiyle Mehed zerine yryerek ehri ele geirmitir. irgazi Niaburu kuatm ancak Nadir ahn blgeye gelmesi zerine bu faaliyetten vazgemitir. irgazi Mehedin elinden kmas zerine tekrar byk bir ordu ile 1717 ylnda Mehed zerine yryerek ehri tekrar ele geirmitir. 1717 ylnn ok nemli bir olay da Aleksander Bekovi erkaskiy kumandasndaki Rus keif kolunun Hivede ir Gazi Han tarafndan alnan tedbirlerle btnyle yok edilmesidir. Bu hareket Ruslarn Hive Hanlndan uzun mddet uzaklamasn salamtr. Bu arada irgazi i mcadeleler ile uramaya devam etmitir. Mangt kabilesinin ayaklanmalar ile uramak zorunda kalan irgazi, balangta asiler ile iyi bir ekilde mcadele etmesine ramen, daha sonra baarl olamam ve Buhara hannn da asileri kkrtmas zerine lim ve fazl bir kii olan deerli devlet adam ir Gazi 1728 ylnda beyler tarafndan katledilmitir. 1728 ile 1740 yllar arasnda bata lbars Han grlmektedir. Onun zamannda Muhammed Bey emir olarak lkede tek adam haline gelmi, i karklklar nemli lde sona erdirilmiti.75 Bu srada Nadir ah ile arasnn bozulmas zerine 1740 ylnda Nadir ah Buhara zerinden Harezme yrm ve lbars Hann ordusunu yenilgiye uratarak, onu ldrtm ve Yadigar ibanlerinin iktidarna son vermitir. I.3.4. Kongratlar veya naklar Devri Hive Hanl Hive zerinde Nadir ahn ve rann etkisi grnte vard ve 1747de ahn lm ile son buldu. Mangtlar ve Kongratlarn aralarndaki mcadele daha da iddetlendi. zbekler arasndaki atmalara Trkmenler de katlmaya devam ettiler. Yamut Trkmenleri Hiveyi 1767de ele geirdiler. 1770de Kongratlarn ba Muhammed Emin nak Yamut Trkmenlerini yendi ve hanlkta otoritesini kurdu. Kongratlar Hivede yeni bir hanedan meydana getirdiler. Bu devrede Cengizli soyundan kukla

979

hanlar bata bulunuyordu. Bundan sonra Kongrat hanlarnn kendi glerini dier kabilelere kar birletirmeleri otuz yldan fazla zaman ald. Muhammed Eminin olu vaz Beg zamannda Trkmenler ayaklandlar.76 1804de Muhammed Eminin torunu ltuzer nak han olarak ilan edildi ve Cengiz soyundan kukla hkmdarlar uzaklatrld. Kk kardei Muhammed Rahim Han (1806-1825) zamannda Aral zaferi elde edildi ve lke birletirilmi oldu. Ceyhunun kuzeydousunda Karakalpaklara, gneyde Trkmenlere ve kuzeyde Kazaklara kar baarlar kazand. Ayn politika halefleri tarafndan da izlendi. ltuzer ve Muhammed Rahim Han merkezi otoriteyi glendirmek iin gayret gsterdiler. ltzerin kardei Muhammed Rahim Han I (1806-1825) bu slalenin en nemli isimlerinden birisi olmutur. Hive Hanlnn canlandrlmas iin srekli olarak mcadelelerde bulunmutur. Onun bu abalar srasnda sert bir ynetim sergiledii de grlmektedir. O, kabile yneticilerinin gcn krmak iin uram, bunun neticesinde baz kabile reisleri ldrlm, bir ksm da Buharaya kamak zorunda kalmtr. Muhammed Rahim zamannda brokratik dzeyde nemli faaliyetler gerekletirilmi, baz yeni dzenlemelere gidilmiti. O, uzun bir sre mcadele ederek Aral evresindeki kabileleri kendisine balad. XIX. Yzyl balarnda Karakalpaklara ba edirmeye muvaffak oldu. Muhammed Rahim Han hanlk iindeki dier bir isyanc grup olarak grd Trkmenlere kar da etkili tedbirler ald. Bunlar bir yandan cezalandrken, dier yandan da bu toplulua kar ekonomik bir takm tedbirler uygulayarak, bunlarn hanla bal kalmasn salamaya alt. O, hakimiyetini Seyhun boyundaki Kazaklara kadar uzatmak istedi ise de, onlar zerindeki Rus etkisi sebebiyle bunda baarl olamad. Muhammed Rahim Han Afganistanla da iyi ilikiler iinde bulundu. Muhammed Rahim Handan sonra onun olu Allah Kulu Han (1825-1842) geti. Bu dnemde Hive Hanl bir ok sava yapmak durumunda kald. Muhammed Emin Han (1845-1855) Horasan ve Merve on kereden fazla seferde bulundu. Bu hkmdar zamannda Hivede iskn ve imar faaliyetleri nem kazand. Bir ok yeni kanal ald. Medrese ve camiler ina olundu. Serahsda yenilerek ldrld. 77 1856-1865 yllar arasnda Seyyid Muhammed Han bata bulunmaktayd. O, Trkmenleri ve Karakalpaklar yenilgiye uratt. Hann Karakalpaklara kar olan politikas sonucunda Karakalpaklar yurtlarn terkederek Buharaya ya da Ruslarn hakim olduklar blgelere gmek zorunda kaldlar. Seyid Muhammedin yerine geen Muhammed Rahim Han II (1865-1919) zamannda ise Rus igali meydana geldi. Rus istilas ncesi Kongratlar ynetimindeki Hivenin durumuna bakacak olursak onlarn XIX. yzyln ilk yarsnda sulama sistemini yaygnlatrdn grebiliriz. Bu durum zbeklerin daha fazla yerleik konuma gemeleri sonucunu ortaya kard. Tm bunlara ramen hanlk hl insan ve maddi kaynak sknts ekiyordu. Bu arada Hive, Maverannehir, Horasan, Kazaklara ve Trkmen kabilelerine aknlar dzenliyordu. 1855de Hive ordusu Horasanda Serahs yaknndaki Teke

980

Trkmenlerine yenildi ve han Muhammed Amin bu savata ldrld. Bu Trkmen isyan Harezmde 1867 ylna kadar srd. Hanlk ekonomik ve siyasi adan zayflad, yzyln banda sulanan arazilerin ou harap oldu ve hanlk gneyde Trkmen kabileleri zerindeki kontrolunu kaybetti. Bu durum Rusya ile fiili olarak harbin balamas olay ile akt. I.3.5. Rusyann gali ve sonrasnda Hive Rusyann Trkistan igali ile ilgili blmde belirttiimiz gibi Hokand Hanlnn varlna 1876da son verilmi olmasna ramen, Buhara ve Hivenin kk bir toprak paras olarak kalmasna msaade edildi. Bu msamaha 1920 ylna kadar srecektir. Ruslar burada Ceyhunun sa kys boyunca igal ettikleri topraklar iin bir ynetim oluturdular. Hivenin denetimini salamak iin Sava Bakanl ile Dileri Bakanl ibirlii yaptlar. Rusya bu blgeden hammadde temin ediyor ve buraya maml maddeler pazarlyordu. Hive hanlar Muhammed Rahim ve sfendiyar Han zamanlarnda byk vezir Said slm Hoca devlet ynetimine nemli katklarda bulundu. Hanlk i durumu asndan da huzursuzluk yaamakta idi. Trkmenler isyan ettiler ve bu isyan Kurban Serdar (Cneyid Han) ynetiyordu.78 Bu isyann geliimi srasnda sfendiyar Han ldrld. Yerine sfendiyar Hann kardei Said Abdullah Hive han oldu. Gen Hiveliler Hareketi bu sralar etkin bir ekilde kendini gsterdi ve bu hareket yanl bir tavr iersine girerek Ruslarn Hivede olumasn istedii kargaa ortamnn kmasna katk bulundu. Ruslar ile Hive Hanl arasnda silahl mcadeleler meydana geldi. 9 Mart 1919 Antlamas ile Hiveye kendi kaderini tayin hakk verilmi olmasna ramen Sovyet Hkmeti 25 Ocak 1920de bakent Hiveyi igal etti. 30 Nisan 1920de Gen Hivelilerin ynettii bir Kongre ile hanlk ortadan kaldrld. Hive Hanl yerine 1924 tarihine kadar srecek olan Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu.79 Harezm, Hive Hanl dneminde tarihteki parlak gemiini tekrar yakalayamad. Yine de jeopolitik konumu sebebiyle nemli yere sahipti. Dn sebebi politik srece bal olduu gibi saylar ok fazla olan kabilelerin denetimi de bunda rol oynamaktayd.80 XVII. Yzylda iki han Ebul Gazi Bahadr Han (1643-1663) ve onun olu ve halefi Anusha (1663-1683) tarihiydiler. Abul Gazi Bahadr Hann kalemi klc kadar kuvvetlidir. Yazdklar ve hayat Trkistann toplumsal ve politik neminin ifade edilmesi bakmndan son derece nemlidir. 1.4. Hokand Hanl 1.4.1. Fergana ve Hokand Hanlnn Kurulmas Fergana vadisi Trkistann jeopolitik zellikleri ynnden nemli bir blgesi olma zelliini daima muhafaza etmitir. Fergana; Tienan ve Pamir dalar ile evrilmitir. Verimli topraklar mevcuttur. Seyhun ve ona dklen kk rmaklarla bu verimli alan sulanr. Bu blge ayn zamanda ipek yolu a iinde olan bir yerdir.

981

Timurlular zamannda Sultan Ebu Said Ferganay mer eyh Mirzaya soyurgal olarak vermiti. mer eyh Mirzann Fergana vilayetinde iktidarda bulunduu ilk yllarda bu vilayete bal sekiz kent bulunmaktayd. Bunlar: Endican, Aksu, Kasan, U, Kanibadam, sfera, Mergilan ve Hocentti. Ferganay yneten beyin ikametgh Aksuda bulunuyordu. Bununla birlikte devlet grevlilerinin topraklar Endicann etrafndayd. Endican bu devrede olduka nemli bir merkez olarak bilinmekteydi. Trkistanda Timuroullarnn devlet idaresi iinde byk bir rol oynayan soyurgal sistemi, merkezi otoriteden ayr gler olumasna imkan salam, sonunda da lke ekonomisi byk lde tahribata uramtr. Ferganada mer eyh Mirza da bu karklklar byk aba gstermesine ramen dzeltememitir.81 merin eyh Mirzann lmnden sonra Endican tahtn ele geirmesiyle kanl savalar meydana gelmiti. 1494de bir ksm emirlerin de desteini alan Babr Ferganada tahta kt. Ferganadaki durumunu kuvvetlendirdikten sonra Babr, dier blgelere doru aknlara balam, ancak etrafndaki emirler onun yokluunda bir takm faaliyetlere girierek zaman zaman Ferganada hakim duruma gelmilerdi. Maverannehirin zbeklerin eline gemesinden ve Babrn nce Afganistana sonra da Hindistana gitmesi sebebiyle Fergana bu bamsz halini bir sre sonra kaybetti. Tam bamszlk ynnde nderlii gerekletiren ust ve Namangan arasnda Kuzey Ferganada bir blge olan adakn hocalaryd. Dou Trkistanda marjinal rneklerini grdmz hocalarn iktidar bu defa Ferganada da grlmekteydi. Bir mddet sonra bu ynetim Takenti de ele geirdi. Bu durum yaklak olarak Ferganada 1710 ylna kadar srd. Bu tarihte Kpak bozkrna bitiik blgelerden gelen zbek kabilelerinden birinin reisi olan ahruh Biy duruma el koydu. Fergana iinde Hokand ad ile bir ehir kuruldu. Bu ehir yeni hkmdarlarn tahkim yeri olarak ina ettikleri bir alandan ehre dnmesi ve bymesi ile meydana gelmiti.82 Hokand Seyhunun gneyine doru, Ferganann batsnda yer almaktayd. Tiyanan dalarndan uzak ve Krgz, Kalmuk aknlarna daha ak olduundan Endicann yerine dnlmt. Dier taraftan yeni bakent Buhara emirliine daha yaknd ve bu yzden ilikilerden etkilenmiti. Fakat yine de bir avantaj daha sonra ortaya kt ki, Hokand Hanl Gney Kazakistan ve Buhara Emirliine kar harekt yapabilecek duruma geldiinde bu konum onun iini byk lde kolaylatracakt. Bu hanln kendi varln tam olarak hissetirmesi rdene Bey (1740-1769) zamannda oldu.83 Fergana onun zamannda komular ile ilikiler ve ittifaklar iinde oldu. rdanann ynetimi esnasnda Buhara ve Dou Trkistanda karklklar mevcuttu. Bu sebeple Ferganaya komular fazla mdahale etme imkan bulamadlar. rdena Beyin grnte de olsa Mancu hakimiyetini tandn grmekteyiz, bunun sebebi herhalde kurulu devrindeki skntlar daha rahat amak istemesi ile ilgilidir. Ayn zamanda rdena Bey Afganistandan Ahmed ah Drran (1747-1773) ile de yakndan temaslar kurarak Tienann Krgz kabilelerinin karaca problemlere kar yeni bir mttefik de buldu.

982

1.4.2. Hokand Hanlnda XIX. Yzyldaki Gelimeler Ynetimin daha sistemli bir ekilde oturtulmas Narbuta Bey zamannda gerekleti. in kaynaklar artk ondan han olarak sz etmektedirler. Narbutann olu ve halefi Alim Han 1800 balarnda resmi olarak han nvann ald. Hokand Hanlnn glenmesi ve gelimesi Alim Han ile hz kazanmtr. Alim Han bir yandan hanln gelimesini salarken, dier yandan hanlktaki politikaya mdahale etmeye alan emirlerle de mcadele etti. Hatta o zamanlarda ok nemli bir blge saylmayan sfera ehrinin beyi bile hana kar olduunu ortaya koymaktayd. ust ehrinin hakimi de bu arada isyan giriiminde bulunmu ise de onun isyan bastrlmt. Alim Han hkmdarlnn ilk yllarnda Uratepe ve izek iin Buhara Hanlnn kuvvetleriyle mcadele etmeye balar. Ancak bu mcadelede sonu kesin olarak belli olmaz. Balangta Alim Han i dzeni salamakta ve kendisine kar olan baz sultanlar ve emirleri kontrol etmekte zorlanr, Ancak ksa zamanda gl bir ordu meydana getirerek hanlk zerinde hakimiyet salar. Durumunu kuvvetlendirdikten sonra hann elde ettii en byk baar Takenti ele geirmesiydi.84 XVIII. yzyl sonunda ve XIX. Yzyl banda nfusu yaklak olarak 60.000 ile 80.000 arasnda olan Takent Orta Asyann o dnemde sanayi ve ticaret merkezlerinden birisi konumunda idi. Takent, Orenburg, Kazak Bozkr ve Dou Trkistann Kulca blgesi ile ticari ilikiler iinde bulunmakla birlikte transit bir ehir nitelii de tamaktayd.85 Takenti ele geirmek iin uzun sren bir sava sonucunda Hokand Hanl yava yava hem Hocent ve Takent arasndaki topraklar, hem de Niyazbeg kalesini elde etmeyi baard. Niyazbek kalesi Takentin su ihtiyacn karlyordu. 1808 ylnda Takent Hokand Hanlnn eline geti. ehri eline geirdikten sonra Alim Han yanna Kazak sultan ve emirlerini ararak, onlarn artk Hokand Hanlnn idaresine girdiklerini duyurdu. Kazaklar 1809da vergi meselesini gereke gstererek isyan ettiler. Han ise Takente gelerek askerlerini Kazak bozkrna gnderip isyan bastrd. Ancak Alim Hann askerleri bu erevede yaplan seri harplerden memnun deillerdi. Hanln emirleri ve dier yetkili ahslar hana kar ayaklanarak, onu tahttan indirdiler ve tahta han olarak mer Han geirdiler. Yalnz kalan Alim Han ise Takentten Hokanda giderken 1809 ylnda ldrld. mer Han kendisine muhalif olanlar ksa zamanda etkisiz hale getirerek, iktidarn salamlatrd. evresindeki kiilerle iyi bir ibirlii iinde ynetimini srdren mer Hann dnemini btn Fergana tarihileri hanln ok nemli ve gl bir dnemi olarak nitilemektedirler. Bununla birlikte merkezi bir ynetim oluturmak iin de dikkatli ve sert bir tavr sergilemekten de kanmad. O, Karategin ve Dervaz blgelerindeki topluluklar denetim altnda tutumak iin urat gibi, dervileri de bask altnda tutmaktan ekinmedi. Bu yzden devrin baz yazarlar tarafndan zalim olarak nitelendirildi. mer Han Rusya ile diplomatik ilikiler tesis etti. Ferganann sulanmas ve Endicann dousunda bir han ehri oluturulmas gibi nemli gayretleri bulunmaktayd.86 Kendisi de air olan mer Han airlere saraynda yer vermi ve sarayn kltrel adan nemli bir yer haline gelmesini de salamtr. Hokandn merkez camisi onun tarafndan yaptrld. Bu cami medrese olarak da hizmet gryordu.

983

mer Han devrinin ilk yllarnda Buharayla salanan uzlama ok gemeden Cizek ve Uratepenin hakimiyeti yznden bozulmutur. Bu sava mer Hann btn hkmdarl boyunca devam etmiti. Semerkand ehri ve civarna da Hokand Hanl ordularnn hcumlar da grlmekteydi. Hokand Hanlnn baars Kazak ve Krgz blgelerinde Alim Han devrinde olduu gibi devam ediyordu. Kazaklar ise Hokand Hanlna kar ayaklanmalarda bulunuyorlard. syanlarn en by 1821de imkent, Sayram merkez olmak zere Trkistandan Evliya Ataya kadar olan blgede grnd. Bu isyan Hokand ordusu tarafndan bastrld. mer Han dneminde zellikle Kazaklardan Adil Tre Hokand Hanlnn tabiyetini kabul etmiti ki, Adil Tre o sralarda Yedisu blgesinin hakimiydi.87 1.4.3. Hokand Hanlndaki Siyas Gelimeler ve Hanln Durumu mer Handan balayarak ekonomik ynden glenmeye dayal bir takm hedeflerin gerekletirilmesine alld.88 1817 ylnda Seyhunun aa blmnde Ak Mescid ad verilen Hokand kalesi, XIX. yzyln yirmili yllarnda Evliya Ata kalesi ve ehri, bundan sonra da Bibek ve Tokmak kaleleri yapld. Buralarda pazarlar dzenlendi. Kaleler ve pazarlarn evrelerine Hokandl tccarlar ve halk yerlemeye balad. Bu oluum ve tahkimler Hokand birliklerince yapld. Bunlarn askeri olduu kadar ticari nemi de bulunmaktayd. Akmescitte Trkistan ile Rusya arasndaki ticaret rotas akmaktayd. Hokand Hanl askeri iae nedeniyle tarmsal faaliyetlerin yaplmasna n ayak oldu. Kazak bozkrnda slm dininin daha iyi bir ekilde gelimesini temin etmek maksadyla Hokand Hanl tarafndan mescidler ve medreseler yapld. Ferganal din adamlarnn nderliinde slm tarikatlar bu blgede faaliyet gsterdiler. Bu devrede Tanr dalarnn kuzey ve gney eteklerinde, kuzeyinde u ve Talas nehirleri, gneyde Pamir dalarnn eteklerine kadar uzanan topraklarda yaayan Krgzlar da Hokand Hanlna tabi durumdaydlar. Hokand Hanlnn topraklar mer Hann olu ve varisi Muhammed Ali (Madali) zamannda nemli lde geniledi. Hokand bylece Buhara ve dolaysyla Trkistan zerinde stnlk mcadelesi vermekteydi. Hokand hanlar Cizeh ve Uratepe gibi blgeler zerinde de hakimiyet iddiasnda bulunuyorlard. Bu sefer Hokand Hanlnn yaylmasnn hedefi Ferganann gneyindeki Karategin, Darvaz ve Kulyap blgeleri idi. Darvaz hakimi olan Sultan Mahmud bu blgedeki dank siyas gleri biraraya getirerek Hokand Hanlna kar bir ittifak oluturmutu. Ancak 1834de Hokand ordusu ok iddetli bir savatan sonra Sultan Mahmudun ordusunu ar bir yenilgiye uratt. Bu blgelerde de zaman zaman vergi vermek istemeyen halk ayaklanmaktayd. Muhammed Ali zamannda Kagara kar yaplan savalarda baarl sonular alnamad. Hanln topraklar Kpak bozkrndaki blgeler, Akmescid, Trkistan,

984

Takent, u Vadisi ve Aa li-u andaki gney Kazakistan ve kuzey zbekistandan Karateginin Pamir blgelerine-imdiki Tacikistan ve modern Krgzistann byk bir ksmna uzanyordu. Bu geni topraklara ramen hanlkta istikrar tam olarak bulunmamaktayd.89 1.4.4. Hokand Hanlnda Karklklar ve Hanln Yklmas Muhammed Alinin halkn bir blm ve din adamlar ile aras iyi deildi. Kendisine kar olanlar Buhara Emiri Nasrullaha mracaat ederek ondan yardm istediler. ki aamal bir mdahaleden sonra Buhara askerleri 1842 Nisannda Hokanda girdiler, Madali (Muhammed Ali) yaknlaryla ldrlmt. Buharann Hokand karsndaki stnl topu kuvvetlerine dayanmaktayd. Halk bir sre sonra Buharallarn ve onlarn Hokanddaki ibirlikilerinin davranlarndan holanmamaya balad. Bu durum zerine o gne kadar olaylara karmayan Narbutann yeeni ir Ali Beki ararak onun Hokand ele geirmesine n ayak oldular.90 O, 1842-1845 arasnda durumu toparlamaya alarak, ehirleri savunulmaya msait hale getirmek iin gayret gsterdi. ehirlerin etrafn surlarla evirdi. Buharallar tekrar blgede hakimiyet salamaya almlarsa da baarl olamadlar. Hokand Hanl Hocent ve Takenti ele geirdi. Bu devreden sonra Hokandda i karklklar n plana kt. Kpaklar Hokand iindeki siyas gc ellerine geirdiler. Bunlardan Mslmankulu bu hakimiyetin liderliini yapyordu. Bir sre sonra ldrlen ir Ali Hann yerine olu Hudayar geti. Kpaklarn takip ettikleri siyaset halkn baz kesimleri tarafndan ho karlanmad. 1845-1875 yllar arasnda aralklarla Hudyr Han kere tahta geti. 1858 Ylnda tahttan uzaklatrld ve yerine hanedann dier bir yesi olan Malla Han (1858-1862) geti. Malla Han Rus yaylmasna kar tecrbeli kumandanlarla kar durmaya alrken, Hudyr, Buhara emirinin desteiyle taht elde etmek istiyordu. 1862de Hudyr Han tekrar tahta geti ama daha sonra taht bir akrabasna brakmak zorunda kald (1863-1865). Nihayet Buhara emiri Muzaffereddinin desteiyle taht tekrar ve son kere olmak zere ald. Rusya ayn yl Takenti igal etti. (1865). 1868de de orduyu kullanmakszn Hudyr Han ile benzer bir anlama yapt ve hanln kuzey ve kuzeybat topraklarn ilhak etti. Yapt bu anlama Buharadakinin aksine hann ve hanln varln koruyucu hkmlere yer vermiyordu. 1873de shak Hasan ve Abdurrahman Avtabacnn nderliinde bir isyan kt ve Hudyr Hann Ruslara snmasyla sonuland. Han, Rusyann korumas altnda Takentte oturma izni ald. Hudayarn olu Nasrddinin taht zerinde hak ilan etmesi ve onun Polat tarafndan srgne gnderilmesi ve peinden gelen karklklardan sonra Rusya 1876 ylnda hanln btn topraklarn igal etti. Hokand Rusyann ynetimindeki Trkistan Vilayetine Fergana Oblast olarak katlm oldu. Hokand Hanlnn XIX. yzyl iindeki politikas ve durumu hakknda bir zetleme yaplacak olursa, bu hanln hkmdarlar dinamik bir tavr sergilediler. Bunun sonucunda da aktif bir d politika takip ettiler.Bu politikann sonucunda da onlar Dou Trkistanda in kontrolunun bulunduu

985

dnemlerde Kagar, Yengiehir, Yarkend ve Hotenin mslman halk arasnda vergi toplama hakkn elde ettiler. Bu arada Rusya ile resmi temaslar kurdular. 1812de bir Hokand elisi Orenburgu ziyaret etti ve takip eden yl iinde de arn elileri Hokanda geldiler. Sanat ve edebiyat alannda nemli ilerlemeler grld. mer ve Madali zamannda edebiyatta bir aydnlanma a yaand. iirde Trkenin gzel rnekleri ortaya kondu. Kadn airler bu devrede grld. Bunlardan biri de mer Hann ei Madali Hann annesi Nadire idi (1790-1842). Babrn memleketi olan Endicandand. Sanat gcyle nemli lde isim yapmt. mer Hann evresinde oluan edeb toplulua kadnlarda katlmaktayd. Burada gebe gelenekleriyle birleen slmiyetin verdii moral ve zgrlk ortam n plana kmaktayd.91 Sulama kanallarnn inasyla zirai retimde de nemli gelimeler yaand. Ancak siyasi atmosfer iinde zellikle krsal kesimde yaayan kabileler ile ehirli halk arasnda srtme yaanyordu. Krsal kesimde bulunan gebe unsurlar Kazak bozkrndan ve Fergana vadisinin dou ve gneyine uzanan dalardan gelen Krgzlard. Bu deiik eilimlerin birbirlerine kar aldklar tavr 1840 ile 1876 yllar arasnda hanln politik sisteminin kne sebep oldu.92 1.5. Trkistann Rusya Tarafndan galine Genel Bir Bak Rusyann Trkistan ele geirmesi ile ilgili hadiselere bakmadan nce tarih olaylara bir lde bakma zorunluluu bulunmaktadr. Ortaada Rusya yz yl sre ile Altnordu egemenlii altnda yaad. Ruslar, spanyollar ve Balkan milletleri ile birlikte Mslmanlara boyun een Avrupal milletler konumunda idiler. XVI. Yzyl ortasnda ise slmn Osmanl ordular ile Orta Avrupay sarst, Afrika ve Asyada zafer kazand bir devrede nce 1502de Altnordu ykld. Peinden ise Kazan ve Astrahan Rusyann eline geti. Bu iki hanln yklmas ile Rus igali iki devletin tm siyasi kurumlar ile birlikte ortadan kalkmasna neden oldu. Yneticileri ya katlar, ya da Ruslar tarafndan yok edildiler. Mslmanlar nemli ehirlerden karldlar. Nehir vadilerinde yer alan ya da nehirlere yakn olan verimli topraklar zaptedildikten sonra, nce Rus asillerine, manastrlara ve daha sonra Orta Rusyadan gelen kyllere datldlar. Eski Altnordu Devletinin etki alan iine sadece Ruslarla doldurulmu bir sra stratejik kaleler dolmaya balad. Kazann alnmasndan sonra Rus Kazaklar Urallar geerek Sibiryaya girdiler.1598 ylnda nc Mslman Trk devleti olan Sibir Hanl da ortadan kaldrld.93 Rus tehlikesi Osmanl Devleti tarafndan da biraz ge bir dnemde farkedilmiti. XV. Yzyln sonunda Osmanl Devleti Ruslar nemsemiyordu. Ancak Astrahann Ruslar tarafndan ele geirilmesinden sonra Osmanl Devleti vaziyeti kavram, 1569da Don-Volga Projesini gerekletirmek ve Ruslara darbe vurmak iin harekete gemiti. Ancak sefer baarl olamad.94 Rus tehlikesini Trkistandaki Trk hkmdarlarndan bazlar da grmt. Ruslarn blgedeki durumunu ve konumu erken bir zamanda farkeden Buhara han II. Abdullah Han 1572de bu grlerini Sibir Hanlna da bildirmiti. Ruslarn Asyadaki ilerleyii i karklklar sebebiyle XVII.

986

yzyl boyunca nemli bir gelime gstermedi. XVIII. yzyl banda bu ilerleme Petronun planlad ekilde yeniden balad. Petronun hedefi Karadeniz kylarn elde etmek ve stanbulu alp, Ege ve Akdenize inmekti. Petronun dier bir hedefi de douya doru genilemekti. Bunun iin Kazak Bozkrn ele geirmenin yollarn aratrd. 1722de Petro Kazaklarn ordular btn Asya memleketlerinin kapsdr demekteydi. Kazaklardaki 1732deki hadise onun emellerinin gereklemesi ynnde Rusyaya nemli bir avantaj kazandrd. Kk Orda han Ebul Hayr Hann Rusyadan himaye talebi Rusyann blgeye adm atmasn kolaylatrd. Ancak Ruslarn blgedeki varlna kar Kazaklar birok defa isyan ettiler. Kazaklar bamszlklarna dknlerdi, bunun yannda Rusyann Kazakistana Rus gmenleri yerletirmesini istemiyorlard. Ruslarn Kazaklarn din, gelenek ve dillerine kar yaptklar saldrlara tepkiliydiler. Rus yneticiler, Rus gmenlerine en iyi topraklar ayrmlar, meralar bu yolla yok edilmiti.95 Ruslar Trkistann dier yrelerine doru keif hareketlerinde de bulundular. zellikle Krm Savandan sonra Ruslar Trkistan daha avantajl ve daha az riskli bir alan olarak grdkleri iin bu blgeye doru genilemelerini srdrdler. Rusya bu ekilde bir genileme politikas ile prestijini de kurtarmaya alyordu.96 1860 Ylndan itibaren Ruslar Hazarn dousundaki bozkr ve yar l olan alanlar istila ederek Seyhun, u nehri ve Issk Kl de ele geirerek Aral Denizine kadar olan blgeleri elde etmilerdi. Hanlklar kar resmi bir tavrla Rus ilerlemesi 1865de balad. General ernayev kumandasndaki kuvvetlerin hcumu ile balayan faaliyetler sonucunda Hokand Hanlnn elinde Fergana Vadisi ile snrl topraklar kald. Bu arada Takent Ruslar tarafndan ele geirildi. General Kaufman 1867de Takente geldiinde nemli grev stlenmiti: Sivil idarenin tesisi, asker yaylmanan srdrlmesi ve komu lkelerle olan diplomatik temaslar. 1868de Buhara Emirliinin Rusya himayesine girmesi gerekleti. 1873de Hive Rus birlikleri tarafndan zaptedildi. 1875de Hokand Ruslarn eline geti. 1879da Gktepede Ruslar Trkmenler nnde baarszla uradlar ise de 1884de Trkmenler de kontrol altna alnd. Rus zapt bu ekilde cereyan ederken Trkistan Trklerini baarszla uratan bir ok faktr bulunmaktayd. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: 1Trk hanlklarnn kendi aralarndaki atmalar ve kar hesaplar Rus faaliyetlerine

ramen sona ermemiti. Bunun en gzel rnei Hokand Hanl Takent iin Rusya ile savata bulunduu srada, Buhara emiri olan Muzaffereddin Hokand Hanlnn baehrini igal etmekle urayordu. Bu durum Hokand Hanlnn kuvvetini azaltt gibi, Emir Muzaffereddin Takent halknn bize yardm ediniz eklindeki rica ve yalvarma dolu isteklerine cevap vermemekteydi. 2Trkistan hanlklar eitim ve teknoloji bakmndan olduka geri durumdaydlar. ada

gelimelerin dnda kalmlard. Ellerinde Rusya ile savaacak doru drst ateli silahlar da bulunmuyordu.

987

3-

Uzun sren savalar, ekonomik yapy tamamen kt bir duruma sokmutu. Halk fakir

duruma dm, hanlklarn mali durumu da olduka kt bir konuma gelmiti. 4Trkistan hanlklarnn Osmanl Devleti ile olan balar Safev Devleti ve Rusyann

engellemesi ile kesintiye uramt. Bu yzden Osmanl Devletinden de yardm alamyorlard. Aslnda Osmanl Devleti de bu yardm salyacak durumda deildi. 5Milletleraras politikaya Trkistandaki devletler karamadklarndan dolay Rusyaya kar

dier devletlerin tavr almalarn da salayamadlar. Bu yzden Trkistann igali milletler aras alanda tepki de uyandrmad. XIX. yzylda Ruslar blgede yeni ehirler kurdular. Yeni ehirlerin kuruluu Ruslarn koloni idaresini kolaylatrma amacn gdyordu. Demiryolu politikas da blgede Ruslarn g dengesini koruyucu bir rol oynad. 1870-1880lerdeki Rus asker hareketlerinde demiryolu nemli rol oynad. Trkmen direniinin azalmas sonucunda demiryollar Hazar Denizi ile Merv blgesini birbirine balad. Bu gayretlerin sonucunda Buhara, Semerkand, Zerefan ve Fergana Vadisini birbirine balayan stratejik bir demiryolu a kurulmu oldu. XX. Yzyl banda Orenburg ile Takent arasnda da bir demiryolu hatt kurularak Trkistan Rusyaya tek bir hat ile balanm oldu. Bu hattn inas asker ve ekonomik gayeler tamaktayd.97 1.6. zbek Hanlklarnda Tekilat ve Kltr Hayat 1.6.1. Genel Yap Bu blmde zbek hanlklarndaki tekilat ve kltr hayatna temas edilecektir. Daha ziyade kurulu ve ykseli dnemi artlarnn gznnde tutulaca bu erevede ilerki yzyllarda meydana gelen deiikliklere de temas edilecektir. Tekilat ynnden daha ayrntl bir sisteme sahip olduu iin Buhara Hanlndan alnan rneklere bu almada daha ok yer verilecektir. zbeklerin kurulu dnemindeki devlet tekilat Timurlularn bir uzants gibi grnmektedir. zbeklerdeki bu tekilat bir yandan eski Trk adet ve geleneklerine balln bir ifadesi olarak bir takm messeseleri ve anlay iinde bulundururken, dier yandan da Cengiz Han tarafndan sistemletirilen eski Mool geleneklerinin de bulunduu baz unsurlar da ihtiva ediyordu. zbeklerin Timurlular tamamen sarf- nazar etmeleri de mmkn deildi. Timurlulardan kalan grevliler de o bnye iinde yaamaya devam ettiler ve gnlk hayat iinde fonksiyonlarn yerine getirdiler. Bozkr kltrnn sonrasnda yar yerleik bir kltre gei yapan zbekler, daha sonralar tam anlamyla olmasa da yerleik bir kltre doru yneldiler. Bu arada da Timurlularn devlet tekilat ile ilgili kalplar da kabul ettikleri gibi, birok Timurlu devlet adamn da hanln iinde istihdam ederek devlet arknn salkl bir ekilde yrtlmesini saladlar. zbeklerin ortaya k ve Maverannehire gleri konusu bilim adamlarn hayli megul etmitir. zbeklerde etnik yap zerinde duran K. aniyazov,XIV-XVII. Yzyllarda zbeklerin Etnik Dinamikleri ve Etnik Balarna likin Baz Konular adn tayan aratrmasnda u gr

988

savunmaktadr: aniyazov Maverannehir blgesinde eskiden olumu olan Trk ve Mool kavimlerinin ayrlklarnn aatay olarak isimlendirildiklerini, gelenlerin XVI. yzylda halkn Det-i Kpak ve terkederek niteliini Maverannehire geden Muhammed iban Han idaresindeki zbeklerin bu eski yerleik halk ile bulunmadn, yerleik eitliliini oalttklarnsylemektedir. Bunun yannda mellif, bu yeni kitlenin blgenin etnik yapsnda herhangi bir deiiklie yol amadn, zbek halknn etnik yaps iinde yalnzca saysal bir ilave unsur olduunu da vurgulamaktadr. Bu grn antropolojik tetkiklerle de ispatlandn, etnik tabann stne eitli unsurlarn yldn iddia etmektedir.98 XVI. yzyln balarnda Orta Asyann zbek sultanlarnca fethi ile ilgili dncelerini ortaya koyan Fournieau ise zbeklerde tam bir gebeliin olduuna dair sregelen grn de artk silinmeye yz tutuunu belirtmektedir. Bunun oymak olgusuna bal bir inantan ileri geldiini ve insann hatrna bunun Timurlu-zbek kopma noktasn getirdiini belirtmektedir. Bununla birlikte tam bir kopmann olmadn ama farklln var olduunu syleyen Fournieau, bu farklln Orta Asya i ekonomisine dayal bir hadiseden meydana gelmediini, Avrupa-Asya ilikisinin XIII ve XX. yzyllar arasndaki geliiminden kaynaklandn, Timurlularn kalknmasn salayan birok unsurun deimeye urayarak zbeklerde durgunlua yol atn sylemektedir.99 Timurlularn devlet tekilat konusunda nemli aratrmalar yaplmtr. Bu tekilattaki Trk tesiri zerinde duran Mansura Haider Mool messeseleri zerindeki Trk tesiri ylesine kuvvetliydi ki, Mool sistemini gerekten kendisini Trk-Mool sistemi eklinde dndrebilecek kadar deitirmiti. Cengiz Han, Orta Asyaya geldii zaman, onun ordusunun yalnzca nvesi Moollardan, fakat byk bir blm Trklerden olumutu. Fetihten sonra Moollardan byk bir ksm liderleriyle birlikte Moolistann geni bozkrlarna dnmeyi tercih etmilerdi. Mool tesiri, birka nesil varln ksm olarak devam ettirirken, yerli Trklerin ekonomik ve siyas hayatta ynetici Moollardan ok daha fazla ileride olmalarnn yansra, fatihler zerinde hl derin tesirleri mevcuttu. Trk dili o zamana kadar kendilerine has bir yaz sistemi olmayan Moollarn deil mparatorluun da resmi dili oldu. Fakat u gerek de unutulmamaldr ki, Trk kltr siyas, sosyal ve ekonomik hayatta da hakimdi. Barthold, Mool hanedannn ve ordusunun aslnda Mool isimleri tayan eski Trk kabilelerinden mteekkil olduu sonucuna varmaktadr. Bizzat Timurun mensup olduu Barlas kabilesi de aslnda bir Trk-Mool kabilesi idi. u halde Timur mparatorluu TrkMool siyas ve askeri sisteminin emsalsiz bir terkibi ididemektedir.100 J. Paul Roux, aataylar hari Cengiz Hann btn hanlklarnda Moollarn nfusun ok dk bir aznln oluturduunu, imparatorluun, teki bozkr imparatorluklar gibi halklarn g sebebine bal olarak meydana gelmediini, Moollarn byk ounluunun Cengiz Hann ok bal olduu Moolistan hi terketmediini ya da onun gibi lkelerine geri dndklerini ifade etmektedir.101 1.6.2. zbeklerde Hanlk Sistemi ve Saray Hayat

989

1.6.2.1. Hakimiyet Anlay zbeklerde hanln ancak Cengiz Han soyundan gelmekle mmkn olabilecei eklindeki anlay balangtan itibaren grlr. zbeklerde din alandan gelen ve hakimiyete tesir eden unsurlara gelince, zellikle iban Muhammed Han ve ondan sonra gelen haleflerinin nemli bir blm slam inanca bal olmalarna ramen treyi kesinlikle ihmal etmediler. Ancak II. Abdullah Han dnemi bu dengenin slam kurallar lehine byk lde deitiini gstermektedir. Zeki Velidi Togan bu durumu u ekilde ifade etmektedir. aybak Han ve emirlerinin mensup olduu tarikat, ancak be vakit namaza ve oruca tam anlamyla nem veriyordu. Bunun dndaki uygulamalar tamamen Trkne, tamamen Cengizne idi. aybak Han ve arkadalar mensup olduklar slamiyetin nikah, miras, yemek imek, adab- muaeret hususundaki emirlerine katiyen ehemmiyet vermiyorlard. Belki de bu hususlarn treye ait olduunu sylyorlard. Yanlarndaki Trk eyhleri tarafndan bunlarla ilgili yaplanlar da tamamen mbah olarak gsterildii gibi, hatta bu hareketler helalmi gibi gsteriliyordu.102 randaki Safevlere kar siyas bir koz olarak din unsur da zbekler tarafndan kullanld. Bunun hakimiyet telakkisine tesiri zellikle Muhammed iban Han da grlr. O, kendisini Allahn Halifesi ve Zamann mam ilan etti. Bunu bastrd paralarda da aka gsterdi. iban Muhammed Hann baz yabanc kaynaklarda isimlendirilii de yeilba lakab iledir. ah smailin bana kzl ta koyarak bu ekli sembolletirmesi zerine, iban Han da bana yeil sark sarm ve bundan dolay kendisine yeil ba denmitir. zbeklerde slaler ve kabilelerin hanlk ile mnasebetleri olduka nemlidir.Yeni fethedilen topraklar zaferin kazanlmasna katkda bulunan han ve sultanlarn (kardeler, amcalar, yeenler ve karde ocuklarnn) oluturduu kurultayda bllmekteydi. Bu topraklar paylatrld zamandan itibaren o blgeye ilk sahip olan sultann soyuna gemekteydi.Bu da kuvvetler dengesine ve iktidara etki etme fonksiyonuna nemli lde tesir ediyordu. Aslnda zbek saltanat usul iinde bunu nlemeye ynelik bir tedbir de alnmam deildir. Bu da sultanlarn bir araya gelerek oluturduklar bir kurultayda setikleri bir kiiyi byk han olarak ilan etmeleriydi. Aslnda hann yannda bulunan sultanlar, kurultayda hanedanln genel siyaseti zerinde karar verirlerdi. Bu sultanlarn gleri kendilerine tannan toprak mlkiyetinden gelmekteydi. Vilayetlerde hakim durumda bulunan sultanlarn bamszl kendini zellikle d politikada gsteriyordu. Bu sultanlar kendi elilerini darya gnderip, dardan gelen elileri de kabul edebiliyorlard. Sultanlarn teorik yapda olmayp, pratikletirdikleri bir baka husus da sultanlarn han sann gasp etmeleri hadisesidir. Bu sebeple iban Hann lmnden bir sre nce dahi Ubeydullaha han denilmitir. Bu yasal bir olay olarak gzkmemektedir. Ayn ekilde byk hanlarn bulunduu sabit bir hanlk merkezinden zaman zaman Maverannehirde vazgeilmi gibi bir manzara ortaya kmaktadr. Kknc Han, iban Hann lmnden sonra tahta getiinde, kendisine EbulHayrllarn merkezi olan Semerkand verilmiti. Ancak Ubeydullah Han tahtta bulunduu srece

990

Buharada kalm, Kkncler ise Abdullah Han kendilerini zorla kartncaya kadar (1578), Semerkanddan kmamlardr. Ancak, zaten Buharann zbekler arasnda byk bir neminin bulunduunu da bilmekteyiz. Mihmannme-i Buharada anlatlan bir menkbe bu ehire halk tarafndan verilen nemi de gstermektedir.103 Maverannehirde devletin baehri olarak balangta Semerkand kabul edilmiti. Mihmanname-i Buharada yazlanlara gre, zbek hanlarnn Karahanllarda da grlen bir uygulamasndan bahsedilmektedir. Buna gre iban soyuna bal zbek hanlar iin Snakta bir mezarlk yaptrld ifade edilmektedir. Bu hakan mezarlnda zbek hanlarnn mezarlar toplu olarak bulunmaktayd. Hanlardan biri ld zaman, ls Snaka nakledilir, mezar zerinde de bir kmbet yaplrd.104 Bu hakan mezarlar zaman zaman hkmdarlar tarafndan ziyaret edilmekte idi. Kazak seferinden Snaka geri dnldnde (31 Mart 1909 tarihi) bayram arifesi idi. Bundan bir gn sonra kurban bayramnn birinci gn iban Muhammed Han, dedesi Ebul-Hayr Hann trbesini ziyaret etmi, dualar okunmu, tekbirler getirilmi ve bu olaydan sonra da bir ziyafet verilmiti.105 Eski Trk-Mool geleneine gre seim ilemi, seilen hann beyaz keede havaya kaldrlmas biiminde yaplrd. Bu merasim (han ktermek) yeni hann yakn akrabalar, soylu emirler tarafndan yerine getirilirdi. Bu tr merasimlere eski geleneklerden kalm ok sayda unsur da eklenirdi. Aslnda tahta kacak olan hakan kee zerinde kaldrma bilindii gibi bir Gktrk geleneidir. zbeklerdeki han seimi ile ilgili zayflklar noktada toplamak mmkndr. Bunlardan birincisi en yal yenin tahta gemesi sistemi idi. Bilindii zere en yal olann en kabiliyetli olaca eklinde bir kural yoktur. Bu nedenle Ubeydullah Han tahta gemeden nce Kknc Han (1510-1530) ve Ebu Said Han (1530-1533) beklemek zorunda kalmtr. zbek sisteminin ikinci teorik zayfl akranlarn eit saylmasdr. zbek siyas sisteminin nc yapsal bozukluu da toprak paylatrlmas sistemi ile ilgilidir. Bu sistemde hanedanln snrlar iindeki eyaletler sultanlara verilmi olup tamamen hanedanln kontrol altndayd. Bu topraklar sonradan babadan oula getii iin hanla bal yar bamsz glerin ortaya kmas da mukadderdi.106 Hkmdarlk sembolleri iinde hutbe ve para bastrmann n planda olduu grlyor. Bunun yannda taht ve tac ile ilgili kaynaklarda bilgilere raslanmaktadr. zbek hkmdarlarnn ideali de dier Trk devletlerinde grld zere bir dnya devleti kurmak ve evrensel ynetim anlay idi. Bunu vurgularken kaynaklar zbek hanlarnn bu grevi stlendiklerini birok kere belirtirler. Ebul-Hayr Han Tarihinde Ebul-Hayr Hann kainat egemenlii tahtna yerletiindensz edilmektedir. iban Hann kklnden bahseden kaynaklar onun yetitiricisi olan Uygur eyhe etrafndakilerin yle dediini naklederler: Onlar koru, byk aba sarfet, yaknda ikisi de tahta geecek (iban Muhammed Han ile Mahmud Sultan), baarnn zirvesine ulaacaklar. Dnyay dzeltecekler, smry, inanszl, isyanlar bu topraklardan yok edecekler. Gulam adi tarafndan telif edilen Fetihnmeden hareket eden bragimov, bu konuda u deerlendirmeyi yapmaktadr. iban Hann gelecee ynelik fetih emellerinin Cengiz ve Timurun

991

yapt fetihlerle benzerlik gsterdii bir gerektir. O, ayn zamanda tm Mslmanlarn dini liderliini de elde ederek dnyann egemenliini ele geirmek istemektedir.107 zbek hkmdarlarnn hakimiyetlerini dayandrdklar ve hkmdarlarda aradklar zellikleri u ekilde anlatmak mmkndr. Birincisi hkmdar adil olmaldr. Belki de bu sebebten dolay zbek kaynaklarnn liderlik iin verdikleri rnekler arasnda ideal bir prototip olarak tarihi kaynaklarda adaleti ile mehur diye gsterilen Anuirvan yer almaktadr. Birok Trk devletinde hkmdarlarn nvanlarndan biri de adl idi. zbek hanlar bu adaletlerinin yannda tebasnn haklarn korumada da titiz davranmak zorunda olduklarn dnmekteydiler. Bu durum lke iinde huzurun ve barn salanmas ynnde nemli bir hadise olarak gzkmektedir. Ebul-Hayr Han Tarihinde, hann iraz beldesine yaklat zaman ve burada konakladnda u buyruklarn ilettiini yazmaktadr. Askerler fetih ve gasp ellerini iftilerin ve gerlerin mallarndan uzak tutsunlar. Ekinlere ve vilayet sakinlerinin barnaklarna zarar vermesinler. Bu buyruu ihlal eden kim olursa idam edilecektir.108 zbekler, hanlarndan cmert ve alicenap olmasn da beklemektedirler. Cmert hanlara olan sevgi ve ilgi Harezm destan olan Ahmed ve Yusufa da yansmtr. Ayrca Zalimlerin zulmn nlemek ve insanlara iyi davranmak da hanlarn zellikleri arasnda olmaldr. Alpam destan ktlerle sava halinde olan erdemli liderleri tasvir eder.109 Btn bunlarla beraber bir hkmdarda aranan niteliklerden biri ve ok nemli olan, hann asker ynnn kuvvetli oluuydu. zbek halk bunu birka sebebe dayal olarak dnmekteydi. a) Kendi gvenlikleri asndan. b) Savan ekonomik olarak kendilerine yapaca katkdan. c) stnlk uurundan. Bir XVI. yzyl tarihisine gre hann bu trl deerleri arasnda g, n ve cmertlik n plandayd. Dier bir tarihinin 1590larda yazd eserde ise asker cesaret, politik yaptrm gc, ateli dindarlk, vizyon genilii, aklllk, azamet ve cmertlik gibi erdemler bir handa bulunmalyd.110 Han, halknn can ve mal emniyetini salad gibi, savalarla onlara ve hanla yeni blgeler kazandrmak, bunlarn tesinde ganimet almalarn salamak gibi vazifeleri stleniyordu. zellikle kabile beyleri vastasyla hkmdara bal olan halk bu grevleri yerine getirmeyen hanlktan veya handan ayrlarak bir bakasna katlmakta, han da bunlar salad mddete halktan zellikle sava srasnda kesin itaat beklemekteydi. Muhammed Salihin ibannmesinde bir ehir halkna u hitapda bulunulduu grlyordu. Fitne ve avanl brakn, z raiyetliinizi bilin.111 1.6.2.2. Saray Grevlileri, Saray Adetleri, Protokol ve Kabuller ile Kutlamalar Kabllerde ve yaplan toplantlarda bir hiyeraik dzenin varolduunu biliyoruz. Bir ramazan bayramndaki kutlamadan Mihmannme-i Buhara bahsetmektedir. iban Hann beyaz bir kyafet giydiini yazan kaynak, ayrca onun hkmdarlk tacn taktn da belirtmektedir.112 Trk devletlerinde hkmdarn saraynda muzka takm (nbet) bulunmaktayd. Buna paralel olarak zbeklerde de bu trl muzka takmlarnn bulunduu anlalmaktadr.

992

zbek saraynda da resm ve zel grevleri yerine getiren kiiler bulunmaktayd. Hakann maiyetinde asker nitelikli baz maiyet birimleri de bulunmaktayd. Bunlar ehrelerden dzenlenen kuvvetler ile nkerlerdi. hneler gvenlik ilerini yrtmekteydiler. Yasavullar hann emirlerini duyurma grevini yapmaktaydlar. Emir-i ikar hann av ilerini organize etmekteydi. Mihmanhuday ise toplantlar dzenlemekle ykml idi.113 Ayrca mirahur sarayn ahr ile ilgilenmekte,114 ferralar ise sefer srasnda hkmdar adrnn kurucusu olarak hizmet yapmaktaydlar. Bekavul, saray iinde hkmdarn yemek servisi ile ilgilenmekte ve bilhassa yemeklerin iine zararl birey katlmasn nlemek grevini stlenmekteydi. Pervaneci ise hkmdarn kard ferman ve yarlklar ile ilgilenmekte,115 eik aas ve hacib ise terifat ilemlerini yrtmektedirler.116 Bahrl Esrardan nakiller yapan Barthold XVII. yzylda protokol ve hiyerariyi u ekilde ifade etmektedir.117 Bu alma ayn zamanda bize grevlileri de tantmasndan dolay ayrca nem tamaktadr. Hann bulunduu mevkiye gre sol tarafta seyyit olan nakipler bulunmaktadr. Nakipler kadaskerin yetkisi dndaki sivil ilere ve asker ilere bakmaktadrlar. Ancak bu grevlerini emirin olmad hallerde yerine getirmektedirler. Emir Nasrullah onlarn btn yetkilerini dneminde verdii bir emirle ortadan kaldrmtr. Bunlardan sonra protokol srasnda kabile nderleri yer almaktayd. Sa tarafta ise birinci mevki eyhlislamndr. Muhammed Rahim Han onlarn protokoldeki yerini deitirerek sol taraftaki birinci mevkiye onlar getirmitir. Daha sonra ba kad protokolde yer alr. Bunlar takiben Cubayr eyhleri gelmektedir. Daha sonra sadr, mfti ve muhtesip karl grev yapan reisler yer alrlar. Dier kabile reisleri de bunlar takip ederler. Tahtn karsnda ise daha alt kademedeki kabile yetkilileri bulunur. Onlarn sa ve sol yanlarnda ise eitli mevkilerdeki grevliler yer almaktadr. Solda birinci srada yasavul bulunmaktadr. Yasavulun grevi hkmdara sunulacak hediyeleri ulatrmaktr. Bu grevliyi takiben eik aas ba gelmektedir. Bunun ynetimi altnda bir kadro mevcuttur. Mirahur, aavul (terifat), mirza ba yani ba katip, hazine yetkilisi ve dier grevliler de protokolde yer alrlar. Hkmdarn tahtnn hemen arkasnda bulunan blmde srasyla kur (muhafzlar), ikiler (toplant yneticileri) bulunur. Daha sonra srada kobegi bulunur (hann karargah bei). Bu grev XVII. yzylda nemsiz ise de Muhammed Rahim Han devrinde kobegi btn lkenin veziri konumuna ykselmitir. Bunlarn dnda saray hacipleri ve yasavullar da bulunmaktadr. Yasavullarn yneticiliini ba yasavul yapmaktadr.118 Toksaba, dathah ve udayc da asker rtbelerdir.119 1.6.3. Asker Tekilat zbek ordusu her biri bir blgeye sahip olan sultanlarn askerleri ile merkezdeki byk hann kuvvetlerinden meydana gelmekteydi. Ayrca zbek Hanlna bal blgelerin zbek olmayan yneticileri de kuvvetleri ile savaa katlyorlard. zbeklerde her erkek kendisini asker olmaya altryordu. Bu fikr hazrlk yannda, eitli savalarda yer alan zbek genleri, asker bakmdan pierek, dayankl savalar halini alyorlard. Savalar yrtenler yani ordunun banda bulunan en

993

st derecedeki kumandan bizzat hann kendisi idi. Fakat ok nemli olmayan seferlere dier zbek sultanlar da gnderiliyorlard. Bununla birlikte zbek hanlar nemli savalarda bizzat ordunun idaresini deruhte ediyorlard. karklklarn ortadan kaldrlmas ve isyanlarn bastrlmasnda da zbek han bizzat ordunun banda bulunabiliyordu.120 zbeklerde ordunun klk ve yazlk kararghlar bulunmaktayd. Kalacaklar yerlerin dnda, mescid ve ayrca hasrdan yaplm sahra mutfaklar da bulunmakta idi. Askerin yiyeceklerinin en banda temel gda olarak et gelmekteydi. Ayrca tahl ve meyva da askerler tarafndan tketilmekteydi. Souk blgelerde askerlerin orba piirdiklerine dair bilgilere de kaynaklarda tesadf edilmektedir.121 Bunun yannda kalacaklar yerlerin kam sap ve tahta kullanlarak adr (bir tr baraka) eklinde yapldn da grmekteyiz.122 zbek ordusunun eski Trk asker sistemine gre onlu blnmeye tabi olduu anlalmaktadr. zbek ordusu kendinden nceki Orta Asya devletlerine yakn bir sava ve harekt dzeni uyguluyordu. Bu, Timurlulardaki sisteme benziyordu. Bu bakmdan Timurlu sava sistemi nemliydi.Timurlu sava dzeni u ekildeydi: Karavul nc nc (Manlay) Barangar (sa) nc

Merkez (kol-gol) Cavangar (sol)

adavul (art) Sava ncesi ve sava srasnda dmann durumu hakknda bilgi toplamak iin casuslar kullanlmaktadr. Muharebe edecekleri ordu hakknda bilgi almak iin zaman zaman dil tutulduuna dair kaytlar da bulunmaktadr. zbeklerin sava iindeki taktiklerinden Babr bahsetmektedir. zbeklerin tolgama yaparak sava kazandklarn belirten Babrn anlattklarna baklrsa, bu bozkr sava taktiine benzemektedir.123 Savan kazanlmas halinde zbeklerin yamalama hareketlerini balatmalar da olaan hadiseler arasndadr. Buna tamamyla sava bitirmeden de zbekler balamaktadr. Bu durum zaman zaman skntlar yaratmakta, hatta ordunun gvenliinin tehlikeye dmesine sebep olmaktadr. 124 Gerek atl gerekse yaya olarak savamak zere yerlerini alan zbek askerlerinin ellerinde yaylar bulunmakta, kllar ve mzraklar bu donanm tamamlamaktadr. Askerlerin sava kyafetleri iinde zrh n planda yer almaktadr. Muharebe srasnda hangi silahlarn kullanldna gelince, okulardan kaynaklarn bir ounda sz edilmektedir. Ok, bu devre iin nemli silahlardan biridir. Devrin kaynaklarnda bir yay ve ok eidi olan nvek de zikredilmektedir. Kllar ise, btn Orta Asya tarihinde olduu gibi bu dnemde de nemini srdrmektedir. Balta da bir sava arac olarak kullanlmaktadr. Topuz da zellikle sava arac olarak nemliydi.125Ayrca Handmir de, iban Han

994

zamanndaki olaylar zikrederken mzran neminden sz eder. Zenburek de kaynaklarda geen bir sava aracdr. Kuatma savalar srasnda mancnk ve arrade de kullanlmaktadr. zbeklerde ateli silahlar da bulunmaktayd. Bunu zellikle bu devreye ait minyatrlerden tesbit etmek imknmz bulunmaktadr. Anadolulu olan tfeki ve topu ustalarnn bu devrede Orta Asya lkelerinde grevler yaptklarn da bilmekteyiz. Bu ustalarn bir ksm tfeki ustas vazifesini yerine getirirken, dier bir blm ise topu ve taktiki olarak grev yapmaktaydlar. Abdullah Hann zamannda, Buharada, Anadoludan gelen byle bir usta lmt. Onun top dkmhanesi arkada olan Mirek Topuya kald. Bu ustalar yalnzca Timur zamannda bile Kara bura diye isimlendirilen kaba top konusunda bilgi sahibiydiler. 1.6.4. dar Sistem iban Muhammed Han dnemi iindeki olaylarn anlatm ve takip edilmesi srasnda da belirttiimiz gibi iban Muhammed Hann dncesi zbek Hanlnn yapsn olutururken Timurlu sistemi iindeki teorik yapy deitirmeden, pratik uygulamalarla bu yapya dinamizm kazandrmakt. Aslnda sistemi deitirecek veya yeniden dzenleyecek kadar zaman da iban Han bulabilm deildi. stelik bunu gerekletirebilecek kadronun da iban Han tarafndan bulunabilmesi mkld. Ancak baz alanlarda grlen ufak farkllklar da zbek geleneklerinin yansmalarndan ibaretti. Ubeydullah Han dnemine gelince, onun dnemi sk bir mcadelenin ran ile gerekletirildii zamana tekabl eder. Bu, onun mezhep farklarn idar ve sosyal yap iinde kendince ortaya koyma zorunluluuna inand bir devredir. Bunun balangc ile ilgili gelimeleri anlatan Slukul Mluk isimli esere gre Ahmed Yesev ve Abdlhalik Gucdavannin kabirlerini ziyaret eden Ubeydullah Sultan, hakimiyeti gasp edenlere, devlet ve din dmanlarna kar lm-kalm savanda kendisine yardmc olmas iin Allaha yalvarm ve eer baarl olacak olursa Allahn, Hz. Muhammedin ve evliyalarn huzurunda, mr boyunca hkmdarln snn eriat hkmlerine gre vicdanl bir tarzda yneteceine ve bunun aksi olan her hareketten kanacana yemin etmitir. Gerekten kendisi de Nakibend tarikatnn ateli bir yesi olan Ubeydullah Han, bu tarzda bir reform program uygulayabilmek iin de Gucdavannin mistik bir din risalesi olan Vasiyetnmenin erhedicisi Fazlullah b. Ruzbehana bu programn bir el kitabn yazdrmtr. Fazlullah b. Ruzbehan, Slukul Mluk isimli eserini, onu Semerkanttan Buharaya aran Ubeydullahn isteiyle ya da tevikiyle hazrlamtr. Slukul Mluk, Haarmannn da belirttii zere XVI. yzyldaki slm Snnliinin ilahiyat, hukuk ilmi ve devlet ynetim kurallar iin ok kymetli bir kaynak, ayn zamanda zellikle Bat Trkistan hukuk tarihi iin nemli bir belge klliyat idi. stelik, Fazlullah b. Ruzbehan, 1480-1520 arasnda ran ve Maverannehirdeki tarih sahnesinde cereyan eden politik ve ruh-din deiimleri de hemen hemen hibir muasrnn yanstmad gibi yanstyordu.126 zbeklerde ynetim sistemi iinde asker aristokrasiye dayanan bir yap n plandayd. Her bir komutann asker fonksiyonunun yannda sivil

995

idar ileri de bulunmaktayd. Mihmannme-i Buharada bu trl grevliler saylrken, emirler ve hakimler ncelikle yer almakta, daha sonra ise ordu kumandanlar zikredilmekte, bunlarn devletin sahip olduu topraklar iinde bir blgenin kumandan ve byk bir yerleim yerinin ise vergi tahsildar olduu ifade edilmektedir.127 Sonraki yzyllarda sistem farkl bir ekil almaya balad. Bununla ilgilili yaplanmay grmek iin XVIII. yzyldaki idar durumu grmek uygun olacaktr. Buharada en yksek memuriyet Kubegi olarak kabul edilmitir. Kubegi bavezir olarak kabul edilmi olup, o ayn zamanda Buhara vilayetinin valilii grevini de yrtmektedir. Kubeginin yardmcs mal ilerden sorumluydu. Hive ve Hokandda da brokrasi bu ekilde ilemekteydi. Ynetimin nc nemli ahs Topcuba olan subayd. Bu ordu kumandan olarak grev yapmaktayd.Yerel ynetim vilayetlerdeki baz yetkililere braklmt. Buharada emire en yakn olan kii konumunda kad bulunuyordu. Onu emir tayin etmekteydi. Kadlk kamu grevinden ayr sayld iin farkl bir mevkiide valiler ile e statde bulunmaktayd. Kad er hukuku uygular ve zor durumda kald zaman meseleyi ulemaya havale ederdi. Emir tarafndan seilen mftiler de byk mevkii sahibiydiler. Kaddan sonra nemli bir grev sahibi daha bulunmaktayd ki, o da reisti. Bunlar slm devletlerinde ok grlen muhtesibin yapt ileri yerine getirmekteydiler. Asayii salamak mirahlarn elinde bulunmaktayd. Bu i Hokandda korbalar tarafndan yerine getirilmekteydi. Protokolde kabilelerin gc ve etkinliinin gz nne alnmas gerekmitir. Hivede ise idar sistem u ekildeydi: Hana en yakn olanlar inak, vezir, mihter ve kubegi idi. Hivede bir divan mevcuttu. Bu divanda divan beyi veya erbablar bulunmaktayd. Reis, zabta amiri konumundayd. Aa ise hanlk hazinesinden sorumluydu. Mihterin grev alan Hive Hanlnn kuzey ksmndaki halk ile evrelenmiti. Kobegi ise hanln gney blm ile ger topluluun ynetiminden sorumluydu. Hakimler genel valilik grevini ynetiyorlard. Atalk, beglerbegi ve kethdalk kabile ve soy esasna dayanan rtbelerdi. Vekil ger Trkmenlerde boy nderiydi. Aksakal ise kylerin ve ger guruplarn banda bulunmaktayd. Saray sisteminde ise emir-l mera bulunmakta, karavulbeg saray muhafzlarnn kumandan olarak vazife yapmaktayd. Damak, azk salama sorumlusu aba ise han mutfann yneticisi idi.128 1.6.5. ktisad Hayat 1.6.5.1. Yerleim ve ktisad Hayat XVI. yzyln banda zbeklerin Det-i Kpak terk ederek, Mvernnehir topraklarna inmesi ile zbeklerin yaama ekilleri de deiti. Siyas ve idar deimenin yannda ekonomik vaziyet ve buna bal birok unsur da deiime urad. Bu da zbek topluluunun yapsnda nemli deiiklikler meydana getirdi. Balangta yerleim sistemi u ekildeydi: a) Dehniin: yerleik nfus b) Sahraniin:

996

gebe nfus c) Klakniin: gebelikten yerleik hayata geen nfus (aniyazov, bu kategorinin yar yerleik unsuru ifade ettiini sylemektedir).129 Yerleik hayatn btn, zellikle rmak sularndan faydalanmaya dayanan suni bir sistemle oluturulmu ve sulama kanallar yolu ile dzenlenen tarma dayanmaktayd. Harezmde ise nfusun byk bir ksmn, ger hayvanclkla uraanlar, zellikle Trkmenler tekil etmekte idi. Tarmla uraanlar bile yar ger bir hayat srdrmekteydiler. Tarmda balca rn, buday ve arpa idi. Sebzecilik de gelimiti. Sulama sistemleri yeterince gelimemiti. Baz ok nfuslu olan yerler su sknts ekmekteydi. XVI. yzylda sulama alarnn yapsnda meydana gelen deiimler Harezmde nemli deiikliklere sebep olmutu. Sar Kam glne dklen Ceyhun-Deryalk delta yerlerinin birinde suyun gelii kesilmiti. Birok nemli yerleim merkezi (rgen,vezir ehirleri gibi) bu yzden byk bir su sknts ekti. 1558 ylnda Vezir ehrini ziyaret eden Jenkinson, ehrin perian halini u ekilde deerlendirmektedir. Blge ksa zamanda le dnecek ve suyun yetersizlii yznden de rmak tamamyla kuruyacaktr. Jenkinsonun tahminleri gerek haline dnm ve bunun sonucunda da Vezir ile rgen XVII. yzylda tam bir ke uramlardr. lkenin siyas merkezi Hiveye tanmtr. Ebul Gazinin ifadesiyle rgen yresi kurak bir stepe dnm, bunun sonucunda ehir halk tarm yapmak iin Ceyhun kylarna g etmek zorunda kalmtr. Sonunda Ebul Gazi Han, XVII. yzyl ortasnda Vezir ve rgenteki son kalan nfusu da buradan kararak Yeni rgene getirtmitir. 1.6.5.2. zbeklerde Toprak Sistemi XVI. Yzyln banda Orta Asyann fethi dneminde zbekler henz gebe durumdaydlar. Geim kaynaklar da hayvancla dayanmaktayd. Tarm ve ehir hayat ile de aktif bir ekilde ilgilenmiyorlard. Mvernnehirin zaptna katlan zbek nderlerine nemli lde iktada bulunulmutur. Hkmdarlarn balad topraklar vilayet ve memleket olmak zere ikiye ayrlmaktayd. Bu topraklar nemli sultanlara tahsis edilip, onlarn velayeti altnda bulunurdu. Her vilayetin yneticisi de ikta ad verilen topraklar kendi akrabalar arasnda paylatrrd. Hann ahs olarak elinde tuttuu topraklar da bulunmaktayd. Bu topraklar XVI. yzylda vakf topraklar haline evrildi. Bu topraklarn dnda ayrca hanlarn saray, arazi, su kanallar gibi mlkleri de bulunmaktayd. Memleket-i Padiah ya da Memleket-i Sultan ad verilen hazine arazileri ise devlete ait olup, zerinden elde edilen gelirler hazineye aktarlmaktayd. Bu topraklar hanedan mensuplarna verilmekle birlikte, bunlarn sat veya baka bir toprak iletme tr haline gelii de mmkn deildi. Soyurgal ad verilen topraklar da, ibanler arasnda olduka sk grlmektedir.130 ktann deimi bir ekli olan soyurgaldan zbekler ulemay da yararlandrmlardr. Tanha terimi 1552 ylndaki olaylar anlatlrken de gemekte ve burada Abdullah Hann yapt seferlerden birisi

997

anlatlrken Kesbi blgesini zapteden Abdullah Hann elde edilen bu topraklar askerlerine tanha olarak verdii kaydedilmektedir. iban Han dneminde tiyuldan bahsedilmesine ramen, Abdullah Han dneminde bundan sz edilmedii grlmektedir. Tiyul, muayyen bir yerden geici olarak yararlanlmas iin hkmdarn devlet geliri kaydedilmek zere zel ahslara verdii topraa denmektedir.131 Din adamlarnn kurduklar vakflarn elinde de nemli miktarda toprak bulunduunu biliyoruz. Elde edilen gelirlerin medrese, cami v.b. gibi hayr ilerine yneltilmesi mecburiydi. Ancak bu konudaki suiistimallere de sk sk rastlanyordu. iban Han, bunlarn kontrol iin blgelerde elemanlar grevlendirmi ve nleyici sert tedbirlere de mracaat etmiti. 1.6.5.3. zbeklerde Mal ve Ticar Organizasyon zbek devletinin mal finans sisteminin esas toprak vergisi-rant sistemine dayanmaktadr. rnn 1/5den 1/3e kadar olan blm hara olarak alnmaktadr. Dier nemli bir vergi de rdr. Zekat da 2,5/100 olarak tahsil edilmektedir. Bunlardan baka slam vergi usulne uygun olmayan, fakat hanlarn treye dayal yetkilerine uygunluunu ileri srerek tahsil ettikleri vergiler de bulunmaktadr. Bu trl vergilerden biri de yasaktr. Mool hayvan vergisi kubur, alk (gda), tamga gibi vergiler de grlmektedir. Harezmde ise vergilerin yannda ayn mkellefiyetlerden de bahsedilmektedir. Bunlar arasnda sulama tesislerinin, yollarn ve kale duvarlarnn onarm gsterilebilir. Yneticilerin bir blm direkt olarak vergi toplamadan sorumluydu. Darugalarn bu trl yetkilerini iyi bir biimde kullanmalar gerekmekteydi. Devrin kayraklarnda muhassl ve muhasslhane terimleri gemektedir. zbekistan ehirlerinin iban Muhammed Han dnemindeki zapt hareketlerinin sonucunda tahribata urayan yaps, bir sre sonra dzelmeye ve ticar mnasebetler de buna paralel olarak gelime gstermeye balamt. Buhara,Takent ve Semerkand ehirleri ticaretin ve iktisad faaliyetlerin youn olduu ehirler olarak dikkati ekmekteydi. Semerkanddaki lonca hayat ve zanaatkrlar zerine yaplan bir incelemeyi ele alarak bu konudaki bilgilerimizi geniletmemiz mmkn olabilir. Belirttiimiz yzyl iinde de tarihiler bu ehirde otuziki eit zanaatn bulunduundan sz ederler. Bu zanaatlar daha zelletirilecek olursa veya daha alt kategorilere ayrlacak olursa saylar yzelliye ulaacaktr. Semerkand pazarlarnda satlan mallar da u ekilde sralanabilir. Pamuklu ve ipekli kumalar, hazr giyim eyas, balklar, testiler, leenler, kovalar, baltalar, tarm aralar, ivi, kap kilidi, zincirler, bak ve eeler, sava aralar (demir zrhlar ve kllar), frnlar, mcevherler, deri eyalar, kee ve hasrlar, yaz katlar, kitaplar, boyalar, mangal kmr, odun, kereste, mum, sabun, et ve tatllar.132

998

Semerkandda tekstil ve kat retimi n plandayd. Semerkand kad: dk geirgenlii, yumuak yzeyi ve dayankllndan dolay tercih ediliyordu. Zanaat alannda bir hiyeraik sistem mevcuttu. Buhara ticaret asndan son derece nemli bir blge olarak grlmektedir. Buhara en eski zamanlardan itibaren bir ticaret merkezi olarak tannmt. Hem Buharann konumu hem de Buharallarn ticarete olan dknlkleri sebebiyle ehrin bu ileri konuma ulat anlalmaktadr. eitli engellerin bulunmas da Buharay ticaret yapmaktan uzaklatrmad. Dalar, ller, ekiyalarn faaliyetleri ve baz blge yneticilerinin tavrlar bu engeller arasndayd.133 Harezmdeki ticaret ile ilgili bilgilerin bir blmn renebildiimiz kaynaklardan biri olan Jenkinson, u ekilde bir manzara izmektedir. Bize ehirlerin konumu hakknda kstl da olsa bilgi vermektedir. Jenkinson, rgen ehrinin ak bir arazi zerinde kurulduunu ve etrafnn drt mil uzunluunda duvarlarla evrili bulunduu, bu duvarlarn topraktan yapldn belirtmekte ve ancak bunlarn durumunun da iyi olmadn vurgulamaktadr.134 ehrin iersinde bir alveri merkezi olan uzun bir caddenin bulunduunu belirten Jenkinsonun bu satrlar Trklerdeki mehur uzunarlar hatrlatmaktadr. lkelerdeki siyas istikrar ile iktisad istikrar arasndaki dengeye dikkati eken yazar, rgenin yedi yl boyunca i savalar yznden drt defa tahrip edildiini, ehrin sakinlerinin bu karklklar sebebiyle olduka fakir olduklarn, tccarlarn sayca az olmalarna ramen zengin olmadklarn da ifade etmektedir. Jenkinson, Harezmde ticaret gvenlii konusunda da enteresan bilgiler vermektedir. Harezmde tketilen eyalarn birou Buhara ve randan gelmekteydi. Harezmde i atmalarn btn iddetiyle srdn belirten Jenkinson, kardeler arasnda bir sava ihtimali olduu zaman, onlarn su kenarlarndaki blgelere yerleerek birok ticaret kervann yamaladklarn ve kervann sahibi olan dier kardelerin de frsat bulunca ayn ekilde kar tarafn kervann yamaladklarn ve savan bylece srp gittiini de yazmaktadr.135 Bu erevede transit ticaret ve zbeklerin bizzat kervanlarn hazrlayarak yaptklar ticarette batdaki lkelere u eyalar gnderiliyordu. in mallar: ipekli dokumalar, porselen takmlar, ilalar ve ay; Hint mal olarak da deerli talar inci,altn ilemeli giyecekler, kumalar. ok sayda ve deiik kalitede olan, her yl Moskovaya ve Sibiryaya ihra edilen tekstil rnleri gz nne alnd takdirde Mvernnehirde retimin olduka byk lde olduuna hkmetmek gerekir. Burada kle ticaretinden de bahsedilmesi gerekmektedir. Kle kaynaklar genellikle yamalama olaylar ile ilgilidir. Yamalama srasnda nce esir elde ediliyor, daha sonra ise bu esirler kleletiriliyordu. Bunlara barde-bande (bende) denmekteydi. eitli yerlerden getirilen kleler de kle pazarlarnda satlyordu. eitli milletlerden kleler bulunmaktayd. Bunlar hayvanclk ve ziraat ilerinde altrlyorlar, bunun yannda savalara da itirak ettiriliyorlard.136 Bu olay Harezmde de geni uygulama alan bulmutu.

999

1.6.6. zbeklerde Kltrel Durum ve Kltr Unsurlar 1.6.6.1. Kltrel Atmosfer ve Edebiyat Mvernnehir ve Harezme gelilerinden ve Timurlularn elinde bulunan topraklar elde etmelerinden sonra zbekler, Timurlu kltr mirasnn da sahibi oldular. zbeklerin Orta Asya hakimiyetini Timuroullarndan almas hadisesini bir kltr deimesi olarak gsterip, gerilemenin bu tarihten itibaren baladn ileri sren gnmz aratrmaclar bulunmaktadr. Fournieau, XVI. yzyln banda Orta Asyann zbeklerle kaplanmasnn sz konusu olduunu ve onlarn gerilemeye sebep olduklarn iddia etmekte, gerilemenin esas sebebinin zbekler olduu iddiasnda da ayak diremektedir.137 zbeklerin, Timurlu kltr formasyonunu gelitiremedikleri bir gerektir. Ancak bunu kendi yaplarndan kaynaklanan hadiseler sebebiyle deil, siyas olaylarn geliimi sebebine bal olarak yerine getirememilerdir. Bununla beraber Mvernnehir ve Harezm ehirlerinde yerleen zbek hanlar zamannda bu blgelerde Timurlu sanat geleneklerinin zayf da olsa devam ettirildii ve kltr faaliyetlerinin ara verilmeden srdrldn sylemek mmkndr. iban Han ve ondan sonra gelen zbek hanlar fikir ve sanat faaliyetlerini himaye eden, iyi eitim ve renim grm kiilerdi. Hemen hepsinin zengin ktphaneleri bulunmaktayd. zbekler ile birlikte Orta Asya kltr merkezleri de deimi ve Hseyin Baykarann edeb meclisleri ve ilim faaliyetleri ile canl bir kltr merkezi haline getirdii Herat bir sre sonra unutulmu ve sk sk el deitirmesi yznden de cazibe merkezi olma hviyetinden uzaklamtr. Bunun yerine Semerkand ve Buhara yeni kltr merkezleri olarak belirmiti ve zellikle Buhara bu vasfn uzunca bir sre de devam ettirmiti. XVI. yzyl ve sonrasnda Timurlu devrinin parlak devirlerindeki Ulu Bey ve Ali Kuu gibi Semerkand Rasathanesinde gzlemler yapan bilim adamlar artk yetimemektedir. Bu devrede daha ok teoloji arlkl bir retim medreselerde n plana kmt. zellikle randan kaarak gelen ve Safev basks dolaysyla kendilerini hayatlar bakmndan da pek gvenlikte hissetmeyen kiiler Buharaya gelerek dersler vermilerdir. Bunlar arasnda Mevlana brahim, Celaleddin Davvani, Mollacan irazyi saymak mmkn olabilir. Bunlarn iinde ayrca ran meneli olan Mollacan iraznin rencisi Molla Yusuf Karabanin de nemli bir yeri bulunmaktadr. Yusuf Karaba, felsefe ve hukuk alanlarnda Arapa ve Farsa eserler meydana getirmitir. Pozitif bilimlerle ilgili almalar ise ilerleme kaydetmek bir yana gerilemeye doru gitmitir. Edebiyat alanna gelince, zbeklerde ifahi edebiyatn byk nemi bulunmaktadr. XVI. asrda ekillendii anlalan Alpam destannn bu erevede nemli bir yeri bulunmaktadr. zbek destanlarnn muhtelif varyantlarn nesilden nesile aktaran sanatkrlar arasnda slm air (1874-1953), Fazl Yuldaev (1872-?), Erga menblblolu (1870-1938), Pulkan air (18741941) saylabilir. zbek destanlar da esasen o sanatkrlarn dilinden yazya geirilmitir.138

1000

zbek hanlklarnn XVI. yzyl iindeki ilk nemli ismi bizzat Maverannehire hanln faaliyetini aktaran iban Muhammed Hann kendisi olmutur. Onun eserleri arasnda bir divan, bir mesnev, bir nazma evrilmi fkh kitab bulunmaktadr. Bu devrin nemli bir edeb ahsiyeti de ibannin saray erkn arasnda yer alan Muhammed Salihdir. Hseyin Baykarann hizmetinden bir sre sonra ayrlarak zbeklerin hizmetine giren ve burada emirl mera ve melikl uara unvanlarn kazanan Muhammed Salihin Trke ve Farsa iirler yazdn da bilmekteyiz.139 zbeklerin nemli hkmdarlarndan biri olan Ubeydullah Han da iyi yetimi bir devlet adam idi. Kltr konularna byk ilgi duymaktayd. Kraat, tefsir, hadis, fkh gibi islam ilimlere esasl surette vakf idi. Arapa ve Farsay iir yazacak lde iyi biliyordu. Gzel sanatlarn eitli alanlarna ilgi gsteriyordu ki, bu ilgi alanlar arasnda hattatlk, musikiinaslk, nakkalk n plandayd. Ama en nemlisi onun airlik yn idi. Ubeydullah Han deerli bir airdi. iirin, sanatn, bilimin koruyucusu idi. Dnyev iirlerinde kendisini Ubeyd, dini ve tasavvuf iirlerinde ise Kul Ubeyd diye adlandrd. Ubeydullahn iirleri Dou Trkesi ile yazlmt ve form olarak da gazellerden meydana geliyordu. Yukarda zikredilenlerden baka zbek evresindeki bir takm airlerden de sz edilmektedir. Bunlar arasnda 1530dan itibaren zbek tahtnda bulunan Kkncnn olu Abdullatifin baz Trke iirleri olduunu biliyoruz. Yine bu slaleden Rstem Bahadr Han b. Cn Bey Sultann da Farsa ve Trke iirleri bulunmaktayd. XVI. yzyln ikinci yarsndaki Buhara airlerinin bir antolojisini hazrlayan Hasan Nisar, antolojisinde, iban Han, Ubeydullah Han, Abdlaziz Han zamanlar ile ilgili olmak zere, Buharann iinde ve dnda bilime ve edebiyata kendini adam 250 ahsn adna yer vermitir. XVI. yzyln ortalarna ait byk eserler iinde gnmze kadar ulam ve Dou Trkesi ile yazlm Meclis ve Abdlvahap Hocann eserleri de bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, daha ok masal motiflerine dayal ve popler halk romanlar tarzna yakn Seyfl Mlk adl manzumenin yazardr. Btn Orta Asyada ve dil Ural blgesinde son zamanlara kadar en ok okunan bu hikayenin kahraman Seyfl Mlk adl bir prenstir. Hikayede prensin ak ve seyahat maceralar anlatlmaktadr. Meclis bu eseri Farsa bir eserden tercme ve adapte etmitir. Abdlvahap Hoca ise, ranl tannm air Sadinin Glistanndan ilham alarak meydana getirdii ahlk hikayelerinin toplam olan ve 1538de Belh sultanna takdim ettii Glizar adl derlemenin yazardr. Abdullah Hann saraynda nde gelen airlerden biri de Mfikdir. Farsa yazan bu airin ok sayda lirik iiri bulunmaktadr. Bu iirler: kasideler, hiciv iirleri gibi ksmlara ayrlabilirler. Mfik ayn zamanda iyi bir hattat olarak da isim yapmt. Mfik zellikle hiciv alannda tannm olup, onun hicivleri ou kere saray evresi dnda da geni halk kitlelerine ulamt. Harezm slalesinden vaz Gazinin de Dou Trkesi ile ok gzel iirler yazd anlalmaktadr. Bunlardan bir tanesi bilinmektedir ki, bu da airliinin derecesi hakknda bize fikir vermekte ve onun iir kabiliyetinin nemini bize gstermektedir.

1001

XVII. yzyl Buhara Hanl snrlar iinde nemli airler yetimitir. Bunlar arasnda Turd, Baba Rahim, Mereb, Suf, Allahyar gibi airlere rastlanmaktadr. Harezmdeki edebiyatlara ise XVIII. yzylda bir divan ve felsef destan bize ulaan Niatiy, Yusuf ve Zleyh isimli mesnevisi olan Andelib, Divn- Revnak sahibi Revnak rnek olarak gsterilebilir. Hanlar arasnda da edebiyatla ilgilenen simalar bulunmaktadr. Feruz mahlasyla yazan Hive han Muhammed Rahim Han, XIX. yzylda iyi bir air ve besteci olarak karmza kmaktadr. Hokandda da nemli airler yetiti. Bunlar arasnda realist sanat anlayna sahip olan Mahmuru, air ve destan yazar olan evkiy Namagiyi, hicviyeler yazan Pesendiyi zikretmek mmkndr.140 1.6.6.2. Tarih ve Tarihilik Kazandklar baarlarn gelecek nesillerce de bilinmesi iin zbek hkmdarlar tarihileri tevik etmilerdir. zbeklerde XVI. yzylnn banda Muhammed iban Hann seferlerini anlatan ibannmeler yazld. Bu ibannmelerden birisini yukarda da zikrettiimiz Muhammed Salih kleme ald. iban Muhammed Hann 1509 tarihindeki Kazaklara kar olan seferine katlan ve bu seferdeki olaylar ve gelimeleri gren Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannme-i Buhara isimli eseri telif etmitir ki, bu eser, bu devre iin ok nemli olan bir takm bilgilerin bulunduu bir kaynak eserdir. Fazlullah b. Ruzbehan, Hoca Molla diye de isimlendirilen bir mverrih olup, kendisi aslen sfahanl idi. Akkoyunlularn Safevlerce datlmasndan sonra, Safevlerden nefret eden Fazlullah b. Ruzbehan lkesini terkederek ibanlerin hizmetine girmi ve Heratta bitirdii, Kazak seferini anlatan Mihmannme-i Buharay yazmtr. Mihmannme-i Buhara, zbekler asndan olduu kadar belki ondan daha fazla XVI. yzyl Kazak tarihi iin nemlidir. zbeklerin hizmetinde bulunan tarihilerden biri de Vasfdir.141 Onun zbeklerin bilhassa kltr tarihleri bakmndan ele alnabilecek nemli bir eseri mevcuttur ki, bu Bedayil Vekayidir. Vasf, iyi bir gzlemci, nemli lde hayat tecrbesine sahip bir ahst. Bu zelliklerine hafzasnn kuvvetli oluu da eklenince gerekten de ortaya nemli bir eser kmtr. Harezmde ise Dost Muhammed Hann Trk geleneklerini seven ve bilen bir ahs olduunu grmekteyiz. Bunun adna, Coi Ulusu tarihi olarak yazlan temi Hac Tarihi bulunmaktadr. Bu eserin mverrihi 1550 yllarna doru eserini telif eden temi Hacdr. Mellif 1583lerde yaamaktayd. Harezmden geen elilerin Harezm sultanlarnn hcumuna uramamas iin II. Abdullah Han bu ahsa mracaat etmiti. Mellif eserini telif ederken tarih destan tarznda bir slp iinde yazmtr. Hivede tarihilik alanndaki phesiz en byk isim Ebul Gazi Bahadr Handr. Onun eserlerinden ecere-i Terakkime 1660 civarnda yazld. Eski ouznamelerdeki ve baka tarihi eserlerdeki kaytlar toplayarak Trkmenlere ve Trk iline dair bilgileri kitap haline getirdi. Trk eceresinde ise kendi zamanna kadarki olaylar anlatt gibi hayatna ait bilgileri eserde zikretti. Eser Anua Han zamannda tamamland.142

1002

XVII. yzylda nemli bir tarihi eser olarak Mahmud b. Amir Valinin Bahrl Esrar fi Menakbl Ahyar grlmektedir. Bu eser 1640da tamamlanmtr. Yedi cilt olan eserin ilk iki cilt corafya ve slm tarihine, kalan be cilt ise Trk tarihine aittir. erafeddin Alam b. Nureddinin Tarih-i Rakimisi ise Baki Muhammed dnemi ile ilgili bilgiler vermektedir. Muhammed Yusuf Mni, Subhan Kulu Hann byk olu Muhammed Mukime hizmet ederken Tarih-i Mukim Haniyi hazrlamt. Yar Muhammed soyundan gelen Hac Mir Muhammed Salim, Hindistana yerletikten sonra Tarih-i Salimi kaleme ald. Canoullar ile ilgili verdii bilgiler nemlidir. 1.6.6.3. Din Hareketler XVI.Yzyl, Maverannehirde din hayat ile siyas hayatn i ie getii bir dnem olarak grlmektedir. Bu devrede zellikle ortaya kan hareketlere etki eden faktrler zbeklerdeki ve Safevlerdeki taassup anlayndan kaynaklanmaktadr. Akann da belirttii zere Timurlu Ebu Saidin Takentten Semerkanda davet ettii Nakibendi tarikat eyhi Hoca Ubeydullah- Ahrarn etkisi ok uzun srm ve 40 yl srecek onun hakimiyeti bu devre ile balamt. Nakibendliin Orta Asyadaki temsilcisi konumunda olan Hoca Ubeydullah- Ahrarn zbekler zerinde de balangda etkisi hayli fazla idi. zbek han Ubeydullahn ad da bu eyhin adndan dolay verilmiti ki, Ubeydullah Han ve babas olan Mahmud Sultan da Nakibend mridi idi. Bununla birlikte siyas dengelerin sz konusu olduu hallerde zbekler, kendilerinden yana tavr koymayan ve muhalefete geen Ubeydullah- Ahrar soyundan gelen kimselere kar en sert tedbirleri de almaktan ekinmemilerdir. Hoca Ubeydullah- Ahrarn olu ve halefi Hoca Yahya siyas ekimeler yznden byk bir ihtimalle iban Muhammed Hann da tasvibi ile ldrlmtr.143 II. Abdullah Hann dnemi ise Cubayr eyhlerinin byk bir nfuza sahip bulunduklar devre olarak gsterilmektedir. Hoca slm ve onun halefleri zbek Hanl dneminin uzunca bir sresi iinde hanl hemen her ynyle etkilediler. Hanlarn tahttan indirilmesi ve sultanlarn tahta karlmas hadiselerinde ve bu eyhlerin saltanat karklklar iinde zaman zaman yerleri ve rolleri oldu. zbeklerin zellikle Det-i Kpakta bulunduklar ve Mvernnehire ilk gelileri devresinde ve bir lde de genel zbek Hanl iinde bir mutassavvfn etkisinde bulunduklar da grlmektedir. Bu nl Trk tasavvuf eyhi Ahmed Yesevdir. Onun hikmetleri dier bozkrda bulunan topluluklar gibi zbekleri de etkilemi ve zellikle iban Muhammed Han ve evresinde onun etkileri byk lde hissedilmitir. Onun hikmetlerinin bu lde tutulmasnn esas sebebi: kulland dilin sadelii ve gerlerin yabanc olmadklar tarz ve ekillerle tasavvuf ve tarikatnn esaslarn ortaya koymasdr. Yesev sevgisini gsteren iban Hann birok msras bulunmaktadr. Bunlara rnek vermek gerekirse Evliylar serveri bold Hoca Ahmed Yesev gibi msralarn buna rnek olarak gsterebiliriz.144

1003

Din memurluklar arasnda byk nemi olan ve din hayat iinde zaman zaman en yksek mertebe saylan sadr bu devrede de devam ediyordu. Saylar nceden de olduu gibi birden fazla idi. eyhlislm ve muhtesib gibi unvanlara da rastlanmaktadr. eyhlislmdan bahseden Abdullahnme, ideal bir eyhlislmn zelliklerini aktarrken, onun seyyid ve ehirdeki btn insanlarn en ycesi olmas gerektiini belirtmekte, byk eyhlerin takipisi, halkn ilerini yerine oturtan, inanta en yksek mevkide olan insan olarak bir eyhlislm tanmlamaktadr. Burada geen seyyid olmas hususu genellikle sadr iin gerekli olan artlardandr.145 I.6.6.4. mar Faaliyetleri ibanler dneminin en nl yaplar Buharada meydana getirilmitir. Bunun sebebi ise Buharada ekonomik, siyas nemin artmas ve nfusun fazlalamas idi. Abdlaziz Han ve Abdullah Han dneminde Buhara, temel hatlar ve formlar gnmze kadar muhafaza edilmi olan yeni surlarla evrilmitir. ok sayda abidev yap XVI. yzylda ehri sslemitir. Bu yaplardan zellikle Byk Camii zikredilmelidir. Semerkanddaki Bibi Hanm Camiinden sonra Orta Asyada bu tipte ina edilmi en byk camidir. Kapal galerilerle evrili ayn tarzda bir dikdrtgen avlusu da bulunmaktadr. inilerinin mkemmellii ile tannmaktadr. Ulu Camiinin yaplmasndan bir sre sonra onun tam karsna yaplan Mir Arap Medresesi de (1536) olduka nemlidir. Bu medrese Mir Arap lakabl Abdullah Yemen iin ina edilmitir. Bu yap daha nceden yaplm olan medrese ina tipine uygun zellikler tar. Bununla birlikte yenilikler de grlr. Gzde olan ant yaplardan biri de Ko Medresedir (ifte medrese). Hyaban sokanda karlkl olarak ina edilmilerdir. Bir dier nemli abide de Kkelda Medresesidir. Hive ve Hokand, Buhara gibi zengin bir mimariye sahip deildir. Hivede Cuma mescidi Ata Murat Kobegi ve Karayz mescitleriyle be medrese ve evliya trbesi nemli eserler arasnda gsterilebilir.146 Hokand ehrinde ise 1913te 248 cami, 70 mektep ve medrese bulunmaktayd.147 Semerkandda ise mimar faaliyetler taht mcadeleleri srasnda dahi durmamtr. Bu dnemlerde iban Han Medresesi, Zerefan nehrinde kpr ve su datm kanallar ina edilmitir. Bu kpr ve kanallarn bir blm zamanmza kadar ulamtr. Buharada hat sanat ile ilgili ok kaliteli rnekler bulunmaktadr. XVI. yzylda el yazmas ok sayda kitap retilmitir. Bu yazmalar Timuroullar zamannda yetimi kabiliyetli hattatlarn talebeleri tarafndan yazlmtr. Abdlaziz Hann hat ustas Hoca Yadigar, Timurlu ustalardan aa kalmayacak derecede nemli bir hat ustas idi. Yazmalarn ounda kullanlan kat da Semerkand kad olup, cidden mkemmel evsaftayd. XVI.yzyln ilk yarsnda Buharada kitap sslemeleri yapan minyatr ustalarnn yetitii bir mektep almt. Ressam ve minyatrcler iinde Mzahhib (yaldzc) lakabyla tannan ehzade Mahmudu ve onun rencisi Abdullah da zellikle belirtmek gerekmektedir. Ayn ekilde sfahanl olan ve Buharada alan Aga Rzay da (1575de lmtr) gz ard etmemek gerekir.

1004

Buhara okulundan kan ustalarn yaptklar minyatrler, XV. yzylda Heratta retilen eserlerde grlen, bireysel nitelikli baz figrlerin de yapld, kompozisyonu sade ve ak olan, parlak ve canl boyal stilistik tarz ve teknikle yaplmlardr. Bu atlye-mektebin al, byk bir ihtimalle baz Heratl sanatlarn Buharaya g etmesi ile balantldr. Ancak Buharada daha nceleri ok yetenekli usta ve ressamlar da bulunmaktayd. rnek olarak bunlardan biri de nl usta Cihangir olup tannm usta Bihzad da bunun yannda yetimiti.148 1.6.7. Trkistanda Yenileme htiyac ve Ceditilik Trkistanda XIX. yzyl sonunda balayan Ceditilik hareketi uzun zaman devam eden kltr meselelerindeki mnakaalar ve fikir alveriinin bir sonucu idi. Ceditilik hareketi Avrupa medeniyetini renmek ve onu milli kltre hizmet ettirmenin bir ifadesi olarak grlebilir. Trkistandaki Ceditilik hareketi XIX. yzyl sonunda yalnzca kltr ve teknik alanlarda hamle yaplmasn deil milli ve manevi deerlere sahip klmasn da hedefleyen bir harekettir.149 Ceditiler zellikle XX. yzyln banda Trkistann eitli yerlerinde ve zellikle Buhara ve Hivede etkili olmaya baladlar. Trkistann uzun zamandr yaad kltrel ve sosyal gerilemeyi durdurmak ve halk yeni bir yne doru sevketmek iin Ceditiler birok nemli yenilii halkn anlayabilecei ekle getirmek istediler. zellikle eitim alanna nem verdiler. Ancak fikirlerini yaymak maksadyla edebiyat, basn-yayn ve tiyatrodan yararlandlar. Bunun yannda toplumsal geriliklerin grld hemen her alanda da fikirlerini ortaya koydular.150 Trkistanda ceditilik hareketinin ncleri Mnevver Kar, Mahmud Hoca Behbud, Ahmed Baytursun, Mir Yakup Dulat, Macan Cumabay, olpan, Behrambek Devletah, Hac Muin krullah, Aur Ali Zahir, Alihan Bokeyhanolu, an Hoca Han, ihbeddin Mercn, Rzaeddin Fahreddinolu vb. gibi isimlerdi. Bu ncler Trkistann eitim, edebiyat ve siyas hayatnda nemli roller oynadlar. Bunlar Ahmed Dann balatt yenilik hareketlerini yaydlar.151 Ahmed Dan, Buhara elisiyle birlikte Rusyaya gnderilmi ve Rusyadaki eitim sistemini incelemitir. Rusyadaki eitim sisteminin modern esaslara dayandn gren Ahmed Dan bu okullarn Buharada almasn da istemiti. Buharann nde gelen aileleri Ruslarla uyum iinde olmalar gerektiini dnerek ocuklarn Rus okullarna gndermeye baladlar. Buralarda okuyanlar XIX. yzyl Avrupasnda etkili olan dnceleri tandlar ve bir sre sonra bu insanlar Ruslarn beklediklerinden farkl bir ekilde Rus igaline kar tavr aldlar.152 Ceditilere gre Trkistann gerilikten ve esaretten kurtulmasnn yolu taassubu, cehaleti yok etmek ve halk yeni usl okullarda okutarak modernleme srecine sokmaktr. lk aamada her tarafta eitim yntemlerinde yenilik yaplmaya alld. ada hayat ihtiyalara cevap verebilecek aydn kadroya sahip olabilmek iin eitim kurumlarn ve eitim ilkelerini buna hizmet edecek biimde yeniden organize etmek ve bu ama erevesinde neriyatta bulunmak Ceditilik hareketinin baarmaya alt ilk ilerin banda gelmekteydi.

1005

Ceditilerin istekleri ak olduu halde Buhara Emiri bu harekete rza gstermiyordu. Emirin ynetimini dayandrd iki zmre de Ceditilie kar idi. Bunlar ulema ile Rus igalcilerdi. Ceditiler ise bu iki kuvvete kar koyarak, faaliyetlerini yrttler ve Buhara Emirine muhalefet etmeye baladlar. Takentte Ceditiler eitli mecmualar yaynlamaya baladlar. Bunlar: Hurit, hret, Sad-y Trkistan v.b idi. Takentteki Tatarlar da zbekler arasnda liberal fikirleri yayan Terakki gazetesini yaynlyorlard. Semerkandda Behbud ve arkadalar Semerkand ve Aynay karyorlard. Buhara aydnlar Krm Trklerinden olan smail Gaspralnn fikirlerinden etkilenmilerdi. Gaspral eitim sisteminin Avrupa metodunda modernletirilmesini, ortak bir gazete dili kullanlmasn, kadnlara geni haklar verilmesini, yeni metot denilen okullarn almasn ve skolastik medrese zihniyetinin yklmasn ve de okuma yazma renmeyi hzlandrmak iin, Arap alfabesinde deiik yaplmasn teklif etmi ve bu fikirler Trkistanda temsilcilerini de bulmutu.153 Buhara Emirlii ve Hive Hanlndaki Ceditiler Osmanl Devletindeki Jn Trk hareketinin tesiri altnda da kalmlard. Yazar ve siyaset adam Mahmud Hoca Behbud Buharada Trkistann baka ksmlarnda olduu gibi, eski medrese sistemi ve skolastik dn tarz karsnda yeni usul okullar ve sosyal hayatta reform zerinde fikirler yrtmeye balamt. Ayrca Buhara Hanlnn idare sistemini de eletiriyor ve o da Ahmet Dan gibi hkmdarlarn devlet idaresinde reform yapmalar gerektiini bildirmekteydi. 1908de btn Trkistan Genel Valilinde 92 Cedit Mektebi bulunuyordu. Bunlarn otuzbei Takent, Semerkand, Hokand ve Endican bulunmaktayd. Ceditilik hareketi ile ilgili faaliyetler Sovyet sistemi gelinceye kadar Cediti nderlerin inisiyatifinde devam etmi, 1939a kadar da rejimin msaade ettii bir biimde varln srdrmtr. Cediti nderlerin bir ksm 1937-1939 yllar arasnda Sovyet rejimi tarafndan ortadan kaldrlmtr.154 2. Dou Trkistan Hanlklar 2.1. Saidiye Hanl (Yarkend Hanl) Timurlu mirzalarndan ve daha sonra Babrl Devletinin kurucusu olan Babrn days Ahmed Alann olu Said Han (1484-1533), bir sre Babr ile birlikte mcadele ettikten sonra ondan ayrlarak, 4700 kiilik kuvvet ile Kagar zerine yrm ve bu blgeyi ele geirmek iin gayret gstermiti. Said Hann Kagar almak iin urat bu devrede Kagarn hakimi Duglat beylerinden Ebu Bekirdi. O, 1478 ylnda Said Hann dedesi Yunus Han Yarkend civarnda yenerek, Kagar ele geirmesinden sonra 1514 ylna kadar, hakimiyetini devam ettirmiti. Zalimlii ile mehur olan bu ehirlerindeydi. 1912de Takentte oniki okul

1006

ahstan halk rahatsz olduu iin Said Han nemli lde destek bulmu, Kagar, Yarkend, Hoten ehirlerini ele geirerek 1514de Saidye Hanln kurmutur.155 Bu mcadele srasnda banda Muhammed isimli bir sultann bulunduu Krgzlardan yardm alan Said Han, ksa bir sre sonra kendisine tam olarak itaat etmeyeceklerini anlad Krgzlara kar harekete geme gerei duymutur. 1517 Ylnn sonbaharnda Barskan nehrinin Issk Kle dkld yerde Sultan Said Han Krgzlar yenilgiye uratmtr. Muhammed Sultan ele geirip Kagara gtrd halde Krgzlarn itaati tam olarak salanamamtr. Said Han hem hanl glendirmek ve hem de halkn durumunu iyiletirmek iin baz teebbslerde bulunur ve reformlar gerekletirir. Kendisi ynetimi kardei Mansur ile paylat (1503-1545). Mansur Han inanl bir Mslmand. Enerjisini Budizmin hkm srd Mool ve in topraklarna Hami ve Tunhuang gibi vahalara cihat yapmaya harcad. Bunun yannda slmiyete yeterince yakn olmadna inand Krgzlar daha fazla slm dinine yaknlatrmaya gayret etti. Krgzlar byk kitleler halinde XVI. yzyl iinde slmiyete girmilerdir. Kaynaklara gre, nl mutasavvf Hoca shak (lm. 1599) Krgz ve Kalmuk blgelerine giderek burada slmiyetin yaylmas iin byk gayret gstermitir. Krgzlar Dou Trkistan ile sadece siyas ve asker mnasebetlerde bulunmakla kalmyorlar, bu lkenin pazarlarnda da at ve koyun ticareti yapyorlard. Dier taraftan da Dou Trkistan tacirleri Krgzlarn g mntkalarna giderek baz mallar buraya ulatryorlard.156 Sultan Said Han Duglat emiri ve tarihi olan Mirza Muhammed Haydar Duglattan yardm almt. Sonralar Haydar Duglat onun olu Abdr-Raide de yardmc oldu. Ancak ikisi arasndaki ortaya kan srtme, Haydar Mirzann 1541de Hindistana Babrl Devletine gitmesi ile sonuland. Said Han Kagarda Gney Tarm Havzasn; Mansur da Kumulda Yedisu ve Turfan Vahasn idare etti.157 Said Han, Tibet Buddistlerine kar kt cihat seferinde 1533 tarihinde 48 yanda lmtr. Hanlk ilknce Kagar, sonradan Yarkendi bakent edinir. Bakentinin ad ile Yarkend Hanl veya kurucusunun ad ile Saidiye Hanl olarak bilinmektedir.158 23 Temmuz 1533de tahta geen Abdr-Raid Trkistann siyas birliini koruyamad. AbdrRaid, Isk Kl evresindeki ve Tienan blgesi ile Aa li sahasndaki olaylar ile megul oldu. Bu erevede zellikle 1537 ylnda Abdr-Raid Han byk bir muharebede Krgz ve Kazaklar yenilgiye uratm ise de daha sonra yenilmiti. 1544 ylnda Abdr-Raid Han Issk Kl kylarnda Krgzlar tekrar malup etmitir. Ancak buna ramen Abdr-Raid Han Krgzlar zerinde tam bir hakimiyet elde etmee muvaffak olamamtr. Tam aksine askeri harekt Dogu Trkistana doru kaymtr. 1558de Orta Asyada bulunan ngiliz seyyah Jenkinson, Takenle ile savaan halka Kazaklar, Kagarla savaan halka ise Krgzlar denir demektedir.159

1007

Bu srada Kazak Hanl ile problemler yaand. Mansur Hann halefi olan ah Han, kardei Muhammedin doudaki seferleri ile megul olmaktayd. Kazak han Hak Nazar Hann kendisine kar giritii seferlere baar ile kar koyamad. Bu sefer esnasnda olu Abdllatif Kazaklar tarafndan ldrlmt. Bu devreden sonra ibana geenler de iktidarlarn glendirmeye muvaffak olamadlar. Abdr-Raid daha tahtnn ilk yllarnda Duglat ailesi ile atm, bu ailenin nde gelen adamlarndan biri olan tarihi Haydar Mirzann amcas olan Seyid Muhammed Mirzay idam ettirmiti. Abdr-Raidi Mirza Muhammed Haydar, gvenilmez ve etrafnn etkisine ok ak bir kimse olarak deerlendirmektedir.160 Abdr-Raid Hann yerine Kagarya han olarak oullarndan Abdlkerim gemi olup Ahmed Rz eserini yazd 1593te o hl tahtta bulunuyordu.161 Buhara zbek hanlar soyundan gelen baz eyhzadelerin bu devrede Kagaryaya katklar ve bu durumun Buhara zbek Hanl tarafndan da ho karlanmad anlalmaktadr. Hanlar Kazaklarn ve Kalmuklarn bakaldrdklar Kuzey Moolistann kontroln de kaybettiler. yle ki bu olaylarn sonunda sadece Kagarya blgesine hakim duruma geldiler. Ynetimleri ehir merkezleri olan paraya ayrlma eilimi gsterdiler. Bunlar Aksu, Kagar ve Yarkend ile Turfand. Kagar bir ok nedenden dolay zellikleri olan bir ehirdi. Bu ipek yolu zerinde eski bir kesime noktasyd. Bunun yannda o Mvernnehire bir kpr olduu gibi, blgesel hkmdarlklarn baehri ve politik bir anlam tayan eski bir ehirdi.162 2.2. Hocalar Devri XIV. yzyldan itibaren kendilerini dorudan doruya Hz. Muhammedin halifesi olduunu kabul eden hocalar veya seyyidler siyas mcadelelere katlmak iin istekliydiler. Said Hann devleti kurmasndan sonra Maverannehirden Kagar ve Yarkend blgesine de din adamlar gelmekteydi. Bunlar ncelikle Said Han etkilemiler ve Said Han iktidarndan vazgeip dervi olmay dnecek kadar tasavvuf ile kendini ilikilendirdii grlmektedir.163 Abdr-Raidin saraynda hkmdarn ve halkn gvenini kazanm olan Mahdum- zam bulunmutu. Mahdum- zam (Ahmed Hoca Kasan) bu blgede hem hkmdarlar ve hem de halk zerinde byk etkiye sahip oldu. Oullar Kagaryada iki hanedan oluturdular. Hoca shakn oullar ile Hoca Kalann oullar arasndaki ekimeyi Hoca shak taraftarlar kazannca bu aile baehir olan Yarkendi terkederek Kagara giderler ve bu ailenin nemli ahslarndan biri olan Hoca Hidayetullah (Appak Hoca) kendi evresinde sekinleir. Giydikleri kyafete bal olarak iki taraf Aktalk ve Karatalk olarak ikiye ayrlan hocalardan Appak Hoca Aktallar temsil etmekteydi. Yarkend hkmdar smail ahs otoritesini zedelemeye kalkt iin Appak Hocay blgeden kovmu, o da bunun zerine siyas ve asker destek aramtr. Bu destei Kalmuklar parlak dnemlerine gtrmeye alan onlarn han Galdan da bulacaktr. Appak Hoca Tibette Dalay Lamann yanna gitmi ve onun da tasvibi ile Galdan Kagaryay igal ederek, smail Han esir alm ve li zerindeki Kulcaya srmtr (1678-1680). Bu hadise ile Saidiye Hanl topraklarnda 77 yl srecek Hocalar

1008

Dnemi balar. Bu devir iinde Hocalar her yl Kalmuklar 100 bin madeni para vergi verirler. Bir madeni para 35 gram gme eit olup, toplam yllk vergi miktar 3,5 ton gme eittir. Bu vergi Altehirdeki her ailenin gelirinin %55i ile karlanmaktadr. Galdan, Appak Hoca ve olunu Kagar ile Yarkende vali olarak atamtr. Bylece btn Kagarya, Kalmuk hanlarnn valisi olarak grevlendirmekten hi de utan duymayan Hocalarn valiliine tank olmutur.164 Appak Hocann ilk icraat Karatalk hocalarn ldrterek, muhaliflerin nn kesmek olmutur. Karatalk hocalardan ikisi; uayip ve Danyal Kemire kamak zorunda kalmlard. Appak Hoca Kalmuklarn glgesinde iktidarn devam ettirmesinden dolay halk nazarnda olduka kt durumda bulunuyordu. Bunun zerine kukla bir hkmdar temin etmenin gerekli olduuna inanarak, Turfanda bulunan smailin kk kardei Mehmed Emin Han getirterek baa geirdi.165 Mehmed Emin biraz da Appak Hocann tevikiyle Kalmuklara kar tavr alm, yapt harekt sonucunda birok Kalmuk ldrlm, bir ksm da esir edilmiti.166 Ancak Kalmuklarn yeni bir seferine kar koyamayacan anlayarak Kemire kam ise de yaknlarndan birisinin dzenledii bir suikast sonucu ldrlmtr. Muhammed Eminden sonra Appak Hoca yine Kalmuklara dayanarak iktidarn devam ettirmitir. Appak Hoca bir han olarak tannabilmek iin smail Hann kz kardei ile evlenmitir. Bu kadn Hanm Padiah olarak tannmaktadr. Hanm Padiah evirdii entrikalar sayesinde kendi olu Mehdi Hocay tahta oturtur. Ancak ksa bir sre sonra o da ldrlr.167 Bu srada Dou Trkistanda aktif durumda olan beylerin gleri olduka zayftr. inin blgeye kar harekt zerine Kalmuklar (Cungarlar) da Dou Trkistan zerindeki denetimlerini srdremez konuma gelmilerdi. in daha sonra Kalmuklara (Cungar) kar baarl bir mcadeleden sonra Dou Trkistana da mdahale edecektir. 2.3. in stilas ve Dou Trkistanda Manu Ynetimi Kalmuk Krallna kar inin harektta bulunmas ile in Dou Trkistan ile yz yze geldi. 1755de in ordusu Kalmuk (Cungar) Krallnn kararghn ele geirmek iin li Vadisine ilerlemeye balad. in Dou Trkistanda vasal bir ynetim kurdurmak istiyordu. Bunun iin hocalardan iki kardein blgede faaliyet grmelerini desteklemiti. Ancak bu hocalar bamszlk yolunda yrmek isteyince, in 1760 ylndan itibaren Dou Trkistan igal ederek, burada kendine bal bir ynetim oluturdu. 1760dan itibaren Asyann nemli bir blm, Dou Trkistan ve Tibet in egemenliine girdiler.168 Blgeye yeni memurlar atadlar. Atananlar, asker vali ve meclis yelerinin gzetimi altnda sivil bir idare oluturdular. Bey, XVII ve XVIII. yzyllarda efendi-reis statsn ifade etmek iin kullanlrd. En yksek grevli hakim bey idi. Hakim beyler Kagaryann otuz be ehir ve kasabasna atanmt. Onlar arasnda eik aa bey, hakim beyin yannda ve ona en yakn yardmc olarak bulunuyordu. in egemenliinden nce de grlen baz memurluklar bu devrede de fonksiyonlarn

1009

devam ettiriyorlard. Bunlara rnek olarak hazineci, mltezim ve ky aasn gstermek mmkndr. Bunun yannda in egemenliinden nce erbab, daruga, karavul, nakip ve muhtesip gibi grevliler de bulunmaktayd.169 Dou Trkistanda in egemenliine kar ayaklanmalar ortaya kt. Hocalardan Cihangir Kagar ele geirdi ise de, bu faaliyet inliler tarafndan nlendi.170 2.4. Kagar Hanl (Yakup Bey Devleti) Yakup Bey 1820 yl civarnda Takent yaknlarnda Pikentte domutur. Onun babas ve bykbabas kadlk grevinde bulunmulard. Hokandda Ak Mescitte faaliyetlerde bulundu. 1853 ile 1863 yllar arasnda Ruslarla mcadeleleri oldu. in kuvvetleri ile mcadele etmekte glk eken kimseler bu sralarda Hokanda bavurmaktayd. Bunlardan biri olan Krgz Sdk Bey, bu faaliyet esnasnda Hokand Hanlndan yardm talep etmi, oradan da kendisine yardmc olarak Cihangir Hocann olu Bzrk Han ile Yakup Kubegi gnderilmitir. Yakup Beyin kiilii, liderlik vasflar ve diplomasideki ustal onu arabuk dier Trk liderlerinden daha elverili bir konuma getirmi, Yakup Bey, bu zelliklerini kullanarak dier harekt liderlerini bertaraf etmi, bunun yannda 1867de Kua, 1869da Korla ve 1871de Turfan zaptetmiti. Yakup Bey balangta u hedefleri gerekletirmek iin gayret gsterdi. Manu askerlerini etkisizletirmek, Buzurg Hanla olan ilikilerini netletirmek ve Mslmanlarn gcn birletirmek.171 Aksu Kagar Hanlnn baehri olmutur. Bu devletin kurulmas ngilterenin dikkatini bu blgeye evirmesini salamtr. nk ngiltere Dou Trkistann doal kaynaklarn iletmeyi dnmekte, bunun yannda bu lkeyi Afganistan rneinde olduu gibi, Rusya ve ine kar bir tampon devlet olarak kullanmay dnmektedir. Yakup Bey, ngilizlere eliler gndererek ticar ilikiler kurma konusunda nemli admlar atmtr. ngilizler de hem durumu tespit etmek hem de siyas ve iktisad ynden hangi avantajlar elde edebileceklerini grmek iin blgeye temsilciler gndermilerdir. 1868de gelen gayr-i resm temsilci Robert Shaw kurulan devlet ve blgedeki halkn durumu ile ilgili ok iyi izlenimlere sahip olmutu. O, modern ve ileri iyi giden bir devletin mevcut olduunu sylyordu. Dou Trkistanda kurulmu olan bu Kagar Devletini inceleyen Forsyth Heyeti de Yakup Beyden halkn memnun olduunu, bu devlet ile ilikilerin gelitirilmesi gerektiini bildirmekteydi. Yakup Bey, bunun yannda Osmanl Devleti ile olan ilikilerine zel bir nem vermek istemektedir. Bununla ilgili olarak 1870 ylnda stanbula bir eli gndermi, ve bu eli vastasyla Osmanl Devleti tbiiyetine girmek istediini belirtmitir. ngiltere de bu yaklam destekleyeceini vaat etmitir. stanbula giden elinin Kagara dnnden sonra, hutbe Sultan Abdlaziz adna okunmaya balanmtr.

1010

Osmanl Devleti 1875 ylnda Kagara baz asker uzmanlar gndermitir. Kagar Hanl evresindeki dier devletlerin ordularndan daha disiplinli ve muntazam bir ordu meydana getirmeye muvaffak olmutur. Ordunun mevcudu 40000 kii civarndayd. Ruslarn ise Kagar Hanlna kar tavr ise bu blgeyi de Bat Trkistan elde ettikleri gibi, bask yoluyla kendi denetimlerine almak istemelerine dayanmaktadr. Yakup Han bu nedenle Ruslarla olan ilikilerinde son derece ihtiyatl bir politika izlemitir. Ruslar zellikle ticar antlama gerekletirerek blgenin imkanlarndan yararlanmak istemilerdir. Bunun yannda da nce Kulcay zaptederek blgenin zaptn gerekletirme konusunda adm atmaya almlardr. Nihayet iki taraf arasnda 22 Haziran 1872 tarihinde serbest ticarete dayanan bir antlama imzalanmtr. Bu antlama ile iki taraf karlkl olarak serbest ticaret yapabileceklerdi.Bu antlama ile Rusya Dou Trkistann bamszln da tanm oluyordu.172 Yakup Bey, gl bir devlet haline getirmeye alt Kagarn bir sre sonra tehlikelerle karlatn grd. Bu sefer in balarnda General Tsonun bulunduu bir ordu ile kesin olarak harekete gemek niyetindeydi. Yakup Hann banda bulunduu devlet iinde de baz ahs ve gruplar, karlarnn zedelenmesi nedeniyle Yakup Beye muhalefet ettikleri gibi, bu muhalefetten sonu alamadklar hallerde ine snmaktan da ekinmiyorlard. Yakup Bey in ile savat devrede Mslman inlilerden (Dngenler) yardm alamad. Bunun sebebi ise Mslman inlilerin birleik bir otoritenin ynetimi altnda bulunmamalaryd. Sava srasnda da zellikle Hotenlileri ikna edemedi. Bunlar Bat Trkistan ile ticaret yapmay kendi karlarna daha uygun bir hareket olarak deerlendirdiler. Yakup Beyin karsnda ise nemli kuvvetlere sahip inli General Tso Tsung Tang bulunmaktayd. Tso Dou Trkistanda in otoritesini mutlaka yeniden ihya etmek gayretindeydi. Bunun iin de kendi ordusunun gc yannda Yakup Beye kar hareket edecek mahall glere de gvenmekteydi. Tso nce 1868-1872 yllar arasnda ansiden Kansu blgesine kadar olan kesimde in ynetiminin denetimini tekrar salamak iin gayret gsterdi. Bunda da nemli lde baarl oldu. Onun stratejisi in idaresi altnda bulunan Mslman nfusu ikna etmekti. O, Mslman halktan kendilerine kar mcadele edenlere kar hem cezalandrma, hem de onlar kazanma yoluna gitmekteydi. Pekindeki otoriteler onu btn almalarnda desteklediler. Tso, Tarm Havzasna doru ilerledike yiyecek skntsyla karlamaya balad. Ancak Ruslar onlara yiyecek satarak onlarn bu gln amada yardmc oldular.1876 ylnda Urumi inliler tarafndan ele geirildi. inliler harekt srdrerek, 1877de Tarm Havzasnda baz faaliyetler gerekletirdiler. Maysn ortasnda Turfan inlilerin eline geti. Blgelere gnderilen kumandanlar da iyi savunma yapamyorlard. Bu da inlilerin iini byk lde kolaylatryordu. Ayrca inliler halk arasnda propogandalar da yaparak Yakup Beyin gcn byk lde azaltmaya da alyorlard.

1011

inliler karsnda baarszla urayan Yakup Han kuvvetlerinin durumu savan ortasnda Yakup Hann ani lm ile tamamen ktye dnm ve Yakup Hann lmnden sonra Dou Trkistann ehrinde ayr hakimiyet alanlar tesis eden beyler bu ekilde in istilasnn kolaylamasna zemin hazrlamlardr.173 Yakup Hann mezar Afak Hocann mezar yannda bulunmakta ve gsterisiz bir mezardr. Dou Trkistan Trklerinin ziyaret yerleri arasnda gsterilmektedir.174 Tsonun kuvvetleri 1877 Ekim aynda Aksuyu, Aralkta da Kagar aldlar. 1878 balarnda inliler btn Dou Trkistan ele geirdiler. Ortalama olarak Tso doudan batya 2500 kilometrelik bir alan iinde hareket etmiti.175 ngilizler duruma ilgisiz kaldlar ve bunun sonucunda Yakup Beyin bamsz Dou Trkistan Devleti zerine bina ettikleri Asya politikalarnda da yenik dtler.176 Tsonun yapt bu harekt sonucunda Rusya da in ile ilikilerini yeniden gzden geirmek zorunda kald.1881 St. Petersburg Antlamas ile Dou Trkistandaki snrlar tanmak durumunda kald. Tsonun kuvvetleri daha sonra da Dou Trkistanda kaldlar ve kumandanlar da ynetimde nemli grevler stlendiler. Kagar Hanlnn durumu ve konumu ile Yakup Beyin siyas ve asker faaliyetleri gzden geirilince genel tablonun u ekilde ortaya kt da grlmektedir. Hans Brakerin bir yazsnda da belirttii zere Yakup Beyin bu abas hi e kmsenecek bir faaliyet deildir. Bu faaliyetin iinde Osmanl Devleti ile siyas ilikilerin kurulmas olay bulunduu gibi, Rusya ve ngiltere ile antlamalar yaplmas gibi nemli baarlar da bulunmaktadr.177 Bunun yannda Yakup Bey milletleraras ilikilerde kendisini kabul ettirmeyi de bilmiti. Devletinin devam etmemesi kendisinin ani lm ve devlet organlarnn tam anlamyla kklememesi ile balantldr. Bunun yannda lkesindeki eski blnme hastalklar in gibi bir dmana ramen devam etmi olmas da Kagar Hanlnn talihsizlii olarak kabul edilmektedir. Yine de bamsz bir Trkistan dncesi Yakup Beyden intikal eden bir mirastr.178 Bu ideal kendilerine bask yapan devlet ve glere kar Dou Trkistan Trklerinin direnme gcn arttran nemli bir faktr olarak grlmelidir. 3. Kazaklar ve Kazak Hanl Avrasya ktasnn ortasnda yer alan Kazakistan Cumhuriyeti dnyann en geni dokuzuncu lkesidir. Corafi olarak Kazakistan geni bozkr alanlar, gney ve gneydouda ller ve byk da sralar ile ayrlmtr. Toprak ve manzara blgelere gre farkllk arz eder. Kara iklimine sahip olan bu lkede ya oran azdr. Kuzey Kazakistan geni topraklara, byk gllere ve akarsulara sahiptir. Bu ynyle de iyi bir su kaynadr. Gney blgesi ise bunun tersine su sknts eker. Seyhun, Ural, u, rti, Sarsu ve li gibi akarsular vadilere su salar. Kuzey ve Kuzeydouda Kazakistan snrnda Hazar ve Araln kylar bulunur. Dier iyi bilinen glleri Zeysan ve Balkadr.

1012

Kazak Trklerinin yaad topraklarn snrlar, batda Hazar denizinden, douda in snrna kadar uzanmaktadr. Kazaklar, Trk dilinin bir ivesini konumaktadr. Onlarn bir ksm ok uzun olmayan bir sreden bu yana eski ger yaay ekillerini deitirerek yerleik hayata gemilerdir. Kazaklarn byk ounluunun imdiki Kazakistan topraklarnda yaamalarna ramen, bu topraklar dnda da Kazaklar bulunmaktadr. Bunlar, Kazakistana komu olan Moolistann d blgelerinde ve Dou Trkistanda hayatlarn srdrmektedirler. Balangta Trk kavimleri arasnda nfus bakmndan saylar hayli yksek olmasna karlk, daha sonralar saylarnda azalma grlmtr. 1926 ylnda drt milyon nfusa sahip olduklar halde, bu say 1959da 3,6 milyona gerilemitir. Ruslarn Kazaklar daha iyi kontrol edebilmek iin, gerlii onlara yasaklayarak, sabit kylerde oturmaya zorlamas zerine de eski ger-hayvanc yap ve karakterlerinden bir lde uzaklamlardr. Asya ile Avrupa arasndaki bozkrlarda bulunan Kazakistan, asrlardan beri eitli kavim ve kabileler iin bir geit alan grevi yapmtr. Baz Trk ve Mool topluluklarnn bu blgede geici olarak bulunduklarn grdmz gibi, Kazakistan topran yurt olarak tutan geni lde bir Trk nfusu da mevcuttu. Nogay ve zbek gibi Trk topluluklarndan bazlar da bir sre bu blgeyi yurt olarak edinmi olduklar halde, daha sonralar eitli sebeplerle buradan g etmilerdir.179 Tarih ereve ve blgedeki isknn gz nnde tutulmas durumunda etnik olarak Kazakistann youn bir Trk yerlemesine sahne olduu gzlenmektedir. Kazak Trklerinin tarihleri ile ilgili konuya balamadan nce, bu Trk topluluuna ad olan Kazak terimi hakknda bilgi vermek yerinde olacaktr. Kazak kelimesinin yaygn anlam: hr, serbest, mert, derbeder, babo, cengaver olarak gsterilebilir. Kelimenin Kazaklk eklinde kullanlna gelince: Siyas ve asker grevleri yrten idarecilerin veya hanlarn bulunduklar yeri u veya bu sebeple terk ederek, eski mevkiini veya durumunu tekrar elde edinceye kadar geirdii zaman ve iinde bulunduu durumu, bu devre zarfnda ortaya koyduu mcadeleleri ifade etmek iin kazaklk terimi kullanlmaktadr. Kazaklk eden kimse, bir ehir veya lke eline geirdikten ya da baka bir meru hkmdara veya beye katlarak, kendini merulatrdktan sonra kazaklktan km oluyordu. Tarihi belgelerin de tanklk ettii zere bu kelime dier kavimlerden Trklere gemi bir kelime olmayp Trk kavimlerinin iinden km ve Trkler tarafndan kullanlmtr. 180 3.1. Kazaklarn Ortaya k Kazaklarn ortaya k hakknda kesin bilgilere ulalamamasnn sebebi ada kaynaklarn azldr. Bilindii kadaryla hemen hemen hibir Avrupal blgeye gitmemitir. Doulu tarihiler de ger bozkr nfusun hayatndan daha fazla yerleik ve mmbit blgelerde meydana gelen olaylarla ilgilenmilerdir. Gerler ise arkalarnda blk prk ou efsanev, szl materyaller brakmlardr. Kazak tarih yazclnn ge bir dnemde balamas sebebiyle, onlara ait bilgileri, adalar ve devaml ekilde mcadele ettikleri zbek tarihilerinin eserlerinden ve atmalar dolaysyla da iliki iinde olduklar kavimlerin tarihilerine yansyan bilgilerden renmekteyiz.181

1013

Kazak boyunun ortaya k meselesi zerinde eitli tartmalar yaplmtr. 1456-1457 yllarnda Kalmuklar karsnda Ebul Hayr Hann yenilgisinin zbeklerden bir grubun ayrlmasna neden olduu gerei bulunmaktadr. Ancak bunun yannda Barak Han soyundan olan kiilerin Ebul Hayr Handan bask grm olmalar ve bunlarn da Ebul Hayr Handan ayrlmalar da bir baka gerek olarak ortaya kmaktadr.182 Gn 1460lara doru yapld dnlmektedir. 1468de Ebul Hayr Hann lmnden sonra dalan zbeklerin bir blm de kendilerinden farkl olmayan Kazaklara katldlar. Bunlarn says 200000 civarndayd. Kazak reislerinin g ederken dnceleri zbek tahtn yeniden ele geirmekti. Ancak Det-i Kpaktaki gelimeler onlarn bu isteklerinin yerine gelmesine frsat vermeyecek, Kazaklar baka bir oluum erevesinde hayatlarn devam ettireceklerdi. 3.2. Onbe ve Onaltnc Yzylda Kazak Hanlnda Siyas ve Asker Durum 1480 yl civarnda Burunduk Han Kazaklarn bana geti. Burunduk Han Giray Hann olu idi. O, nce Kazakistann dou taraflarn ele geirerek snrlarn geniletmi, hkmdarl boyunca da ibanlerle kavgalarn srdrmtr. Burunduk Han ile iban Han arasnda toprak meselesi yznden eitli mcadeleler oldu. Bu devrede mcadele genellikle Det-i Kpak arazisinin hakimiyeti zerinde younlat.183 Muharebeler zellikle 1480-1490 devresinde iyiden iyiye alevlendi. XV. Yzyln sonunda Det-i Kpak blgesinde hakimiyet kurmaya alan nemli kuvvet bulunuyordu. Bunlardan birincisi Kazaklar, kincisi Muhammed iban Han idaresinde toparlanmaya alan zbekler, Mangt ya da Nogay olarak isimlendirdiimiz dier bir Trk topluluu. zbekler ile Kazaklar arasnda Det-i Kpak hakimiyeti ile ilgili mcadele XVI. yzyln banda Muhammed iban Han idaresindeki zbeklerin Maverannehire g ile Kazaklarn lehine sonulanmtr. Ancak zbekler ile Kazaklarn farkl corafi blgelerde bulunmalar onlar arasndaki mcadelenin sona ermesi demek deildi. Kazaklar daha sonraki devrelerde de sk sk Maverannehir arazisine basknlarda bulundular. Buna karlk zbekler de Kazaklara kar eitli seferler gerekletirdiler. Kazaklar 1508de Ahmed Sultan isimli bir kazak sultannn ynetimde Maverannehire kar akn yaparak Semerkand ve Buhara civarndaki kasabalar yama etmilerdi. Kazak aknlarn durdurmak iin Muhammed iban Han da harekete gemi, 1509 ylnda ok nemli bir sefer gerekletirmiti. Bu harektn tafsilatn zbeklerin hizmetinde bulunan bir tarihinin yazdklar sayesinde renebiliyoruz. Fazlullah b. Ruzbihan Mihmanname-i Buhara isimli eserinde bu sava ayrntl bir ekilde anlatmaktadr. Sert iklim artlarna ramen zbekler Kazaklara kar baaryla sona eren bir mcadele gerekletirirler.184 Burunduk Hann uzun bir iktidar dnemi olmasna ramen, ynetiminin son yllarnda olaylara etkili bir ekilde mdahale edemedii grlmektedir. Bu srada Burunduk Hann yannda, ondan daha etkili olan bir baka kii daha bulunmaktadr ki, bu Kasm Handr. Kazaklar hakknda nemli bilgiler veren Mihmannme-i Buharada Burunduk Hann sadece Kazak hanlarnn o srada en kdemlisi olduu belirtilmekte ve buna karlk Kasm Hann onun derecesinde nl sava kahraman olduu da ifade edilmektedir.185 Ancak ismen han nvann tayan Burundukun 1511 sonbaharnda bu nvan da elinden alnm ve Burunduk Han, kznn

1014

yanna Semerkanta srgn edilmi ve zbek topraklarnda lmt. Bylece hanln ynetimi Girayoullarndan, Canibekoullarna gemi oldu. Kazaklarn ykseli dnemini Kasm Han ile snrlandrmak mmkndr. Burunduk Hann tahttan ekilmesinden sonra Kasm Han idareyi ele alarak, Kazak Hanln glendirmenin yollarn aramaya balad. Bir yandan i karklklar nlemeye alrken, dier yandan da kuvvetlerini arttrma konusunda byk lde gayret gsterdi. Kasm Han, tahtta kald srece btn Det-i Kpaka tam anlamyla hakim olmu ve ordusu da bir milyon kiiyi bulmutu. Kasm Han zamannda da zbekler ile Kazaklar arasnda Seyhun boylarndaki birka ehre hakim olmak iin mcadeleler devam etti. Barthold, Kasm Hann klk merkezinin Karatal olduunu sylemektedir.186 Kasm Hann kuvvetini muhafaza ettii devirlerde Det-i Kpakta nc bir g durumundaki Nogaylarn da iinde bulunduklar karklklar dolaysyla Kasm Hana kar kamadklar grlyordu. Hatta Nogay mirzalarnn aralarndaki arpmalar sebebiyle Nogaylardan baz topluluklarn Kazaklara katlmaya karar verdikleri de anlalmaktadr. Nogaylarn iinden ayrlan topluluklar arasnda Kpaklarn saysnn fazla olduu tespit edilmektedir. Bu da Kazaklarn bnyesindeki Kpak Trklerinin saysnn okluu ile aklanabilir. Kasm Han, askerlik kabiliyeti olan ve liderlik vasflarna sahip bir devlet adam idi. O, adaletli, kuvvetli eski Trk yasa ve tresine sadk bir hand. O, Kazak gelenek hukukundan istifade ederek, Kasm Hann Kaska Col (Kasm Hann temiz yolu) diye bilinen yasay da yrrle koymutur. Kazaklar, davalar hallolunurken Kasm Handan kalm kaka (aydnlk) Yol budur demekteydiler.187 Ancak bu yasann ifah olarak kalmas ve yazya geirilememesi sebebiyle hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Kasm Handan sonra yerine Mima gemi, onun 1522 ylnda lmnden sonra kan karklklar takiben Tahir Han baa gemiti.188 Olumsuz bir kiilie sahip olan Tahir Han zamannda Kazaklar byk oranda toprak kaybna uramlardr. Sonunda O grd tepkiler zerine Krgzlara snmtr. Tahirden sonra yerine Buyda gemi, ancak onun zamannda tek bir Kazak han yerine birok hann bulunduunu grmekteyiz. Kazaklar bu dank ortamdan kurtararak onlar birletiren hanlar da bulunmaktadr. 1538 ylnda tahta kan Hak Nazar Han, kabileleri derleyip toparlam ve onlar rfi kanunlar (zan) erevesinde bir sisteme sokmutu. Hak Nazar Han zamannda nemli bir takm gelimeler ortaya kmt. Bunlardan biri de Ruslarn Volga sahasn igal etme teebbsleri idi. Bu igal gerekten byk karklklara sebeb olmu, Nogaylarn zerindeki tesiri dolaysyla panie kaplan bu topluluun yurtlarn terketmelerine, bir ksmnn batya doru hareketlenmesine, bir ksmnn da Hive civarna gitmesine sebep olmutur. te bunlardan boalan yerleri Hak Nazar Han ele geirmitir. Hak Nazar Hann hatras Kazak ordalar arasnda muhafaza edildii gibi, Bakrtlar arasnda da bu hatralar yaatlmtr.189 Hak Nazar Handan sonra yerine gay Han geti. gay Han zamannda Kazaklar kendilerini koruyabilecek gce sahiptiler. O, Yesi ehrini zaptederek gcn gsterdi. gay Han zbeklerin i mcadelelerinde II. Abdullah Hann tarafn tutarak bir takm kazanlar temin etmi ve ayrca gvenilirlii ile de blgesinde

1015

kendisine saygn bir yer edinmiti. gay Han 1582 tarihinde Buhara yaknlarnda lmtr. gay Handan sonra Kazaklarn bana Tevkel Han geti. O, 1581-1582 yllarnda kendi hassa birlii ile zbek han II. Abdullah Hann maiyetine girmi ve ondan 1582 Austos aynda Aferinkent vilayetini almtr. II. Abdullah Han ile ilikilerinin bozulmas zerine Det-i Kpaka geri dnmtr. Bu olaydan sonra da siyasi ve askeri faaliyetlerini srdren Tevkel Han 1598 ylnda zbeklere kar dzenledii sefer srasnda Buhara yaknlarnda lmtr. 3.3.3. XVII-XVIII. Yzyllarda Kazaklar ve Ordalar ncelediimiz bu devrenin bir blmnde Kazaklarda zayf da olsa merkezi hanlk gelenei devam etti. Bu 1718 ylna kadar srd. Bu tarihten sonra meydana gelen siyasi gelimeler yznden Kazaklar siyasi birliklerini devam ettiremediler. Tevkel Handan sonra yerine im Han geti (15981640). O, gay Hann oludur. im bir yandan zbeklerin iilerine karrken, bir yandan da Seyhun boyundaki ehirlerin kontrolnn Kazaklarn elinde tutulmasn salamaya alt. Bunu gerekletirmeye alrken karsna baz engeller kt. Bu engellerin en nemlisi baz boy beylerinin kendisine muhalefet etmesiydi. Bunlarn banda ise Tursun Sultan gelmekteydi. Bu i mcadele devam ederken Kazaklar zbeklerle de savamay srdryorlard. 1613 Ylnda Tursun Sultan hanlk iktidarn tamamen ele geirdi. Tursun Han karargh Takent ehriydi. Onun zamannda Kazaklarn hakimiyeti Takent, Trkistan ve Endican civarlarna doru yaylma gstermiti.190 Tursun Han burada Takentte kendi adna para bastrd.191 Tursun Han 1627 ylnda im Han tarafndan ldrlm ve Kazaklarn bana ikinci defa im, han olarak gemitir. 1628de im Hann iktidar kaybetmesinden sonra kark bir dnem yaanm ve imin olu Cihangir 1630-1638 yllar arasnda Tursun Hann olu Baki Sultan ile iktidar paylam, 16381652 yllar arasnda da tek bana Kazaklarn banda bulunmutu. Cihangir Kalmuklarla uzun bir sre mcadele etmiti.192 1652 ylnda ldrlmesinden sonra yerine Tevke gemiti. Tevkenin uzun sren hkmdarlk dnemi olmu ve O ileri bir yata iken 1718de lmtr. Tevke Hann ok zeki olduu, kendi halkndan olduu gibi evresindeki topluluklardan da sayg grd kaynaklarda belirtilmektedir. Basireti ve adaleti ile tannm olup O, beyler arasndaki anlamazlklara son vermi, Kazaklara bar getiren insan olarak nem kazanmtr. Tevke, ayn zamanda kk boylar da birletirerek Kazaklarn daha fazla blnmelerinin nne gemitir.193 Tevke Han btn hayatn Kalmuklarla mcadele ederek geirmiti. Kalmuklarn saldrlarn nlemi olmasna ramen Kalmuk tehlikesini tamamen bertaraf edememitir. im, Cihangir ve Tevke hanlarn sayesinde Kalmuklarn ancak Seyhun havzasndan daha ileriye gitmeleri engellenmi olmaktayd. Tevke Han Cedi Carg ismi verilen Kazak yasalarnn koyucusu olarak da bilinir. Onun zamannda her ordann yaylak, klak ve otlak olmak zere igal edecei sahalar belirlenmiti. Hayatnn son yllarnda Tevke Hann otoritesi azalmaya balad. Ordalarn bandaki sultanlar da

1016

bamsz bir tutum iersine girdiler. Tevke Handan sonra Kazaklar bir arada tutabilecek byk liderler de ortaya kmad. nce Kalmuk istilas ve peinden de Kazak topraklarnn Rus igaline uramas yznden Kazaklar yeniden birleik bir Kazak hakimiyeti de oluturamadlar. 3.4. Kazaklarda Tekilat ve Yaay 3.4.1. Hakimiyet ve Hanlk XV. yzyl sonunda ve XVI. yzyln byk bir blmnde Kazaklar politik bir birlik halindeydiler. Trk soyundan gelen ve bir bayrak altnda birleen bu insanlar, XV. yzylda az bulunan otlaklk bir blgede kendilerine bir hakimiyet sahas tekil ederek, bir hanlk oluturdular. G arttka saylar da artt. Nogay ve Mool kabilelerinin de kendilerine katlmas ile saylar oald. Hayvan says artnca, yeni otlaklara ihtiya duydular ve bunun neticesinde de devaml ekilde genileme siyaseti gttler. Orta Asya ve civarndaki blgelerde XIII. yzyldan itibaren meydana gelen hakimiyet gelenei erevesinde han seilebilmek iin temel art, o sultann Cengiz Han soyundan gelmesine balyd. Bu durum Kazaklarda da byleydi.194 Hanlkta en st iktidar hann elinde idi. Fiiliyatta iktidar genellikle karizmatik lider vasfn tayan kiilerin eline geiyordu. Veraset sistemi bir slale anlayna dayandrlyordu. Ancak iktidar ele geirmek iin yalnzca Cengiz Han soyundan olmak yeterli sayld iin, han olabilmek iin sk sk sultanlar arasnda ekimeler yaanyordu. Cengiz Han soyundan gelenler yani sultanlar zaman zaman biraraya gelerek kurultayda baz konular gryorlard. Sultanlar iinde de bir hiyerarinin mevcut bulunduunu Mihmannme-i Buharadaki ifadeden anlamaktayz.195 Han seimi sultanlarn toplantsnda gerekletirilmekteydi. Biyler senede bir kere hann liderliini tasdik etmek, ona tavsiyede bulunmak ve onun emirlerini dinlemek iin toplanrlard. Hanlk yetkisi kiiye verilirdi. Olcott, Kazaklarda ift yetkili bir yapnn oluturulduuna inanmaktadr. Ona gre klan tabanl bir yetki sistemi sz konusuydu. Biyler sultanlar semekteydiler. Sultanlar da belirli bir blgeyi kontrol etmek grevini zerlerinde bulundururlard. Klanlar arasndaki ilikiyi idare etmenin yan sra bunlar han da seerlerdi. Han da tm topluluu ynetirdi. Bazan yar bamsz blgelere de rastgelinirdi. Bunlar daha az yetkili hanlar tarafndan ynetilirdi. 3.4.2. ktisad Durum Bilindii zere yerleik hayata geemeyen ve genellikle bozkr hayatn srdren bu blgenin kavimlerinde iktisad durumun temelinde hayvanclk n plandadr. Hayvanclk bu iktisad sistemin temeli olarak kabul edilmektedir. Kazaklar hal ve hatr sorarlarken Sen ve hayvanlarn nasl? diye sorarlar. yi ve kt temennilerde de bu husus ortaya kar. Kt dilek belirtilirken, Hayvanlarn olmasn denilir, iyi dilek belirtilirken ise Birok hayvann olsun temennisinde bulunulur.196 Bu trl bir ilgiye sahip olan Kazak toplumunda hayvan yetitiriciliinin srp gitmesi de kanlmazd.

1017

Bu hayvan yetitiriciliinin birinci plndaki nemli hayvan tr at idi. Kazaklar arasnda atn ne derece nemli olduunu gsteren bir delil 1513 tarihinde Kasm Hann, kararghn ziyareti srasnda Said Hana syledii u szlerde de aka grlmektedir: Han etrafna bakp bize yle dedi. Sahip olduum iki at btn srden daha deerlidir. Bu iki at hemen getirildi ve Sultan Said Han byle gzel atlar grmediini syledi. Kasm Han bize dnerek, biz bozkr insanlar hayatmz atlara adarz ve ben bu ikisinden baka bireye gvenmem dedi ve yle devam etti. Siz deerli misafirim hangisi gznze gzel grnyorsa onu seiniz, ben de dierini alacam dedi. Her ikisini de inceledikten sonra Sultan Said Han atlardan Olan Turuk (Orlan Taruk) isimli at seti. Gerekten de byle bir at grlm deildi. Kasm Han daha sonra srsnden setii birok at hana verdi. Kasm Hana ait cidden enteresan bilgiler bulunan Mirza Muhammed Haydarn eserinde bir ksm daha bulunmaktadr ki, burada, yukarda verdiimiz bilgiyi pekitiren bir olaya da ahit olmaktayz. Tarih-i Raid yazarnn azndan nakledilen ve Sultan Saide sylenen u szler olduka nemlidir: Biz Bozkrda yayoruz. Bizim mal ve mlke (zenginlie) ve terifata ihtiyacmz yoktur. Sahip olduumuz en deerli servet atlarmzdr; onlarn eti ve derisi en gzde yiyeceimiz ve giyeceimizdir. Bizim iin en gzel iecek onlardan sadmz sttr; bizim topraklarmzda bahe de yoktur, bina da yoktur; bizim en gzel temaamz at srleridir. Bu sebeble gelin gidelim, atlara binelim ve birlikte ho vakit geirelim.197 Kazaklar yakndan incelemi bir bilim adam olan Radloff, onlarn arasnda bulunduu dnemdeki gzlemlerini Sibiryadan isimli eserinde ortaya koyarken bu noktaya da temas etmektedir: Her usta binici halk gibi Kazaklar da yayan yrrken hantal ve beceriksiz davranrlar. At zerinde evik, oynak ve dayankldrlar.198 Atn yannda kkba hayvanlarn da byk nemi bulunmaktayd. Bykba hayvanlarn yem ihtiyacnn giderilmesindeki glkten dolay ok az yetitirildiini ve bunun da ekonomileri iinde fazla yer tutmadn grmekteyiz. Fazlullah b. Ruzbehan, Kazaklarn kkba hayvanlardan zellikle koyunlardan ne trl yararlandn u ekilde ifade etmektedir: Koyunlarn barsaklarndan yay kirii, midesinden de okluk yaparlar, koyunun eti de ok bereketli bir nimettir. Birka yllna kuruturlar. Koyunun ban ise Kazaklar akrabalarna ikram ederler. Ynnden ncelikle kendilerine gmlek, geri kalan ksm ile de savan yaparlar, vcutlarn da onunla sararlar. Kazaklar koyunun i yandan ve kokulu otlarn klnden amarlardaki her trl lekeyi karma zellii olan siyahms renkte sabun yaparlard. XVI. yzylda Kazaklar ve zbekler arasnda devecilik de nemli bir yer tutmaktadr.199 Bu hayvanlarn otlatlmas ise otlak meselesini gndeme getiriyordu. Onlar otlaklarn durumuna ve zelliklerine gre bulunduklar blgelerde yer deitirilmesine dayanan bir hayvanclk sistemi meydana getirmilerdi. Bozkrda bulunan beyler arasnda yaylak ve klak bakmndan miras hukukunun iletildii de grlmektedir. Bu ynden herkesin belirli bir titizlik iinde olma mecburiyeti de kendiliinden belirmektedir. En kk bir ihmal veya ihlal ciddi atmalara varacak kadar bymektedir. Ayrca bu tr atmalarn kmamas iin kimin hangi blge iinde nereye kadar g

1018

edebilecei de tesbit edilmektedir. Uluslarn birbirlerinden uzak ekilde klk yerleme blgelerine sahip bulunduklarn Fazlullah b. Ruzbehan da belirtmektedir.200 Kazaklar arasnda tarm, incelediimiz devrede nemli deildi. Genellikle dar ekiliyordu. Kazaklarn yaaynda hareket halindeki evlerin byk nemi bulunmaktayd. Mihmannme-i Buharada bu kazak adrlar hakknda enteresan bilgiler mevcuttur: Kazaklar zerindeki anl hretli zafer, (Mart 1509)da meydana geldi. Sultanlarn muzaffer birlikleri baarlarndan sonra Kazak Ulusunu yama etmeye yneldiler. Onbinden fazla Kazak adr ele geti. Bu kazak adrlar ok yksekti. Bunlar stelik aatan bir ev gibi de salamdlar. Akakavak aacndan olan kazk ve tahtalar byk, salam ve mkemmeldi. Son derece mahir bir iilikle ve ssl bir biimde yaplmlard. Renkli kee minderlerle, ok gzel resim ve fevkalade ince ve maharetle biilmi olan kolonlarla sslenmiti. Her bir oturma adr hemen hemen gkkubbeye benziyordu. Kazak ileri gelenlerinin ve sultanlarnn evleri ise zellikle muhteem denmi saltanat adrlaryd. Bu adrlarn her biri, iinde rahata oturulabilecek ekilde yaklak yirmi ya da daha fazla kii alabiliyordu. Bylesine byk bir ad,r tekerlekli yk arabasna balanm birka deve, tekerlekli bu arabalar ekmek iin koumlanmt. Bu saltanat adrlarnn iinde byklerin ve kumandanlarn eleri ve ocuklar oturuyordu. Dier savalarn oturma adrlar uzuncayd. Bunlar da ayn ekilde maharetli ustalarn yapt deerli eyalarla sslenmiti.Yk arabalar bir ya da daha fazla deve tarafndan ekiliyordu. nde ve arkada kk pencereler braklmt ki, bununla amalanan ieride oturanlarn darya bakabilmesi idi.201 Fazlullah b. Ruzbehan, bu adrlarn sekin bir zanaatn rn olduunu ve marifetli bir yapm tarzn yansttn ve olaanst halleriyle de akl kartrc olduunu belirtmektedir.202 Radloff, gerlik konusuna temas ederken, geni bozkrda plnsz bir dolama eklinde gerlii dnmemek gerektiini belirtmektedir.203 Arabalar ile harekete geen Kazaklar bunlara bal olarak meydana getirdikleri bir dzen iinde konaklyorlard. Dier bir nokta ise Kazakistanda geni blgeler iinde hareket eden byk ggnc kitleler bulunmaktayd. Bu kitlelerde ekonomi ve el sanatlar, kk blgelerde gezen kk kitlelere nazaran ok daha ileri idi. gel, iklim ve blge artlarna gre deiikliklerin zaman zaman meydana geldiini belirtmekte ve tam gerevlilik konusunda u bilgileri vermektedir.Tarmn yaplmasnn ok g ve verimsiz olduu alanlarda Trk ggncleri geni kitleler halinde yayorlar ve hayvanlar iin otlaklar aryorlard. Aksi halde Orta Asyadaki kk kitleler her an lme mahkum idi. Bu sebeble byk kitleler halinde yayorlar ve birlikte gyorlard 204 Kazak Hanlnn belirli blgelerinde ehirler bulunmaktayd. Yzyln ikinci yarsndan itibaren iki yz yl sre ile bozkr yneten Karahanllar zamannda step ekonomisi geliti. Seyhun boyunca yeni ehirler kuruldu. Bunlar arasnda Otrar ve Snak saylabilir. Bununla birlikte zellikle Mool istilas bu ehirlerin gelimesi bir yana varlklarn bile srdrmelerini engelledi.

1019

Ggncler gme faaliyetini gerekletirirken onlarn arabalar kullandklarn sylemitik. Araba, kyl ve iftilerden nce ger evliler iin daha ok gerekli olan bir eya niteliindeydi. Byle olmas da ayrca bir mantk gerei idi. Hkmdar ota bulunan byk arabalara da rastlanyordu. Bu byk arabalara Moollar, Kasak Tergen yani Kazak Kans da diyorlard.205 Kazaklarn geim kaynaklar arasnda el sanatlarnn nemli yeri bulunmaktadr. Tabiatyla uratklar en mhim geim kayna olan hayvanclk da, el sanatlarnn dayand esas alan olarak kabul edilmektedir. Hayvanlardan elde edilen rnleri kullanarak, Kazaklar gerekten ok gzel ve kullanl rnler meydana getirmekteydiler. Bunlar arasnda deri ileme n plandayd. Bu iledikleri rnleri boyayarak bu alanda hret kazanmlard. Kazaklarda deri zerine bask yapma, aplikasyon ve nak yapma teknikleri de gelimiti. Kazaklar aa rnlerinde de baarlydlar. zellikle araba yapmnda ustalamlard. Kazaklarn XVI. yzyl iinde parann bir iktisad ara olarak kendileri tarafndan darbedilmediini grmekteyiz. Ancak Kazak hanlar XVII. yzylda para bastrmlardr. Tursun Muhammed Sultann kendi adna Takentte para bastrd grlmektedir. Bununla birlikte onlar daha ok takasa dayal yani bir nevi dei-toku sistemine bal ekonomik bir usul iinde yayorlard. Ancak bulunduklar blge iindeki baz mekanlarn ticaret maksadyla kullanldn gsterir bilgiler mevcuttur. Bozkra girerken son yerleim yeri olarak tarif edilen Snak ehri byle nemli bir ticaret merkezi durumundayd. Bu hususu, Fazlullah b. Ruzbehan zellikle belirtmektedir.206 3.4.3. Asker Yap ve Siyas Sistem ile likileri Birok Sovyet kayna, zellikle 1950-1960 arasnda yazlanlar, Kazak Hanlnn feodal bir yapya sahip bulunduunu yazmlardr. Kazak Hanln inceleyen Prof. Tolibekof ve Markof gibi aratrmaclarn yeni almalarnda aristokrasinin oynad rol daha iyi belirtilmitir. Bu yazarlar Kazak devletini feodal bir yapyla izah etmezler, onun yerine asker demokrasi terimini kullanrlar. Hann politik otoritesinin, onun asker baarsnn bir uzants olup olmadn tartrlar. Genelde Kazak toplumundaki insanlar asker yetenekler iin dllendirilirdi. Batrlar, sultan ve hanlarla birlikte g etmeleri iin davet edilirdi. Bir hann seilebilmesi iin asker yetenekler gerekliydi. nk asker seferlerde ve yamalama iin yaplan aknlarda topluluklara han liderlik ederdi. Hanlarn esasnda asker liderler olarak grev almalarna ramen, Kazaklar sabit ordular kuramadlar. Daha ok, snrl yetkilere sahip olan hanlara, sultanlara ve biylere bal kaldlar. Bunlar da kendi ynettikleri nfustan oluan kuvvetleri ynetiyorlard. ncelediimiz dnemde Kazak hanlarnn gc dzenli olarak daimi asker beslemeye elverili olmad iin, onlarn kuvvetleri yanlarnda bulundurduklar ve kendilerine bal olarak yaayan ailelerin says ile llmekteydi. Kazaklarn bu devredeki asker gc ve organizasyonlar ile ilgili en

1020

salkl bilgileri Fazlullah b. Ruzbehan vermektedir. Mihmanname-i Buharada Kazaklarn sava ile ilgili durumlar u ekilde ifade edilmektedir: Kazaklarda bir ulusa katlm ve belli bir yerde ikameti olan her soy, her yerde kendilerine kar yaplan bir saldry pskrtmek, akrabalarn ve onlarn mlklerini savunmak amacyla silahlarn hazr tutmak bakmndan teyakkuz durumunda olmaya zen gstermekteydiler. Kazaklara hcum edildiinde, bir ka aileden oluan soylar, koruma ve savunmada kendi soylarna ncelik veriyorlard. Soylar dmana kar koymak iin tm silahl gleriyle savayorlard. Eer tm Kazak silahl gleri bir yere toplanr da dmana harp sanca ekmek iin birleselerdi onlar yenmek ok zor olurdu.207 Askerliin Kazaklarda bir mkellefiyet olduu grlmektedir. Kazak askerlerinin cengaverlii ile ilgili olmak zere Mihmannme-i Buharann birok yerinde ifadeler bulunmaktadr.208 Sultanlarn yannda tlengut ad verilen insanlar bulunmaktadr. Bunlar, deiik sosyal gruplara mensup, hanlarn ve sultanlarn yanna snan, buna karlk belli bir grevi yerine getiren insanlar durumundaydlar. Tlengutlarn bir ksm hanlk iinde eitli ilerde altrlyorlar, sava durumunda ise harplere katlyorlard. Tlengutlarn bir blm ise hann devaml evresinde bulunarak, hann, kendisinden istedii grevleri yerine getiriyorlard. Kazaklarda savaan kuvvetlerin iinde bir hiyerarik sralamaya da raslanmaktadr. Sultan Caniin ulusunun tamamnda otuzbinden fazla muharip olduunu belirten Fazlullah b. Ruzbehan, bunun haricinde her birinin hizmetkrlar ve astlarnn da bulunduunu bildirerek, toplam insan saysnn yzbin kii olduuna iaret etmektedir. Sultanlarn ordunun merkezinde savaa katldklar anlalmaktadr. 3.4.4. dar ve Sosyal Yap Kazaklarn yaplanma formlarndan birisinin ulus olduu anlalmaktadr. Ulus, Kazak gerlerinin XVI. yzylda idar-siyas yaplanmasnn temel formu olarak grnmektedir. Bu ulus kavramna, asilzadelerden klelere kadar her trden sosyal grup ve kategorideki insanlarn btn girmektedir. Ulusun temel sosyal birimi aile idi. Bir aile ise aile bireyleri ile birlikte hizmetkrlar ve kleleri de kapsyordu. Belli miktarda ailenin oluturduu sosyal birimin ad ise Frka idi. Bu frkalarn birlemesinden meydana gelen nite ise soylar veya kabileler idi. Bunlar ise ulusu oluturuyorlard. Ulusun yaad fiziki alana da yurt denmekteydi. Her ulusun iinde ne kadar ailenin yer ald kesin olarak bilinmemekle birlikte, yaplan tahminler sonucunda bunun onbin aile olduu dnlmtr. Ulus nfuslar bilinmemekle birlikte iindeki sava saylar ile ilgili bilgilerimiz mevcuttur. Kazak sultanlarndan Cani ve Tani sultanlarn her birinin ulusundaki muharip says ellibinden fazla idi. eitli kaynaklardan derlenen bilgilerin incelenmesi sonucunda XVI. yzyln ikinci yarsnda Kazaklarn nfusunun 600000 civarnda olduu tahmin edilmektedir. Uluslarn konaklama

1021

yerleri birbirinden ok uzak yerlerde bulunmaktayd. Bu durum zellikle k mevsiminde Kazaklarn arasndaki iletiimin kopuk olmasna sebeb oluyordu. zbeklerin Kazaklara yaptklar hcum srasnda bu durum Kazaklar asndan menfi sonular meydana getirmi ve bir sultann ulusuna yaplan baskn, dier Kazaklar zamannda haber alamad iin, gerekli tedbirler alnamam ve bylece Kazaklar, zbeklere kar iki kere malup duruma dmlerdi.209 Ulus, tek bana bir yaplanma formu olmayp, orda yani czlerden de bahsetmek gereklidir. Olcott, orda ile cz arasnda ayrm yapmakta ordalarda ataerkil toplum gesi olduunu, cz de ise bunun bulunmadn sylemektedir. Ordalarn ne ekilde ortaya kt kesin olarak bilinmemektedir. Orda, aslnda taraf, blm, adr, yn anlamna gelen Trke orta kelimesi ile manalandrlabilecek bir kelimedir. Sonralar bu kelime coraf ve iktisad bakmdan birbirleri ile snrlanp belirlenen Kazak uruglarn ifade eder olmutu. Kazaklarn ordalara ayrlmasnn sebep ve zaman hakknda tarih olaylarn seyrine bakarak karar vermek uygun olacaktr. Olcott, ordalara ayrlmada asker yn aramaktadr.210 Olcott, Kazak ordalarnn i bnyesi ve eklinin de tartma konusu olduunu sylemektedir. Ordalara ayrlmann yararnn merkez otoritenin kuvvetli olmad devrelerde Kazak lkesinin gvenliinin salanmas olaca yargsna varmaktadr.211 Tarih gerekler Kazak ordalarnn kuruluundaki sebeplerden biri olarak coraf durumu gstermektedir. Bununla ilgili dier sebebler ise ekonomik ve siyasdir. Blmlere ayrlma ii birden kesin bir biim almamtr. Zaman ve olaylarn etkisi ile bu deime ekillenmitir. Kazak ordalarnn farkl grlere baklacak olursa ayrlmalar ve yeni ordalarn kuruluu XVI. yzyl ve XVII. yzyla kadar gereklemi olsa da, aslnda onlarn tam manasyla ayrlmalar XVIII. yzylda gereklemitir. stelik ortaya kan l blnme sabit ve srekli deildi. lk olarak Birok kabile veya topluluk srekli olarak deiik ordalara katlp, ayrlmaktaydlar. Velihanova gre, Kk Orda dierlerinden XVI. yzylda ayrlm ve bu dnemde kurulmutu. Ordalar ierisinde olduka fazla i hareket grlmekteydi. Byk Ordaya bal Kangl, Kereit gibi topluluklar bu ordadan XVII. yzylda ayrlmlar ve XIX. yzyla kadar Orta Ordann Kongrad kabilesine katlmlardr. 212 Kazaklarn ordalara ayrlmasn coraf sebebe dayandranlarn hakl olduklarn gsteren baz deliller bulunmaktadr. XVI. yzyln ilk yarsnda Kazak hanlarnn topraklarnda temel corafi blge bulunmakta idi. a) Yedisu Blgesi b) Orta Kazakistan Blgesi c) Bat Kazakistan Blgesi213

1022

Bu blgelerde farkl coraf artlara ve ekonomik imknlara sahip bu insanlarn yaay ve geim farkllklar onlarn birbirlerinden fiilen ayrlmalarna da sebep olmutu. Ordalar meselesinde hem birlemeden hem de ayrlmadan sz etmek mmkndr. Kk Kazak uruklar birlemi ve ordalar meydana getirmiler, genel olarak ise Kazaklar blme ayrlmlard. Ayrca bu blnmeyi keskin izgiler haline getiren olaylar da yaanmyor deildi. Siyas faktrler bu blnmenin uzun vadede kesinlemesini de salamlard. Kazak hanlarnn bazlarnn dirayetsizlii ve arazinin geni olmas dolaysyla kontrolun salanamamas da bu siyas unsurlarn nde gelenleriydi. stelik yaanan coraf evre, kontrolu da imknsz klacak kadar geni ve ak bir blgeydi. Nogaylarn deyimiyle Bozkrn, insanlar tutmak iin kaps da yoktu. Kazaklarn bozkrda yaamalar zellikle zbeklerin ilerine gelmekte ve verimli Maverannehir arazisine onlarn inmeleri zbek hanlar tarafndan kesinlikle istenmemektedir. Kazaklarn hayat tarzlar ile gururlandklar da bir gerektir. Onlar, hayatta sava ve hayvanclk dnda hibir megaleye sayg gstermiyorlard. Dedelerinin adrndan karak, kerpi evlere yerleen, topra ekip bimeye balayan, aa yetitiren, dokumaclk ve mlekilikle uraanlar, soydalar zbekler de olsa, Kazaklara gre zavall insanlard. Bylece Kazaklar ile zbekler arasnda telafisi ok g olan anlay farklar ortaya km ve bir zihniyet deiiklii meydana gelmiti. Kazaklara gre iftiler tabi dmand. Ziraat yaplan blgeler g yollar zerine kurulduu ve su kaynaklarn zellikle su kuyularn iftiler tekellerine aldklar ve otlak alanlarn kstladklar iin onlar ktydler. Bu tip yerleim yerleri Kazaklar tahla ihtiya duyduklarnda istila edilirdi. Bununla beraber bu yerleim yerlerini yok etmeye de yanamazlard. nk bu blgeler al veri merkezleri olarak gerekliydi. Ancak Kazaklarn ticar ihtiyalarnn da ok fazla olduunu dnmemek gereklidir. Yeside bir tek byke pazar bulunmaktayd. Kazaklarn yllk hayatlarn u ekilde tasvir etmek mmkndr. Kazaklarn hayat tarzlar Krader ve Olcott tarafndan pastoral nomadizm diye adlandrlmaktadr. Yllk g planlarn mevsimlere gre ayarlamlard. K kamp yerlerinde 4-5 ay kalan Kazaklar, korunakl ve tahtadan yaplm mekanlarda barnrlar ve bu blgede fazla hareket iinde olmazlard. Hayvanlar yazn topladklar ya da evreden temin ettikleri gdalarla beslerlerdi. Uzun k mevsiminde yaptklar gereler, elbiseler onlara yardmc olurdu. Karlar eridikten ve imenler bydkten sonra yazlk kamp yerlerine doru harekete geerlerdi ki, buraya ulamalar Mays veya Haziran ayn bulurdu.214 Yaz g yerinde Austos veya Eylle kadar kalrlard. Kamp yeri otlak younluuna gre ayn blge iinde birka kere yer deitirebilirdi. Yaz sonunda toplanlr, k mevsiminde kalacaklar yere doru harekete geilirdi. Toplam g mesafesi blgelere gre deiirdi. Gney Kazakistanda 200-300 kilometre, Bat ve Orta Kazakistanda 1000 kilometre civarndayd. Bu durum XIX. yzyla kadar byle devam etmiti. Bu tarihten itibaren Rus idresinin etkisiyle belirli bir yerleik dzene gemiler, tarmla uramaya balamlardr. Baz durumlarda k kamplar daha geni bir gvenlik a yaratmak iin birok avuldan

1023

kuruluyordu. Bozkrda bulunan yamaclardan kendi canlarn ve hayvanlarn korumak iin daha ok kiiye ihtiya duyuyorlard. Ancak birok Kazak, otorite olarak kendi biylerini tandklarndan, problemlerin zm iin kendi aralarnda biylerin anlamalar gerekliydi. dr elemanlarn incelenmesine gelince yle bir tablo ile karlamaktayz. Hanlk ve han soyu ile ilgili yukarda verdiimiz bilgi erevesinden ayr olarak Kazaklarn idar yaps iinde dier bir sosyal grup da beylerdi. Bunlar soy ve boy beyleriydi. Beylerin de birtakm imtiyazlar bulunmakta idi. Bir beyin dier beyler yanndaki nfuzu ise, idare ettii insanlarn saylarnn okluu ve kdemli olular ile llrd. Mahmud b. Valinin szlerine gre geleneksel hukuk anlay gznnde tutulduunda, kendisi gvence altnda olan, rahat bir hayat srdren, yksek makamda olan tm emirlere ve kiilere biy (bey) denilmektedir. Biylerin toplumda nfuz sahibi bir grup oluturduunu grmekteyiz. Biylerin nfuzu: sayca fazlalklar ve gl olmalarnn yansra kkenlerinin eskiye dayanmasyla ve nderlik ettikleri kavimlerin kdemli olmasyla belirleniyordu. Kdemli olmak o boya u imtiyazlar salyordu. a) Ganimetin blnmesi b) Protokol Biylerin hukuk bir takm imtiyazlara sahip bulunduklar da grlmekteydi.Ynetimleri altnda bulunan kavimlerin iinde (han hari) yalnzca biyler Cedi Carg uyarnca yarg ve ynetim hakkna sahipti. 24 Beylerin idar faaliyetleri soyun yneticiliini ve Cedi Cargya gre hakimliini yapma, kavim iinde dzeni salama ykmll biimindeydi. Beyler, hann idar genel valileri gibi grev yapyorlard. Bu idr iktidar belli bir siyas arlk ve nemi de bu ahslara kazandryordu. Beyler, sultanlarla genel devlet ilerinin zmne katlyorlard. Her yl toplanan Halk Toplants na arlyorlard. En nfuzlu soy ve boy beyleri han nezdindeki Beyler urasna katlyorlard. Bunlar ayn zamanda bu uralarn daimi yeleriydi. Kavimdeki btn sava yapma yeteneine sahip yeler Cedi Carg uyarnca beye kendi yllk gelirinden yirmide birini demekle ykmlyd. Beyler, asker seferler srasnda kendi soyunun veya kavminin askerlerine nderlik ederlerdi. Bey, hanln idr yaplanmasnda nemli bir halka oluturmakda idi. En azndan drt sfat kendi bnyesinde toplamakta idi. Asker nder, idreci, yarg ve bozkr aristokrasisinin temsilcisi.215 Byk llerde srye sahip olan nfuzlu zenginler de bay olarak adlandrlrd. Kazak toplumunda XVI. yzyldaki imtiyazllar grubuna batrlar da sokmak mmkndr. Bu nvan, bozkr iinde asker-ger asaletin temsilcisi anlamndadr. Batr, hem kahramanlk nvan hem de profesyonel askerlik asndan bir rtbedir. Profesyonel asker olan batrlarn anlam ve deeri asker hayatlarndaki rolleriyle, hana veya nfuzlu sultanlara olan yaknlklaryla belirlenir. Batrlarn toplum iinde idar fonksiyonlarndan bahsetmek mmkn olmasa bile epik bir karakteri yansttklarndan dolay onlarn sayg grdkleri sylenebilir.

1024

Batrlarn n bozkrlardaki halk ozanlarnn irticalen syledikleri trklerle halkn arasnda yaylmaktayd. Ortaaa ait bir Trkmen destannda yle denmektedir. Eldeki kopuz ile halktan halka, beyden beye gider ozan-kimin cesaretli kimin rk olduunu bilir ozan Batrlarn nemi, sava srasnda ve kabileler arasndaki srtme srasnda artmaktadr.216 Kazaklarda grlen bir baka tabaka da aksakallardr. Kyn bakanna ya da biyden daha yal olan kiiye de aksakal denirdi. Bu kii ky iindeki en yksek durumdaki ailenin en yal kiisinden seilirdi. Kazaklardaki aile yapsna gelince, Kazak ailesi byk bir aileydi. Bykbaba, baba ve oulun meydana getirdii kuak bir aile iinde yer almaktayd. Zengin ya da fakir olsun Kazak ailesi iinde otorite babanndr. Oulun veya kzn evliliine baba karar vermektedir. XIX. yzylda edinilen bilgilere dikkat edilecek olursa ki, geleneksel hukukun ve yapnn fazla deimedii gznnde tutularak ailedeki yap ve gelenekleri u ekilde ortaya karmamz mmkndr. nleyici hkmlerin bulunmad ve tabu saylan hususlarn dnda poligamik evlilik teorikde mmkn iken, uygulamada genellikle tek elilik yani monogamik evlilik grlmektedir.217 Kazaklarda evlilik hazrlklar damadn babasnn, gelinin ailesine verdii kalim ile yaplrd. Gelin iin verilen kalim, babann olu iin yapmas gereken eyler arasnda zorunlu olan bir ey olarak dnlrd. Yani oul kesinlikle byle bir eyden mahrum edilemezdi. Kalimin temininde ise sadece damadn babasnn deil, tm ailenin katks salanrd. Buna damadn erkek kardei, byk baba ve amcalar da dahildi. Dede ve daylar da kalime katkda bulunurlard. Kazaklarn evlilik trenleri Trk bozkr geleneklerini yanstmaktadr. Gelin kocasnn adrna ilk defa girdiinde kocasnn yeni yurdunda kendisine itaat edeceini ate yakarak belirtir, ayrca atein snmemesi iin de atei beslerdi. Bu tren Altay kkenli bir merasimdir.218 Kadna kesinlikle babasnn ailesi ile olan ilikileri konusunda kstlama yaplmazd. Kazak toplumunda zellikle kzn istei dnda yaplan kz karma olaylar ok nadir gibi grnmektedir. Ancak Kalmuklar ve Krgzlardan kz karma olaylarna raslanr. Bunda da kalimi daha az demenin etkili olduu dnlebilir. Boanma olduka az grlmektedir. Miras ile ilgili hususiyetler arasnda babann daha hayatta iken mirasn paylatrmas sz konusu olmaktadr. Bylece babann lmnden sonra ortaya kacak karklklar da nlenmi olmaktadr. En kk erkek ocuk byklerinden farkl olarak babas hayattayken onun mal varlndan herhangi birey alamazd. Babasnn mal varlna babas hayatta iken ortak olmasna ramen zerinde tam bir hakka sahip deildi. Ancak babas lnce mallara tam olarak sahip bulunabilirdi. Ayrca byk erkek ocuklarn babalar hayattayken kendilerine verilen pay dnda yeni hisseler almalar da mmkn bulunmamaktayd. 3.4.5. Kazak Hukuku

1025

Kazaklarn hukuk anlay ile ilgili nemli admlar XVI. yzylda atlmtr. Bu hukuk yaklak olarak XVI.-XIX. yzyllar arasnda Kazaklar arasnda meri olan hukuktur. Kazak hukuku nemli lde Yasadan etkilenmitir. Bununla birlikte Yasa ile o devredeki Kazak toplumunu ynetmek mmkn deildi. stelik slmiyetin Kazaklar arasnda yayln da gznnde tutucak olursak, slmi bir takm hkmlerin Kazak hukukunda yer aldn da grebileceiz Han, en st iktidar sahibi olan insan konumundadr. Hann eitli grevlerinin yannda toplum bireylerinin uymas gereken emirleri ve yasalar karma hakk da hana aitti. Kazaklarn bozkr geleneklerini muhafaza ettiklerini ve Cengiz soyundan gelenlerin tesbit edilmi haklarna kar kmadklarn grebiliyoruz. Sultanlarn Kazak toplumu iinde elde ettikleri siyas nem, kanlmaz olarak tm sultanlar iin toplumun dier yeleri nnde hukuk prensibine dntrlen bir dizi imtiyazlar getirmitir. Cedi Cargnn hkmlerinden birine gre, Sultan ve hocay kim ldrrse, yedi kiilik diyet deyecek, sultana veya hocaya szle yaplan hakaretin karl dokuz hayvan, dayak atlmasnn cezas ise yirmiyedi hayvan bedelinde olacaktr. Sultanlarn dier imtiyazlarndan biri de beden cezaya arptrlmamalar ve yargya karlmamalar idi. Cengiz soyundan gelenleri yalnzca en kdemli sultan veya han yarglyabilirdi. Geleneksel hukuk asndan yarglama hakk ve yeterliliine sahip bulunduu dnlen biylerin durumu da nemliydi.219 Biylerin altnda ise yasal ileri gayri resm bir ekilde yrten aksakallar yer almaktayd. Kazaklarda ceza hukuku ile ilgili balca hususlar u biimde zetlemek mmkndr. Cezalar ierisinde lme kadar uzanan eitlilik grlmektedir. Cezalar arasnda tazminat cezas bulunmaktadr. Cinayetin ilenmesi durumunda tazminat denmesi zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu tazminatn denmesi konusunda cinayeti ileyen kiinin akrabalarnn da yardmc olmas zorunluluu bulunmaktayd. Bu tr tazminatn denmesi ve olaya akrabalarn dahil olmas, bir soyun, yesini kaybeden dier soya tazminat verecei anlamna geliyordu. Zarar gren aileye verilen tazminat, akrabalar arasnda datlrd. ldrlenin soyu bu miktarn yarsn alr ve bunu soy iindeki yal kiiler arasnda datrd. Dier yars yeniden blnr, ldrlenin uzak akrabalarna da bir miktar verilirdi. Ne kadar verileceini maktln yaknlarnn tesbit etmelerine ramen hi verilmemesi sz konusu olmazd. Uzak bir akraba toplumun yal kiilerine bavururak, pay isteyebilir ve kendisine de bu tazminattan pay verilirdi. Geriye kalan ise kurbann oullar arasnda pay edilirdi. 3.4.6. Kltrel Unsurlar Kazak kltr ger hayattan etkilenen bir kltrd. Genellikle ie dnk bir kltr olarak tanmlanabilir. Bu kltr birletirici bir kltr olup, Olcottun da belirttii zere blgede yaayan Trk

1026

kltr Kazaklarn hakimiyeti esnasnda da devam etmitir. Bu blgede yaayan Moollar dahi Trk kltrn benimsemilerdi. Kazaklarda btn ger topluluklarndaki bir zellik ortaya kmaktadr. Bu da ifah edebiyatn fazlaca gelimi olmasdr.220 Kazaklarn XVI. yzyl ile ilgili en fazla bilgiyi bize zbek kaynaklar ile Mirza Muhammed Haydarn Tarih-i Raidi vermektedir. Kazaklarda yerleik hayata geilememi olmas, ard arkas kesilmemi i mcadeleler, hanl ar bir ekilde etkilemi olduu iin Kazaklardaki yaz ve kitap kltrnn geliemediini grmekteyiz. Ancak Kazaklarn hanlk tabakas kendi bnyesi iinde eitimli bir durumda yaadndan dolay, onlarn kltrel formasyonlar hakknda bilgi sahibi olmaktayz. Yukarda da belirttiimiz zere ifah bir edebiyatn Kazaklar arasnda yaygn olduunu tesbit edebilmekteyiz. Toplumlarn yaay tarzlarn edebiyatlarnn yanstt bilinen bir gerektir. Konargerlerin hayatlarndan alnan destan tarzda szl eserler n plna kmaktadr. Tabiata kar verilen mcadele ve g hikayeleri olduka youn bir biimde Kazak edebiyatnda yer alr. Kazak efsanelerinin ounda kabileyi koruyan bir asker kahramandr. Saga larnda dz anlatm ve nazm i iedir. Bununla birlikte Kazaklarda edebiyatn bu trnde grlen nemli bir zellik bulunmaktadr ki, bu iirin nesre olan stnldr. iire stnlk verilmesi toplumun hayat tarz ve geim kaynaklar ile ilgilidir. Genellikle sosyal antropologlar insan mrnde u olayn derin akisler yarattn belirtirler: Doum, evlenme ve lm. Kazak nameleri ve arklar anlamna, formuna ve mahiyetine gre eitlilik gsterir. Dn trenlerinin iinde sylenen eitli maniler bulunmaktadr. Bu trl manilerde bir millilik Kazak halkna mahsus olan deer bulunmaktadr. Dnlerde sylenen bu trl mani ve arklarda gelinin temizlii, erefi, hukuku, istei, eline ve obasna, avuluna ball ve gidecei evdeki yerine getirmesi gereken grevleri belirtilmektedir. Kazaklarda dn enlikleri btn Kazaklarn enliidir. Kazaklarda lm trenlerinde at formu nemlidir. Kazaklar kahramanlk destanlarna Batrlar Giri yani Bahadrlar Namesi demektedirler. Kazaklarn kahramanlk destan iinde Kobland Destan mehurdur. Kobland, Kazaklarn gcn sembolletiren ve Kazak toplumun menfaatn korumaya alan bir kii grnmndedir. Kahramanlk konular Kazaklarn destannda birinci srada yer almaktadr. Akane destanlarda dahi bu kahramanlk konularna ok sk raslanr. Koz Korpe ve Bayan Slu hikayesi bu trn nemli bir rneidir. Kazaklarda bunlardan ayr olarak Genber Yiit ve Ayman olpan destanlar da bulunmaktadr.221 Bu hikayelerin asrlar boyu g yerlerinde dolatn tahmin edebilmek mmkndr. Buna karlk kendi toplumlarna gre iyi bir tahsil seviyesine sahip olan Kazak hanlarnn edebiyatla ilgilendii de kaynaklarn ifadesinden anlalmaktadr. Mesela, bir zbek kayna olan Abdullahnmeye gre bozkrda byyen Kazak han igay Han iirler yazyordu.222 igay Hann olu olan Tevekkl Han da Det-i Kpakda cesareti ile n sald gibi, mesneviler yazan bir Kazak Han olarak kaynaklarda gsterilmekteydi. Ayrca Mool hannn yannda be yl sre ile atalk grevi

1027

yapan Kazak sultan Muhammed Mmin de bilgili ve kabiliyetli bir ahsd. Rivayete gre hnmenin byk bir blmn ezbere bildii gibi, ayn zamanda kitap okumaktan da ok holanan bir ahsd. Kazak mziinin tarihi de ordann oluumu ile ayn devreye rastlar. D etkilerden uzak KazakTrk destanlar tek airler tarafndan mzikli iirler halinde icra ediliyorlard. nce kopuz ile balayan enstrman gelenei daha sonralar dombra ile srdrlmtr. Melodi ile sylenen destanlara yr, destanclara da yrc veya yr denmekteydi. Bu destanlar alt veya oniki heceli vezinlerden olumutu.Kazak halk musikisi ile ilgili bilgileri Radloff toplamdr. Kazaklarda ark manasnda en terimi kullanlmaktadr.Ya da bunun yannda ayn anlamda grlen n kelimesi ile en kelimesi Asyann dou kesimlerinde sylenmekteydi. Enci ise arkc olarak kullanlan bir kelimedir. Daha ok halk arklar syleyenler iin bu terim kullanlmaktadr. Son olarak ayr bir balk altnda tutulacak uzunlukta bilgi sahibi olmadmz iin din hayata da bir lde burada temas etmenin uygun olduunu dnmekteyim. Balangtan itibaren Kazaklarn slm dini iersinde bulunduklarn bilmekteyiz. ehirlerde yaayan bir ksm Kazaklar gerekten slmn gereklerini yerine getiren kiiler olmalarna ramen, gerler bu konuda ok fazla bilgi sahibi deildiler. Sultanlar ve hanlar, din adamlar ve medrese rencileri slm kurallar tam olarak anlayp, bu kurallarn deerlendirmesini yapyorlad. Hanlar ve sultanlar islamiyet ile ilgili messeselere byk sayg duymaktaydlar. Sir Derya ehirlerindeki camilerde aktif bir ibadet hayat yaanmaktayd. Buna karlk eski baz inanlar da gerlerin iinde varln srdrmekteydi (Ruhlar Klt gibi). ehirlerdeki balantlar sebebiyle XVII. yzyln sonunda Kazaklarn edeb kltrnde slm dini ile ilgili terimlerin yer ald iirler yer almaya balad. Kazaklarn slm dini ile ilgileri, bozkr insanlar asndan burada faaliyet gsteren tasavvuf ehli ile olan balantlar eklinde olduu sylenebilir. zbekler Kazaklarn din bilgilerinin azln istihza konusu yapmaktaydlar.223 4. Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Genel Bir Bak Osmanl Devleti byk bir slm devleti ve Osmanl hkmdarlar da ayn zamanda Snn Mslmanlarn halifesi saylmas mnasebetiyle Mslman devletlerin birou bu devlete kar sayg beslemekte idiler. Bundan dolay slm devletleri gerek aralarndaki anlamazlklar dolaysyla, gerekse dmanlarna kar yardm istemek iin Osmanl Devletine zaman zaman mracaat ediyorlard.224 Osmanl hkmdarlar dier slm devletlerinin hkmdarlar tarafndan byk lde sayg grmekteydiler. Bunun enteresan rneklerinden biri de Osmanl Devleti ile devaml ekilde mcadele eden Safevi Devleti hkmdar ah Tahmasp Knunden Tezkiresinde Hnkar Hazretleri olarak sz etmi ve Tezkiresinin tamamnda da bu saygy muhafaza etmitir.225 Bilindii zere Osmanllar ile zbekler arasnda iyi mnasebetler olumasnn temelde en byk sebebi rann durumu olmutur. Osmanl Devleti rann snrlarnn kontrol edilmesinde en nemli

1028

faktrn zbekler olduunun farkndayd.Bu bakmdan zaman zaman zbek hanlklarna yardmda bulunmu veya onlarn arasndaki meselelerde arabulucu rol oynamt. zbek hanlaryla olan ilikiler XVI. yzylda kurulmu olup Feridun Bey Mneatnda Yavuz Sultan Selimin, Ubeydullah Hana gnderdii bir mektup ve bu mektuba gnderilen cevap bulunmaktadr. Bunun yansra Yavuz Sultan Selimin gnderdii ifade olunan bir baka nme de zikrolunmaktadr ki, burada da konu, o gnk aktel mesele olan ve o yzyl iinde gndemden dmeyen Safev meselesidir. Osmanl Devleti evresindeki olaylar kendi zel grevlilerine de takip ettirmekte ve bu konuda hazrlanan raporlar da Osmanl arivinde bulunmaktadr. Bunlardan biri de Osmanl casusu olan Mehmedin Sultan Selime yazd arzdr. Burada Ubeyd Sultan, b- Amu suyun gep, Heriyi (Herat) alup, bei Zeynel Han ve Kr Emir Bei karup, Mervi dahi hisar etmi durur denmektedir. Bylece Osmanl Devletinin kendi kaynaklarndan da zbek Hanlnn faaliyetlerini takip ettiini grmekteyiz. Ayrca zbek hkmdar Ubeyd Hann Horasann byk ksmn fethettiini bildirmek iin de, 8 Eyll 1515 tarihinde stanbula gelmi olan elisine cevabi mesaj yazlarak verilmi ve geldii yolla geri gnderilmiti.226 Osmanl Devletinin bu ereve iinde Orta Asya meselelerine zel bir nem vermi olduunu gsterir mhim belgelere de rastgelmekteyiz. iban Muhammed Han ve onun evresindeki olaylar ve Orta Asyadaki baz gelimeleri ele alan, inden gelen iki kiiden renilerek kaleme alnd ifade edilen bir rapor J. L. Bacque Grammont tarafndan neredilmitir.227 Topkap saraynda bulunan byle bir raporun mevcudiyeti Bacque Grammontun da belirttii gibi Osmanl idaresinin Maverannehir ahvaline gsterdii ilgiyi ortaya koymaktadr. 1530lu yllarda yazlm ve daha kapsaml ve mkemmel bir baka rapor da yine J. L. Bacque Grammont tarafndan incelenmitir.228 rana kar Osmanllar ile hareket etmedikleri devreler iinde zbeklerin Safev Devleti ile ilgili mnasebetlerinde glklere uradklar da bilinmektedir. Kanunnin Irakeyn Seferi diye tannan ilk dou seferinden sonra, 12 yl boyunca hep Avrupa ve Akdeniz hakimiyeti ile uramas, ah Tahmasba randa yeniden dirlik ve dzenlii kurmas, bilhassa zbekleri pskrtmesi asndan geni imkanlar salamt. Kanun, 1548 ylnda avu Ahmed namndaki eliyi Azak-Astrahan yolu ile zbek han Abdllatif Hana gndermi ve yazlan mektupta, bu defaki Osmanl seferi srasnda zbeklerin de Maverannehir tarafndan sava amalarnn uygun olaca hususuna yer verilmitir. Fakat i ileri ile uraan zbekler Kanunnin bu kinci Dou Seferi srasnda herhangi bir harekta giriememilerdir. 1550 tarihindeki Kanunnin mektubunda bu hareketsizlik tenkit edilmekte ve zbeklerin de heyecan ve istekle hcum etmelerinin gereklemesi durumunda ranllarn perian ve yok edilmelerinin mmkn olduu bildirilmektedir. Mektupta, iki yla yakn bir sreden beri Osmanl ordusunun ran zerine seferde bulunduu halde, zbeklerin gelmedii de ilave edilmektedir.229

1029

Nevruz Ahmed Han zamannda zbekler ile Osmanllar arasnda iyi mnasebetler meydana getirildi. Bu dnem ile ilgili nemli kaynaklardan biri olan Seydi Ali Reisin Miratl Memalik adl eserinde Nevruz Ahmed Han ile ilgili blm bulunmaktadr. Osmanl hkmdarnn Nevruz Ahmed Hana silah gnderdiini ifade eden Seydi Ali Reis sonunda Nevruz Ahmed Hann onlara gitmeleri iin msaade ettii srada u szleri sylediini belirtmektedir. Padiah hazretlerinin her ne emri varsa, onunla amiliz. Bu devrede grlen bir baka husus da Osmanl Devletinden aldklar silahlar zbeklerin kendi aralarndaki mcadeleler iin kullanmalaryd. Hatta Seydi Ali Reisin adamlarnn yanndaki silahlar dahi bu i mcadeleler sebebiyle kendilerinden istenmiti.230 Nevruz Ahmed Hann lmnden sonra bir mddet onun oullarn destekleyen Osmanl Devleti hkmdar Sultan Sleyman, bir sre sonra ibrenin muhaliflerin tarafna dndn grnce, Baba Sultana yardm etmekten vazgeti. II. Selim dneminde Buharal eyhler Ruslarn Mslmanlara yaptklar basklar Osmanl hkmdarna anlattlar. Bunun zerine Osmanl hkmdar, ar nezdinde konuyu duyuracan belirtti ve Mslman halka kt davranlmamas hususunda Ruslar uyard. 1569daki Astrahan seferinin zahir sebeplerinden birini de bu olaylar tekil etti. Astrahan seferinin baarszl sebebiyle, Osmanl sultan Mslmanlarn hukukunu korumak amacyla diplomatik teebbslerde bulunmaya karar verdi. 1569 ylnda Rus elisi Novosiltiev stanbula geldiinde II. Selim konuyla ilgili ikayetleri ona aktartarak tedbir alnmasn istedi.231 Osmanl hkmdarnn bu diplomatik hareketleri zbek Hanlna ve hana kar olan iyi niyetini gstermek asndan da nemliydi. Abdullah Han kendi lkesinde birlii saladktan sonra 1574 tarihinde Osmanllarla tekrar diplomatik mnasebetler kurdu. ki taraf arasnda karlkl olarak eliler gnderildi. 1589da Osmanl Devleti ile Buhara arasndaki mnasebetler zayflamaya yz tuttu. Abdlmmin ibirlii istemekde srarl grnyordu. stelik, zbekler, ran aradan kararak glerini Osmanl Devletinin snrlarna kadar uzatmak niyetindeydiler. Bu durum ve zbeklerin gayeleri Osmanl Devleti tarafndan ho karlanmad.232 Osmanl Devleti, ran ile 1590 tarihinde bir anlama yapt. Daha sonraki tutumu ile de bu antlamaya sadk kalacan gsterdi.

Abdullah Han, Osmanl hkmdarna Mehedi ele geirdikten sonra kendi baarlarn anlatan bir de mektup yollamt. Bu mektupta Abdullah Hann isteinin, Osmanl hkmdar ile ayn seviyede tutulmak olduu anlalmaktadr. Bunun Osmanl hkmdar iin kabul edilebilir birey olmad da bir gerekti. Ayrca Abdullah Han, Osmanl idaresindeki Tebrize kadar ilerleyeceini sylemekle, brokratik nezaketi de bir tarafa brakmt. Bu tutumu da Osmanl hkmdarn fazlasyla kzdrmt. Btn bu sebepleri de gznnde tutan zbek hkmdar buna kzd ise de, Osmanllarla mnasebetlerini kesmeyi dnemeyecek bir pozisyonda olduundan dolay tavrlarn sertletirmedi.

1030

Abdullah Hann III. Murata gnderdii mektupta, Osmanl hkmdar, Mslmanlar bu blgede yalnz brakmakla sulanyordu. Mektupta hac farizasn yerine getirebilmek iin zbeklerin Trkiyeden geebilmeleri iin izin isteyen Abdullah Hann bu istei reddedilmi, ancak bu hak sadece kendisine verilmiti. III. Murat Horasandaki zbeklerin faaliyetlerini takip etmeye devam ediyordu. Bunun sonucunda o da ilikileri sertletirmeden statkoyu korumaya karar verdi. 1591-1592 tarihlerinde Abdullah Hana iki mektup gnderdi ve bu mektuplarnda kendisinin slm dnyasnn koruyucusu olduunu da hatrlatarak, ran ile bar yapmasnn nemini ve gereini anlatt. Ayrca ahn kendisine, elde ettii topraklar elinde tutabileceini sylediini de belirtti. Osmanl hkmdar, zbeklerin daha fazla yaylmasnn uygun olmayacan ve bunu kendisinin de tasvib etmediini ifade etti. zbeklere ellerindeki topraklarla yetinmeleri gerektiini syledi. Bununla birlikte eer saldrya urarlarsa, yardm edeceklerine dair sz de verdi. ran hkmdarna btn halkn rahat iin ahd amn verildiini, rann bunu bozmamas halinde de Osmanllarn bu ahde sadk kalacaklar sadrazam tarafndan zbek hanna yazlan mektupla bildirildi.233 Bu olaylardan birka ay sonra Gilan meselesi ortaya kt ve zbeklerin Gilan zerinde istekleri bulunduu eklinde stanbulda ranllar tarafndan karlan sylentiler zerine, Osmanl hkmdarnn II. Abdullah Han ile olan mnasebetleri gergin bir ortama doru srklendi. Abdullahn ise Osmanl hkmdarnn artan fkesinden haberi bulunmamaktayd. O, fetihlerini devam ettirmekteydi. 1594 tarihinde zbekler stanbula hediyelerle bir eli gnderdiler. Eli, Osmanl lkesinde pek fazla kalmad. Geriye dnerken zbek fetihlerinin pek de nemli olmadn ima eden bir de kendisine mektup verilmiti. Ayrca III. Murat kendi asker baarlarn da detaylaryla anlatyordu. Ayrca, ahn kendisinden bar talep ettiini ve bu talebi kabul ettiini de Osmanl hkmdar bildiriyordu.234 Bu mektup tabi olarak Osmanl hkmdar ile ortak hareket ederek rana kar seferlere balamay mid eden Abdullah Han iin hayal krkl yaratacak bir hadise idi. Ancak II. Abdullah Han mitsizlie de kaplmyordu. III. Mehmed de ran ile Avusturya seferi srasnda ortaya kan anlamazlklarn zm iin zbeklerden yararlanma yoluna gitmeye alt. zbek elisi Tardi Ali Bey bir iki defa elilik grevi ile bu sralarda stanbulda bulundu. 1598 ylnda geri gnderildi. Yine bu yl iinde Kara shak adndaki zbek elisi de bir mektup getirdi. Bu mektup hac ile ilgili baz konular kapsyordu. Abdullah Hann lmnden sonra kan i karklklar sebebiyle uzun sre eli teati edilememitir. Grld zere Osmanl zbek ilikileri XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren hzl bir seyir gstermitir. ki devlet de deiik bak alar ile politikalarn ve birbirlerine kar olan tutumlarn dzenlemeyi dnmler ve organizeyi de ayn ekilde gerekletirmilerdir. Ksaca, Osmanl Devleti zbek Hanln dou snrlar meselesinin bir paras olarak kabul etmi ve bu meselenin geliimine gre ilgisini younlatrm veya azaltmtr. Buna karlk zbekler de geleneksel Safev dmanl siyasetinde Osmanl Devletinden yardm almak eklinde zetlenebilecek bir dnceyi gerekletirmeye almlardr. Bunun yannda

1031

toprak kazanmak isteinin de hakim unsur olarak belirdii de grlmektedir. Bunun iin silah ve asker temin etmeye alan zbek hanlar bu isteklerini gerekletirmek ve Safevlerle etkili mcadele yapabilmek iin Osmanl Devletine birok defa eliler gndermilerdir. Astrahan Slalesi zamannda da Osmanl Devleti ile Buhara Hanl arasnda mnasebetler srdrlmtr. Baki Muhammed Hann Horasan ranllardan almak iin Osmanl Devletinden yardm talep etmesi, mam Kulu Hana IV. Muratn Revan ve Badat seferleri ncesi zbek han mam Kulu Hana mektuplar gndererek birlikte hareket etme talebinde bulunmas, Buhara hkmdar Nezir Muhammed Hann kendisi ile olu arasnda tavassutta bulunulmas iin istekte bulunmas gibi olaylar Osmanl Devleti ile Buhara Hanl arasndaki ilikilerin younluunu gstermektedir. Subhan Kulunun hkmranlk dnemlerinde Osmanl Devleti bat cephesinde mcadele ettii iin Trkistan meseleleriyle pek ilgilenememitir. 1689 Osmanl Avusturya Savanda Krm han Selim Giray da cepheye gitmiti. Daha nce Subhan Kuluya bir nme gnderen Selim Giray, zbeklerden yardm talep etmi ve bu istei de kabul edilmiti. ubat 1689da Edirneye Krm Hannn yannda bir zbek elisi de gitti. 1690 ylnda Subhan Kulu Hann Osmanl tahtna kan II. Ahmedin clusunu tebrik etmek zere bir eliyi krk kiilik bir heyetle stanbula gnderdi. Elinin getirdii nmede Buhara zbek hanlnn evresindeki olaylar deerlendirilmektedir. II. Ahmedin Subhan Kuluya gnderdii mektupta ise birlikte hareket etme temennisi bulunmaktayd.Bu dnemde de daha ok ran ile ilgili olaylar n plandadr. zbek tekkeleri de siyas ve kltrel adan olduka nemli bir fonksiyonu yerine getirmilerdir. zbek tekkesi eyhlerinden Buharal eyh Sleyman Efendi Osmanl Devletiyle Trkistan hanlklar arasndaki ilikilerde adndan ska sz ettiren kiilerden birisiydi. eyh Sleyman Efendi zaman zaman Bab- li tarafndan birok lkeye eli olarak gnderilmiti. eyh Sleyman Efendinin gerek bulunduu mevkii ve gerekse urad yerlerde brakt intibalar sayesinde bir ok slm lkesinde geni bir evreye sahip bulunduu grlmektedir.235 Bu tekkeler vastasyla Trkistandan gelen eitli kiiler Osmanl Devletinde dorudan bir irtibat noktas bulmular ve burada Trkistan kltrnn eitli geleri yaatlmaya devam edilmitir.236 Trkistandan gelen insanlar hac yolculuuna ktklarnda stanbula da uruyorlar ve bu tekkelerde kalyorlard. eitli yerlerden hac grevini yerine getirmek iin yola kan mslmanlar, uzun bir seyahat rotas izebiliyorlard.237 Dier Trkistan hanlklar da Osmanl Devleti ile mnasebetler kurmulardr. Hive Hanl da XVI. yzyldan itibaren Osmanl Devletiyle ilikiler iinde bulunmutur. II. Selim zamannda Hive han Hacim Han Osmanl padiahna Ruslar ikayet etmekte ve Rus kuvvetlerinin haclar ve tccarlar tehdit ettiklerini belirtmektedir. 1569 Osmanl Devletinin Astrahan seferinin sebeblerinden birini de bu tekil etmi olmaldr.238 Ayrca Muhammed Bahadr lbars zamamnda da Hiveliler Osmanl Devletine randan ikayet eden mektuplar gndermilerdir.239 Kazak Bozkrndan da Osmanl Devletine eliler gnderilmi ve bu eliler eitli konular ile ilgili olmak zere stanbula mektuplar da getirmilerdir.

1032

Osmanl Devletinin Dou Trkistanla olan iliikileri de nem tamaktadr. Yakup Be Dou Trkistanda bamszln ilan ettikten sonra 1872 ylnda Sultan Abdlazizin huzuruna Yeeni Seyyid Yakup Han Tre bakanlnda bir heyet gndermiti. Bu heyet vastasyla Yakup Be, kurduu devletin tannmasn, kendisine harp malzemeleri gnderilmesini ve askerlerinin eitimi iin subay grevlendirilmesini istemitir. Bu istekleri de uygun karlanmt. Osmanl Devleti emirlik unvann da Yakup Beye tevcih etmiti.240 Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile ilikilerinin genel bir erevesini ortaya koymak istersek u noktalarn n plana ktn grmekteyiz: Osmanl Devleti zellikle Yavuz Sultan Selim Hann blgeye olan yakn ilgisi ile XVI. Yzyln bandan itibaren Trkistan meseleleriyle yakndan ilgilenmitir. Bu politikann uzun sren yn Safevler sorununa bal olan hususlardr. Bu siyas bir cephedir. rana kar zellikle Buhara Hanl ile ibirlii yaplmaya allmtr. Ancak bu dnce tam olarak uygulamaya geirilememi, ounlukla yaplan teebbslerde koordinasyon salanamamtr. Safevi Devletinin kurulmas ve faaliyetleri sonucunda Osmanl Devleti ile Trkistan hanlklar arasnda tampon bir blge olumasna neden olmu ve bylece siyas, kltrel, ekonomik etkileim byk lde kesintiye uramtr. Belki de bu sebepten dolay Trkistan hanlar Osmanl hkmdarlarn bilgilendirmek iin eitli kereler mektuplar gnderme ihtiyac duymulardr. Bununla birlikte Osmanl hkmdarnn gerek din prestiji ve gerekse yapt mcadeleler ile olaylardaki aktif tavrlar Trkistanllarn gznde bu devletin zor dnemlerde bavurulacak tek devlet statsne ykselmesini salamtr. Rusya sorununda da Trkistan hanlklar Osmanl Devletine yardm iin bavurmu olmalarna ramen, sonu alamamlardr. Bunun sebebi ise Osmanl Devletinin kendi sorunlar ile ilgili hususlardr. Trkistan Hanlklar zellikle hac yolunun gvensizlii ve bu yolun kapatlmas, bu yolda can ve mal gvenlii bulunmamas gibi problemler konusunda Osmanl Devletine ikayetlerde bulunmulardr. Bu konuyla ilgili Osmanl hkmdarlar diplomatik temaslarda bulunmulardr. Osmanl Devleti Trkistanda birlik iinde Mslman hanlklar grmek istemi ve onlarn aralarndaki anlamazlklarda taraf tutmak yerine ibirlii anlayn gelitirmelerini tavsiye etmitir. Siyas ve kltrel amalar gerekletirmek, ilikileri daha da younlatrmak maksadyla zbek tekkelerine byk nem verilmitir. 1 iban slalesi ile ilgili konular iin Mustafa Kafal, Ci Slalesi ve ubeleri Tarih

Enstits Dergisi, 1. say, s. 194-105. Ayn mellif, iban Han Slalesi ve zbek Ulusu, Atsz Armaan, stanbul, 1974, s. 295-306. Bu ikinci makalede iban Han Slalesi ile zbek ulusu arasndaki mnasebetler titiz bir biimde incelenmitir. 2 3 4 smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman, Ankara, 1994, s. 135. Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. Dr. M. Reat Uzmen, stanbul, 1980, s. 442. A. Yu. Yakubovskiy, Altnordu ve k, ev. Hasan Eren, 2. bsk, Ankara, 1976, s. 201.

1033

5 6 7

smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991, s. 83, 84. Krader Lawrence, Peoples of Central Asia, Bloomington, 1963, s. 91. Vladimir Anisimovi Moisiev, Cungarskoe Hanstov i Kazakhi XVII-XVIIIv. v, Alma Ata,

1991, s. 10. 8 9 J. L. B. Grammont, Le Livre de Babur, Paris, 1980, s. 432. Mesud b. Osman Kuhistan, Tarih-i Ebul Hayr Han, s. 168. bragimov, Materyali Po storii

Kazahskiy Hanstv XV-XVIII Vekov, Alma ata. (Kaynakla ilgili zikrettiimiz paralar bu kitabn iinde olup, oradan alnmtr. Verilen sayfa numaralar da bragimovun eserinin sayfa numaralardr). 10 s. 44-45. 11 12 Semenov, s. 46-47. Mirza Muhammed Haydar Duglat, The Tarikh-i Rashidi of Muhammed Haidar Dughlat, N. A. A. Semenov, eybani Han i Zavoevanie im mperii Timuridov, Materiali Po storii

Tacikov i Uzbekov Sredney Azii., Akademiya Nauk Tacikskoy CCR, Trud, Tom XII, Stalinabad, 1954,

Elias-E. D. Ros, London, 1895, s. 116. 13 Semenov, s. 47. 14 Semerkand kuatmalar ve ehrin el deitirmeleri zerine u iki kaynaa bkz. Muhammed Salih, Die Scheibanaide, text, ubersetzung and noten: Hermann Wambery, Wien, 1885, s. 58. Zahirddin Muhammed Babr, Vekayi, ev. Reid Rahmeti Arat, cilt 1-2, Ankara, 1943, s. 84-85 v. d. 15 Azimcanova, S. A, Gosudartsovo Babura i. v Kabule i. v ndii, Moskova, 1977, s. 39. 16 Azimcanova, S. A, storii Fergana Vtorey Polovini XVv, Takent, 1957, s. 58. 17 smail Aka, Znnun Argun mad. slm Ansiklopedisi, cilt, 13, s. 656-658. 18 Ulriche Haarmann, Staat und Religion in Transoxien im Fruhen 16 Jahrhundert, Zeitschrift de Deutschen Morgenlidschen Gesellschaft, say124, 1974, s. 332. 19 Faruk Smer, Safev Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara, 1976, s. 2. 20 Mehmet Alpargu, iban Muhammed Han ve zbek Hanlnn Ykselii, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, cilt 8, say 4, s. 131. 21 Haarmann, s. 333. 22 Tarih-i Raid, s. 231. 23 Savan sonucuna etki eden faktrlerin deiik bir deerlendirilmesi iin bkz: vanov, Hozyaystovo Djuybarskih eyhov K storii Feodalnogo Zmlevdaneyie v Sredney Azii v XVI-XVII vv, Moskova, 1954, s. 23. 24 Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmanname-i Buhara, Tahran, 1341, s. 226.

1034

25 26 27 28 29

Tarih-i Raid, s. 239. Haarmann, s. 336. Fernand Grenard, Babr, ev. Orhan Yksel, stanbul, 1971, s. 108. Tarih-i Raid, s. 245. Hafz Tan bn Mir Muhammed Buhar, erefnme-i ah (Abdullahnme), I-nr:

Selahaddinova, Moskova, 1983, s. 86. 30 31 32 33 34 Handmir, Habibs Siyer, IV. cilt, Tahran, 1954-1955, s. 527. Hasan Beg Rumlu, Ahsent-Tevrih, nr: Abdlhseyn-i Neva, Tahran, 1349, s. 172. Ahsent Tevarih, s. 173-Abdullahname, cilt 1, s. 87. J. L. B. Grammmont, Les Ottomans, Les Safavides et Les Voisins, stanbul, 1987, s. 31. Seyfi elebi, LOuvrage de Seyfi elebi, Historian Ottoman du XVI e Siecle, ed. j. Matuz,

Paris, 1968, s. 103-104-105. 35 Martin B. Dickson, Shah Tahmasp and the Ozbeks (The Duel for Khurasan With Ubayd

Khan: 1524-1540), dissertation, Princeton University, 1958, s. 83-84. 36 Mehmet Alpargu, Bir zbek Han: Ubeydullah Han, Trk Kltr Dergisi, say: 346,

ubat 1992, s. 113. 37 38 39 40 41 42 43 44 739. M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, Ankara, 1993, s. 133-134. Krzolu, s. 207. Abdullahnme, cilt 1, s. 213. Zeki Velidi Togan, Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1981, s. 135. Krzolu, s. 381. Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, cilt II, Ankara, 1947, s. 83-84. Barthold, Soineniye, 2. cilt, 2. ksm, Moskova, 1963, s. 26. Howorth, History of the Mongol From the 9 th to the 19 th Century, II, Londra, 1927, s.

1035

45 s. 154. 46 47

Abdlkerim zaydn, Canoullar mad. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, cilt 7,

Howorth, s. 740. R. D. Mac Chesney, The Reforms of Baqi Muhammed Khan, Central Asiatic Journal

XXIV (1980), s. 81. 48 49 50 51 Howorth, s. 746. Howorth, s. 748. Howorth, s. 749. W. Barthold, Histoire des Turcs dAsie Centrale, Adaptation Franaise par mme M.

Donskis, Paris, 1945, s. 192. 52 R. D. Mac Chesney, Waqf In Central Asia (Four Hundred Years in the History of a Muslim

Shrine (1480-1889), New Jersey, 1991, s. 106-107. 53 54 55 Howorth, s. 758-759. Howorth, s. 757. Semenov, ikin, Tolstova, Nabieva, Gunyamov, storiya Uzbekskoy, CCR, Tom I,

Takent, 1955, s. 415-416. 56 57 58 93. 59 60 61 129-130. 62 63 Howorth, s. 770. Mehmet Saray, Buhara zbek Hanl, Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu Bildirileri Minorski-Mnir Aktepe, Nadir mad. slm Ansiklopedisi, cilt 9, s. 21-31. Svat Soucek, A History of nner Asia, Cambridge, 2000, s. 180. Mir Abdoul Kerim Boukhary, Histoire LAsie Centrale, par Charles Schefer, Paris, 1976, s. Mir Muhammed Amin-i Buhari, Ubaydullahnma, ter: Semenov, s. 156-157-158. Ahmet Ali Askerova, storiya Narodov Uzbekistana, Takent, 1993, s. 43. P. vanov, Oerki Po storii Sredney Azii XVI Veka Seredene XIX Veka, Moskova, 1958, s.

Kitab, cilt 2, s. 597.

1036

64

Olivier Roy, Yeni Orta Asya Ya da Uluslarn mal Edilmesi, ev. Mehmet Moral, stanbul,

2000, s. 99. 65 66 67 68 69 Mehmet Alpargu, Onaltnc Yzylda zbek Hanlklar, Ankara, 1995, s. 84. Soucek, s. 182. Ebul Gazi Bahadr Han, Trk eceresi, stanbul, 1925, s213. Ebul Gazi Bahadr Han, s. 216. Martin B. Dickson, Shah Tahmasb and the Ozbeks (The Duel for Khurasan with Ubayd

Khan 1524-1540) dissertation, Princeton University, 1958, s. XXXIII. 70 Abdullah Gndodu, Hive Hanl Tarihi, (Yadigar ibanileri Devri: 1512-1740)

baslmam doktora tezi, Ankara, 1995, s. 147. 71 W. W. Barthold, Trkmen Kavminin Tarihine Ait Monografi, T. T. K Ktphanesi

baslmam tercme, s. 313-314. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 Ebul Gazi, s. 327. storiya uzbekskoy, s. 429. Howorth, s. 757. Gndodu, s. 200. Mehmet Saray, Hive Hanl, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, cilt 18, s. 168. Zeki Velidi Togan, Harizm Mad. slm Ansiklopedisi. Hayit, s. 176. Hayit, s. 177. Soucek, s. 181. S. Azimdjanova, K storii Ferganii Vtoroy Polovini, Takent, s. 32. W. Barthold-Bosworth, Khokand, Encyclopdie de Lslam, Nouvelle dition, Tome V,

1996, s. 30. 83 Peter Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples Ethnogenesis and Early

Modern Eurasia and the Middle East, Wiesbaden, 1992, s. 337.

1037

84 215. 85 86 87 88 89 90 91 92 93

Enver Konuku, Hokand Hanl, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, 18. cilt, s.

vanov, Po storii., s. 196. W. Barthold-Bosworth, s. 31. vanov, Po storii., s. 199. Mir Abdoul Kerim Boukhary, s. 228. vanov, s. 204. Soucek, s. 191. Soucek, s. 190. vanov, Po storii., s. 210. A. Bennigsen-C. Lemercier Quelquejay, Stepde Ezan Sesleri, ev. Nezih Uzel, stanbul,

1981, s. 3-4. 94 95 W. D. Allen, Problems of Turkish Power in the Sixteenth Century, London, 1963, s3. Mehmet Alpargu, Rus stilasna Kar Kazak Trklerinin Ayaklanmalar, Ankara Aydnlar 1996, s. 17-30.

Oca Blteni, Eyll-Ekim 96 97 98 99

Mehmet Saray, Ruslarn Orta Asyay Ele Geirmeleri, Ankara, 1984, s. 6. Krader, peoples, s. 104-105. Materiali K. Etnieskoy storii Naselnia Sredney Azii, Takent, 1986, s. 89. Vincent Fournieau, zbek Fethi: Orta Asyada Topluluklarn ve Siyas ktidarlarn

Temas, X. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, cilt III, Ankara, 1991, s. 806. 100 Mansura Haider, Timurlular Devletinde Hakimiyet Anlay, ev. Ekrem Memi, Trk Kltr Dergisi, Ekim 1984, s. 611-612. 101 J. Paul Roux, Aksak Timur-slmn Kutsal Savacs, ev. Ali Rza Yalt, stanbul, 1994, s33. 102 Zeki Velidi Togan, aybak Hann iirleri, Yeni Trkistan Dergisi, say 1, s. 22-25. 103 Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannme-i Buhara, Tahran, 1341, s. 192.

1038

104 Yakubovskiy, s. 202. 105 Mihmannme-i Buhara, s. 201. 106 zbeklerde saltanat veraseti sistemi hakknda bkz. Dickson, Trud Dvadsat Pyatege Mejdunarednege Kongresse Vostokovedov, Moskova, 9-16 Avgusta, 1960, tom 3. 107 bragimov, s. 46. 108 bragimov, s. 160. 109 Edvard Allworth, The Modern Uzbeks, Stanford, 1990, s. 67. 110 Allworth, s. 70. 111 Muhammed Salih, s. 76. 112 Mihmannme-i Buhara, s. 194. 113 Ahmed Ali Askerova, s. 7. 114 Abdullahnme, II, S. 112. 115 Abdullahnme, II, S. 118. 116 Abdullahnme, II, S. 159. 117 W. Barthold, XVII. Asrda zbek Hanlar Saraylarnda Merasim, ev. Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987, s. 546-554. 118 Ubeydullahnme, s. 52. 119 Ubeydullahnme, s. 42. 120 bragimov, s. 285. 121 Mihmanme-i Buhara, s. 207. 122 Mihmannme-i Buhara, s. 190. 123 Vekayi, s. 94. 124 Mihmannme-i Buhara, s. 238-239. 125 Vekayi, s. 109. 126 Haarmann, s. 340.

1039

127 Mihmannme-i Buhara, s. 193. 128 N. A. Baskakov, Mlanges Offerts Louis Bazin Par ses disciples, Collgues et amis, Paris, 1991, s. 293-297. 129 aniyazov, s. 83. 130 vanov, s. 26. 131 M. Haider, Agrarian System in the Uzbek Khantes of Central Asia, Turcica, VII, 1975, s. 157-158. 132 Mkminova, Graftsmen and Guild Life in Samarkand, Timurid Art and Culture, Ed: Glombek-Subtelny, London, 1992, s. 48. 133 Audrey Burton, Bukharan Trade1558-1718, Bloomington, ndia, 1993, s. 2. 134 A. Jenkinson, Early Voyage and Travels to Russia and Persia by. Anthony Jenkinson, Ed: by Delmar Morgan, cilt 2, London, 1886, s. 71. 135 Jenkinson, s. 74. 136 Ahmedov Bori, Gosudartsovo Koevikh Uzbekov, Moskova, 1965, s. 86-87. 137 Fournieau, s. 803. 138 Samir Kazmolu (Tagzade), Trk Topluluklar Edebiyat 1, Ankara, 1994, s. 81-82. 139 Vekayi, s. 199. 140 Balangtan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 15/2, Ankara, 2000, s. 228. 141 Zeyneddin Vsf, Bedayil Vekayi, ner: Boldirev, 1. cilt, Moskova, 1961. 142 Trkiye Dndaki Trk Edebiyat Antolojisi, s. 87. 143 Reit Rahmeti Arat, Baburnme, Ankara, 2000, s. 122. ss. 144 Yakup Karasoy, iban Han Divan, Ankara, 1998, s. 285. 145 Abdullahnme, s. 193-195. 146 Mehmet Saray, Hive Hanl, s. 170. 147 Cadherine Pojjol, Hokand, Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 18, s. 214.

1040

148 storiya Uzbekskoy, s. 455. 149 Baymirza Hayt, Sovyetlerde Trkln ve slmn Baz Meseleleri, stanbul, 2000, s. 113. 150 Allworth, s120-121. 151 aatay Koar, Trkistanda Ceditilik Hareketinin Balamas, Trk Kltr Dergisi, XXIV/268, 1985, s. 584. 152 Elizabeth Bacon, Esir Orta Asya, ev. Tanju Say, stanbul, s. 103. 153 Alaeddin Yalnkaya, 1856dan Gnmze Trkistan, stanbul, 1997, s254-255. 154 Baymirza Hayt, Sovyetlerde Trkln., s. 119. 155 klil Kurban, Dou Trkistan in Sava, Ankara, 1995, s. 26. 156 W. Barthold, Yenisey Krgzlar, Soineniye, s. 117. 157 Baymirza Hayit, s. 14. 158 Kurban, Dou Trkistan., s. 27. 159 Yenisey Krgzlar., s. 117. 160 Tarih-i Raid, s. 451, 453, 467. 161 Grousset, s. 460. 162 Soucek, s. 165. 163 klil Kurban, Hocalar Devri, (baslmam doktora tezi), Ankara, 1992, s. 69. 164 Grousset, s. 484-485. 165 klil Kurban, s. Hocalar, s. 77. 166 Mehmet tf, Kagar Tarihi, haz. smail Aka, Vehbi Gnay, Cahit Telci, Krkkale, 1998, s. 136. 167 klil Kurban, Hocalar, s. 79. 168 Toru Saguchi, Kashgaria, Acta Asiatica, 34 (1978), s. 61. 169 Toru Saguchi, s. 65-66.

1041

170 Mehmet Emin Bura, Dou Trkistan Tarihi, Corafi ve imdiki Durumu, stanbul, 1952, s. 22. 171 Paul B. Henze, The Great Game in Kashgaria British and Russian Mission to Yakup Beg, Central Asian Survey, vol 8, no 2, s. 65-66. 172 Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, stanbul, 1997, s. 150-151. 173 Mehmet Atf, s. 344-345. 174 Gunnar Jaring, Return to Kashgar, Durham, 1986, s. 195. 175 Peter Fleming, News From Tartary, 1990, s. 157. 176 Henze, s. 87. 177 Hans Braker, in-Sovyet likilerinde Milliyet Hareketleri, Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve dier Aznlklar, ed. Enders Wimbush, ev, Yulu Tekin Kurat, Ankara, s. 178. 178 Linda Benson, The li Rebellion The Moslem Challance to Chinese Authority in Xinjiang 1944-1949, s. 195, London, 1990. 179 Lawrence Krader, Social Organizastion of the Mongol Turkic Pastoral Nomads, The Hauge, 1963, 178. 180 A. Samoylovi, Kazak Kelimesi Hakknda, ev. Saadet aatay, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1957, s. 102. 181 Martha Brill Olcott, The Kazakhs, Hoover nstitution Stanford University, s. 4. 182 Mirza Muhammed Haydar Duglat, The Tarikh-i Rashidi of Muhammed Haidar Dughlat, N. Elias-E. D. Ross, London, 1895, s. 82. 183 Det-i Kpak tabiri, XI. Yzyl ortalarndan XIII. Yzyln ilk yarsna kadar olan devredeki Kpak Hanlnn yayld sahay ifade etmektedir. Det-i Kpak, douda rti rmandan balamakta, Bat Sibiryay Hazar Denizinin ve Karadenizin kuzeyindeki bozkrlar iine aldktan sonra Det-i Kpakn batdaki snr Karpat dalarna dayanmaktadr. Det-i Kpak ayrca, gneyde Krm iersine alarak, Kuzey Kafkasyadaki Kuban ve Terek rmaklar snr Mihmanname-i Buhara olmak zere Hazar Denizine, Aral Glne ve oradan da Seyhun boylarna kadar uzanmaktayd. Kazak Bozkr ifadesi ise tabii bir snr olmayp, Det-i Kpak iindeki siyasi bir hakimiyet alan olarak Kazaklarn bulunduklar sahay gstermektedir. 184 Bu sefer ile ilgili geni bilgi iin baknz. Mehmet Alpargu, Yeniada Kazak Trkleri, Ankara, 1996, s. 22-28.

1042

185 Fazlullah b. Ruzbihan, s. 227. 186 Barthold, Soineniye, 2. cilt, 2. ksm, Moskova, 1963, s. 91. 187 Zeki Velidi Togan, XVI. Asrdan Gnmze Kadar Mstemleke Devrinde Asya Tarihi, 1965-1966, s. 58. 188 Henry Howorth, London 1927, s. 631. 189 bragimov, s. 118. 190 skender Beg Mn, Tarih-i lem r-yi Abbas, s. 865. 191 Boris Kochnev, Les Relations Entre Astrahanides Khans Kazaks et Arabshahides, LHeritage Timouride ran-Asie Centrale-nde XV-XVIII Sicles, ed. Maria Szuppe, Tachkent, 1997, s. 159. 192 Howorth, s. 640. 193 Howorth, s. 641. 194 Krader, Peoples., s. 89. 195 Mihmannme-i Buhara, s. 205. 196 Olcott, s. 20. 197 Tarih-i Raid, s. 276. 198 W. Radloff, Sibiryadan (semeler), ev. Ahmet Temir, stanbul, 1976, s. 189. 199 Sultanov, s. 55. 200 Mihmannme-i Buhara, s. 235. 201 Mihmannme-i Buhara, s. 222. 202 Mihmannme-i Buhara, s. 223. 203 Radloff, s. 189-190. 204 Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, cilt 1, Ankara, 1987, s. 44. 205 gel, s. 403-404. 206 Mihmannme-i Buhara, s. 200.

1043

207 Mihmannme-i Buhara, s. 210. 208 Mihmannme-i Buhara, s. 205-212. 209 Mihmannme-i Buhara, s. 235. 210 Olcott, s. 9. 211 Olcott, s. 10. 212 Krader, Social Organization., s. 192. 213 Engin, s. 48. 214 Kazaklarda yaylak ve klak yerlerinin seimi iin bak: Radlof, s. 192. 215 Sultanov, s. 98-99. 216 Kazakistan El Farabi Devlet niversitesi, Kazak Tarihi, Ankara, 1993, s. 45. 217 Krader, Social Organization, s. 222. 218 Krader, Social Organization, s. 224. 219 Sultanov, s. 94-95. 220 Abdlkadir Bakurt, Kazak-Krgzlarda Halk Edebiyat, r Dergisi (19-23), 1934, s. 6. 221 Samir Kazmolu, s. 109-111. 222 bragimov, s. 257-258. 223 Togan, Bugnk Trkistan., s. 151. 224 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, III. cilt, II. Ksm, Ankara, 1977, s. 252. 225 ah Tahmasb- Safevi, Tezkire, giri ve ev. Hicabi Krlang, stanbul, 2001, s. 11. 226 Krzolu, s. 114-115. 227 J. L. Bacque Grammont, Bir Osmanl Vesikasna Gre Orta Asyada 1510de Cereyan Eden Olaylar, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1972, s. 282-283. 228 J. L. Bacque Grammont, Une Liste Ottomane de Princes et dApanages Abul Khayrides, Cahiers du Monde Russe et Sovietique, XI, 1970, s. 423-453. 229 Krzolu, s. 183.

1044

230 Seydi Ali Reis, Mirat-l Memalik, baskya hazrlayan: Necdet Akyldz, stanbul, s. 94-96. 231 Audrey Burton, Relations Between the Khanate of Bukhara and Ottoman Turkey 15581702, International Journal of Turkish Studies, 5, s. 87. 232 Burton, Relations., s. 88. 233 Krzolu, s. 381. 234 Burton, Relations., s. 90. 235 Azmi zcan, zbekler Tekkesi Postniini Buharal eyh Sleyman Efendi Bir Double Agent m idi?, Tarih ve Toplum, Nisan, 1992, say 100, s. 12. 236 Thierry Zarcone, Histoire et Croyances des Derviches Turkestanais et indiens stanbul, Anatolia Moderna II, 1991, s. 193. 237 Thierry Zarcone, Yasak Kent Buhara 1830-1888, ev. Ali Berktay, stanbul, 2001, s. 68. 238 Gndodu, s. 116. 239 Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyas Mnasebetler (1775-1875), Ankara, 1994, s. 16. 240 Yazmalar, Osmal Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Belgeleri, Ankara, 1992, s. 146, 141, 144, 145, 149 v. d. bulunmaktadr.

1045

iban Han Slalesi ve zbek Ulusunun Teekkl / Do. Dr. Abdullah Gndodu [s.606-616]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye A. iban Han Sllesinin Cuci Ulusu erisindeki Yeri Mool Devletinin drt ulusundan ilk tesis olann Cuci (Coi) Ulusu olduundan bahsetmitik. Cuci Hann 1227 ylnda lmnden sonra, ikinci olu Batu (Sayn) Hana Akordu Hnedann (12271360), byk olu Orda-en Hana da Gkordu Hnedann (1227-1329) kurdurmak suretiyle Cuci ulusunun Cengiz Han tarafndan yeniden tekilatlandrldn gryoruz.1 Bu ise Trk devlet geleneindeki sa ve sol kol dzenine gre yaplan ikili tekilatlanmadan baka bir ey deildir.2 nk, Cengiz Han, Orda-en Han Batu (Sayn) Hana tbi klmt.3 Daha sonra Akordu Hnedan, Altnordu (Ordu) diye hret kazanacak ve bu isim, Cuci ulusunda stn hkimiyeti temsil eden siyas teekkln ad olacaktr.4 Orda-en Han neslinden Mbrek Hoca, 1328-1329 yllarnda, Snak ehrinde kendi adna paralar bastrmak suretiyle istikllini iln edince, Sayn Han neslinden gelen Altnordu hkmdar zbek Han (1313-1340), bu isyan hareketini ok iddetli bir ekilde bastrarak, Gkordu Hnedann ortadan kaldrmtr. Ancak, 1360 ylnda Berdi Bek Hann (1337-1360) lm ile de Sayn Han Sllesi sona erecektir. Bu tarihten sonra Cuci Hann beinci olu olan iban5 Han ile on nc olu Togay Timur neslinden gelenler g kazanmlardr. Altnordu taht iin youn mcadelelerin yaand 1360-1369 yllar arasndaki Bulkak ad verilen fetret devresinde, iban Hann nc olu Kadak neslinden gelen Hzr Hann faslal olarak iki defa saray tahtn ele geirdiini gryoruz. Ancak, Urus Han ile birlikte (1369-1379), Togay-Timur nesli, Sayn Han Sllesine halef olacaklardr. Daha sonraki asrlarda, Kazakda, Krmda, Kazanda, Astarhanda ve XVII. asrdan sonra Buharada hanlk makamnda grdmz hanlarn tamam yine Togay-Timur neslindendirler.6 B. iban Han Sllesi iban Han, Cuci Hann lm zerine yaplan sz konusu dzenlemede Sayn Hann maiyyetine verilmiti. Cengiz Han, Sayn Hana Altn Busagal Akorduy, Orda-en Hana Gm Busagal Gkorduyu kurudururken iban Han iin de Pulat Busagal Bozorduyu kudurmak suretiyle bu durumu sembolik olarak ifade etmek istemiti.7 Det-i Kpak fethinin tamamlanmasndan sonra Batu (Sayn) Han, gsterdii yararllk karlnda yeni alnan Krel yurdu ile onbe bin evlik il beraberinde eski ilinden drt uruu -Kuu, Nayman, Karluk ve Beyrek- iban Hana vermi ve senin oturduun yurdun aabeyim en ile benim aramda olsun, yazn Irgz, Savuk, Ur ve lek rmaklarndan Ural Dalarna kadar, Yayk Irmann dousunda yayla ve kn Ara-Kum, Kara-Kum sahas ile Sir Derya boyu, u rma ve Sar-Su ayanda kla diyerek bu lkeleri de ona brakmtr.8 Bylece, iban ulusunun teekklnden sonra iban Han ve halefleri, uzun yllar kendilerine braklan Dou

1046

Det-i Kpakn batsndaki yurtlarnda hkimiyet srmler ve bu sre zarfnda Altnordu tahtna bal kalp gerektiinde sadkatle hizmet etmilerdir. iban Hann lmnden sonra yerine ikinci olu Bahadr gemitir. Bahadr Handan sonra byk olu Cuci-Buka, onun ardndan Cuci-Bukann byk olu Badakul han olmutur. Onun lm ile zbek Han ile muasr olduu tahmin edilen9 Ming (Meng, Mnge) Timur, iban ulusunun bana gemitir ki, cengverlii ve akll sebebiyle kendisine Klk lakab verilmiti.10 Klk Ming-Timurun lbak (lik), Hanta (Canta), Fulad (Pulat veya Pusat), Sevin-Timur, Tnge ve Big-Kond adlarnda alt olu bulunuyordu. Bunlardan Fulat, babasnn lmyle onun yerine geecektir.11 Onun, 1360 yllarnda ve Berdi-Beg Hann lmnden sonra Altnordu tahtna oturan Hzr Han zamannda iban ulusunun banda olduunu biliyoruz.12 Arab-ah (Arab-Olan) ve brahim (Ayba) Olan adnda iki olu bulunan Fulat Hann lmnden sonra iban ulusunun bana bir mddet Ming-Timur byk olu lbakn (lik) olu Kan-Bay gemitir. Togay-Timur neslinden nl Toktam Han, 1381 ylnda btn Cuci ulusu zerinde hkimiyet kurmasndan sonra, yardmn grd Arab-ah Kan-Bayn yerine geirmitir.13 Arab-ah, kardei brahim Olanla iyi geinerek iban ulusuna beraber hkmetmilerdir. ki karde, babalarnn yurdunu aralarnda blerek Yayk rmann banda yaylayp, Sir Deryann ayanda (dkld yer) klamaktaydlar. Mverannehir bnleri olarak bilinen Ebulhayr Han Sllesi, bunlardan brahim Olan neslinden gelmektedir. brahim Olann olu Devlet eyh (Tulu-eyh), Ebulhayr Hann babasdr.14 Fulat Hann kk olu Arab-Olan, Hrezm bnlerinin ceddi olan Ydigr Hann babas Timur-eyhin dedesidir. Ydigr Han, Arab-Olann olu Hac-Tli (Tul)nin torunudur ve Hrezm bnleri, onun adyla, Ydigr Han Sllesi diye bilinmektedir. Arab-ahdan sonra Hac- Tuli (Cuci Tolu), ondan sonra da yerine tek olu Timur-eyh han olmutur.15 Timur-eyhin beklenmedik lm zerine bnlerin bana Kan-Bayn olu Mahmudek Hoca gemiti. Kan-Bay, mezkur Ming-Timurun byk olu lbakn (lik) oludur. Hanl zamannda, Tura blgesinde oturan Kongirat ve Secut urularn malup ederek bu blgede tam bir hakimiyet kuran Mahmudek Hoca, iban ulusunda hkimiyeti ele geirmek iin mcadele eden Ebulhayr Han tarafndan malup edilerek ldrlecektir.16 Ebulhayr Han, hkimiyetini btn Det-i Kpaka yaymay baarmtr. Onun Devri (1428-1468), zbekler olarak adlandrlan Det-i Kpak ahalisi gebelerin, byk bir ulus hline geldikleri bir devirdir. cab vechile bu mevzu zerinde biraz duracaz. C. zbek Ulusunun Teekkl Altnordu Hanlnn dalmasnn ardndan XV. asrda, Orta Asya Trk kavimleri arasnda byk kavm birliklerin ortaya ktn gryoruz. Bunlarn balcalar zbek, Kazak ve bunlardan bir mddet sonra teekkl eden Nogay uluslardr. zbekler, XIV. asrda ortaya km olmasna ramen

1047

ulus yaplar XV. asrn banda tekemml etmitir. Yine, bu asrda Mool kavimleri arasnda da Oyrat ve Kalmuk gibi yeni ulus teekkllerine tesadf etmekteyiz. Togan, btn Det-i Kpak gebe ahalisinin Moollar anda slmiyetin daha pek yaylmad zamanlarda umumen Tomak diye adlandrldn belirtmekte ve bu adn zbek Han Devrine (1313-1340) kadar varln koruduuna inanmaktadr. Togana gre; asl, nesebi belli olmayan; bende, yerli kul, kle demek olan Tomak,17 bu gibi menfi manalarn yine slmiyetin yayld bu devirden sonra kazanm olmaldr.18 Cuci ulusunda kullanlan etnik tbirlerden biri de Tatar addr. Tomaktan farkl olarak, Tatar ad Cuci ulusunda balangta yalnz doudan gelen Trk ve Moollardan mrekkep hkim unsura denilirken Kpak tbiri de onlara tbi Det-i Kpakn gebe Trk ahalisine itlk olunmutur.19 Ancak, zamanla bu tbirler Altnordu halknn tamamn ifade edecek ekilde, geni manalarda da kullanlmlardr. Ruslar, Altnorduyu ve onun yerini alan btn hanlklar -Kazan, Krm, Ejderhan ve Sibir- Tatar diye adlandrrken20, Memlkler Altnorduya Kpak Sultanl adn vermekteydiler.21 Yine, Osmanllarn Krm Trklerini bu tbirle adlandrdklar herkese malumdur. zbek Handan sonra Tatar ve Kpaklar da iine alacak ekilde Tomakn yerini zbek ad alacaktr. zbek Ad Ebulgazinin nakline gre; il ve ulusunu slma sokmas sebebiyle zbek Han devrinden balayarak btn Cuci iline zbek ili denilmitir.22 Ebulgazinin takipisi olan Munis ise bu yeni adlandrmann bizzat zbek Hann kendi arzusu olduunu ilve eder.23 Timurlerden Mirza UluBein (1409-1440), Tarih-i Erba Ulus adl eserinde de ayn mealde bilgiler bulunmaktadr.24 XIV. asr Farsa tarihi kaynaklarda da zbek Handan sonra Cuci ulusuna zbek ulusu denilmeye balandn gsteren kaytlara rastlanlmaktadr. Bunlardan ilki olan Hamdullah Kazvinnin Tarih-i Gzdesinde zbek Hann 1335 yl ahirindeki Kafkas seferinden bahisle onun askerlerine zbekiyan, Cuci iline de memleket-i zbek tbirleri kullanlmaktadr.25 Tarih-i Gzdeye zeyl yazan Kazvnnin olu Zeyneddin26 ile Altnordu, zelikle Bulkak Devri, hakknda kymetli bilgiler veren Muniddn Natanz27, ak bir ekilde zbek Ulusu tbirini, yeri geldike zbek Han Devrine mnhasr olmamak zere, kullanmlardr. Timur Devri tarihisi Nizameddin m, dorudan zbek adn kullanmakla beraber o bu adla Cuci ili ve ulusunun belirli bir ksmn kastetmektedir ki, bu ksm ise iban ulusudur.28 te, zbek adn zbek Han ile irtibatlandran yaygn gre yaplan itirazlar bu noktada olmaktadr. Bu hususta en cidd tenkidin sahibi A. A. Semenova gre; zbek ad Akordu evresinde domu ve kullanlmtr. zbek-Han ise Gkordu yani Altnordu handr. Ad geen Farsa kaynaklardaki zbek tbiriyle zbek adnn bir alakas yoktur.29 Bu konuda Semenova katlmayan Yakubovskiy, onun grn de btnyle reddedemez. Bunun sebebi Yakubovskiyin Semenov gibi Akordu ile Gkorduyu birbirine kartrm olmasdr.30 ada zbek tarihiler arasnda da biraz da

1048

Sovyet Dneminde Sun bir zbek milleti tekil etme gayretlerinin bir neticesi olarak, Semenovun grn paylaanlar bulunmaktadr.31 zbek adnn zbek Han ile irtibatlandrlamyacan ilk iddia edenlerden olan N. Veselovskiy, Hive Hanl tarihine ait eserinde buna, sanki Kazak ad ile zbek adnn izahlarnn ayn olmas gerektii gibi bir yanl kanaatle; hangi han erefine Kazaklarn bu ad aldklarn sorarak itiraz etmekte ve bu ad; kendi bana buyruk, mstakil demek olan kelime manasyla izaha almaktadr.32 Vamberi ise; Trklerde devletin ve bazen de halkn, Seluklu, Timurlu ve Osmanllarda olduu gibi, byk iler beceren hkmdarn adyla anlabildiini belirtmesine ramen iki gr telife almaktan da geri durmamaktadr. Vamberi, iban ulusunun hangi mhim icraat sebebiyle Altnordunun drt byk hanndan -Batu, Berke, Toktam- biri olan zbek Hann adyla anldn sormaktadr.33 zbek Hann Sayn Han sllesinin hayatta kalan tek ferdi olarak Altnordu tahtna kmas suretiyle devam eden siyas kargaann yerine nizam getirmesi, Cuci ulusunda merkeziyeti bir idare tesis edip, Gkordu Hnedanna son vermesi34 yannda btn kaynaklarda belirtildii gibi ulusunun slmiyeti kabul etmesine vesile olmas, yeterince mhim icraat olarak kabul edilmelidir. slmiyet, onun zamannda til (Volga) havalisinde kat surette yerlemitir. Balangta Cuci ulusunun tamamn ifade eden zbek adnn nasl iban Ulusuna inhisar ettii hususunda Kafal, iban neslinin gerek zbek Hann tahta knda, gerekse Orda-en neslinden Mbarek Hocann isyannda, zbek Hana bal kalmalar ve yardmlar sebebiyle zbek Hann ok yakn iltifatlarna nail olduklarn ve Dou Det-i Kpakda byk nfuz kazandklarn belirtir. Bu devirde iban Han ulusunun banda Ming-Timurun bulunduunu ve Klk lakabnn da bu muhtaral dnemde zbek Han yannda yer almak suretiyle akll bir siyaset izlemi olmas sebebiyle verilmi olmas gerektiini kaydeder. Ona gre; bu birbirini takip eden hadiseler neticesinde iban ulusuna zbek lakab verilmi ve o blgede basz kalan iller de bu yeni teekkle dahil olmulardr.35 Zaten, Berdi Bekin lmnden sonra (1360), zbek Han neslinden gelen kimsenin kalmamas ve bylece Sayn Han Sllesinin de son bulmas, iban Han neslini zbek Hann varisleri durumuna getirmi olmaldr. iban Han neslinden gelen Ebulhayr Hann XV. asrn ikinci eyreinde hkimiyetini Det-i Kpakn tamamna yaymaya muvaffak olmas da bu hususta etkili olmutur. Barthold, zbek tbirinin kavim ad olmak itibariyle, Orta Asyada aatay tbirine kar tutulmu olduunu ve zbek ulusunun btn asker halknn, XV. asrda Altnordunun gittike kp ayr paralarnn istiklllerini kaybetmesine kadar, tek bir kavim olarak bu adla anlm olduklarn kaydeder.36 Bu gre katlan Yakubovskiy ise; Altnordu asker kuvvetlerinin esas ksmn tekil eden askerlere balangta zbekiyan (zbekliler) dendiini, zamanla zbek ekline dnen bu adla Dou Det-i Kpaktaki Trk-Mool kabilelerin kastedildiini, zbek ulusu tbirinin de btn Altnorduyu ifade ettiini belirtir.37 Gerekten de kaynaklardaki bilgiler bu gr desteklemektedir. Hatta, XVI. asrn balarnda Kazak ve Mangt (Nogay) uluslarnn teekklnden sonra da zbek

1049

adnn umm bir ad olarak btn Det-i Kpak ahalisini ifade edecek ekilde varln koruduunu gryoruz. Rzbehnn ifadesine gre iban Han zamannda zbekler taifeye blnm idiler: 1) eybnler, yani Cuci Hann beinci olu iban Han nesline tbi olan uru ve kabileler, 2) Kazaklar, 3) Mangtlar.38 Bunlardan Kazaklar zbek umum adn da kurumak suretiyle bir mddet daha zbek Kazaklar adyla anlmlardr.39 Ancak, bu teekkl eden zbek ulusu ile XVI. asrdan sonra Maverannehir ve Hrezmde nfusun ekseriyetini oluturan zbeklerin ayn olmadn belirtmek gerekir. Bunlar, Det-i Kpaktan gp gelen gebe zbekler ile bunlarn hkimiyetlerine aldklar bu blgelerin yerli ahalisi olan Trk ve Trklemi meden unsurlarn halitasndan meydana gelmitir. XV. asrn ikinci yarsnda bnyesinden Kazak ve Mangtlarn (Nogay) koparak ayr birer ulus tekil edecei Det-i Kpak ahalisi gebe zbekler, Ebulhayr Han Devrinde parlak bir dnem yaamlardr. Ebulhayr Han Devri Ebulhayr Han, yukarda da belirtiimiz gibi brahim Olann torunu ve Devlet eyhin (Tulu eyh) oludur. 1412 ylnda doan Ebulhayr Hann ocukluk devresi, iban ulusunda pek ok han namzedinin mcadele ettii bir dneme rastlar. Ebulhayr Han, nce iban Ulusunda hkimiyeti ele geirmi olan Ming-Timur neslinden Mahmudek Hocay malup ederek ldrmtr. Bu baarsyla byk bir prestij kazand anlalan Ebulhayr Han, 1428 ylnda Tura (Sibirya) lkesinde zbek ulusunun btn uru beylerinin itirakiyle han ilan edilmitir. Turay 1446 ylna kadar hanlnn merkezi olarak koruyacak olan Ebulhayr Han, bu sre zarfnda hkimiyetini btn Det-i Kpaka yaymaya muvaffak olacaktr.40 Altnordu tahtndaki rakibi, Urus Hann torunu Barak Hann lmnden sonra (1427), Timurlerin kontrolndeki Sr-Derya ve Amu Derya havzalarna ynelecek kudrete kavumu olan Ebulhayr Han, 1430/31 ylnda payitaht rgen ile beraber Hrezmi zabt ve yama etmi, fakat rivayetlere gre, gerek burann ikliminin iyi olmamas, gerekse ahruhun ona kar byk bir ordu hazrlamas sebebiyle buralardan ekilmek zorunda kalmtr.41 Han olduktan ksa bir mddet sonra Togay-Timur neslinden hanlarn idaresinde olan Altnordu tahtna kar mstakil hareket eden Ebulhayr Han, defa taht vilayetini (Saray ehri) ele geirmi ve Orda-y Bazarda adna hutbe okutmutur.42 1440l yllardan itibaren Sir Derya havzasnda istil faaliyetlerine girien Ebulhayr Han, ksa srede bozkr ile tarm alanlarnn hududundaki stratejik nemi byk, bata Snak olmak zere, Suzak, Ak-Kurgan, zkend gibi ehirleri hkimiyetine dahil etti.43 Bu hadise, gl zbek kabilelerinin yama ve talan dnda meden blgelere yerleme temayllerini gstermesi asndan nemlidir. Dikkatini Sr-Derya havzasndan hi ayrmayan Ebulhayr Han, o devir Timurler arasndaki ihtilflara karacak kadar glenmiti ve hatta bizzat ordusunun banda yardmda bulunmak suretiyle, Ebu Saidin tahta gemesini temin etmitir (1451). Bu seferin maksadna ulamasnn

1050

ardndan Ebulhayr Han, Ulu Begin kzn kendine hanm olarak almtr44 ki, bu hadise bir Al-i Cengizin yani Cengiz soyundan birinin kregn hnednna damat olmas bakmndan ilgi ekicidir. Bir defasnda da Ebu Saide kar, onun kardei Abdllatif Mirzann olu olan Mirza Muhammed Ckiye yardm etmi, bu i iin de mezkur Ydigr Hann olu Berke Sultan vazifelendirmitir.45 Yine, Timurlerden Hseyin Baykara da onun yardmna mracaat edenlerdendir.46 zbek Devleti, Gevek bir siyas birlie sahipti ve bunun dourduu feodal ekimelere ilveten douda Kalmuk ve Oyrat gibi Mool kabilelerinin kuvvetlenmesi de Ebulhayr Devleti iin cidd bir tehdit oluturuyordu. zbek Devletinin inkrazna sebep de yine bunlar olmutur. 1457 yl balarnda Snak yaknlarnda Nr-Tokay denilen yerde Ebulhayr Han ar bir malubiyete uratan z-Timur kumandasndaki Kalmuklar, Sr-Deryaya kadar olan btn memleketleri de yama etmilerdir. Snak Kalesine snarak cann glkle kurtarabilen Ebulhayr Han, bu malubiyetten sonra itibarn byk oranda kaybedecektir.47 Buna bal olarak, Det-i Kpakta kabileler arasnda byk bir mcadele ba gstermitir. Zaten, Ebulhayr Hana kar rekabet hlinde olan mezkur Barak Hann oullar Giray ve Can-Beg Hanlar, mcadelelerini artrarak devam ettirmiler ve bunun zerine 1466 ylnda zbek ulusu bnyesinden byk apta kopmalar ba gstermitir ki, o zamandan beri bunlara Kazak ad verilmektedir.48 Bir mddet sonra, bunlarn itirakiyle Togay-Timur neslinden gelen mezkur Giray ve Can-Beg Hanlar idaresinde, u rma boyunda mstakil bir Kazak Hanl teekkl etmitir. Bu hanln ahalisinin tamam balangta, Muhammed Haydarn (1500-1551) Tarih-i Raid adl eserinde bildirdiine gre, ikiyz bin kiiyi bulmakta ve ilk zamanlarda bunlara zbek-Kazaklar ad verilmekteydi.49 ok gemeden, bunlara Nayman, Celayir, Duglat gibi kabilelerin de iltihakyla bir milyonluk bir Kazak ulusu ortaya kmtr.50 Ebulhayr Hann devletini toparlamak urunda sarfettii son gayretleri de baarsz kalm, itaat altna almak istedii, aatay han Yunus Handan yardm gren eski tebs zbek-Kazaklar karsnda malup olarak, ald yaralar neticesinde, 1468 ylnda lmtr.51 Onun lmnden ksa bir sre sonra da devleti dalacaktr. Ebulhayr Hann krk yl sren saltanat boyunca, Maverannehir ve Hrezmi yakndan tanma imkan bulan gebe zbekler, onun torunu Muhammed iban (eybak) Han idaresinde de buralar yerlemek maksadyla istil edeceklerdir. Muhammed iban Han ve zbeklerin Maverannehir ve Hrezmi Almalar Muhammed iban Han, Ebulhayr Hann on bir olundan en by ah Budakn oludur. Ebulgazi, onun adnn Muhammed, lakabnn ah-i Baht olduunu, ayrca air olarak da iban Han neslinden gelmesi sebebiyle bn mahlasn kullandn bildirir.52 Safev mellifleri Kazvin53 ve skender Beg Trkmn54, onun adn h Big eklinde yazmlardr. skender Beg Trkmn, Muhammed iban Hann halk arasnda bu isimle mehur olduunu da ilve eder. Onun adnn Babr ve Muhammed Salih gibi daha ok ada yerli melliflerce kullanlan aybaq ekli ise h-Bahttan bozulmu olmaldr.55

1051

eybak Hann babas ah-Budak Sultan, Ebulhayr Hann 1468 ylndaki malubiyetinde Yunus Han tarafndan ele geirilerek ldrlmt. Bir mddet sonra Ebulhayr Hann da ayn yl iinde lmnden sonra Det-i Kpakta kabileler arasndaki mcadeleler daha da kzmtr. Kazak hanlar Giray ve Can-Beg Hanlarn, Ebulhayrn veliahd eyh Haydar Hana kar savap onu ortadan kaldrmalaryla, Ebulhayr Devletinde iban Hann geliine kadar byk bir kargaa ba gstermitir. Pek ok hann tahta inip kt bu dnemi Mesud ibn Osman Khistn, Tarih-i Ebulhayr Han adl eserinde; o devirde bynden kne zbeklerden hanlk tahtna kmayan kalmad diye anlatmaktadr.56 Babasn kaybettii zaman onyedi yanda olan eybak Han, bundan sonraki kt gnlerinde babasnn hizmetisi Karain Begin insan st gayretleri sayesinde aile dmanlarnn eline dmekten kurtulabilmitir. O, daha sonra Astrahan han Kasm Handan grd destekle, dedesinin kuvvetlerinden arta kalanlarn bir ksmn etrafnda toplamay baaracaktr.57 lk olarak hanedan iindeki rakiplerini bertaraf etmekle ie balayan eybak Han, Ydigr Hann olu Berke Sultan ortadan kaldrd.58 Ancak, Can-Begin olu rani tarafndan Sayran yaknlarnda malup edilmesi teebbslerini geiktirmi oluyordu59 ki, aile dmanlar olan Kazak sultanlar, hkmdarl zarfnda onun iin bu ekilde srekli bir tehdit oluturmulardr. Dmanlarnn takibinden kurtulmak iin nce Buhara, ardnan Semerkanda snan eybak Han, hanl ele geirmeden iki yl kadar Maverannehirde Timurler huzurunda yaayp Buhara medreselerinde de tahsil grmtr.60 Belki de, onda Trkistann medeni blgelerine hkim olma arzusunu uyandran, eybak Hann gebe bir devlet iin fazla saylabilecek bu hususiyetidir. eybak Hann taht mcadelesi yapt XV. asrn son eyrei, daha sonra Nogay adn alacak olan Mangt ulusunun teekkl ettii dnemdir. Ebulhayr zamannda zbek Fedarasyonu dahilinde yer alan Mangtlar, kabile bnyelerinin yeni iltihaklarla glenmesiyle ulus yaps kazanmlar ve bylece yeni ulus teekkllerinin ortaya kt XV. asrn son teekkl olmulardr. Bu dnemde Mangtlarn banda bulunan Musa Mirza, eybak Hana dedesinin tahtn elde etmesi hususunda yardm vaad etmesine ramen emirlerinin muhalefeti sebebiyle bu gereklememitir.61 Bu muhataral dnemde Kazak hanlarndan Burunduku yenmesine ramen, Can-Begin olu Czak hkimi Mahmud Sultan tarafndan malup edilen eybak Hann, ancak aatay Han Mahmudun hizmetine girdii 1488 tarihinden itibaren ans almtr. Hizmeti karlnda kendisine manev deeri byk Yesi ehri verilen eybak Han, burada nfuz ve kudretini artrarak Trkistann iilerine karacak duruma gelmitir. Bir ara, bu dnemde Hseyin Baykara adna Abdulhalk Firuzah tarafndan idare edilen Hrezm zerine bir sefer dzenleyen eybak Han, rgeni kuatt ise de baarl olamamtr.62 eybak Han, o dnemde daha nce ifade ettiimiz Timurler arasndaki mcadeler ve siyas blnmlk sebebiyle cidd bir mukavemet grmeden Semerkand civarna kadar ulamtr. O vakit

1052

Timurun payitaht Timurlerden Sultan Ali Mirza tarafndan idare edilmekte idi. ehri kuatan eybak Han, Buhara emiri Muhammed Baki Tarhann ehre yardma geldiini renince kuatmay kaldrp Buharaya yneldi. Kuvvetlerinden mahrum kalan Buhara 1500 ylnda eybak Hana teslim oldu.63 Bat tarafndan kendini emniyete alan eybak Han, tekrar Semerkand zerine yrd. Semerkand da ayn yl iinde ayn kaderi paylamak zorunda kald.64 Daha sonra Babr, ehrin ileri gelenlerinin i birliiyle yukar mahallelerden de yardm alarak Semerkand eybak Hann elinden kurtard. Ancak birka ay sonra hcma geen eybak Han Zarafan boyunda, Sar-Kl yaknnda karlayan Babr, ar bir hezimete urayarak Semerkanda snmak zorunda kald ise de savalardan bkm olan halk, eybak Hann kuatmasna ancak drt ay dayanabilmi, neticede ehir 1501 ylnda teslim olmutur. Ancak, kz kardei Hnzde Begm eybak Hann eline brakarak kaabilen Babr, Takentte days Mahmud Hann yanna snmtr.65 Sr-Deryann yukar taraflarnda yryne devam eden eybak Han, 1503 ylnda eski hmisi Mahmud Han (Hanike) ile biraderi Ahmed (Alaa) Han ve Babr idaresindeki kuvvetleri datmasndan sonra Takent ve ahruhiye ehirlerini igal etti.66 Timurlerden Bedizzaman Mirzann idare ettii Belh muhasara edildi. Ardndan eybak Han, Hisar ve Kunduz hkimi Kpak sultanlarndan Hsrev h firara mecbur etti. 1504 baharnda Ferganaya girmesiyle de Maverannehirin fethi tamamlanmtr. Bu srada, Andican ele geirilmi ve ehri mdafaa eden eybak Hann eski mttefiki Sultan Tenbel de idam edilmitir.67 Ele geirdii ehirlerin idaresini yaknlarna brakarak devletinin merkezi olarak da Timurun payitaht Semerkand seen eybak Han, bylece Timurlerin Trkistandaki hkimiyetinin sona erdiini iln etmi oluyordu. eybak Han, Timurlerin ikinci byk payitaht Herata yrmeden evvel, Hseyin Baykaraya bal Hrezmi ele geirmek zorunda olduunu bilmekte idi. nk Hrezmin her taraftan eybak Hana tehdit oluturmas mmkn grnyordu. Bir taraftan, Det-i Kpakta kendisiyle mcadele hlinde olan kabileler, bir taraftan sava Trkmenler, dier taraftan da Hseyin Baykarann Hrezm zerinden saldrma ihtimli bulunuyordu. Yine Hrezm, til (Volga) rma zerinden Rusyaya, Dou ve Gneydou rana ve Hindistana ulaan ticaret yolunun Horasan gibi mhim bir gzergh idi. eybak Han, 1505 ylnda, Hrezm fethine balamtr. Trkistan ehirleri iinde ona kar en uzun direnmeyi gsteren ehir, Hrezmin merkezi rgen olmutur. in Sf tarafndan mdafaa edilen ehir, ancak on aylk bir muhasaradan sonra ele geirilmi ve gecikmi olarak yardma gelmi olan mezkur Hsrev ah da yedi yz askeri ile birlikte kltan geirilmitir. ehir ar tahribat grm, maiyyetiyle birlikte ldrlen in Sfnin yerine, Kiik-Bi (yahut, Kpek-Bi) daruga olarak tayin edilmitir. rgenin mdafaasna ok sayda Trkmenin itirak etmitir. Bu sebeple, eybnnmede Hrezm kuatmas zbeklerle Trkmenler arasnda olan bir sava gibi takdim edilmektedir.68 eybak Hann zuhurunda Timurlerin en gl hkmdar olan Hseyin Baykarann, gelien bu byk tehlike karsnda cidd bir gayreti olmamt. Babrn bu konuda hakl ikayetlerine muhatap olan Hseyin Mirza, ancak tehlikenin kapsn almas zerine, isteksiz bir ekilde faaliyete geer.

1053

1506 ylnda Amu Deryay geip Horasann fethine girimi olan iban Hann dorudan Herata yrme ihtimalinin belirmesi zerine yal hkmdar, btn Timurleri yardma arr. Kendisinin de yardma arlmas zerine Babr, bu hususta ne kadar istekli olduunu; iban han gibi bir dman zerine herkes ayakla giderse bizim bala gitmemiz lazm diye ifade etmektedir.69 Ancak, Hseyin Mirzann Murgab suyu taraflarna doru eybak Han zerine yrd srada, Baba-lahiye geldii zaman yolda rahatszlanarak lmesi ile bu teebbs de akim kalacaktr (5 Mays 1506).70 Taht mcadeleleri ile devletin paralanp kolayca eybak Hann eline geecei endiesine den mera, Hseyin Mirzann yerine oullar Bedizzaman Mirza ile Muzaffer Mirzay birlikte Herat tahtna karmay uygun bulmulardr.71 Babr; bu garip bir durum idi ki hi bir zaman hkmdarlkta ortaklk duyulmamt diye Timurlerin eybak Han karsndaki aczini ifade etmektedir.72 Timurlerin yardmna komu olan Babr, isteksizlik ve kararszlklarn grnce onlar kendi hallerine brakp Kbile dnmtr.73 Bu esnada, iban Hann Horasanda olmasndan faydalanan Kazak sultanlar, hep yaptklar gibi, Maverannehirde yama aknlarnda bulunmulard. eybak Han, bu eski ve frsat dmanlarn cezalandrmak maksadyla tekrar Det-i Kpak zerine yryerek mhim karaghlarndan olan Kara Abdala kadar ulat.74 eybak Hann bu seferi, Kazak han Burunduka (1480-1511) byk darbe vurmakla beraber, daha tehlikeli dman olan Burundukun rakip kardei Kasm Hann (1511-1518) kuvvetlenmesine yol amtr. Kazak gailesini bir sre iin bertaraf ederek Maverannehirde durumunu salamlatran eybak Han, yarm brakt Horasann fethine tekrar giriecektir. 1507 yl banda Amu Deryay geerek nce kendiliinden teslim olan Andihda girmi, ardndan Sistan hkimi ecaddin Znnn Argunu tahtan indirip katletmitir. Badgis yaknlarnda Timur ordusunu yenilgiye uratmasnn ardndan 1507 yl 19 Maysnda Herat kolaylkla ele geirmi ve ehir iki gn boyunca yamalanmtr. Payitahtn dmesinden sonra ksa srede Horasann dier ehirleri de ona teslim olacaktr. Yenilgi zerine Bedizzaman ve Muzaffer Hseyin Mirza Crcan taraflarna kamlar, fakat bir mddet sonra Muzaffer Hseyin Mirza burada hastalanarak lmtr. Bedizzaman Mirza ise eybak Hann Crcana yrmesi zerine Azerbaycana kap Safevlere snmak zorunda kalmtr. Daha sonra, aldran zaferinin ardndan Tebrize giren Yavuz Sultan Selim ile stanbula dnen Bedizzaman Mirza, 1517 ylnda burada lmtr.75 1508 ylna gelindiinde Timurlerin btn topraklar artk eybak Hann eline gemi idi ve Maverannehir, Fergana, Hrezm ve Horasan iine alan bu ok geni lkenin yeni hkimi, zbek hanedan oluyordu.76 eybak Hann Orta Asyay istila ettikten sonra da Kazak hanlar ile mnasebeti kt olmutur. Onun Det-i Kpaktan uzaklamas, gen Kazak Devletinin glenmesine zemin hazrlamtr. Bu sahalarda meydana gelen boluu, Ural rmana kadar olan blgeyi igal etmi olan, Kazak han Kasm Han doldurma abasnda idi. Ancak, onun devleti Ebulhayr Devletini hatrlatmaktadr. Ona tbi kabile ve urular, reisleri idaresinde mstakil hareket etmekteydiler. Kasm Han, Maverannehiri talan etmek yannda, Ebulhayr Han gibi, bol otlaklar yannda Sr-Derya havzasndaki ticaret ve

1054

zanaatkrlk bakmndan ehemmiyete sahip olan Otrar, Savran ve Yesi gibi ehirleri de ele geirmeye abalamaktayd. Rzbehnn ifadesine gre; Kazak sultanlarndan Cani Sultan, Tani Sultan ve Ahmed Sultann her birinin emrinde elli binden ziyade asker bulunmaktayd.77 1508den itibaren Trkistan siyasetini tamamyla deitiren eybak Han, nceleri ehirleri yamalayan bir istilc hviyetinde iken bu tarihten sonra, artk Trkistann hmisi gibi davranmaya balamtr. Gerek ilkin Mool ve Kazaklarn Orta Asyann medeni muhitlerine tecavzlerine kar, gerekse bir mddet sonra Yeni a Trk-slm tarih seyrini derinden etkileyen Safev iiliine kar Trkistann hmiliine soyunmak, genliinde buralarda eitim grm eybak Han iin hi de zor olmamtr. Zaten, seferlerinde kk ktphanesini yanndan ayrmayan, lim ve fzllara hrmet eden, ilm meselelere merakl, ana dili Trke yannda Farsa ve Arapaya vkf iyi bir air olan78 eybak Hann ahsiyeti ile bu yeni siyaseti daha mtenasib dmekte idi. Babrn onun hakknda kulland; zevksiz beyitler syleyen, kaba ve cahil adam gibi ifadeleri79 ise gerekleri yanstmayan dmanlkla sylenmi szlerdir. 1508 ylnda Timurlerin siyas varlnn yegne temsilcisi sfatyla Kabilde tutunmu olan Babre son bir darbe vurmak iin Afganistanda faaliyetlerde bulunan eybak Han, Kandahar almak zereyken yokluunu frsat bilen Kazaklar, Cani ve Ahmed sultanlar idaresinde Semerkand ve Buhara taraflarnda yama hareketlerinde bulunmulardr. Bunun zerine 1508 yl sonlarnda Buharaya dnen80 eybak Han, 1509 yl balarnda btn iban ulusu sultanlarn (ehzdelerini) Buharaya toplayarak, Cengizin 1206 yl kurultayn hatrlatan, bir kurultay dzenlemitir. Kazak gailesinin grld bu kurultaydan daha nemlisi, eybak Hann Buhara lemasndan kendi soydalar Kazak sultanlar zerine yrmek iin cihat fetvas alm olmasdr ki, ardndan, iiliin en edit murz Nakibendiye tariktnn kurucusu Buhara yaknlarnda medfun bulunan Bhaddn Nakibendin kabrini ziyaretini81 de onun bu yeni siyasetinin icab olarak kabul etmek gerekir. Neticede, ordusu ile harekete geen eybak Han, 1509 yl Martnda Kazak sultanlarndan Cni Sultann karargh olan Kara Abdala ulat. Kaan Cani Sultan takip edilerek ldrld. Yine bir zbek kuvveti Kazak sultanlarndan Tani Sultann karaghn basarak ar kayp verdirdi. Ancak, Kazak hanlarndan Burunduk ve Kasm Hanlarn zerine yaplan sefer, iddetli k artlar sebebiyle hedefine ulaamam, ok sayda asker ve hayvann telef olmasna yol amtr.82 eybak Han, kuzeyde kalabilecek durumda deildi. nk, gney komular Safev Devleti, byk bir tehdit oluturmaktayd. Bu devlet adn Safeviye tariktnn kurucusu eyh Safiddnden (lm. 1334) almtr. Balangta Snn karakter arz eden bu tarikat, eyh Cneyd (lm. 1460) zamannda tamamiyle siyas gayeler tayan bir teekkl hline gelmitir. iilii bunun iin en gl vasta olarak gren eyh Cneydin bu arzusu, ancak torunu ah smail tarafndan gerekletirilecektir. nceleri, sdece baba ve dedesi ile mritlerine kar giriilmi olan iddet hareketlerinin intikamn almay ve Akkoyunlularn vrisi sfatyla ii bir devlet kurmay tasarlam olan ah smail, ok gemeden isteklerinden fazlasna kavumutur.83 O, ksa zamanda Akkoyunlu ve Karakoyunlu bakiyesi ile ou Anadoludan gitme

1055

Rumlu, Ustacalu, Tekel, amlu, Dulkadr gibi Trkmen boylarn84 yeni bir din heyecan ile bir araya getirmek suretiyle randa siyas birlik kurmaa muvaffak olmutu. XVI. asr balarnda, iban Hann Timuriler ile mcadeleleri devrinde Horasan ve Azerbaycandan balayp, Badata kadar olan yerleri igal etmi olan ah smail, Horasan da ibnlerin elinden ekip almaya gayret etmekteydi.85 Tabii olarak, imdiye kadar elde edilen byk baarlarn verdii zafer sarholuu iindeki iban Hann buna izin vermesi beklenemezdi. Bu sebeple, gneyde sava kanlmaz hle gelmitir. Orta Asya ahalisinin Snn olmasna mukabil, ran, Azerbaycan ahalisi ise i idi. Uzun sredir, bu iki mezhep ileri gelenleri ile bunlara bal olan cahil ounluk arasnda sert bir mcadele devam ediyordu. Timurlerden Ebu Said devrinde, Nak eyhi Hoca Ahrarn gayretleriyle, bu mcadele daha da iddetlenmitir. ah smail, ilerinin hmisi sfatyla ortaya kp, btn siyas faaliyetlerini bu temel zerine ina etmiti. Buna mukabil, Orta Asyada ilie kar mcadeleyi yrten Hcegn diye adlandrlan Nak tarikatnn mensubu olan eybak Han da Snnliin hmiliini stlendi.86 te bu sebeple, bu siyas hakimiyet mcadelesi, bir mefkure mcadelesi eklini alacaktr. ah smail ile eybak Han arasndaki mezheb rekabet o safhaya varmt ki; eybak Han, ah smailin on iki dilimli kzl tacna karlk bana yeil sark sardndan kendisine Yeilba lakab verilmiti.87 Bu srada, Kazak seferinden dnm olan eybak Han, Trkistan ahalisinin kalbini kazanma faaliyetlerine hz vermi olup, Savran, Yesi, Semerkandda medrese ve vakflar ihya etmekle meguld.88 Daha sonra, ordusunun bir ksmna yurtlarna dnme izni veren eybak Han, ordusunun kalan ksm ile 1509 yl Maysnda Horasana doru yneldi.89 eybak Han, imar faaliyetlerine burada da devam etmitir. Hatta Rzbehan, onun Ts ehrinin imaretlerini tamir ettirmesinden dolay ehrin han ydigr diye anldn ifade eder.90 eybak Han, ah smailin mhim bir g olarak belirmesinden sonra, onu Snn mezhebine davet eden tehditkr mektuplar yazmaya balamtr. Bunlarn cevapsz braklmasn kendi kuvvetine yoran eybak Han, Horasann gney taraflarnda fetih hareketlerine giriecektir. ah smailin bu husustaki ikayetlerini ihtiva eden mektubuna karlk eybak Han, daha da ileri giderek ona dervi kakl ve asas ile birlikte atalarnn yolu olan dervilie dnmesini, askerlii ise Cengiz soyunun temsilcisi kendisine brakmasn tavsiye ettii alayc bir mektup gndermitir. Savaa hazr olan ah smail; derviliimin icab olarak ceddim mam Rza kabrini ziyaret iin Mehede geliyorum diyerek hemen taarruza gemitir.91 Bu esnada Firuzghda bir isyan bastrmakla megul olan eybak Han, Krgz seferinde olan olu Muhammed Timurun feci bir yenilgiye urad haberini ald. Bylece, bir anda taraftan Firuzghdaki asiler, Krgzlar ve ah smailin oluturduu- tehdit ile kar karya kalmt. Ayrca, mhim bir ksmndan mahrum olduu ordusu da uzun seferlerde yorulmu bir durumda idi. Kendine bal sultanlardan ksa srede yardm alma umudu da bulunmadndan, tek are olarak, ah smaili Merv Kalesine ekilmek suretiyle karlamaya karar verdi.92

1056

Bu durum karsnda bir netice alamayacan anlayan ah smail, eybak Hana alayc ve tahrikkr bir mektup gnderip; Mehede gelme hususunda kendi verdii sz tuttuunu belirtmi, ayrca zbek ordusunu kaleden karmak iin, Azerbaycandaki gelimeler zerine dnmek zorunda kaldn bildirmek suretiyle de asker bir hileye bavurmutur. Gerekten de hile netice vermi, ekilme grnts veren Safev ordusunu gafil avlamak isteyen eybak Han, hazrlksz ordusu ile ah smailin peine dmtr. Akbetinden habersiz yryne devam eden eybak Han, Murgab suyu kysnda pusuda bekleyen ve gei noktalarn tutmu olan on yedi bin kiilik Safev ordusunun emberi iinde kalmtr. 2 Kasm 1510 ylnda meydana gelen muharebede, kuvvetlerinin yardan fazlasn kaybeden eybak Hann cann kurtarmak iin giritii huru hareketi netice vermemi, sadk adamlar ile birlikte ksa srede yakalanp katledilmitir.93 ah smail, eybak Hann kafatasn iki ksesi yapmakla iktifa etmemi, Hasan Rumlu ve ondan naklen skender Beg Trkmnn bildirdii bir rivayete gre, bunun zerine bir beyit yazdrdktan sonra stanbula Sultan II. Bayezide94, Memluk tarihisi bn yasn verdii dier bir rivayete gre de; Memlk Sultan Kansu Gavriye gndermitir. bn ys; Memlk Sultanlna gzda vermek maksadyla iban Hann kafatasnn ah smail tarafndan zerine Arapa bir iir yazldktan sonra ssl bir kutuya konarak Kansu Gavriye gnderildiini, hatta, bu iire Msrda iki yzden fazla air ve edibin nazire yazdn bildirir. Kansu Gavri bu kafatasn bir merasimle Kahirede gmdrmtr.95 Bu hususta Togan, bn yasn verdii ikinci rivayeti doru bulur.96 Vamberi tarafndan da dile getirilmesi sebebiyle yaygnlk kazanan ilk rivayet, Osmanl kaynaklarnca tasdik edilmemektedir. Ayrca, o vakitte ah smailin eybak Hann kafatasn kendisine kar cidd bir muhalefet ierisinde bulunmayan hatta, bu tavrlar sebebiyle olu ehzade Selim tarafndan ikaz edilen Sultan II. Bayezid yerine, Snn Abbas halifesinin hmisi durumundaki Kansu Gavriye gndermi olmaldr. Ancak, bir Venedik elisinin raporuna dayanarak Hammerin naklettii eybak Hann kafatas olmad halde yalnz bann stanbula gnderilmi olduu iddias97 da mmkn grnmekte ve hatta, farkl rivayetleri izah eder mahiyettedir. Yani, ah smail, eybak Hann kafatasn Kahireye gndermek suretiyle Kansu Gavriye meydan okurken, kafatas iinde olmad hlde ban da stanbula gndererek gz da vermek istemitir. Katlinde altm bir yanda olan eybak Hann sa eli de kesilerek, Safevlere kar kendisinden srekli yardm talebinde bulunan Mzendern hkmdar Aka Rsteme gnderildii rivayet edilmektedir.98 Cesedinin geri kalan ksmlar, lmnden birka ay nce Semerkandda yaptrm olduu medresedeki trbesinde defnedilmi ve buras da bir mddet sonra ziyaretgh olmutur.99 Orta Asyal ftihlerin sonuncusu olarak takdim edilen eybak Han, zbeklere en gl devrini yaatmtr. Onun zamannda, Det-i Kpakta yaayan gebe zbek kabilelerinin byk ounluu Fergana, Maverannehir ve Hrezm gibi meden Trk blgelerine gelip yerlemiler, bylece buralarn bu gnk etnik yapsnn belirlenmesini salamlardr. Ebulgazi ve Munisin bildirdiine gre; eybak Hann Maverannehiri almasndan sonra, zbek kabilelerinin byk ounluu yeni

1057

fethedilen yerlere gmler, hatta bn yurdunda Ydigr Han olanlarndan baka kimse kalmamtr.100 Muhammed iban (eybak) Handan Sonra ibnlerin Orta Asyadaki Siyas Mcadeleleri ah smailin eybak Han beklenmedik bir ekilde malup etmesinden sonra, ibnler arasnda ona kar koyacak g ve kabiliyette kimse bulunmuyordu. Bu sebeple ahn kuvvetleri hi direnme grmeden Horasan ve onun merkezi Herat ele geirdiler. ok gemeden Hrezm de ayn kaderi paylat. Horasann bir paras durumundaki Hrezm bizzat ah smail tarafndan tayin edilen darugalar eliyle Timurler devrinde olduu gibi, vastasz olarak idare edilme yoluna gidilmitir.101 ah smail iin Maverannehirde de artlar bundan daha uygun olamazd. Ancak o, Horasan ve Hrezmden farkl olarak, ahalisinin ounluu Snn olan bu blge iin, vastal bir hkimiyet dnmekte ve bunun iin de Timurler hakimiyetini yeniden tesis etme fikrini tayan mirzalardan faydalanmak arzusunda idi. Tabii olarak, bu fikrin en srarl takipisi olan Babr ile ah smailin ittifak kurmas hi de zor olmamtr. Bylece, yaplan ittifaka gre; ah smail, Babrn kuvvetlerini takviye edecek ve fethedilen yerleri ona brakacakt. Buna mukabil, Babr de ona tbi olacak ve bulunduu yerde Safev Devletinin dou hudutlarnn emniyetini salyacakt.102 ah smailin cidd yardm ile Babr, 1511 ylnda Maverannehire yryp, baz baarlar kazandktan sonra Semerkand ve Buharann da aralarnda bulunduu Maverannehirin bir takm ehirlerini ele geirdi. Bu durum karsnda aresiz kalan zbekler, Maverennehiri istil etmeden nceki hareket sleri olan Takent, Snak ve Yesi gibi gvenli blgelere ekildiler.103 Bylece, ibnlerin Maverannehirdeki hakimiyeti hemen hemen, tamamiyle yklm oluyordu. Babr, ah smail ile yapt ittifak mucibince Trkistan ahalisinin nefret ettii i ah smail adna hutbe okutturup, para bastrmas yannda kendisi ile birlikte askerlerine on iki dilimli Kzlba klah giydirdirmek zorunda kald. Bunun zerine, ibaniler ile bandan beri birlikte hareket etmi ve ahali zerinde gl tesire sahip Snni lema -zellikle de bu devirde saylar ok fazla olan tarikat dervileri- halk Maverannehir ve Ferganada nemli bir gce malik olmayan ah smailin glgesindeki Babre kar mcadeleye ardlar.104 Aradaki din ihtilfn yan sra, Trkistan ahalisi iin ibnler, Safevlere bakarak daha yakn grnmekteydiler. Ayrca, eybak Hann 1508den itibaren Trkistann hmisi sfatyla Kalmuk ve Kazaklarla mcadelesi yannda imar faaliyetleri ve ulema ile iyi ilikilerde bulunmas, onun halkn kalbini kazanmasn salamtr. Bu durum, ibanilerin btn gcn toplayp Babre kar hareket etmelerini kolaylatracaktr. Nihayet, 1512 ylnda eybak Hann yeeni Ubeydullah Sultan, Babre ar bir darbe vurup, Semerkandda ibaniler hkimiyetini yeniden tesise muvaffak olmutur.105 Garip bir tecelli olarak, daha nce halkn yardm ile Semerkand iban Hann elinden kurtarm olan Babr, ayn halkn eski mstevli ile ittifak neticesinde buradan kovuluyordu.

1058

Bundan sonra ah smail, mehur kumandan Necm Sn lakabyla bilinen Emir Ahmed Isfahn emrindeki altm bin atldan mrekkeb Safev ordusunu Babre yardma gnderdi. Bunlar 1512 ylnda Kar ehrini alp, Snn olan ahalisinin tamamn kltan geirdiler. Ancak, bu baarlar fazla srmedi. Buhara zerine yryen Safev ordusu, ayn yln sonunda Gcdvanda Ubeydullah Sultan idaresindeki gl zbek ordusu tarafndan karlanm, yaplan sava Safev ordusu ve Babrn yenilgisiyle sonulanmtr. Safev kumandan da bu savata hayatn kaybetmitir.106 Bu galibiyet, ibanilerin Maverannehir zerinde Timurler ile giritikleri son mcadeledir. Babrun hatratnda, ah smail ile olan ittifak ve devamla gelien hadiselerden hi bahsetmemesi, onun bu davranndan piman olduu eklinde yorumlanabilir.9/1504 ylndan itibaren Orta Asyay terkedip Kbilde hakimiyet kurmu olan Babr, 1511-1513 yllar arasnda ibanilere kar mcadelesinde baarsz olmasna ramen 1513 ve 1514 yllarn hep Kunduzda son bir frsat midiyle geirecektir. Fakat o, Mttefiki ah smailin Yavuz Sultan Selim karsnda 1514 Austosunda aldranda urad hezimet zerine Maverannehiri yeniden ele geirmek maksadndan vazgemek zorunda kalarak Kabile dnmtr. Burada 1519 ylna kadar sren hazrlk dneminden sonra o, artk ansn denemek zere Hindistana girecek ve 1524/25 yllarndaki savalar sonucunda Dehli sultann yenip, btn Kuzey Hindistana hakim olacaktr.107 Hindistanda Babrn kurduu devlet, Hindistan Trk Sultanl adyla uzun yllar yaamtr. Bylece, btn Maverannehir yine ibnlerin hkimiyetine dnm oluyordu. Bir mddet sonra da bunu Hrezm takip edecektir. Ancak, buralarda hkimiyeti yeniden tesis edenler, eybak Hann deil Maverannehirde Ebulhayr Han neslinden, Hrezmde ise Ydigr Han neslinden gelen ibnler olmutur. eybak Handan sonra hanedann en by olarak, Kim Han diye ksaltlm adyla bilinen Kknc Han gryoruz. Ebulhayr Hann olu ve eybak Hann amcas olan Kknc Han, 20 yl kadar (1510-1530) Maverannehirin tamamna hkmetmitir. Hatta, onun zamannda Ubeydullah Sultann gayretleriyle zbekler bir ara Mehed ve Esterabad ile birlikte Horasann bir ksmn ele geirmeyi baarm fakat, ah Tahmasb, 1528 ylnda buralar geri almtr. Ancak, ah Tahmasbn hkmdarl zamannda (1524-1576) Horasan ibnlerin saldrlarna ak bir durumda kalmtr.108 Kknc Han zamannda Merv faciasnn yaralar byk oran da sarlm olsa da Hrezmde mstakil bir ibn hanedannn zuhuruna mani olunamamtr. Kknc Handan sonra olu Ebu said Han, (1530-1533) drt yl kadar Maverannehir ibnlerinin banda bulunmutur. Ondan sonra Kgnc Han Devrinde asker faaliyetlerin banda grdmz eybak Hann kardei Mahmud Sultann olu Ubeydullah Han (1533-1539) Buhara tahtna oturmutur. Safevlere kar bilhassa Horasanda dinmek bilmeyen saldrlar ile nl olan Ubeydullah Handan sonra Kknc Hann olu I. Abdullah Han (1539-1540), ondan sonra da onun kardei Abdllatif Han (1540-1551) hanlk tahtna gemitir.109 Kendi aralarnda taht mcadeleleri yapmak dnda zaman zaman Horasana yama aknlarnda bulunmak ve arada Hrezm ibnleri ile savamaktan baka bir icraatlar olmayan Maverannehir ibnlerinin en byk hkmdar II. Abdullah Handr (1580-1598).

1059

Ebulgazi, lkesini eybak Han devri hudutlarna yaklatran II. Abdulah Hann Berke Sultan soyundan geldiini iddia eder. Buna gre; Berke Sultan eybak Han tarafndan ldrld vakit, kars Kuva Mirzann kz Malay Hanzdeyi Ebulhayr Hann oullarndan Hoca Muhammed Sultan nikahna almt. Ancak, Berke Sultandan iki aylk hamile olan Malay Hanzde, yedi ay sonra bir erkek ocuk dourmutur. te, adn Canbek koyduklar bu ocuk, mehur Abdullah Hann dedesidir. Ebulgazi, Malay Hanzdenin menfaati iin dorusunu sylemedii, ahmakl ile bilinen Hoca Muhammed Sultann da Canbeki kendi olu bildiini kaydeder.110 II. Abdullah Hann olu Abdlmmin Hann zbek emirleri tarafndan katledilmesinden sonra, Maverannehir ibnleri son bulur. Bir mddet devam eden karklklardan sonra Buharada Cucinin on nc olu Togay-Timur neslinden gelen Astrahanler veyahut Caniyan sllesi balar.111 1 temi Hac Tarihi, Zeki Velid Togan nshas, 17a; Krml Abdulgaffar, Umdett-tevrih,

ner. Necib Asm, TTEM ilvesi, stanbul, 1343, s. 18. 2 Mustafa Kafal, Altnordu Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976, s. 19;

Togan, Bugnk Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul, 1942-1947, s. 34-35. 3 4 T, Dn., s. 170; temi Hac Tarihi, ayn yer; Umdett-tevrih, ayn yer. Bu mevzuda (Altnordu) mstakil bir eser vermi olan A. Y. Yakubovskiy, H. Howorth, B.

Spuler, Rene Grousset vb. Batl meslekta gibi Altnordu Devletinin ulus yaps, Cuci ulusunun Altn Orda adn al hususunda elikili neticelere varmtr. Bizzat Yakubovskiy, bu mkilat, Moollarn seferleri sonunda Det-i Kpakta ve ona bitiik blgelerde byk bir imparatorluk kurulmutu. Dou kaynaklarnn Cuci Ulusu veya Gk Ordu dedikleri bu devlete, Rus kronikleri Altnordu adn veriyorlar. Lakin bu sonuncu adn bu devlete verilmesinin sebebi imdiye kadar aklanamamtr diye ifade etmektedir (a.g.e., s. 30). Yine ayn mevzuda monografik bir eser vermi olan Mustafa Kafal, Batl meslektalarnn yerli kaynaklara dayanmamalarndan kaynaklanan hatalarn tashih etmitir bk. Kafal, a.g.e., 18 vd.; Cuci Ulusu ve Akordu (Altnordu), Gkordu Hanlklar, EFTD, say 24, stanbul 1970, s. 63-65. 5 eyban adnn doru okunuunun ban veya iban eklinde olmas gerektii

hususunda bk. Barthold, Orta Asya., s. 225; Togan, a.g.e., s. 35; M. Kafal, iban Han Sllesi Ve zbek Ulusu, Atsz Armaan, stanbul, 1976, s. 295-306. 6 7 8 Kafal, a.g.e., s. 29-33. temi Hac Tarihi, 17a; Umdett-tevrih, s. 18; Kafal a.g.e., s. 33. (Sayn Han) inisi iban Hanga cldk tiyb onbi ming ylik il birdi. iban Hanga gene ol

seferde algan lke ve vilayetlerdin Krel yurtn birdi, bayr ilindin Ku ve Nayman ve Karlk ve Byrek bu trt uruk ilini birdi, taki aytdkim olturur yurtung akam len (en-Orda) birlan mening aramzda bolsun, yazna Irgz, Savkda Ur ve lek ta Ural tanaa, Yayknng kn tou tarafn

1060

yaylagl, k bolganda Ara-Kum, Kara-Kum ve Sr Suynng boy, u suynng ayak, Sar-Sunng ayakn klagl teydi., T., Dn., s. 181. 9 10 Kafal, a.g.m., s. 300-302. T, Dn., s. 182; XVI. asrn balarndan itibaren Hrezm, Maverannehir ve Tura bnleri

adyla ayr koldan slle tekil etmi olan bnler, bu Klk Ming-Timur neslinden gelmektedir. Bunlardan konumuz dnda kalan Tura bnleri adyla bilinen slle, Ming-Timurun olu Big-Kond neslinden devam etmitir. Esas iban yurdunda kalan bu sllenin nesebi yledir: Cuci Han olu iban olu Bahadr olu Cuci-Buka olu Badakul olu Ming-Timur olu Bik-Kond olu Gali (Ali) Olan olu Hac Muhammed olu Mahmudek (eybak) olu Klk Muhammed olu Aybak olu Murtaza olu Km Han. temi Hac Tarihi, 73a-b; Kafal, a.g.e., s. 36. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 T., Dn., s. 182. Kafal, a.g.e., s. 34 ve a.g.m., s. 305. temi Hac Tarihi, 47b; Umdett-tevrih, s. 55-57; Kafal, a.g.e., s. 34. T., Dn., s. 182-184. T., Dn., s. 184; F., Bn., s. 102. temi Hac Tarihi, 48b, 69b; Kafal, Altnordu., s. 34 ve a.g.m., s. 305. eyh Sleyman Efendi, Lgat-i aatay, stanbul, 1298, Toma, s. 121. Togan, Bugnk Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, s. 31. Togan, a.g.e., s. 31-32. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 242; Nitekim, asrmzn banda len

Rus limi Radlof, Tatar adyla Osmanl dndaki Trkleri kastedmekteydi. 21 22 Tiesenhausen, I, s. 368-371, 375, 389-391. il ulusn din-i slmga kirgzdi bara halk ol shib-i devletning sebebidin eref-i slmga

merref boldlar andn song bara Cuci ilini zbek ili teydilar ta kyamet gaa hem aytgus tururlar., T., Dn., s. 174-175. 23 temmet il ve ulusn din-i slmga teklif klb bara ol shib-i devletning erfetidin eref-i

slmga merref boldlar ve hkm kld kim mecm kalemrevim da mselman bolgan ilni mening atm bile atasunlar mundn song Cuci ilini zbek deydiler ta kyamet gaa hem aytgusdurlar., F., Bn., s. 99.

1061

24 25

Briby Ahmedov, a.g.e., s. 13. W. G. Tiesen Hausen, Sbornik materyalof otnasiaihsia k istorii Zolotay Ordu c. II, ner.

A. A. Ramoskovi-. S. L. Volin, Moskova-Leningrad, 1941, s. 221-222. 26 27 28 29 A.g.e., s. 226. A.g.e., s. 233-235. N. m, Zafernme, terc. Necati Lugal, Ankara, 1987, s. 67, 114, 151. A. A. Semenov, K voprosu o proishojdenii i sostave Uzbekov eybani-Hana, Raboaya

Hronika nstituta vostokovedeniye, II, Takent 1944, s. 14-15. 30 31 Yakubovskiy, a.g.e., s. 131-136. Misl olarak bk., zbekistan S. S. R. Tarihi, zbekistan Fenler Akademiyas ner.,

Takent, 1958, s. 213-216; 1970, c. I, s. 508-514. 32 33 34 35 36 37 38 42. 39 Fazlullah Rzbehn, a.g.e., s. 211; H. H. Howorth, History of the Mongols, c. II/2, Taipei N. Veseloskiy, a.g.e., s. 89, not 2. H. Vamberi, Buhara Yahud Maverannehir Tarihi, s. 75-76. Kafal, a.g.e., s. 24-29; a.g.m., s. 301. Kafal, a.g.m., 301-302. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 242, 243. Yakuboskiy, a.g.e., s. 135. Fazlullah Rzbehn, Mihmnnme-i Buhara, ner. Minihr Stde, Tehran 1341, s. 41-

1970, s. 627; B. Ahmedov, a.g.e., s. 54. 40 41 141. 42 43 temi Hac Tarihi, 48b; Kafal, a.g.e., s. 35. Barthold, Eblhayr, s. 84; Yakubovskiy, a.g.e., s. 139; B. Ahmedov, a.g.e., s. 47-48. Barthold, Eblhayr, A, s. 84; Bribay Ahmedov, a.g.e., s. 40. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 312-313; Ulu Beg ve Zaman, s.

1062

44

Mirhond, a.g.e., c. VI, s. 264, 265; Fazlullah Ruzbehan, a.g.e., s. 145; Barthold, Ulu Beg

ve Zaman, s. 212-214; . Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991, s. 84. 45 46 47 48 T., Dn., s. 186-188, F., Bn, s. 103. Mirhond, Ravzats-saf, Luknov, 1332, c. VII, s. 11. B. Ahmedov, a.g.e., s. 53-54; Barthold, Eblhayr, s. 84. Barthold, Eblhayr, s. 84; R. R. Arat, Kazakstan, A, s. 499; Bu devre kadar, bu adla

anlan baka bir kavim ve devlet grlmemitir. . Sleymann b-hnemn (ailesiz, evsiz) eklinde izah ettii bu kelime asi, serbest, hr manalarn tamaktadr. Timurun hkmdarla gelmeden nceki yllar erafeddin Ali Yezd gibi Timur tarihileri tarafndan Kazaklk vakitleri olarak vasflandrlmaktadr. Yine Babr Hatratnda, firar ve yalnz olduu zamanlarn kazaklk zamanlar olarak yadetmektedir. Umdett-tevarihte Secut Ali Bey olu Hasan Begin, babasnn katledilmesi ardndan Hrezm valisi Kongirat Kangiday olu Ak Hseyine ilticasn, kazak kub diye ifadesine baklrsa, (s. 44) kelimenin deyim hli olan kazak kmak eklinde boyun ememek iin iltic etmek, snmak manas kazandn syleyebiliriz. Kazak mefhumu hakknda etrafl bilgi iin bk. Togan, Bugnk Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, s. 37. 49 54. 50 51 52 R. R. Arat, Kazakistan, s. 499. Barthold, Eblhayr Han, s. 84. T., Dn., s. 183; yi bir air olan Muhammed iban Hann divannn yazma nshalarndan H. H. Howorth, History of the Mongols, c. II/2., Taipei, 1970, s. 627; B. Ahmedov, a.g.e., s.

biri Topkap Saray III. Ahmed Ktp. Nu. 3436da bulunmaktadr. Yine kendisini konu edinen eserlerde iirlerinden numunelere raslanlmaktadr. Misl: Elf dik tor bol her ide akl/Anng n bolubtur harf-i yekta, Rzbehn, a.g.e., s. 63-70. 53 233. 54 36, 37. 55 s. 454. 56 B. Ahmedov, a.g.e., s. 54. Togan, Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, s. 123, dip not 64; L. Bouvat, eybn Han, A, skender Bey Trkman, ner. Alem r-yi Abbs, yrec Avar, Tahran, 1334h., c. I, s. Yahya b. Abdlltif Kazvin, Lbbt-Tevrih, ner. Seyyid Celleddin Tehrn, s. 232,

1063

57

Hondmir, Habibs-siyer, ner. Nasr Hsrev, Tahran, 1333 h., c. IV, s. 273; Vambery,

a.g.e., s. 77, 78; H. H. Howorth, a.g.e., c. II/2, s. 691; L. Bouvat, eybn Han, A, s. 454. 58 59 . T., s. 191-193; F. ., s. 104. Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 273; Veselovskiy, a.g.e., s. 97; Howorth, a.g.e., s. 692; L.

Bouvat, eybn Han, A, s. 454. 60 Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 273-274; zbekistan S. S. R. Tarihi, zbekistan Fenler

Akdemiyas Neriyat, Takent, 1970, Tom I., s. 519. 61 62 93. 63 Mirhond, Ravzats-saf, Luknov, 1332, c. VII, s. 66; Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 76, 77; Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 274. Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 274, 275; Veselovskiy, a.g.e., s. 97, 98; Howorth, a.g.e., s. 92,

Muhammed Salih, eybnnme, zbeke ner. E. adiyev, Takent, 1989, s. 39-46. 64 Mirhond, a.g.e., c. VII, s. 66; Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 77, 78; Muhammed Salih, a.g.e., s.

46-55; Babr, a.g.e., s. 120. 65 Mirhond a.g.e., s. 66-67; Hondmir, a.g.e. c. IV, s. 79-91; Muhammed Salih, a.g.e., s. 73-

94; Babr, a.g.e., s. 120-143. 66 67 eybnnme, s. 114-121, 125-136; Babr, a.g.e., c. I, s. 152-171. Muhammed Salih, a.g.e., s. 232-244, 247-255; Hasan Bey Rumlu, Ahsent-tevrih, hazr.

Abdlhseyin Nev, Tahran 1357h., s. 109, 115; Vamberi, a.g.e., s. 82-83. 68 in-Sfge u bu szler yetti/Tkmen cehli bile aytt: Her ne bamga yazbtur

takdr/Krmayin an menge yok tedbr; Trkmenler urua almadlar/Han kada Turua almadlar, Lek nusret keliban han sar/Trkmen mnhezim old bar.; Kala n zbek ile told tamm/Trkman yzi kara bold tamm, Muhammed Salih, a.g.e., s. 299-316; Babr, a.g.e., s. 253. 69 70 Babr, a.g.e., s. 252-253. Mirhond, a.g.e., c. VII, s. 77-78; Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 368-375; Babr, a.g.e., s. 253;

Hasan Bey Rumlu, a.g.e., s. 118-119. 71 72 73 Mirhond, a.g.e., c. VII, s. 78, 79; Babr, a.g.e., s. 287. Babr, a.g.e., s. 288. Babr, a.g.e., s. 302, 303.

1064

74 75

Rzbehn, a.g.e., s. 127-128. Mirhond, a.g.e., c. VII, s. 99-113; Hasan Bey Rumlu, a.g.e., s. 121-123, 129-134; Babr,

a.g.e., s. 325, 326, 328, 329. 76 77 78 79 80 81 82 83 Mirhond, a.g.e., s. 112. Rzbehn, a.g.e., s. 205. Muhammed Salih, a.g.e., s. 23-37; Rzbehn, a.g.e., s. 248, 258 vd. Babr, a.g.e., c. II, 326-327. Rzbehn, a.g.e., s. 184-188. Rzbehn, a.g.e., s. 42-47. Rzbehn, a.g.e., s. 203-229. Walther Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, terc. Tevfik Byklolu, Ankara 1992, s. 4-22,

62-86; Tahsin Yazc, Safevler, A, 53-59; ah smail, A, s. 275-279. 84 Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,

Ankara, 1976, s. 1-49. 85 Yahya b. Abdlltif Kazvin, a.g.e., s. 235-241; Hasan Bey Rumlu, a.g.e., s. 147-148;

skender Bey Trkmn, a.g.e., s. 25-36. 86 87 88 89 90 91 92 706, 707. 93 Hasan Rumlu, a.g.e., s. 153-160; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 37-38; Vamberi, a.g.e., zbekistan S. S. R. Tarihi, Takent, 1958, 221-222. Faruk Smer, a.g.e., s. 31. Rzbehn, a.g.e., s. 248, 253, 255, 306-307. a.g.e., s. 317, 322. Nm- o Ydigr-i hn od, a.g.e., s. 349. Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 147-149; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 37. Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 149-153; Vamberi, a.g.e., s. 89-90, H. H. Howorth, a.g.e., s.

s. 90; Howorth, a.g.e., s. 707.

1065

94 95 96 97 98 99

Hasan Beg Rumlu, a.g.e. s. 161; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 38. bn ys, Bediyz-zuhr, c. IV, ner. M. Mustafa, Kahire, 1984, s. 218-227. Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, s. 125. Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, terc. Mehmed At Bey, stanbul, 1984, c. IV, s. 1024. Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 163; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 38-39. H. Vamberi, a.g.e., 90-91; L. Bouvat, eybn Han, A, s. 455.

100 T., Dn., s. 194; F. ., s. 104. 101 Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 163-164; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 37-38. 102 Hasan Beg Rumlu, a.g.e., 166; Halis Byktay, Timurlular Zamannda Hindistan Trk mparatorluu, Ankara, 1989, s. 24-25. 103 Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 167; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 39-40. 104 Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 166-167; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 40. 105 Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 167; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 40. 106 Yahya b. Abdlltif Kazvn, a.g.e., s 233; Hondmir, a.g.e., c. IV, s. 523-530; Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 168-174; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 40-41. 107 Babr, a.g.e., s. 345 vd.; Halis Byktay, a.g.e., s. 16 vd.; M. F. Kprl, Babr., A, s. 181-183. 108 Yahya b. Abdlltif Kazvn, a.g.e., s. 233-234; Hasan Beg Rumlu, a.g.e., s. 222-223, 256273; skender Beg Trkmn, a.g.e., s. 50-58. 109 Yahya b. Abdlltif Kazvn, a.g.e., s. 234. 110 T., DN., s. 193-194. 111 H. H. Howorth, a.g.e., c. II/2, s. 733-743.

1066

Semerkant Blgesindeki zbeklerin Etnik Tarihi / Dr. Azim Malikov [s.617-623]

Semerkant Devlet niversitesi / zbekistan Aratrmann amac Semerkant blgesindeki zbek kabilelerinin XVIII. yzyldan XX. yzyln bana kadar olan sreye ait tarihi malzemenin toplanmas ve yorumlanmasdr. Aratrma XVI-XIX. asra ait baslm yazl kaynaklar, V. V. Radlov, A. P. Fedenko, A. D. Grebenkin, V. V. Barthold gibi devrim ncesi aratrmaclarn eserlerine, etnografik tasvirlere, toponomik verilerine ve eitli yllara ait bilimsel yazlara dayanyor. Malzemenin hacmini dikkate alarak biz bu yazda Semerkant blgesindeki daha sonra zbek halknn nemli bir parasn oluturan Trk dilli halklarn -Kpak, Nayman, Saray, Mangt, Tuyakl, Barlas ve dier Trklerin- etnolojik tarihinin baz noktalar zerinde duracaz. lk nce verilen tarihi dnemler iin, Semerkant zbeklerinin etnolojik tarihinin ksa bir zetini yapalm. M.S. 1. Bin Yl Ortalarnda Etnik Durum zbeklerin etnogenezinin balangc, Orta Asya ovasndaki vahalarda Trk dilli halklarn ortaya kmasnn ilk etaplardr. Bu srecin balamas Trk kaanlnn kurulmasndan nceki dneme aittir. Bugn elimizde olan malzemeye dayanarak, VI. yy.da Altay Trklerinin gelmesinden nce, Orta Asya l ve vahalarnda bir miktar Trk dilli halkn yaadn tahmin edebiliriz. Blgenin olduka eski zamanlardan polietnik olduu dnlyor, yani burada Trk dilli ve Fars dilli halklarla beraber dier dil gruplarna giren halklar da mevcuttu. VI - VIII. Yzyllar Aras Etnik Tarih Malzemenin Trk Kaanl dnemlerinde Orta Asya ovasnda bir dizi Trk boy ismi de verdiini sylemeliyiz. Bunlar Tug, Kumici, Karluk, Halac, Trge, ola ve dierleridir. Kendilerine zg karakteristik kltrleri olan Tug Trkleri hari, dier Trk dilli halklarn arkeolojik kltrler arasnda ayrt edilmesi olduka zordur. VI-VII. yzyllar arasnda Semerkant blgesinde tm Trk olarak isimlendirilen geni bir Trk dilli halk dilimi olumutu. Blgedeki Trk dilli halklarn kendilerine ait Runik yaz alfabesi de mevcuttu ki Mug dandaki kalede bulunan arivden kan eski Trk dilinde yazlm belge de bunu ispatlamaktadr. Bir yn hkmdar Trk idi; devlet memurlar da ska Trk dilli halklardan oluyordu. IX-XII. Yzyllarda Etnik Sreler

1067

Arap istilas Orta Asya ovasndaki etnik sreleri olduka kuvvetli biimde etkiledi. Sogd, Baktriya ve Harezm dilleri ortadan kalkt; Trk dilli halklarn birlemesi yavalad. Bununla beraber, baz aratrmaclarn dncesine gre, VIII-IX. yy.larda Trk etnik birliinin temel izgilerinin olumas hzlanmt. Bu zbek blgesinin etnik temelini oluturdu. A. Askarovun dncesine gre, Dou Trkistann bir ksm, Yedi Su, Takent vahas, Fergana, eski Sogd ve Baktriya dahil olmak zere, Kagardan Amu Deryaya kadar olan blgeyi kapsayan Karahanllar Devletinin kurulmas zbeklerin etnogenezinin olumasn sona erdirmiti.1 zbek halknn genel olarak Karahanllar Devleti erevesinde olumu olduu, fakat onun birlemesinin daha sonra da devam ettii dnlmektedir. VIII-XV. Yzyllar Aras Etnik Tarih Olumakta olan zbek halknn zamana gre bir sonraki etnik katman, aatay hkmranl dneminde Trk dilli halklarn kuzeyden Orta Asya ovasna akn etmeleri ile balantldr. Bilindii gibi Cengiz Hann ordusuyla beraber Orta Asyann dou blgelerinden Orta Asyaya birok Trk dilli ve birka Mool kabilesi gemiti. Bu dneme ait yeni Trk ve Trkletirilmi Mool boylarndan bazlarCelayirler, Barlaslar, Kauinler, Arlatlar, Kungratlar, Mangtlar ve dierleri bilinmektedir. XIV. yy.da ounlukla, Semerkantn da iinde bulunduu, Mool aatay ulusu arazisinde yaayan bu boylar grubuna aatay deniyordu. Bunlar, ataerkil -airet dzenini koruyan gebe- obanlard. Yava yava bunlar yerleik ahalinin ekonomik-kltrel geleneklerini benimsiyordu. Yeni gelen boylarn ounluu, olumakta olan zbek halknn dilini olduka abuk benimsedi. Bunun nedeni, bu dilin kendi dillerine olan yaknlyd. aatay Trkleri XIV-XV. yzyllar arasnda Orta Asyada, Timur ve Timur devletlerinde nemli rol almt. XV yy.da aatay terimi daha geni bir anlam kazand. Bu terim artk sadece Mool istilas zaman gelen boylara deil, bundan nce gelen boylarla (rnein Karluklar) beraber Maverannehrin btn Trk dilli ahalisi iin kullanlmaya balamt.2 XVI Yzyl ile XVIII. Yzyln lk Yarsnda Etnik Sreler Trk dilli halklarn Orta Asyaya son nemli akn XV. asrn balarnda olmutu. Bu sefer onlar Deti Kpaktan gelmekteydi. Bu dnemde Orta Asyada siyasi ve ekonomik durum nedeniyle, Det-i Kpak boylarnn Hkmdar eybani Hann ordular buray ele geirmekte pek zorluk ekmemiti. eybani hanla beraber gelen ve zbek ortak adyla tannan Trk dilli boylar, Zerefan Kaka-darya ve Surhandarya vadilerine, Harezm ve dier blgelerine yerletiler.3 XVIII. Yzyln kinci Yars-XX. Yzyln Balangcndaki Etnik Sreler Feodal blnmenin kalmas, srekli savalar ve i atmalar zbeklerin paralanmasn glendiriyor, etnik gelimenin devam ve milli birliin olumasn frenliyordu. Farkl tarihi dnemlerde zbek halkyla birleen farkl etnik gruplarn -Sart, Trkmen, Deti Kpak zbeklerin- yaam ekli ve

1068

kltrnde olan nemli farkllklar eskisi gibi korunmutu.4 Aratrmaclar, zbeklerin arasnda birbirinden farkl birka byk grup gstermektedirler. Genel olarak zbekler iki ana gruba ayrlyordu - birinci ve en eskisi, kendi nesil ve boylarnn ismini hatrlamayanlar; ikincisi kendi nesillerini ve boylarn bilenler ki bunlar Det-i Kpak zbekleri ve daha erken olumu gruplard. Bu sonuncular da kendilerini Deti - Kpak zbeklerinden farkl sayyorlard. Bunlara rnek olarak erken Karluk, Barlas, Trkmen vd. gsterilebilir. XIX-XX. asrn balarnda Semerkant arazisinde krktan fazla Trk dilli (zbek) boy yaamaktayd ki bunlardan en kalabal Kpaklard; daha sonra ise Nayman, Saray ve dierleri geliyordu.5 Bundan sonra, biz, zbekleri oluturan Trk dilli halklarn sadece bazlarnn tarihini inceleyeceiz. Kpaklar Onlar M.. III. asra ait in kaynaklarnda mevcutturlar. Bu dnemlerde onlar Altaya komu blgede yayorlard. Daha sonra, byk ihtimalle erken Ortaa dneminde onlar Orta Asya ovasna gemeye balamlard. nl etnograf K. aniyazov zbekistan Kpaklarnn, bu arada da Semerkant Kpaklarnn, tarihini ayrntl bir ekilde incelemitir. Bundan dolay genellikle onun verilerine dayanacaz.6 XIX. asrn balarnda Zerefan vadisinde 40 bine yakn Kpak ailesi yaamaktayd. Eer her ailede 5 kiinin olduunu dnrsek, bu dnemlerde Kpak ahalisinin 200 bin olduunu varsayabiliriz. 1920 nfus saym zaman Zerefan vadisinde sadece 52.100 Kpak bulunuyordu. Bu fark, Zerefan Kpaklarnn byk bir ksmnn yzyl boyunca yerleik hayata geerek kendi asl kimliklerini unutmu olmalarndan ve kendilerini zbek sanmalarndan kaynaklanyordu. Zerefan vadisinde Kpaklarn ounluu Akderya ve Karaderya nehirlerinin (Zerefan nehrine dklr) st ksmlarnn kuzeyinde, imdiki Semerkant vilayetinin Payark blgesinde yaamakta ve burada zbek ahalinin %45lik bir blmn oluturmaktayd. Kpaklar ayn zamanda bu vilayetin Bulungur, Pastdargom, tihan, Narpay blgelerinde de yaamaktalar. Semerkant vilayetinin birok kynde Kpaklar eski oturakl zbek ahalisinin yan sra dier yar gebe zbeklerle (Ktay, Krk, Tuyakl, Kungrat, Nayman, Trk, Nuratin Trkmenleri vd.) beraberce yaamaktadrlar. Kpak gruplar Ekim devrimine kadar, yaant ve dilin baz kendilerine zg zelliklerini koruyarak, ayr gruplar halinde yaamaktaydlar. Alan aratrmalar sonularnn gsterdii gibi XIX. asrn sonlar-XX. asrn balarnda Zerefan vadisinde alttaki zbek-Kpak gruplar yaamaktayd:

1069

I. Toguzuruv (Tokuz) veya Toguzbay; Karauz, ura, alnogay, almayun, Uraztay, Krmhoca, Cagalbayl, Tuyakl, Ayui. II. Cet-uruv Aytamgal, Kotamgal, Srgal, Kaml, Cuvanl, Samanotl, umul. III. Para-Kpak: Utamgal Tor-Aygr veya Torttamgal (Uzun ekli, Bakalok, uvullok), Kanjgal, apral, Kara-Kesak-ir-Tak, Blting Tokal. IV. Ak-kpak: Cagaltay (Kulcaman, anazar, Karahan), egarbay, Buribay, Ak-pak, Pak. V. Kara-kpak: Kara-Kpak (Gumbaz, Batal, Kovan, Kara-boyr, Kara - Moyun, Kara-nayman). VI. Sar-kpak: Alt ata (Altvoy veya Alt ata balas)-(Kara-moyun, Karaupa, Sarvo), erik, irkiravuk, uvullok, Boltal, Be sar, Elatan, Kanjigal, Sar. Bebola, Cagalbayli, Burlay, Oray, Sokmon, ugmon. VII. Kpak-saray: Abakl, Karga-ayak, Krk-ayak, Kazayakl, (Takantli, Hona), Kanjgal, Kulan, Kokor, orkusa, Mirzotup, igarak. Yukarda verilenlerin yan sra Zerefan vadisi Kpaklar arasnda Tana, Oyrat, Bokalek, Bebarmok, Budak, Jurnat, Kalandar, angaroki (bu sonuncular Fergana Kpaklar arasnda da vardr) gruplar da var.7 Yukarda ismi geen zbek-Kpak gruplarndan en by Toguz-uruvdur (veya Toguz-tog). Ceti-uruv (uru) Kpak -XIX. asrn sonlar- XX. asrn balarnda Zerefan vadisinde en byk Kpak soylarndan biridir. Ceti uruv etnonimi zbek-kurama, Kpaklarn Bakr boyu, Kk Juz Kazaklar ve (jeti uruu ekliyle) Ktay, Sarbag, Sarua Krgz boylarnda da saptanmt. Kazak ve Krgzlarn ceti urusunda Kpak etkisi var. Fakat zbek Ceti-uruv Kpaklar ile Kazak ve Krgz Cetiuruvlarda airet isimleri farkllk gstermektedir, yani bir gruptaki airet isimleri baka bir gruptaki airet isimlerinden farkldr. Ceti-uruvlarn tarihte birlemeleri hakknda kesin bilgi yoktur. Sadece Ceti uruv etnoniminin farkl boy birlemelerinde kendiliinden olumu olabileceini varsayabiliriz. Baka trl de olabilirdi. Gemite Ceti-uruv Det-i Kpak boylar iinde byk bir airet olmu, daha sonra ise ayn ismi tayan birka bamsz airete blnm olabilir. Bunlar da artk baka (Kpak ve Kpak olmayan) airetleri ve airet paralarn kendi ilerine alyordu. Nihayet, onlarn airetleri doal nfus art, baka airetlerin dalmas sonucu veya herhangi baka bir sebepten (yeni isimlerle) yeniden kurulabilirdi.8 Ceti uruv airet birlemesi kkenleri farkl (Kpak ve Kpak olamayanlar) airetleri birletiriyordu. Byk ihtimalle gsterilen yedi airet Ceti uruva daha sonra-Zerefan vadisinden girmitir (XVIII-XIX. yy.larda).

1070

Para-Kpak, Zerefan vadisindeki krma Kpak airetlerinin byklerinden biridir. XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balangcnda U-tamgal, Tor-aygr veya Tor-aygr (Tort-tamgal), Kanjigal, apr-al, Biltng, Tokal airetlerinden olumaktayd.9 Para terimi, birok zbek airetinin isminde, ismin paras olarak gemektedir. Byk ihtimal para terimi farkl airetlerin paralarn gstermektedir. ncelediimiz dnemde Kpaklar, airet paralar, boy ve boy birlemelerinden olumaktaydlar. Onlarn iinde farkl etnik gruplarn eski ve Ortaaa ait izlerini bulabiliriz Harezmin bir dizi airetinin isimleri (Kanjigali, Tuyakl, Bolgal, Kara-Kpak) Zerefan vadisi Kpak airet isimleri ile ayndr, ki bu da onlarn ortak kkenleri olduunu gsteriyor. Ve bu airetler genel olarak Kpak airetleri olmutur. Kpaklarn etnik ortamnda Nayman, Tuyak, Ktay, Yuz, Kangal ve dier boylarn airet isimlerine benzer isimler tayan airetler mevcuttu. Trkletirilmi Moollar da bulunuyor (Tama, Oyrat). Bir dizi zbek boy ve airet-boy birleimlerinde de Kpak etkisi gzleniyor (Katagan, Saray, Kungrat, Kurama, Mangt, Yuz ve dierleri); bunlar zbeklerle komu baka halklarda da (Karakalpak, Kazak, Trkmen, Krkz) vardr.10 XVIII-XIX. yy. kaynaklarnda Zerefan vadisinin Ktay ve Kpak airet-boy birlemeleri ift bir isimle Ktay-Kpak ismiyle anlyor. Fakat bu birletirme grecelidir. Gerek Ktaylar, gerekse Kpaklar kendi bamsz etnik birimlerine, bamsz (birbirinden farkl) airet yaplarna ve ayr tamga sahiplerdi. Her ikisinin de balarnda kendi hkmdarlar, beyleri vard. Fakat eskiden beri komu arazilerde yayorlard. Ktay-Kpaklar ortak dmanlarna kar beraberce hareket ediyor, kendi aralarnda ticaret yapyorlard. K. ahniyazova gre aralarnda akrabalk ilikisi yoktu, sadece askeripolitik ve tarihi balar mevcuttu.11 Naymanlar Reidddinin verdii bilgiye gre Naymanlarn Mool ncesi dnemlerde, ilk hkmdarlar Nark-tayan ve Eniat-kaan olan olduka kuvvetli devletleri vard. 1218 senesinde Moollar Naymanlarn devletini tamamen datmt.12 Bu yenilgi Naymanlarn bir ksmn daha batya, Orta Asya devletlerine ve Orta Kazakistan llerine kadar g etmeye zorlamt. XV. yzyln 30-60 yllarnda Naymanlarn bir ksm Gebe zbekler ulusuna giriyorlard.13 1681 senesinde Nayman asll Abdlkerim Bey Semerkantn hkmdar olarak tayn edilmiti ve ayn zamanda parnavai grevini almt.14 XVIII-XIX. yzyllarda Naymanlar Buhara emirinin ordusuna girip, ta giyme merasiminde bulunuyorlard.15

1071

XIX. yzyln ilk yarsnda baz Naymanlar Semerkantn iinde oturuyorlard. Belgelerde nl Nayman hattat Abdulcabbarn ismi gemektedir.16 Naymanlar Bulungur, Cambay, Kattakurgan, Pastdargom, Narpay ve Urgut blgelerinde yayorlard. Kattakurgan etrafnda Naymanlar, Zerefan nehrinin sol kysnda bazen birbirine yakn, bazen de dank bir ekilde, ayr topluluklar halinde yerleiyorlard. upan-ata ykseltilerinde (Semerkant giriinde) Kara-nayman aireti yaamaktayd.17

Naymanlar kendi ilerinde 17 airete blnyordu: Pulat, lanl, Kutamgal, Karanayman, KazakNayman, Burunsav, Kozayakl Nayman, Karaguk, Agran, Mamay, Sakzil, umukl, Sadirbek, UkreNayman, Jagarbayl, Baganal, Baltal Nayman. Nayman ivesi, Kpak Cekaya zbek iveleri grubuna girmektedir.18 1926 yl verilerine gre Semerkant vilayetinde 35,500 nayman yaamaktayd. XX. yy. balarnda Semerkant ve Buhara Naymanlarnn ou dier zbeklerle karmamaya alyor, dil ve yaam tarzlarnn pek farkl olmamasna karn kendilerini zbek saymyorlard. Birou kendi nesillerini iyi biliyor, Naymanlarn sayca ikinci olduu Orta Cz Kazaklarla akrabalklarn onaylyorlard.19 Saraylar A. D. Grebenkinin fikrine gre Saraylar Zerefan vadisi arazisine Kuzey Afganistandan (Belh blgesi) g etmilerdir.20 Onlarn temsilcilerinden XVII. yzyln sonuna ait tarihi kaynaklarda bahsedilmektedir.21 XVIII-XIX. yzyllarda Saraylar Buhara Emirinin ordusuna giriyor ve ta giyme merasiminde bulunuyorlard.22 Birok Saray Semerkantn gneyinde, dalarn yama ve eteklerinde, Cam lnde, Miankalede ve Nuratin dalarnn kuzey yamalarnda yayorlard.23 Ayn zamanda Saraylar, Bulungur ve Cambay blgelerinde yaamaktaydlar.24 Zerefann orta vadisinde Saraylarn bu airetleri kaydedilmitir: As-saray, Kungrad-saray, Kpak-saray. As-saray aireti kendi iinde yediye blnmektedir: Taka, Kungrad, Kara-buyin, Keneges, Bemergan, Taramu, Sadr. Kpak-saray airetinin de alt kolu var: ar-kusa, Nayman, igal, Kazyakl, Kacigal, Avakl.25 19. yzylda Saraylar yar gebe yar yerleik bir hayat sryorlard.26 Mangtlar XIII. yzylda Cengiz Hanla beraber Orta Asyaya g eden boylardan biridir. Bir ksm 15. yzyln 30-60l yllarnda Gebe zbek ulusuna dahillerdi.27 Kaynaklara gre Mangtlar esas zbek boylarndan biridir.28 XVI yy.da bir ksm eybani Hann Maverannehire yapt seferde bulunmutu.

1072

18. yy.n ortalarnda, Buhara Hanlnda siyasi hakimiyet iin yaplan mcadeleleri, Muhammad Rahim bakanlnda Mangt temsilcileri kazandlar. 1747 ylnda, Muhammad Rahimin geliinden sonra Semerkant Hakimi olarak kardei Barat, sultan tayin edildi29. 1784 ylnda da Semerkant Valiliine Emir Daniyar ahmuratn olu tayin edildi. 1860ta Semerkant Hakimi olarak da Mangt temsilcisi olan brahim-Parvanai tayin edildi. Mangtlar Buhara emirinin nizami ordusunun Elnavkar mensubu olmakla beraber Emirin ta giyme merasiminde de itirak ediyorlard30. Onlarn bir ksm Bulungur, Cambay blgelerinde yayordu. statistik verilerine gre 1917-1920 yllarnda Semerkant kazasnda onlarn nfuslar 7,500 aknd. Burada onlara ait belirgin araziler yoktu; ou (tahminen 4 bin kadar) youn olarak kazann bat ksmnda, Karaderya nehrinin sol sahilinde yayorlard; Zerefan vahasnn gneydou blgesindeki (Cuma-bazar, zellikle Urgut blgeleri) nfuslar 3 bin civarndayd. Semerkant kazasnn bu ksmna onlar herhalde Karin vahasndan, ehrisebden geerek gelmilerdir.31 Grebenkin, Semerkant Mangtlar ierisinde 17 airet (Temir-Hoca, Baurdak, sabay, Gualek, Kusa, Taz, KaraBair, Para-Kara, Tok, Bakr, Mangt-Kazak, Un-Eki, ukay, Galibatr, Bibola, Bakal-ak, PuleTamgal), Kattakurganllar ierisinde ise 7 airet (Uvalay, A, Tok, Ak, ssabay, Baurdak ve KaraMangt) saymtr.32 Ama onlardan yalnz ikisi, Kara-Mangt ve Baurdak, 1920 yl nfus saymnda kaytlara alnmtr. Onun mahedelerine gre Semerkant ve Kattakurgan Mangtlar birbirlerini tanmyor ve aralarnda hibir akrabalk balarnn mevcutluunu kabul etmiyorlard. Semerkanttakiler 18. yy.n ikinci yarsnda Kar yaknlarndan ktklarn, brleri ise Emir Timurun zamanndan bu yana Kattakurganda yaadklarn sylyorlar.33 Kartan geldiklerini iddia eden Semerkant Mangtlarnn yalnz kendi ilerinden evlilik yaptklar kaydedilir. Bu yzden iine kapankll keskin ekilde koruyorlard. Mingler Efsaneye gre onlar Orta Asyaya Cengiz Hanla beraber gelmiler, ilk balarda Sir Derya nehri boyunca gebe hayat srmlerdi.34 Onlarn temsilcileri hakknda ilk bilgiler Semerkant vilayetinde, XVII. yzyla ait belgelerde geiyor.35 Zerefan vadisi Mingleri daha kk airetlerden oluan, 3 byk kola ayrlyorlar: 1. Tugal (Ahmat, ahir, Tuyi Namoz, Okik vs.), 2. Boglan (ibli, Kora, Mirza vs.), 3. Uvok Tamgal (Algol, aut, Jayl, Uramas, Tuknamoz, Kiyuhuja, Yarat). Urgut blgesinde de yayorlard. Minglere ait 44 kla vard. Nfuslar 1870lerde 11 bini aknd. Mingler genellikle zraatla urayorlard. Ktaylar, Kpaklar, Karakalpaklar ve Kenegeslerle anlamalar yapyorlard, Buhara emirleri ile de sava iindeydiler.36 XIX yy.da Urgut Beylii Minglerin temsilcilerine aitti. A. P. Fedenkonun fikrine gre beylerin emire ball o kadar da byk deildi. Beylerin sadece ylda 3 kez tartuk (hediye ile hara arasnda bir ey) vermeleri ve sava iin belli sayda asker temin etmeleri gerekirdi. Bundan sonra tm lke ii emir ve gsteriler, zekat hari tm vergilerin toplanmas vs. beye aitti. eriata gre yalnz emire ait olmas gereken ldrme-affetme yetkisini pratikte beyler kullanyorlard. Bylelikle soydan gelme

1073

beyler, gerekte emirin Ayan yetkisine sahiplerdi. Urgut Beyliinin yar zgr mevcudiyeti Emir Nesrullahn lmyle son buldu. lmnden nce Minglerin temsilcileri olan Adil-parvanai ve kardei Alayar-inaka Buharaya gelme emri verdi ve lmnden sonra kendi zgrlklerini ilan edeceklerinden korkarak idam ettirdi.37 Tuyakllar A. D. Grebenkinin kaynaklarna gre bu boyun temsilcileri Zerefan vadisine geli tarihlerini gsteremediler. Kabile iinde anlatlan efsaneye gre onlar Sir Deryadan kmlar, Takent istikametinden gneye, inaz ve Cizaktan geerek Zerefana kadar ilerlemilerdi. Tuyakllar aadaki airetlere ayrlyorlar: ubot, Uray, Molla-Keseki, Mirza-Keseki, angal, Gura. Guralar, bey nesli saylyordu.38 Onlar ayn zamanda Bulungur ve Camay blgelerinde de yaamaktalard.39 Yaadklar blgelerin kenarlarna doru gittike onlarn baka boylarla kartklar gze arpmaktayd. Tuyakllar her zaman emirin tarafnda olmu ve onun svari birliklerinde hizmet etmilerdi. Onlarn temsilcileri emir yannda inak ve dadh makamlarna kadar ykselmilerdi. Tuyakllar 47 klaya sahiptiler. 1870lerde nfuslar 12 ila 20 bin arasnda deimekteydi.40 Barlaslar ok sayl ve geni bir alana yaylm bir Trk boyu idiler. Bu boyun ismi Cengiz Han zamanndan tannmaktayd. Onlarn bir ksm Orta Asya vahalarna 1266dan sonra yaylmtr. 1590 ylnda Semerkantta Barlaslarn temsilcileri yaamaktaydlar.41 XX. yy.n balarna doru Maverannehirde saylar ok azalm durumdayd. ou assimile edilmi ya da Afganistan, Pakistan ve Kuzey Hindistana g etmilerdi. 1920 ylnda Semerkant vilayetindeki Barlaslarn yalnz dalk blgelerde, Nuratin ve Malguzar dalarnn kuzey yamalarnda, Trkistan srtnn eteklerinde ve Zerefann balarnda yaamakta olduklar tespit edilmitir.42 Ayn isimli klalar Bulungur ve tihan blgelerinde kaydedilmitir.43 Barlaslar kendilerine yakn iki grup yakn kabile gryorlard; abaa ve Kalhopizi.44 XX. yy.n ortalarnda Tacikistann Aalk kynde, Akta kynden (Urgut blgesi) kma Barlaslar yaamaktayd. Tacik dilini kabul etmekle beraber kendilerini Barlas saymakta devam ediyor ve Aktaun zbek dilli ahalisini kendi soylarndan biliyorlard.45 Musa-bazar kynde de (Urguta bitiik blge) XIX. yy.n ikinci yarsnda Barlaslar yaamaktayd.46 Trkler phesiz, zbeklerin Trklk zn erken Ortaa Altay Trklerinin neslinden gelenler ve erken devirde Orta Asya vahalarna gelmi Trk dilli boylar oluturmutur. 1870lerde Zerefan Trkleri aadaki airetlere blnyorlard: Kalta-Tay, Kal-Hafz, Lleki, Kara-Kuz. ki airet daha Barlas ve Musa- Bazari ahrisabza g etmilerdi. Emirin askeri birliklerine katlmyorlard. Onlar gebe hayat tarzna ve 19 klaya sahiplerdi. Nfuslar 4500 kiiyi aknd. Baka zbek boylarndan kendilerine zg Avrupa izgileriyle farkllk gsteriyorlard. Aratrmalar onlarn zbek asll

1074

olduklarn inkar etmediklerini gsteriyor.47 Trkler hem Nurat ehri ve civarnda hem de bu blgenin gney-dousundaki Avazsay vadisinde tespit edilmilerdi.48

Sonu Bylece 19. yy.da Semerkant vilayetinin zbek asll boylar airet-kabile yapsna gre olduka karmak bir ekilde Trk dilli boylardan oluan bir yap sergilemekteydi. Onlarn blgeye gelileri deiik devirlere tesadf ediyor. lk olarak, Usunlarn soyundan gelen Uyunlar (M.. II. yy.da), Eftalitlerin soyundan gelen Abdallar (V-VI. yy.da), erken Ortaada ise, Karluklar, Argunlar, Trklerin kendileri ve baz kaynaklarn Eftalilerin kalntlar olarak adlandrdklar Halaclar gelmilerdir. lgin olan u ki, Karahanllarla gelen boylar yalnz Karluklar ve muhtemelen imdiki Nuratin blgesindeki Karahanilerden olumaktalar. Cengiz Hanla gelen Kiyat, Kungrat, Barlas, Durman vs. boylar byk bir grup oluturmaktayd. XVI-XVIII. yy.da gelmi ve XX. yy.n ilk eyreine kadar kendi airet-kabile yapsn koruyabilen boylar da ounluktayd. Kaynaklardan kan sonulara gre asl zbekler Mangtlard. Onlara kar en byk muhalefeti, ehrisabzl Kenegeslerle, bazen de Hokandllarla birleerek Mangt egemenliine kar kan Kitay-Kpak boylar olan Miankaleliler oluturmaktayd. Mangtlar baka boylar (mesela Naymanlar) da desteklemekteydi. Genel olarak Semerkant vilayeti zbeklerinin airet-kabile yaplar baka blgelerde olduu gibi karmak bir dzen sergilemekteydi. Yukarda aratrdmz boylar dnda bu vilayette Alin, Argn, Arlat, Bahrin, Burkut, Calair, Durman, Kalmak, Kangl, Karakalpak, Katagan, Krgz, Kiyat, Kungrat, Kuralas, Kut, Krk, Mool, Trkmen, Uz, Yz gibi boylar da yaamaktayd. Bu boylar kendi iine kapal deillerdi, aksine birbiriyle i ie yaamaktayd.49 Blgede yaayan zbeklerin ou yerleik hayata gese de, XIX. yy.n ortalarnda bir ksm gebe veya yar gebe-yar oturak hayat tarzna sahipti. 1921 yl etnografik aratrma ekibi gebe zbeklere hi rastlamad. Yalnz zbeklerin arasnda geleneklere ballkta zayflama dikkatleri ekmiti.50 1 A. A. Askarov. zbek Halknn Etnogenezi ve Etnik Tarihinin Aratrlmasnn Baz Ynleri,

Orta Asya halknn Etnik Tarihinin ncelenmesine Dair Materyaller. Takent. 1986. s. 10. 2 3 4 Orta Asya ve Kazakistan Halklar C. 1. Moskova 1962. s. 171. A.g.e. A.g.e.

1075

Orta Asyann Blgelendirme Materyalleri. Kitap 1. Buhara ve Horezmin arazisi ve ahalisi.

Ksm 1. Buhara. Takent 1926. S. 206. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 K. K. aniyazov. zbek Halknn Etnik Tarihine Dair. Takent 1974. K. K. aniyazov. zbek Halknn Etnik Tarihine Dair. Takent 1974. S 123-124. A.g.e., 137. K. K. aniyazov. zbek Halknn Etnik Tarihine likin. Takent 1974. s. 138-139. K. K. aniyazov zbek Halknn Etnik Tarihine likin. Takent 1974. s. 128. K. K. aniyazov. zbek Halknn Etnik Tarihine likin. Takent 1974. s. 121. Raid ad-din. Eserler Derlemesi. C. 1. Moskova 1982. s. 8. T. . Sultanov. 15-17. yy. Priaralyenin Gebe Boylar. Moskova 1982. s. 8. Hoca Semender Tirmizi. Moskova 1971. s. 84-85. M. S. Andreyev, ehovi O. D., XIX Yzyln Sonu - XX. Yzyln Balarnda Buhara Ark

(Kalesi). Duanbe 1972. s. 46. 16 17 A. F. Faziyev. XIX. yy. lk Yars Semerkant Tarihi. Semerkant 1992. s. 40. A. . evyakov. Nuratin Dalar ve Yaknndaki Blgelerin Yerlileri Hakknda. (1988-1999

Arazi almalar Materyalleri) Vostok 2000, No3. s. 20. 18 M. Valiyev. zbek Dilinin Nayman ivesi (Fonetik Ve Morfolojik zellikler). Doktora

Adaylk Tezi zeti. Semerkant 1963. 19 Orta Asyann Blgelendirme Materyalleri. Kitap 1. Buhara ve Horezmin Arazisi ve Ahalisi.

Ksm 1. Buhara. Takent 1926. S. 202. 20 A. D. Grebenkin, zbekler. - Rusya Trkistan. Politeknik Sergisi in Baslm Eserler

Derlemesi. 2. basm. Moskova 1872. 21 22 XVII-XIX. yy. Buhara Hanlnda Zirai likilerle lgili Belgeler. Takent 1954. s. 82. M. S. Andreyev, O. D. ehovi, XIX. Yzyln Sonu-XX. Yzyln Balarnda Buhara Ark

(Kalesi). Duanbe 1972. s. 46. 23 Orta Asyann Blgelendirme Materyalleri. Kitap 1. Buhara ve Horezmin Arazisi ve Ahalisi.

Ksm 1. Buhara. Takent 1926. S. 186.

1076

24

U. Tuyiyev. Bulungur Blgesi Toponomisine Etnonimlerin Yansmas. Orta Asya

Onomastiyi. Frunze. 1980. s. 41; U. Tuyiyev, Djanbay Blgesinin Etnotoponimisi ve Etnik Corafyas-Orta Asya Onomastiyi. Frunze. 1980. s. 49. 25 Zeref an Vadisi Siftilerinin Kltr ve Yaam. (XIX. yy. sonu - XX yy. 60l yllar).

Doktora adaylk tezi zeti. Takent 1968. s. 15. 26 A. D. Grebenkin, zbekler.-Rusya Trkistan. Politeknik Sergisi in Baslm Eserler

Derlemesi. 2. basm. Moskova 1872. 27 28 T. . Sultanov. 15-17 yy. Priaralyenin Gebe Boylar. 1982. s. 8. Fazlallah ibn Ruzbihan sfahani Mihman-name-yi Buhara (Buhara misafirinin notlar).

eviri, nsz ve notlar R. P. Calilovann. Moskova 1976. s. 62. 29 Mirza Abdalazim Sami, Tarih-i salatin-i mangitiya dar as-saltana-i Buharai erif. L. M.

Epifanovann evirisi. Moskova 1962. S. 46-111. 30 M. S. Andreyev, O. D. ehovi, XIX. yzyln sonu-XX. yzyln balarnda Buhara Ark

(kalesi). Duanbe. 1972. S. 46. 31 Orta Asyann Blgelendirilmesi le lgili Materyaller. Kitap 1. Buhara ve Horezmin ahalisi

ve arazisi. 1. blm. Buhara. Takent. 1926. S. 186. 32 A. D. Grebenkin, zbekler-Rusya Trkistan. Politeknik Sergisi in Baslm Eserler

Karmas. 2. basm. Moskova 1872. S. 87. 33 34 35 S. 83. 36 A. D. Grebenkin, zbekler.-Rusya Trkistan. Politeknik Sergisi in Baslm Eserler A.g.e., s. 87-88. A.g.e., s. 72. XVII-XIX. yy. larda Buhara hanlndaki zirai ilikiler tarihine ait belgeler. Takent. 1954.

Karmas. 2. basm. Moskova 1872. S. 73-74, 78. 37 38 A. P. Fedenko, Trkistana Seyahat. Moskova 1950. S. 163-165. A. D. Grebenkin, zbekler.-Rusya Trkistan. Politeknik Sergisi in Baslm Eserler

Derlemesi. 2. basm. Moskova 1872. S. 69-70.

1077

39

U. Tuyiyev. Bulungur Blgesi Etnonimi ve Toponimi Tesviri. - Orta Asya Onomastikas.

Frunze. 1980. S. 41. U. Tuyiyev. Cambay Blgesi Etnotoponimi ve Etnik Corafyas.-Orta Asya Onomastikas. Frunze. 1980. S. 49. 40 A. D. Grebenkin, zbekler.-Rusya Trkistan. Politeknik sergisi iin baslm eserler

derlemesi. 2. basm. Moskova 1872. S. 79. 41 Vasikalar Tuplami (XVI asrning ikkini yarmi Samarkand oblastidagi yuridik dokumentlar).

Tokent 1982. S. 37. 42 Orta Asyann Blgelendirilmesi le lgili Materyaller. Kitap 1. Buhara ve Horezmin ahalisi

ve arazisi. 1. blm. Buhara. Takent 1926. S. 201. 43 44 S. Korayev. Geografik nomlar manosi. Takent 1978. S. 33. B. H. Karmeva. Tacikistan ve zbekistann Gney Blgelerinin Etnik Tarihinden

Makaleler. Moskova 1976. S. 183. 45 O. A. Suhareva. Buhara XIX-XX yy.n balar. (lerlemi feodal devri ehri ve onun

ahalisi). M., 1966. S. 129. 46 47 A. P. Fedenko, Trkistana seyahat. Moskova 1950. S. 166. A. D. Grebenkin, zbekler.-Rusya Trkistan. Politeknik Sergisi in Baslm Eserler

Karmas. 2. basm. Moskova 1872. S. 69-70. 48 B. H. Karmeva. Nurat Srt Ahalisinin Etnografisi ile ilgili Materyaller. -Etnografi

Enstitsnn Arazi Aratrmalar. 1976. Moskova 1978. S. 148. 49 50 V. V. Radlov. Sibirin iinden. Gnlk sayfalar. Moskova 1989. S. 563. M. S. Andreyev. 1921 Ylnda Semerkant Vilayetindeki Etnografik Aratrma Gezisinden

Baz Sonular -Rusya Corafya Cemiyetinin Trkistan ubesinden Haberler. T. XVII. Takent. 1925. S. 123-124. M. S. Andreyev. 1921 Ylnda Semerkant Vilayetindeki Etnografik Aratrma Gezisinden Baz Sonular. - Rusya Corafya Cemiyetinin Trkistan ubesinden Haberler. T. XVII. Takent. 1925. M. S. Andreyev, O. D. ehovi, XIX. Yzyln Sonu-XX. Yzyln Balarnda Buhara Ark (kalesi). Duanbe 1972. A. A. Askarov. zbek Halknn Etnogenezi ve Etnik Tarihinin Aratrlmasnn Baz Ynleri - Orta Asya Halknn Etnik Tarihinin ncelenmesine Dair Materyaller. Takent 1986.

1078

B. G. Ahmedov. Gebe zbek Devleti. Moskova 1965. V. V. Bartold. Eserler. K. 5. Moskova 1965. M. Valiyev. zbek Dilinin Nayman ivesi (fonetik ve morfolojik zellikler). Doktora adaylk tezi zeti. Semerkant 1963. A. Vamberi. Orta Asyada Seyahat (1863). S. 1865. Vasikalar tuplami (XVI asrning ikkini yarmi Samarkand oblastidagi yuridik dokumentlar). Tokent. 1982. A. D. Grebenkin, zbekler-Rusya Trkistan. Politeknik sergisi iin baslm eserler derlemesi. 2. basm. Moskova 1872. XVII-XIX. yy.larda Buhara Hanlndaki Zirai likiler Tarihine Ait Belgeler. Takent 1954. H. Doniyorov. Uzbek Halkining ajara va evalari. C., Fan. 1968. Ahmad Doni. Buharadan Petesburga Seyahat. Duanbe. 1960. P. P. vanov. Buhara Hanlnda Kitay-Kpak isyan. 1821-1825 yllar. M.-L. 1937. B. H. Karmeva. Tacikistan ve zbekistann Gney Blgelerinin Etnik Tarihinden Makaleler. 1976. B. H. Karmeva. Nurat Srt Ahalisinin Etnografisi ile lgili Materyaller-Etnografi Enstitsnn Arazi Aratrmalar. 1976. Moskova 1978. S. Korayev. Geografik nomlar manosi. Takent. 1978. A. M. Malikov VI-VIII. yy.larda Orta Asya Ovasnda Trkler. Doktora tezi zeti. Semerkant. 2000. Orta Asyann Blgelendirilmesi ile lgili Materyaller. Kitap 1. Buhara ve Horezmin ahalisi ve arazisi. 1. blm. Buhara. Takent. 1926. Mirza Abdalazim Sami, Tarih-i salatin-i mangitiya dar as-saltana-i Buharai erif. L. M. Epifanovann evirisi. Moskova 1962. Orta Asya ve Kazakistan halklar. C. 1. Moskova 1962. V. V. Radlov. Sibirin inden. Gnlk Sayfalar. Moskova 1989. Raid ad-din. Eserler Derlemesi. C. 1. Moskova, 1982.

1079

T. . Sultanov 15-17. yy. Priaralyenin gebe boylar. Moskova 1982. O. A. Suhareva. Buhara XIX-XX. yy. n balar. (lerlemi feodal devri ehri ve onun ahalisi). M., 1966. Zerefan Vadisi iftilerinin Kltr ve Yaam. (XIX yy. sonu-XX. yy. 60l yllar). Doktora adaylk tezi zeti. Takent. 1968. L. S. Tolstova. Karakalpak Grubunun zbekistan SSC Semerkant Vilayetindeki Etnografik Aratrmalarnn Materyalleri. SA. 1961. No. 3. U. Tuyiyev. Bulungur Blgesi Toponomisine Etnonimlerin Yansmas. Orta Asya Onomastiyi. Frunze. 1980. U. Tuyiyev. Djanbay Blgesinin Etnotoponimisi ve Etnik Corafyas. - Orta Asya Onomastiyi. Frunze. 1980. A. F. Faziyev. XIX yy. lk Yars Semerkant Tarihi. Semerkant. 1992. S. Fazlallah ibn Ruzbihan. sfahani Mihman-name-yi Buhara (Buhara misafirinin notlar). eviri, nsz ve notlar R. P. Djalilovann. Moskova 1976. A. P. Fedenko., Trkistana Seyahat. Moskova 1950. Hoca Semender Tirmizi. Moskova 1971. K. oniyozov. Karluk Devlati va Karluklar. Tokent 1999. K. K. aniyazov. zbek Halknn Etnik Tarihine Dair. Takent 1974. K. oniyozov. Kang Devlati va Kanglilar. Tokent 1990. A. . evyakov. Nuratin Dalar ve Yaknndaki Blgelerin Yerlileri Hakknda. (1988-1999 Arazi almalar.

1080

XVI. Yzylda Orta Asya'da Politik Dzen: Maverannehir-zbek Hanl (ibanler) Meruiyet, Hakimiyet ve Hukuk / Yrd. Do. Dr. Nurten Kl - Schubel [s.624-633]
Kenyon College Din Aratrmalar Blm / A.B.D Giri Onaltnc yzylda Asyann siyasi haritasna genel olarak bakldnda ortak bir eilim hemen fark edilir. Bu devirde, randa Safeviler ve Hindistanda Babriler gibi ya yeni blgesel imparatorluklarn ortaya kt ya da Osmanllar gibi daha evvelden oluan yaplarn gl merkezi imparatorluklar haline dnt grlr.1 evresindeki bu gelimelere karlk, Orta Asyada hem siyasal hem de kltrel olarak daha farkl bir eilim sz konusudur. zellikle 15. yzyln ortalarndan itibaren Orta Asyann gerek tarmsal gerekse bozkr alanlarnda, merkezi idarelerin zld ve yerini irili ufakl pek ok sayda yerel hanlklar, beylikler ya da boy/kabile st yeni gruplamalara ve konfederasyonlara brakt grlr. Asya ve slam dnyasnda merkeziyeti blgesel imparatorluklarn ar bast bir devirde, Orta Asyada yaanan bu gelimeler, mevcut literatrde son zamanlara kadar bir gerileme iareti olarak grlmtr. yle ki 16. yzylda Asya, zellikle slam dnyas tarihi zerine yaplan almalar, Osmanl, Safevi ve Hindistan Babriler devleti zerine younlam, Orta Asyaya bu tarihin dna itilmi ya da marjinal bir blge olarak ele alnmtr.2 Andre Gunder Frankin iaret ettii gibi, rnein Cambridge History of Islam gibi temel bir bavuru kaynanda bile Orta Asya, slam dnyasndaki gelimelerden soyutlanm marjinal bir alan olarak gsterilmektedir.3 1500lerden itibaren Orta Asyann siyasal, kltrel ve ekonomik olarak bir gerileme ve durgunluk srecine girmi olduu yaklamn son zamanlara kadar pek ok almada aka grmek mmkndr. Mesela, Barthold, bir gerileme olduunu kabul ederken, bunun nedenlerini slamiyet erevesinde, zellikle derviizmin ortaya kmasyla ile aklamaya almtr.4 te yandan Bregel, gerilemenin nedenlerinden birinin konar ger Trk boylarnn ve 1500lerden itibaren de zbek boylarnn Maverannehire gelmesi ve blgede gebeliin yeniden yaygnlamas olduunu ileri srmektedir.5 Geni apta kabul gren bir gr ise, Orta Asyann gerilemesini, dnya ekonomisi ve zellikle ticaretine balayan grler olmutur. 1500lerden itibaren ine giden yeni deniz ticaret yollarnn bulunmas ile Orta Asya kervan ticaret yolunun eski nemini yitirdii gr bunlardan biridir.6 Ancak son zamanlarda zellikle Dale ve Burtonn yaptklar almalar, Orta Asyada ticaretin gerilememi, zellikle kuzey-gney ekseninde uzun sre devam etmi olduunu ortaya koymutur.7 te yandan Orta Asya tarihinin 1500ler ve sonras devri ok az almaya konu olmutur. Yani bir taraftan 1500lerden itibaren Orta Asyada siyasi, kltrel ve dnsel olarak bir gerileme ve

1081

durgunluun balad fikri ileri srlrken, ne yazk ki son zamanlara kadar bu fikri ne destekleyecek ne de deitirecek yeterli bir alma yaplmtr. phesiz, bu devirde emperyal-evrensel merkeziyeti yaplarn tam aksine, Maverannehirzbek hanl gibi yerellii destekleyen, ok merkezli, siyasi ve ekonomik olarak paylam ngren hanlklarn/siyasalarn ortaya kmas, Orta Asya tarihinde bir dnemece iaret etmektedir. CengizMool evrensel imparatorluunun son kalntlarnn da ortadan kalkt bu devirde (1500lerden itibaren), Orta Asyada farkl siyasal, kltrel ve ekonomik eilimleri ve kesimleri bir arada tutan ya da tutmaya alan merkezilemi evrensel bir yap yerine, bu eilimlerin her birinin ayr ayr ses bulduu pek ok sayda yerel siyasi yaplar tercih edilmi gibi grnmektedir. 15. yzyln ortalarndan itibaren Orta Asyada yaanan bu gelimeler bir gerileme olarak deil, mevcut koullara ve beklentilere cevap olarak ortaya kan yeni bir politik dzen, toplum ve kltr olarak anlalmaldr. Ve bu dzen neredeyse yzyl yani arlk Rusyasnn blgeyi ele geirmesine kadar varln devam ettirecektir. Orta Asyada oluan bu yeni dzenin nemli bir zellii, bu devirde ortaya kan siyasi yaplarda, daha evvelki siyasal kltr zelliklerinin ve anlaynn yeni koullar iinde yeni biimler kazanmasdr. Baka bir deyile gerek Maverannehir zbek Hanl gerekse Kazak konfederasyonu gibi 16. yzylda oluan yaplarda yeni siyasal kltr zellikleri ve biimleri ortaya kmtr.8 Hakimiyetin Cengiz soyundan olan hanlarn elinde bulunduu bu yeni siyasal oluumlarda, hem Cengiz Trk-Mool hem de Cengiz ncesi Asya Trk siyasal kltr zellikleri slamiyetle mecz olarak yeni biimler yaratmtr. te bu durum bir gerileme ve durgunluktan ziyade siyasi kltrde ve kimlikte bir dnm ve eitlilik olarak anlalmaldr. Bu erevede, burada 16. yzylda ortaya kan irili ufakl yaplardan biri olan Maverannehirzbek Hanlnn siyasi dzeni incelenecektir. Bunun en nemli nedenlerinden biri bu siyasi dzenin yukarda bahsettiimiz gelimelere nemli bir rnek olmas, dieri ise bu yeni dzenin, Orta Asyann siyasal ve kltrel evresine yeni biim vererek, blgenin siyasi tarihini yzyllar boyu etkilemesidir. Gei Srecinde Orta Asya Maverannehir-zbek Hanl, Altnordu Cuci (Coi) ulusunun, zbek adn alan Trk-Mool boylarnn bir ksmnn Cucinin beinci olu iban soyundan olan Muhammed eybani Han liderliinde 1500lerin balarnda Maverannehire gelerek burada Temrl idaresine son vermesi ile kurulmutur. Hanlk, Orta Asyann yerleik ve ger alanlarnda bir gei srecinin sonunda ortaya kmtr. 15. yzyln balarndan itibaren Orta Asyann konar-ger ve yerleik alanlarnda birbirine paralel ve ayn zamanda birbiri ile yakndan balantl iki temel eilim grlr. Bunlardan ilki daha nce de iaret edildii gibi nispeten merkeziyeti yaplarn zlmesi ve yerini irili ufakl hanlklara, gruplamalara ve konfederasyonlara brakmasdr. kincisi ise bu gei sreci iinde youn bir

1082

hakimiyet mcadelesinin yaanmas, hakimiyetin kimin elinde, nasl kullanlmas gerektii konusunda yaplan tartmalar ve tercihlerdir. Bu iki eilimi Altnordu sahasnda, Maverannehir ve Horasan gibi nispeten tarmsal ve kentsel alanlar kontrol eden Temrl idaresinde ve Orta Asyann dier alanlarnda izlemek mmkndr. 15. yzyln balarndan itibaren Cengiz-Mool mparatorluunun en son varislerinden biri olan Altnordu Devleti, dalma sreci iine girmitir. zellikle Temrn ticaret yollar asndan nemli blgelerden biri olan aa Volga havzasnda yol at ykm, Volga havzasna dayanarak ticaret yollarn ve dolaysyla ehirleri kontrol eden Altnordunun varln devam ettirmesini gletirmitir. Altnordunun 15. yzyldan itibaren tarmsal ve ticari adan nemli olan merkezleri ve alanlar tek bir merkezden idare etmesi artk mmkn omad gibi, Altnordu Cuci ulusu iinde bu konuda farkl grler ve ayrmlar ortaya kmtr.9 15. yzyln ortalarna doru Altnordu (Cuci ulusu), batda zellikle ticaret ve ticaret yollar asndan nemli ehir merkezleri etrafndan birbirinden bamsz, ancak ekonomik adan birbirine entegre olmu hanlklara ayrlmtr. Bunlar bilindii gibi 1430da Krmda Hac Giray tarafndan kurulan Krm Hanl, 1445te Ulu Muhammed tarafndan kurulan Kazan ehri merkez olmak zere kurulan, Kazan Hanl, 1466da Astrahanda (Hactarhan) Kasm Han tarafndan kurulan Astrahan Hanlklardr.10 Altnordu sahasnn gneybat ve doudaki bozkr alanlarnda ise zellikle Dou Deti Kpakta Mangt-Nogay, zbek ve Kazak olmak zere ayr gruba ayrlacak olan zbek kitlesinden yeni siyasi siyasi yaplar ve konfederasyonlar ortaya kacaktr.11 Altnordunun zl srecinde, Det-i Kpakta Cuci soyundan pek ok han birbirleriyle mcadele etmekte ve kendilerini destekleyen boylar ve beyler varsa hanlk edebilmekteydiler. Bu devirdeki hakimiyet mcadelesine zellikle Cucinin Tokay Temr ve iban olu soyundan gelen hanlarn aktif bir ekilde katld grlmektedir.12 te yandan bu hanlar zbek beylerinin ve boylarnn desteini almaya almaktaydlar. Mangt/Nogay emirlerinden Edige evlatlar, zellikle Vakkas ve daha sonra Musa Beyler hanlarn tahta gemesinde nemli rol oynamaktayd. 1428de iban soyundan Cumaduk Hann yenilgiye uramas ve ldrlmesinden sonra, iban soyundan olan Eblhayr b. Devlet eyh; 13 Kiyat, Mangt, Drman, Ku, Nayman, Karluk gibi zbek kabile liderlerinin, zellikle Mangt/Nogay beylerinin destei ile 1429da iban ulusunun merkezi olmu olan Tura/Tmen ehrinde han ilan edilmitir.14 Eblhayr Han, Trk-Mool zbek kitlesinin nemli bir kesimini bir araya getirerek zbek konfederasyonunu oluturmutur. Eblhayr konfederasyonu iinde geleneki ger ve ayn zamanda yerleik hayata eilimli boylar bir araya getirilmitir. Bir sre sonra Altnordudan bamszln ilan edilen Eblhayr Han, 1430-1431de kuzey-gney ticaret ann nemli noktalarndan biri olan Harezm zerine seferde bulunmu ve buray ele geirmitir.15 nce aatay hanlar ve Altnordu ve daha sonra Temrller ile Altnordunun rekabet etmi olduu Harezm blgesi, gerek ticari-ekonomik adan gerekse yerleik hayatla olan ilikileri devam ettirmek asndan Det-i Kpakta kurulacak olan bir hanlk iin nemliydi.16 te yandan Eblhayr Hann Harezm seferi, onun yerleik hayata

1083

eilimli olduu ve yerleik blgelere yakn bir siyasa kurmak istediine de iaret etmektedir. Buna ramen Eblhayr Han Harezmde uzun sre kalmayarak, belli olmayan sebeplerle Det-i Kpaka geri dnmtr.17 1446 yllarnda Eblhayr Han, bu sefer aa Sir Derya havzasna ynelmi ve Sir Derya boyundaki Snak, Akkurgan, Suzak gibi ehir ve kasabalar ele geirmitir. Bu tarihlerden itibaren Snak, Eblhayr Hann zbek konfederasyonunun merkezi olmutur.18 zbek konfederasyonun merkezinin aa Sir Derya boylarna kaymas, zbeklerin ve Eblhayr Hann Temrl idaresi ile yakn ilikiler kurmasna, zellikle Eblhayr Hann Temrl idaresindeki hakimiyet ve taht mcadelelerine katlmasna yol amtr. Dnemin kaynaklarna gre, Eblhayr Han, Temrl Ebu Saidin 1451de Semerkand tahtna gemesine yardmc olmutur.19 Hatta bu yardmn karlnda Eblhayr Han, Ulu Beyin kz Rabia Sultan ile evlenmi, bu evlilikten Syn ve Kknc Sultan domutur.20 Bu konuda kaynaklarda yeterli bilgi olmamasna ramen, yerleik hayat ve kltr ile yakn ilikiler Eblhayr Hann konfederasyonu iinde ayrmlarn ortaya kmasnda nemli rol oynam olmal. te yandan gevek balarla bir araya gelen zbek boylar ve Eblhayr Han destekleyen iban ve Tokay Temr soyundan sultanlar arasnda Eblhayr Hann merkeziyeti idaresine kar tepkiler su yzne kmaya balamtr. 1450lerde, Tarih-i Reidinin yazar Mirza Haydar Duglata gre Tokay Temr neslinden Barak Hann oullar Kirey (Giray) ve Canibek Sultanlar, Eblhayr Hann merkezi otoritesine tepki olarak, kendilerine katlan zbek boylaryla birlikte Eblhayr Hann konfederasyonundan ayrlmlardr. Bu tarihten itibaren bu sultanlar ve ona katlan zbek boylar kendi bana, bamsz anlamlarna gelen Kazak olarak adlandrlmtr.21 zbek kitlesi iinden Kazak topluluunun ortaya kmas, Eblhayr Hann merkezi otoritesine bir tepki olduu kadar, yaam biimleri asndan yaplan bir tercihe de iaret etmektedir. Kazaklar konar-gerlii tercih ederken, eybani Han liderliinde Maverannehire giden zbekler yerleiklii tercih etmilerdir. 1456 ylnda Kalmaklarn Det-i Kpaka yapt aknlar, Eblhayr Hann zbek

konfederasyonuna byk bir darbe vurarak, zln hzlandrmtr. 1468de Eblhayr Hann lmnden sonra Det-i Kpakta yeni bir hareketlilik ve rekabet dnemi balamtr.22 Ebhayr Han sonras Det-i Kpakta yaanan rekabet ve mcadele ortam iinde, Eblhayr Hann evlatlarnn nemli bir ksm berteraf edilirken, geride kalanlar eitli taraflara gitmilerdir. Baz sultanlar ve baz zbek boylar Temrl idaresindeki Maverannehire ynelmitir. Bundan sonraki gelimeler, Maverannehir blgesini, zellikle Temrl idaresini ok yakndan ilgilendirdii gibi, bu blgenin daha sonraki tarihini de belirleyecektir. 15. yzyln ortalarndan itibaren Cuci ulusunda yaanan gelimelere paralel olarak Temrl idaresinde de nemli deiimler yaanmaktadr. Temrn 1404te lmnden hemen sonra Temroullar arasnda balayan hakimiyet mcadeleleri 15. yzyl boyunca youn bir ekilde devam

1084

etmitir. Bu sre iinde Temrn yerini alan ahruh Devrinden itibaren (1407-1447), Temrl idaresi Horasan ve Maverannehir olarak ikiye ayrlm gibi grnmektedir. ahruh, Herat merkezli Horasan idare ederken, Maverannehirin idaresini Semerkandda bulunan Ulu Beye brakmtr.23 Temrn lmnden sonra Temrl idaresindeki Maverannehir ve Horasanda artk merkeziyeti idareler benimsenmedii gibi, rnein Ulu Beyin Trk-Mool gelenekleri ve Yasa erevesinde merkezileme abalar eriat ad altnda youn bir ekilde eletirilmitir.24 ahruh ise zellikle mali ve ekonomik olarak adem-i merkezi bir idare benimsemi, vergiden muaf ve irsi olan toprak ihsanlar soyurgaller ve vergi muafiyetleri sayesinde hem idaresini meru klmaya alm, hem de yerel ve yerleik kkenli toplumun desteini almaya almtr. Maverannehirde Ulu Bey sonras Ebu Said Mirza (1451-1469) Devrinde, adem-i merkezi yap glenmi, yerel ve kentsel hayatn temsilcileri olan zellikle Nakibandiyya (Hacegan) gibi sufi tarikatler nemli siyasi g kazanmlardr. Ubeydullah Ahrar gibi tarikat eyleri, dini hayatta olduu gibi siyasi hayatta da hatr saylr rol oynamlardr.25 Temrl Ebu Said Mirzann (1451-1469) Semerkand tahtna gemesinde nemli rol oynayan Hoca Ubeydullah Ahrar ve daha sonra onun evlatlar, Ebu Said Mirzann yerine tahta geen Sultan Ahmed Mirza (1469-94) zerinde de byk nfuz sahibi olmulardr. Horasanda ise hem ahruh zamanndan itibaren zellikle ekonomik ve mali alanlarda izlenen adem-i merkezi politikalar, Hseyin Baykara (1470-1506) zamannda da devam etmi, toprak ihsanlar ve vakflar gittike yaygnlamtr.26 15. yzyln sonlarna doru Temrller arasndaki mcadeleler yeniden alevlenirken, Maverannehirde asl otorite ve g, ulema ve meayih gibi yerel ve yerleik gler ve aatay askeri aristokrasinin elinde idi. eybani Han liderliindeki zbekler ite byle bir ortamda Temrl idaresine son vererek burada zbek Hanlnn temellerini atmlardr. 16. yzyln balarnda konar-ger kkenli zbek boylar, Cengiz evlad Cuci soyundan Muhammed eybani Han (1500-1501) liderliinde blgeye gelerek, burada Temrl idaresine son vermi ve yeni bir siyasann temellerini ortaya atmlardr. leriki sayfalarda gsterilecei gibi, Cengiz soyundan eybani Han liderliinde konar-ger zbek boylarnn gelmesiyle birlikte, Maverannehir ve Horasanda uzun bir aradan sonra yeniden Cengizli hakimiyeti restore edilmi, Cengizli meruiyet, hakimiyet ve hukuk anlay ve sembolleri yeniden canlandrlmtr. Bu yeni hanlk, sadece yeni siyasi kltr zelliklerinin blgeye gelmesini deil, ayn zamanda konar-ger zbek boylarnn yerleik toplumlarla eklemlemesine de yeni bir srece iaret etmektedir. Ve bu eklemlemeden yeni bir siyasal dzen, kltr ve toplum ortaya kmtr.27 Burada 1500lerde zbeklerin Maverannehirde baa gemelerinden sonra, Cengizlilerin getirdikleri ve yaadklar topluma benimsettikleri siyasi dzenin baz temel zellikleri, zellikle, meruiyet, hakimiyet, hukuk anlaylar analiz edilecektir. eybani Han ve Maverannehir-zbek Hanl

1085

Eblhayr Hann torunu olan Muhammed eybani Han (1451-1510),28 Eblhayr Hann 1468 ylnda lmnden sonra kardei Mahmud Sultan Bahadr ile beraber, iban ve Tokay Temr soyundan gelen hanlarn muhalefeti sonucunda, Det-i Kpaktan ayrlmak zorunda kalmtr. nce Hac Tarhan (Astrahan) Hanlna snan eybani Han burada da uzun sre tutunamayp, o srada Temrllerden Ahmed Mirzaya bal olan Buharaya gelmi ve burada yaklak iki yl yaamtr. eybani Han resmi biyografisi niteliinde olan eserlere, rnein bunlardan biri olan Binainin eybaninamesi ve dier ada kaynaklara gre; eybani Han, Buharada geirdii sre iinde eitimine devam etmi, yerel ve yerleik ahali ile, zellikle bu devirde toplumun dinsel kltrel hayatnda nemli rol oynayan ulema ve meayih ile yakn ilikiler kurmutur.29 Deiik kaynaklarda zellikle menakbname tr kaynaklarda eybani Hann hem Nakibendi hem de Yesevi eyhleri ile yakn ilikiler kurmu olduu belirtmektedir.30 eybani Han kendi Divann da ise Ahmed Yesevi ve Trkistan (Yesi) ehrine olan balln iten iirlerle ifade etmektedir.31 ki yl sonra Det-i Kpaka geri dnen eybani Han,32 politik kariyerine yeniden balam, ksa sre iinde Sir Derya orta ve aa boyundaki Arkuk, Snak gibi nemli kasabalar ele geirmitir. 1500de eybani Han, kendisine katlan zbek boylar ve Eblhayr soyundan baz sultanlar ile birlikte, Temrl idaresinin iinde bulunduu durumdan yararlanarak, o srada Temrl Sultan Ali Mirzann szde idaresinde bulunan Buhara ve Semerkand ele geirmitir. Ancak eybani Han henz Semerkand ehrine girmeden, Temrl Zahireddin Muhammed Babrn, (1483-1530) ehrin ileri gelenlerinin yardm ile baz kaynaklara gre Ubeydullah Ahrarn olu Hoca Yahyann yardmyla, eline gemitir. Yaklak alt ay kadar sren bir kuatmadan sonra 1501de, Temrl idaresinin sembol olan Semerkand, yeniden eybani Hana teslim olmu ve eybani Han Babrn ehirden kp gitmesine izin vermitir.33 Semerkand ve Buharadan sonra, 1502-1503 tarihleri arasnda eybani Han Fergane blgesindeki Ahsi ve Andican gibi nemli kent ve kasabalar ele geirmitir. 1504-1505te Harezm blgesi (rgen ve Hiva), 1505te Belhi ve nihayet 1507de Hseyin Baykarann oullarnn idare ettii Herat, eybani Hann eline gemitir.34 Bylece on yldan daha ksa bir sre iinde eybani Han, kendisine katlan zbek boylar ve sultanlarla birlikte Maverannehir, Horasan, Harezm ve Fergane gibi Orta Asyann tarmsal ve kentsel adan nemli blgelerini ele geirmi ve bu blgede yeni bir Cengizli zbek Hanlnn temellerini de atmtr. eybani Hann 1510da ah smail Safevi ile Merv yaknlarnda yapt mcadelede ldrlmesinden sonra, ele geirilen topraklarn nemli bir ksm, zellikle Horasan blgesi ksa srede ah smail Safevinin eline, Maverannehir ise onun destekledii Babrn eline gemitir. Bu olaylar karsnda Trkistan blgesine ekilen zbek boylar ve ibanl/Eblhayrl sultanlar, eybani Hann yeeni Ubeydullah Sultan ve Canibek Sultan liderliinde ksa sre iinde bir araya gelerek 1511-1512 tarihlerinde kaybedilen topraklar yeniden ele geirmi ve hanl yeniden kurmulardr.35 Meruiyet ve Liderlik: slam ve Trk Mool Cengizli Gelenei

1086

Yz yldan fazla bir sredir Cengizli soyundan olmayan Temrl idaresinde bulunan Maverannehir blgesinde yeniden Cengizli soyundan hanlar hakim olmu, Yasa ve hanlk gibi meruiyet sembolleri ksa srede blgede kabul grmtr.36 Cengiz Hann kurduu, sadece Cengiz Han ve evladnn hkmdarlk ve hakimiyet hakkna sahip olduu meruiyet prensibi blgede yeniden canlanmtr. eybani ve dierleri ayn zamanda Mslmandrlar. Maverannehirde Cengizli olduu kadar slami meruiyet ve hakimiyet sembolleri de her zaman nemli olmutur. Dolaysyla eybani Han ve daha sonraki hanlar sylem ve pratikte hem slami hem de Cengizli meruiyet sembollerini kullanmlardr. eybani Hann Divann, da bu konuda pek ok rnek vardr. rnein bir iirinde eybani Han yle demektedir: aban yalgan demas kim Hak an sahib-kiran kld. Hesabda Tengrige kul men, nesebde ingizi dur men.37 te yandan eybani Hann manzum biyografisi olan Muhammed Salihin eybani-namesinde eybani Han halkn iyilii ve adaletini isteyen adil bir Mslman hkmdar hem de hakimiyeti paylaan bir Cengizli han olarak resmedilmitir.38 eybani Han ve daha sonraki ibanl zbek hanlar hem siyasi meruiyet kayna olarak hem de siyasal kltrlerinin bir paras olarak bu iki gelenei yeni bir biimde bir arada yaatmaya almlardr. rnein, bir taraftan tam bir sofu Mslman olarak tasvir edilen ve her iinde eriate uyduu belirtilen Ubeydullah Han, devlet ilerinde yani hanlk ve hakimiyet meselelerinde anladklar biimiyle Yasaya uymu ve sras gelinceye kadar hanlk iddiasnda bulunmamtr.39 Yasa erevesinde dier bir konu l (paylam) olmutur. Son yllarda Yasa zerine yaplan almalarn gstermi olduu gibi, Yasa gibi yazl ve deimez kurallar btn olmayp, aksine zaman iinde deien bir anlay ve dnya grn temsil etmektedir.40 Cengiz soyundan zbek boylarnn zbeklerin anladklar biimiyle Yasa, hakimiyetin ve verasetin paylam (l) olarak anlalm ve zbek siyasi dzenine bu anlay biim vermitir. Hakimiyette Ortaklk ve ktidarn Paylalmas: zbek l Sistemi eybani Han tarafndan temelleri atlan zbek siyasi dzenini, yerine getii Temrl siyasi dzeninden ayran zellik, Temrllerin aksine, ibani zbeklerin hakimiyette ortaklk ve iktidarn paylam anlay zerinde uzlam olmalar ve bu anlay bir anlamda kurumsallatrmalar denilebilir. 16. yzylda oluan zbek politik dzeninin temel zelliklerini ilk defa ele alan ve analiz eden rahmetli Martin B. Dickson olmutur.41 Yaklam asndan Dickson takip eden McChesney, bu

1087

dzenin ya da sistemin bir vakfn tarihi etrafnda 16 ve 17. yzyllar boyunca ekonomik ve siyasal koullar iinde geirdii evrimi sergilemitir.42 zbek politik dzeninin temelini, Trk-Mool devlet gelenei olan hakimiyette ortaklk anlay oluturmaktadr.43 Bu anlaya gre ele geirilen ya da fethedilen topraklar ynetici slale ya da soyun btn yelerinin ortak mlk olup, bu topraklarn aile yeleri arasnda paylamn ngrmektedir. Doal olarak hakimiyetin ve verasetin paylamn benimseyen bu anlay, Bat terminolojisinde appanage system, Orta Asya Trk tarihi terminolojisinde Zeki Velidi Togann ilk olarak kulland l sistemini yaratmtr.44 Cengiz ncesi devirlerden, Cengiz ve sonras devirlerde tarih boyunca farkl biimlerde anlalan hakimiyette ortaklk ve l sistemi genellikle ekonomik kaynaklarn, paylam olarak anlalm, iktidarn paylam genellikle kesimlerle snrlanmtr.45 Cengiz Han zamannda ekonomik kaynaklar geni apta paylalrken, hakimiyet belirli kesimin elinde kalmtr.46 te yandan Cengiz Han sonras Cengizli devletlerden konar-ger unsurlarn hakim olduu Altnordu ve aatay ulusunda paylam (l) yaygn bir ekilde uygulanrken, yerleik alanlarn idare eden lhanl ve inde Yan gibi Cengizli devletlerde paylam daha snrl olmu gibi grnmektedir.47 Hakimiyette ortaklk ve verasetin anlay en bariz ekilde zbek hanedanlk/slale yapsnda kendini gsterir. Slalenin en temel zellii phesiz Cengiz soyundan olmalardr. Ancak bu yeterli deildir. Bu dnemde Cengiz soyundan gelen baka siyasi yaplar da mevcuttur. Maverannehirzbek Hanlnn hakim slalesini bu dier Cengizli hanlklardan ayran, onlarn Cengizin en byk olu Cucinin olu iban soyundan gelmi olmasdr. Bundan dolay slale, genellikle ibanllar ya da yanl bir ekilde eybaniler olarak bilinmektedir. Ancak bu adlandrmada bir problem sz konusudur. nk Maverannehir-zbek Hanlnn yneticisi slalesi iban soyundan gelen herkesi deil, sadece iban soyundan Eblhayr Han evlatlarn kapsamaktadr.48 Hatta eybani Han 1507de Temrllerin elinden Herat ele geirdii zaman hutbe hem eybani Han hem de Eblhayr adna okutmutur.49 Bu bir anlamda Eblhayr Han soyundan olan dier sultanlarn hakimiyet ve veraset haklarnn kabuln sembolik olarak ifade etmektedir. Dolaysyla eybani Han, Maverannehir-zbek Hanlnn kurucusu olmasna ramen, Eblhayr Han soyundan gelen btn slale yeleri, hakimiyet ve veraset hakkna sahip olmutur. Bu anlay erevesinde eybani Han, hanln kurucu lideri olarak kariyerinin bandan itibaren, Eblhayr Han soyundan sultanlar kendisine katlmaya davet etmi, ele geirilen topraklar, yaplan deiik kurultaylarda Eblhayr oullar arasnda paylatrmtr.50 eybani Han Devrinde, zellikle 1501-1509 tarihleri arasnda ele geirilen topraklarn paylald en az iki ya da kurultay toplanm ve bu kurultaylarda fethedilen topraklar, Eblhayr soyundan sultanlar ve onlar destekleyen zbek beyleri/boylar arasnda datlmtr. eybani Hann lmnden bir ya da iki yl sonra 1511-1512 yllar arasnda toplanan kurultaylarda da yaplan dzenlemeler ise uzun sreli olmutur. ada kaynaklar, yaplan toprak datmlar konusunda hemen hemen ayn benzer bilgileri vermektedirler. Byk bir ihtimalle 1504 yllarnda eybani Han tarafndan Eblhayrl sultanlar

1088

arasnda yaplan ilk toprak paylamna (l) Binai ve Muhammed Salih, eybani-name adl eserlerinde detayl bir ekilde verilmitir. Bu eserlere gre, eybani Han, Maverannehirin tamamn ele geirdikten sonra, Trkistan ehri ve etrafnn hakimiyetini, amcas ve Eblhayr Hann o srada hayatta olan en byk olu Kknc Sultana vermitir. Takent ise Eblhayr Hann dier bir olu olan ve eybani Hann fetihleri srasnda ona katlan Syn (Hoca) Sultana verilmitir. Andican ise Eblhayr Hann o srada hayatta olmayan Hoca Muhammed adl olundan olan Canibek sultan almtr. O srada vefat etmi olan eybani Hann kardei Mahmud Bahadr Sultann olu olan Ubeydullah Sultana Buhara verilirken, Eblhayr soyundan olmamakla birlikte, eybani Hann fetihlerine katlan Hamza ve Mehdi Sultana Hisar ehri verilmitir.51 Geni apta bir paylamn gerekletirildii bu kurultayda zbek siyasi dzeninin temelleri atlmtr. Bu paylam sonucunda, Eblhayrl/ibanl hakim slale iinden Dicksonun cousin clans adn verdii, her birinin banda Eblhayr Hann oullarndan birinin soyundan gelen sultanlarn bulunduu drt ayr ynetici alt kol/soy ortaya kmtr.52 Bu kollar, eybani Han ve kardei Mahmud Bahadr Sultann soyu olan ah Budakoullar,53 Kknc Sultan ve oullar, Suyn Sultan ve oullar, Hoca Muhammed oullardr (ya da Canibek oullar).54 Bu hakim kollar/soylar, l/hisseleri olan mlklerine (memalik, memleke) aile haklarn ekleyerek zamanla zerk birimler haline dnmlerdir. Bu ilk kurultayda yaplan dzenleme ile Takent, Semerkand, Buhara ve Trkistan temel l merkezleri olmutur. Bu paylamdan sonra ele geirilen topraklar ise, ele geiren kii ya da ynetici soyun payna dm gibi grnmektedir. rnein, Harezm, Belh ve Herat eybani Han tarafndan fethedildikten sonra bu ehirler, eybani Han ailesi arasnda paylalm gibi grnmektedir. Zira Mehman-name-yi Buharaya gre Harezm hakimi eybani Hann olu Pulad Sultan, Belh hakimi ise eybani Hann bir dier olu Hurremah Sultandr.55 Herat ise byk ihtimalle eybani Hann kendisinin payna dmtr. lgintir ki Belh dnda bu sonradan ele geirilen ehirler tam olarak zbek Hanlnn bir paras olamamtr. 1510da eybani Hann ah smail Safevi ile yapt mcadele srasnda lmesinden sonra elden kan Herat, 16. yzyl boyunda ibaniler ve Safeviler arasnda srekli el deitirmitir. te yandan Harezm blgesi zellikle Vezir ve rgen, 1510da Yadigar Sultann torunlar olan Berke Sultann oullar lbars ve Balbars Sultanlar tarafndan ele geirilmi ve burada Hiva Hanl kurulmutur. te yandan 1510da elden kan Belh, 1526da Canibek oullarndan Kistin Kara Sultan tarafndan ele geirilmi ve bu tarihten itibaren Belh, Canibek oullarnn hissesi olmutur. Bir kere paylaldktan sonra bu topraklar, ibanl/Eblhayrl ynetici alt soylarn irsi mlk olmu, her ynetici alt kol/soy, bu topraklar kendi aile yeleri arasnda yeniden paylamtr. te yandan bir kere datldktan sonra, paylalan topraklarn geri alnmas ya da yaplan dzenlemeyi deitirmek pek kolay olmamtr. rnein, Zubdat al-Asarn yazar Abdullah Nasrullahiye gre, eybani Han Kazak seferi sonrasnda sultanlarn l/hisselerini deitirmek isteyince, bu sultanlar arasnda honutsuzluk yaratmtr. Hatta eybani Hann bu tavrna sinirlenen sultanlar, 1510da ah smaile kar sefere ktnda, eybani Hann yardm isteine isteksiz

1089

davranmlardr.56 yle ki aada gsterilecei gibi eybani Hann lmnden sonra, eski dzenlemeye hemen geri dnlmtr. Hanlarn dier sultanlar ya da kendi soyu dndaki dier kollar/soylar ve onlarn hakim blgeleri zerinde otoritesi hemen hemen hi yoktur. Han, sadece eitlerden biri olduu gibi, hanlarn, sultan unvann alan dier ynetici alt soy yeleri ile olan ilikileri daha ok ikna ve uzlamaya dayanmaktayd. Hann sembolik otoritesi kabul edilirken, hanlardan hakem rol grevi stlenmesi beklenmitir Bu durum zellikle eybani Hann lmnden sonra aka ortaya km ve bir anlamda kurumsallamtr. eybani Hann 1510da lmnden ve 1512de hanln yeniden restore edilmesinden sonra, ah budak oullar, Kknc oullar, Canibek oullar ve Syn oullar bir araya gelerek hemen bir kurultay toplamlardr. 1512de yaplan bu kurultayda baz ufak deiikliklerle birlikte daha nceki kurultaylarda yaplan dzenlemeye bal kalnmtr. Bu kurultayda yaplan dzenlemeye gre, Ubeydullah (Ubayd Allah) Sultan, daha nce de olduu gibi Buhara hakimi olmutur. Andican, Mool sultanlarnn eline getii iin, Canibek Sultan ve oullarna Miyankal ehri verilmitir. Daha nceki kurultaylarda yaplan dzenlemelerden farkl olarak, daha nce Trkistan blgesi hakimi olan, eybani Hann lmnden sonra han seilen Kknc Sultan, bu kurultayla Semerkand hakimi olmutur.57 te 1512de bu kurultayda yaplan dzenleme, uzun sre deimeden kalacaktr. eybani Hann lmnden sonra yaplan bir dier kurultayda58 verasette ekberiyet sistemi benimsenerek, ailenin en yal yesi olarak Kknc Han, han ilan edilmitir. Ayn kurultayda yaa Kknc Sultandan daha kk olan Syn Sultan kalgan (kalkan) ilan edilmitir.59 Bylece Eblhayrl sultanlar, veraset mcadelesi yapmadan yeni han semiler, kalgan ile de daha sonra ortaya kacak olan veraset tartmalar da nceden zmlemeye almlardr. Orta Asya tarihinde hkmdarlarn lmnden sonra ortaya kan hakimiyet ve taht mcadeleleri dnlecek olursa, bu olduka nemli bir olgudur. Ekberiyet prensibine (seniority) daha evvelki Trk ve Cengizli Trk-Mool devletlerinde deiik dnemlerinde rastlanmakla birlikte, bu prensibe yaygn bir ekilde bal kalnmamtr.60 Bu prensibe en ok Cuci ulusunda bal kalnd bilinmektedir. Cucinin Cengiz Hann en byk olu olduu dikkate alnrsa bu dndrcdr. ibani zbeklerin ekberiyet sistemini benimselerinde, Cuci ulusundan getirdikleri gelenekler phesiz nemli rol oynamtr. Bu sistem, hanlarn sembolik otoritesini artrrken, dier taraftan onlarn fiili iktidarn snrlamtr. te yandan ele geirilen topraklarn aile yeleri arasnda paylalmas sayesinde, hanlarn sembolik otoritelerini ahsi bir mlke dntrmeleri glemitir. ibanli sultanlar uzun sre ekberiyet sistemine bal kalacaklardr. Mesala, Bade al-Vekayinin yazar Vasifi ve Tarih-i Reidinin yazar Haydar Duglatn eserlerinde iaret ettikleri gibi 1512de Buharay Baburun elinden alan Ubeydullah Han, halk tarafndan byk bir sevinle karlanmasna ve desteklenmesine ramen,

1090

hatta adna sfahani tarafndan hutbe okunmu olmasna ramen, hanl ya esasna gre Kknc Sultana brakm ve kendisi han olmak iin srasnn gelmesine beklemitir.61 Ubeydullah Sultan ancak 1533te ekberiyet usulne gre han ilan edilmi ve 1540 ylna kadar hanlk srmtr. Ubeydullah Handan sonra Kknc oullarndan Abdullah ksa bir sre han olmu ve onun ardndan yine Kknc oullarndan Abdullatif Sultan (1540-1552) hanlk tahtna gemitir. Daha sonra ise onun yerine Syn Sultan oullarndan Barak Han olarak da bilinen Nevruz Ahmed Han (1552-1556) gemitir. zbek l dzeni 16. yzyln ortalarna kadar istikrarl bir ekilde devam etmi, baz anlamazlklara ramen, hakim soylar/boylar arasnda dikkate deer bir uyum salanmtr. Ancak 16. yzyln ortalarndan itibaren hem her alt soy iinde ya da l merkezi iinde hem de alt soylar arasnda bir i mcadele dnemi balamtr.62 Bu i mcadeleler, McChesneyin belirtmi olduu gibi, zbek politik dzeninin yeni koullar, zellikle yerel ve yerleik koullara uyum ve adapte olma srecinin bir sonucudur.63 lk yllardaki hareketliliin sona erdii, baka bir deyile da ynelik yaylmann duraksad bu dnemde, ibanl/Eblhayrl ynetici alt soylar, birbirlerinin mlklerinin aleyhine yaylmaya balamlardr. Bu durum sistemin kendi iindeki zayflklarndan kaynaklanm gibi grnmektedir. Zira her bir ynetici kol/soy topraklar kendi evlatlar arasnda paylamak zorunda idiler. McChesneyin belirtmi olduu gibi, eldeki snrl mlklere karlk, l/pay almak isteyen ve bu hakka sahip olan yeni yelerin artmas, doal olarak bir bask yaratmtr. Bu i basky karlamann yollarndan biri ya yeni topraklar fethetmek ya da dier soylarn hisselerine aleyhine genilemek olmutur. Bunlardan ilki zorlat iin ikinci seenek n plana km gibi grnmektedir.64 Ynetici altsoylar arasndaki i mcadeler sonucunda nce ahbudak oullar daha sonra 15571582 tarihleri arasnda srasyla Syn ve Kknc oullar, Abdullah b. skender Sultan (1583-98) liderliinde Canibek oullar tarafndan berteraf edilmitir. Bu mcadeleler sonucunda Abdallah Han liderliinde, Canibek oullar tek hakim soy olarak kalmlardr. Takent, Semerkand, Buhara ve Belh gibi daha nceki l merkezleri Canibek oullarnn hakimiyeti altna girmitir. Ancak buna ramen zbek siyasi sistemi bir anlamda kendini yenilemitir. nk, bu sefer hanln topraklar Canibek oullar arasnda yeniden paylald gibi, bu paylamdan Canibek soyundan gelen yeni ynetici alt soylar/boylar ortaya kmaya balamtr.65 Canibek oullarnn hakimiyeti 1598-99 ylna kadar srm, bu tarihlerden itibaren onlarn yerine Cuci soyundan olan baka bir slale Tokay Temriler (Astrahanllar) almtr. Tokay Temriler, kendilerinden nceki ibaniler gibi hakimiyetin ve verasetin paylamn benimsemilerdir. Bylece 16. yzyln balarnda temelleri atlan ok merkezli, yerellii benimseyen ve iktidarn paylamn ngren zbek siyasi dzeni bir yzyl daha devam etmitir.

1091

Bu konuda bkz. benim: Diversity in Political Culture: Muslim Empires of Eurasia in the

16th Century. Ottomans, Mughals, Safavids, Uzbeks. The Great Ottoman Turkish Civilization, C. 1, Ankara, 2000, s. 275-284. 2 Bu yaklamn bir eletirisi iin bkz. John O. Voll, Central Asia as a Part of the Modern

Islamic World. Beatrice F. Manz (ed.), Central Asia in Historical Perspective. Boulder, San Francisco and Oxford: Westview Press, 1994, s. 62-81. 3 Andre Gunder Frank, Central Asiaa Continuing Role in the World Economy to 1800.

Michael Gervers ve Wayne Schlepp (ed.), Historical Themes and Current Change in Central and Inner Asia. Toronto Studies in Central and Inner Asia, No. 3. Toronto, 1998, s. 14. 4 Bartholda gore zellikle Ulu Bey devrinden sonra bu sre balam gibi grnmektedir.

Bkz.: V. V. Barthold. Four Studies on the History of Central Asia. Rusadan evirisi V ve T. Minorsky, C. II: Ulugh-Beg. Leiden: E. J. Brill, 1958. 5 Yuri Bregel. Turco-Mongolian Influences in Central Asia. Robert L. Canfield (ed.) Turco-

Persia in Historical Perspective. Cambridge: Cambridge University Press, 1991, s. 70. Bregel, yerleik blgelerinin, konar-ger aknlar ile birlikte, kltrel gerileme olduunu belirtmektedir. phesiz zbek boylarnn 16. ve 17. yzyllarda aralklarla Maverannehire gelmesi, bu blgede ger nfusu artrm ve bu ger hareketler geici olarak tarmsal alanlara zarar vermi olmal. Ancak 1500lerden itibaren Orta Asyada eilimin gebelemeden ziyade yerleiklie geme gibi grnmektedir. 6 Bu meseleyi ilk ele alanlardan biri Zeki Velidi Togan, Bugnki Trkili ve Trkistan ve Yakn

Tarihi. 2. bask, stanbul: Enderun Kitabevi, 1981, s. 117-122. 16. yzylda uzun mesafeli Orta Asya kervan ticaretinin gerilemi olduunu kabul eden Rossabi, bunun nedenlerinin ekonomik deil, politik olduunu, ticaretin gerilemesinde, ticaret yollarnn getii blgelerde siyasi atmalarn ve kargaalklarn yaanmasnn nemli rol oynadn ileri srmektedir. Morris Rossabi, The Decline of the Central Asian Caravan Trade. Gary Seaman (ed.), Ecology and and Empire. Nomads in the Cultural Evolution of the Old World, C. I, Los Angeles: Center for Visual Anthropology, University of Southern California Press, 1990, s. 81-102. Orta Asyada uzun-mesafeli ticaret yollarnn gerilemesi zerine farkl grlerin genel bir deerlendirilmesi iin bkz.: Gunder, 1998, s. 14-38. 7 Stephen Dale, Indian Merchants and Eurasian Trade, 1600-1750. Cambridge: Cambridge

University Press, 1994; Audrey Burton. The Bukharans. A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702. New York: St. Martins Press, 1997; senbike Togan ise bu devirde ticaret ve tccarn rgtlenmesinde bir deiim olduunu, bu deiimin sonucu, pek Yolu ticaretinde arac olarak rol oynayan siyasi yaplarn bu rollerini yitirmeye baladn ortaya koymaktadr. senbike Togan, Inner Asian Merchants at the Closing of the Silk Road (17th Century) , Land Routes of the Silk Roads and the Cultural Exchanges Between the East and West Before the 10th Century. Desert Route Expedition International Seminar in Urumqi, August 19-21, 1990. New World Press, s. 139-160.

1092

Bu konuda bkz.: Nurten Kl, Siyasal Kltrde deiim: eybani Han ve zbek Siyasal

Oluumu. Ankara niversitesi: Yaynlanmam Doktora tezi, 1999. 9 Altnordunn zl hakknda bkz.: M. G. Safargaliyev, Raspad Zalotoi Ordi, Sarank,

Mordovskoe Knijnoe Izd. 1960. Ayrca, A. Yakubovski, Altnordu ve k, Hasan Eren (ev.), Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1992. 10 Adshead, Altnordu bu ayrm urban rejections ve nomad secessions olarak ifade

etmektedir. S. A. M. Adshead, Central Asia in World History. New York: St. Martins Press, 1993, s. 151. Bu meseleye farkl bir adan bak iin bkz.: . Togan, Altnordu zlrken Krma Giden Yol, Trk-Rus likilerinde Dn Bugn Sempozyumu, Ankara: 12-14 Aralk, 1992. 11 Kaynaklarda ulus-zbek, vilayet-i zbek ekillerinde de yer alan zbek/zbeg adnn

anlam ve kkeni hakknda deiik grler mevcuttur. Yaygn olarak kabul edilen gr, bu adn Altnordu han zbek Hana (1312-1341) dayanddr. 17. yzyl Hiva han ve tarihisi Eblgazi Bahadr Hana gre zbek Han slamiyeti kabul ettikten sonra, ona bal Trk-Mool boylar bu ad almtr. Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Trk, P. I. Desmaisons (ed.), Histoire des Mogols et des Tatares par Aboul-Ghazi Bahadur Khan, St. Petersburg, 1871, s. 174-175. Etnik bir isimden ok boy st politik bir ad olan zbek adnn neden ortaya km olduu henz tam olarak aklanamasa da, zbek adnn aatay, Mool adlarnn ortaya kt bir zamanda ortaya km ya da kullanlm olmas dikkate deerdir. zellikle 15. yzyldan itibaren birbirine kar tanmlanan olan bu adlar, TrkMool boylar iinden kabile/boy st yeni kimliklerin ortaya kna da iaret etmektedir. Bu konuda bkz.: Manz, The Development and Meaning of Chaghatay Identity, Jo-Ann Gross (ed.), Muslims in Central Asia. Expressions of Identity and Change, Durham and London, Duke University Press, 1992, s. 27-45. 12 Bori Ahmedov, zbek Ulusu. Takent: Abdulla Kadiriy Namdagi Halk Meras Neriyat

Nur, 1992, zellikle 26-36 sayfalar. 13 Bir kopyas Takent arkinaslk Enstitsnde saklanan Mesud b. Osman Kohistaninin

Tarih-i Eblhayr Hani adl 16. yzylda yazd eser Eblhayr hann en kapsaml biyografisidir. Bu eser ksmen Rusaya evrilmitir. Bkz.: S. K. bragimov ve V. P. Yudin (ed. ve ev.). Materiali po istorii kazahskih hanstva. Alma Ata, 1969, s. 135-140, 140-171. 14 15 16 Ahmedov, s. 36-40. Safargaliyev, s. 207. Ahmedov, s. 41-42. Safargaliyev, s. 209. Bu konuda bkz.: senbike Togan, Jchi Khan and the Accounts on the Siege of

Khwarazm as Symbols of Legitimacy. International Seminar Source Studies of the History of Ulus Djuchi (Golden Horde) from Kalka to Astrakhan (1223-1556) Sunulan Bildiri. Kazan: 23-26 Haziran 1998.

1093

17

Kaynaklarda bu konuda farkl fikirler ileri srlmtr. Bu farkl kaynaklar deerlendiren

Ahmedov, Tarih-i Eblhayr Haninin yazarna gore Eblhayr Hann ve zbeklerin, Harezmin su ve havasndan dolay Det-i Kpaka geri dnm olduunu belirtmektedir. Baka bir kaynaa gre ise Eblhayr Hann Harezmden ayrlmasnn nedeni, bu tarihlerde Harezmde iddetli kurak olmasdr. Ahmedov, s. 42. Ancak, Eblhayr Han konfederasyonu iinde Det-i Kpakta kalmay ve ger hayat devam ettirmek isteyen kesimlerin daha ar basm olduu da dnlebilir. 18 Ahmedov, s. 47. 15. ve 16. yzyllarda Aa Sir Derya boyundaki ehirlerin durumu

hakknda bkz.: K. A. Pitulina, Prisirdarinskie goroda i ih znaenie v istorii kazahskih hanstv v XVXVII vekah, Kazahstan v XV-XVIII, Alma-Ata, Izd. Nauka, 1969, s. 5-49. 19 20 Ahmedov, s. 80. Ahmedov, s. 106. Hafiz-i Tani Buhari, eref-name-yi ahi, Abdullahname, faskimile, 2

cilt, M. A. Salakhhetdinova (ed. ve ev.), Moskva, Izd. Nauka, 1983, s. 79. 21 Muhammed Haydar Mirza Duglat, A History of the Moghuls of Central Asia, Being the The

Tarikh-i Rashidi of Mirza Muhammad Haydar Dughlat, N. Elias (ed.) ve E. Denison Ross (ev.), reprint, 1972, s. 272-273. Ahmedov, s. 50. Kazak tarihi iin bkz.: K. A. Pitulina, Yugo-Vostoni Kazahstan v. Seredine XIV-naale XVI vekov. Alma-Ata, Nauka, 1977. 22 Kazak sultanlar, Eblhayr hann 1468de vefatndan sonra tekrar Det-i Kpaka gelerek Det-i Kpakn siyasi durumu hakknda nemli kaynaklardan biri: Fazlulllah b.

burada Eblhayr Han sonras ortaya kan hakimiyet mcadelelerine aktif bir ekilde katlmlardr 16. yzylda Ruzbihan sfahani, Mihman-name-yi Buhara, Manuihr Sutuda (ed.), Tehran, Bungah-i Tarcumah wa Nashr-i Kitab, 1341/1963. 23 Temr sonras taht mcadeleleri iin bkz.: Barthold, 1958, zellikle 55-82 sayfalar aras.

Ayrca B. F. Manz, The Rise and Rule of Tamerlane. Canto Edition. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 147. ahruh dnemi iin bkz.: smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara: 1994. 24 Bu mesele hakknda Barthold, 1958, s. 125-128. senbike Togan, Ulu Bey Zamannda

Yasa ve eriat Tartmalar. Tarih evresi 10 (1994), s. 9-16. 25 Jo-Ann Gross, The Economic Status of A Timurid Sufi Shaykh: A Matter of Conflict or

Perception, Iranian Studies XXI, 1-2 (1988), s. 84-104. Ayrca bkz.: Jrgen Paul, Forming A Faction: The Himaya System of Khaja Ahrar, International Journal of Middle East Studies 23 (1991), s. 533-548. Jrgen Paul Die politische und soziale Bedeutung der Naqsbandiyya in Mittelasien im 15. Jahrhundert, Berlin, Walter de Gruyter, 1991.

1094

26

M. E. Subtelny, Socio-Economic Bases of Cultural Patronage under the Later Timurids,

International Journal of Middle East Studies 20, 4 (1988), s. 482. 27 28 Bu konuda bkz.: Kl, 1999. Kaynaklarda ibani, ahi Beg, eybak ya da ah baht ekillerinde de gemektedir. Bu

konuda bkz.: Z. V. Togan, 1981, s. 123, n. 64. eybani Hann hayat hakknda bkz.: Kili, 1999; A. A. Semenov, K. voprosu o proishojdeniya i sostava uzbekov eybani-hana, Materiali po istorii tajikov i uzbekov Srednei Azii XII, 1, 1954a, s. 7-37, Semenov, eybani-Han i zavoevanie imperi Timuridov, Materiali po istorii tadjikov i uzbekov Srednei Azii XII, 1, 1954, s. 39-83. 29 30 Mevlana Binai, eybani-name, Kazuyuki Kubo (ed.), Kyoto, 1997, s.17. eyh Alem Azizan, Lamahat min nehahat al-kuds, Takent, IVAN, Uz. Rep., No. 495, v.

80a-81a. Hasanhoca Nisari, Muzakkir-i Ahbab, smail Bekcan (ev.), Takent, 1993, s. 19-20. 31 eybani Hann Divann bilinen tek kopyas; Istanbul, Topkap Saray, Ahmet III, No.

2436, Bodrogligeti, A. J. E., Yasavi Ideology in Muhammad Shaybani Khans Vision of An Uzbek Empire, Journal of Turkish Studies 18 (1994), s. 53. 32 Kaynaklarda eybani Hann Det-i Kipaka neden geri dnd hakknda deiik ve

ilgin bilgiler mevcuttur. Bunlarn bir deerlendirmesi iin bkz.: Kili, 1999, s. 97-101. 33 Bu olaylar iin bkz.: Zahireddin Muhammad Babur Mirza, Baburnama, Chaghatay Turkish

Text with Abdul-Rahim Khanhanans Persian Translation. Turkish Transcription, Persian Edition and English Translation. W. M. Thackston (ed.), C. I, 1993-94, s. 167-170. eybani Hann Semerkand kuatmas iin bkz:. Muhammed Salih, eybani-name, metin edisyonu ve Almanca evirisi H. Vambery, Die Scheibaniade. Ein ozbegisches Heldengedicht in Gesangen von Prinz Mohammed Salih aus Charezm, Wien, 1885. 34 Heartn ele geirilmesi hakknda bkz.: Gyas al-Din Khwandamir, Habibus-siyar, Tome

Three. The Reign of the Mongol and the Turk. Translated and Edited W. M. Thackston. 2. cilt, Cambridge: Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, 1994, s. 534-535. 35 Haydar Duglat, s. 241-246; Tani, I, s. 85-86; Abdullah b. Muhammed b. Ali Nasrullahi,

Zubdat al-Asar, Barthold, Soineniiya, C. VIII, s. 137-140. 36 Bilindii gibi, emir/bey unvann alan Temr, hakimiyeti ele geirdikten sonra hibir zaman

han unvann kullanmam ve daima Cengiz soyundan bir han gstermelik yannda bulundurmutur. 37 Bodrogligeti, s. 42.

1095

38 39 40

Muhammed Salih, s. 148. Haydar Duglat, s. 282-283. Yasa zerinde yaplan almalar iin bkz.: D. Ayalon, The Great Yasa of Chinggis Khan.

A Reexemination. Preface (A). The Basic Data in the Islamic Sources on the Yasa an on Its Contents, Studia Islamica 33 (1971); D. O. Morgan, The Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol Law in the Ilkhanate, Bulletin of the School of Oriental and African Studies XLIX, 1 (1986), s. 162176. 41 M. B. Dickson, Shah Tahmasb and the Uzbeks, Ph. D. Dissertation, Princeton

University, 1958 Dickson, Uzbek Dynastic Theory in the Sixteenth Century, Trudy XXV-ogo Mejdonarodnogo Kongressa Vostokovedov 3 (1960), s. 208-216. 42 R. D. McChesney, Waqf in Central Asia. Four Hundred Years in the History of a Muslim

Shrine, 1480-1889. Princeton-New Jersey, Princeton University Press, 1991. 43 Hakimiyette ortaklk anlay iin bkz.: J. Woods, Aqqoyunlu. Clan, Confederation, Empire.

Minneapolis-Chicago, 1976, s. 12-16. 44 l sistemi hakknda bkz.: Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, 2. bask. stanbul,

Enderun Kitabevi, 1981, s. 285-301. 45 Bu konuda bkz.: . Togan, Patterns of Legitimation of Rule in the History of the Turks.

Korkut E. Ertrk (ed.), Rethinking Central Asia. Ithaca, 1999, s. 49; senbike Togan Trk Tarihi Prensipleri inde Dta Ticaret te ln Rol, Trk Dnyas Tarih Aratrmalar Kongresi. Ankara: TTK, 5-9 Eyll, 1994. 46 Cengiz Han dneminde l hakknda bkz.: . Togan, Flexibilty and Limitations n Steppe

Formations The Kerait Khanate and Chinggis Khan. Leiden-New York, Brill, 1998. 47 48 lhanllarda l sistemi iin bkz.: Togan, 1981, s 285-301. iban soyundan olan baka hanlklar da mecvuttur. 1510da iban soyundan Yadigar

Sultann torunlar lbars ve Balbars Harezmi ele geirerek burada Hiva-zbek Hanlnn temellerini atmlardr. Yadigar sultan iban soyundan Arabah, Eblhayr ise iban soyundan brahimin soyundan gelmektedir. Pulad Sultan ise her iki soyu ibana balayan zincirini oluturmaktadr. Bu konuda bkz.: Dickson, 1960, s. 213. 49 Khwandamir, II, s. 538.

1096

50

Bu paylamlarn analizi iin baknz benim, Family Rights and Dynastic Tradition in

Uzbek Khanate in 16th Century Central Asia, The Seventh Annual Central Eurasian Studies Conference sunulan bildiri, Bloomington, 2000 (yayna hazrlanmaktadr). 51 52 53 54 Binai, s. 80-81, Muhammed Salih, s. 387. Dickson, 1960, s. 210. eybani Han ve kardeinin babas ah Budak Sultandr. Bunlara Eblhayr soyundan olmamakla birlikte miras hakknda sahip olan Bahtiyar

Sultann oullar Mehdi ve Hamza Sultanlar da eklemek gerekir. 55 56 57 sfahani, s. 5. Barthold, 1973, s. 130-145. Tani, I, s. 86. Dickson, 1958, s. 34. Tanie gre Kknc Sultan (imdi han)

Semerkand, eybani Hann olu Temr Sultan ile birlikte sahip olmutur. Semerkand, eybani Han ve ailesinin hissesi olduu iin herhalde byle bir dzenlemeye gidilmi olmal. 58 Kaynaklarda bu konuda elikili bilgiler olmakla birlikte bu kurultay byk bir ihtimalle

1511de yaplmtr. 59 Tani, I, s. 87; Haydar Duglat, s. 283. Kalkan kurumunun neye karlk geldii ok ak

olmasa da, hann halefi olarak anlamak mmkndr. Bu konuda bkz.: McChesney, 1991, s. 56. 60 Cengiz ve Cuci ulusundaki veraset meseleleri iin bkz. . Togan, Jchi Khan and the

Accounts on the Siege of Khwarazm as Symbols of Legitimacy, s. 21-22. Thomas J. Barfield, The Perilous Frontier. Nomadic Empires and China, 221 BC to AD1757. Cambridge MA, Oxford UK, 1992, s. 206-208. Ayrca bkz.: Halil nalck, The Ottoman Succession and Its Relation to the Turkish Concept of Sovereignty, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society. Bloomington: Indiana University Turkish Studies, 1993, s. 37-69. 61 62 Haydar Duglat, s. 282-283. McChesney, 1991, s. 62-63; McChesney, Central Asia in the 10th-12th/16th-18th

Centuries, Encylopedia Iranica, C. V, s. 181-182. (1992). 63 64 65 McChesney, 1991, s. 63. McChesney, 1996, s. 135-136. McChesney, 64-66.

1097

Abdullah b. Muhammed b. Ali Nasrullahi, Zubdat al-Asar. Takent, IVAN, Uz., No: 608. Adshead, S. A. M., Central Asia in World History. New York: St. Martins Press, 1993. Ahmedov, Bori, zbek Ulusu. Takent: Abdulla Kadiriy Namdagi Halk Meras Neriyat, Nur, 1992. Aka, smail, Mirza ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara, TTK Yay., 1994. Anonim, Tevarih-i Guzide Nusratname, A. M. Akramov (ed.), Takent, 1967. Ayalon, D., The Great Yasa of Chinggis Khan. A Reexemination. Preface (A). The Basic Data in the Islamic Sources on the Yasa an on Its Contents, Studia Islamica 33, 1971. Barfield, Thomas J., The Perilous Frontier. Nomadic Empires and China, 221 BC to AD1757. Cambridge MA, Oxford UK, 1992. Barthold, V. V., Four Studies on the History of Central Asia. Rusadan evirisi V ve T. Minorsky, c. II, Ulugh-Beg. Leiden: E. J. Brill, 1958. Barthold, V. V., Soineniiya, c. VIII. Moskova, 1973. Bodrogligeti, A. J. E., Yasavi Ideology in Muhammad Shaybani Khans Vision of An Uzbek Empire, Journal of Turkish Studies, 18 (1994), 41-57. Bregel, Yuri, Turco-Mongolian Influences in Central Asia, Robert L. Canfield (ed.), TurcoPersia in Historical Perspective. Cambridge: Cambridge University Press, 1991, 53-77. Dickson, M. B., Shah Tahmasb and the Uzbeks, Princeton University: Ph. D. Dissertation, 1958. Dickson, M. B., Uzbek Dynastic Theory in the Sixteenth Century, Trudy XXV-ogo Mejdonarodnogo Kongressa Vostokovedov 3 (1960), 208-216. Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Trk, P. I. Desmaisons (ed.), Histoire des Mogols et des Tatares par Aboul-Ghazi Bahadur Khan, St. Petersburg, 1871. Fazlulllah b. Ruzbihan sfahani, Mihman-name-yi Buhara, Manuihr Sutuda (ed.), Tehran, Bungah-i Tarcumah wa Nashr-i Kitab, 1341/1963. Frank, Andre Gunder, Central Asiaa Continuing Role in the World Economy to 1800. Michael Gervers ve Wayne Schlepp (ed.), Historical Themes and Current Change in Central and Inner Asia. Toronto Studies in Central and Inner Asia, No. 3. Toronto, 1998, 14-38.

1098

Gyas al-Din Khwandamir, Habibus-siyar, Tome Three. The Reign of the Mongol and the Turk Translated and Edited W. M. Thackston. 2. cilt, Cambridge, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, 1994. Gross, Jo-Ann, The Economic Status of A Timurid Sufi Shaykh: A Matter of Conflict or Perception, Iranian Studies XXI, 1-2 (1988), 84-104. Hasanhoca Nisari, Muzakkir-i Ahbab, smail Bekcan (ev.), Takent, 1993. Hafiz-i Tani Buhari, eref-name-yi ahi, Abdullahname, faskimile, 2 cilt, M. A. Salakhhetdinova (ed. ve ev.), Moskva, Izd. Nauka, 1983. nalck, Halil, The Ottoman Succession and Its Relation to the Turkish Concept of Sovereignty, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society. Bloomington: Indiana University Turkish Studies, 1993, 37-69. Kl-Schubel, Nurten, Diversity in Political Culture: Muslim Empires of Eurasia in the 16th Century. Ottomans, Mughals, Safavids, Uzbeks. Great Ottoman Civilization, c. 1. Ankara, 2000. Manz, B. F., The Rise and Rule of Tamerlane. Canto Edition. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. McChesney, R. D., Central Asia in the 10th-12th/16th-18th Centuries, Encyclopaedia Iranica, c. V., 181-182. (1992). McChesney, R. D., Waqf in Central Asia. Four Hundred Years in the History of a Muslim Shrine, 1480-1889, Princeton-New Jersey, Princeton University Press, 1991. McChesney, R. D., Central Asia. Foundations of Change. Princeton, New Jersey: The Darwin Press, Inc., 1996. Mevlana Binai, eybani-name, Kazuyuki Kubo (ed.), Kyoto, 1997. Morgan, D. O., The Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol Law in the Ilkhanate, Bulletin of the School of Oriental and African Studies XLIX, 1 (1986), 162-176. Muhammed Haydar Mirza Duglat, A History of the Moghuls of Central Asia, Being the The Tarikh-I Rashidi of Mirza Muhammad Haydar Dughlat, N. Elias (ed.) ve E. Denison Ross (ev.), reprint, 1972.

1099

Muhammed Salih, eybani-name, metin edisyonu ve Almanca evirisi H. Vambery, Die Scheibaniade. Ein ozbegisches Heldengedicht in Gesangen von Prinz Mohammed Salih aus Charezm, Wien, 1885. Paul, Jrgen, Forming A Faction: The Himaya System of Khaja Ahrar, International Journal of Middle East Studies, 23 (1991), 533-548. Pitulina, K. A., Prisirdarinskie goroda i ih znaenie v istorii kazahskih hanstv v XV-XVII vekah, Kazahstan v XV-XVIII. Alma-Ata: Izd. Nauka, 1969, 5-49. Safargaliyev, M. G., Raspad Zalotoi Ordi, Sarank, Mordovskoe Knijnoe Izd, 1960. Semenov. A. A., eybani-Han i zavoevanie imperi Timuridov. Materiali po istorii tajik uzbekov Srednei Azii XII, 1, 1954, 39-83. eybani Han, Divan, stanbul, Topkap Saray, Ahmet III, No. 2436. eyh Alem Azizan, Lamahat min nehahat al-kuds, Takent, IVAN, UzRep., No. 495. Subtelny, M. E., Socio-Economic Bases of Cultural Patronage under the Later Timurids, International Journal of Middle East Studies 20, 4, (1988), 479-505. Togan, ., Altnordu zlrken Krma Giden Yol, Trk-Rus likilerinde Dn Bugn Sempozyumu, Ankara: 12-14 Aralk 1992. Togan, senbike, Inner Asian Merchants at the Closing of the Silk Road (17th Century). Land Routes of the Silk Roads and the Cultural Exchanges Between the East and West Before the 10th Century. Desert Route Expedition International Seminar in Urumqi, August 19-21, 1990, New World Press, 139-160. Togan, senbike, Jchi Khan and the Accounts on the Siege of Khwarazm as Symbols of Legitimacy International Seminar Source Studies of the History of Ulus Djuchi (Golden Horde) from Kalka to Astrakhan (1223-1556) Sunulan Bildiri. Kazan: 23-26 Haziran 1998. Togan, senbike, Patterns of Legitimation of Rule in the History of the Turks. Korkut E. Ertrk (ed.), Rethinking Central Asia, Ithaca, 1999. Togan, senbike, Trk Tarihi Prensipleri inde Dta Ticaret te ln Rol, Trk Dnyas Tarih Aratrmalar Kongresi. Ankara: TTK, 5-9 Eyll, 1994. Togan, senbike, Ulu Bey Zamannda Yasa ve eriat Tartmalar. Tarih evresi 10 (1994), s. 9-16.

1100

Togan, senbike, Flexibilty and Limitations in Steppe Formations The Kerait Khanate and Chinggis Khan, Leiden-New York, Brill, 1998. Togan, Z. V., Umumi Trk Tarihine Giri, 2. bask, stanbul, Enderun Kitabevi, 1981. Togan, Zeki Velidi, Bugnk Trkili ve Trkistan ve Yakn Tarihi. 2. bask. stanbul: Enderun Kitabevi, 1981. Voll, John O., Central Asia as a Part of the Modern Islamic World. Beatrice F. Manz (ed.), Central Asia in Historical Perspective. Boulder, San Francisco and Oxford: Westview Press, 1994, 6281. Zahireddin Muhammad Babur Mirza, Baburnama, Chaghatay Turkish Text with Abdul-Rahim Khanhanans Persian Translation. Turkish Transcription, Persian Edition and English Translation. W. M. Thackston (ed.), c. I, 1993-94.

1101

Hive Hanl / Yrd. Do. Dr. Feridun Tekin [s.634-640]

Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Eitim Fakltesi / Trkiye Hive, 1804-1920 yllar arasnda Orta Asyada hkm srm bamsz Trkistan hanlklarndan biridir. Bu hanln snrlarn oluturan corafya, aslnda kadim medeniyetlere merkezlik yapm olan Harezmdir. Harezm, Amu-Deryann aa mecrasnn her iki tarafnda bulunan lkenin ve bu lkede, XIII. asra kadar, dilini muhafaza ederek yaam olan ark ran kavminin ismidir.1 Harezm, cihan medeniyetinin gelimesinde ok nemli roller oynayan mukaddes lkelerden biridir. Bu aziz zeminde doan byk zatlarn isimleri btn dnyada byk bir ihtiram ile anlmaktadr. Bilim ve uygarla ok byk hizmetleri olan Ebu Reyhan Birunnin tabiri ile sylemek gerekirse nsan ihtiyalarnn ortaya kard bilimlerin her biri bu corafyada ekillenmitir. S. P. Tolstov ve Y. G. Gulamov, uzun yllar boyunca yapm olduklar arkeolojik aratrmalarla Harezmin kadim zamanlarda da zengin bir medeniyete sahip olduunu ortaya koymulardr.2 Gulamov, bu konuyla ilgili olarak yle demektedir: Harezmde tarmn olduka gelimi olmasnn sebebi; ok eski zamanlarda bile bu corafyada sun sulama iinin yaplyor olmas ve aynen Msr, Mezopotamya hem de baka memleketlerdeki gibi stn bir seviyede bulunmasdr.3 Bu yksek medeniyet, o devir biliminin gelimesine de etki etmitir. Bu aziz zeminden bilim dnyasnn byk simalar Ebu Abdullah El Harezm, Muhammed Musa El Harezm, Mamun Akademisini yneten Birun ve Zamaher gibi alimler, airler, tarihiler ve edipler yetimilerdir. Yukarda isimleri zikredilen bu alimler, bilimin birok sahas ile ilgili deerli eserler vermilerdir. Bylece bir ok bilim dalnn temelleri bu eserler aracl ile oluturulmutur. Lakin Harezmde yaratlan bu yksek medeniyet, Cengiz Hann bu corafyay istilasyla yok olup gitmitir. Bu durum, uzun yllar Harezmde merkez bir otoritenin kurulmasna kadar devam etmitir. Harezm; Timur, Abdullah Han, Nadir ah vd. hkmdarlarn ynetimi altnda bulunmutur. Fakat, Ebulgazi Anuah (1643-1663) Devrinde hanlk eitli ynlerden biraz canlanmaya balad. Sulama inaatlar kurularak tarm alannda nemli gelimeler saland. Hive Hanl XVIII. asrn sonlarnda, ok derin siyas bir kriz iinde bulunmaktayd. Bu kriz kabileler arasnda meydana gelen kanl savalar, han ile derebeyleri, gebeler ile yerli halk arasndaki arpmalar ve bununla birlikte d dmanlar ile yaplan savalar neticesinde ortaya kmt. Sz konusu olaylarn bu devir Harezminin ekonomik gelimesine de olumsuz etkileri olmutur. lkenin byle kt bir durumda bulunmasna ramen ve de ayn zamanda derebeyleri arasnda durmakszn devam eden kanl atmalarn olduu bir ortamda, Kongrat slalesi liderlerinden Emuhammed olu Muhammed Emin nak, devleti egemenlii altna almaya almaktayd.

1102

Muhammed Emin nak, hanln ynetimini ele geirinceye kadar Hivede, uzun yllar TrkmenYovmut derebeyleri hkm srdler. Onlarla mahall zbek derebeyleri arasnda ynetimi ele geirmek iin yaplan mcadeleler neticesinde memleket viran oldu, halk ise ar artlar altnda alk ve sefalet iinde yaad. Bu mcadeleler esnasnda XVIII. asrda Harezm halknn ne kadar acnacak bir durumda olduunu Munis u ekilde ifade etmektedir: Ondan sonra derebeyleri Hazarasb, Hankah ve Araldan baka btn yerleri Harezm topraklarna kattlar. Yovmutlarn zulm ve eziyetleri o kadar fazlalat ki iki kale halk birbiri ile iliki kuramaz ve hibir yerden yardm alamaz hale gelmilerdi. Bu sebeple Harezm diyarnda salgn hastalklar ba gsterdi. Halk, bu durumdan kurtulmak iin mahalle mahalle, kabile kabile bulunduklar yerlerden g etmeye baladlar. zellikle Buhara tarafna gelip alk belasndan kurtuldular. Kamaya kudreti yetmeyen halk, ocuklarn Kazak ve Karakalpaklara satarak nafakalarn temin ettiler. Yovmutlar dahi bu ocuklar alp satmaya baladlar. Ekser kaleler ve ehirler harap olduundan kentler, mezralar ve bo araziler iskan yerleri olmaya balad. Hivenin byk imaretleri yklp onun yerine yksek duvarlarla evrili binalar yaplmaya baland. Vahi canavarlar insanlarn bana ynetici oldu. Bunun sonucunda mamur ehirde sadece 40 ev kald. Baz kiilerden iittiime gre bunlarn says sadece 15 idi. Cuma namazn klmak iin ancak ya da drt kii bulunabiliyordu. Alk ve sefalet yle bir boyuta ulat ki kpek ve eek eti insanlara helal olmaya balad. Baz yerlerde insan eti de yediler.4 Harezmde yaayan insanlar, alk ve sefalet belasndan kurtulmak maksadyla aileleri ile Buharaya doru kamaya mecbur kaldlar. Bir zamanlar Harezmden kamak zorunda kalan Muhammed Emin nak, tekrar Harezme geri dnd. Onu ehir ve kyllerin ileri gelenleri desteklediler. Muhammed Emin nak, Trkmen serdarlar zerinde egemenlik kurmak iin balatt mcadeleler dneminde memlekette siyas hkmranl kendi ellerinde tutan Trkmen derebeylerine kar ve bununla birlikte Buhara hanlnn etkisinde olan Aral Mangtlarna kar da mcadeleye balad. Bu mcadeleler sonucunda memleket sefalet ve zulm altnda kald. zellikle ehirler yokluk iine dt. Ar artlar altnda kalan ehir ahalisi isyan balatt. Bu isyana byk toprak sahiplerini destekleyen ehir asilzadeleri nclk etti. Byk toprak sahipleri hakimiyetlerini merkezletirme taraftar olduklarndan iktisad hayatn ktye gidii onlarn da iine gelmiyordu. Bu sebeple Kongratlar bu mcadelede Muhammed Emin nak n plana kardlar ve ona ok byk destekte bulundular.5 Devlet ynetimini ele geirmek ve kendi hkmranln ilan etmek iin Muhammed Emin nak, emirler, byk toprak sahipleri, tccarlar ve din adamlarnn da desteini almaktayd. Harezmde iktidar elinde bulunduran Kongratlar slalesine ilk zamanlar Muhammed Emin nak liderlik yapt. O, han slalesinden olmasa bile btn gc elinde bulundurarak memleketi sahte hanlar silsilesinden biri olarak idare etti. Bu devirde sahte han olsa da o kiinin han olmas gerekiyordu. nk mahall halk iinde hann taraftarlar ok fazla idi.

1103

Muhammed Emin nakn olu vaz nak (1790-1804) da babasnn iini devam ettirdi. Lakin vaz nakn olu ltzer (1804-1806), V. Ebulgaziyi tahtan indirip kendisini Kongrat slalesinin han olarak ilan etti. Buhara Hanl ile yaplan savata ltzer suda boularak ld. Hive askerleri yenilgiye urad. Bundan sonra Hive tahtna mezkur slalenin nemli isimlerinden biri olan ltzerin kk kardei I. Muhammed Rahim (1806-1825) oturdu. Muhammed Rahim Han iktidarn kuvvetlendirmek amacyla geici olarak da olsa, eski han slalesinden olan V. Ebulgaziyi devletin tepesine oturttu. Tarm ile uraan blgelerdeki iftilerin byk bir blm, XVIII. asrn sonu ve XIX. asrn balarnda yaplan savalarda aktif olarak rol aldlar. Bu savalar hkmran snfndakilerin houna gitmeyen neticeler dourdu. nk iftiler, zellikle topra olmayan kyller, toprak elde etmek iin isyan balattlar. Muhammed Rahim, tahta knca halknn ne kadar sknt ve eziyet iinde bulunduunu anlad. 1807 ylnn austos aynda Bekale blgesindeki iftilerin byk bir ksm hana kar isyan balatp Hiveye doru harekete getiler. Geri Muhammed Rahim, anlamaya yanamayan iftileri tarumar etse de bu olaydan korkup V. Ebulgaziyi tahta kard, kendisi ise onun yannda yardmc olarak kald.6 Lakin ksa bir sre iinde Muhammed Rahim ynetimde etkin bir hale gelerek V. Ebulgaziyi tahtan uzaklatrd ve kendisini han olarak ilan etti. Muhammed Rahim, bykbabas Muhammed Emin nak Devrinde balayan Hive hanl snrlarn geniletme ve burada yaayan kabileleri birletirme iini ar sertlie dayanan bir politika aracl ile devam ettirdi. I. Muhammed Rahim (1806-1825), hanln ynetim kademesindeki kiilerle bir meclis dzenleyerek vergi reformunu hayata geirdi. Toprak vergisini uygulamak iin ferman kard; gmrk ve darphane gibi kurumlar oluturdu ve altn sikke basmaya balad.7 O, feodalizmin getirmi olduu dankl ve babozukluu ortadan kaldrmak iin mcadele ederek derebeylerini hkmranl altna ald. Uzun yllar devam eden kanl savalardan sonra I. Muhammed Rahim, 1811 ylnda Aral hakimiyeti altna almay baard. Tre Murad ldrld. Orada 20.000 ailenin yaamas mmkn olan bir kale yerle bir edildi. XIX. asrn balarnda hanln merkezlemesi ile birlikte gemi devirlere gre btn sahalarda bir canlanma balad. Bu canlanma tesadf olmayp, bir ok iktisad ve sosyal nedenlerden dolay ortaya kmt. Bu devirdeki retim sistemi, feodalizmin retim sistemi olsa da ticar ilikiler, tarm ve iftilii ister istemez etkiliyordu. Kabileler arasndaki ok geni olmayan ticar ilikiler onlarn birlemelerine sebep oldu ve hanlarn merkez bir devlet kurmas iin giriimlerini kolaylatrd.

1104

Bu devir, zbekistann iktisad hayatnn en nemli zelliklerinden biri olan mal-para ilikilerinin gelitii bir dnemdir. Mal-para ilikilerinin gelimesi, hanln vergi sisteminin deimesinde de aka grlmekteydi. XIX. asrn ilk yarsnda vergi mal karl olarak deil, para ile alnmaya baland. Para ile vergi alma ii nisb olarak glendi. Mesela; Hivede arazi vergisi, para olarak alnmaya baland. Feodal tarm sistemindeki deiiklikler, mal-para ilikilerinin gelimesi, urug-kabilecilik sisteminin uzun zamanlardan beri devam edip gelen bozuluunu da abuklatrd. Bu deiim, zbekler arasnda XIX. asrn balarna gelindiinde vakf arazilerinin feodal kabile reisleri tarafndan ele geirilii ile sona erdi. Bu durum, gebe ve yargebe kabilelerin birlemesi sonucunu dourdu. Hive Hanlnda, byk toprak sahipleri tarafndan hanlk snrlarnda ve Hive etrafnda yaayan iftilerin topraklarnn zorla ellerinden alnmasna bu olaylar sebep oldu.8 Ticar ortaklklarn ve iftilik ile uraanlarn artmas, byk feodal mlk sahipliinin douu, yeni sulama inaatlarnn kurulmas ve yeni toprak paralarnn temin edilmesini gerektiriyordu.9 Bu durum, XVIII. asrn sonu ile XIX. asrda sulama ilerinin canlanmasna sebep oldu ve bylece sulama alannda byk iler baarld, bir ok yere su gtrld, yeni kyler kuruldu. Tarm rnlerine talebin artmas, byk sulama inatlarn kurma zorunluluunu dourmu olsa da merkez bir devlet sisteminin varl, Han ve onun yaknlar, derebeyleri, tccarlar ve zanaatkarlarn menfaatine idi. Merkez bir devlet kurulduu takdirde sadece byk sulama inaatlarnn kuruluuna imkan domayacak, belki de komu halklar talan, onlarn yerlerini gasp etmeye de imkan doacakt. Hivede derebeyleri ar vergiler alma yoluyla kendi halklarn adeta yamalamlardr. Komu halklara sk sk hcum ederek onlar talan etmilerdir. Talanclk, zenginlik kaynaklarndan biri olarak kabul edilmitir. Bu konuda saray tarihilerinden Munis ve geh eserlerinde ok deerli bilgiler vermilerdir. Hive hanlar; Karakalpak, Trkmen ve Afganistanda yaayan halklara muntazam bir ekilde hcum edip onlarn mal ve mlklerini yamalamlar ve oluk ocuklar ile birlikte esir almlardr. Son ynetim ekli de sk olarak kullanlmtr. nsanlar, hanlar ve onlarn yakn akrabalar tarafndan gl derebeylerinin arazilerinde, apa ilerinde ve ehir ilerinde hibir karlk demeden altrlmlardr.

1105

Memlekette en gzel ve en verimli yerler han ve onun evlatlar, sekinler, byk derebeyleri ve din adamlarnn elinde idi. Bu yerler; yersiz iftiler, mecbur olarak g ettirilip getirilen insanlar ve kleler tarafndan imar edilmekteydi.10 Yukarda tespit etmeye altmz olgular; gl derebeylerinin, hanlarn merkez bir devlet kurma abalarnda onlara destek vermi olduu gereini ortaya kartmaktadr. nk bu durum, ayn zamanda onlarn da iine geliyordu. XIX. asrn ortalarna gelindiinde, Karakalpak ve Trkmen derebeylerinin Hive Hanlarna kar yapm olduklar mcadeleler ve Hanln feodal yapsndan kaynaklanan birtakm olumsuzluklarn ekonomiye yansmas neticesinde halkn durumu daha da arlamt. Feodal mcadelelerin artmas sonucunda bu devirde Hive tahtna kan hanlar (Muhammed Emin, Abdullah Han, Kutluk Murad), uzun yllar devlet ynetimini ellerinde tutamadlar. Kutluk Murad ldrldkten sonra Hivede tahta Seyid Muhammed (1856-1865) kt. Seyid Muhammed, hkmranl dneminde komu halklarn Hive Hanlna kar olumsuz hareketlerini krmak iin onlara kar acmasz bir ekilde davrand. Ondan sonra devletin bana II. Muhammed Rahim (1865-1910) geti. 1873 ylnda Hive Hanl Rusya tarafndan saldrya urad. Malubiyete urayan Hive han Rusyay metbu tanmak zorunda kald. Bu tarihten nce de Hive hanlarnn Rus hkmetine kar olan izzet ve hrmetleri, talep ve istekleri, Rusyaya eliler gndermeleri vb. ilikiler bu devirde yaam sanatlarn eserlerine yansmtr. XIX. asra gelindiinde Trkistandaki dier hanlklar gibi Hive Hanl da merkez bir yapya kavutu. te bu merkezleme neticesinde memlekette biraz ekonomik canlanma balad; bu durum, bilim ve edebiyat alanlarnda bir ok gelimeyi de beraberinde getirdi. XIX. asrda Harezmde eserler vermi sanatlardan saray tarihileri Munis, geh ve Beyanler bu devrin edeb hayatna damgalarn vurmulardr. Onlara gelinceye kadar XVII. asrda tahta bulunan Harezm han ve tarihisi Ebulgazi (16431663), ecere-i Trk ve ecere-i Terakkime isimli eserleri kaleme almt. Ebulgaziden balayarak ltzer (1804-1806) Devrine kadar Harezmde tarih eserler yazld malum deildir. Munis, Firdevsl-ikbal isimli eserinde, Ebulgaziden sonraki devir Harezm hanl tarihinin, herhangi bir tarihi tarafndan yazlmad noktasnda unlar sylemitir: Malum olsun ki Harezm diyarnda padiahlk yapm olan Cengiz evladnn vakat Ebulgazihan bin Arabhandan sonra yazlmamt. Bununla birlikte Emuhammed Be ve Muhammed Emin nakn devrindeki vakalar da yazlmamt. Ben (Munis) o devirde meydana gelmi olaylar gcm yettiince aratrp yazdm.

1106

Fakat bir ok olayn zamann aydnlatmay baaramadm. Bunun iin bu devir tarihini aydnlatmak uzun yllar alacaktr.11 Ebulgaziden ltzer Devrine kadar herhangi bir tarihi tarafndan byle mesuliyetli bir iin stlenilmemesi ve bu iin Munise yklenilmi olmas, onun kendi zamann yetenekli bir tarihisi olduunun en nemli delilidir. Harezm tarihi hakknda zbek Trkesi -daha dorusu aatay Trkesi- ile eserler yaratma, baka dillerdeki eserleri aatay Trkesine tercme etme gibi iler, sonralar Munisin talebesi olan geh, Beyan ve baka saray tarihileri tarafndan devam ettirilmitir. Munis, geh ve Beyan, XIX. ve XX. asrn balarnda Harezmde hkm srm hanlara ait Firdevsl-ikbal, Riyazd-devle, Zbdett-tevarih, Glen-i devlet, Camil-vukuatis-sultan, ahid-ikbal, ecere-i Harezmah, Harezm Tarihi isimli eserleri yazmlardr. Bu eserler, 1914 ylna kadar, yani Hive Hanlnda XVIII. asrn ikinci yarsndan Esfendiyar (1910-1918) Devrine kadar olan tarih olaylar iermektedir. Bu devirde Harezmde orijinal eserler yaratlmasnn yannda, Arap ve Fars dillerinde yazlm olan byk tarih eserleri aataycaya aktarma ii de baya stn bir seviyede idi. Orta an mehur ark tarihisi Mesudnin (X. asr) Mrz-zihab, bn el Esirin Elkamil fit tarih ve Mirhandn Ravzats-safa ve bunun gibi bir ok tarih-edeb eserler de12 aataycaya tercme edildi. Biz burada bu eserler zerinde ayrntl olarak durmayacaz. nk bu eserler zerinde deiik almalarn yaplmas gerekmektedir. Onlardan bazlar hakknda, Munis, geh ve Beyannin hayat ve eserlerinden sz ettiimizde bu konuyla ilgili bilgileri vereceiz. Edebiyat sahasnda da bir ok saray airi yetimiti. Bu devirde gazelhanlk ok stn bir seviyeye ulamt. XIX. asrn II. yarsnda Hive Han saraynda yaayan airler hakknda Tabib, Mecmuat-uara isimli bir tezkire kaleme almt. Tercme ileri ve saray edebiyatnn canlanmaya balam olmasna ramen Harezmde meydana gelen olaylar yazma ii Munis ve gehden sonra sona ermiti. XX. asrn balarna gelindiinde, 1873 ylndan Esfendiyar Devrine kadar olan tarih srete Harezmde meydana gelen olaylar, Harezm tarihileri ve edebiyatlarndan biri olan Beyan ecere-i Harezmah isimli eserinde kaleme ald. XIX. asrn ilk yarsnda Hivede mimarlk alannda da baz gelimeler olmutur. XVIII. asrn sonlarnda tarih eserlerin onarmlarnn yannda, yeni binalar da kurulmutur.

1107

te bu devirde Harezm halk zanaatkarlar, Orta a Harzemahlar Devrindeki gelenekleri yaatmaya devam ettiler. Bunun sonucu olarak Eski Ark ve Ereng Hann harab olmu saraynn baz blmleri onarlarak onlarn etrafna yeni binalar yapld. 1809 ylnda Kutluk Murad, zel bir mimarye sahip olan bir medrese ina ettirdi. Ondan sonra tahta kan Muhammed Rahim ve Allah Kulu Han da 1822 ylnda byk bir medrese ina ettirdi. XIX. asrn ilk yarsnda yaratlan en byk mimar eserlerden biri alt kilometre uzunluu olan Dian Kalesidir. Dnyann en eski medeniyet merkezlerinden biri olan Harezmde sanatsal faaliyetler, Hive hanl dneminde de devam etmitir. Gzel sanatlarn dallarndan olan musikinaslk ve hattatlk gibi alanlarda da bir ok nemli ahsiyet yetimi ve orijinal eserler vermilerdir. Burada zerinde nemle durmak istediimiz nokta, edeb hayatn Hive Hanlnda devrin btn olumsuzluklarna ramen Klasik aatay Edebiyat geleneini devam ettiriyor olmas ve bu devirde tarih yazcl, tercmanlk ve divan tekil etme iinin hala yksek bir seviyede olduudur. Munis, geh, Beyan ve Kamil Harezm gibi sanatlar Neva geleneini devam ettirerek eitli trlere ait mkemmel eserler ortaya koymulardr. Neva geleneini devam ettiren sanatlarn bir ou Hive Hanlnda toplanmlard. Bu sanatlardan biri olan Munis (1778-1828), XVIII. asrn II. yars ve XIX. asrn balarnda Harezmde yaam ir Muhammed b. Emir vaz Bein oludur. O, iyi bir tarihi, yetenekli bir air ayn zamanda da nemli bir devlet adam -Mirab (Su ileri mfettii)- idi. Munis, yaratm olduu edeb eserler ile aatay edebiyatnn gelimesinde nemli bir grev stlenmi ve onun kaleme alm olduu tarih eserler de Trkistan halklarnn tarihini renmede ok nemli kaynaklar olma zellii tamaktadrlar. Ayrca Farsadan yapm olduu tercmeler de bu devir edebiyat hazinesinin zenginlemesini salamtr. Munisin hayat, eserleri ve sanat anlay ile ilgili olarak zbekistanda bir ok nemli aratrma yaplm olup, onun eserlerinden rnekler neredilmitir.13 Munis, genlik alarndan itibaren bilimsel konulara ilgi duymaya balad; tarih ve edebiyat sevdi ve kendisinden nce yaam air ve tarihilerin eserlerini byk bir dikkat ve ilgi ile okudu. Munis, genlik alarndan itibaren yazmaya balam olduu iirlerini 1813 ylnda bir araya getirerek divan tertip etti ve ona Munisl-uak adn verdi. Bu divan eitli tr ve konulardaki iirlerden olumaktadr ve yaklak olarak 8000 beyit kadardr. Munis divannn eitli zamanlarda istinsah edilmi elyazma nshalar zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Birun simli arkinaslk Enstits Elyazmalar Blmnde 1330, 1793, 7568, 940, 9556 numaralar ile saklanmaktadr.14 Munis, Firdevsl-ikbal isimli eserin de yazardr. Be babdan ibaret olan bu eser, efsanev rivayetten balayp, 1825 ylna kadar Harezmde geen olaylar iine almaktadr. Firdevsl-ikbalde

1108

zbekler, Trkmenler ve Karakalpaklarn hayat ve tarihine ait ok geni ve ak bilgiler mevcuttur. Bu bilgiler, sz konusu boylarn madd hayat, ar yaam artlar ve hkmdarlarla olan mnasebetleri hakkndaki nemli ayrntlardr. Munis, bu eseri tamamlayamamtr. O, eski zamanlardan balayarak Muhammed Rahim Han hkmranlnn 7. ylna (1813e) kadar olan olaylar yazmtr. Eseri onun rencisi olan Muhammed Rza geh tamamlamtr. Munis ve gehnin bu eserinin bir ok elyazma nshas Takent ve Leningraddaki ktphanelerde bulunmaktadr.15 Hive Hanlnn mehur air, tarihi ve tercmanlarndan biri olan Munis, bir ok tarih eseri de aataycaya tercme etmitir. O, ark tarihisi Mirhandn umum tarihe ait mehur Ravzats-safa isimli eserinin I. cildini ve II. cildinin I. blmn Farsadan tercme etmitir. Bu tercmenin yegane nshas u anda zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Birun simli arkinaslk Enstits Elyazmalar Blmnde 3446 numara ile saklanmaktadr. Harezmde XIX. asrda yetien en nemli airlerden biri olan geh,16 1809da Hive ehrinin Kyat kynde dnyaya gelmitir. Onun ailesi Hive Hanlnda uzun yllar Mirablk grevinde bulunmutur. Mirab bir ailede doup byyen geh, iyi bir eitim almtr. Kk yata babasn kaybeden geh, tarihi ve devlet adam olan amcas Munis tarafndan himaye edilmi ve medrese eitimi almtr. geh, edeb faaliyetlerine balamadan kendisinden nceki aatay edebiyat temsilcilerini -zellikle Nevayi- ve Fuzul gibi ark medeniyetinin stn temsilcilerini sevgi ve byk bir dikkatle incelemitir. Nevaden sonra aatay edebiyatnda en fazla eser veren geh, 1874de doduu ky olan Kyatta lmtr. ok gen yata iir yazmaya balayan geh, iirlerini 1872 ylnda Tavizl-akin adn vermi olduu divannda toplamtr. Divan, ksa bir sz ba ile balamaktadr. geh burada, kendi hayat ve edeb faaliyetleri ile ilgili bilgiler vermektedir. Daha sonra gazeller gelmektedir. Gazeller ark airlerinin divan tertip edi geleneine uygun olarak alfabetik sraya gre (Arap alfabesine gre) verilmitir. Bunlardan baka aatayca ve Farsa muhammes, mseddes, msemmen, rba, muamma, terc-i bend, mstezad, murabba, kta, tuyuk, mlemma, mesnev ve kasideler divanda yer almaktadr. Divann sonunda ise baz tarih bilgiler vardr. Bunlar; Hive hanlarnn tahta k, lm ve baz byk ahsiyetlerin lm tarihleri, XIX. asrda Harezmde kurulan baz binalarn ve Harezm surlarnn kuruluu ile ilgili bilgilerdir. geh divann 9 adet elyazma ve iki adet tabasma nshas vardr.17 gehnin airlikten baka tarihilik ve tercmanlk gibi zellikleri de vardr. gehnin tarihi sfat ile yazm olduu orijinal eserleri unlardr:.

1109

1. Firdevsl-ikbal: Bu eser efsanev rivayetten balayp 1825 ylna kadar Harezmde geen olaylar iine almaktadr. 2. Riyazd-devle: Bu eserde Allah Kulu Hann saltanat (1825-1843) anlatlmaktadr. 3. Zbdett-tevarih: Rahim Kulu Han (1843-1846) zamanndaki tarih olaylar anlatan bir eserdir. 4. Camil-vukuatis-sultaniye: Muhammed Emin nakn saltanat (1846-1855) dnemindeki olaylarn kaleme alnd bir eserdir. 5. Glen-i devlet: Seyyid Muhammed Hann hkmranl zamanndaki (1856-1865) olaylar inceleme konusu yaplmtr. 6. ahid-i ikbal: II. Muhammed Rahim Hann saltanatnn (1865-1910) 1872 ylna kadar sren devresi hakknda yazlm bir eserdir. gehnin, orijinal eserlerinden baka, Farsadan aataycaya evirmi olduu tarih ve edeb eserler de mevcuttur. Bu eserler unlardr: Kabusname, Zbdetl-hikayet, Miftaht-talibin, Tezkire-i Mukimhan, Tabakat- Ekberah, Tarih-i Nadir, Ahlak-i Muhsun, Ravzats-safa, Glistan, Yusuf ve Zleyha, Heft Peyker-i Nizam, ah ve Geda.18 Muhammed Yusuf (Mahlas Beyan), XIX. asrn ikinci yars ve XX. asrn balarnda Harezmde yaam olan tarihi ve airlerden biridir. O, tarihi sfat ile ecere-i Harezmah ve Harezm Tarihi gibi eserler ve air sfat ile mkemmel bir divan tertip etmi bir ahsiyettir. Bununla birlikte Beyan, Arapa, Farsa ve baka dillerde yazlm olan birok eseri de aataycaya tercme etmitir. Beyan, Hive hanlarndan ltzer Han (1804-1806) soyundandr. Onun babas, Babacan Be Allahverdi Trenin olu olup ltzerin torunu idi. Beyan 1859 ylnda Hivede dodu. O, genlik alarndan itibaren bilime ilgi duymaya balad; kendi ann yetenekli air ve tarihisi olmay baard. Beyannin mkemmel gazellerini iine alan divannn bir ok nshas elyazma eklinde gnmze kadar ulamtr.19 Bununla birlikte Beyannin Hivede litografya yolu ile baslm divanlar da mevcuttur.20 Beyan tarafndan yazlm iirler, XIX. asrn II. yars ve XX. asr balar aatay edebiyat tarihini ve bununla birlikte airin hayat ve yaratcln ortaya koymada byk bir neme sahiptir. Beyannin divannda sevgi mazmunundan baka, yaad adan muzdarip olup, adalet ve insafn hayata geirilmesini arzu ederek yazlm; feodal zulm ve eziyeti, ynetici snfnn zevk ve elence iinde yaadn anlatan iirler de mevcuttur.

1110

Beyannin ecere-i Harezmah21 isimli eseri, Munis ve gehnin tarih eserlerinde tasvir edilmi Harezmde XVII. asrn II. yarsndan balayarak 1873 ylna kadar meydana gelen olaylar ile birlikte son devir yani, 1873-1913/1914 yllar arasnda meydana gelen tarih olaylar hakknda da bilgiler vermektedir. Bu eser ierii itibar ile Munis ve geh tarafndan yazlm olan tarih eserlerin bir zeti ve devam olarak kabul edilebilir. Beyannin ikinci tarih eseri, Harezm Tarihidir.22 Bu eser ecere-i Harezmah adl eserden sonra yazlmtr. Eserdeki baz blmler Beyannin bir nceki eserinde de mevcuttur. Beyan, orijinal tarih eserler yazmann yannda bir ok tarih eseri de trl dillerden aataycaya tercme etmitir. Bunlardan biri; Mevlana Dervi Ahmedin 1681 ylnda yazm olduu umum tarihe ait Sehaifl-ahbar23 isimli eseridir. Bir dier tercmesi ise Binanin eybanname24 isimli eseridir. Hive Hanl dneminde yaam ve sanatsal deeri yksek bir ok edeb ve tarih eserler yazm olan Muhammed Yusuf Beyan, 1923 ylnda Harezmde vefat etmitir. Hive Hanlnda, yukarda tantmaya altmz sanatlardan baka Kamil Harezm, Ziyrek vb. gibi sanatlar da eitli eserler vermiler ve bu dnem edebiyatnn gelimesi ve ekillenmesinde nemli roller oynamlardr.25 Hive Hanlnn siyas, sosyal, kltrel ve edeb hayat ile ilgili olarak saptamaya altmz olgular aslnda bir ok tarihi ve Trkistan hanlklarn inceleme konusu yapan aratrmaclar tarafndan ortaya konulmu bir durumdadr. Fakat bizim bu alma ile ulamak istediimiz sonu; Hive Hanlnn siyas, sosyal, kltrel ve edeb hayat ile ilgili olarak yazlm eserleri ilim alemine tantarak bundan sonra yaplacak olan almalarda Munis, geh ve Beyan gibi sanatlarn eserlerinin birinci dereceden nemli kaynaklar olarak ele alnmas olduudur. nk bu eserlerde Trkistan hanlklarnn tamam ile ilgili detayl tarih bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler geni kapsaml olarak deerlendirildiinde Trkistan tarihinin karanlkta kalan bir ok meselesi kolaylkla aydnlatlacak ve bu dneme sz konusu kaynaklar aracl ile k tutulacaktr. 1 5/1, s. 240. 2 S. P. Tolstov, Drevniy Harezm, Moskva, 1948; Po Sledam Drevneharezmiyskoy Sivilizitsii, Zeki Velid Togan, Harizm, slam Ansiklopedisi, M. E. B. Yaynlar, stanbul, 1993, cild

Moskva-Leningrad, 1948; Y. G. Gulamov, Harezmning Sugarl Tarihi (Kadimgi Zamanlardan Hazrgee), Takent, 1959. 3 4 Gulamov, a.g.e., s. 7. Munis ve geh, Firdesl-ikbal, zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Birun simli

arkinaslk Enstits Elyazmalar Blm, Envanter No: 5364/1, Varak: 50a, b.

1111

5 6 86. 7 8

Gulamov, a.g.e., s. 216. M. Y. Yoldaev, Hive Hanlgda Feodal Yer Egeligi ve Devlet Tzilii, Takent, 1959, s.

zbekistan SSR Tarihi, Takent, 1957, I. cild, II. kitap s. 55. M. Y. Yoldaev, Zemlevladenie i Gosudarstvenoe Ustroystvoo Feodalnoy, Hiv XIX. Veka,

v Svete Materialov arhive Hivinsckih Honov, Avtorefarat Dissertatsiya Na Soiks Uen. Stepni Dok-ra stirieskih Nauk, Leningrad, 1953, s. 11. 9 K. Mnirov, Munis, geh ve Beyaniyning Tarihiy Eserleri, zSSR Fenler Akademiyas

Neriyat, Takent, 1960, s. 10. 10 11 12 storiya Naradov Uzbekistana, Takent, 1947, cild II, s. 147. Munis ve geh, a.g.e., Varak: 72b, 73a. Burada sz edilen eserlerin aatay Trkesi ile evirileri zbekistan Bilimler Akademisi

Ebu Reyhan Birun simli arkinaslk Enstits Elyazmalar Blmnde saklanmaktadr. 13 zbek Edebiyat Tarihi Hrestomatiyas, Takent, 1945, cild II, s. 232.; zbek

Poeziyasnng Antologiyas Takent, 1948, s. 168.; Edebiyat Hrestomatiyas (Orta mekteblerning 8. snf n), Takent, 1956, s. 130-131.; N. M. Mallayev, zbek Edebiyat Tarihi (Ulug Oktaybr Sostialistik Revolyutsiyasga Kadar), Takent, 1956, s. 128.; ir Muhammed Munis, Tenlengen Eserler, Takent, 1957. 14 15 Bu nshalar ile ilgili ayrntl bilgiler iin baknz. K. Mnirov, a.g.e., s. 17-18. Bu nshalarn bulunduu ktphaneler ve bunlar hakkndaki ayrntl bilgiler iin baknz.

Mnirov, a.g.e., s. 40-42. 16 gehnin hayat, eserleri ve sanat anlay ile ilgili geni bilgi iin baknz. Feridun Tekin,

geh Divan (Tavizl-akin) nn Dil zellikleri-Ses ve ekil Bilgisi-(Yaynlanmam doktora tezi), Erzurum, 2001.; Muhammed Rza geh ve Tavizl-akin Divan, Trk Kltr, Say: 446, Yl: XXXVIII, Haziran 2000, s. 370-375.; Muhammed Rza geh, Trklk Bilimi Aratrmalar, 9. Say, Sivas, 2000, s. 267-287. 17 Bu nshalarn sakland ktphaneler ve dier bilgiler iin baknz. F. Tekin, geh Divan

(Tavizl-akin) nn Dil zellikleri, s. 4-24. 18 281. Yukarda sz edilen gehnin orijinal ve tercme eserlerinin elyazma nshalar ve onlarn

sakland ktphaneler hakknda geni bilgi iin baknz. F. Tekin, Muhammed Rza geh, s. 276-

1112

19

Divan- Beyan, zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Birun simli arkinaslk

Enstits Elyazmalar Blm, Envanter No: 1120, 7106, 6666/I. 20 Divan- Beyan; zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Birun simli arkinaslk

Enstits Litografik Kitaplar Blm, Envanter No: 39, 40, 8729, 8950. 21 Muhammed Yusuf Beyan, ecere-i Harezmah, zbekistan Bilimler Akademisi Ebu

Reyhan Birun simli arkinaslk Enstits Elyazmalar Blm, Envanter No: 9596. 22 Muhammed Yusuf Beyan, Harezm Tarihi, zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan

Birun simli arkinaslk Enstits Elyazmalar Blm, Envanter No: 7421. 23 Mevlana Dervi Ahmed, Sehaifl-ahbar, zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan

Birun simli arkinaslk Enstits Elyazmalar Blm, Envanter No: 6785. 24 Bina, eybanname, zbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Birun simli arkinaslk

Enstits Elyazmalar Blm, Envanter No: 3422. 25 Hive Hanlnn dier sanatlar ve eserleri iin baknz. Janos Eckmann, Harezm,

Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, Hzl. Osman Fikri Sertkaya, TDK. Yay. No: 635, Ankara, 1996, s. 210-216.

1113

Kazak Hanl'nn Kuruluu / D. N. Moldabaeva [s.641-648]

Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits / Trkiye Kazak halknn Orta alardaki tarihini aratrrken karlalan ilk mesele yazl kaynaklarn azldr. Fakat bu ifade yazl eserlerin tamamen yok olduu anlamna da gelmez. ok eskidenberi alfabe sahibi olan bir milletin yazl tarihinin olmamas mmkn deildir. Fakat Orta Asyada yllarca pepee devam eden savalar (Kalmuk, Mool, Rus) esnasnda bu eserlerin kaybolabileceini de unutmamalyz. Mesela bir vakitler dnyann en zengin ktphanelerinden saylan Otrar Ktphanesi Mool stilas esnasnda yanmt. Henz bu Ktphanenin yeri dahi tespit edilememitir.1 Houm Bek olu Kadir-Ali Bek tarafndan XVII. yzylda yazlm olan eser imdilik Kazak Hanlnn Kuruluu hakknda tarihilerce bilinen tek eserdir. Bu eserin nerini yapan . N. Berezin, esere Vekayinameler Yn adn vermektedir.2 Bu eserde verilen bilgileri destekleyecek dier kitap veya vesikalara sahip deiliz. Kazak Hanlnn ilk dnemi hakknda bilgi veren kaynaklarn ounluu slam kaynaklardr. Bu eserler Kazaklarla komu veya onlardan ok uzakta yaayan tarihiler tarafndan yazld iin, baz bilgilerin doruluunda tereddt edilebilir. Horasan, Mvernnehir ve Det-i Kpak tarihi hakknda dier kaynaklara nazaran M. H. Duglati daha geni bilgi vermektedir. Muhammed Haydar kendisinin de ifade ettii gibi, mehur Duglat kabilesine mensuptur. Onun atalar aatay ulusunun emirleri idiler. Annesi tarafndan da aatay han Yunus Hann torunudur.3 Kazak Hanlnn siyasi tarihi iin dier kaynaklar Nusrat-name, Fatih-name, eybanname ve Mihmanname- Buhara adl eserlerdir. Bu eserler XV-XVI. yzyl Orta Asya, Mvernnehir ve Gney Kazakistan blgesindeki siyasi durum, Muhammed eyban ile Kazaklar arasndaki sava ve Ebul-Hayrn Kazaklk dnemindeki skntlarla dolu hayat hakknda bilgi verirler.4 Bu bilgiler sadece siyasi tarih bakmndan deil, ayn zamanda bu toplumlarn kltr ve etnografyas iin de ok mhimdir. Mihmanname- Buharann yazar Ebul-Hayr Fazlullah b. Ruzbehan al-sfahandir. Mellif, eyban Hann Kazaklara kar savanda ona rehberlik etmi ve 1509 ylnda vuku bulan sava gzleriyle grmtr. Kendisinin olaylarn iinde bulunmas sebebiyle verdii siyasi haberlerin yansra Kazaklarn rf, adet, gelenek, idare, ynetim vs. hakkndaki bilgileri de fevkalade mhimdir.5 Onun zel yetenek ve kabiliyeti sayesinde elde ettii bilgiler, dier yazarlarn eserlerinde bulunmaz. Bununla birlikte Baburun ve Vsfn eserlerinde ve Abdullah ibn Muhammedin Zbdatlesrarnda baz konularda teferruatl bilgi verilmektedir.6 Kazak halk ve Hanlnn XVI. yzyln 2. yarsndaki tarihi iin nemli bir kaynak da Hafz-i Tann eref-name-i ahi veya Abdullah-name adl eseridir.7 Mellif bu eserinde Kazak-zbek mnasebetlerine dair bilgiler verir. Astarhanllarn en iyi saray tarihilerinden olan Mahmud bin Veli,

1114

zamannn alimlerinden olup, onun yedi ciltlik Bahrul Esrar fi Menakb- Ahyar adl eseri Orta Asya ve sair blgelere dair corafi, tarihi ve etnografik bilgi veren bir edebiyat eseridir.8 Bu arada Kazak halk edebiyat mahsullerinden de sz etmek gerekmektedir. Yzyllarca nesilden nesile ifahi olarak aktarlan ve son zamanlarda yazya dklen bu edebi mahsuller Kazak tarihine dair ip ularn saklamaktadr. Bunlarda Nogayl zbek vb. isimlere sk-sk rastlanmaktadr. Keza Uysun, Kongrat, Kpak, Kangl, Duglat, Alban, Tama, Kyat, Nayman, Aln ve Argn gibi kabile ve kavim adlar; Nogay ve zbek isimleri ounlukla kavim ad deil, kavimler birliinin ad olarak gemektedir.9 Kazak adna millet ve halk ad olarak XV. yzyldan beri daha sk olarak rastlanmaktadr.10 Kazak Hanlnn Kuruluundan nce Gney Det-i Kpakn Siyas Durumu Ebul-Hayr Hann Kalmuklara yenilmesi zbek Ulusunda karklklara ve halknn yarsnn komu blgelere g etmesine sebep olmutu. Mirza Haydar Tarih-i Raidde bu konu hakknda bilgi vermektedir. Yine O, O zamanlar Det-i Kpakta Ebul-Hayr Hann hkm srdn; Ebul-Hayr Coi slalesinin dier sultanlarn takip ettii iin Canibek ve Kerey Hanlarn Moolistana g ettiklerini ve Moolistan Han sen Buka Hann onlar iyi karlayarak Kozu Ba blgesini (Bat Moolistan) onlara verdiini yine bu eserden reniyoruz.11 Kazak Hanlnn kurucular olan Kerey ile Canibek hakknda yazlan eserlerdeki bilgilere baklrsa, Canibek (dier ad Ebu Said) Barak Hann kk olu idi. Kerey, Canibekin akrabas idi.12 Kerey Bolatn olu, Bolat Toktariyann, Toktariya da Urus Hann oludur. kisi de Urus Hann torunlardr, ama Kerey grdmz gibi daha yakn torunudur. Bu iki hann Ebul-Hayrla geinmemesi ve zbek ulusundan ayrlma sebebi hakknda nceki blmlerde bilgi verilmiti. Bu g, yeni bir siyasi birlie, Kazak Hanlnn kuruluuna atlan ilk mhim adm olup Kazak halknn gelime srecinin tamamlanmasn hzlandrmtr. Orta Asya ve Mvernnehirde bu sralarda neler oluyordu ve kimler vard? Bu blgede XVXVII. yzylda siyasi gce sahip Mool-Trk slalelerinden aatayllar, Timuroullar Devleti ve eski Altnordudan ayrlan devletler vard.13 Ebul-Hayr ulusunun i siyasi durumu, komularn da etkilemekte idi. Kaynaklardan rendiimize gre aatay hkmdar sen-Buka Han kendi ulusuna siyasi g kazandrmak iin Kerey ve Canibekle ibirlii yapar. Onlar mstakil bir ulus olarak tanr ve birbirlerine siyasi destek vermeyi teklif eder. Daha sonra da greceimiz gibi bu iliki kuvvetlenir ve iki ulus arasnda akrabalk balar kurulmaya balar.14

1115

Peki Ebul-Hayr Hann durumu nasld? Devletinde vuku bulan bu siyasi durgunluktan kurtulmak iin neler yapyordu? Ebul-Hayrn hakimiyetinin salam olmas, gl ve otorite sahibi kavimlerin temsilcileriyle anlaabilmesine bal idi. Bozkr aristokrasisi lehine deil, aleyhine olursa veya aristokrasinin haklar snrlanr ise bal feodallerin kendilerinden ayrlmas, hatta ona kar savaa bile giriecekleri tarihi bir gerek idi. Kalmuklarla savatan sonra zbek ulusunun siyasi durumu ve kendi aralarndaki taht mcadelesi halkn hayatn zorlatrmt.15 1428de Akordu hanlarndan Barak Hann lm ile Dou Det-i Kpaktaki hakimiyet, Coinin kk olu ibann (bn) neslinin eline gemiti. Tabii ki taht elden karmay kimse istemezdi ve kolay kolay da vazgemeyecekti. Det-i Kpak ve Akordu taht iin mcadelede Devlet eyhin olu Ebul-Hayrn yldz ayrca parlamt. Ebul-Hayr bu kadar mcadeleden sonra ele geirdii taht ve hakimiyetini glendirmek iin Ordudaki baz unsurlar kontrole almaya ve sert kurallar getirerek, rakiplerini takip etmeye ve sktrmaya balamt.16 Onun en byk rakiplerinden biri de Barak Hann olu ve Altnordu Han Urus Hann torunu Kerey ile Canibek Hanlar idi. Orduda g ve belli otorite sahibi olan bu hanlar sk sk Ebul-Hayra kar gelerek, yrtmekte olduu siyasete ve hakimiyetine bal kalmay istemediklerini aka gstermekte idiler. st tabaka arasndaki anlamazlklar byle giderken, Ebul-Hayr Han ulusunda yaamakta olan halk buna nasl tepki gsteriyordu? Taht mcadelesiyle birlikte devam eden i ve d savalar, Akordu halkn yormutu. Sava esnasnda artan vergiler ve iinde yaadklar ulusun siyasi dengesizlii (sultanlar arasndaki kargaa) neticesinde, halkn aristokrasiye gveni azalmt. Kendilerini gven ve refah iinde yaatabilecek bir hkmdara ve byle bir devlete ihtiya duyuyorlard.17 Byle bir dalm toplumun yani Ebul-Hayrn sert politikasndan memnun olmayanlarn banda, Urus Hann torunlar Kerey ile Canibek geliyordu. Onlar kendi taraftarlar ve elleri altndaki kavimleri ile Moolistana, eski Trk boylarndan Uysun ve Kangllarn ata yurdu olan, u blgesine g etmilerdi. Tarihiler Kerey ile Canibekin bu hareketini gelecekte Ordu tahtn ele geirmee uygun zaman beklemek iin yaplan bir stratejik hareket olarak deerlendiriyorlar.18 Kaynaklardan kartabildiimiz sonulardan sen-Buka Hann Kerey ile Canibeke iyi muamelede bulunmasnn sebeplerini yle sralayabiliriz: 1. Btn Moolistann hkmdar olan sen-Buka Hann otoritesinin fazla ykselmesi komular Timuroullarnn pek houna gitmiyordu. Bu yzden Timuroullarndan Ebu Said ibn Sultan Muhammed ibn Miranah sen-Buka Hann aabeyi Yunus Han ona kar kullanarak, sen-Buka ulusunda kargaaya sebep olmutu. Bu yzden sen-Buka Kazaklara kar savaacak bir durumda deildi. Zaten siyasi gc azalmakta olan sen-Buka iin bu sava yalnz zarar getirebilirdi.

1116

2. sen-Buka kardeine ve Timuroullarna kar ittifak kurabilecek g aryordu. Bu adan da Kazaklarn gelii sen-Buka iin iyi frsatt. 3. Eski Altnordu topraklarn kendi hakimiyeti altnda birletirmeye ve bylece Coi slalesinin hakimiyetini snrlamaya alan Ebul-Hayr Hana kar onun rakipleriyle birlemek, Ebul-Hayr ulusundaki paralanmay ve onun siyasi zayflamasn da salayacakt. Kerey ile Canibekin Kozu Ba blgesine yerlemesi hakknda bilgi yukarda ad geen eserlerde bulunmaktadr. 1462de sen-Buka Hann vefatndan sonra tahta geen kardei Yunus Han zamannda iki ulus arasnda akrabalk balar kurulmaya balamtr. Kazak hanlar ile iyi geinmeyi isteyen Yunus Han, kz Muhr-Nigar-Hanm Ebu Saidin olu mer eyh Mirza ldkten sonra Canibekin olu Adik Sultana vermitir.19 Mirza Haydar Duglatinin dediine gre bu yllarda artk zbek-Kazaklar adna sk sk rastlanmaya balar. Bu meseleyi daha teferruatl anlatan Mahmud ibn Veli Bahrul-Esrarda: Onlar (Kazaklar) Moolistana ilk geldikleri zaman, Kalmuk, Krgzlara saldrarak ve komu blgeleri yamalayarak soygunlar yaptklarndan dolay onlara bu isim (Kazak) verilmiti.20 lk g srasnda, says 200 bin insan olan Kazaklara daha sonra Ebul-Hayr Hana kar olan kavimler katlmt.21 Durumun byle gelimesi Ebul-Hayr Han rahatsz ediyordu. nk rakipleri Kerey Hanla Canibek Hann taraftarlar gn getike oalmaya, dolaysyla tahta yaklamalar hzlanmaya balamt. Vakit gemeden bunu durdurmak gerekiyordu. Bundan dolay Ebul-Hayr Han Moolistana bir sefer dzenledi. Bu sefer hakknda bilgi vermekte olan Mahmud bin Veliye gre: Sefere iyice hazrlanan Ebul-Hayr Han kalabalk bir ordu ile til nehri tarafndan Moolistana yaklam ve Ala-Togayy geerek, Yedi Kuduk blgesine gelmi ve burada adr kurmutu. Bir anda hava bozulmaya, iddetli bir rzgar esmee, sel gibi yamur ve kar yamaya balam. Yazarn kendi szleriyle: Kar yamaya balad ve buz gibi rzgar esiyordu. Ama Hann kalbindeki cihat yapma arzusu, bu soua aldrmyordu. Akkstaka yaklat zaman dayanlmaz bir souk sebebiyle Ebul-Hayr burada beklemek zorunda kald. nceden de sal iyi olmayan EbulHayr Hann durumu ktleti. bn Velinin de dedii gibi Mutlu hayat geiren Han hicri 874 ylnda (fare yl) 57 yanda bu fani dnyadan, sonsuzlua g etti.22 Ebul-Hayr Hann lm ve Kazak Hanlarnn Akordu daresini Ele Geirmeleri Mahmud bin Veli, Ebul-Hayr Hann Kazaklara kar seferi ve lm tarihini 1468 ylnn k mevsiminin ilk aylar olarak gsteriyor.23 Kazak tarihindeki nemli olaylardan biri olan Kazaklarn eski ata yurdu Ebul-Hayr ulusuna dnmesi ve Ordu idaresini ele geirerek, Kazak Hanlnn tam anlamyla bir devlet sfatn kazanmas, yukarda da dediimiz gibi, Ebul-Hayr Hann Kazaklara yapt sefer srasnda hastalanarak vefat etmesinden sonradr.

1117

Ebul-Hayr Hann lmnden sonra zbek ulusunda vuku bulan siyasi gelimeler hakknda bilgi vermek faydal olacaktr. nk Kazak hanlarnn ata yurduna dnmeleri bu olaylarla yakndan ilgilidir. Kazak Hanlnn buraya gelinceye kadar olan tarihine ksaca bir gz atalm. 1. 1450-59 Kerey ve Canibekin Ebul-Hayr Ordusundan ayrlarak Kozubana g etmeleri, 2. zbek-Kazaklar veya sadece Kazak kelimesinin bir halk ad olarak kullanlmas ve Kazak halknn gelime srecinin sona ermesi. Urus Hann torunlar ile aatay slalesi arasnda ittifakn kuruluu, 3. 1468den sonraki olaylar: Ebul-Hayr Hann vefat, Kerey ile Canibekin zbek ulusundaki taraftarlarnn yardmyla idareyi ele geirmeleri. lk ikisi hakknda getiimiz blmde bilgi vermitik. Sra nc dneme yani Kerey ile Canibek Hanlarn ata ulusuna dnne geldi. Ebul-Hayr Hann lmnden sonra zbek ulusundaki buhran daha da artt. Her zamanki gibi, Coi slalesi arasndaki taht mcadeleleri devletin huzurunu bozdu. Kaynaklara gre Han vefat ettikten sonra onun yerine Yadgar (Jadiger) gemiti. Yadgar Timur eyh ibn Hac-Tuly olu ve Ebul-Hayr Hann yaknlarndan biri idi.24 Mahmud bin Veliye gre Ebul-Hayr Han lmeden nce oullar ve torunlarna huzur iinde yaamalarn vasiyet ederek, dmanlk ve kskanln devletin dalmasna ve otoritenin dmesine sebep olacan defalarca hatrlatmt. Ama eyh Haydar Han, devleti dzene sokamad. Onun zamannda ne devlet idaresi ne de sultanlar nizam eskisi gibi idi. ok gemeden eyh Haydar eskiden babasna hizmet eden emir ve sultanlarn yava yava kendisinden uzaklaarak dalmaya baladn fark etti. Ama durumu deitirmek veya durdurmak mmkn deildi. Bu olayda yukarda dediimiz gibi Hann otoritesi ve gc onun kendisini destekleyen sultan ve emirlere bal idi. Yani Hann onlarla olan mnasebetine bal idi. Eer bu iliki bozulursa, sultanlar gznde han otoritesinin dmesi, dolaysyla halk nezdindeki nfuzunun zayflamas kanlmazd. eyh Haydar Hann kaderi de byle oldu. Eer hkmdar (Han) kendi halkn memnun edemez, onlarla ilgilenmez ve ganimet elde edecek baarl savalar kazanamaz ise kendisine bal olanlar zerindeki hakimiyetini kaybederdi. Hatta kavimler, ulusundan ayrlarak baka uluslara g ederlerdi. Yukarda Kazaklarn ayrlma sebebini aratrrken, ilk yllarda Kazaklarn saysnn 200den 1.5-2 milyona kadar ykseldiini sylemitik. Bunun birinci sebebi de bu idi. Daha sonraki yllarda bu saynn inanlmaz sratle deitiini greceiz. Ebul-Hayrn lmnden sonra ulusunda dzensizlik ve karklklar ortaya kmaya balamt. Mirza Haydarn dedii gibi Huzur ve gven arayan herkes Kerey ve Canibeke yani Kazak ulusuna g ediyorlard.25

1118

Grdmz gibi Kerey ve Canibek Hanlarn durumu dzelmeye hatta glenmeye balamt. Onlarn taraftarlar sadece kendi ulusundan terekkp etmiyor, Ebul-Hayr Hana tabi olan pek ok kavim ve birlikler ve hatta ileri gelen aristokratlar da buna dahil oluyordu. Dier taraftan, zbek-Kazak Ulusu dediimiz, Kerey ile Canibekin gnden nce de bunlar bir arada yaayan akraba kavimler idiler. Devleti idare eden sultanlar kendi aralarnda ne kadar mcadele etseler de halk tekti. Tpk bugn zbekistan ve Krgzistanda yaayan Kpak, Kongrat, Nayman vs. gibi. Bugn onlar kendilerini zbek veya Krgz olarak gsteriyorlar. Ama bunlarla ayniyet arzeden topluluklar Kazakistanda da yayorlar ve kendilerini Kazak olarak isimlendiriyorlar. Yukarda zikrettiimiz gibi, Ebul-Hayr Ulusundan Kazak Ulusuna g eden kavimler ata yurdundan yabanc bir yere ve yabanc bir ulusa g etmediler, kendi akrabalarnn yanna gittiler. Btn Orta Asya onlarn ata yurdu idi. Devletin bana daha akll, daha gl ve daha iyi siyasi birisinin gelmesini istemeleri gayet tabii idi. Byle bir siyasi durgunluk dneminde tarih sahnesine Kerey ile Canibek Hanlar kmtr. Onlara bal olan insanlar taht mcadelesinde kendilerine cesaret vermitir. Kerey ile Canibekin Han slalesinden gelmek hasebiyle ata babalarndan miras kalan halka sahip kmalar haklardr. Trk tresine gre de onlar Hanlk tahtna yabanc deillerdi. Kerey ile Canibekin ata yurtlarna dnmeleri taht mcadelesini daha da kztrd. eyh Haydar, Kazaklara kar asker toplad. Fakat taraftarlarnn az olmasndan dolay Kerey Hanla yaplan savata yenildi. Bylece Kerey, eski ata tahtna tekrar kavumu oldu. Kerey Han ve Canibek Sultan seviyesinde idiler. Bylelikle devlet idaresi eyban slalesinden Urus Han slalesine gemi bulunuyordu. Bu olay 1470de vuku bulmutur.26 Tarih-i Raidide ifade edildiine gre Kazaklar, zbekistann byk bir ksmna hakim olmulard.27 Baz kaynaklar da Kerey ile Canibeki zbek Ulusunun ve Det-i Kpakn yegane hakimi olarak gsterirler. Det-i Kpakn daha sonraki tarihinde grlecei zere bu slale 350 yl devam edecektir.28 Bylece XV. yzyln 70. ylnda, eski Akordu topraklarnda Urus Han neslinden Kerey ile Canibekin bakanlnda ortaya kan siyasi birlik, etnik bakmdan Kazak ve zbeklerin birer halk olarak, kavimlerin birer kavim birlii olarak gelimesine yol at. Bundan byle artk Kazak adna bir halk ad olarak yazl kaynaklarda rastlanr. Ve daha nceden kurulan Kazak Hanl da bir devlet olarak komular tarafndan tannr.29 Evet, bu devlet eski Altnordu ve Akordunun mirass idi. Artk onlar Kazak ismi altnda birlemiti, ama eski kavmi adlarn da muhafaza etmilerdi. Buna Kazaklardaki czl sistem sebep olmu olabilir. Bylece, Kazak Hanl ve Kazak halk, tarih sahnesinde kendi yerini ald. Bir devlet olarak onun da gelime, ykseli ve k dnemleri olacaktr. XV. Yzyln Sonu ve XVI. Yzylda Orta Asya ve Kazak Hanlnn Siyasi Durumu

1119

Kazak Hanlnn XV-XVI. yzyllardaki tarihi en az aratrlan konulardandr. Birka aratrma dnda, bu konu zerinde teferruatl ilmi aratrma yaplmamtr. Kazak tarihinde XV. yzyln sonu ve XVI. yzyl ok mhim yere sahiptir. nk bu dnemde Kazak Hanlar siyasi g ve kuvvet kazanmtr. Kazak Hanlnn baka devlet ve uluslarla mnasebetinin bir dzene konulmas ve hkmran bir devlet olarak tannmas mhim olaylardan biridir. Bu devir ayrca Kazak Hanlnn Gney ve Gneydou komular olan Timuroullar devletiyle mnasebetleri Moolistan hanlarnn zayflama ve kme srecinde iken, Kazak Hanlnn Det-i Kpak ve Mvernnehirde gl bir devlet haline geldii devir olmas bakmndan ok mhimdir. Bu devir Kazak Hanlnn corafi bakmdan geniledii ve nfuzunun artt bir devirdir. Kazak Hanlnn bu gelime devri tarihilerin alkas dnda kalm gibi grnmektedir. Aratrmac-tarihiler bu devir hakknda sadece tarihi kaynaklarn verdii bilgileri nakletmekle yetinmektedirler. Esasen kaynaklardaki bilgi azl daha fazlasna da imkan tanmamaktadr. Bundan dolay XVI. yzyln banda Kazak toplumundaki i siyasi durum hakknda zengin bilgiye sahip deiliz. Bunun gibi Kazak Hanlnn glenmesinde byk rol oynayan Burunduk Han, Kasm Han, Haknazar Han, Adik Sultan, Kambar, Mahmud, Cirene Sultanlar ve sair bahadrlarn hizmet ve faaliyetleri hakknda da fazla aratrma yoktur.30 Biz Kasm Hann 200 bin askeri olduunu, onun akll, cesur ve adaletli bir han olduunu ve Kasm Hann Kaska Yolu veya Kasm Hann Kanunu adl kanunnamesi bulunduunu, halk azndan daha sonra yazya geirilmi bir kayttan reniyoruz. imdi konu zerinde son yllarda yaplan almalardan faydalanarak bilgi vermeye alalm. Orta Asyadaki Siyasi Gelimeler Kazak Hanlnn siyasi durumunu anlatmadan nce, XV. yzyldaki Orta Asyadaki gelimelere bir gz atalm. Bilindii gibi, Orta Asyada Altnordudan sonra, o devirdeki (XV. yzyl) en gl devlet-Timuroullar Devleti idi. Altnordu kendi iinde iki Orduya (Ak ve Gk) ayrlmt. Bunlardan Nogay, Kazak, zbek ordalar ortaya kmtr. Dier tarafta Astarhan ve Kasm hanlklar vard. Emir Timurun devletini onun neslinden Timuroullar devam ettiriyorlard. Onlar da kendi aralarnda Timur Devletinin topraklarn paylaamadan, savayorlard.31 XV. yzyln sonu ve XVI. yzyln ilk yllarnda Det-i Kpak, Yedisu ve Mvernnehirin siyasi haritas deiti. Mvernehirdeki Timuroullar Devleti kendi arasndaki savalarn sonucunda zayflamaya ve kmeye yz tuttu.32 XV. yzyln sonlarnda ikiye ayrlan Mool Hanl artk Yedisu ve Dou Trkistana hakim deildi. Btn bunlara ramen bu dnem Kazak Hanl iin uygun ve uurlu bir vakitti. nk Kazak Hanl bu tarihten itibaren kuvvetlenmeye balamtr. Timuroullar hakimiyetindeki Mvernnehirin siyasi durumu, zellikle 1493-95 yllarnda ok geriye gitmiti. Gen ve yeteneksiz sultanlarn idaresinde Timuroullarnn Mvernnehirdeki nfuzu olduka zayflamt. Bu durum Kazaklar iin uygun bir frsat yaratyordu. Nitekim Mvernnehir ve Sir Derya boyundaki ehirler ve tarm alanlar yava yava Kazak hanlarnn hakimiyeti altna girmeye balad.33 Kazak hanlarnn glenmesi ve gittike Trkistandaki nfuzunun artmasna Mool hanlar

1120

bir ey diyemiyordu. nk Mool hanlaryla Kazak hanlar arasnda bar siyaseti takip ediliyordu. Fakat aradaki dostluun mahiyeti ne olursa olsun, Mool hanlar, Kazaklarn glenmesini istemiyordu. Aka olmasa bile bylesine gl bir devlet istemedikleri anlalmaktadr. Mesela, Moolistan han Sultan Mahmud Han, Kazaklarn Trkistan blgesindeki nfuzunu krmak iin onlarn dman olan Ebul-Hayr Hann torunu Muhammed eyban Han ile ittifak kuruyordu. Muhammed eybanye Trkistann dousundaki Aruk ehrini vererek, onu Kazak hanlarna kar karmt.34 Bu durum Sultan Mahmud Hann Kazaklarla olan dostluuna glge dryordu. Nitekim Tarihi Raidide: Bu sebeplerden dolay Kerey ve Canibek oullar ile Sultan Mahmud Han arasndaki dostluk dmanla dnt. Canibek Han ile Kerey Han oullar: ahibek (eyban) Han bizim dmanmzdr. Sen nasl onu Trkistana getirirsin? demek sretiyle durumu aka anlatmaktadr. Bu sebeple Kazak-zbekleriyle, Sultan Mahmud Han arasnda atmalar kmaya balamt.35 Mool hanndan destek alan Muhammed eyban Han zkent, Otrar, Savran, Sanak ehirlerini igal etti.36 Bu savalardan yorulan Kazak Han Burunduk, Muhammed eyban Hann Trkistann Dou blgesindeki hakimiyetini tanmak ve onunla shriyet kurmak iin eyban Hann olu ile kardeine, iki kzn verdi.37 1490-95 yllarnda Trkistan blgesi iin cereyan eden savalar Kazaklara ne kazandrmtr? Muhammed eyban ile shriyet kurmann altnda ne gibi sebepler vard? XVI. yzyln bandaki siyasi durumu anlamak iin bu hususlar bilmekte fayda vardr. lk nce Kazak Hanlnn XV. asrn sonunda Sir Derya blgesinde yerlemesi konusunda durmak gerekir. Bereket Keribayevin fikrine gre, Sir Derya civarndaki blgeler Canibek Han oullar hakimiyeti altnda idi. Yine ona gre 145859 yllarnda Kerey ile Canibekin Moolistana gelmesinin sebebi de Sr civarndaki ulusuna Kalmuklar saldrd zaman Ebul-Hayr Hann hibir ey yapamamas idi.38 Bundan da Sir Derya civarnn eski Canibek ulusunun mekan olduunu kartabiliriz. Barak Han ve Canibek Oullar Kazak hanlarnn ecereleri hakknda yeterli bilgiye sahip bulunmaktayz. Daha nce de belirtildii gibi bu ecereler gnmze kadar ulamtr. Tarihi kaytlar da bunlar desteklemektedir. Kerey Handan sonra tahta onun olu Burunduk gemitir.39 Ama Canibekin han olup olmad hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Yine de Kerey Hann vefat tarihini 1473 olarak kabul edersek, Burunduk Hann tahta geme tarihi olan 1480 ylna kadar hanln banda kimin bulunduu sorusu akla gelmektedir. Bundan dolay Burunduk Hann hangi tarihten itibaren hkm srdn sylemek zordur. Baz tarihiler Burunduk Hann hakimiyetinin ilk yllar olarak 1480 tarihini kabul ederler. Onlara gre bu tarihe kadar tahta Canibek bulunuyordu.40 T. Sultanov bata olmak zere baz tarihiler de Burunduk Hann tahta gei tarihini 1473 yl yani Kerey Hann lmnden hemen sonra olarak kabul ederler. Bu tarihiler Canibek sultann tahta getii hakknda kaynaklarda her hangi bir bilginin bulunmadn syleyerek bunu reddederler.41 Bu bilgileri toparlarsak:

1121

1. 1454-60-68 yllar Kazaklarn Ebul-Hayr ulusundan ayrlarak g etmesi. Bu gn banda Kerey ile Canibek bulunuyordu. 2. 1468-70 yllar Kazaklarn Akordu idaresini ele geirmeleri; Kazak Hanlnn resmi bir devlet olarak glenmesi. 3. 1460lardan itibaren Kazak Hanlnn banda bulunan Kerey Hann 1473lerde vefat etmesi. Canibekin, Kerey Handan daha sonra ld bilinmektedir. 4. 1473-80 yllar arasnda bir boluk bulunmaktadr. Bu devirde byk ihtimalle Canibek Sultan olsa bile, hanlk vazifesini grm olmaldr. 5. 1480 veya biraz evvel Burunduk tahta geiyor. Onun hakimiyeti 1511 ylna yani Canibekin olu Kasmn tahta gemesine kadar sryor. Kazak Hanlnn ilk dnemi olan kurulu dneminde daha ok Kerey ve Canibeklerin ad geiyorsa da, bu dnemde Kasm ve Burunduk Hanlarn devletin i ve d siyasetinde nemli roller oynadn, Kazak Hanlnn hakimiyet sahasnn Det-i Kpaktan tap Mvernnehir ve Sir Derya havzasna kadar uzandn gryoruz. Kazak Hanlnn kurucular Kerey ile Canibek oullardr. Bu iki Han oullarnn zamanla oalarak hanlkta belli bir otorite sahibi olduklar grlmektedir. Tabii ki, ulustaki taht mcadeleleri bunlar da dta brakmyordu. Hanln siyasi hayatna aktif bir ekilde katlan Canibek oullar gittike glenerek daha sonra taht ele geireceklerdir. Canibek oullarnn d savalarda nde gelmeleri onlara bu siyasi gc salamtr. Kazaklarn batan beri urap durduklar d meselelerden birisi zbekler idi. 1490-95/96 yllar arasndaki Trkistan blgesindeki savalara genellikle Canibek Han oullar katlyordu. Trkistan ve onun civarndaki blgelerin Canibek oullarna ait olduunu gsteren bir kaynak da Mihmanname- Buharadr. Eseri yazan Muhammed, ebannin Kazaklara kar yapt savalara katlarak olaylara ahit olmutu. Onun dedii gibi eyban Hann askerleri, Canibekin oullar Jan ve Tan Sultanlarn uluslarn yamalamt.42 Bu uluslarn kl Trkistan civarndaki blgeler idi. Bu savalar hakknda daha sonraki blmde (Kazak hanlar ve Muhammed eyban blmnde) bilgi vereceiz. Burunduk Han oullarnn ulusu, Canibek oullar ulusunun kuzeyinde 15-20 gnlk mesafede bulunuyordu.43 Kaynaklardaki bilgileri zetleyecek olursak, 1. XV. asrn sonunda Kazak Hanlnn gney ynndeki topraklarnn genilemesi, Canibek Han oullar uluslarnn genilemesi sonucunda olmutur.

1122

2. Ulus toprann genilemesi ve nfuzunun artmas Canibek Han oullarnn ekonomik, askeri ve siyas kuvvetinin artmasna ve onlarn Kazak toplumunda etkin siyasi g olmalarna sebep olmutur. Canibek oullarnn gl olduklarnn bir gstergesi de onlarn 1490-94/95 yllarnda eyban Hanla savata, bazen tek balarna Burunduk Handan ayr olarak sava devam ettirmeleridir. XV. yzyln sonunda Canibek oullarnn bu ykselii Kazak Hanlnn resmi Han Burunduku rahatsz etti. Daha nce de ifade ettiimiz gibi XV. yzyln sonuna doru Hanlkta iki siyasi g belirmeye balamt: Bunlar Altnordu Han Urus Hann torunlar Kerey ve Canibek oullar ve onlarn yaknlar idiler. Kerey ile Canibeklerin eceresine bakarsak, Kereyin Uruz Hana daha yakn torun olduunu grrz. Kereyin babas Bolat, onun babas Kutluk Buka, onun babas da Urus Han idi. Canibekin babas Barak, onun babas Kutucak, onun babas Kutluk Buka, onun babas Urus Handr.44 Grld gibi, Kerey Han, Urus Hann nc neslindendir, Canibek ise drdnc nesli oluyor.45 Trk tresine gre, yata byk olan yolda da byk idi. Fakat Canibek oullar daha yetenekli olup Barak Hanla birlikte devleti ynetiyorlard. Burunduk Han, kendine rakip olabilecek olan Canibekin oullarn, Trkistan blgesindeki savalara kasten soktu. nk onlar zayflatmak istiyordu. Nitekim siyaseten gl olduu halde Burunduk Han, bu sava anlama yapmadan 149095/95e kadar uzatmt.46 Canibek oullarnn nde geleni Kasm Sultan, hereye ramen Burunduk Hana itaat ediyordu. Mesela, Mirza Haydarn Tarih-i Raidide yazd gibi Kasm Han Canibekin oludur, babas gibi o da Burunduk Hana btn ilerinde itaat ediyordu.47 Trkistan blgesindeki savalar Canibek oullarn zayflatmamt. nk Mvernnehir taht mcadeleleriyle megul olup Trkistan iine karamyordu. Canibek Hann olu Adikin Mool hannn kz kardei Sultan Nigar ile evlenmesi de Canibek oullarnn glenmesinin dier bir sebebi idi.48 Sultan Nigar Hanm Ebu Said Hann kz olup Baburun ablas idi.49 Burunduk Han gidiat nlemek iin Muhammed eyban Hanla anlama yapmak mecburiyetinde idi.50 ki kzn eyban Hann olu Muhammed Timur Sultana ve kardei Mahmud Sultana veren Burunduk Han, Muhammed eyban Hann Aruk ve Sauran civarndaki hakimiyetini kabul etti.51 Burundukun dman Muhammed eyban Hanla ittifak yapmas, Canibek oullarnn glenmesinden duyduu endie idiyse de Barak Han, Muhammed eyban Hanla basit eyler iin ittifak kuramazd. Ya Kazak Hanl d siyasetinde zemeyecei bir problem vard veya Hanln iindeki karklk bizim sandmzdan daha da kt idi. Ama imdilik bildiimiz kadaryla Barak Han ile dier sultanlar arasnda, dikkat ekecek veya zerinde durulmas gereken bir mesele yoktu. Kaynaklarda bu konuda hi bir bilgi yoktur. Burunduk Han, bu ittifak Canibek oullarndan emin olmak iin deil, Kazak Hanln glendirmek iin yapm olmaldr. nk 1460 yllarnda

1123

kurulmu olan bu Hanln kuvvetli dmanlara kar koyabilecek gc olsa bile, bunu savala deil siyasetle yapmas daha uygun idi ve siyasi g kazanmak iin de zamana ihtiyac vard. Zamanla ele geirmekte olduu Trkistan ve Sir Derya civarna iyice yerleerek, dmann yakndan izleme ve aratrmaya frsat bulacakt. Burunduk Han ile Muhammed eybannin ittifakna kar Canibek oullarnn ne gibi bir tavr koyduklarna dair kaynaklarda bilgi yoktur. Kaynaklarda yle bir olay anlatlmaktadr: Savran ehri civarnda ele geen Burundukun Muhammed eybannin kardei Mahmud Sultan ldrmek istemesine ramen, Kasm Sultann (Kazaklarn ulu han Kasm henz Sultan idi) onu serbest brakmas, Kasm Sultan ile Mahmud Sultan arasndaki akrabalk ba ile aklanmak istense de52 dier bir sebep de Kazaklarla zbekler arasnda kabilecek bir atmay nlemek olmaldr.53 Yukardaki aklamalardan yle bir sonuca varabiliriz: XV. yzyln sonunda, Kazak toplumunun st snfnda, oluan iki grup vard: Birinci grup: Burunduk Han taraftarlar. Bu grup Kazak Hanlnn ykseliiyle glenmeye balayan i siyasi glerden ekinerek, onlara kar durum almaya balar. Ama bu grubun baz planlar gereklemeyecektir.54 XV. yzylda bu iki grubun aras gittike almaya balar ve ikinci grup iktidar ele alr. kinci grup Canibek Han oullar ve onlarn taraftarlar idi. Bu grup XV. yzyln sonunda Hanlkla beraber ykseldi. 1490-95 savalarndan baar ile karak Kazak toplumunda askeri, siyasi ve ekonomik g kazand. Bu grubun liderleri: Adik Sultan, Kasm Sultan, Kambar, Mahmud ve Cirene Sultan idiler. Bunlarn hepsi Canibek Hann oullar ve yaknlardr.55 XVI. yzyln banda i siyasi hayatn gelimesinde, Kazak Hanlnn Mvernnehir ve Moolistann ayrca etkisi vard. Mvernnehirde hkmetin bana Muhammed eyban Hann gelii ve onun Moolistan ve Takent iin sava, Kazaklar da dta brakmamtr. Mvernnehir ile Moolistan arasndaki sava 1503de Moolistann tamamen dalmasyla sonulanmtr.56 Mool Han Sultan Ahmedin 1504 ylndaki lm, Sultan Mahmud Han ile Sultan Ahmedin oullar arasnda taht mcadelesine yol amtr. Bu zamandan itibaren Kazak Sultan Kasmn Moolistann merkez blgelerinden Yedisuya doru ilerledii kaynaklarda belirtilmektedir.57 Mool hannn kz kardeiyle evlenmi olan Adik Sultan 1504 ylnda vefat etti. Trk rfne gre dul karsyla Kasm Sultan evlendi. Bylece Kasm Sultann nfuzu artt ve ikinci grubun liderliine ykseldi ve Kasm Sultan Burunduk Handan ayrlarak Moolistana g etti.58 Kasm Sultann Burunduk Handan ayrlarak Moolistana g etmesinin arkasnda, geliecek olaylar yakndan takip ve mdahale niyeti de bulunabilir. Bu srada Moolistan hakimleriyle Mvernnehir hanlklar arasnda savalar olup Moolistan dalmaya yz tutmutu. Kasm Sultann Yedisuya gelmesi de bouna deildi. Onun da Moolistan topraklarnda gz vard. Bylece o da

1124

Akordu veya Kazak Hanl iindeki kavimlerin topra olan Moolistan veya bugnk Dou Kazakistan blgesini ele geirme ansna sahip olacakt. Ayn zamanda eyban Hann tahakkmnden de kurtuluyordu.59 Takenti ok kolay ele geiren eyban Han, Yedisuyu da yle ele geirebilirdi. Kasm Sultann Burunduk Handan ayrlp gitmesi ve Han unvanyla anlmas, onun mstakil hkmdar olduuna delalet eder. Bu Kazak Hanlnda iki hann hkmetmeye baladn gsterir. ki handan birisinin siyaset sahnesinden ekilmesi mukkadderdi. Muhammed eyban Hann Kazaklara yapt nc ve drdnc seferleri bu sreci hzlandrmtr. Muhammed eyban Han tahta getikten sonra, 2-3 yl zarfnda Mvernnehiri tamamyla ele geirdi.60 Ama Herat ve Horasan blgesini ele geirmesine mani olan kuzey komusu Kazak Hanl vard. Bundan dolay eyban Han, gney ve gneybatya sefer yapmadan nce, kuzeydeki Kazak Hanln zayflatmay ve htt ele geirmeyi dnyordu. Bu sebeple, 1504-1511 yllar arasnda, Kazaklara kar drt kere sefer yapmtr.61 Grdmz gibi Kasm Sultann otoritesi Burunduk Han bile gemeye balamt. Kasm Sultann tahta gei tarihi olarak, 1511 yln kabul edersek,62 bu dnem Muhammed eyban ile olan savalarn son dnemidir. Muhammed eybannin drdnc seferi Kasm Sultann Kazak toplumundaki ykseliinin son noktasna rastlad. Bu savalarda da esas darbe Canibek oullarna vurulmutur. 1503 ylnda vaki olan nc seferde, Kasm Sultann kardeleri Can ve Tn Sultanlarn uluslarn yamalayan Muhammed eyban Hann, askerlerin, kendi ulusuna doru gelmekte olduu haberin; alnca, savamadan kuzeye ekilmesi, Burunduk Hann halk iindeki otoritesinin azalmasna sebep olmutur.63 Sonu olarak XVI. yzyln banda Kazak toplumundaki st snfn (ki onlar iki grup oluturmakta idi: Canibek oullar ve Burunduk taraftarlar) saf deitirmeleri Kasm Sultann etkisinin artmas ve Burunduk Hann siyaset sahnesinden ekilmesiyle sonulanm ve bylece Hanln bana Kasm Sultan gemitir. Neticede Kazak Hanl glenmi ve komularyla olan mnasebetleri sonucunda Kazak Hanlnn d siyaseti gelimi ve bu genileme politikas komularnca da tannmtr. 1 2 s. 15. 3 4 N. Bekmahanova ve A. Zafirova, Kazak Tarihi Materyalleri, Alma-Ata, 1992, s. 38. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl Tarihine Dair Materyaller, (haz. D. bragimov), limler M. Magauin, Kazak Tarihine Giri, Alma-Ata, 1995, s. 21. Bereket Karibayev, Kazak Hanlnn siyasi Durumu, Kazak Tarihi Der. (1995), say. 3,

Akademisi yay. Alma-Ata, 1962, s. 224. 5 228. Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmonname- Buhara, XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s.

1125

6 7 8 9 10 11 12 13 14 330. 15 16 17 18 19 20

N. Bekmahanova ve A. Zafiova, a.g.e., s. 127. XV-XVIII. yzylda Kazak Hanl, a.g.e., s. 220. S. Klatorny ve T. Sultanov, a.g.e., s. 229. K. Salgaraolu, Hanlar eceresi, Alma-Ata, 1992, s. 28. M. B. Olcott, The Kazakhs, Calumbia Univer. 1987, s. 15. N. Bekmahanova ve A. Zafirova, a.g.e., s. 49. Ebul-Gazi Bahadr Han, Trk eceresi, (ev. B. Abulkasimov), Alma-Ata, 1992, s. 119. M. B. Olcott, a.g.e., s. 8-9. Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmonname- Buhara, XV-XVIII. yzylda Kazak Hanl, s.

M. Magauin, a.g.e., s. 13. Fazlullah b. Ruzbehan, a.g.e., s. 332. M. Maguin, a.g.e., s. 15. Z. V. Togan, Bugnk Trk li Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1981, s. 27. Muhammed Babur, Vekayi, T. T. K. Ankara, 1982, s. 128. Mahmud b. Emir Veli Bahrul-Esrr fi mankib al-Ahiyar, XV-XVIII. yzylda Kazak

Hanl, s. 300. 21 22 23 24 25 26 27 28 N. Bekmahanova ve A. Zafirova, a.g.e., s. 245. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 324. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 325. Ebul-Gazi Bahadr Han, a.g.e., s. 125. Muhammed Haydar Duglati, Tarih-i Raidi, XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 238. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 229. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 254. The History of the Kasakhstan, s. 45.

1126

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 112. 42 43 44 45 46

M. Magauin, a.g.e., s. 18. M. Kozbayev, Tarih Zerdesi, Alma-Ata, 1998, s. 19. K. Salgaraolu, Hanlar eceresi, Alma-Ata, 1992, s. 28. Edoan Meril, Trk-slam Devletler Tarihi, Ankara, 1991, s. 260. The History of the Kazakhistan, (ed. M. Kozbayev), s. 341. B. Karibayev, Kazak Hanlnn Siyasi Durumu, Kazak Tarihi Der. (1991), say. 3, s. 16. M. H. Duglati, Tarih-i Raidi, XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 277. S. Klatorny ve T. Sultanov, a.g.e., s. 262. M. H. Duglati, a.g.e., s. 277-80. B. Karibayev, a.g.m., s. 17. M. H. Duglati, a.g.e., s. 268. K. Salgaraolu, a.g.e., s. 39. S. Klatorny, Kaeviye Plemene Priaraliye v XV-XVIII. Vekah, Moskova, 1982, s. 111.

N. Bekmahanova ve A. Zafirova, a.g.e., s. 89. N. Bekmahanova ve A. Zafirova, a.g.e., s. 102. K. Salgaraolu, a.g.e., s. 43. M. Magauin, a.g.e., s. 31. B. Karibayev, a.g.m., s. 16.

47 M. H. Duglati, a.g.e., s. 277. 48 49 50 51 XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, eyban-name, s. 324. M. Babur, a.g.e., s. 228. B. Karibayev, a.g.e., s. 12. The History of the Kazakhistan s. 94.

1127

52

XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, Kamal ad-Din Benai, Barak Han Mahmud Sultan

Canibek oullar eliyle ldrterek, onlarn Muhammed eyban Hanla aralarn bozacakt. s. 150. 53 54 55 56 57 58 M. Kozibayev, a.g.e., s. 38. B. Karibayev, a.g.e., s. 13. Mehmet Alpargu, Yeni ada Kazak Trkleri, Ankara, 1996, s. 23. M. Kozbayev, Tarih Zerdesi, Alma-Ata, 1998, s. 34. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 288. M. H. Duglati, Burunduk Han Sarayckta oldu. Kasm Han ondan ayr Moolistan

topraklarna gitti. Kendine klak olarak kara-Tal seti. (buras Yedisu blgesindeki Kara Tal nehrinin civar olmal. ) a.g.e., s. 311. 59 60 61 62 63 M. Tnbayev, Kazak-Krgz Tarihine Dair Materyaller, Takent, 1925, s. 44. . A. eyban Han, (1970), II, stanbul, s. 455. XV-XVIII. Yzylda Kazak Hanl, s. 334. B. Karibayev, a.g.m., s. 14. B. Karibayev, a.g.m., s. 15.

1128

Kazak Hanl / Yrd. Do. Dr. Ferhat Tamir [s.649-656]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Kazak Trk Boyunun ve Kazak Hanlnn Teekkl Kazaklar, 15. yzyln ikinci yarsnda (1456dan sonra) Altnordu ve Timur devletlerinin paralanmasndan sonra teekkl etmi olan bir Trk boyudur. Ancak Kazaklar meydana getiren Trk uruklar (kabileleri) Kazak ad altnda toplanmadan nce de vard ve in Seddinden Tuna nehrine kadar uzanan sahada kurulan eitli Trk devletlerinin bnyesinde yer almlard. Altnordu devletinin paralanmasyla (1430a doru) yerine baz hanlklar kuruldu. Bu hanlklar Krm Hanl, Kazan Hanl, Astrahan Hanl ve zbek Hanl idi. Kazaklar meydana getiren Trk uruklar nceleri bu hanlklardan zbek Hanlnn idaresinde bulunuyorlar ve zbek adn tayorlard. zbek Hanl, Ural dalarnn dousunda Yayk nehri ile rti nehirleri arasndaki topraklarda kurulmutu. 1428-1462 yllar arasnda bu hanln banda Ebulhayr Han bulunuyordu. Ebulhayr Han, Aral Glnn kuzeyinden gneye doru bir genileme hareketi balatt. Sr Derya (Seyhun) boyundaki yerleri Timurun oullarndan ald. Sr Deryann kuzeyindeki btn topraklar ele geirdi. Bu baarlar zerine Cengiz Han gibi btn Asyaya hakim olma sevdasna kapld. Ancak 1456 ylnda Ebulhayr Hann ordusu Oyrat (Kalmuk/Kalmak) ad verilen Dou Moollarna yenildi. Ebulhayr Han Sr Derya boyundaki ehirlerin yamalanmasna gz yummak zorunda kald. Bu yenilgi Ebulhayr Hann kendisine bal uruklar zerindeki otoritesini byk lde sarst. Onun idaresinde bulunan ve yine onun gibi Cuci soyundan gelen iki sultan (ehzade) Canbek ve Kerey, bu durumu frsat bilerek kendilerine bal uruklarla beraber onun idaresinden ayrldlar ve Dou aatay Devleti han 2. Esen Bugann himayesine girdiler. 2. Esen Buga onlara Balka glnn gneybatsndaki u rma evresinde yer verdi. Onlar da bu blgede yaamaya baladlar. Bu iki sultana ve onlara bal olan uruklara hr ve serbest yaamay seven, mcerperest, si anlamlarna gelen Kazak ad verildi. Bylece Kazak adyla anlan bir Trk boyu meydana gelmi oldu. Canbek ve Kerey isimli sultanlar han unvann alp 1465ten itibaren Kazak Hanln kurdular. Kazak Hanl kurulunca zbek han Ebulhayr Han idaresinde yaayan baka birtakm Trk uruklar da onu terk edip Kazaklara katldlar. Kazaklarn ayr bir Trk boyu olarak ortaya kmalar ve ayr bir hanlk (devlet) kurmalar tarih bakmndan ok nemli bir olaydr. Kazaklarn daha sonra elde ettikleri ve bugn de ellerinde tutmaya devam ettikleri geni topraklar gz nne anrsa, bu olayn ne kadar nemli olduu daha iyi anlalr. Kerey ve Canbek Hanlar devri (1465-1480) Kazaklarn ilk hanlar Kerey ve Canbek hanlardr. Kerey ve Canbek hanlarn idaresinde balangta 200 bin kiilik bir Trk topluluu vard. Kazak Hanl kurulduktan sonra, u rma

1129

havzasna komu olan blgelerde yaayan baka Trk uruklar da Kazaklara kart ve onlarla kaynap kazak oldu. Bylece Kazaklarn nfusu artm oldu. 1462de Dou aatay Devleti han 2. Esen Buga ld ve bu devletin iinde karklklar balad. Bu durum Yedisu blgesinde yaayan Trk uruklarnn Kazaklara katlmasn hzlandrd. Bu katlmlar Kazaklar iyice glendirdi. Kazaklar artk Sr Derya nehri boyundaki yerleik hayat ve ticaret merkezleri olan Sganak, Otrar, Sozak ve Yesi (Trkistan) ehirleri ile ticar mnasebetler kurmaya baladlar. Kendi idaresinden ayrlm olan Kazaklarn gittike kuvvetlenmesi, zbek han Ebulhayr Hann Kazaklara dman olmasna sebep oldu. Ebulhayr Han, Kazak Hanln ortadan kaldrmay dnmeye balad. Kazaklar bu durum karsnda Moolistandaki aatay Hanl bir ittifak yaptlar. 1468de Ebulhayr Han Kazaklar zerine bir sefer tertip etti. Ancak bu sefer esnasnda ld (1468). Ebulhayr Hann lm ile zbek Hanlnda i mcadeleler ve karklklar balad. Bu karklklar ve mcadeleler yznden zbek Hanlna bal uruklarn bir ksm daha zbek lkesinden g ederek Kazaklara katld. Bylece daha da glenen Kerey ve Canbek Hanlar, Sr Deryann boyu ile onun kuzeyindeki bir ksm topraklar zbek Hanlnn elinden aldlar. Bunun sonucu olarak Kazak Hanlnn topraklar daha geni hale geldi ve Kazaklara eitli uruk ve oymaklarn katlmas devam etti. Ayrca glenen Kazak Hanl ile zbek Hanl arasnda Sr Derya boyundaki yerleik hayat ve ticaret merkezi olan ehirleri elde etme mcadelesi balad. nk bozkr blgesinde tutunabilmek iin bu ehirlere hkim olmak gerekiyordu. Burunduk Han Devri (1480-1511) Burunduk Han, Kerey Hann oludur. Onun zamannda Sr Derya boyundaki ehirler konusunda zbek han Muhammed eybn ile Kazaklarn mcadelesi devam etti. Bu mcadeleler sonunda Sganak, Savran ve Sozak ehirleri ile Trkistan vilayetinin kuzey blm Kazaklarda kald. Burunduk Han zamannda Kazak Hanl idaresindeki bozkrlarda dzen yeniden saland. Yani hangi uruk ve oyman hangi klak ve yaylalar kullanaca yeniden belli oldu. Bu arada 1500 ylnda Muhammed eybn Han kendisine bal olan zbek uruklar ile Maverannehire indi. Orada hkm srmekte olan Timur neslinden emirleri yenerek bu blgenin idaresini ele geirdi. Bu olay da Kazak Hanlnn kendi blgesinde kuvvetlenmesine ve Kazaklar meydana getiren uruklar arasnda birliin glenmesine yardm etti. nk zbek Hanl artk Sr Deryann kuzeyindeki bozkrlar blgesinden ekilmi oluyordu. Kasm Han Devri (1511-1523)

1130

Kasm Han, Kazak hanlarnn en kudretlilerindendir. Bugnk Kazakistan topraklarnn tamamna yakn onun zamannda Kazak Hanl idaresine girmitir. Kasm Han zamannda Sr Derya boyundaki btn ehirler, Yedisu blgesinin ou, Balka glnn ve Ultawn kuzeyindeki Karkaral dalarnn uzantlarna kadar olan topraklar ile batda Yayk (Ural nehri vadisi Kazak Hanl idaresi altna alnd. Bylece Kazak Hanl blgesinde gl bir devlet haline geldi. evredeki dier devletlerle-gneydeki zbek hanlklar, batda dil (Volga) nehri boyundaki hanlklar, kuzeydeki Sibir Hanl ve Rus arl ile ticar ve diplomatik mnasebetler geliti. Btn bunlarn sonucu olarak da kazak halk zenginleti. Kasm Hana kadar Kazak Hanlnn baehri Sganak ehri idi. Kasm Han zamannda Yesi (Trkistan) ehrinin alnmasndan sonra hanln baehri Trkistan ehri oldu. Kazak hanlar bu ehirdeki Ak Sarayda (Ahmet Yesev Klliyesinde) oturarak hanl idare etmeye baladlar. Kasm Han, Kazak rf hukukunu (colu) ilk sistemletiren handr. Onun dzenledii kanunlar Qasm qannn qasqa col (Kasm Hann aydnlk kanunlar) diye adlandrlmtr. Tahir Han Devri (1523-1533) Kasm Hann lmesinden sonra yerine olu Mama, han oldu. Ancak hanlk slsinin dier yeleri onun hanln kabul etmedi ve hanlk iin sultanlar arasnda mcadele balad. Bu mcadeleler srasnda Mama Han ld, onun yerine Tahir Han geti (1523). Tahir Han askerlik ve siyaset ilerini bilmeyen, idaresindeki kimselere sert ve hain davranan bir kimse idi. Bu yzden hanlk iindeki blnme ve mcadeleleri durduramad, karklklar devam etti. lke bu durumda olduu halde, kendisi Kazak Hanlnn evresindeki btn devletlere dman oldu. Batdaki Nogay Ordasna yapt seferde baarl olamad ve yenildi. Nogaylar, Kazak Hanlnn batsndaki bir ksm topraklar aldlar (1524). Tahir Han gneye ekilmeye mecbur oldu. Bu yenilgi Tahir Hann Kazak halk zerindeki otoritesini zayflatt. Bunun zerine Tahir Han, halk zerindeki otoritesini kuvvetlendirmek iin Takent blgesinin hakimi Keldi Muhammetten yardm istedi. Ondan ald destekle otoritesini bir miktar glendirdi. Fakat daha sonra Kazaklarn dousunda yaamakta olan Krgzlarn beyi ile ittifak yapp Keldi Muhammetin idaresindeki Takent ehrine saldrmay dnd. Ancak Keldi Muhammet bu ittifaktan haberdar olup Kazak kuvvetleri ile Krgz kuvvetlerinin birlemesinden daha nce harekete geerek Kazak lkesine girdi. Trkistan ehri yaknlarnda yaplan savata Tahir Hann ordusunu yendi. Tahir Han geri ekilmek zorunda kald ve Sr Derya boyundaki topraklarn bir ksm-Trkistan ehri de dahil-Keldi Muhammetin idaresine geti. Tahir Han, hanlk mddeti boyunca Kazak lkesinin tamamna hkim olamad. Onun idaresinden honut olmayan uruklar ona itaat etmedi. O, 1527den sonra ounlukla Krgzlar idare etti, Oyratlarn Yedisu blgesine yaptklar saldrlar nledi. Tahir Han 1533te ld. Yerine Buyda

1131

Han geti (1533-1534). Ancak lke iindeki anlamazlklar ve mcadeleler onun zamannda da devam etti. Kazak Hanl iyice zayflad ve paraya blnd. Ak Nazar Han Devri (1538-1580) 1538de Kasm Hann olu Ak Nazar, han oldu. Ak Nazar Han siyas ve asker kabiliyet sahibi kudretli bir ahsiyet idi. Hanl 42 yl srd. Kazak hanlar iinde en uzun hanlk yapan odur. Ak Nazar Han, Tahir Han ve Buyda Han zamannda paralanm olan Kazaklar tekrar bir idare altnda toplad. Tahir Han zamannda kurulmu olan Kazak-Krgz ittifakn glendirdi. Bu ittifak syesinde Moolistan hanlarnn Yedisu ve Ik Gl blgelerine yaptklar saldrlar durdurdu. Ak Nazar Han zamannda Kazak Hanlnn bat ve kuzey snrlarnda byk deimeler oldu. Batda Rus arl 1552de Kazan Hanln, 1556da Astrahan Hanln ykarak her iki hanln topraklarn kendi idaresine ald. Bu arada dil (Volga) ile yayk nehirleri arasnda hkm sren Nogay Ordasnda hanlk sllesi mensuplar arasnda hkmdarlk mcadelesi balad. Bu i mcadele sonunda Nogay Ordusu ykld (1569). Nogaylar meydana getiren uruklarn bir ksm Kazaklara katld, bunlara ait topraklar da Kazak Hanlna dahil oldu. Bu Nogay uruklar ile birlikte Nogay lkesinde meydana getirilmi olan ok sayda szl edebiyat eseri ve Krk Batr Destan gibi byk bir destan da Kazak kltr hazinesine katld. Nogaylarn dier ksm ise dil ile Yayk nehirleri arasndaki blgeden ayrlp Don nehri havzalarna g etti ve Rus arnn Himayesine girdi. Bylece Kazaklar batda Rus arl ile komu oldu. Kazak Hanlnn kuzeyinde Sibir Hanl bulunuyordu. Bu hanln bana Km Han geti (1563). Km Han Kazak Hanlna kar dmanca bir siyaset gtmeye balad. Bu arada Moolistan Hanl ile de Kazaklar arasnda anlamazlklar ortaya kt. Bu durum karsnda Ak Nazar Han, Kazak Hanlnn d politikasnda deiiklik yapt. O zamana kadar Kazak Hanlnn devaml mcdele halinde bulunduu gneydeki zbek hanlar ile iyi geinmeye balad. Buhra han 2. Abdullah ile ittifak yapt. Bu ittifakn sonucu olarak Kazaklar bir bar devresi yaadlar. Bu bar devresinde Kazak halk ile Maverannehir arasnda kurulan iktisad ve ticar mnasebetler daha da glendi. Ticar mnasebetlerin glenmesiyle Kazak halk zenginleti. Kazak Hanl da kuvvetlendi. Durum bu ekilde devam ederken Buhra han 2. Abdullah ile Takent han Baba Sultan arasnda mcadele balad. Bu mcadele srasnda Ak Nazar Han bazen Abdullah Hann bazen de Baba Sultann tarafn tutarak her ikisini de zayflatma siyaseti takip etti. 1579da Abdullah Hann Baba Sultana yapt bir sefer esnasnda Abdullah Han idaresindeki ehirlerden birka tanesini geri ald ve Baba Sultan ile i birlii yapt. Bu i birliinin sonucu olarak da Baba Sultan kendi idaresindeki Trkistan ve Savran ehirlerini Kazaklara geri verdi. Ancak ayn yl iinde Ak Nazar Han gizliden gizliye Abdullah Han desteklemeye balad. Onun gizlice dmann desteklediini renen Baba

1132

Sultan, gnderdii bir adamyla Ak Nazar Han ldrtt (1580). Bylece Baba Sultan ve Kazak Hanl birbirine dman oldu. gay Han Devri (1580-1582) Ak Nazar Hann yerine gay Sultan han oldu. gay Hann ilk ii Baba Sultandan Ak Nazar Hann cn almak oldu. Bu gaye ile Buhra han 2. Abdullah ile anlat. 1582de gay Han ile 2. Abdullah Han kuvvetlerini birletirip Baba Sultann zerine yrdler. Baba Sultan yenilip kat. Bu sefer esnasnda gay Han ld (1582). Yerine olu Tevekel, han oldu. Tevekel Han Devri (1582-1598) Tevekel Han da Baba Sultan ile Mcadeleye devam etti. (1582) ylnn Mays aynda Tevekel Han idaresindeki Kazak ordusu ile Baba Sultann ordusu arasnda Trkistan ehri nlerinde meydan sava oldu. Bu savata Baba Sultann ordusu yenildi, kendisi ldrld, oullar ve kumandanlar esir dt. Tevekel Han, Baba Sultann kesik ban 2. Abdullah Hana gnderdi. Abdullah Han gl dmannn yok edilmesine ok sevindi. Semerkant blgesindeki bir ehri Tevekel Hana hediye ettii gibi Sr Derya boyundaki Trkistan, Otrar, Sayram gibi daha nce Kazaklara ait olan ehirlerin de Kazak Hanlna ait olduunu kabul etti. Ancak Tevekel Han 1583te 2. Abdullah Han ile Ak Nazar Han arasnda yaplp o gne kadar gelen ittifak anlamasn bozup 2. Abdullah Hann idaresine geen Takent ehrine hcum etti. Bylece Kazak Hanl ile zbek Hanl arasndaki mcadele tekrar balad. Bu arada Tevekel Han zamannda Rus arl ile Kazak Hanl arasnda daha nce balam olan diplomatik mnasebetler glendi. Rus arl Tevekel Hana eli gnderdi. Rus arlnn bu yaknlamadan maksad Kazak Hanl ile ittifak yaparak Sibir han Km Hana kar mcadele etmek, Tevekel Han ile ran ah I. Abbas arasnda Buhra Hanlna kar ittifak kurmak idi. nk Km Han da zbek Han neslinden olup Buhra Hanl ile ittifak halinde idi. Nitekim Tevekel Han Takente saldrnca Kazak Hanl ile Buhara Hanl arasndaki ittifak bozulduu gibi, Sibir han Km Han ile Kazak Hanlnn da aras almtr. 1597-1598 knda Tevekel Han, Buhra han 2. Abdullah ile olu arasndaki mcdeleden faydalanarak Takent yaknlarnda 2. Abdullah Hann ordusunu yendi. Ayn yln Mart aynda 2. Abdullah Han ld, yerine olu Abdulhumin, han oldu. Bu deiiklik zerine ran ah I. Abbas Buhra Hanlna saldrd. Tevekel Han da bu durumdan faydalanmak istedi. 100 bin kiiyi aan ordusu ile Mverannehire girdi. Andican, Takent ve Semerkant ehirlerini ald. Akrabas Esim Sultan 20 bine yakn askerle Semerkantta brakp kendisi 70-80 bin askerle Buhray kuatt. Bu kuatma 20 gn srd. Kuatma esnasnda ehrin kalesi nnde yaplan bir arpmada Tevekel Han ar yaraland. Bunun zerine kuatmay kaldrd ve Takente geri dnd. Ksa bir zaman sonra da Takentte ld (1598). Yerine Esim Sultan Han oldu. Esim Han Devri (1598-1645)

1133

Esim Han, ilk i olarak Buhra ve Semerkant alma dncesinden vazgeip Buhra han ile anlama yapt. Bu anlamaya gre Takent, evresi ile birlikte Kazak Hanlnn oldu (1598). Ayn tarihte (1598) Kazaklar ok yakndan ilgilendiren baka nemli bir olay oldu. Bu, Kazaklarn kuzeyinde bulunan Sibir Hanlnn Ruslar tarafndan ortadan kaldrlmas idi. Bu devletin han olan Km Han, 1582den beri Ruslarla yapt mcadelede yenilip lkesini terk etmek zorunda kald (1598). Bu hanln idaresinde bulunan Trk uruklarnn byk bir ksm, Kazak Hanl idaresine girerek Kazaklara dahil oldular. Sibir Hanlnn yklmas sonucunda Kazak Hanl Rus arlna kuzeyden de snr oldu. Esim Han, Buhra han ile anlatktan sonra i Trkistandaki ehirler ile olan ekonomik ve ticar mnasebetleri kuvvetlendirdi. Kazak Hanln tek merkezden idare edilen bir devlet haline getirme siyasetini takip etti. Bu gaye ile Takentte ayr bir hanlk kurmak isteyen hanlk sllesinden Tursun Muhammed Sultan yenerek ldrd ve Kazak Hanln paralanmaktan kurtard (1627). Onun bu mcadelesi Kazaklar arasnda destan haline getirildi. Bu destan Ensegey Boyl Er Esim adyla anlr. Esim Han rf Kazak hukukunu tekrar dzenlemitir. Kazaklar arasnda onun dzenledii kanunlara Esim qannn eski col (Esim Hann eski kanunlar) ad verilmitir. Esim han zamanndaki dier nemli bir gelime Oyratlarn Bagatur Konteyci isimli liderlerinin nclnde kuvvetli bir hale gelip Kazak Hanlna saldrmaya balamalardr. Kazaklar ve Oyratlar arasnda yaplan ilk sava 1635te olmu, ancak bu savata yenen ve yenilen pek belli olmamtr. Bu savata Esim Hann olu Cengir Sultan, Oyratlara esir dm, fakat ksa bir zaman iinde kap kurtulmutur. Esim Han 1945te ld, yerine olu Cengir Sultan han oldu. Cengir (Cihangir) Han Devri (1645-1652) Cengir Han zamanndaki nemli olaylar, Oyratlarla yaplan savalar ve Kazak Hanlnn kendi iinde ortaya kan blnmelerdir. Cengir Han ba byk, omuzlar geni ve ksa boylu bir kimse olduu iin Kazaklar onu Salqam Cengir (Khne Cengir) diye adlandrmtr. Oyratlar Cengir Han zamannda da Kazaklara saldrmaya devam ettiler. Oyratlarn bu saldrlarna kar Cengir Han gneydeki Buhra Hanl, Yarkent Hanl ve Talas nehri vadisindeki Krgzlar ile ittifak yapt. Onun zamannda Oyratlarn Kazak lkesine iki byk saldrs oldu. Bunlarn birincisi 1643te yapld. Bu saltrda Cengir Hann ordusu Bagatur Konteycinin idaresindeki Oyrat ordusunu yendi. Ancak Bagatur Konteyci, Sibiryadaki Rus kalelerinden temin ettii silahlarla 1652de tekrar Kazak lkesine saldrd. Bu defa yaplan savata Kazak ordusu yenilerek geri ekilmek zorunda kald. Bu sava srasnda Cengir Han da ld. Bahadur Han Devri (1652-1680)

1134

Bahadur Han devri Kazak tarihinin az bilinen bir devridir. Bu devre ait bilgiler azdr. Bunun sebebi, Kazaklarn komularyla mnasebetlerinin az olduu bir sknet ve bar devresi olmasdr. Bu devirde Kazaklarn Buhra Hanlndaki taht mcadelelerine kartklar bilinmektedir. Bahadur Han zamannda Oyratlarn da Kazak lkesine saldrs olmamtr. nk bu yllarda Oyrat kabileleri arasnda byk bir i mcadele olmutu. Bahadur Han zamannda Kazaklar arasnda tekrar blnmelerin balad, merkez otoritenin zayflad tahmin edilmektedir. Tevke Han Devri (1680-1715) Tevke Han, han olunca Kazaklar arasnda kendisinden nce balayan blnmeyi durdurmaya alt. Bu gaye ile Hanlk Meclisinin ve Biyler Meclisinin devlet idaresindeki roln arttrd; her yl baehir Takent yaknlarndaki Kltbede Kazaklarn czn bir araya getiren kurultaylar toplad. Han slalesine mensup sultanlarn gcn azaltmak iin halkn byk sayg gsterdii Tle Biy, Kazbek Biy, Ayteke Biy gibi biylerin yetkilerini arttrd. Btn bunlarn sonucu olarak da hanln merkez otoritesini bir hayli glendirdi. Bu arada Karakalpaklar ile Krgz uruklarnn bir ksm da Tevbe Hann hakimiyetine girdi. Tevbe Han komu devletlerle iyi mnasebetler kurma siyasetini takip etti. Buhra Hanl ile bar halinde olmaya, i Trkistandaki ehirler ile ticar mnasebetler kurmaya gayret etti. Oyratlar ile de bar yapmak istedi. Ancak Oyratlar buna yanamadlar. nk Galdan Bouktu Han idaresinde tekrar gl bir hale gelmilerdi. Tevbe Han, Rus arl ile de diplomatik ve ticar mnasebetler kurdu. Oyrat saldrlarna kar koymak iin Rus arlndan silah ald. Ancak btn bu gayretleri Kazak Hanln gl bir devlet haline getirmeye yetmedi. Onun zamannda Oyrat saldrlar tekrar balad. 1681-1685 yllar arasnda Oyratlar, Gney Kazakistana saldrp buralar yama ettiler. Bu saldrlarn sonuncusunda Sayram ehrini kuatp aldlar, bu ehrin civarnda yerleik hayata gemi ve iftilikle uramakta olan ahaliyi dattlar. Kazaklar 1710da Karakalpaklar ve Krgzlarla birleerek Oyratlar yendiler ve Gney Kazakistandan kardlar. Ancak bu yeni kesin neticeli olmad. Oyratlar Kazak lkesine yaptklar saldrlara yine devam ettiler. Tevbe Han, nde gelen biylere danp kendisinden nce Kasm Han ve Esim Han zamanlarnda dzenlenmi olan Kazak colunu yeni durumlara uygun hale getirip gelitirdi. Ceti Car (Yedi Kanun) ad verilen kanunlar ilve etti. Kayp Han Devri (1715-1718)

1135

1715te Tevke Han ld, yerine Kayp Han geti. Ancak Kayp Han zamannda hanln merkez otoritesi tekrar zayflad ve Oyrat saldrlar devam etti. Kazak ordusu, Oyratlar karsnda baar elde edemedi. 1718de Kayp Han savata ld. Bolat Han Devri (1718-1730) Kayp Hann yerine Tevke Hann olu Bolat, han seildi. Ancak onun hanl szde kald. nk gl Kazak sultanlar onun hanln kabul etmediler ve ona tbi olmadlar. Bunun sonucu olarak Kazak Hanl kk hanlklara blnd. Orta Cz Semeke Han ve Kik Han, Ulu Cz Colbars Han, Kk Cz Ebilkayr Han idare etmeye balad. Bu hanlar arasnda i birlii de yoktu. Aktaban ubrnd (1723-1725) te Kazaklarn byle iten paraland bir srada, 1723 yl baharnda Oyratlar Gney Kazakistana ni bir saldr yaptlar. Kazaklar Oyratlarn bu ni saldrsna kar koyamadlar. 1723 ylnda balayan bu saldr 1724-1725 yllar boyunca da devam etti. Oyratlar btn Gney Kazakistan istil edip, her taraf yamaladlar. Kazak Hanlnn eski baehri Trkistan bata olmak zere Sr Derya boyundaki Sayram, Savran, Otrar, Sganak ve Takent gibi ehirleri zapt edip yama ettiler. Bylece Gney Kazakistan Oyratlarn eline geti. Oyrat ordusunun nnden kaan Kazaklar byk g kafileleri halinde kuzeye ve kuzeybatya, Sar Arka ad verilen asl Kazakistan bozkrlarna ekildiler. Bu g esnasnda alk, susuzluk, souk ve dman saldrlar sebebiyle ok sayda Kazak ld. Kazaklarn geim kayna olan hayvan srleri yok oldu. Kazaklarn bilhassa Gney ve Orta Kazakistanda yaayan blm byk bir felket yaad. Kazak tarihinde bu felkete Aktaban ubrnd (Ayak tabanlar bembeyaz oluncaya kadar kafileler halinde g) denir. Bu felketin bir baka ad da Alkakl sulama (Alkakln etrafnda serilip kalma) dr. Ancak Kazaklar Oyratlar karsnda tamamen ezilmediler, kuzeye doru ekilseler de ellerinde kalan topraklar korumaya devam ettiler. Oyratlarla Kazaklar arasnda arpmalar devam ediyordu. Bu mcadeleler srasnda 1728de Bulant rma kysnda Oyrat ordusunu byk bir yenilgiye uratt. Bu galibiyet Kazaklara byk cesaret kazandrd, Kazaklar arasndaki birlik glendi. Ertesi yl 1729da bu sefer Balka glnn gneyinde Kazak ordusu ile Oyrat ordusu arasnda byk bir sava daha oldu. Bu iki sava sonucunda Oyratlarn eline geen Kazak topraklarnn byk bir ksm kurtarld. Oyratlarla yaplan bu mcadele ve savalar srasnda Kazaklar arasndan byk batrlar (kahramanlar) kt. Karanbay Batr, Bgenbay Batr, Canbek Batr, Sabalak Batr bunlarn balcalardr. Kazak halk bu batrlarn unutmam, onlar iin destanlar sylemitir. Kazak Hanlnn Paralanmas 1730 ylnda Bolat Han ld, yerine olu Eblmenbet, han oldu. Ancak Kk Czn byk bir ksmn idare eden Ebilkayr Han, Eblmenbet Hann hanln kabul etmedi. Han sllesinin ileri gelenlerinin topland kurultayda da anlama olmad. Bunun sonucu olarak Kazak Hanl tam

1136

mns ile kk kk hanlklara blnd. Bundan sonra (1730dan sonra) Kazak tarihi Kazak Hanlnn tarihi olmaktan km Kazak cznn tarihi haline gelmitir. Kk Cz 1730 ylnda btn Kazaklarn han olamayan Kk Cz han Ebilkayr Han, 1731de kendi istei ile kendisine bal uruklarla birlikte Rus arlnn himayesine girdi. O, Rus himayesine girmekle Rusyadan destek alarak kendi durumunu dier hanlar karsnda kuvvetlendireceini ve Oyrat saldrlarna kar Rusyadan destek alacan dnmt. Rusyann ise hesaplar baka idi. Rusya, Kazak lkesini kendi idaresi altna almay dnyordu. nk 1. Petrodan (Piyotr) itibaren Rusya Asyaya hakim olabilmek iin Kazak bozkrlarna hakim olmak gerektii prensibini kabul etmiti. Ebilkayr Hann kendi arzusu ile Rus idaresine girmek istemesi, Ruslarn bu arzularna ulamalarn kolaylatrd. Ruslar Ebilkayr Hann Rus himayesine girme isteini hemen kabul ettiler ve onun Rus himayesini kabul etmesine dayanarak Bat Kazakistanda her biri birer asker s olan kaleler ve mstahkem mevkiler in etmeye baladlar. Bu kaleler ve mevkiler ileride Kazaklarn hakimiyet altna alnmasnda byk vazife grecekler ve btn bozkr blgesinde kurulacaklardr. Bu kalelerin en byklerinden birisi Orenburg (Ornbor) kalesidir. 1748de Ebilkayr Han, Rus himayesine kar kan Orta Cz sultanlarndan Barak Sultan tarafndan ldrld. Rusya, Ebilkayr Hann yerine olu Nuraliyi han tayin etti. Bylece Ruslar Kk Czn i ilerine de dorudan doruya karmaya baladlar. Kk Cz uruklarnn bir ksm Nuralinin han tayin edilmesine kar ktlarsa da sonu deimedi. Bylece Kk Czn Ruslara tbi olmas devam ettii gibi Rusyann Kk Cz zerindeki hakimiyeti de gittike kuvvetlendi. Nihayet 1824 ylnda Kk Czde hanlk idaresi Rusya tarafndan tamamen kaldrlarak Kk Czn topraklar dorudan doruya Rusya idaresine girdi. Bu arada 1801 ylnda Nurali Hann olu Bkey Sultan Rusya ile anlaarak, o srada ssz hale gelmi olan Yayk nehri ile dil nehri arasndaki blgeye, kendisine bal uruk ve oymaklarla beraber g etti. Kk Czden ayrlan bu gruba Bkey Ordas veya Orda ad verildi. Bu orda da aynen Kk Cz gibi Rusyaya tbi idi. 1824te Kk Cz ile birlikte Bkey Ordasnda da hanlk kaldrld ve buras da tamamyle Rusyaya baland. Orta Cz ve Ablay Han Orta Czn hanlar olan Semeke Han ve Kik Han 1730daki han seiminden sonra 1733 ylnda vuk bulan yeni bir Oyrat saldrs karsnda kendilerine bal oymaklarla birlikte Kuzeybat Kazakistana, Rusya snrna ekildiler. Semeke Han, Ebilkayr Han gibi Rusyaya tbi oldu. Ancak asl Orta Cz blgesinde Barak Han hakimiyet kurdu.

1137

1730da btn Kazaklarn han seilen Eblmenbet Han, 1735te hanlk grevini kendi istei ile Oyratlarla yaplan savalarda byk kahramanlklar gsteren ve han sllesinden olan Sabalak Batra brakt. Sabalak Batr, Ablay adn alarak han oldu. Ablay Han hem btn Kazaklarn hem de Oyratlarn saldrlaryla kar karya kalan Orta Czn han seildi. Ablay Han, hanl mddetince Kazaklar tekrar bir idare altnda toplamak ve Aktaban ubrnd yllarnda Kazaklarn ellerinden kan topraklar geri almak iin urat. Bu gayelerine ulamada byk lde baarl da oldu. Nitekim Orta Cz ve Ulu Czn tamam ile Kk Czn baz uruklar onun idaresine girdi. Bylece Kazaklarn byk bir ksm tek bir idare altnda toplanm oldu. Ablay Han Aktaban ubrnd yllarnda Kazaklarn ellerinden kan Sr Derya boyundaki Trkistan, Sayram ve mkent ehirlerini geri ald. Takenti geri alamadysa da vergiye balad. Liderleri Galdan erengin 1746da lmesinden sonra Oyratlar arasnda kan i mcadelelerden faydalanarak Oyratlarn elinde bulunan Kazak topraklarn geri ald. Oyratlarn Kazak lkesine yapt saldrlar durdurdu. Bu arada 1757de inlilerin yaptklar byk bir saldrda Oyratlar inliler karsnda byk bir yenilgiye urayarak tamamen ezildiler ve Trkistan (Orta Asyay) tehdit eden bir g olmaktan ktlar. Ancak Oyratlar yenen inliler byk bir g haline gelerek Trkistan blgesinde etkili olmaya baladlar. Bu durum karsnda Ablay Han, Rus basklarn da gz nne alarak inin yksek hakimiyetine (himyesine) girdi. Onun in himyesine girmesi sadece Rus basklarn dengelemek iindi. Yoksa inliler, Kazaklar idareleri altna alm deillerdi. Kazaklar yine Ablay Han idare ediyordu. Ablay Han zamannda Kazaklar nisb bir bar devresi yaadlar. Kazak halk bu bar devresinde Aktaban ubrnd yllarnda yaad perianlktan kurtuldu. Yurtlarn terk eden ahli tekrar eski yurtlarna dnd. Halkn ekonomik durumu bir hayli dzeldi. O bakmdan Ablay Han, btn Kazaklar tarafndan sevilen bir han oldu, lmnden sonra hakknda destanlar sylendi. Ablay Han, ayn zamanda btn kazaklar tarafndan han kabul edilen son Kazak handr. Ablay Han 1781de ld. Olu Uval (Veli), Orta Cze han oldu. O da babas Ablay Han gibi in himayesinde olmaya devam etti. Ancak Orta Asyada Rus basks artnca, 1788de Rusyann hakimiyetini de kabul etmek zorunda kald. Bundan sonra Ruslar Orta Czn de i ilerine karmaya baladlar. Nitekim 1815te Uvali Hann yerine Barak Sultann olu Bkeyi Orta Czn han iln ettiler. Bu olaydan sonra Rusyann Orta Cz zerindeki hakimiyeti iyice kuvvetlendi. Nihayet 1822de Orta Czdeki hanlk idaresini ortadan kaldrp, bu czn zerinde yaad topraklar dorudan doruya Rusyaya baladklarn iln ettiler. Ulu Cz 1730daki han seiminden sonra Ulu Czn han Colbars Han zayf duruma dt iin Oyratlara tbi olmay kabul etti ve onlara vergi vermeye balad. Ablay Han zamannda Ulu Cz, Oyrak hakimiyetinden kurtuldu ve Ablay Hann idaresine girdi.

1138

Ablay Hann lmnden sonra Ulu Cz, Orta Czden ayrlarak ayr bir hanlk oldu. Ancak bandaki hanlar inin yksek hakimiyetini tanmaya devam ettiler. Bu arada 1798de Takent Ulu Czn hakimiyetinden kt. 19. yzyln balarnda Hokant han Alim Han zamannda (1801-1809) Ulu Cz topraklarnn byk bir ksm (Sayram, mkent ehirleri ve evresi ile Talas rma vdisi) Hokant Hanl idaresine geti. Alim Hann yerine geen mer Han zamannda (1809-1822) ise Kazak Hanlnn eski baehri olan Trkistan ehri de Hokant Hanl idaresine girdi. Bunun sonucu olarak Orta Czde hanlk idaresi ortadan kalkt. Ulu Czn Hokant Hanl idaresine girmeyen blgeleri ayr ayr sultanlar tarafndan idare edilmeye baland. Ksa bir zaman sonra 1854te bu blgeler Rus idaresine girdi. Ayn yl (1854) Ruslar bugnk Almat ehrinin yerinde, Kazak bozkrlarn itaat altna almak iin in ettikleri son kale olan verniy kalesini kurdular. Bylece Ulu Cz tamamen ortadan kalkt. Kazak Hanln Yeniden Kurma Mcadelesi: Kenan Sar Han syan (1836-1847) Ruslar Orta Czde hanlk idaresini ortadan kaldrdktan sonra verimli topraklara asker kaleler ve mstahkem mevkiler kurarak Orta Czn topraklarn da kontrollar altna almaya baladlar. Bu durum karsnda Orta Czde Ruslara kar isyanlar balad. Bunlarn en nemlisi Kene Sar Han isyandr. Kene Sar Sultan, son byk Kazak han Ablay Hann torunudur. Kene Kar Sultan, nce kendisine tbi olan uruklara dayanarak gl bir ordu kurdu ve kendisini Orta Cz Kazaklarnn han iln etti. Gayesi Kazak Hanln tekrar kurmak idi. Bunun iin nce Rusyaya mracaat ederek dedesi Ablay Han zamannda olduu gibi d siyasette Rusya himyesinde olan bir Kazak Hanl kurulmasn talep etti. Ancak Rusya onun bu isteini reddetti. Bunun zerine Kene Sar Han Rusyaya kar isyan edip silhl istikll mcadelesini balatt (1836). Kene Sar Han 1838de zerine gnderilen Rus kuvvetlerini yendi Ruslarn kontrolne daha nce girmi olan Torgay ve Irgz blgelerini geri ald. Onun bu baars btn Kazaklar arasnda byk bir heyecan ve sevin yaratt, kendisine olan destek artt. Kene Sar Han kendisine tbi olan Kazak topraklarnda yeniden devlet tekilt kurdu. Gneydeki Hiyve ve Buhra Hanlklar da onun hanln tandlar. Bu gelimeler sonucunda Ruslar Kazak bozkrlarndaki hakimiyetlerini byk lde kaybettiler. Ancak 1840 yl knda byk bir hayvan krgn (cut) oldu. Hayvanlarnn lm Kene Sarnn kuvvetlerini zayflatt. Bunun zerine Kene Sar Han kuvvetleriyle gneye, Sr Derya boyuna ekildi. Burada iken Ruslar kendisine eliler gnderip Orenburg civarnda ahsna verilecek geni mlikneler ve iftlikler karlnda onu istikll dvsndan (Kazak Hanln tekrar kurmaktan) vazgeirmeye altlar. Kene Sar Han bu teklifleri iddetle reddetti. Hivye Hanlndan ald destekle tekrar Rus kuvvetleri ve kalelerine saldrd. Yine baz baarlar elde ettiyse de Ruslarn getirdikleri topu takviyeli yeni kuvvetlere yenilerek tekrar

1139

gneye, Sr Derya havzasna ekildi. Rus kuvvetlerinin takibi karsnda burada da duramayarak 1846da Dou Kazakistana u rma havzasna gitti. Gayesi burada tekrar kuvvet toplayp Ruslarla mcadeleye devam etmekti. Nitekim Dou Kazakistandaki Ulu Cz uruklar da kendisine tbi olup onu han kabul ettiler. Kene Sar, burada bir taraftan da inle temas kurdu. Bundaki gayesi, Rusyaya kar olan mcadelesinde inden destek almakt. Bu arada Kene Sar Han, u havzasna komu olan Krgz uruklarn da kendisi ile birlikte Ruslara kar mcadeleye davet etti. Fakat bu Krgz uruklar, bir taraftan Ruslarn bir taraftan da Hokant Hanlnn tevikiyle Kene Sar Hana kar kt. Kene Sar Han ve kardei Navrzbay, Krgzlardan saldr beklemedikleri bir srada iki Krgz uruk beyi tarafndan pusuya drlerek ldrld (1847 yaz). Kene Sar Han ve Navrzbayn lmyle onlara bal olan kuvvetler de dald ve Kazak Hanln tekrar kurma mcadelesi sona ermi oldu. Kene Sar Han isyannn sona ermesinden sonra Rus ar I. Nikola 1854te bir ferman yaymlayarak btn Kazak topraklarnn Rusya hakimiyetine girdiini ve Kazaklarn artk Rusya kanunlarna tbi olduunu iln etti. Kazak Sosyal Hayatna Ait Birka Terim Kazaklar tarih iinde cze (blm, para) ayrlmlardr. Bunlar Kii Cz, Orta Cz ve Ulu Czdr. Her cz de kendi iinde uruklara ayrlr. 1- Kii (Kk) Cz: Batda Hazar Denizinin kuzeyinde ve Ural dalarna yakn blgelerde yaarlar. Bu czn nemli uruu vardr. Bunlar Alimul (Alimolu), Beyul (Beyolu) ve Cetruv (Yedi uruk) uruklardr. 2- Orta Cz: Orta, Kuzey ve Dou Kazakistanda yaarlar. Be tane byk uruu vardr. Bunlar Kerey, Nayman, Argn, Konrat ve Kpak (Kpak) uruklardr. 3- Ul (Ulu) Cz: Balka Glnn gneyinde ve buradan Trkistan ehrine kadar uzanan Gney Kazakistan blgesinde yaarlar. Belli bal uruklar Davlat, ysin, Calayr ve Kangl uruklardr. Bu uruklarn her biri de kendi ilerinde alt blmlere ayrlrlar. Col (Yol, tre): Kazaklarn nesilden nesile aktarlan szl haldeki rf hukukuna col denirdi. Kazaklar arasndaki anlamazlklar ve dvlar colun kidelerine gre biyler tarafndan zlr ve halledilirdi. Biy: Kazaklarda Kazak rf hukuku olan Colun kaidelerini ok iyi bilen ve evresinde itibarl olan kimselere biy denirdi. Biyler Kazaklar arasndaki anlamazlklar ve dvlar colun kidelerine gre zer ve hallederlerdi.

1140

Sultan ve Tre: Kazaklarda han sllesinden gelen erkeklere nceleri sultan ad veriliyordu. Daha sonralar bu kelime yerine tre kullanlmaya balanmtr.

ARAT, Reid Rahmeti: Kazakistan maddesi, slm Ansiklopedisi, Cilt: VI, stanbul 1952. NAN, Abdlkadir: Makaleler ve ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar (2. Bask), Ankara 1987. MAAWN, Muhtar: Qazaq Tariyhinin Alippesi, Juldz, Say: 12 (Jeltoqsan 1993), Almat, sayfa: 81-15. MNJAN, Nmet: Qazaqtin Qsqaa Taryh, Caln Baspas, Almat 1994. GROUSSET Rene (ev. Dr. M. Reat Uzmen): Bozkr mparatorluu, tken Neriyat, stanbul 1980. TOGAN, A. Zeki Velid: Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, Cilt: I, stanbul 1981.

1141

Krgzlarn XV-XVI. Yzyllarda Siyasi Yaps / Temirkul Asanov [s.657661]

Krgzistan Milli Bilimler Akademisi Tarih Blm / Krgzistan Krgz siyasi yaps ada tarih biliminde ok az bilinen bir meseledir. Bu anlamda Krgz jenealojik efsanelerinin (Sanjrlarn) yazl kaynaklarla karlatrmal olarak incelenmesi Krgz etnopolitik tarihinin yeni sayfalarn ortaya karmaktadr. Geneolojik efsanelere gre Krgz soyaac ok eski tarihlerden beri ikiye ayrlr. Bunlar Otuz uul-kilik, Otuz uul-Bulga, Otuz uul-On uul, Ong kanat-Sol kanat olarak bilinmektedir. (5. s. 11,16) Bulgaler ve On uul kavim adlar ile her zaman kilik grubu kastedilmitir. Bunlardan hangisinin Krgz halk tarihinde daha belirleyici rol oynadn bilmiyoruz. Fakat bununla beraber bu adlardan her birinin farkl dnemlerde olutuu ve Krgz etnopolitik tarihinin belirli bir zaman dilimini yanstt bellidir. Krgzlarn oluumu ve Krgz-Otuz uul olmak zere ikiye ayrld hakkndaki efsanenin yer ald 16. yy.da Farsa yazlm eceret-el-Etrak eserinde benzeri nitelikte bilgilere rastlamak mmkndr. (9. s. 36) Bununla ilgili bilgileri Seyfeddin Aksikentinin 16. yy.da yazd Macmu atTavarih eserinde de grmekteyiz. (8. s. 206-207) Bu eserde Krgzlarn Ong kanat (Sa kanat) ve Sol kanat (Sol kanat) olarak ikiye ayrlmas olaylar yer alr. Fakat 18. yy.n 70li yllarnda yazlm in kayna Si-Yuy-ji daha doru bilgiler vermektedir. (12. s. 78) Kaynakta Krgzlarn iki yzyl nce Kuzey (Krgz) ve Gney (Togosokole) olarak ikiye ayrldklar hakknda bilgiler verilmitir. Bylece bu veriler belirli lde Ge Ortaa ve Yeni Dnem Krgz etnopolitik yapsnn oluumu ve geliimi srecine k tutabilir. Krgzlarda kabile oluumlar Ong kanat ve Sol kanat etnopolitik yapsnn ekillenmesiyle yakndan ilgilidir. Gemiteki olaylar ana hatlaryla halkn belleine kaznm, rivayet ve efsanelere konu olmutur. Krgzlarda dual (ikilik) etnopolitik yapnn olumasna yol aan olaylar anlatan Dolon Biy (Bey) efsanesi bunun ak bir rneini tekil etmektedir. Efsaneye gre, Dolon Biy en gen einin dourmasn beklerken, ona bu iyi haberi verecek olana hediye olarak dokuz kr at ayrr. Bir gn hizmetisi mutlu haberi iletmek ve hediyeyi almak iin koarak Dolon Biyin yanna gelir. Erkek ocuunun doduunu renen Dolon Biy hizmetisine hazrlad hediyeyi verir. Ksa bir sre sonra baka bir hizmeti gelir ve ikinci olunun dnyaya geldii haberini iletir. Buna ok aran Dolon Biy: Yoksa o, birini dourdu ve bir de yanna yabanc bebek mi ald. diye kendi kendine dnr. Dolon Biy birinci oluna Ak uul (Ak-gerek, z anlamnda) ikincisine ise Kuu uul (pheli, vey) adlarn verir. Zamanla bu isimler Dolon Biyin oullarnn ismi olarak pekiir. Fakat bu adlar beenmeyen ei: lk ocuu dourdum sa bbreim rahatlad, ikincisini dourdum sol bbreim rahatlad. Onlarn adlar Ong (sa) ve Sol (sol) olsun der. Bylece, efsaneye gre Ak uulun soyundan olanlar kendilerini Ong kanat, Kuu uulun soyundan gelenler ise Sol kanat adlandrdlar

1142

(14). Dikkat edilirse halk tasavvuru, Krgzlarda doal etnopolitik yap oluumunun tarihi bir eylem olup, gebe toplum erevesinde byle bir yapnn olumasn an gereksinimi olarak grmektedir. yle ki, gebe siyasi rgtlenmesi, kendine has geleneksel ekillenme zellikleri tamaktadr. Ve bu sadece yapsallama asndan deil, ayn zamanda sosyal, ekonomik ve siyasi alanlarda da kendini gstermitir. Efsane, Krgz etnopolitik yapsnn bir dier zelliini, gebe toplumunun bu modelinin ekillenmesindeki iki kanat arasnda olan farkl geliim dzeyini gzler nne sermektedir. Kuu uulun soyundan gelenlerin oluturduu Sol kanat, sosyal ve siyasi anlamda ikinci dereceden neme sahipti. Efsanede Kuu uulun vey olduunun ima edilmesi bunun bir gstergesi olabilir. Efsanenin bir dier versiyonuna gre, Dolon Biy mal varln iki oul arasnda paylatrr. Onlarn arasnda at srlerini, topraklarn ve halk paylatrrken, Ak uula mallarnn sa taraf, Kuu uula ise sol taraf miras kalr, bylece halk onlar Ong (sa) ve Sol (sol) olarak adlandrmtr (3. s. 177). Miras, Krgzlarn eski zamanlardan kalma bir geleneidir ve sosyal ve politik evrede zel sosyo-ekonomik ve siyasi anlam tamaktadr. phe yok ki bu, etnopolitik yapnn oluumunun ilk etabnda nemli etken olmutur. Krgz siyasi tarihinde Sa ve Sol kanatlar dnda, Otuz uul -kilik veya Otuz uul- On uul (Bulgai) nemli bir rol oynamtr. 20. yy.n balarnda Rus aratrmac N. F. Sitnyakovskiy Krgz soyaac yapsyla ilgili almalarnda u bilgileri vermektedir: Fergane blgesi Krgzlar kendilerini Otuz ogul (otuz oul) ve kilik olarak iki byk kanada ayrrlar. Birinci kanat Fergane blgesinin dou ksmnda, Semireye ve Kagar blgelerinde, ikincisi ise Fergane vadisinin gneyine doru dalk blgede yerlemitir. Her iki boy eski Sol ve Ong blnmlerini korumulardr (13. s. 99-110). Konuyla ilgili baz bilgilere, Kakar blgesinin askeri konumu ve istatistiini ieren eserin yazar Rus general Kornilovun kitabnda da yer verilmitir. Kakar Krgzlar, Semireye ve Fergane blgesi Krgzlarnda olduu gibi (Otuz uul ve kilik) iki kanada ayrlrlar. Bunlar ise kendi ilerinde kk boy ve airetlere blnrler. (7. s. 233-234) Bir dier yazar Sovyet etnograf B. K. Karmeva Tacikistann Cirgetal blgesinde yaayan kilik-Krgzlarla ilgili derlemesinde u bilgileri aktarmaktadr: Aksakallara gre Krgzlar Tk Krgz (D Krgzlar) ve ki Krgz ( Krgzlar) (kilik kabilesinin ad byk ihtimalle buradan gelmektedir) olarak ikiye ayrlrlar. Onlara gre, D Krgz (baka bir deyile Otuz ogul/Otuz oul) Celal Abad ve Narn blgelerinin kuzey ve kuzeydousuna doru yaylm Krgzlara denir. kilikler ise zbeklerle karm ve ilere doru yaylma gsteren Gneybat Krgzlardr. (15. s. 173) Krgz aratrmac A. Sdkov ilk defa On ve Sol blnyle Otuz ogul arasndaki baz noktalarda uyumazlk sorununun varlna deinmitir. Aratrmac ayn zamanda unlar da hakl olarak szlerine eklemektedir: Krgzlarn iki kanada blnmesi gerekten de eski zamanlara dayanr ve byle bir blnme sadece o dnem iin nem tamtr. Daha sonra A. Sdkov O blgesi

1143

Krgzlar arasnda yaygn olan efsaneden yola karak (sz konusu Otuz ogul ve On ogul efsanesi) iki esas Krgz boyunun adlarnn genel adlardan ortaya ktna ve Krgz halknn oluumu ile yakndan ilgili olduuna dikkat ekmitir. (1. s. 86) Krgz Sanjrasndan iyi anlayan ve onlar derleyen Umet Molda yazlarnda Krgzlar Otuz uul ve Bulga olmak zere ikiye ayrldn, ayrca Ak uul (On kanat) ve Kuu uulun (Sol kanat) Otuz uulun soyundan geldiklerini, Karakola, Atba, Narn, Oluya-Ata, Fergane ve Ketmen-Tbe blgelerinde yaadklarn belirtmektedir (16. s. 336-337). Buna benzer bilgiler Milli Bilimler Akademisi Elyazmalar Fonunda da bulunmaktadr. Elimizdeki kaynaklarn incelenmesi Krgzlarn, eski zamanlardan beri, Ge Ortaa Dnemi, gebe toplumunun etnik ve siyasi kurumunun esas olarak, dual yap erevesinde birletiklerini gstermektedir. Yapnn bu ekilde oluumu uzun zaman dilimi ierisinde farkl boy ve kavimlerin bir btn olarak ortaya kmtr. stelik bu oluum halkn kendisinin getii u veya bu tarihi duruma zamanla bal olmu ve uyum salamtr. Byk ihtimalle, ilk balarda o etnik bir birlik olarak tek bir Krgz etnosu etrafnda siyasi olarak toplanm farkl kabilelerden olumutur. Bu durumda etnik ve politik ilikiler tahminen ayn olmutur. Fakat daha sonra etnik iliki sabitletirici bir hal alm ve Krgzlar uzak kabile yapsn sadece koruyarak imdiki grnmlerini kesin olarak kazanmlardr. Bu yzden zellikle bu yap, halk efsanelerine Otuz uul -On uul/Ikilik/veya Ong kanat- Sol kanat olarak geen Krgz siyasi rgtlenmesiyle yakndan ilikilidir. Bu nedenle doal olarak, bu adlar arasnda herhangi bir siyasi ban olup olmad ve eer byle bir ba var ise bunlardan hangisi Krgzlarda dual etnopolitik yapnn temellerini atmtr, sorusu ortaya kar. Bu soruya cevap bulmak zor gibi gzkmektedir, nk dual yapnn kkenleri eski dnemlere, Trk-Hun dnemlerine dayanr. Gebe toplumlardaki dual yap ekli Orta Asyann birok etnik grubunda geleneksel hal alm ve baka halklar da etkisi altna almtr.Blgenin etnokltrel ortamyla kaynaan Krgzlardan sonra bu politik olayn ya tayclar olmu ya da bu gelenei eski Hun veya Trklerden miras olarak almlardr. ncelememiz Ge Ortaa Dnemini kapsad iin, bizi ilgilendiren Krgzlarn siyasi olarak bamsz ve etnik olarak olutuklar tarihi durumdur. nl bilim adam etnograf S. M. Abramzon Krgz toplumsal dzenine ilikin, zellikle, 16-17. yy.da Tiyenan Krgzlarnda derebeylik dzeni hakknda mevcut bilgilere dayanarak, byle bir dzenin Krgz kabileleri arasnda M.S. 1. bin yln sonlarna doru olutuunu sylemektedir (2. s. 155-156). Daha sonra S. M. Abramzon ataerkil dzenin ksmen ekonomiyi, toplumsal ilikilerin byk blmn, yaamn hemen hemen her alann etkilediini ve ideolojiye de yansdn belirtmitir (2. s. 156). Ad geen bilim adam soruna snfsal-Marksist balamda yaklamaktadr. Gebelerde Derebeyi-ataerkil dzenin mevcudiyetinin zellikle ekonomi alanna, toplumsal ilikiler ve ideolojiye yansmas bizim incelediimiz meseleyle yakndan ilikilidir. nk dual yapnn ilk ekli, kabile ve boylar arasnda bile iki kola ayrlma prensiplerinin yaygn olduu ataerkil dzenin esaslarnda

1144

olumutur. rnein, sol kanada dahil olan Ktay kabilesi Tmn Tamga ve Jogor Tamga olarak iki esas gruptan olumaktayd. Jetigen kabilesi Krgy ve Kbal, Munduz kabilesi Ak Koyluu Munduz ve Bay Munduz, Kuu kabilesi Joo ve Mingduulat olarak iki kola ayrlmaktayd. Ayn durum sa kanattaki kabileler iin de sz konusuydu. Bu durum kabile ii gelime srecinde ayr ayr gruplarn doal olarak esas kitleden ayrlmalar dierleriyle geleneksel etno kltrel yaknln korumakla birlikte zgr ekonomik yaam srmeleriyle aklanabilir. Bu blnme, mevcut ataerkil normlar ve geleneklerle dzenlenmekteydi. Kaynaklarn analizi, etnik faktrn gebe toplumunun siyasi geliiminde nemli bir rol oynadn gstermektedir. Nitekim, Krgzlarda etnopolitik yapnn oluumu sreci Krgz halknn oluumunun son devri ile ayn zamana denk gelmitir. Buna dayanarak, kabileler topluluu Otuz uulun, ilk bata yeni oluan Krgz etnik birlii ierisinde etnik bir ad olduu hipotezini ileri srebiliriz. Ayrca, Otuz uul ve On uul blnnn Krgz dual yapsnn ilk ekli olma ihtimali de mevcuttur. Etnos dahilindeki sabitleme sreci, ekirdei Krgz ve eski Trk-Mool kabilelerden oluan iki kanadn paralel olarak gelimesini salamtr. Bu dzen 15. yy.nn ortalarnda ekillenme srecini tamamlamtr. Krgz etnopolitik yapsndaki sonraki gelimeler esasen blgedeki siyasi, ekonomik, demografik, corafi ve etnik duruma bal olmutur. 16. yy.n ilk yarsnda yukardaki faktrlerin etkisiyle ve Moolistana Krgzlarn girmesiyle Otuz uul, Ong kanat ve Sol kanat olmak zere ikiye ayrld. Ferganede yazlm Macmu-at-Tavarih adl esere gre, sa kanat ve sol kanadn ortaya kmas Fergane tasavvuf evrelerinden olan, mam brahim Zaranci adl birisi tarafndan yaplmtr. (8. s. 205) Tasavvufularn Krgzlarla olan dolaysz ilikileri Krgzlar arasnda tasavvufun yaylmasna olanak salamt. Tasavvur dini konumlarn gebeler arasnda salamlatrlmas amac ile Sanjray belirli dzeyde kullanmlar. Bu yzden . . Zaranciin incelediimiz konuyla herhangi bir ilgisi olduu dnlemez. nk byle bir yapnn olumas, yzyllarca zaman almtr. Bizi ilgilendiren, kaynaktaki dier bilgiler olmaldr. Kaynaa gre 16. yy. balarnda Krgz siyasi yaps belli bir deiime uramtr. Bu, daha ok Krgzlarn stnl eline geirmesi ile ilgilidir. Mool kabilelerinin kalntlarn ilerinde eriterek, Krgzlar siyasi etki alanlarn yava yava geniletmilerdir. 16. yy. eseri Macmu at-Tavarihte de belirtilen, Krgz siyasi yapsndaki deimeler byle bir ortamda gereklemitir. Yine ayn kaynaa gre, 16. yy. balarnda Krgz dual yapsnn temelini Sa ve Sol kanatlar oluturmaktayd (Ong kanat ve Sol kanat). Bu faktrde ilgin olan ey, Sa kanadn Otuz uul (ogul) ve Bulga gibi iki byk grubu iine almasyd. Bilindii zere, Bulga kilik grubunun bir dier addr. Byle bir durum nasl aklanabilir ve hangi nedenden dolay iki byk kabile sa kanat ierisinde bir araya gelmitir? Otuz ogul grubu iki kola ayrldnda siyasi g dalm Ong kanattan yana daha ar basmaktayd. Bu, sa kanadn iinde bulunan baz kabilelerin siyasi ykseliinin balangc olmutur. Yeni ve daha toplu Krgz siyasi oluumunun ynetim mekanizmas deimemi ve dual yapnn Ong

1145

kanat ve Sol kanad bu oluumun temeli olmutur. Byk ihtimalle de bu yapnn yneticisi st tabakas eski Otuz uul kanadndan kmtr. Bu yzden Ong kanat bil fiil ynetici Otuz ogul ve rakip grup Bulgaiden (kilik) olumutur. Macmu-at-Tavarih isimli eserde Salus Bey Bulga adl birisinden bahsedilmektedir. Grne baklrsa Salus Bey Bulga, bir zamanlar kiliklerin banda duran Bulga Mool boyundan olmutur. Daha sonra Mohammed Haydar yle yazmtr: Krgzlarda Mool kabilesi olmakla beraber, Hakanlarla olan anlamazlklar yznden Moollarla yollarn ayrmlar (10. s. 184). Bu, Krgzlarn bir sre Moollarn terkibinde bulunduklarn ve hemen hemen bir birlerinden ok az ayrldklarn ifade ediyor. Ayrca Muhammed Haydarn eserinde ad geen Mool kabilesi Bulgalarn Krgzlarla ortak yaam srdrdkleri ve Krgz kabilelerinden birinin banda olduklar ihtimali de yok deildir. (10. s. 104) Macmu at-Tavarihte Bulgalarn Boston, Dls (Tls), Teit, Kangd, Krdra ve Joo-kesek kabilelerinden olutuu yazlmaktadr. Otuz oulun temelini Adine (Adigine), Tagay, Mungu ve Kara Bag kabileleri oluturmaktayd. Kaynakta belirtilen sadece Tagay kabilesinin kollar u ekilde sralanmtr: Jediger, Sayak, Bugu, Dls. Dls, Sar Baglarn Atas saylyordu. Kaynak, grne gre olto boyunu da gz nnde bulundurmutur (8. s. 205206). Bu bilgiler sa kanadn, zellikle Tagay kolunun siyasi ykseliinin bir kant olabilir mi? Sol kanada gelince, burada Basiz, Munduz, Ktay, on bag, Saru ve Kuu kabileleri bir araya gelmitir. Tagay kabilesine Monoldor, erik ve Konurat boylar dahil deildir. Jenolojik rivayetlere gre bu kabilelerin kkeni Adigie ve Tagayn efsanevi kz kardeleri Nal Eceye dayanmaktadr. Konurat veya Hongirat birok kaynakta eski Mool kabilesi olarak gsterilmektedir. erik boyunu Mool kabilesi olarak kabul etmek mmkndr. Macmu at-Tavarihte belirtilmi jeneolojik izgilere gre nga Tora Baymurat erik, Mool soylularndan birisi olmutur. Bir zamanlar Tyan-an blgesinde yaam ve kalan ksmnn tamam Mool grubunun sa kanadna birleen Monoldorun ismi derin bir analiz gerektiriyor. Bylelikle artk 16. yy.da Krgz halknn etnik terkibi sabitlemeye balad ve dual yap esaslarna dayal Krgz halknn siyasi yaps Sol kanat ve Ong kanat eklinde olutu. Bu yap, gebelerdeki devlet kuruluu seviyesindeydi ve onun temellerinde hakimiyet ve ynetimin siyasi kurumlar ve onun karakteristik belirtileri oluturuldu. Ynetim ve hakimiyetin esas glerini elinde toplayan beylik kurumu, 19. yy. balarna kadar Krgz toplumunda nemli bir rol oynamtr. Tarihi olaylarn geliimi, bu yapnn daha sonraki gelimesini siyasi ve etnik etkenlerin yansra Moolistann paralanmasnn da nemli derecede etkilediini gsteriyor. Mool Hakanlaryla Krgzlar arasndaki, Moolistann yayla ve otlaklarna sahip olma rekabeti, Krgzlarn stn gelmeleri ve yava yava bu blgeleri elde etmeleriyle sonuland, geri kalan Moollar ise asimile edildi. Olaylara tank olmu Mool tarihi Mohammed Haydar unlar belirtmektedir: Moolistandaki btn karklklara Krgzlar sebep oluyordu 916dan (1510-1511) itibaren Krgzlarn yznden hibir Mool Moolistanda yaayamyordu. (10.154; 461) O. Karayevin elde ettii kesin bilgilere gre 16. yy. ortalarnda Caltan (Karaardan) u-Talas ovasna kadar yaylm Krgzlar Moollar kuzey Tyan-andan tamamen kardlar. (6. s. 101-102) Dolaysyla, Krgzlar zamanla Merkezi Tyan-ann blgelerinde, yer-yer Pamir-Altay dalk blgesinde, Fergane blgesinin bir ksmnda ve ayn zamanda Dou Trkistanda yerlemilerdir. Bu olaylardan sonra esasen Moolistann yukarda belirtilen blgelerine

1146

yerleen Krgzlar, corafi zelliklerine gre en az grup oluturmulardr. Bu gruplar birbirinden ayrldklar halde geleneksel siyasi yapy korumular. Doal olarak in kayna Si-yuy-jide de belirtildii gibi tabi ki bu durum da Krgzlarn siyasi yaps belirli deiikliklere uramtr. Ad geen kaynakta yle anlatlmaktadr: Zamanla nfus artyordu ve av blgeleri yetersiz kalyordu, bu nedenle toprak mcadeleleri artmaktayd220 yl nce onlar bar antlamas yaptlar ve nfusu eit hisselere ayrdlar, iki kanada yayldlar, zengin yneticiler setiler ve onlara ynetecekleri yerleri, topraklar, nehirleri, dalar gsterdiler. Kanadn birisi kuzey (Ke-er-ge-i-s), dieri ise gney (To-go-so-ho-le) olarak adlandrlyordu. Ayn zamanda her kanat da kendi iinde kollara ayrlmaktayd. (12. s. 78) Bu kaynak net bir ekilde gney kanad Toguz uul ve kuzeyi Krgz olarak belirtmektedir. Bu bilgilere yer verirken in ynetimi her halde kaynak olarak 200 yl nceki tarihi olaylar konu edinen efsaneyi kullanmtr. Her ne kadar bu bilgilerde yeni yapnn ortaya kt gsterilmese de Krgz kabile ve soy yapsndaki deiiklikler ksmen onaylanmaktadr. 16. yy. aa yukar ortalarnda gelien bu olaylar yle grnyor ki sa kanadn jeneolojik efsanelerinde de tespit edilmitir. Efsaneye gre, Ak uulun (Sa kanat) evlatlar Adigine ve Tagay mirasn (mal varlnn) paylam nedeniyle bir ziyafet vermilerdir. Bu ziyafet srasnda aralarnda hayvan, toprak ve halk paylama antlamasna varm, snr olarak ise Ota Kara Darya nehri belirlendi. Nehrin sa taraf Tagaya sol taraf ise Adigineye verildi. Mal varlnn paylam srasnda onlar Ordo At (ak atma) oyunu oynarken aralarnda tartma kt. Tartma halk tarafndan yattrlsa da onlarn arasndaki dmanlk gemedi. Bunun sonucu olarak Tagay sadece kendi halkn ynetebiliyordu, AtBadan Namangana (Ketmen-Tube, atkalda dahil olmak zere) kadar olan topraklar onun ynetimi altndayd. (3. s. 177) Bu bilgileri dzenlediimiz zaman ayn tarihi olaydan grebiliyoruz. Bununla ilgili olarak A.N. Berntamn makalesinde in kaynaklarna dayanarak Dou ve Bat burutlar arasndaki snrlarn zellikle Kara Darya nehri boyunca olduu belirtilmektedir. (3. s. 427) bizim fikrimizce bu bilgiler bir tesadf deildir. Kara Darya nehri havzas Krgz siyasi oluumu asndan zel bir yere sahiptir. Bu tarihi ve corafi blge, siyasi oluumda meydana gelen yapsal deiim sreci ile yakndan ilikilidir. Baz kabilelerin o dnemde mevcut yapsal oluum erevesinde ykselmesi ile, sadece akrabalk zelliklerine gre deil, ayn zamanda Moollarn dalmasyla blgedeki durumu gz nnde bulundurarak birleen belirli siyasi gler meydana kmaktayd. Bu glerin amac, Krgzlarn corafi dalmn da dikkate alarak, daha toplu bir siyasi rgtlenme meydana getirmektir. Byle bir kuruluun oluumu dnemin zaruriyetiydi. nk Moolistann dalk blgelerine yaylm Krgzlar zamanla birbirlerinden uzaklamt. Burada onlar yayla otlak blgeleri daha ok ekiyordu. Fakat bununla beraber gebe toplumun dzenlenme asndan dual etnopolitik yapsnn ana izgileri yine de korunmutu. imdi bu yap toplumda btn Krgz kabileleri, ayn zamanda blgesel

1147

corafya zelliklerine dayanarak ortaya kan yeni siyasi oluumlar iin, ideolojik temel olarak grev yapyordu. Bylece 16. yy. ortalarnda Krgz siyasi oluumundaki deiimin karakteri, Tuguz uul grubunun esasen ikilik ve sa kanattan Mangu ve Adgine kabilelerinden, Krgz grubunun ise Krgzstann kuzeyinde yaayan sa ve sol kanatlardan olumasnda ibaretti. Krgzlarn bu yaps Cunarlarn igaline kadar sregelmi ve gebe Krgz toplumunun siyasi dzeninde belirli bir rol oynamtr. 1 2 3 4 5 Abdkerim Sdkov-Natsionalny Lider-Bikek 1992. Abramzon S. M. Kirgiz i ih etnogenetieskiye i istoriko-kultrnye svyazi. L., 1971. Bala Aylnn sanjras//Krgz sanjras. -Bikek 1994. Berntam A. M. Istoniki po istoriyi kirgizov v XVII veka//Vopros istorii No: 11-12, 1946. Jumabaev S. Krgz sanjras//Rukopisny fond Natsionalnoy Akademii nauk Krgzskoy

Respubliki/RKF NAN KR/No 564. 6 7 Karaev O. agatayskiy ulus. Gosudarstvo Xaydu. Mogulistan. Bikek, 1995. Kornilov. Kakariya ili Vostony Turkestan. Opt voyenno-statistieskogo opisaniya.

Takent, 1903. 8 9 Material po istorii kirgizov i Kirgizii. Vp. 1. M., 1973. Material po istorii kirgizov i Kirgizii. Vp. 2//Rukopisny fond Natsionalnoy Akademii nauk

Krgzskoy Respubliki/RKF NAN KR, No629/5176/. 10 Mrza Muhammed Haydar. Tarix-i Raidi//Vvedeniye, perevod s persidskogo A.

Urunbayeva, R. P. Djalilovoy, L. M. Epifanovoy. Takent 1996. 11 Moldo Muhammed Ali Kpak. Krgz Tarx, krgzdardn uruuga bln

tuuraluu//Rukopisny fond Natsionalnoy Akademii nauk Krgzskoy Respubliki/RKF NAN KR, No47. 12 5179. 13 Sitnyakovskiy N. F. Tablitsa kirgizskih rodov Oskogo uyezda//Izvestya Turkenstanskogo Suprunenko G. P. Material iz kitayskih istonikov poistorii kirgizov XVIII-naalo XIX v. v

Frunze, 1976//Rukopisny fond Natsionalnoy Akademii nauk Krgzskoy Respubliki/RKF NAN KR, No

otdela RGO. T. II. Vp. 1., Takent 1990. 14 15 Talas oblastnan jynalgan materialdar. //Polevye zapisi za 1994 god. Trud Kirgizskoy arhelogo-etnografieskoy ekspediysii. T. 3. M., 1959.

1148

16. mt Moldonun arhivinen krm//Rukopisny fond Natsionalnoy Akademii nauk Krgzskoy Respubliki/RKF NAN KR, No191.

1149

Yarkent Hanl (1465-1759) / Dr. Amanbeck H. Djalilov [s.662-669]

Abu Rayhan Berni arkiyat Aratrmalar Enstits / zbekistan Yarkent Hanl, Dou Trkistanda 300 yl kadar (1465-1759) hkm sren bir hanlk olmutur. Yarkent Hanl deiik zamanlarda Duglat, aatay ve Hoca slaleleri tarafndan ynetilmitir. Yarkent Hanlndan nce Dou Trkistan aatay Tuluk Timur Han (1348-1363) soyuna mensup hanlar ynetmiti. Bu hanlk tarihte Moolistan olarak adlandrlmtr. Bu devlete bal en nemli blgelerden olan Kakar, Yarkent ve Hoten vilayetleri Cengiz Han dneminden itibaren Duglat emirleri tarafndan ynetilen yar bamsz devlet olmu ve Moolistan hanlarna itaat etmilerdir.1 XIV. yzyln ortalarnda aatay ulusu bakenti Elmalk olan Moolistan ve bakenti Semerkant olan Timuriler Devleti adyla iki nemli devlet kurmulard olumutu. Bamsz Moolistan Devleti, pek Yolu sayesinde zengin olan Uygur ve Mool toprak sahipleri tarafndan kurulmutur. Ancak, Maveran-nehrde olduu gibi Dou Trkistanda da hann, Cengizhann evlatlarndan birinin olmas gelenei bozulmamt. Onun iin Aksu hakimi Emir Bulac, li vilayetinden, 18 yandaki Tugluk Timuru getirip aatay soyundan Divan Hann olu olarak tantp onu han ilan etti ve btn Moollar ona han demeleri iin zorlad. Bu gencin hkmdarl altnda bamsz devlet kuruldu. Tanr Dann gneyindeki gebe vilayetleri ve Dou Trkiztan (Munglay Subi) iine alan bu devletin ynetimi, ingiz Handan gelen geleneklere gre Duglat beylerine verildi. Fakat onlarn hepsi tam bamsz hanlk olmak iin aba gsteriyorlard. 1456 ylnda Duglat Sansz Mirzann (14571465) olu Ebu Bekir Mirza, Dou Trkistan tahtnn varisi Emir Muhammed Haydarn yardmyla zafer kazanarak bamszln ilan etti. Kakar ve Hotendeki Mool emirlerini kovarak onlarn topraklarn kendi devletine birletiren Ebu Bekir Mirza, Yarkenti bakent yapt. Bakentin Yarkent olmasndan dolay hanlk, Yarkent Hanl olarak adlandrld.2 Fakat, tarihiler eserlerinde bu hanlk iin Kakar Hanl, Memleket-i Mogoliya, Memleket-i Yarkent, daha sonralar da Sayidiye Devleti gibi adlar kullanmlardr. Mirza Ebu Bekir Han, sayca az olmasna ramen, gl ve dzenli bir ordu kurdu ve bu ordu sayesinde devletin snrlar geniledi. 1499-1502 yllarnda Mirza Ebu Bekir Han, Bulur, Bedahan, Karategin, Dervaz, Pamir Beylii ve Kemir vilayetlerini kendi etkisi altna almay baard. 1493-1512 yllarnda Fergane snrna iki kez sefer dzenleyerek Os ve Ozgan, 1504de Aksu ve turfan ehirlerini hakimiyeti altna ald. Mirza Ebu Bekir Han, 48 yl hanl ynetti ve 1514 ylnda ldrld. Onun yerine tahta kan Cihangir Mirza sadece yedi gn hakimiyette kalabildi.3 Daha sonra Yarkent Hanlnn tahtna Moolistan Han Yunus Hann torunu Sultan Seyit Han kt. Hanlk, Tuluk Timurhann evlatlarnn eline geti. Onlar da aatay soyundan saylmaktaydlar. Tarihte onlarn hakimiyet dnemi 1692-1696 yllar olarak gsterilmesine ramen 1706ya kadar hakimiyette kaldlar. 1692-1696 yllar Yarkent Hanl, Hocalar slalesinin hkmranl altnda olmutur. Mahmudi Azam, Hoca Ahmet ibn Hoca Celalleddin, Kosoniy Dahbedi (1461-1542), evlad Hidayetullah Hoca, Ufuk Hoca oullar Yahya Hoca, Han Hoca (1692-1694) ve Mandi Hoca (1694-1696) Yarkent Hanlnda

1150

hakimiyette olan Hocalar slalesinin temsilcilerilerdi. Ondan sonra 1706 ylndan itibaren Hocalar slalesine mensup Hoca Mahmudi Azamn oullar Muhammad Amin Hocann evlatlar Ak tokiylikler ve Hoca Ishak Veli Hoca Azizin evlatlar Kara tokiylikler hakimiyete geldiler. Onlarn hakimiyetinde hanlk bazen ungar Hanlnn ynetimi altnda, bazen de bamsz olarak 1759 ylna kadar varln korudu. lerleyen dnemlerde Hocalar slalesinin mensuplar arasnda sren iktidar savalardan faydalanan in Mancur slalesi, Yarkent Hanln 1759 ylnn Ekim aynda igal ettiler ve ona Sincan-Yeni Snr adn verdiler. liyi (Gulca) bakent ilan ederek, Hanlkta askeri ynetim uygulamaya baladlar.4 Yarkent Hanlnn siyasi ynetimi, Hann ynetiminde bir eit monari ynetimi haline gelmitir. Hanlk babadan ocua, ya da slaleden birine geerdi. Ancak, gelenee gre Han, boybeyleri ve kabile temsilcileri tarafndan seilirdi. Han seimi treninde, varis beyaz bir abaya oturtulur ve Cuma namaznda adna hutbe okutulurdu. Hatta, Hann adna para da bastrlmtr. Turfan ehri Hanln ikinci bakenti olmutur. Devleti Sultan Seyithan ynetse de, asl hakimiyet aabeyi Mensur Hana verilmi ve para onun adna bastrlmt. Yarkent Hanlnda srayla aadaki hanlar hkmranlk etmilerdir; Duglat slalesinden Mirza olu Ebu Bekir Han Sansz (1465-1514), Cihangir Han ibn Ebu Bekir Han (1514 ylnda yedi gn), aatay slalesinden Sultan Seyit Han ibn Sultan Ahmet Han (1514-1533), Abdureit Han ibn Sultan Seyit Han (1533-1563), Abdl Kerim Han ibn Abdrreit Han (1563-1591), Muhammed Han ibn Abdrreit Han (1591-1609), Scaaddin Ahmed Han ibn Muhammed Han (1609-1618), Kurayi Sultan ibn Ulus ibn Abdrreit Han (1618 ylnda toplam dokuz gn), Abdllatif Han olu Ufuk Han (1618-1630), Sultan Ahmed Han Polathan (1630-1633) ve (1636-1638), Mahmudhan (Klhan) ibn Timur Sultan yani Ziyaddin Ahmet ibn Scaaddin Ahmet (1633-1636), Abdurrahim Han olu Abdulla Han (1638-1668), Abdullah Han olu Yulbars Han (1668-1669), Yulbars Han olu Ebu Seyit (1669), Yulbars Han olu Abdulatif (1669-1670), Abdrrahim Han olu smail Han (1670-1678), Hoca Hideyatullahhan-Ufuk hoca ibn Hoca Muhammed Yusuf ibn Hoca Muhammed Amin-hoca kalon-ibn Hoca Ahmed-Kosoni, Dahbedi-Mahdumi Azam (1678. yl), Abdrreithan ibn Sultan Seyit Bobohan (1678-1682), Muhammed Eminhan Sultan Seyithan Bobohan olu (1682-1692), Hoca Yahya Han ibn Ofok Hoca (1691-1694), Hoca Mahdib ibn Ufuk Hoca (1694-1696), Akbahan-Muhammed Mminhan ibn Sultan Seyit Bobohan (1696-1706), Doniyol Hoca, Hocam Padiah ibn Ubeydullah Hoca, padiah olu ve onun evlatlar Yarkent Hanln, ungar hanlarnn derebeyi sfatnda 1706-1713 ve 17201735 yllarnda ynettiler. Hoca Yakub (Hoca Cahan) 1735-1755 yllarnda Bamsz Hanln hkmdar oldu. 1755-1759 yllarnda Hoca Burhaneddin Hoca Ahmet olu Yarkentte hakimiyete geldi ve bu dnemde Manur in mparatorluuna kar savata ehit oldu. Yarkent Hanl yok edilerek, in mparatorluuna tabi edildi.5 Yarkent Hanln, hanlktaki makam sahibi beylerden ve muhtarlardan oluan meclis kurulu ynetiyordu. Mecliste her kes makamna gre otururdu.

1151

Hanlkta vergi, gelir, gider defterini hazrlamasyla sorumlu tutulan Han Divanhanesi mevcuttu. Hanln gelirleri han ailesi, yerel beyler, st dzey saray yneticileri ve itibarl Mool kabileleri arasnda paylatrlrd. Gelenee gre Kakar ve Yenisari (Yeni Hisar) Seyit Muhammad Mirza bakanlnda Duglat emirlerinin ynetimine verilmiti. Aksu ve Uc Reit Sultana ait olup Curas kabile emirleri tarafndan ynetilmekteydi. Emin Hoca Sultan ve Abdureit Sultann ynettii Hotani, daha sonralar Barlas ve Duhtuy kabile emirlerinin ynetimine verilmiti. 1516 ylnda Sultan Seyit Han ile Mensur Han arasnda yaplm anlamaya gre, Turtan ve Colisi ise Mansur Hann ynetimi vermiti. Kucor ve Boy, Mansur Hann kardei Bobocok Sultann ynetiminde olup, sonralar Mansur Hann ynetimi altna gemitir. Buradan da grld gibi, vilayet ve ehir hakimleri, hann akrabalar, askeri makam sahipleri ve kabile rehberleri arasndan seilmekteydi. Blgelerin askeri yneticileri de bu ekilde seiliyordu. Hanlk hakimlerinin oullar (bek) iin beylikler belirleniyordu ve her bey kendi beyliinin bamsz hkmdar saylrd. Onlarn, hann askeri orerasyonlarna katlmakla ykml kendi ordular vard. Savata elde edilen ganimetin bete biri, beylikten toplanan vergilerin bir ksm onlara veriliyordu. Yerel bey ve emirleri kendi ordular olduu iin sk sk merkezi iktidardan ayrlma giriimleri olmutur. Bu nedenle Abdrreit Han, yerel bey ve emirlerin ordularna baml olmamak iin, han hazinesine vergi deyen Uygur ifti ve zanaatkarlarndan oluan dzenli bir ordu kurdu. Yarkent Hanlnn idari sisteminde, mahkeme ve idari ilerin ynetiminden sorumlu, handan sonra ikinci nemli makam olan ulusbeyi (boy beyi) makam da rsi olarak el deitiriyordu. Ama Abdrreit Han yeni bir dzenlemeyle, ulusbeylerinin hak ve grevlerini kstlayarak, atabeye verilen pay ve miras hakkn korumu oldu. O, ayrca mhrdar, emir l-mera, hakimbek, eikagabek (kapc) ve onun yardmcs gibi makamlar oluturmutu. Mhrdarn grevi vezirlik yetkisine denk geliyordu. Askeri idare sistemdeki sralamada ise Yarkent ve Kakar valileri askeri kumandan grevini de stlenmekteydiler. Bu makama ise sadece han soyu ve taht varisleri uygun grlyordu.6 Yarkent Hanlnda, yksek devlet ynetimi vezir-i azam, emirl mera-byk emir, mhrdar, eikaabek ve hakimbekten oluan ahslarn ellerindeydi. Baz kaynaklara gre Hanlkta, haznedar (hazinecibek), dorugabek, yarokbek, sangbek, urdabek, tumenbek, binbek, yzbek, mirapbek, mutevvelibek, naipbek, fazibek, mufti, alam ohunum-eyhl islam, paabek, bakmadorbek, hurcayinbek, aymakbek, altnbek, misbek, atrbek, pazarbek, tavac, utarc gibi makamlar vard. Onlar Maveran-nehrin idari sistemindeki mevcut makamlara benzese de, makamlardaki ahslarn yetki ve ykmllkleri arasnda byk farkllklar vard. Yarkent Hanlnn ordular, atl ve yaya askerlerden oluuyordu. Ordu, blm ve altblmlere ayrlarak, onlarn banda tmenbaharcnbegi, binba, yzbalar duruyordu. Yaya askerler her on evden bir asker almak yoluyla oluturulmutu. Onlar, ateli silahlaryla kaleleri kuatarak ellerine geirdikleri ganimetin bete birini hana verir, geriye kalann da askerler kendi aralarnda paylarlard.7

1152

Yarkent Hanlnn halk esasen iftilik, hayvanclk ve zanaatkarlk, ksmen de balklk ile urayordu. Hanln vahalarnda yaayan halk, iftilikle uraarak buday, arpa, pirin, susam, kendir, pamuk gibi rnler yetitiriyorlardi. rnein, Kakar vilayetinin topraklar ok verimliyd. Burada buday, pirin, arpa, susam gibi tahl bitkileriyle birlikte pamukuluk, ipekilik, bahvanlk da ok gelimitir. Ayrca burada yaplan zm pekmezi ok nlyd. Dokumacln gelimi olduu Hotan topraklar da olduka verimliydi. Burada Kendir ve dut aacnn yetitirilmesine zellikle nem veriliyordu. Turfan vilayetinin iklimi scak ve topra ok verimli olduu iin ylda iki kez buday ve arpa rnleri alnabilmekteydi. Burada Suluv, susam, zm ve dut aac yetitirilmekteydi. Bahivanlk ok gelimiti. Turfann kara zmleri ihra ediliyor ve erbet yapmnda kullanlyordu.8 Yarkent vilayetinin topraklar olduka verimliydi, halk iftilik, bahvanlk, meyve ve sebzeler yetitirmekle urayordu. Dokuma ise kadnlarn esas uralarndand. Mirza Ebu Bekr hakimiyeti dneminde yaklak 12 bin bahenin yardan ou Yarkent vilayetinde idi.9 Aksu vilayetinde de iftilikle uralyor, buday, arpa, suluv, susam, zigir, fasulye, pamuk vb. sebze ve meyveler ekiliyordu. Aksu da yetien armutlar ihra ediliyordu. li vilayeti tahl rnlerinin yetitirilmesinde ilk sray alrd. li vilayeti zellikle elmas ile mehurdur. Ksaca zetlersek, iftilik Yarkent Hanl halknn asl geim kayna olmu, burada buday, arpa, suluv, msr, susam, zigir, kendir, pirin, mercimek, fasulye, dar gibi tahl rnleri ve pamuk, ttn, kendir gibi bitkiler yetitirilmiti. Elma, nar, armut, eftali, zm, incir, ceviz vb. meyveler yaygn olarak yetitirilmitir. Meyvesiz aalardan, ak kavak, kara aa, am, ak kayn, dut aalarnn yetitirilmesine ayr bir deer veriliyordu. Bostanclar ise genellikle kavun, karpuz, kabak retmilerdir. Sebzecilik de ok gelimiti. Hanln scak blgesi olan Turfanda hava scakl yazn +48 dereceye kadar kyordu. Burada yamur sularndan baka, Tarm, Yarkent, Hotan, Timan, Kzl, Zerafan, Aksu, Yurunko, li gibi rmak sular yardmyla da sulama yaplyordu. iftilikte kazma, orak, apa, aa krek, demir krek, testere vb. aletler kullanlmtr. Topra ekmek iin at, deve, kzden yararlanlm, su ve el deirmenleri kullanlmtr. Hanlk ekonomisinde iftilikle birlikte, hayvanclk da nemli rol oynamtr. Burada hayvancln gelimesi iin iyi bir ortam olmutur. Tanr Da eteklerinde ova ve rmak havzalarndaki otlaklar hayvanlar iin besin kayna idi. Hanln iftilik vilayetlerinde hayvanclk yardmc bir i saylmtr. Kara mal, koyun, kei, at gibi ev hayvanlar yetitirilmiti. Hanln halk tilki, kaplan, ay, yabani deve, katr, ceylan, geyik, sr vb. hayvanlar avlamaktayd. 10 Irmak ve gl kenarlarnda yaayan halk balklk ve ku av ile uramlard. XVIII. yzyla ait in kaynaklarnda, Lobnor halknn geimlerinini balklkla salad, ak ku ynnden uha dikerek giydikleri, yorgan ve yastklarn su kularnn tylerinden yaptklar belirtiliyor. Sultan Seyit Han, Yarkent Hanl tahtn ele geirdikten sonra, Mool kabilelerine mensup be bin civarnda insan buraya g ettirmitir Abdullah Han (1639-1667) da Krgzlarla olan dostluk

1153

ilikileri sonucunda, onlardan ungbogis, Kuu, Nayman Kpak, Teyit, Otuz oul gibi kabileleri Kakar vilayetine g ettirmeyi baarmtr. Hayvanclkla uraaran bu insanlarn ou buraya yerlemilerdir. XVIII. yzylda hanln yerleik nfusu iftilik, gebe nfusu ise hayvanclk ve avclkla geimlerini srdrmekteydi. XVI. yzyl kaynaklar Yarkent Hanlnn, Dou Trkistan halknn drt kabilesinden olutuunu gsteriyordu. Bunlarn ilki, tumen (vergi veren raiyat), ikincisi kuin (sipahi ve ordulardan olumu snf), ncs, aymak (gebe kabileler) ve drdncs erbap (idareci memurlar ve din adamlar)lard. O zamanlarda, ehl-i erif, erbab, ehl-i kelam, ak kemik, kara kemik, karacu gibi gruplar da bulunmaktayd. Kaynaklara gre devlet mlk, zel mlk, han aile mlk (incu) 11, vakf ve cemaat mlk olmak zre toprak sahipliinin bir ka tr vard. Devlet, vakf edilen yerlerdeki iftileri topraa balayarak vergi vermelerini salyordu.12 Memlekette para, rn ve almadan oluan tr vergi vard. Bunlardan baka togor, kunalgu, at gibi vergiler de alnmtr. Her yz hayvandan biri kopur vergisi adyla zekat olarak alnmt. Tccarlardan zekat olarak, mallarn krkta biri alnm, gmrk vergisi ise maln fiyatna ve kalitesine gre yzde ikiyle yzde on arasnda deimitir. Yarkent Hanlna bal hanlk ve beylikler (rnein, Sultan Seyit Han zamannda Tibetin Koko, Bulur gibi vilayetleri, Kemir, Badahan, Kazak, Krgz ve Oyrot gebeleri) her yl hanla yasak adl vergi demek zorundalard. Hanlkta vergilerin arlndan kaynaklanan ve iktidara kar isyanlar da yaplmaktayd. Yarkent Hanlnda zanaatkarlk da ok gelimiti. Tarm vadisinde madencilik, metal ilemesi ve dkmcln eski bir gemii vardr. Madencilik ve metalle ilgili olan zanaatkarlk ileri bir seviyeye ulamt. Buradan altn, beyaz altn, gm, bakr, kurun, kmr, demir, aliminyum, inko, elmas, kastas, civa, kibrit, billur, as tuzu gibi madenler kartlmtr. Hanlkta sanayi aletleri ve askeri silahlar olarak, rnein, kl, haner, mzrak, zehir, sovut, dubu, ok ve yaylar yaplmt. ok sayda altn ve gmten nazik, nefis kpe, zir, altn balk, altn bilezik, altn tas gibi deerli eyalar retilmitir. Hanlar adna altn, gm ve bakr paralar baslmtr. Bir para, elli para, bir kuru gibi terimler ile para tanmlar yaplmtr. Yarkent Hanlnda marangozluk da ok gelimiti. Aa oymacl sanat ilerinde ok kullanlmtr. Han saraylarnda, mutasavvflarn mezar trbelerinde, medrese ve camilerde ssl, rengarenk tulalar kullanlm, byk kap sslerine zel yer verilmi, ok gzel aa parmaklklar yaplmtr. Uygur halknn yapt pamuk ve ipek dokumalar mehurdur. Yarkent, Kakar, Hotan, Nayravot, Aksu, Koo ve Turfan gibi vilayetlerde ipek kumalar, kaftan, bikasam, atlas, durdun ve pamuktan yaplm iekli kumalar, iekli ba rtleri dokunuyordu. Kabut, ynl hrka, ustu gibi kumaslar mehur idi. Kilim ve hal dokumacl da ok yaygnd.

1154

Hanlkta dericilik ile de uralmtr. Mal ve koyun derileri ilenerek eitli deri rnleri yaplmaktayd. Hanlk zamannda mlekilie de itibar edilmi, iek sslemeli ok zarif tabak, kadeh, kase, gm, ibrik gibi mamuller retilmitir. Yarkent Hanl XVI-XVII. yzyllarda Orta Asya, Kazakistan, Sibirya, Hindistan ve in ile geni ticari ilikiler kurmutur. Dou Trkistan, yani nceki Moolistan snrlar iinde kurulan Yarkent Hanl, deniz yollarnn almasn beklemeden Rusya ve Avrupa ile ticari ilikilerini kurmutur. Yarkent, Hotan, Kakar, Buhara sehirlerinden geen eski pek Yolu, nemli ticari ilikilerin kurulmasna olanak salamtr. in tarihisi Cun Yuan bir yazsnda yle diyor: Yarkent pazarnn meydan 10lu (yer ls) olup, daima tccarlarla dolu olur, mallar ok eitlilikleriyle tannmt. Buraya Anszetan, Sansi, Szya-szyan, Szyansi gibi lkelerden ve Kemirden tacirler akn ederlerdi.13 Hotan ipek kumalar ve kab-kacak ticaretinde ne kyordu. Kakar ini, porselen kaplarnn Batya yaylmasyla birlikte, komu memleketlerden getirilen at ve mal ticareti burada nemli bir pazar oluturmaktayd. Yarkent Hanlnn, Buhara Hanl ile olan ilikileri kuzey ve gney yollar zerinden yaplmt. Yarkentten Buharaya kuzey yoluyla, yani Takurgan ve Pamir yoluyla gidilmitir. Gney yoluyla ise Takurgan ve Pamirden Amu Derya vadisine geerek, Pamirin bat eteinden Badahana, oradan da Hulum yoluyla Belh ve Buharaya gidilmekteydi. Yarkentten Buharaya pamuklu kumalar, kabut, Hotan ipekleri ve altn ilemeli giysiler, Hindistan ay, porselen kaplar, Hotan hallar, altn, altn kaplar, ilalar, ka ta ve kurutulmu meyveler ihra edilmitir.14 Fakat eybani Abdullah Han zamannda Buhara ile ticari ilikiler kesilmiti. ngiliz aratrmaclar A. Cenkinson, A. Lerberg, tarihi Ruzbihan, stihani Votsin, Postr Martis Martiyci, G. Potakin, Kakarn Orta Asya ve Avrupa ile ticari ilikilerinde Yarkentin nemli bir blge olduunu vurgulamlardr. Hotan, Yarkent, Kakar, Signek, Astrahan, Det-i Kpak ve Moskova tacirleri, Yarmak, Tobolski ve Sibiryada ticaret yapmlardr. Yarkent ini diye adlandrlan ve Kakarda dokunulan, kaba ama ok dayanakl kuma tr Sibiryadan Kamatkaya kadar yaylmt, o kuma tccarlar talyann gemileri ile Asya ve Avrupann uzak ehirlerine kadar ulatrmt.15 Yarkent Hanlnn, Tibet, Badahan, Kemir, Hindistan ile ticari ilikilerine Abdrreit Han Muhammed Ekber ah hkmdarlnda ayr bir nem verildii Ebul Fazl, Mahmud ibn Veli Saibi, Emin Ahmed Razi gibi ahslarn elyazmalarnda ve Portekizli Peter Benediki, Goes ve ngiliz seyahlarnn yazm olduu eserlerde belirtilmektedir.16 Hindistandan Yarkente kuma, boyalar, inci, mercanlar, yeil ay, ila bitkileri, ngiltere basma kumalar, beyaz abalar, kei yn, esrar, afyon vb. gibi eitli mallar getirilmitir. Kemirden Yarkente mum, kaftan, beyaz kuma, Badahandan at, yakut, firuze talar ve baka kymetli talar getirilmitir. in ile ticaret Turcan ve Kurmulda yaplmtr. Dnyann her tarafndan gelen tacirler

1155

burada toplanrd. in ile Yarkent Hanl arasndaki ticaret zaman zaman dursa da, daha sonra tekrar canlanmtr. XVI-XVII. yzyllarda, Yarkent Han Mensur Han zamannda, in Devletindeki Min ve in slalelerinin arasndaki savalar, in emperyalizminin Cungar ve Yarkent Hanlna dzenledikleri saldrlar, inle Yarkent Hanl arasndaki ticari ilikilerin zayflamasna neden olmutur. Bu durum Mensur Han, Abul Muhammed Han, Abdlkerim Han, Abdullah Han ve smail Han zamanlarnda tekrarlanmtr. Buna ramen Yarkent ve in tacirleri kervanlar yardmyla mal takas vb. gibi ticari ilikilerde bulunmulard. Amerikal bir arastrmacnn yazdklarna gre, inlilerin Turfan ve Kumulu kendi ynetimine almak iin harcadklar abalar boa kmt. inin, Turfan ve Kumul hkmdarlar ile ticari ve diplomatik ilikiler gelitirilmesinin temelinde Batya ynelik askeri hkmranlk stratejisi saklyd. Ama bu siyaset Yarkent hanlar tarafndan ciddi bir tepkiyle karlanmtr. in kaynaklarnda da bu fikri destekleyen deliller mevcuttur.17 Yarkent Hanlnda kltr ve eitim ok gelimiti. Merkezi ynetimin varl, memlekette ou zaman devam eden bar ortam, d dnyayla olan ticari ve kltrel ilikiler bunun balca sebeplerindendi. Yarkent Hanlnn temel nfusu Uygurlar olduu iin, bu dnem, Uygur kltrnde de gelime ve ykselme devri olarak kabul edilmektedir. Abdrreit Han zaman, Uygur kltr tarihinin en parlak dnemi olarak deerlendirilebilir. Sultan Seyit Han, Abdrreit Han, Abdlkerim Hann hakimiyetleri dneminde devlet hazinesinden bte ayrlm, yksek ve orta dereceli ilim ocaklar, medreseler ve okullar kurulmutu. Bilim ve eitime ayr bir deer verilmitir. Yarkent ehrindeki 360 odal Reidiye Medresesi (Hanlk Medresesi), Ak Medrese, Kakardaki Socaya, Sokiya, Coso, Kuns, Urda, Mahmudiye Medreseleri, Aksudaki Baytullo medreseleri dnemin en nemli bilim merkezleri saylmtr. Abdullah Han, Yarkent Hoca, Yakut Hoca zamanlarnda ok sayda medrese ve camiler kurularak, Hanlk Medresesinin masraflar devlet tarafndan, dier medreseler ise vakf mlklerinden alnan vergilerle maliyeletirilmitir. Medreselerde esasen ilmi iman (slam dersleri), ilm-i usl (Kuran ve hadis tefsirleri), Hidaya (slam esaslar), erh-i vikaye (slam esaslarnn yorumu), ilm-i fkhiye (eriat kanunlar esaslar), ilm-i hadis (Muhammad Allayhisselam szleri), ilm-i kelam (Kuran ayetleri tefsirleri) vb. dini dersler, slam tarihi, genel tarih, matematik, astronomi, ilm-i nababet, kimya, cebir, tp, mantk, filoloji, takvim, hattatlk, edebiyat sanat ve musiki eitimleri verilmitir. Medreselerde derecesine gre din adamlar, ulemalar, mutasavvflar, muhaddis, fakih, devlet erbablar, mderris, damle, hatip, mezzin, kariy, halfa, mtehit, mft, kad, hattat, musavver, nakka, mhendis, mirap gibi alimler yetitirilmiti. Tarihi kaynaklardan edindiimiz bilgilere dayanarak, Abdrreit Han dnemi Yarkent medreselerinde, Irak, ran, Harezm, Semerkant, Fergana, stanbul vb. memleketlerden gelen talebelere de eitim verildiini syleyebilirz.

1156

Yarkent Hanlnda tp biliminin gelimesine zel nem verilmi, eitli hastalklar tedavi etmek iin doktorlar ayrlm, hastaneler, ila ve ila depolar kurulmutur. Suruncan, pilpil, moza, badeni, hotan iparlar vb. gibi baz ilalar ihra edilmi, baz ilalarsa Uygur tabipleri tarafndan Hindistan, Afganistan ve Tibetten getirilmitir. Hanlk medreselerinde Nurettin Abduvani, Zuhuri, Sansuttin Ali, Mevlana Muhammed, Razi gibi doktorlar sadece hasta tedavi etmekle kalmayp, rencilerin eitiminde de nemli rol oynamlard. Medreselerde Ebu Ali ibn Sinann (980-1037) El-kanun fit tb, mameddin Kakarinin erhi alkanun, erhi sifa, Muhammed Ali Emin Yarkendinin Ziya ul-kulub (Kalp nuru) ve Destur ul-ila adl Farsa eserler Trkeye tercme edilerek, okutulmutur. Yarkent Hanl zamannda mtercimlie de deer verilmiti. eitli eserler Arap, Fars ve Sanskriteden Uygurcaya tercme edilerek, halkn kltr hazinesi zenginletirilmitir.18 Yarkent, Kakar gibi merkezi ehir medreselerinde Hazreti Abdurrahman Caminin ve tasavvuf ilminin stad Saiddin Kakari (1376-1457), Hoca Zahit Kakari (1363-1446), Hoca Ahmet Kakari ve mehur tarihiler Mirza Muhammed Haydar, Mirza ah Mahmud Curas, Mir Haliddidin Katip, Mirza Kiik Yarkendi, Muhammed Sadk Kakari gibi yazar, sanat, alim ve airler yetitirilmiti. Tugluk Timur Han zamanndan balayarak binlerce Mool slam dinini kabul etmitir. XII. yzyldan balayarak Moollar Trklemilerdir. Duglat, Barlas, Curos, Itarci, Merki gibi Mool kabileleri Uygurlar ile bir btn oluturmulardr. Yarkent Hanl halknn byk ounluu Mslman olduu iin slam ile birlikte Cevheriye, Cistiye, Suhirvart, Hurufiye ve Nakibendiye gibi tasavvuf akmlar da halk arasnda geni olarak yaylmtr. Nakibendiye tarikatnn, onun kuramsal esaslarnn yaratlmasnda ve propagandasnda Hazreti Bahattin Nakibendi, Nasirettin Ubeydullah Hoca Ahrar, Hoca Ahmet bin Hoca Celaleddin, Kasani Dahbidi Mahdumi Azam, onun oullar Hoca Muhammed Emin, Hoca Kalon, Hoca shak Veli, Ufuk Hoca, Ak tokilikler ve Kara tokilikler ve onlarn skiye, shakiye denilen akmlar nemli rol oynamtr. Bu iki grubun arasndaki iktidar sava Hanln gerilemesine de neden olmutur.19 XV-XVI. yzyllarda yaayan ve sekin eserler yazm olan tarihi, edebiyat, air ve mutasavvuf alimlerden bazlar unlardr: Mirza Muhammed Haydar Duglat Ayezi (1499/1500-1551): nemli devlet adam, komutan, mehur tarihi, alim ve airdir. Tarihi Reidi, Mahmudname, Cehanname destan ve Divan- Ayezi adl tarihi eserlerin yazardr.20 Sultan Seyit Han (1484-1533): Yarkent Hanlnn 1514-1533 yllarndaki hkmdar, ileri fikirli, eitimsever, stratejist, alim, Seyit mahlasnda Trke ve ksmen Farsa eserler vermi airdir. Divani zamanmza kadar gelmitir.

1157

Sultan Abdrreit Han (1510-1560): Sultan Seyit Hann olu, Yarkent Hanlnn 1533-1560 yllarndaki hkmdar, nemli siyaseti, bilim ve kltr adam, ulemalar dostu, Raidi mahlasyla iirler yazm olan air ve musikiunas, Dou musikilerinin mahir ustas, ret-i engiz adl musikinin bestecisi, Divan- Raidi, Kitab- terbiye an-terbiye ve Selatinname eserlerinin yazardr. mminisa Nefisi (1523-1567): Abdrreid Hann ei. Musikiunas, alime, Nefisi mahlas ile iirler yazmtr. On iki makamn tertip edilmesine hizmet etmi besteci, Divan- Nefisi, Ahlaki Cemaa, Sruhl-kulup (Kalplar erhi) gibi eserlerin yazardr. Yusuf Kidir Han Yarkendi (vefat 1562 ya da 1572): Abdrreit Han-n saraynda vezirlik eden, alim, musikiunas, besteci, Divan- Kidiri adl eserde iirlerini toplamtr. Visal makamnn bestecisidir. Muhammed Hocamkuli Hirkiti (1634-1724): Muhabbetname ve mihnetkam destannn yazardr. Muhammed binni Abdullah Harabati (1638-1730): Filozof, alim ve air, 13000 msralk Kulliyet-i mesnevi-i Harabatinin yazardr. Muhammed Sddk Zalimi (1672): Vatansever, lirik air, Sefername, Tezkiri, Cehltan (1736), Tezkire-i Hoca Muhammed Sarif (1744) gibi tarihi destanlarn yazardr. Nevbati: (tahmini olarak 1697-XVII. yzyln ilk eyrei) Hotanl lirik air, 1747de Divan- Nevbati adl eserde iirlerini toplamtr. Muhammed Sddk bulunmaktadr. Molla Ahmet Hocam Niyaz olu Kakari (1717-1827): Ravzatl-hzra (Kklem ba) adl didaktik destann yazardr. Mahzun Hutaki (XVIII. yzyl): air, Divani Mahzuni adl eserin yazardr. Molla Niyaz binni Kari Sabir (XVIII. yzyl): slam felsefesi, eriat ve tarikat ilmini iyi bilen alim, air, 2340 misral Tezkire-i imam-zabi hlle adl destan ve Arzname risalesinin yazardr. Yusuf ve Zleyha, Gl ve blbl destannn yazar Molla Alim Sahyariler de bu dnemde yaamtr.21 Yarkent Hanlnda ok mehur ve tannm tarihi, alim yetimi, nadide eserler yazlmtr. Onlardan Mirza ah Mahmud Curasi tarihi ve mutasavvuf bir alimdir. Tarih-Tarihi Reidi zeyli (1672-1676 yllar arasnda yazlm), Ans at-talibin (1696) adl eserlerin yazardr. Barsidi (1715-1785/1787): Sddkname adl ahlaki-didaktik eseri

1158

Mir Haliddin Katip ibn Mevlana Kad Kucak Yarkendi (XVII-XVIII. yzyl), Ufuk Hocann mridi, tarihi, filozof ve alim, Hidayetname adl eserin de yazardr. Zeyniddin Muhammed Emin Sadr Kakari (XVIII): Dahbedli Hocalar evladndan, mutasavvuf, tarihi, alim, Kunduzun Han olmutur. Buhara Emiri, Emir ah Murat, ona Han meclisinin reisi unvann vermitir. Usur al-ftuh (1790), Drl-ahbar (1782) adl tarihi eserlerin yazardr. Muhammed Sadik Kakar (1740-1849): Tarihi alim, air ve tercmandr. Tezkire-i azizan, Tezkire-i Hocagan (1768-1769), Zbdetl-masail ve al-akond ve Edeb s-salihin eserlerinin yazar olup, Tarihi Taberi adl eseri Arapadan, Mecmuat l-muhaki adl eseri Farsadan Trkeye tercme etmitir. Molla Abdal Alim-Sair Ahun (XVIII. yzyl): Tarihi alim air ve slamname adl tarihi eserin yazardr.22 Yarkent Hanl, 1465-1759 yllarnda, Merkezi Asyadaki devletlerle, zellikle de Maverannehir ve Horasan ile yakn kltrel iliki iinde olmutur. rf, adet ve zellikle dil (Trke edebi dil olduu iin) ayn olduundan, bu hudutta yaayan mtefekkir, alim, air ve mutasavvuflar Trkistann hem dou, hem de batda yaayan halklarna mensup olmutu. XV-XVI. yzyllarda yaam Atta (XV), Sekkak (1393-1449), Ltf (1366-1465), Neva (1441-1501), Sadeddin Kakar (1376-1457), Sultan Melik Kakar, Canibek Duldoy, Ahmed Hacibek Vefa, Muhammed Duldoy, Mevlana Yusuf Nakka ahkuli Yakniler bu kiilerden sadece bir kadr.23 1 Mirza Muhammad Haydar, Tarihi Reshidi, Uzbekistan Respublikasi Fan Akadimisi

Kolyazmalar Fondu, kolyazma inventar numaras 1430, 6a, 50a, b varaklar. 2 Bartold V. V., Duglat. Secilmis Eserler, t. V, Moskou 1968, 531 bet, Tarihi Reshidi,

kolyazma numerasi ayni, 50, 53, 56, 58a, 57 ab, 68ab, 159b, 161b, 162a, 281b; Baburname, 27, 48, 50, 116 betler. 3 Tarihi Reshidinin turkiy tercume nushasi, Uzbekistan Respublikasi Fen Akademisi Dogu

Diller Enstitusu, kolyazmasinin inventar numarasi 10191, 112a varagi. 4 Hronika (Tarih), Sah Mahmut Curas, Kriticeskiy Tekst, Perevod, Komentari, ssledovanya i

Ukazateli, O. F. Akimuskina, Moskou 85a. V. V. Bartold, t. V, Moscou 1956, 212 bent, Muhammat Amin Sadrittin Kashgari, Asar al-futuh, Uzbekistan Respublikasi Fen Akademisi Dogu Diller Enstitusu faizi, inventar numerasi 753, 8ab, 115a, 120b, 124, 130a, 146, 153b. Muhammat Sadik Kaskari, Taskirai Azizoh, Uzbekistan Respublikasi Fen Akademisi Dogu Diller Enstitusu faizi, inventar numerasi 45, Mir Haliddin Yarkendi, Hidayatname, Uzbekistan Respublikasi Fen Akademisi Dogu Diller Enstitusu, inventar numerasi 1682, 12a, 42b.

1159

Hronika, 248, 317, 322 bentleri, Tazkirai Azizon, 25b, 26ab, 66-76, 94a, 121-122, 137b,

144; Eser al-futuh, 102ab, 118a, 119a, 121a, 122a, 123a, 127b-128a, 132ab-134a, 138 ab, 145b; Hidayetname, 165a, 166a; Tarihi Kosgar, 98a, 99a, 100b, 101ab, 102a; slamname, 171172, 174, 178; Cingizname, Kaskar Uygur Yayin Evi, 1986, 169 bentler. L. I. Duman, Agrarnaya Politika Csinskigi (manchjurskogo) Pravielstva v Cinsczyane XVIII Veka, M. -L. 1936, s. 76, 77, 78, 81-83, 88-91, 100; Tarihi Rasidi ilavesi, inventar no 10191, 112a, 400ab, 401b-402a. 6 7 Bahr al-Asrar, v., Tarihi Kosgar, v. 61b-62a, Tarih, v. 115. bet. Tarihi Rasidi, 33, 34a, 194a-195a; Baburname, s. 58; Hronika (Tarih), s. 122, 170, 184,

193, 284, 293, 295; Ubaydullaname, A. A. Simonov tercumesi, Taskent 1957, s. 45, 150; Ubaydullaname, kolyazmasi, Uzbekistan Respublikasi Fen Akademisi Dogu Diller Enstitusu Fondu, inventar no 1532, s. 17a; V. V. Bartold, Turkistan v Epohu Mongolskogo Hanstva, Sochineniya, tom I, Moscou 1963, s. 468; A. A. Semenov, Buharskiy Traktat o Chinah i Zvaniyah, s. 139, 150; Muso Sayrami, Tarihi Eminiye, Kazan 1905, s. 228-229; Kurban Ali bin Holid Ayaguzi, Tarihi Caridai Cadida, Kazan 1889, s. 13; M. A. Abduraimov, Ocherki Agrarnih Otnosheniy v XVI-Pervoy Polovine XIX vv, tom I, zdatelstvo Fan, Tashkent, 1966, s. 75, 180, 181. 8 Tihonov D. Sh., Hozyastvo i Obshchestvenniy Stroy Uygurskogo Gosudarstva v X-XV vv,

zdatelstvo Nauka, M. -L. 1966; Bartold V. V., Otchet o Pyezdke v Sredniyu Aziyu s Nauxhnoy Scelyu v 1893-1894, 30 IF, tom I, Spb, 1897, no 4, dokument no 8, 279, 291, 387, 435. 9 10 Tarihi Rasidi, s. 262a. Tihonov D. ., Hozyaystvenniy i Obshchestvenniy Stroy Uygurskogo Gosudarstva v X-XV

vv, zdatelstvo Nauka, M. -L. 1966, s. 14-65, 138. 11 Petrushevskiy . P., Zemledeliye i Agrarniye Otnosheniya v rane XIII-XIX vv., M. -L.,

1960, s. 245; Tihonov D. ., a.g.e., s. 134; Mahmud Kutlukov, Mongolskoye Gosudarstvo v Vostochnom Turkestane; Tataro-mongoli v Azii i Yevrope, Sbornik Statey, Uzdaniye Vtoroye, M. 1977, s. 85-107. 12 Tarihi Rashidi, s. 246; Petrushevskiy . P., Azerbaydjan vo Vlastyu Hulagundov, (1258-

1359), Mahmud Kutlukov, a.g.e., s. 240. 13 Cun Yuan, Siyuy-Ven-Zsyan-lu (Opisaniye vidannogo i slishannogo o zadornom kraye),

1777, s. 135-136. 14 15 Aleksandrov, Puteshestviye v Buharu, M. 1849, chast 3, s. 40. Djenkenson A., Angliyskiye Puteshestvenniki v Moskovskom Gosudarstve v XV v., L.

1937, s. 184-185.

1160

16

Fazallah ibn Rubehan Isfahoniy, Mihmanname Buhori (Zapiski Buharskogo gostya),

Perevod, Primechaniya R. P. Djalilovoy, M. 1976, s. 176. 17 Leberg A. H., ssledovaniya, Slujashchiye, k Obyasneniyu Drevney Russkoy storii. O

Buharskom Kulkah, Perevod c Nemesckogo D. Yazikova, Sibir 1819, s. 31-32, Miller T. F., storiya Sibiri, chast I, Ritter K., Zemlevladeniye Stran., s. 373, 374, 529; Mahmud ibn Vali, More Tayn Otnositelno Doblestey Blagorodnih, Perevod, izdatelstvo Fan, Tashkent 1977, s. 71. 18 Hoci Nur Hoci, Yarkent Saidiye Hanliinin Kiskaca Tarihi, Shinjan Halk Nesriyeti, Urumchi

1993, s. 222-227, 240-242. 19 20 21 95. betler. 22 Lyuzishov, Uygur Tarihi, Mellatlar Neshriyeti, 1984, I. ksm, 592. -613. betler; Anvar Hoci Nur Hoci, a.g.e. Mirze Muhammed Haydar Ayazi Cahannamedestan, Tashkent, Fan yayin evi, 1999. Vohittson Gupur, Askar Huseyn, Uygur Klassik Edebiyat Tezisleri, Millatler Nesriyati,

Beyjin 1988, 370-900 betler; Uygur Adabiyotining Kiskacha Tarihi, Nauka Nashriyoti, Olmuto 1983, 1-

Boytur, Hayriniso Siddik, Shinjon Millatlarining Tarihi, Millatlar Nashriyoti, 1991, 1029-1061. betler; Dengiz unchaliri, Mugenov L. M., Opisaniye Uygurskih Rukopisey nstituta Narodov Azii, M., 1962, 36. bet. 23 Uygurlaning Kiskacha Tarihi, Olmuta, 1983, 45. -63. betler, Tarihi Rashidi, 189ab, Navoi,

tanlangan asarlar, 13. tom, 151., 242. bet, 14. tom, 11. bet, Toshkent 1997. Abul Fazl, Akbar-name, zbekistan Cumhuriyeti arkunastlk Enstits Elyazmalar, Envanter No 1604. Ahmedov B. A., Ulugbek i Politicheskaya Jizn Maverannahra v Pervoy Polovine XV v. v Knige iz storii Epohi Ulugbeka, Tashkent 1965; Gosudarstvo Kochevih Uzbekov, Moskov 1965. Aleksandrov, Puteshestviye v Buharu, M. 1849, chast 3. Ali bin Husayn Voiz, Rashahot Tercmesi, zbekistan Cumhuriyeti arksinastlk Enstits Elyazmalar, Envanter No 1381. Aliir Nevayi, Tanlangan Asarlar, tom 13, Tashkent 1997, tom 14, 1998. Amin bin Ahmad Razi, Haft klim, zbekistan Cumhuriyeti arksinastlk Enstits Elyazmalar, Envanter No 7533. Anvar Boytur, Hayriniso Sidik, Shingjondiki Millatlarning Tarihi, Millatlar Nashriyoti, 1991.

1161

Badr ad-din Kashmiri, Rauzat ar-Rizvan ve Hodikat ul-Gilman, zbekistan Cumhuriyeti arksinastlk Enstits Elyazmalar, Envanter No 2094. V. V. Bartold, Ulugbek i Yego Vremya, Sochineniye, tom II, chast 2, M., 1964; Ocherk storii Semirechya, Sochineneye, tom VIII, M., 1973; Otchet o Komandirovke v Turkestan, Sochineniye, tom VIII, M., 1973. Bernshtam A. N., Problemi storii Vostochnogo Turkestana, VDI 1947. Bichurin N. Y., Opisaniye Chjungarii i Vistochnogo Turkestana v Drevnem i Nineshnem Sostoyanii (perevod c kitayskogo), Spb. 1829; Zapiski o Mongolii, Sochinenniye Monahom Nakifom s Prilojeniyem Karti Mongolii Spb. 1828. Chun Yuan, Siyuy-Ven-Zsyan-lu (Opisaniye Vidannogo i Slishannogo o Zadornom Kraye), 1777. Dengiz Unchillari, Kashgar 1980. Djenkenson A., Angliyskiye Puteshestvenniki v Moskovskom Gosudarstve v XV v. , Perevod s Angliyskogo Y. V. Gotye, L. 1937. Djuvan Mardiyev, Zemelno-vodniye Otnosheniya Fergani XVI-XIX, zdatelstvo Fan,

Uzbekistan, Tahskent 1965. Dolbetov B. V., V Poiskah Razvalin Beshbalika ZVORSO, XXIII. Spb. 1915. Duman L. I., Otnosheniya Czinskoy mperii s Hami i Turfanom-Vneshnyaya Politika Gosudarstva Czin v XVII v. M. 1977; Agrarnaya Politiks zinskogo (Manchjurskogo) Pravitelstva v Sinzsyane v Konce XVIII veka, M. -L. 1936. Dyakova N. V., Kulturnoye Naslediye Nascionalnogo Menshinstv Sinczyana (Trudi

Gosudarstvennogo Ermitaja). Gurevich B. P., Mejdunarodniye Otnosheniya v Centralnoy Azii v XVII-Pervoy Polovine XIX, vtoroye izdaniye, M. 1983. Grigotyev V. V., Zemlevladeniye K. Reterra. Geografiya Stran Azii, Nahodyashiyesya v Peposredstvennih Snosheniyah s Rossiyey. Vostochniy ili Kitayskiy Turkistan Spb, vipusk I, 1869, vipusk II. 1873. Fazlallah bn Ruzbehan, Mihman-nameyi Buhari, (Zapisi Buharskogo gostya), Perevod, Predisloviye i Primechaniye R. P. Djalilovoy pod Redactsiyey A. K. Arendsa, M. 1976. Haydar bin Ali Razi, Tarihi Haydari, Rukopis GPB meni Saltikova-Schedrina. PNS #230.

1162

Hodji Nur Hodji, Yarkan Saidiya Honlikining Ksa Tarihi, Shinjon Halk Nashriyoti, 1993. Hodjayev A., Zahvat inskim Kitayem Djungarii i Vostochnogo Turkestana (Kitay i sosedi), M. 1982. Hronika (Tarih) Sah Mahmut Curas. Kriticeskiy Tekst, Perevod, Komentari, ssledovanya i Ukazateli O. F. Akimuskina, Moskou 1976. storiya Narodov Vostochnoy i Centralnoy Azii, zdatelstvo Nauka, M. 1986. Kamoliddin Binoi, Babur-Noma (Zapiski Babura) Perevod M. Salye, Otvetstvenniy Redaktor S. A. Azimdjanova, Tashkent 1958. Kratkiy storicheskiy Ocherk Uygurov, Urumchi 1955. Kurban Ali bin Halid, Tavarih-i Hamsa-i Sharki, Kazan 1910. Kuropatkin A. N., Kashgariya. storiko-Geograficheskiy Ocherk Strani, Yeye Voyenniye Sili, Promishlennost i Torgovlya, Spb 1879. Kutlukov M., Mongolskoye Gospodstvo v Vostochnom Turkestane, v Khige Tataro-Mongoli v Azii i Yevrope, izdatelstvo Nauka, M. 1977. Likoshin N. S., Adab us-Salihin (Kodeks Prilichiy na Musulmanskom Vostoke), Tashkent, 1895. Lyuzishov, Uygur Tarihi, Mellatlar Neshriyeti, 1984, I. kisim 1987, II. kisim 1988. Malov S. E., Pamyatniki Drevneturkskoy Pismennosti, M. -L., 1951; Uygurskiye Rukopisniye Dokumenti Ekspeditcii s Oldenburgom ZIBAN, vipusk I, L., 1932. Malyavskiy a.g., Materiali po storii Uygurov IX-XII vv., zdatelstvo Nauka, Sibirskoye Otdeleniye, Novosibirsk 1974. Materiali po storii Kazahskih Hanstv XV-XIII Vekov, Alma-Ata 1969; Materiali po storii Kirgizov i Kirgizii, Vipusk I, izdatelstvo Nauka, M. 1973. Mahmud ibn Vali, More Tayn Otnositelno Doblestey Blagorodnih (geographiya); Vvedeniye, Perevod, Primechaniya i Ukazaniya Ahmedova B. A. Izdatelstvo Fan, Tashkent 1977, Bahr al-Asrar fi Manokibiy al-Ahyor, Uz. R. F. A. ShI fondi inventar # 1375. Mejdunarodniye Otnosheniya v Centralnoy Azii XVII-XVIII vv., M., Nauka, 1989. Melioranskiy, Dokumenti Uygurskogo Pisma Omar Sheyha, ZVO, XVI. Meyendarf, Puteshestviye iz Orenburga v Buharu, zdatelstvo Nauka, M., 1975.

1163

Miller G. F., storiya Sibiri, chast I. Mirzo Muhammad Haydar, Tarihi Rashidi, zbekistan Cumhuriyeti arksinastlk Enstits Elyazmalar Envanter No 1430 (farsa), 10191/II (Turke Tercumesi); Tarihi Rashidiy Rusja Terjumesi, Toshkent, izdatelstvo Fan, 1996. Muhammad Amin Bugro, Sharkiy Turkiston Tarihi, Kashmir 1948. Muhammad Avaz, Ziya al-Kulb, zbekistan Cumhuriyeti arksinastlk Enstits Elyazmalar Envanter No 340. Muhammad Imin Sadriddin Koshgari, Asar al-Futuh zbekistan Cumhuriyeti arksinastlk Enstits Elyazmalar Envanter No 753; Asar al-Ahbor (Jemchujina zvestiy), #2155. Muhammad Sadik Kashgari, Tezkire-i Hodjagan, Uz. R. F. A. S. Fondi inventar no 45; Tazkirai Zizon, Kashkar Uygur Nashriyoti, 1988. Muhammad Solih, Sheyboni-Noma, Djagatayskiy Tekst. Posmertnoye zdaniye P. M. Melioranskogo, Spb. 1908. Mullo Mir Solih Koshgariy, Chingiznoma, Kashgar Uygur Nashriyoti, 1986. Mullo Musa Sayromiy, Tarih-i Eminiya, Kazan 1905. Muminov L. M., Opisaniye Uygurskih Rukopisey nstituta Narodov Azii. Oldenburg, ssledovanya Pamyatnikov Strannih Kultur (Vostochnogo) Kitayskogo Turkestana, JMNP SSSR, Spb 1904. Pankov A. V., Arheologicheskiye Ekspeditcii v Vostochnom Turkestana. Toshkent 1914. Pischulina K. A., Yugo-Vostochniy Kazahstan v Seredine XIV-Nachale XVI Vekov (Voprosi Politicheskoy i Socialno-Ekonomicheskoy storii), zdatelstvo Nauka, Kazahskoy SSR, Alma-Ata 1977. Pulat Kodiriy, Ulka Tarihi, I. kisim, Urumchi 1947. Radlov V. V., K Voprosu ob Uygurah. iz Predisliviya k zdaniyu Kutsugu Bilika, Spb 189. Salihitdinova M. A., Soobsheniya o Kirgizah v Hidayat-Name Mirhaliddina, IAN, Kirgizskaya SSR, SON, tom 3, 1961, vipusk 2. Semenov A. A., Perviye Sheydanidi i Borba v Maveraunnahre. Trudi i Materiali po storii Tadjikov i Uzbekov Sredney Azii, Stalinabad 1954.

1164

Seyfi, Zapiski o Pravitelyah ndostana, Yujnogo i Severnogo Kitaya, Hotana, Kashgara, Maverannahra i Pochih Vladeniy, Mikrofilm LOUVAN SSSR (bivshiy). Shinjongning Kiskacha Tarihi, Shinjong Halk Nashriyoti, tom 2, Urumchi 1992. Sochineniye Muhammad Sadika Kashgari, Tazkirai Hodjagan Kak stochnik po storii Kirgizov, IAN Kirgizskoy SSR (bivshiy), tom I, vipusk I, 1959. Tazkirai Abdumannop, IV AN SSSR (bivshiy), A-231 (C5819). Tihonov D. I., Hozyaystvenniy i Obshchestvenniy Stroy Uygurskogo Gosudarstva v X-XV vv, zdatelstvo Nauka, M. -L. 1966. Timkovskiy, Puteshestviye v Kitay Cherez Mongoliyu v 1820-1821 gg., chast I, Spb. 1824. Uygur Adabiyotining Kiskacha Tarihi, Nauka Nashriyoti, Almuta 1983. Uygurlarning Kiskacha Tarihi, Shinjon Halk Nashriyoti, 1990. Valihonovich Ch. Ch., O Sostoyanii Altishaya li Shesti Vostochnih Gorodov Kitayskoy Provincii Nan-lu (Maloy Buharii) v 1858-1859 Godah, Sochineniya, tom II, Alma-Ata 1962. Vohitjon Gupur, Askar Husayn, Uygur Klassik Adabiyot Tezislari, Milletler Nashriyoti, 1988. Zlatkin . Y., storiya Djungarskogo Hanstva (1635-1758), zdatelstvo Nauka, M. 1964.

1165

Kazak-Kalmuk (Jungar) Savalar / Dr. Orhan Doan [s.670-686]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Onbeinci asrda Orta Asya tarihinde ok byk deiiklikler oldu. Bu dnemde Timur mparatorluu dalm, Maverannehirde karklklar kmtr. Moolistan, dou ve bat olmak zere ikiye blnm, Tiyan-ann gneyinde birbirinden bamsz bir ok devletikler kurulmutur. Orta Asyann gneybatsnda Ak Orda dalp, Nogay ve zbek Hanlklar olarak ikiye ayrlmtr. XV. asrn ikinci yarsnda Ebul-Hayr Hanlnn i ve d ilikileri kt bir durumda olduundan, Onun Hanlndaki Kerey ve Canibek Hanlar kendilerine bal halklar ile douya doru g ettiler. Daha sonra ise Moolistan liderlerinin desteiyle u nehri boyunda bamsz Kazak Hanln kurdular. O dnemde Kazak Kabilelerinin topraklar batda Nogay Hanl ve douda Moolistan ile snrl idi. XV. asrn sonunda ve XVI. asrn banda zbek Han aybani ve Jo slaleleri arasnda atmalar km ve daha sonra ikisi birleerek Babrle Maverannehir iin ve Kazak Hanlar ile de Sr-Derya boyundaki ehirler iin savamlardr. Bylece Orta Asya amansz savalarn olduu bir dneme girmitir. Ancak XVI. Asrn ikinci eyreine doru byk beyliklerin topraklar belli olmu, durum biraz sakinlemiti. O devirde Maverannehiri aybani ynetiyordu. Kasm Hann ynettii Kazak Hanlnn topraklar ise ok genilemiti. Onlarn sahiplendii topraklar, Sr-Derya blgesi ile oradaki ehirlerden kuzeybatdaki Yedi Su blgesi, Karatal Nehri ve le Nehri blgesinden olumakta idi. Kazaklarn gelimesiyle birlikte Tanr dalarnn kuzeyinde Moollarn Kalmuk (Jungar)1 kabilesi de geliip Hanlk kurdular. Tarbagatay ve len, Kalmuk Hanlnn merkezi olup, rtiin batdaki blgesini ve Tanr dalarnn gney tarafndaki blgelerini gitgide idaresi altna geirdiler. Bylece, Orta Asyann Kuzeyinde Kazak ve Kalmuk gebe halklar, tarih sahnesinde yerlerini alm oldular. Kalmuk aslnda bir kabile ismi idi, daha sonra Kalmuk feodallerinin idaresinin ismini ald ve o devletin ismi oldu. Kalmuk Hanl aslnda, nceden Bat Moolistandaki Kalmuk (Jungar), Durbit, Kot ve Torgaut olmak zere drt kabileden olumutu. Bu kabileler daha sonra Oyratlar ismini almtr. Dier topluluklar ise onlara Kalmuklar demilerdir.2 XV. asrn son eyreinde Kalmuklarn byk bir ksm Moolistann kuzeybatsna yerletiler. Kalmuklarn ilk dnemlerdeki saldrlar Mool Hanlar zerine olmutur. Daha sonra ticaret ehirlerine sahiplenmek iin Kazaklarla XVIII. asrn ortalarna kadar srecek olan amansz bir sava balatmlardr. Konunun daha iyi anlalmas bakmndan aratrmamzn bu ksmna kadar ksa bir tarihi deerlendirme yapmay uygun bulduk. imdi ise almamzn esas konusu olan XVIII.asrn ilk yarsn tekil eden Kazak-Kalmuk savalarna ve bu savalarn Kazak toplumu asndan ortaya

1166

kard olumsuz sonulara gemeden nce bu savalarn tarihi seyrini ayrntl bir ekilde vermeye alalm. XVI. Asrn kinci Yarsndan Tavke Han Dnemi (1680-1718)ne Kadar Kazak-Kalmuk Savalarnn Tarihi seyri XV. asrdan XVI. asrn ikinci yarsna kadarki dnemde Kazak-Kalmuk mnasebetleri hakknda bilgiler ok azdr. Birbirine komu iki gebe topluluun her trl genileme hareketleri, bu iki topluluk arasnda bir takm anlamazlklarn kmasna sebep olmu ve bunun sonucunda da savamalar kanlmaz bir hal almtr. Kalmuklarn Trkistan iin tehlike tekil edecei daha XV. yzyln ortalarnda anlalmt. 1430lu yllarda Kalmuklarn Uysunlar ve Krgzlarn oturduu Issk Gle kadar gelmeleri; 1447 ylnda Srderya blgesinde yaayan ban Han Ebul-Hayr Hana hcum etmeleri bunun bir gstergesi idi. 1447deki bu saldrda zbekleri yendikleri kaynaklarda belirtilmektedir.3 Kalmuklar bundan sonra da ayrntl olarak greceimiz gibi XVII. asrda ve XVIII asrn ilk yarsnda Trkistan batan baa istila ederek bu lkenin hem siyasi hem de sosyal ve kltrel adan deimesine sebep olmulardr. III.Murat Dnemi Osmanl seyyah ve tarihilerinden Seyfi elebi 1552-1556 Kazak-Kalmuk savalarn geni bir ekilde anlatmtr.4 Tahmini olarak 1554 ylnda daha sonra Kazak Han olanTevekkel Sultan Kalmuklar zerine saldrd.5 Jayansnsn adndaki bir ngiliz seyyah 1557 ylnda Orta Asyadan geerek Jungoa gitmeyi planlam, fakat Kazak-Kalmuk savalar yznden gidememitir. Seyyah bu savan Takente sahip olmak iin yapldn, XVI. asrn ortasnda ve sonunda Kazaklarn Kalmuklarla yapm olduu savalarda hep galip geldiklerini yazmtr.6 Kalmuklarla Kazaklar arasndaki savalar Dou Trkistan ehirlerinin surlar altnda gemitir.7 XVI. asrn ikinci yarsnda Kalmuklar Kazak topraklarna da yerlemiler, ancak daha sonralar o topraklardan ya kartlmlar ya da Kazaklarn basks altnda yaamak zorunda kalmlardr. XVI. Asrn sonunda kendi snrlarn ap Kazak topraklarna yerleen Kalmuklar, Kazaklara yenilmiler ve bask altnda kalmlardr.8 Tevekkel, 1594te Moskovaya eliler gnderip ar Feodara kendi uyruuna gemesini teklif etmi; elilik yazsnda Kazak Han Tevekkel kendisini Kazak ve Kalmuk Han olarak gstermitir. Buradan hareketle XVI. asrn sonunda baz Kalmuk kabilelerinin kendisine bal olduu kansna varyoruz.9 Kazaklarn Kalmuklar zerine srekli saldr dzenlemeleri dolaysyla baz Kalmuk kabileleri rtiin dousuna doru g ederek yerlerinden oluyorlard. Bu tarihlerde Kalmuklar Moolistan ve Kazak feodallerine kar mcadele ediyorlard. Kazaklarla Kalmuk feodalleri hayvanclk yaptklar iin aralarndaki otlak iin savalar gittike kzt. rtiin dousuna yerleen Kalmuk kabilesi 1616 ylndan itibaren liderleri Hontayi10 (Koto-Koysn) ile Kazak topraklarna sk sk saldrlar dzenliyorlard. Fakat o tarihlerde Kazak Hanl ok gl olduundan Kalmuklar devaml yenilgiye uratmaktaydlar. Kalmuklar Kazak Ordalarnn saldrlarndan dolay 1621 ylnda Kalmuk Tayalar halklar ile birlikte

1167

Sibiryadaki ehirlerin etrafna g ettiler.11 1627-29 yllarnda Issk Gln dousunda yaayan Kalmuklara, Tevekkel Hann kardei ve varisi Kazak Han Esim basknlar dzenlemekteydi.12 XVII. asrn balarnda im ve Tobol rmaklar arasnda gebe hayat yaayan Kalmuklar kendi aralarndaki anlamazlklara son vererek birliklerini saladlar. Kalmuk kabilesinin Kara Kula Tayasn bu birliin bakan olarak setiler. Kalka Moollarna kar savatlar ve bamszlklarn kazandlar. Ancak 1634 ylnda Kara Kula vefat etti. 1635 ylnda Dalaylama Kara Kulann olu Koto Koysna Batr Kontaya diye isim verildi. Bu tarihte Kazaklarla Kalmuklar arasnda geen ilk byk meydan savanda Kontaya batda Kazaklarla savap Esim Hann olu Cangir Sultan esir ald. Fakat Cangir Sultan kat. 1635te cereyan eden bu ilk byk meydan sava hakknda tarihi kaynaklarda yeterli bilgi mevcut deildir. XVII. asrn ikinci eyreinden itibaren Kalmuklarla Dou Moollarnn dmanl sona erdi. Hontaya Batr ve Tosakay Hann abalaryla 1640ta Mool feodallerinin dmanlara kar birliinin glenmesini salayan ve 120 maddeden oluan Kalmuklarla ilgili yasa karld.13 1643 ylnn knda Batr Kontaya Kazak topraklarna yeniden saldrd. Bu saldrda Yedi Su blgesinin byk bir ksmn igal eden Kalmuklar Ala-Tav Krgzlarndan 10 bin kiiyi esir almlardr.Fakat bu savata kesin olarak galip gelemediler. nk sz konusu saldrdan haberdar olan Cangir Han, emrindeki 600 kiilik kuvvetle Batra saldrd. Bu savata Kazaklarn gstermi olduu bamszlk mcadelesi kaynaklarda u ekilde anlatlmtr: Cangir, emrindeki askerlerin bir ksmn Kalmuklar dar boazdan geinceye kadar, iki da arasndaki bu boazda kale yapmak zere hendek kazlmas iin grevlendirmitir. Kendisi ise ordunun kalan ksmyla dan dier tarafnda gizlenmitir. Nihayet beklenen an gelmi ve Kalmuk Hkmdar hendek kazan askerlere saldrmtr. Bu durumu gren Cangir dmann arkadan vurmu ve iki taraf arasndaki mcadelede Kalmuklar 10 bin kii kayp vererek Kazaklar karsnda adeta bozguna uramlardr. Savan sonlarna doru 20 bin kiilik ordusuyla Semerkant Hkmdar ve nl kahraman Calants, Cangir yardma gelmitir.1643 ylnda Kazak topraklarnda yaplan bu ikinci meydan sava Kazaklarn zaferiyle sonulanm ve bu gelimeler zerine Batr geri adm atmak zorunda kalmtr. Fakat ok gemeden Kalmuk lideri, Cangir Handan intikamn almak iin Kazaklar zerine yeniden bir saldr dzenlemitir. Bu savata 17 yalarndaki Kalden, Cangir Han ldrmtr (1652).14 Daha sonra Kalmuk istilas Kazak topraklarnn batsna kadar devam etmi ve Kalmuklar burada Ural ile Volga nehirleri arasnda bir devlet kurmulardr. Kalmuklar bilhassa Eyge Han (16701724) dneminde Kazaklar son derece rahatsz etmilerdi.15 XVII. asrn son eyreinde Kalmuk igali yeniden balad. 1681-85 yllarnda Kalmuk feodalleri Kazak topraklarnn gney blgelerine saldrdlar. Kalmuk Hkmdar Galden de kendi selefleri gibi Kazaklar ve Krgzlarla savamaya balad. 1681 ve 1683 yllarnda Sayram zerine gitmi; 16831685 yllarnda Krgzlar ve Ferganallar zerine saldrm, 1684 ylnda Sayram yakp ykarak

1168

burada iftilik yaplan blgeleri talan etmitir.16 Byk Ordaya yaplan bu baskn sonucunda Jetsu blgesi, Krgzlar ve Sayram ehriyle birlikte Kazak topraklarnn gney blgeleri ele geirildi.Bylece XVII. yzyln sonlarnda Kazak Ordalarna yaplm olan bu saldrlar sonucunda Kalmuklar Orta Asyann gneyinde Dou Trkistana yerletiler. Daha sonra Galden Tseren Byk ve Orta Orday birka kez malup ederek tm Gney Kazak topraklarn ve Takenti kendi idaresi altna ald (1683). Fergana ve Kagar da ynetti.17 Kalmuklar, 1698 ylnda in ile yaptklar sava sona erdikten sonra Kazaklara tekrar saldrdlar. Savan sebebini Tsevan Rabtan in mparatoru Konsiye yazmtr. lk sebep; Tavke Galden Tserenin elinde esir olan olunun iadesi iin bir takm vaatlerde bulunarak Kalmuk Hkmdarna mracaat eder, Tsevan Rabtan Tavkenin olunu gnderir, Tavke vaatlerini yerine getirmez, ihanet eder. kinci sebep; Kazaklarn Kalmuk ticaret kervanlarna baskn yaparak saldrmalar olmutur. te bu tarihten sonra Kalmuklar Kazak bamszl iin tehlike olmaya balamtr. 1698 saldrsna Kazaklardan 1702 ylnda karlk verilir; Kazak askerleri Dou Kalmuklar ve dil Kalmuklarna saldr dzenlediler. 25 Nisan 1703te savalara son vermek iin Kazak-Kalmuk bar grmeleri balar. Ancak bir sre sonra 1708de Kalmuklar Kazak Ordalarna yeni bir saldr dzenlediler, bu saldr Orta Orda iin ok kt sonulara yol at, ok esir verdiler. XVIII. asrn balarnda Kalmuk askerlerinin byk bir ksm Sar-Su nehrine doru ilerlediler, dier bir ksm ise Orta Ordann Kuzeydou blgesini igal ettiler. Tavke Han Kalmuklara kar mcadeleyi balatmak iin Orda temsilcilerini 1710 ylnda Karakum blgesinde toplad. Bu toplantda savunma tedbirleri olarak nelerin yaplaca ve dmana kar sonuna kadar savaa devam edilmesi ynnde karar kt. 1712 ylnda yaplan Kazak basknlar baarl oldu ve bu basknlar Tsevan Rabtann otoritesini drd. 1717 ylndaki KazakKalmuk savanda Kazak gnll milis kuvvetleri Kayp ve Ebul-Hayr bakanlnda Kalmuklarn snr blgelerine saldrdlar, sefer baarsz oldu.Bu baarszla Kayp Han ve Ebul-Hayr Han arasndaki anlamazlk sebep olmutur. Bunun sebebi de muhtemelen her iki Hann da Ordann tek Han olmak istemesidir. Bu olaydan faydalanan Kalmuk mfrezeleri Kazak topraklarnn gney blgelerine girdiler.18 Ancak in Hkmdarlnn Kalmuklar tehdit etmesi Kalmuklarn Kazak Ordalarna kar gerekletirecekleri daha kapsaml harekat bir mddet iin engelledi. Fakat 1722de in mparatoru Kansinin lmnden sonra Kalmuk-in sava sona erdi. Bu durumu frsat bilen Kalmuklar Kazak Ordalar zerine daha geni bir saldr iin hazrlanmaya baladlar.19 Mtemadiyen devam eden arpmalar ve ierdeki huzursuzluklar sonucu paralanan ve kuvvetten den Kazak halk bu dnemde byk felaketler ve yoksulluklar yaad.20 . Valihanov XVIII. yzyln bandaki Kazaklarn durumunu yle tasvir etmitir: XVIII. yzyln 10lu yllar Kazak halknn hayatndaki en zor yllard. Kalmuklar, dil Kalmuklar, Yayk Kazaklar ve Bakrtlar onlara her taraftan saldrp, kylerini darmadan ettiler, hayvanlarn aldlar ve btn aileleriyle birlikte onlar esir aldlar. Bir taraftan sanki gkyznn inad tutmu gibi ayazl bir k, dier taraftan alk bu halka zor anlar yaatmtr. Bir Krgz by Orenburgta kendi soylarnn bu zc durumunu, av kpei

1169

srlerinin bir tavan izlemesi ve kovalamasna benzetmitir.21 Bu olaylarda Kazaklarn hanlarnn, sultanlarnn, beylerinin ve kahramanlarnn sulu olmadn dnmek kanaatimizce doru olmaz. nk Kazak halknn bu duruma dmesinde onlarn kendi aralarndaki iktidar mcadelesi de nemli rol oynamtr. Kk-Orta ve Byk Ordalar arasndaki i ekimeler Orta Asya Hanlar tarafndan desteklendi, alevlendirildi ve zellikle Kalmuk Hanlar tarafndan kkrtld.22 Bu da zaten Ordalar arasnda zayf olan balar daha da zayflatt. Kazak Ordalarna batdan dil Kalmuklar, kuzeyden Bakrtlarla Sibirya Kazaklar saldrmaya baladlar. Gneyden Orta Asyadaki Buhara ve Hive Hanlklarnn zadegnleri, Kazaklar sktrdlar. Btn bu saldrlarn en tehlikelisi ise doudan Kalmuklarn Hkmdar Galden Tseren idaresinde balatlm olan saldrlar oldu.23 Balangta Altay ve Tiyan-an, Gobi Bozkr ve Balka Gl arasndaki topraklarda yerleen daha sonra da buralarn byk bir ksmn zapteden Kalmuklar uzak batya doru genileme siyaseti gttler. Gebe Kazaklar ise bu sralarda Balkan arkasndaki bu zengin, cazip ve hemen hemen bo olan topraklarda yerlemi durumdayd.24 Bylece XVII. yzyln sonu ve XVIII. yzyln balarnda Kalmuk Hontayalar otlaklk alanlar dnda Gney Kazak topraklarnn ticaret ve zenaat merkezlerini de ele geirdiler. Doal olarak bu durum Kalmuklara sadece ticaret ve zenaat merkezlerini deil, ayrca Kazak topraklaryla Rusyay ve dier dou lkelerini birbirine balayan kervan yollarnn getii alanlar da am oldu.25 Kazak-Kalmuk Savalarna Kar Tavke Hann Alm Olduu Tedbirler XVII. yzyln sonu ve XVIII. yzyln balarnda Kazak Ordalarnda btnleme eilimleri g kazand. Han ve Hann iktidar glendi. Ordann temsilcileri dzenli olarak rlar yapmakta, nemli meseleleri grp karara balamak iin bir araya gelmekte idiler. Kazak Hanlar ve Sultanlarnn siyasi etkileri sadece kendi gebe blgelerinde deil, yerleik hayat srdren tarm, ticaret ve zenaatla uraan blgeleri de iine alyordu. Bu blgeler iinde Srderyann orta ve aa aknt blgeleri bulunuyordu. 1695 ylnda bu blgelerdeki 32 ehir ve Takentle birlikte, buralara bal olan yerleim yerleri de Kazaklarn hakimiyeti altnda idi. Takent, Snak, Sayram, Suzak, Akkurgan, Otrar, Karnak, kan, Savran ve dier kasaba ve ehirler Kazak Hanlarna her yl para ve mal vergisi veriyor, ky ve tarm topluluklarndan ise Yasak26 vergisi ad altnda bir tr vergi alnyordu.Yine bu sralarda i siyasi durum ve komu halklarla olan d siyasi mnasebetler asndan Srderya blgesindeki ehir ahalisi belirli bir zerklie sahipti; ehir idaresi, tccar ve zenaat snflar arasndan ve mslman din adamlar tarafndan seilen kiilerce belirleniyordu.27 Sz konusu dnemde (Tavke Han Dnemi) gebe hayat yaayan Kazak halk yln mevsimine gre deien, geni yayla arazilerine yerleerek hayvanclkla uramaktayd. Byk hayvan sahipleri en iyi ve geni arazilere sahip olup, ayrca toplumun ynetimini ellerinde tutmaktaydlar. Bahsi geen

1170

dnemde baz yerleik zirai blgeler de vard. ou zaman buralar da byk hayvan sahiplerinin hkm altnda bulunurdu. Kaynaklara gre tarmla uraan blgeler unlard: Semireye, Balha Gl ve li Nehri civarlar, Angreme, irik, Ars nehirlerinin bulunduu blgeleri, Kara-turgay Nehri alan, Kara-tav, At basar Bozkrlar ve Zaysan Gl evresindeki ovalardr.28 Bu yerler Tavke Han dneminde Kazak toplumunun yerleik hayat tarznn bir hayli ilerlemi olduunu gstermesi asndan nem arz etmektedir. Baz tarihi kaynaklarda bu dnemde Kazak toplumunda buday, arpa ve darnn okluundan bahsedilmektedir. Srderyann Aral denizine dklen sahalar olan Yamanderya, Kanderya, Yeniderya zerlerinde de ziraat olduka gelimiti.29 XVII. yzyln sonu ve XVIII. yzyln balarnda Kazak Ordalarnn sosyal ve siyasi durumu hissedilir bir ekilde istikrara kavumaya balad. Bu hususta kabile reisleri, Sultanlar ve Hanlarn ortaklaa abalar nemli rol oynad. Sz konusu dnemde toplumsal mnasebetler yasaya baland. Bir ksm unutulmu olan sosyal adet ve gelenekler ve baz yeni hukuki kurallar uygulanmaya baland. Kalmuk Hanlnn saldrlarna kar, gebe Kazak topluluunda tm gleri seferber etmek iin yeni nlemler alnd, yeni kurallar kabul edildi. Hann hakimiyeti glendirildi, bu hakimiyetin istikrar saland, ksmen de olsa yeni kurallar koyuldu, Kazak toplumunun geleneksel idari yaps yenilendi, yeni kanunlar yapld. Kazak toplumunun gelecei iin yaplan btn bu dzenlemeler Tavke Han (1680-1718) dneminde gereklemitir. 30 Yukarda da bahsedildii gibi Tavke Handan nce Kazaklarn d siyasi durumu ciddi bir ekilde zorlam ve ktlemiti. 1681 ve 1684 tarihlerinde Kalmuklar Kazak topraklarnn tm gneyini talan etmilerdi. Kalmuklarn igali sonucunda yerleik kltr blgeleri yklm, iftlikler zarara uram ve daha sonraki yllarda da Kalmuklar Kazak topraklarnn ilerine doru ilerlemilerdi. 1680 ylnda Han olan Tavke31 Kazak asilzadelerine, d dmana kar halkn gcn toplama fikrini ortaya atarak, akll bir siyaseti ve diplomat rnei gstermi komu lkelerle, bilhassa Rusya ve Buhara ile ilikilerini salamlatrmaya almtr.32 Tavke Han, ilk olarak din ve dil birlii olan komu Buhara ile diplomatik mnasebetlerini en yksek seviyeye ykseltti. ki devlet arasndaki tartmalarn ana sebebi birbirlerinin kervanlarn soymaktan kaynaklanyordu. Tavke Han zel olarak kartt bir emirnameyle Kazak toprandan geen Buharann kervan ve tccarlarn soymay yasaklad. Buharada Tavke Hann bu giriimleri iyi karland. Karlkl bu iyi mnasebetler neticesinde Kazaklara yaplan saldrlar aniden durdu. Fakat Tavke Hann Kalmuk saldrlarna kar Buhara reislerini birlikte savamaya davet etmesi destek grmedi. Onlar savan sonucunu bekleme politikas gtmeyi tercih ettiler.33 Tavke Han, Kazak toplumunu ve onun zengin kltrn Rus toplumuna tantmak, iki halk arasndaki ticari ilikileri canlandrmak iin 1686-1693 yllar Rusyaya elilerini gndermiti. Daha sonralar 1714de Kalmuklardan darbe yiyerek, malup olan Tavke Han, Rusya ile dostluk ilikilerini

1171

salamlatrma ve onunla ittifak kurmay d politikasnn en nemli meselesi olarak kabul etti. Tavke, bu dostluk mnasebetini Kalmuklar tarafndan igal edilmi olan Kazak topraklarn kurtarmak iin I. Petrodan yardm isteme aamasna kadar ileri gtrmtr.34 Smrgecilik siyasetine ne ekilde olursa olsun kar kan Tavke kendi halknn eref ve namusunu dier halklara kar-zellikle de Ruslara kar-ezdirmemiti. Tavke Han d siyasette Kazak halkyla dini, dili, rf-adeti ve z bir olan Karakalpak ve Krgz halklarna da etkisini gstermitir. Karakalpak toplumu ise Tavke Hann ordusuna alt bin asker vererek, Kazaklarn bamszl yolunda kan dkmlerdi. Bunlarn yan sra Karakalpak halknn da Tavke Hann tabiiyetinde olduunu net bir ekilde belirtiyorlard.35 Tavke Hann hkmdarlk yllarnda Kazak idarecileri gl dman Kalmuklar karsnda birleebilmek iin nemli admlar attlar. Kk Orda ve Orta Ordadaki dank slalelerin, airetlerin bir kabile olarak birlemesi iin Tavke Hana umut baladlar, bu da Kazak gnll askerlerinin gcn arttrd. Dman karsnda baarl olmann tek artnn birlemek olduu gr nem kazand.36 Tavke Hann devlet idaresinde yapm olduu en mhim deiikliklerden birisi de Beyler Kenesini37 idari yapya dahil etmi olmasdr. Beyler Kenesinin Trkistan ve Sayram topraklarnda bulunan Biytbe, Mertbe mevkiilerinde topland bilinmektedir.38 Bu toplantlarda Kazak Ordalarnn k ve yaz nerede geirecekleri, huzura nasl kavuacaklar ve dman karsnda nasl savaacaklar, kendilerini nasl koruyacaklar gibi meseleler tartlyordu. Ayrca bu toplantlarda gebe dzeni, kabileler ve slaleler arasndaki anlamazlklar, sava-bar ve i mnasebetleri ihtiva eden nemli ekonomik ve siyasi meselelere baklr, bunlara da zm bulunmaya allrd.39 Tavke Han dneminde, bilhassa 1698-1717 yllar arasnda Kazak topraklarna mtemadiyen devam eden Kalmuk saldrlar, sakin bir hayat sren Kazak topluluunun huzurunu kard. Bu sava yllarnda Kazaklarn 80 bine ulaan asker says Hanln kuruluundan itibaren rastlanan bir olay deildi. Fakat daimi ordunun olmayndan, Han Ordasnda d saldrlardan korunmann zel areleri de dnlmt. Dorudan Tavke Hana tabi Casuslar Taburu isminde zel eitimden geen askeri bir tabur kurulmutu. Bunlarn grevi bar dneminde dmann saldrabilecei muhtemel blgelerin yollarn gzetlemek, hatta ezeli dmanlar Kalmuklarn topraklarna gizlice girip dmann planlarn renerek Han Ordasna hzl bir ekilde haber ulatrmakt.Tavke Hann kurduu nizama gre her bir airet reisi ve bey kendi ilinin tm imkanlarndan istifade ederek, savaacak erlerin at, silah ve dier tehizatlarla donatlmasn salamakla grevli idiler.40 Bununla birlikte Tavke Han Kalmuklarn ani basknlarn nlemek maksadyla bozkrda ta topraktan 10-15 m. ykseklikte askeri kuleler de yaptrmtr. Bir kule ile ikinci bir kule aras yaklak olarak 5-7 km. mesafeler braklarak yaplmtr. Bu kulelerin yaplmasndaki maksat, dmann ani saldrlar karsnda buralardan ate yakarak dier kuleye dman saldrs hakknda iaret vermekti. Bu stratejik taktiin kullanlmas neticesinde dmann bulunduu yer birka dakika iinde 80-100 km. uzaklktan renilerek, asl kuvvetin savaa hazrlanmas salanm oluyordu.41

1172

Tavke Han yukarda ayrntl olarak anlatld gibi evresindeki komu halklarla ilikilerini belli bir seviyeye getirmi ve dman olan Kalmuklar da gelitirdii stratejiler ve alm olduu tedbirlerle sindirmiti. Tavke Hann 1718de lmnden sonra42 deiik i ve d siyasi gelimeler sonucunda Kazak Ordalarnn jeopolitik durumu da nemli lde deiti. Bu deiimin sebepleri arasnda Rusyann gneydou blgelerindeki sosyal, siyasi ve ekonomik durumu etkili oldu diyebiliriz. Geleneksel gebe yollarnn gzergahlar deiti, otlak meselesi ve ticari yollara ulama bakmndan gebe topluluklar arasnda anlamazlklar gittike artt. Sonuta Orta Asyann komu blgelerinde Bat Sibirya blgesi, Kazak Ordalar ve Kalmuk lkesi topraklarnda silahl atmalara yeni sebepler eklenmi oldu. Aktaban ubrnd (Byk Felaket) Yllar (1723-1725) ve Ebul-Hayr Hann Tarih Sahnesine k Tavkenin lmnden sonra Byk Orda kabilelerini 1720den itibaren Abdullah Hann olu Colbars Han (1690-1740) idare etmeye balad. O da babas gibi Takentte oturuyordu. Otlaklar ise gney blgesindeki irik ve Ars rmaklarnn vadileri ile Takent ve Trkistan arasndaki topraklard.43 Kalmuk saldrlarndan sonra Orta Orda kabilelerini ise Tavkenin byk olu Han Bolat (1715-1724) 44 ve Kardei Semeke Han (1724-1738) eline ald. Semeke Hann hakimiyeti altnda baz Nayman, Kpak ve Argnlarn bir ksm kabilesi bulunuyordu.45 XVIII. asrn 20li yllarnda Kazak Ordalarnda Han unvan ile tannm olan kiiler dnda, Orta ve Kk Ordalarda baz Sultanlarn da byk siyasi etkisi vard. Barak Sultan (l.1750), sultanlar arasnda en etkili olan isimlerden biri idi. Nayman airetlerinin byk bir ksmyla Konratlarn bir ksm onun idaresi altnda bulunuyordu.46 Han Bolatn olu Sultan Ebul-Mamet (l.1771) Argn kabilesinin birok klanlarn Nayman ve Konrat kabilelerinden de baz sosyal gruplar kendi hakimiyeti altnda bulunduruyordu.47 Sultan Velinin kk olu Sultan Ablay (1711-1780), Argn kabilesi iindeki byk airetlerden biri olan Atgay slalesini hakimiyeti altnda bulunduruyordu.48 Kayp Hann olu Sultan Batra (l.1771) ise Kk Orda Aln kabilesinin bir ok aireti balyd.49 Kaypn Tavkenin ancak birka yl varisliini yapabildii,50 sosyal bir dayana bulunmamasndan dolay 1718de Orta Ordadaki rakipleri tarafndan ldrld bilinmektedir.51 Tavke Han ve Kayp Hann lmleri, Hanlar ve Sultanlar arasndaki i mcadeleler ve Kalmuklarla srekli devam eden atmalar Kazak ordalarnda huzursuzlua sebep olmutu. te tam bu srada, Kayp Hann siyasi sahneden inmesinin ardndan, Kazak-Kalmuk savalar srasnda kahramanlklaryla kendini gsteren, Kk Orda Han Ebul-Hayr tarih sahnesine kt.52 Ebul-Hayr Kazak Hanlar arasnda hem yaa ve hem de nfuz bakmndan, gebe kabileler ve airetler arasnda da en fazla iktidara sahip olmas dolaysyla bu gergin ve huzursuz havada Hanla ykseltildi.

1173

Rivayetlere gre Ebul-Hayrn Hanla seilmesi imkentten batya kadar uzanan Orda Bas dann yannda Badem nehri blgesinde yaplan halk toplantsnda oldu. Tam olarak tarihi belli olmamakla birlikte tahminen XVIII. Asrn 20li yllarnda Han olduu, 1718 yllarnda henz Sultan olduu, 1726 ylnda ise Rusyaya Han gibi eli gnderdii tarihi kaytlarda grlmektedir.53 Bunun yannda Ebul-Hayrn Ordann nn de Han olduu, onun dneminde yaayanlar ve silah arkadalar ve Kk Ordann kahramanlarnn ifadelerinden anlalyor. Bukenbay Batr, A. . Tevkelevle grmelerinden birisinde Ebul-Hayrn Ba Han olmasn: Tavkeden sonra Ebul-Hayr ba oldu ve hi kimseden engel grmeden, kendi arzu ettii ok ileri yapt ifadesiyle anlatmaya almtr. Bu malumatlar daha sonra Orta Ordann Han Semekede tasdik etmektedir.54 Bylece Tavke Hann lmnden (l.1718) Ablayn ykselmesine kadarki dnemde, Kazak Ordalarnn siyasi sahnesinde asl rol, XVIII. yzyln ilk yars itibariyle Ebul-Hayr oynad. EbulHayrn gerek Kazak-Kalmuk savalarnda, gerekse bu savalarn seyri srasnda Rus yetkililerle yapm olduu temaslar bundan sonraki konumuzun esasn tekil etmektedir. 1717-1718 yllarnda Kayp ve Ebul-Hayrn Kalmuklar zerine ortak bir askeri sefer dzenleme dnceleri Rusya hkmeti tarafndan onaylanmad. Bu durum Kalmuk lkesinin in mparatorluu ile Rusya arasnda olmas, dolaysyla da Kalmuklarla olan problemlerin daha ziyade bar yollaryla zmlenmesini gerektiriyordu.55 O tarihlerde Sibiryann valisi Knyaz Gagarine Kazak Ordalaryla balant kurmas ve eer mmknse Kalmuk Hkmdar Galdan Tserene kar Kazaklara yardm etmesi iin ar bir buyruk gnderdi. Gagarin kendi hkmdarnn buyruunu 1717de gerekletirerek Kazak Hanlarndan Tavke, Kayp ve Ebul-Hayr ile balantya geti. Ancak bir sre sonra Gagarin ile Hanlar arasndaki irtibatlar tamamyla kesildi. Buna sebep olarak bir yandan M. P. Gagarinin Sibirya Valiliinden alnarak Moskovaya arlm olmas, dier yandan Kazak hanlarnn en yals ve aklls olan Tavke Hann lmesinden kaynaklanan Hanlar arasndaki iktidar mcadelesi dolaysyla Kazak Ordalarndaki i siyasi durumun deimesi gsterilmektedir.56 Han tahtna oturan Ebul-Hayr, birok nemli problemlerle kar karya kalmt. Gney blgelerdeki gebe Kazak kabileleri srekli olarak Kalmuk Hontayas Tsevan Rabtann youn saldrlarna maruz kalmakta, kuzey ve kuzeybat blgelerinde ise dil Kalmuklar, Yayk Kazaklar ve Bakrtlar ile devaml olarak mera kavgalar yapmak zorunda kalmlard. nk bu halklar da Yayk, rgis ve Tobol kylarndaki otlaklar ve su kaynaklar zerinde hak iddia etmekteydiler. Hadiselerin bu ekilde kt gidiat yeni seilmi olan Han ayn anda birka cephede savamak zorunda brakt. Bylece Han, Kalmuklarla, Srderyann orta blgelerinde ve Semireya topraklarnda, kuzey komularyla ise Hazarn gneydousunda rtis ve Tobol rmaklarnn yukar blgelerinde ve dil ile Yayk nehirleri arasnda savamak zorunda kald. 1719-1722 yllar arasnda Kazaklarla Kalmuklar arasnda ok nemli askeri atmalar olmad. Bu dnemde her iki tarafn snrlar da nispeten sakindi. nk Kalmuklar bu tarihlerde inin yapm olduu hcumlar pskrtmekle megul oluyorlard. Bu sebepten dolay, Kazak topluluu bu geici skunetin sonrasnda kendisini ne gibi tehlikelerin beklediini bilmiyordu. ok gemeden Aralk

1174

1722de in mparatoru Kansi aniden ld. mparatorun lmnden hemen sonra inlilerin Kalmuklara kar izledii yumuak siyaset Kalmuklara rahat bir nefes aldrd. Bu ortam frsat bilen Kalmuk Hkmdar Galdan Tseren, 1723 ylnn ubat-Mart aylarnda ok sayda askerle anszn gneydeki gebe Kazaklarn zerine byk apta bir saldr dzenledi. Kalmuklar tarafndan ilk darbeye maruz kalan kesim, Talas ve Ars rmaklar vadilerinde adr kurmu olan Sadr airetleri oldu.57 1723 ylnda Trkistan ehri ve onunla birlikte komu yerleik tarm blgeleri (Takent, Sayram) ve sonunda da Byk ve Orta Ordalarn baz ksmlar tamamen Kalmuklarn eline geti. Bu durum Kazak hkmdarna vurulan en byk darbe idi. nk Esim Han zamanndan beri yaklak bir asr boyunca bu ehir, Kazak gebe toplumunun sosyal ve siyasi hayatnda birletirici rol oynamt.Trkistan ehrinin idaresinin Kalmuk hkmdarnn eline gemesi, Kazak Hannn gcn azaltm, Kalmuk saldrlarna kar gnll birliklerin oluturulup, ortak halk savann balatlmasna engel olmutu. Kazak Bakenti uruna yaplan bu kanl savata, EbulHayr Hann byk kars, vey annesi ve kk kardelerinin karlar da Kalmuklar tarafndan esir alndlar. Alnan bu esirlerin tamam Kalmuk komutanlar tarafndan kendi lkelerine gtrld. Esirler 10 yl kadar yabanc topraklarda yaamak zorunda kaldlar.58 Ayn kbet Kazaklarn geri kalan blgelerini de bekliyordu. ynden sktrlp takip edilen Kazaklar eer gneye doru ekilmeselerdi gz dnm Kalmuklar tarafndan tamamen yok edileceklerdi.59 Kalmuklarn elinden kurtulan Byk Ordadan geri kalanlar ve Orta Ordann kk bir ksm Takentten Hocende, Karatekin ve Fergana blgelerine, Pamir yaknlarna katlar; Orta Orda airetlerinin byk bir ksm Semerkanda, Kk Orda airetleri ise Hive ve Buharaya katlar. Bu ka srasnda yokluk, alk ve lm Kazaklarn peini brakmamt. Her gn koyun ve at srleri azalyor, mal mbadelesi ticareti yaplamyordu. Yokluk herkesi sarmt. Bazlar alktan lmekte, bazlar ise kadnlarn ve ocuklarn terk etmek zorunda kalmlard.60 1723-25 yllar Kazak toplumunun tarihi belleinde ok zorlu yllar, felaket yllar anlamna gelen Ak Taban ubrnd61 yllar olarak yer etti. Bu sava, gebe halkn uzun yllardan beri yaadklar blgeleri, yoksul ve perian bir halde terk etmesine yol at.62 Bu karanlk dnem halkn hatrasnda efsane, iir, ark ve hikayelere konu olmu ve halk ozanlar tarafndan nl Elimah trksyle ebediletirilmitir.63 Aktaban ubrnd yllarn UtegenBatr, destannda yle hatrlatmaktadr: Develere otlak kalmad. Gebelere konak yeri kalmad ecek su kalmad (Olmad) Soukta, beyaz kar altnda, mavi buz altnda

1175

Sra ile geer ordu? (Breli Verenitsey?).64 Byk gebe kitlelerinin Orta Asyaya g etmesi oradaki sosyal, siyasi ve ekonomik hayat karmak bir hale soktu. Bu blgeye akn eden gebe Kazaklar, Krgzlar, Karakalpaklar beraberinde getirdikleri hayvan srleriyle ekili topraklar ve yerleim merkezlerini adeta talan ettiler. Orta Asya kasabalarnn zaten youn olan nfusu daha da younlat. Bu a insan kitlesi Trkistandaki yerleik ahaliyi de ala srklediler.65 Kamakta olan Kazaklar nihayet durdular ve daha fazla nereye kaabileceklerini sorguladlar. nk bu topraklar verimsiz ve gebe halk iin rahat hayat srdrebilecek topraklar deildi. Bu feci durum Kazaklar tarafndan daha fazla ekilemezdi. ki kt arasndan daha az kt olan bir yolu semek gerekiyordu. Ne yapacaklarn bilemedikleri iin kendilerine eski yurtlarna dnerek amalarn gerekletirmek kalyordu. nk doudaki bu ciddi durum Ordann da mutlaka birlemesini gerektiriyordu. Dmana kar btn halkn katlmyla gerekletirilecek olan ummi bir sava kararyla, kaybettikleri eski topraklarnn yeniden ele geirilmesi gerekiyordu. Bu sebeple Trkistann gneydou istikametinde, imkentin batsndaki Orda Bas mevkiinde, Ordann temsilcileri bir kurultay dzenlediler. Bu kurultayda i savalarn sona erdirilmesi konusunda genel bir uzlamaya varld. Ezel dmanlarna kar btn halkn gnll olarak katlmyla gerekletirilecek olan sava karar alnd. Kazaklara ait eski topraklarn tekrar dmann elinden alnmasna karar verildi. Kurultayda kendi aralarnda birbirine ballk ieren yeminler yapld. Ebul-hayr bakomutan seildi. Bu mnasebetle Kazaklarn geleneine gre ak bir at kurban edildi. Bylece yaplacak savalarn baarsnn temelleri atlm oldu.66 Kalmuk stilasna Kar Kazak Halknn Bamszlk Mcadelesi (1727-1729) ve Anrakay Zaferi Aktaban ubrnd felaketinden kendilerine ders kartan Kazak yneticileri Kalmuk tehlikesi karsnda-Kalmuk feodallerinin maksad btn Kazak Ordalarn kendilerine tabi etmek idi-kendi aralarndaki i ekimelere son vererek bir uzlamaya varmalar sonucunda Ordann gnll kuvvetleri birletirildi ve bu rgtl direni harekat iin hazrlklar balad. Bu ekilde silahlanan ve Kalmuklara tabi olmak istemeyen Kazaklar Kalmuklar zerine saldrdlar.ki taraf arasndaki atmalarda Kazaklar galip geldiler. Kk ve Orta Orda kabileleri Trkistandan kuzeye ve bat istikametine doru hareket etmeye baladlar. Bunun sonucunda kuzeyde, Bakrtlar Yayk nehrinin te tarafna gitmeye mecbur braktlar. Batda ise dil Kalmuklarn Emba rmana doru itmeye baladlar.67 Kk Orda, eski snr olan Emba rmann sa kysna geerek dil Kalmuklarna saldrd ve onlarn g ettii topraklar alarak Ural dalarna kadar geldiler. Orta Orda, Or ve Yayka doru ilerledi ve bu civardaki Bakrtlar yurtlarndan etti. Yalnzca Byk Orda Kalmuklara yakn topraklarda kald ve ok gemeden Kalmuklarn istilasna urad. Sonuta topraklar elinden alnan Bakrtlarla dil Kalmuklar, Kazaklar rahat brakmak istemediler ve almak iin hazrlklara baladlar. Kazaklarn yeni komular olan Yayk Rus Kazaklar da Kazaklar tehdit etmeye balad. Bu gelimeler karsnda Kazaklar, dmanlarna kar kendilerini himaye edecek gl bir yardma ihtiya duydular. Bu da en

1176

yakn komusu Rusyadan bakas olamazd. Ebul-Hayr 1726 ylnda Peterburga kendi elisi Koybagor Kobyekovu gnderdi.Ancak Kazak elisinin Rusyaya gnderilmesinin Kazak halk arasnda honutsuzluk yaratt ortaya kt. Bu sebebten dolay halk kendi arkasna alamayan EbulHayr Han ve birka airet reisinin gnderdii eli Koybagorun Rusyadaki almalar nemli bir sonuca balanamad. Ayrca elinin yardm maksadyla m yoksa baka bir maksatla m gnderildii de tam olarak bilinmemektedir.68 Kazak gnll milis kuvvetlerinin Kalmuklarla yaptklar ilk ciddi arpmalardan biri, 1727de Torgay bozkrlarnn gneydou blmnde, Bulanta nehrinin kylarnda-sonradan Kalmak Krlgan69 adn alan-Karasr yresinde meydana geldi. Kalmuk istilaclar karsnda kazanlan bu zafer halkn moralini ykseltti. Bylelikle Kazaklar kendi glerine inanmaya baladlar, bu da daha sonraki savalara moral kayna oldu.70 1728 ylnn sonundan itibaren Kalmuklara kar saldrlara daha da hz verildi. Byk Orda askeri birlikleri Keles-Badem sra dalarn geerek Kaz Kurt dalarnn batsna doru; Orta Orda birlikleri bu gzergahn kuzeyine doru; Kk Orda birlikleri ise Kara Dann bat eteklerine doru ilerlemiti.71 Bu taarruz srasnda Kazak birlikleri dman kuvvetleri zerine defalarca darbeler indirdi. Byk Kazak birlikleri lkelerinin bu bamszlk savalarnda Sultan Ebul-Mamet, Sultan Barak, Sultan Ablay, E.Hayrn kardei Sultan Bul Hayr ve dier baz kahramanlar tarafndan idare edilmilerdi. Ksaca belirtmek gerekirse Kalmuklara kar yaplan bu mcadelenin ban, Kazak halknn gnll milis kuvvetlerini organize etmeyi baaran Batrlar ekmitir.72 Kalmuklarla Kazak Ordasnn birleik gnll birlikleri arasnda yaplan son sava tahmini olarak 1729un sonbaharnda, Balka glnn 120 km gneyinde, Anrakay73 mevkiinde oldu. Taarruz harekt bizzat Ebul-Hayrn nderliinde gerekleti. Daha sonra bu savan yapld yere Kazak corafya adlarnda ti-pes Alakul74 ad verildi.75 Bu savata Ordann gnll birlikleri EbulHayrn bakomutanlnda Kalmuklara nemli bir darbe indirmi oldular. Bylece Kalmuklar gneybatya doru kendi siyasi snrlar iine ekilmeye zorlandlar. Bu zafer, sonular itibariyle ok ar ve kanl bitmesine ramen, Kazak Ordasnn iinde de Ebul-Hayr Hann komutanlk sanatnn, cesaretinin ve kahramanlnn yaylmasna sebep oldu. Kazaklarn bu baarlarna Ordann oluturmu olduu birlik ve beraberliin yannda, Kalmuk lkesinde balayan i karklar ve Kalmuklarla in arasnda devam eden savalar da yardm etti. Anrakay savandan sonra Kazak hkmdarlar arasnda blnme oldu. Savatan hemen sonra Sultan Ebul-Mamet Trkistana, Ebul-Hayr ise acele olarak Rus snrlarna, kendi gebe yerlerine doru geri ekildi. Kazaklar Ebul-Mamet Han, Semeke Han ve Ebul-Hayr Han arasnda kan anlamazlklardan dolay76 Anrakay zaferinin askeri ve siyasi baarlarndan tam anlamyla istifade edemediler. Daha nceki yllarda kaybettikleri Semireye ve dier blgelerdeki topraklara geri dnemediler. Ancak sava srasnda kendi bamszlklarn ve toprak btnlklerini korudular.77

1177

Anrakay Zaferinden Sonra Kazak Topraklarnn Jeopolitik Durumu Anrakay savandan sonra Kalmuklarn, Kazak Ordalar ve Orta Asya devletleri zerindeki d etkisi azald. Bunun en byk sebebi de 1729 ylnn banda in mparatorluunun Kalmuk Hanlna kar yeniden sava balatm olmasyd. Bu gelimenin sonucunda, 1727-1729 yllar arasnda Kazak gnll birlikleri karsnda malup olan Galden Tseren, 1729 ylnda in mparatorluu ile balayan savan ardndan, Aktaban ubrnd yllar (1723-1725) nda ele geirmi olduu Kazak topraklarnn gney blgelerini ve onlara komu olan Orta Asya topraklarn brakmak zorunda kald.78 Bu dnemde Bakrtlarn askeri saldrlarnn yan sra XVIII. yzyln 20li yllarnn sonunda Kazaklarn snr kylerine Yayk ve Sibirya Kazaklarnn79 saldrlar artt. Onlar Bat Sibirya Kazak kylerinden gebe Kazak kylerine sk sk saldrlar dzenliyorlard. Gney Ural blgelerinde ise Kk Orda Kazak kabileleri zerine dil Kalmuklar ve Yayk Kazaklar saldryordu. XVIII. yzyln 20li yllarnn sonu ve 30lu yllarnn banda blgenin d politik durumunu deerlendiren Orta Orda Argn kabilesine bal akak airetinden Bukenbay Batr yle diyordu: Krgz-Kaysaklar kendi davranlarndan dolay her taraftan rahatsz edilmiyorlar myd, tehlike iinde bulunmuyorlar myd, her taraftan kendilerinin zerlerine saldrmyorlar myd, hemen hepsi tavann av kpeinden kat gibi her tarafa kamyorlar myd, kendi mallarndan olmuyorlar myd, kaarken mallarn terk etmiyorlar myd, kimi zaman kadnlarn ve ocuklarn brakarak yalnzca kendileri ekip gitmiyorlar myd? Btn bunlarn gerek olduunu Bukenbey gzleriyle grd, ahit oldu. te bunun iindir ki halkmz paraland, g etti ve fakirleti; Kalmuklar saldrd zaman halk bir tarafa kayor, Bakrtlar saldrd zaman bir baka tarafa kayor Sibirya askerleri saldrdklar zaman ise kaacak yer bulamyor, gzlerinin grd yere kamak zorunda kalyorlard.80 Anrakay zaferinden sonra Kazak ve Kalmuklar arasnda, her iki tarafn da iddetle ihtiya duyduu bar antlamasnn yapld anlalmaktadr. Ebul-Hayrn 1730 yl Haziran aynn banda Rus mparatoriesi Anna vanovnaya gnderdii mektupta Kalmuk Hontayalar ve dil Kalmuklaryla bar yaptklarn, Bakrtlarla da iyi geinmek ve bar yapmak istediklerini aklamtr.81 Ayrca Ebul-Hayr Hann Rus imparatoriesine gnderdii Seyitkul Koydagulov ve Kutlumbet Kotoyev adndaki elilerin, 30 Ekim 1730da Rus Hariciye Nezareti memurlaryla yaptklar grmelerin tutanaklarnda Kazak Hanlarnn eskiden Kalmuk Hontayalaryla ve de dil Kalmuklaryla savatklar, bugn ise onlarla bartklar, Bakrtlarla da bar iinde yaamak ve btnlemek istedikleri ancak mparatorie majestelerinin buyruu olmadan Bakrtlarn kendileriyle (Kazaklarla) barmak istemedikleri82 ismi geen eliler tarafndan ifade edilmitir. Ebul-Hayr Han ve Byk Orda Han Colbars, Kazak Ordalarnn durumuyla ilgili arlk Rusyaya bilgi vermek iin elilerini gndermilerdi. Orenburg aratrma ekibinin efi . K. Krillov ve yardmcs A. . Tevkelev, bu elilerin verdikleri bilgilere dayanarak 24 Ekim 1734te Rus Hariciye Nezaretine bir rapor gnderdiler. Bu raporda, yukarda sz geen Kazak Hanlarnn btn Ordalaryla birlikte eskiden hakimiyetleri altnda bulunan Takent ve dier yerlere tekrar geri

1178

dndkleri, Galdan Tserenin inlilerle savaa balamasndan dolay bu yerleri terk ettii ve Kazaklarn bugn buralarda sakin bir ekilde yaadklar belirtilmekte olup, ayrca Kazaklarn kendi Hanlar tarafndan idare edildikleri, Kalmuklarn kendilerine eli gndererek bar iinde yaamak istedikleri de aklanmaktadr.83 Kazak Ordalar hakknda verilen bu bilgilerin gerekliini Kk Orda Batrlarndan Bukenbay, Rus elisi A.. Tevkelevin Kazak Ordalarnn durumu hakknda bilgi almak ve Kazaklar Rusyann himayesine ekmek iin 1731 ylnda Kazak bozkrlarna ilk geliinde dorulad.84 Tarihi belgelerden de anlaldna gre Byk Orda Kazaklar XVIII. asrn 30lu yllarnn balarnda Kalmuk Hanlndan bamsz olarak yaamaktaydlar. Ayrca bu yllarda Kalmuk-Kazak snrlarnda byk apl askeri atmalarn olmad da grlmektedir. Ebul-Hayr Han ve Semeke Han 1730 ylnn sonlarna doru, Rus uyruu olan komu halklarla ve zellikle Nogay ve Sibirya Bakrtlaryla olan mnasebetlerinin gerginlemesi sonucu, arka cephelerini gvenceye almak maksadyla Kazak topraklarnn gneyinden kalkarak kuzeyine-Rusya snrna-doru g ettiler. Kazak kabileleri ve komu halklar arasndaki su kaynaklar ve otlak meselesi ile ilgili problemleri zmlemek iin, Kalmuk-Kazak snrndaki durumun sakinlemesi onlar iin bir frsatt. Kk ve Orta Orda gebe halkyla Bakrtlar, Yayk, Sibirya Kazaklar ve dil Kalmuklar arasndaki anlamazlklar askeri bir atmaya dntrmeden zmlemek istiyorlard. nk uzun yllar devam eden Kazak-Kalmuk savalar, Kazaklarn byk insan kaybna ve bunun yannda byk maddi kayplar vermesine sebep olmutu. Anrakay savandan sonra kk apl asker atmalar dnda Kalmuk-Kazak snrnda kayda deer asker harektlar grlmedi. Her iki taraf arasnda bar antlamas yaplmt. Ancak Kazaklarla Kalmuklar arasnda askeri ve siyasi gerginliin tamamen giderilmi olmas sz konusu deildi. Nitekim 1730-31 yllarnda Kazaklar rti Nehrinin yukar blgelerine, Altay dalarna ve Kalmuk topraklarna saldrmlardr.85 Bu durumu gz nnde bulunduran Ebul-Hayr Han, Kk Orda Kazaklarnn kuzeydeki gebe blgelerine g etme karar ald. Ebul-Hayr Han Rusya snrna g etme karar almakla, bata askeri ve siyasi olmak zere, sosyal ve ekonomik karlarn garanti altna almay hesap ediyor ve ayn zamanda da Kazak Ordalarnn d gvenliini salamay dnyordu. Btn bunlarn sonucunda Kazak Ordalarndaki kabile reisleri ve sultanlarnn Kazak-Kalmuk ve zellikle Kazak-Bakrt mnasebetlerini dzene sokmak; ekonomik, askeri, siyasi mnasebetlerini kuzey komusu Rusya ile mnasebet kurarak amak, ncelikli meselelerinden biri haline gelmiti. zellikle usuz bucaksz Rus snrlarnda adr kuran gebe Kazak topluluu iin bu mesele ok byk nem kazanmt. te bu sebeplerden dolay daha 1726 ylnda zel bir elilik heyeti Rusyaya gnderilmi ancak bir sonu elde edilemedii yukarda izah edilmiti.

1179

Kazak-Kalmuk Savalar (1739-1741) ve Kk Orda, Orta Orda Kazaklarnn Rusyann Himayesine girmesi Kalmuk hkmdar Tsevan Rabtann 1729da lmyle Kalmuk hkmdarlna byk olu Galden Tseren geti. Bu hkmdarn idaresi zamannda Kalmuk Hkmdarl ok glendi, ok geni topraklara sahip oldu. Kalmuk Hkmdarl topraklar iine Dou Trkistan vilayetleri, Tiyanan blgeleri ve Kazak Ordalarnn bir ksm-zellikle Byk Orda-girdi.86 XVIII. yzyln 30lu yllarnn sonu ve 40l yllarnn banda Kalmuk Hanlnn d siyasetteki genel istikameti Rusya, Kazak Ordalar ve Orta Asyadaki devletlerle arasndaki mnsebetler oldu.87 Kazak Ordalarnn siyasi dankl ve merkezi bir devlet olamay Galden Tserene cesaret ve imkn veriyordu. Ancak Kalmuk saray Rusyann tutumundan korkuyordu. nk 30lu yllarda Kk Orda Rus uyrukluunu kabul etmi, sonra Orta Ordann Han ve baz Sultanlar, idarecileri arie Anna vanovnaya sadkat yemini etmilerdi.88 XVIII. yzyln 30lu yllarnn sonu ve 40l yllarnn banda Kazak topraklarnn Kalmuk Hkmdarl snrndaki durumu yeniden gergin bir hal almt. 30lu yllarn sonunda in saray ile bar imzalayan Kalmuk Hanlnn idareci snf, Kazak ve Orta Asya zerine saldrlar dzenlemek iin askeri ve siysi hazrlklara balad. Bu saldrlarn maksad yeni askeri ganimetler elde etmek, otlaklar geniletmek, zenaat merkezleri ve ticaret yollar zerinde hkimiyet salamakt. 1735 ylnn baharnda Bukenbay Batr, Kalmuk esretinden kaan Kazaklarn anlattklarn ar iktidar memurlarna duyurdu. Bu Kazaklar in Bogdihann ldn, Kalmuklarn inlilerle bartklarn ve Kalmuk Hkmdar Galden Tserenin Orta Orda Kazaklar zerine 20 bin kiilik bir ordu gnderme hazrl iinde olduunu aklamlard. Muhtemel Kalmuk saldrsna kar Orta Ordada da asker toplamann yannda, gerekli tedbirlerin alnd yukarda bahsi geen Kazaklar tarafndan ifade edilmiti.89 Bylece Kazak Ordalarna yeni bir saldr dzenlemeye karar veren ve bunun iin gerekli hazrlklar yapan Kalmuk hkmdar, Rusyann onayn almak maksadyla 1739 ylnda Tobolska Lama Dai ve Naurz Kaz adndaki elileri gnderdi. Elilere verilen talimata gre saldrnn sebebinin, Kazak Hanlarnn ve Sultanlarnn Kalmuk Hanlnn snr boyu blgelerine gemi yllarda dzenledikleri aknlarn misillemesi olaca belirtildi.90 Kalmuklar tarafndan askeri tehlikenin yaklat 1738-1739 yllarnda, Orta Orda Han ve Sultanlar, Kalmuklarn gney ve gneydou snr blgelerine askeri ynak yapmasna kar yeterli nlem alamadlar. Orta Orda Han ve Sultanlar, eski dmann olas bir saldrsna kar hazrlk yapacaklar yerde Kk Orda Batrlaryla birlikte, dil Kalmuklar ve Yayk Bakrtlar zerine yaplan aknlara katlyorlard. Ancak Kalmuk atlarnn nal sesleri Kazak topraklarnda duyulmaya baladktan sonra, Orta Orda hkmdarlar gnll asker toplamaya, ailelerini gizlemeye, srlerini de gvenilir yerlere sevk etmeye baladlar.91

1180

Kalmuk askerlerinin Kazak topraklar zerine saldrs 1739 ylnn sonbaharnda balad. Orta Orda airetleri zerine 30 bin kiilik Kalmuk birlii saldrd. Bu srada Orta Orda Hanlnn ve dier Kazak Ordalarnn durumu karmakt. Kk Orda iindeki i karklklar sona ermemi, bata Sultan Batr olmak zere zadegnlarn bir ksm Ebul-Hayr Han ile dmanlklarn devam ettirmekteydiler. Bu sralarda 1737de Orta Orda Han Semeke Han lm ve yerine Ebul-Mamet gemiti. Byk Orda Han Colbars da 1739 ylnda Takentte ldrlmt. Ne yazk ki i ekimeleriyle uraan Kazak zadegnler kendi gebe kabilelerini savunmak iin gereken nlemleri de alamadlar.92 17391740 ylnn k aylarnda Septen ve Sarmani komutasndaki Kalmuk askerleri, gneyden Srderya nehrinin tepelerinden ve kuzeyden rti tarafndan Kazak Ordasnn zerine saldrarak Tobol ve im boyunca Kazaklar zerine byk bir darbe indirdiler. Kazan Vilayeti kaleminden Moskova Senato kalemine gelen bir habere gre, Kazak Ordalar zerine 15 bin kadar Kalmuk askerinin saldrd, saldrlarn im ve rti nehirleri kysnda adr kurmu olan Uak ve Girey kabileleri ile Ebul-Mamet ve Barak Sultann hakimiyeti altndaki gebeler zerine yapld bildirilmektedir.93 Kalmuklarn zikredilen tarihlerde yapm olduu saldrlarda en byk darbeye, rti ve im nehirleri arasnda adr kuran Orta Orda Kazak airetlerinin mruz kald anlalmaktadr. Ancak mevsim artlarnn k oluu, yeterli maddi ve diplomatik giriimlerin yaplamamas, ayrca Rus hkmetinin taknaca tavrn bilinmemesi ve dier sebepler Kalmuk askerlerini Kazak topraklarndan karak rti havzasnda yerlemeye sevk etmitir.94 Bu srada Kazak Han, Kalmuklara kar Rusyadan askeri yardm istedi. Ancak bu yardm talebi, 26 Austos 1739 tarihinde V. A. Urusova gnderilen imparatorie emirnamesinde, Kazak Hannn istedii topu ve toplar, top ve insan gcnn az olmas bahane edilerek reddedildi.95 Ancak daha sonra Rus hkmeti, Kalmuklarn Kazak Hanl zerine yapacaklar saldr planlarn renmi ve 9 Eyll 1740ta Orenburg Komisyonu Bakan Urusova, Kalmuklar karsnda ihtiyatl olmalar hususunda uyarda bulunmutur. Bununla birlikte Rus hkmeti, Barak Sultan, Canbek ve dier Kazak idarecilerine toplar ve tfekler dnda, barut96 ve dier gerekli mallarn verilmesi konusunda talimat verdii anlalmaktadr.97 Yukarda verilen bilgilerden de anlalaca zere Kazak-Kalmuk savalarna Rusya ihtiyatl yaklamaktadr. Rusya, Kazak Hannn istedii askeri destei vermemekle, Kazaklarla gney komular arasnda balamolan nemli askeri atmalara seyirci kalma konumunda bulunduunu ak bir ekilde gstermektedir. Bu srada Kazak topraklarnn kuzey-dou ve gney snrlarndaki Kalmuk askeri harektlar giderek artmaktayd. ranllarn Buhara ve Hiveyi istila etmelerinin ardndan,98 Kalmuklar da rti ve im rmaklar arasnda Srderya blgelerinde adr kurmu olan Kazak airetleri zerine darbe stne darbe indirmeye baladlar. Ayrca Kalmuk saldrlarnn yakn bir zamanda daha da sertlemesi bekleniyordu. Bu durum karsnda Ebul-Hayr Han, silah ve askeri yardm talebinin Orenburg idarecileri tarafndan reddedilmesinden dolay Kalmuk Hanyla kiisel mnasebetler kurmaya karar verdi. Kazak Han belirli artlar altnda Kalmuk uyrukluunu kabul etme

1181

vaadinde

bulunabileceini

ima

ederek,

bylece

Kalmuklarn

Kazak

bozkrlar

zerinde

dzenleyebilecei olas saldrlar ertelemek ve zaman kazanmak istiyordu. Ayn zamanda Hive problemini de zmleyerek arlk hkmetine kendi karlar dorultusunda psikolojik bir etki yapmak istiyordu. Galden Tserenin birka yl nce iyi niyet gstergesi olarak Ebul-Hayr Hana gnderdii eliler, Kazak Hannn nazarnda Kalmuk hkmdarnn kendisiyle byle bir diyalog balatabilecei izlenimi brakmt. yle ki, 1736 ylnda Kalmuk Hontayalar Ebul-Hayrn Rus himayesini kabul ettii haberini aldktan sonra kendisiyle barmak iin eliler gndermi ve 1725 ylndan beri Kalmuk esretinde bulunan kardeinin hanmlarn ide etmiti. Galden, eliler vastasyla Kazak hkmdarna, kendisiyle sava iinde deil bar iinde bulunmak istediini belirtmitir. Ayrca Kazaklarn Rus uyrukluunu kabul ettii gibi isterlerse Kalmuk uyrukluuna da geebileceklerini ifade etmitir. Yine bugnlerde Kalmuklarn Kazak Ordalaryla savamad ve inlilerle de bartklar anlatlmt. Ebul-Hayr Han bu bilgilerin o tarihte kendi adam Baybek tarafndan Orenburg Heyeti bakan Krillova iletilmesini istemitir.99 Bylece Han, Srderyadaki klk otanda Kalmuk elileriyle yapm olduu bu grmelerden mitlenmiti. Ebul-Hayrn Rusyaya kar Kalmuklara yaknlama siyaseti, Kalmuklarla dost olduunu gsterme havas, Hann Kalmuklar hakkndaki dncesini hibir zaman deitirmemiti. nk Kazak Han, Hontayalarn politik tutumlarn ok iyi biliyordu. te Ebul-Hayr Han Rusyaya kar oynad Kalmuklarla olan bu dostluk oyununu, Kalmuklarn kendisine teklif ettii bu tbiyet meselesini kendi karlar dorultusunda kullanmaya karar verdi. Drt yl sonra Hann bekledii an geldi. 1740 ylnn sonbaharnda Kazak Han Ebul-Hayr, Kalmuk Ordusunun gney birlikleri komutan Noyan Sarmancnn yanna Kutlubet adndaki bir elisini gnderdi. Kutlubet, Sarmancya Han ile sava yapmamasn, ayrca Ebul-Hayr Hann Trkistan Han olarak iln edilmesi durumunda Galden Tserenin uyrukluuna geeceini vaat ettiini bildirdi. Han, szn tutacana dair garanti olarak da kendi olu Ayuvak rehin olarak vermeye hazr olduunu elisi araclyla bildirmiti.100 Han, Kalmuk uyrukluuna geme konusunda Galden Tserene mracaat ettiini Orenburg Rus dari makamlarndan da gizlememitir. Gizlemedii gibi Gladieve eer kendisine Rus askeri yardm yaplmazsa bu duruma daha fazla katlanamayacan ve Kalmuklarn uyrukluuna geeceini birka kez bildirmi ve bu maksatla Kazak elisi Kutlubeti Kalmuk hkmdarlna gnderdiini Tmgeneral Urusova bildirmesini istemiti. Ebul-Hayr Rus subay ile yapt bu konumalar srasnda Srderya yaknlarnda bir ehrin ina edilmesi iin Rus askerlerinin gnderilmesini defalarca talep etmesine ramen bugne kadar Rus hkmetinden bu konuyla ilgili herhangi bir faaliyetin olmadn ve kendisinin ak bir ekilde aldatldn101 dile getirerek Rus hkmetine gvenmediini ifade etmitir. Hann, aslnda Kalmuk himyesini kabul etmeyi aklndan bile geirmedii Gladiev ile yapm olduu konumalardan anlalmaktadr. O, sadece dmanlarnn askeri saldrlarnn nne geebilmek iin, zaman kazanmak maksadyla byle bir giriime bavurmutur. Bizce, Hann bu

1182

dncesinden Kalmuk Hkmdaryla kiisel mnasebetini arlk hkmetine kar politik bir bask arac olarak kullanm olabilecei anlalmaktadr. Bu durum karsnda Orenburg memurlar EbulHayrn bu ikazlarnn nemini kavrayamadlar. Rus yetkililer Kazak Hanlar, Sultanlar ve airet reisleri ile Kazak-Kalmuk mnasebetlerine eskisi gibi seyirci kaldlar. Btn bu gelimelere ramen Kalmuklar, 1740 ylnn sonbaharnda Orta Orda topraklar zerine yeni bir saldr dzenlediler. Bu saldr srasnda Kalmuklar, Kazaklarn daha tekilatl bir direniiyle karlatlar. Kazak gnll birlikleri Kalmuklara deiik cephelerden darbeler indirdiler. Kalmuk esretinden kaan Abz Baybulatov adndaki bir Kazak, Orta Orda Han Ebul-Mamet bata olmak zere 2000 kiilik bir Kazak askerinin Kalmuk Hontayas Galden Tserenin zerine saldrdn, kanl bir savan baladn, ite o srada Ebul-Mamet ile Orsktan dnen ve Rus himyesini kabul etmi olan Ablayn da bu atmalarda aktif bir rol oynadn102 haber vermektedir. 1741 ubat-Mart aylarnda Kazak topraklar zerine Kalmuklar genel bir taarruz plan hazrladlar. Kazak Ordalarnda ise dman karsnda ne yaplacana dair bir oy birlii yoktu. Ancak yukarda da akland gibi 1740 ylnda Ebul-Hayr, Kalmuk Hkmdar Tseven Rabtana kendi elisini gndererek, Trkistan ve Takent karlnda Kalmuklarn uyrukluuna geeceini ve bir olunu da rehine olarak Kalmuk Hkmdarlna gndereceini Kazak elisi vastasyla bildirmiti. 1741 ylnda Sibirya Valisi Butirlin ile Galden Tserenin temsilcisi Lama Dai arasnda grmeler oldu. Bu grmelerde Kalmuklar Rusya himyesini kabul eden Kazak Ordalarn ve onlarn nerede bulunduklarn renmek istediler. Butirlin de bu konu hakknda Orenburg Valisinin daha iyi bilgisi olduunu akladktan sonra sadece Ebul-Hayrn Ordasnn Rusya uyrukluunda olduunu bildiini syledi. Ancak unu da belirtmek gerekir ki o tarihlerde Ebul-Mamet Han ve Ablay Han ile birlikte Orta Ordann byk bir ksm da Rusya himyesini kabul etmilerdi. Kalmuk elileri Lama Dai ve Naurz Kaz, sz konusu grmelerde Galden Tserenin, Rusya uyrukluunu kabul eden Kazaklar igal etmeyeceini, bozkrda yaayan veya Rusya uyruu olmayan Kazaklara sava aacan ve savaa Rusyann mdahale etmemesi gerektiini Butirline akladlar. Grmeler srasnda Butirlin, Kazaklarn snr hatlarndan gemesinin yasaklanacan aklad. Bu grmelerin sonucundan memnun olarak ayrlan Kalmuk elileri, Sibirya Valisine resmi olarak 1741 ylnn 15 ubatnda Kazak Ordalar zerine sava balatacaklarn haber verdiler.103 1741in ubat ay sonunda, Septen ve Galden Tserenin byk olu Lama Dai komutasnda 30 bin kiilik bir Kalmuk ordusu tekrar Kazak Ordalar zerine saldrd ve sava srdrerek Tobol ve ime kadar geldi.104 Askeri harektlar 1741 ylnn yaz aylarna kadar devam etti. Kalmuk askerlerinden Urgudzjun Galzat adnda biri 1 Haziranda Yamev kalesine geldi. ehir komutanlarndan Yarbay Zarina, Kalmuk ba komutan Septenin bir yazsn getirdi. Bu yazda, Kalmuk komutan yle diyordu: Ordumun tamamn yanma alarak kendi Kalmuk topraklarma dndm beraberimde Kazak Ordalarndan esir ve tccarlarla birlikte, Kazaklar arasnda yaayan dil Kalmuklarn getirdim. Bu esirler kadn ve erkek olmak zere yaklak bin kiidir. Erkek

1183

olanlarn hepsi gentir, yal olanlarn kellelerini kestik. Ben ise ordum ile birlikte k ve bahar aylarn Ob ve Tobol rmaklar kysnda geirdim.105 Ayrca Kalmuk ordusunun bir ksm imden dier ksm Takentten ve nc bir kol da Trkistandan olmak zere btn Kazaklar ykp datmaktaydlar. Bu darbelerden kaan EbulMamet, kendi gebeleriyle beraber Or nehrinden geerek Orenburga doru yol almakta, Kalmuk ordusu da onu takip etmekteydi. Sonuta Ebul-Mamet Han Kk Orda topraklarna ekilerek lek ve Yayk nehirleri kylarna yerleti. Daha sonra Ebul-Mamet Han, geriye kalan 30 adryla Yayktan aaya g etti.106 Ayrca Kalmuklarla yaplan bu savalarda Ablay Sultan ve arkadalar da esir dt.107 1741 ylnn Mart aynda Ebul-Hayr Han, Kalmuklarn kendilerini her taraftan kuattklarn Orenburg Komisyonu Bakan Urusova bildirdi. Ayrca kendi gebe konaklarnn bulunduu yere bir kale yaplmasn rica etti. 1741 yl sonunda Ebul-Hayrn temsilcileri, Rus hkmetine Srderya nehri yannda bir kale kurulmas halinde dmanlarna kar, zellikle de ran ah ve Kalmuklara kar kendilerini savunabileceklerini akladlar.108 Ebul-Hayrn, Srderya blgesinde kale kurulmas istei, ngiliz-Rus antlamasndan sonra Rusyann gneydou blgelerine giden ngiliz ajanlar, askerleri, mhendisleri ve tccarlarn verdikleri haberlerden de anlalmaktadr. Mesela Gokk adndaki bir ngiliz tccar, Ebul-Hayrla grmediini ancak ald habere gre Hann, Sir Derya yaknnda bir ehir kurmak istediini ve bunun iin de Rusyadan yardm talebinde bulunduunu bildirmektedir.109 yldan fazla devam eden bu dnemdeki Kazak-Kalmuk savalar 1741 ylnn Mays aynda sona erdi. Bu savalar srasnda Kazaklar yer yer baarl olmakla birlikte, savan geneline ve sonucuna bakldnda ok byk darbeler almlard.110 1741 ylnn yaz mevsiminde, Kk ve Orta Orda Hanlarnn kararghlarnda Kalmuklarla olan mnasebetlerin durumu ele alnd. Bu toplantlarda Kazak idareciler Kalmuklarla sava devam ettirmek ya da bar grmeleri iin diplomatik mnasebetler balatmak konusunda bir takm grler ileri srdler. Kazak idarecilerinin byk ounluu bar grmelerinin balamasndan yanayd. Bu hususta Kalmuk hkmdarlna bir Kazak elilik heyeti gnderildi.111 Galden Tserene giden Kazak elilerinin bar tekliflerini, 1742de Orta Orda gebe Kazak blgesine gelen Bakrtlar dorulad. Bu durumu 11 Kasm 1741 ylnda Rusyaya gitmi olan Kalmuk tccarlarnn verdikleri bilgilerden renmekteyiz.112Galden Tseren, Kazak elilerinin Kalmuk heyetiyle grmeleri srasnda yapm olduklar bar teklifine birtakm artlar ileri srd. Mesel Orta ve hatta Kk Ordann kendi uyrukluuna gemesi iin deiik yntemler kulland. Bu yntemler arasnda esirlerin durumu113 da bulunuyordu. Kalmuk Hontayalar Ebul-Mamet Hann gnderdii Kazak elisi Akuraya, baz artlarla tm Kazak esirlerinin serbest braklacan sylediler. Bu artlar arasnda, Kazak Ordalarnda bulunan nemli Kazak yneticilerinin ocuklarndan davar ve adrlar ile birlikte rehine olarak on kiinin kendilerine gnderilmesini,114 ayrca Bakrt topraklarnda bulunan isyanc

1184

Karasakal115 adndaki kiinin derhal yakalanp iade edilmesini istemektedirler. Kalmuk hkmdar ancak bu artlarn yerine getirilmesi halinde Kazaklara sava amayacan aklamaktadr. Karasakaln yakalanp gnderilmedii takdirde Kazak elilerine, savan yerini ve zamann sylemelerini bildirdi.116 Ticari maksatla Kazak Ordalar ve Orta Asyaya giden Gokk, Galden Tserenin 1742 ylnn Nisan aynda Orta Orda Han Ebul-Memete bir belge verdiini aklamtr. Sz konusu belgede Ebul-Mamet Han, Batr Sultan ve dier idarecilerin Trkistana gelip orada yaamalar, istenilen rehineleri gndermeleri, Orta ve Kk Ordalarn her bir adrndan bir tilki krkn hara olarak vermeleri belirtilmektedir. Ayrca bu belgeye gre Kazaklarn ticaret kervanlarna serbeste yol vermeleri ve snrdaki Kalmuk gebe kervanlarna saldrmamalar istenmektedir. Kazaklarn bu belgede belirtilen artlar yerine getirmedikleri takdirde Galden Tserenin, ordusuyla Orta ve Kk Orda zerine giderek btn gebe Kazak kylerini talan edecei aklanmaktadr. Ebul-Hayr Han, 18 Haziran 1742 tarihinde Rus idarecisi Neplyeve gnderdii bir mektupta, Galden Tserenin bu isteklerini bildirdi.1742 ylnn bahar aynda Kk ve Orta Orda Kazak Sultanlar ve Airet Reisleri, Kalmuk Han Galden Tserenin isteklerini grmek zere 1500 kiinin katld bir toplant yaptlar. Toplantya katlanlarn byk bir ounluu, Kalmuk Hannn isteklerinin yerine getirilmesi hususunda karara vardlar. Daha sonra bu durumu Rus idari makamlarndaki yetkililerden Gladiev ve Neplyeve bildirdiler. Ayrca Ebul-Hayr Han bu konu ile ilgili Neplyev ile grp durum deerlendirmesi yapacan aklad.117 Kazaklarn, Galdan Tserenin isteklerini kabul etmeleri, doal olarak Kalmuk hkmdarnn uyrukluunu kabul etmesi anlamna geliyordu. Bu durumda Orta Ordann Sultan ve idarecilerinden ounluu Rusya ile balarnn korunmas ve salama alnmas gerektii ynnde gr birliine vardlar.118 Sultan Barak, Orta Orda ileri gelen asilzadelerin de bulunduu bir toplantda Rusya ile dostluk iinde bulunduklar dnemde Rusyann ktln grmediklerini ve zor durumda kalmadklarn, kendi topraklarnda rahat yaadklarn ifade etmitir.119 Ebul-Hayr Han da Kazak Ordalarnn Kalmuk hkmdarna tabi olmalar durumunda kendi ereflerini yitireceklerini ifade etmekte idi.120 Kalmuk hkmdarnn isteklerini yerine getirme dorultusunda gr birlii iinde olan Orta Ordadaki ileri gelen yneticilerin, kendilerine siyasi ve maddi karlar salamak iin bu grte olduklar anlald. Ayrca bu grte olan yneticilerin, daha nce Kalmuklar tarafndan tutulmu olan gneydeki Kazak topraklarna geri dnmek iin Galden Tserenin taleplerine evet dedikleri anlald. Bu srada Ebul-Mamet, kendi olunu Kalmuk Hkmdarlna rehin olarak gnderdi. Ebul-Mameti rnek alan dier baz Sultan ve idareciler de Kalmuklara yaknlamak istediler. 1742 Mart aynda Kk Orda Han Ebul-Hayr, mparatorie Elizavet Petrovnaya Orta Orda Sultan ve yneticilerinin Kalmuk tarafna yneldiini yazd.121 Ebul-Hayr Han, Galden Tserenin Kalmuk tbiyeti konusundaki ltimatomu ile ilgili olarak ve ayn zamanda Orta Ordadan birok asilzadenin Kalmuklara ynelmesine kar yle demekteydi: Dierleri ne dnrse dnsn, nasl hareket ederlerse

1185

etsinler Allahn adyla Rusyaya vermi olduum sz ve yemine sadk kalacam. nk Kalmuklar biz ok eskiden tanyoruz. Bu sebeple yalnz bugn deil eskiden de onlarn isteklerine riayet etmedik.122 Ebul-Hayrn, Orta Ordann belli bal baz yneticilerinin Kalmuklara yaknlamasn Rus idari makamlarna ikayet etmesi, kendisinin Rusyaya kar ne kadar sadk bir uyruk konumunda olduunu gstermesi bakmndan ok ilgintir. Ayrca Ebul-Hayr, ii daha da ileriye gtrp . . Neplyevden Ebul-Mamet Han, Barak Sultan ve Batr Sultanlarn ve ayrca kendisinin belirleyecei dier soylu Airet Reislerinin, rehine konumunda tutuklanmasn istemekte idi. Ebul-Hayr, byle yapmakla Kazak halknn Kalmuk hkmdar Galden Tserenin uyrukluuna gemeyi dnmeyeceini Rus makamlarna anlatmaya almakta idi.123 Kazak-Kalmuk Savalarnn Sonucunun Deerlendirilmesi Yaklak iki asra yaylan ve halk hikayelerine de konu olan, Kazak-Kalmuk mcadelesinde her iki taraf da ok insan kayb verdi. Bu savalarn temelinde meralara sahip olma yznden ortaya kan rekabet yatmaktayd. Gebe hayvanclk ekonomisinin gelimesi sadece ve sadece otlaklk alanlarn srekli genilemesine balyd. Bu sebeple Zadegnlarn mlkiyetindeki topraklarn yeniden paylalmas ve otlaklk alanlarn yeniden bllmesi iin savan kanlmaz olduu bir gerekti. Kalmuk zadegnlarnn otlak araylarndaki genileme alan sadece batya doru olabilirdi, nk douda in mparatorluu ile savayorlard. Sonuta XVIII. asra gelindiinde, bu mcadelenin sadece mera meselesi olmad ve baka sebeplerin de olduu ortaya kt. Kalmuk zadegnlar, Kazak topluluunun kabilelerine srekli baskn yaparak onlarn hayvanlarn, otlaklarn, mal varlklarn ellerinden almlar, kimi zaman da btn soylarn ve kylerini yok ederek Kazaklar arka arkaya yenilgiye uratmlardr. Bylece Kalmuk Hontayalar otlaklk alanlar dnda, gney Kazak topraklarnn ticaret ve zenaat merkezlerini de ele geirdiler. Doal olarak bu durum, Kalmuklara sadece ticaret ve zenaat merkezlerini deil, ayrca Kazak topraklaryla, Rusyay ve dier dou lkelerini birbirine balayan kervan yollarnn getii alanlar da am oldu. Bunun yan sra unu da hatrlatmak gerekir ki, Kalmuk Hkmdarlnn Kazak Ordalarna dzenlemi olduu asker yaylma harekt, Kazak toplumunda neredeyse telafisi ok zor olan sonulara sebep oldu. Kalmuk saldrlar sonucunda Kazaklar sadece maddi ve insan kaybna uramakla kalmayp, ayrca bir sre iin Semireye blgesindeki zengin otlaklarn da kaybettiler. Gebe yollarna zarar verildi, Srderya ve Semireyedeki ziraat kltrnn ocaklar yok edildi. Byk gebe ktlelerinin Orta Asyaya g etmesi oradaki sosyal, siyasi ve ekonomik hayat karmak bir hale soktu. Orta Asya kasabalarnn zaten youn olan nfusu daha da younlat. Bu a insan kitlesi, Trkistandaki yerleik ahaliyi de ala srkledi. Kazak kabileleri iin bu topraklar verimsiz ve gebe halk iin rahat hayat srdrebilecek topraklar olmad iin eski yurtlar olan batya ve kuzeybatya doru g etmek zorunda kaldlar. Bu g byk zorluklar iinde gerekleti. Bu durum bir sre sonra Yayk ve dil arasndaki gebe topraklar meselesini karmak bir hale getirdi. Bu yzden Kazaklar, dil Kalmuklar ve Bakrtlarla srekli atmak durumunda kaldlar.

1186

Bu gelimeler karsnda Kazaklar, dmanlarna kar kendilerini himaye edecek gl bir yardma ihtiya duydular. Hive ve Buhara gibi kendi soydalarna gvenemezlerdi. nk onlar da i ve d siyasi mcadelelerden balarn kaldramyor, ayrca esaret altna dme tehlikesiyle kar kaya bulunuyorlard. aresiz bu yardm iin tek ba vurulacak lke en yakn komusu Rusyadan bakas olamazd. Ancak Kazak-Kalmuk savalarna Rusya ihtiyatl yaklamt.Bu komu lke, Kazak Han Ebul-Hayrn istedii askeri destei vermemekle, Kazaklarla gney komular arasnda balam olan askeri atmalara seyirci kalma konumunda bulunduunu ak bir ekilde gstermiti. Rusyann bu tutumuna ramen Kk Orda Hannn ahsi giriimleri ve evresindeki yakn adamlarnn kendisini desteklemesi dorultusunda bu lkeye eli gnderme karar alnd. Ebul-Hayr Hana havale edilen bu sosyal ve siyasi mesele daha sonralar deitirilerek Kk ve Orta Ordalarn Rusyann himayesine alnmas ekline dnt. Bunun sonucunda XVIII. asrn 30lu yllarnda Kk Orda Rus uyrukluunu kabul etmi, sonra Orta Ordann Han ve baz Sultanlar, idarecileri arie Anna vanovnaya sadkat yemini etmilerdi. Bylece Kalmuklarla mcadele sonucunda Kazaklar ikiye blnd. Kk ve Orta Ordann bir ksm Rus snrlarna gittiler ve daha ileriki tarihlerde Rus himayesine girdiler. Byk Ordann yaklak tamam ve Orta Ordann bir ksm ise ikinci kez Kalmuklara malup olarak tam 30 yl Kalmuklarla mcadele ettiler. Ta ki 1757 ylnda Kalmuklarn inliler tarafndan ortadan kaldrlmasna kadar Kalmuk hakimiyetinde yaamak zorunda kaldlar.124 Bu olaylarda Kazaklarn hanlar, sultanlar, beyleri ve kahramanlarnn sulu olmadn dnmek kanaatimizce doru olmaz. nk Kazak halknn bu duruma dmesinde onlarn kendi aralarndaki iktidar mcadelesi de nemli rol oynamtr. Sonuta bu durumun hadiselerin Rusyann tbiyetine girme noktasna gelmesinde etkili oluu grlmektedir. 1 Orta Asya ve Kazak Ordalarnda Kalmuk (Kalmak), inde Elet, Moolcada Zun-gar

olarak adlandrlmaktadrlar. Bkz. R. V., Suleymanov, Rol i Mesta Ablaya v NatsonalnaAsvabaditelnoy Barbe i Abyedinenii Kazahskova Naroda v Vedinoy Gasudarstva v XVIII. Veke. , Ablay Han Kenesar, Almat, 1993, s. 27; bir baka kaynakta da Kalmuklar Oyratlar olarak adlandrlmlar ve Oyratlarn Jungar Kalmuklar olduu belirtilmitir. Bkz. V. A., Moisyeyev, Nekatoriye Vapros Kazahsko-Djungarskih Atnaeniy v Sovyetskoy storiografii Vapros storiografii i stonikovedeniya Kazahstana (Dorevoliotsinonny Period), Alma-Ata, 1988, s. 134-135; Rene Grousset, Oyrat, Kalmuk, Cungar her isim de ayn topluluu (Bat Moollar) gsterdiini ve Oyratlarn 1620den sonra Jungar milletini tekil ettiklerini belirtmektedir. Bkz. Rene Grousset, Bozkr mparatorluu, (ev. M. Reat Uzmen), stanbul, 1993, s. 477, 482; Kazak Sovyet Ansiklopedisinde de, Oyrat kabilelerinin 1635 ylnda birleip Jungar Hanln kurduklar aklanmaktadr. Bkz. Kazak Sovyet Entsiklopediyas (K. S. E.), T. 6, Alma-Ata, 1975, s. 380. 2 Nebijan Mukametkanul, Tarihi Zertteuler, (ev. Kojebekov Ahat), Almat, 1994, s. 41-42.

1187

Tnbayev, storiya Kazahskogo Naroda, Alma-Ata, 1993, s. 186; A. Zeki Velid Togan,

Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1981, 2. Bask, s. 152, 157. 4 Kazak Sovyet Entsiklopediyas (K. S. E.), Tom 6, s. 241; Seyfi elebi ve eserinin

muhtevas hakknda bkz. Mahmut Ak, Seyfi elebi, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, stanbul, 1999, s. 527. 5 6 7 8 9 Tnbayev, a.g.e., s. 186. Nebijan Mukametkanul, Tarihi Zertteuler, s. 43. V. A., Moisyeyev, Nekatoriye Kazaksko-Djungarski Atneeni., s. 135, 146-147. Nebijan Mukametkanul, Tarihi Zertteuler, s. 44. Bartold, V. V., Oerk storii Semireya, Semireya Oblast, 1898, s. 91-92; Nebijan

Mukametkanul, Tarihi Zertteuler, s. 44; W. Barthold, Kalmuklar, slam Ansiklopedisi, C. VI, s. 140. 10 11 12 13 14 15 16 17 Kalmuk Hkmdarlarna verilen nvan. Nebijan Mukametkanul, Tarihi Zertteuler, s. 45. Tnbayev, a.g.e., s. 186. Nebijan, Mukametkanul, Tarihi Zertteuler, s. 45-46; K. S. E., Tom 6, s. 241. K. S. E., Tom 6, s. 380; K. S. E., Tom 6, s. 241. Mehmet, Saray, Kazak Trkleri Tarihi Kazaklarn Uyan, stanbul, 1993, s. 20. Bartold, V. V., Oerk storii Semireya, s. 93. S. A., Aspendiyarovi, Kazahstan Tarihinin Oerkteri, Almat, 1994, s. 41-43; Ayrca Bk. S.

D., Asfendiyarov, storiya Kazahstana (S Drevneyih Vremen), Alma-Ata, 1993, s. 103. 18 V. A., Moisyeyev, Djongorskoye Hanstva i Kazaki (XVII. -XVIII. vv.), Alma-Ata, 1991, s.

61, 67-70; storiya Kazahskoy SSR (S Drevneyih Vremen Do Naih Dney v Piyatih Tomah), T. 3, Alma-Ata, 1979, s. 16-17; K. S. E., Tom 6, s. 380. 19 storiya Kazahskoy SSR, T. 3, s. 17; R. V., Suleymanov-V. A., Moisyeyev, z storii

Kazahstana XVIII. Veka, Alma-Ata, 1988, s. 20. 20 a.g.e., T. 3, s. 15.

1188

21

. ., Valihanov, Sabraniye Saineniy V Piyat Tomah, T. 1, Alma-Ata 1961, s. 426; M.,

Mukanov, Kazak Jerinin Tarihi, almat, 1994, s. 16. 22 23 storiya Kazahskoy SSR, T. 3, s. 13. A. ., Levin, Opisaniye Kirgiz-Kaysakskih li Kirgiz-Kazaih Ord i Stepey, T. 2, Sankt-

Peterburg, 1832, s. 66, 69; storiya Kazakskoy SSR, T. 3, s. 14-15. 24 25 26 Moisyeyev, V. A., Nekatoriye Vapros Kazaksko-Djungarski Atneeni., s. 135. storiya Kazahskoy SSR, T. 3, s. 15. YASAK: Herkesten alnan (genellikle krk eklinde verilen ok ender bir ekilde de

parayla denen) bir vergi trdr. Yasak vergisini deyen yabanclara Yasak ad verilirdi. Bkz. P. ., Rkov, storiya Orenburgskaya (1730-1750), Orenburg, 1896, s. 6; Yasak: Hara, tabii vergi. Bk. Kazahsko-Russkiye Otnaeniya (K. R. O.) v XVI-XVIII. vekah (Sbornik Dokumentov . Materalov) Tom 1, Alma-Ata, 1961, s. 733. 27 A. ., Dobrosmslov, Materiali Pa storii Rassii Orenburg, T. 2, Orenburg, 1900, s. 61-62,

K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 62, 49. 28 Apollov. N. G., Prisayedineniye Kazahstana K Rassiya v 30-h godah. XVIII. Veka., Alma-

Ata, 1948, s. 47. 29 Zimanov S. Z., -serov, N. ., Jet Jarg Jayl, Problem Kazahskogo Obnogo Prava,

Alma-Ata, 1989, s. 127. 30 Tafsilat iin Bk. Tavke Hann koymu olduu yasalara. Levin, Opisaniye., T. 3, s. 169-

180; T. ., Sultanov, Koeviye Plemana Priarala v XV. -XVII. vv. Moskova 1982, s. 113-121; S. G., Klyatorny, -T. ., Sultanov, Kazahstan Letapis Tryh Tisiyeletiy, Alma-Ata, 1992, s. 315-324. 31 Reit Rahmeti Arat, Kazakistan, slam Ansiklopedisi, C. VI. s. 499; Kazak SSR

tarihinden balyarak bir ok dkmanda Jangirden sonra (1680 ylnda) Han tahtna Tavkenin oturduu belirtilmektedir. Bkz. Salaraul, K., Handar Kestesi: (s Handarnn Jlnamalk Kestesi), Almat, 1992, s. 41-42; Kazak-Sovyet Entsiklopediyas, Tom, X, Almat, 1977, s. 623; Farkl tarih gsterenler de var. Mesela, Apollov, 1678 tarihini gsteriyor. Bkz. Apollov, N. G., Prisoyedineniye Mladego Cuza K Rossii B 30-h XVIII. B., Alma-Ata, 1948, s. 64. 32 33 Apollov, Prisoyedineniye Mladego Cuza K Rossii, s. 64. Saken Sozakbayev, Tavke Han Jet Jarg, Almat, 1994, s. 15; Ayrca Bkz., Doan,

Orhan, Ebul-Hayr Han Dnemi Kazak-Rus Mnasebetleri (1718-1748), (Baslmam doktora tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2001, s. 25.

1189

34 35 36 1994, s. 9. 37

Sozakbayev, Tavke Han Jet Jarg, s. 15. Sozakbayev, Tavke Han Jet Jarg, s. 17. Kazahsko-Russkiye Otnaeniya (K. R. O.) v XVI-XVIII. vekah (Sbornik Dokumentov i

Materalov) Tom 1, Alma-Ata, 1961, s. 406, 407; S., Sozakbayev, Tavke Han (Jet Jarg), Almat,

Beyler Meclisine Kazaklarda Biyler Kenesi denmektedir. Bkz. K. S. E., T. 2, kolon 3, s.

328; Bu devlet organ Kazak devletinin siyasi dzeninde ok nemli haklara sahip olmakla birlikte, i ve d siyaseti gerekletirmede de byk katklar salad. Orda arasndaki ihtilafl meseleleri zmek ve blc faaliyette bulunan Sultanlar zerinde karar vermede snrsz rol stlenmilerdir. Belli bir meselede verdikleri kararlarn hukuki gce sahip olduu, bu kararlara Hann bile itiraz edemedii ifade edilmitir. Tafsilat iin Bkz. Sozakbeyev, a.g.e., s. 10-11; Zimanov, Jet Jarg Jayl, Problem., s. 137; rina, Yerofyeyava, Han Abulhair (Polkovadets, Pravitel, Politik), Almat, 1999, s. 32. 38 39 40 41 42 43 44 Sozakbayev, a.g.e., s. 11; Zimanov, Jet Jarg Jayl, Problem., s. 125. storiye Kazakskoy, SSR, T. 3, s. 14. Sozakbayev, Tavke Han., s. 12-13. Sozakbayev, a.g.e., 13-14. Sozakbayev, a.g.e., s. 23. K. R. O., T. 1, Belge No: 26, s. 35-36; Rkov, storiya Orenburgskaya, s. 39, 71. K. R. O., T. 1, Belge No: 70, s 148; Kudayberdi Ul akarim, Rodoslavnaya Turkov,

Kirgizov, Kazahov i Hanskih Dinastiy, Alma-Ata, 1990, s. 97. 45 46 K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 62; Tnpayev, storiya Kazahskogo Naroda, s. 91, 103. K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 62; Belge No: 62, s. 125, Belge No: 103, s. 268; Belge No:

105, s. 272; Belge No: 185, s. 486-489; Belge No: 186, s. 489. 47 48 49 50 K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 62; Belge No: 70, s. 148. K. R. O., T. 1, Belge No: 70, s. 155, 163; Belge No: 178, s. 469. K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 62-68; Belge No: 88, s. 213; Belge No: 167, s. 433. Kayp Hann lmnden sonra Orta Ordann Han olarak Bolattan sz ediliyor. Hatta

Bolatn Tavkeden sonra ayn zamanda Kazak Ordasnn Byk Han olduu da ifade edilmitir.

1190

Bk. N. G., Apollov, Prisayedineniye Kazakhstana k Rassiya v 30-h gg. XVIII. v, Alma-Ata, 1948, s. 131-135. 51 K. R. O., T. 1, Belge No: 166, s. 428; V. Ya., Basin, Kazahstan v Sistema Vneney

Politiki Rassii. v Pervoy Palavine XVIII. Veka. Kazakistan v XV. -XVIII. Vekah, Alma-Ata, 1969, s. 60. 52 Moisyeyev, Abulhair (Nabrosak Politieskoga Portreta), zvestiya Akademi Nauk

Respubliki Kazahstan, Seria Obistvennih Nauk (ANRK., SON.), 3 (183), May-yun, Alma-ata, 1992, s. 39-40; T. ., Sultanov, Sasloviye Sultanov v Kazahskom Hanstve XV-XVII. Vekov, Kazahstan v Epohu Feodalizme, Almat, 1981, s. 143; Ebul-Hayrn Han olmas Cengiz nesline deil geni bir aile yaps ve gl kabile ve kahramanlarn desteinin yannda ayrca kendisinin gstermi olduu kahramanla dayandrlyor. Bkz. Sultanov, a.g.m., s. 143. 53 54 55 56 57 58 V. A., Moisyeyev, Abulhair (Nabrosak Politieskova Portreta)., s. 40. Moisyeyev, a.g.m., s. 40. Moisyeyev, Djungarskoye., s. 82-83. Levin, Opisaniye., T. 2, s. 66-67. Tnpayev, storiya Kazahskogo Naroda, s. 188. K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 49; Belge No: 62, s. 126; Levin, Opisaniye., T. 2, s. 69; V.

V., Bartold, Oerk storii Semireya, Semireya Oblast, 1898, s. 95; Moisyeyev, Djungarskoye., s. 73. 59 60 61 Levin, a.g.e., T. 2, s. 69. Levin, a.g.e., T. 2, s. 69-70; Levin, a.g.e., Almat, 19962, s. 167. Aktaban ubrnd Tabanlar anana kadar halkn tamamnn ka veya yaln ayak

taban bozulup beyaz olana kadar halkn ka demektir. Bu dnem Byk ve Orta Orda Kazaklar arasnda Alka gl sulama yani Sr Derya gneyinde, Mirza l snrnda olan Alka Gl adndaki tuzlu gllerden su iilen zaman veya Alka Gl yaknnda gszlkten yere dlen zaman anlamna gelir. Keyin Sovgan Ak aac emmek, ak aa suyuyla susuzluunu gidermek demektir. Kk Ordada ise Savran Aynalgan yani Sr Derya havzasndaki eski Savran ehri etrafnda (aman inacna gre dua eder gibi) dolaan ve dnen zaman demektir. Bu sz Savran Kasabasn getikten sonra sylenmitir. Bk. Tnpayev. a.g.e., s. 189-191; Ayrca Bkz. A. Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili. s. 169-170. 62 Tnpayev, storiya Kazahskogo Naroda, s. 189-191.

1191

63

storiya Kazahskoy SSR, T. 3, s. 199; Baymirza, Hayit, Trkistan Devletlerinin Milli

Mcadeleleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, s. 14; Saray, Kazak Trkleri., s. 20. 64 65 66 67 2, s. 71. 68 69 70 Levin, Opisaniye., T. 2, s. 71-73; K. S. E., T. 6, s. 262. Kalmuklarn ld yer. storiya Kazahskoy SSR, T. 3, s. 21; Moisyeyev, a.g.e., s. 79; Mukanov, Kazak Jernn Moisyeyev, Djungarskoye., s. 74. Tnpayev, storiye Kazakskova Naroda, s. 71. Moisyeyev, Djungarskoye., s. 78. Levin, Opisaniye., T. 2, s. 70-71. G. ., Semenuk, Problemi storii Koevih Plemen i Narodov Perioda Feodalizma (Na

Materialah Kazahstan), Kalinin, 1974, s. 87; Moisyeyev, Djungarskoye., s. 72; Levin, Opisaniye., T.

Tarihi, s. 12; Suleymanov, z storii., s. 23. 71 72 73 74 75 76 Tnpayev, storiya Kazahskogo Noroda, s. 194. Boloya Sovyetskaya Entsiklopediya, T. 19, Moskova, 1953, 2. Bask, s. 329. Kalmuklarn inledii, alad yer. Suyunu kpeklerin bile imedii Alakul gl. Tnpayev., a.g.e., s. 193-194. Anlamazlklarn kesin olarak sebebi bilinmemekle beraber Orta Ordadan Semeke, Kk

Ordadan Ebul-Hayr len Tavkenin olu Byk Han Bolatn yeri zerine hak iddia ettiler. storiya Kazahskoy, SSR, T. 3, s. 22-23. 77 78 79 80 81 82 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 80-81; storiya Kazahskoy SSR, T. 3, s. 22. Moisyeyev, a.g.e., s. 106. Rus Kazaklar. K. R. O., T. 1, s. VI; Belge No:, 150, s. 385; Levin, Opisaniye., T. 2, s. 70. K. R. O., T. 1, Belge No: 25, s. 35, Belge No: 27, s. 37-40. Material Po storii Politieskova Stroya Kazahstana, T. 1, Belge No: 2, Alma-Ata, 1960, s.

11; K. R. O., T. 1, Belge No: 26, s. 37.

1192

83 84

K. R. O., T. 1, Belge No: 56, s. 120-121. K. R. O., T. 1, Belge No: 33, s. 62; Ayrca Bk. Ayn Belgenin 49. Sh. de Tavkelevin bir

sorusu karsnda Ebul-Hayr Han da yukarda bahsi geen ehirlerin eskiden kendi ellerinde olduunu aklamtr. 85 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 102-104.

86 . V., imitdorjiyev, Vzaimotnaeniya Mongolii i Rassii XVII. -XVIII. vv., Moskova-1978, s. 145, 147. 87 88 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 112. Orhan, Doan, Ebul-Hayr Han Dnemi Kazak-Rus Mnasebetleri (1718-1748), s. 88-

102, 122-126. 89 90 91 Sleymanov, -Moisyeyev, z storii., s. 32-33. Moisyeyev, Djungarskoye., s. 112-113. . ., Kraft, Sbornik Uzakoneniy A Kirgizah Stepnh Oblastey, Orenburg, 1898, s. 6-8;

Moisyeyev, a.g.e., s. 113-114; V. Y., Basin, Rossiya i Kazaskiye Hanstva v XVI-XVIII. VV., Alma-Ata, 1971, s. 159. 92 Suleymanov, -Moisyeyev, z storii., s. 33; Moisyeyev, Djungarskoye., s. 114,

imitdorjiyev, Vzaimotnaeniya., s. 148. 93 94 95 96 Suleymanov, -Moisyeyev, a.g.e., s. 33-34; Moisyeyev, a.g.e., s. 115. Moisyeyev, a.g.e., s. 115. Kraft, Sbornik Uzakoneniy., s. 7. Rus Elisi Tavkelev Kazak topraklarnda kald sre (1731-1733) iinde Kazaklarn top

dkmenin ne olduunu bilmediklerini, toplarnn bulunmadn, silah yapamadklarn, silahlarn Hive ve Buharadan koyun ve at karlnda satn aldklarn, kendilerinin barut ve gherile yapabildiklerini, byk fabrikalarnn bulunmadn, ok ve Belge No: 33, s. 86. 97 98 99 Moisyeyev, a.g.e., s. 115. Rkov, Orenburgskaya., s. 56; Levin, Opisaniye., T. 2, s. 146. K. R. O., T. 1, Belge No: 62, s. 126. yay fazla kullanmadklarn, sava srasnda fitilli silahlar fazlaca kullandklarn kendi gnlnde anlatmaktadr. Bk. K. R. O., T. 1,

1193

100 K. R. O., T. 1, Belge No: 76, s. 182; Moisyeyev, Djungarskoye., s. 124. 101 K. R. O., T. 1, Belge No: 76, s. 182. 102 Suleymanov, -Moisyeyev, z storii., s. 34; Moisyeyev, Djungarskoye., s. 115-116. 103 Moisyeyev, a.g.e., s. 116-117. 104 Suleymanov, -Moisiyeyev, a.g.e., s. 34; Moisyeyev, a.g.e., s. 118; imitdorjiyev, Vzaimootnoeniya., s. 149. 105 Suleymanov-Moisyeyev, z storii., s. 34. 106 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 119. 107 imitdorjiyev, Vzaimotnaeniya., s. 149; Suleymanov-Moisyeyev, a.g.e., s. 34; Ablayn esaretiyle ilgili bilgi iin ayrca Bk. Abuyev, K., Ablay i Nekatoriye Vapros Kazahstanskoy storiografii, (ANRK., SON.), No: 3 (I83), Alma-Ata, l992, s. 44-51; Bu savalarla ilgili ayrca Bk. S. E., Tolbekov, Koevoye Obistva Kazahov v XVIII. Naale XX. Veka (Politika Ekonomieskiy Analiz), Alma-Ata, 1971, s. 265-266. 108 Moisyeyev, a.g.e., s. 119. 109 P. E., Matviyevski, A Roli Orenburga v Russko-ndiyskoy Targovle v XVIII. v. storia SSSR, S. 1, Yanvar-Fevral, Moskova, 1969, s. 102. 110 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 121. 111 Moisyeyev, a.g.e., s. 121, Suleymanov-Moisyeyev, z storii., s. 36. 112 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 122. 113 Eski bir gelenee gre Kazaklarla Kalmuklar arasnda askeri atmalardan sonra esir dei-tokuu yaplyordu. Bk. Suleymanov-Moisyeyev, z storii., s. 36. 114 Sultan Barak, Batr, Canibek v. d. olmak zere. 115 Karasakal, Kazak Ordalarnda Kalmuk Hkmdarnn olu Suna Batr olarak bilinmektedir. Bkz. Moisyeyev, Djungarskoye., s. 122. 116 Moisyeyev, a.g.e., s. 122. 117 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 124-125. 118 K. R. O., T. 1, Belge No: 96, s. 239.

1194

119 K. R. O., T. 1, Belge No: 105, s. 270. 120 K. R. O., T. 1, Belge No: 75, s. 175. 121 Moisyeyev, Djungarskoye., s. 125-126. 122 K. R. O., T. 1, Belge No: 82, s. 191. 123 M. P., Viyatkin, K storii Raspada., Material Pa istorii Kazahskoy SSR (1741-1751 gg.), T. 2, Alma-Ata, 1948, s. 10. 124 Tnpeyev, storiya Kazahskogo Naroda, s. 185. Abuyev, K., Ablay i Nekatoriye Vapros Kazahstanskoy storiografii, (ANRK., SON.), No: 3 (I83), Alma-Ata, l992. Ak, M., Seyfi elebi, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, stanbul, 1999. Alpargu, M., Yeniada Kazak Trkleri, Ankara, 1996. Apollov. N. G., Prisayedineniye Kazahstana K Rassiya v 30-h godah. XVIII. Veka., Alma-Ata, 1948. Apollov, N. G., Prisoyedineniye Mladego Cuza K Rossii B 30-h XVIII. B., zvestiya Akademii Nauk Kazashkoy SSR, Seriya storieskaya, nr. 49, vp. 4, Alma-Ata, 1948. Arat, Reit Rahmeti Kazakistan, slam Ansiklopedisi, C. VI. Asfendiyarov, S. D., storiya Kazahstana (S Drevneyih Vremen), Alma-Ata, 1993. Aspendiyarovi, S. A., Kazahstan Tarihinin Oerkteri, Almat, 1994. Barthold, W., Kalmuklar, slam Ansiklopedisi, C. VI. Bartold, V. V., Oerk storii Semireya, Semireya Oblast, 1898. Basin, V. Y., Kazahstan v Sistema Vneney Politiki Rassii. v Pervoy Palavine XVIII. Veka, Kazakistan v XV. -XVIII. Vekah, Alma-Ata, 1969. Basin, V. Y., Rossiya i Kazaskiye Hanstva v XVI-XVIII. VV., Alma-Ata, 1971. Boloya Sovyetskaya Entsiklopediya, T. 19, 2. Bask, Moskova, 1953. imitdorjiyev, . V., Vzaimotnaeniya Mongolii i Rassii XVII. -XVIII. VV., Moskova-1978. Dobrasmslov, A. ., Materiali Pa storii Rassii Orenburg, T. 2, Orenburg, 1900.

1195

Doan, Orhan, Ebul-Hayr Han Dnemi Kazak-Rus Mnasebetleri (1718-1748), (Baslmam doktora tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2001. Doan, Orhan, Tavke Han Dnemi (1680-1718) Kazak Hanl ve Tavke Han Yasalar (Jeti Jarg), Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (4. sayda yanlanacaktr). Grousset, Rene, Bozkr mparatorluu, (ev. M. Reat Uzmen), stanbul, 1993. Hasenov, Abdikarim, Kazak Tarhnn 5000 Jldk Bayan, Almat, 1996. Hayit, Baymirza, Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995. storiya Kazahskoy SSR (S Drevneyih Vremen Do Naih Dney v Piyatih Tomah), T. 3, AlmaAta, 1979. Kazahsko-Russkiye Otnaeniya v XVI-XVIII. vekah (Sbornik Dokumentov . Materalov) Tom 1, Alma-Ata, 1961. Kazak-Sovyet Entsiklopediyas, Tom, X, Almat, 1977. Kazak Sovyet Entsiklopediyas (K. S. E.), Tom, VI, Alma-Ata, 1975. Klyatorny, S. G., -Sultanov, T. ., Kazahstan Letapis Tryh Tisiyeletiy, Alma-Ata, 1992. Kraft, . ., Sbornik Uzakoneniy A Kirgizah Stepnh Oblastey, Orenburg, 1898. Levin, A. ., Opisaniye Kirgiz-Kaysakskih li Kirgiz-Kazaih Ord i Stepey, T. 2, Sankt-Peterburg, 1832. Maavin, Muhtar, Kazak Tarihinin Alippesi, Almat, 1995. Material Po storii Politieskova Stroya Kazahstana, T. 1, Alma-Ata, 1960. Matviyevski, P. E., A Roli Orenburga v Russko-ndiyskoy Targovle v XVIII. v. storia SSSR, S. 1, Yanvar-Fevral, Moskova, 1969. Mukametkanul, Nebijan, Tarihi Zertteuler, (ev. Kojebekov Ahat), Almat, 1994. Mukanov, M., Kazak Jerinin Tarihi, almat, 1994. Moisyeyev, V. A., Nekatoriye Vapros Kazahsko-Djungarskih Atnaeniy v Sovyetskoy storiografii Vapros storiografii i stonikovedeniya Kazahstana (Dorevoliotsinonny Period), AlmaAta, 1988.

1196

Moisyeyev, V. A., Djongorskoye Hanstva i Kazaki (XVII. -XVIII. vv.), Alma-Ata, 1991. Moisyeyev, Abulhair (Nabrosak Politieskoga Portreta), zvestiya Akademi Nauk Respubliki Kazahstan, Seria Obistvennih Nauk (ANRK., SON.), 3 (183), May-yun, Alma-ata, 1992. Rkov, P. ., storiya Orenburgskaya (1730-1750), Orenburg, 1896. Salaraul, K., Handar Kestesi: (s Handarnn Jlnamalk Kestesi), Almat, 1992. Saray, Mehmet, Kazak Trkleri Tarihi Kazaklarn Uyan, stanbul, 1993. Semenuk, G. ., Problemi storii Koevih Plemen i Narodov Perioda Feodalizma (Na Materialah Kazahstan), Kalinin, 1974. Sozakbayev, Saken, Tavke Han Jet Jarg, Almat, 1994. Suleymanov, R. V., -Moisyeyev, V. A., z storii Kazahstana XVIII. Veka, Alma-Ata, 1988. Suleymanov, R. V., Rol i Mesta Ablaya v Natsonalna-Asvabaditelnoy Barbe i Abyedinenii Kazahskova Naroda v Vedinoy Gasudarstva v XVIII. Veke. , Ablay Han Kenesar, Almat, 1993. Sultanov, T. ., Sasloviye Sultanov v Kazahskom Hanstve XV-XVII. Vekov, Kazahstan v Epohu Feodalizme, Almat, 1981. Sultanov, T. ., Koeviye Plemana Priarala v XV. -XVII. vv. Moskova 1982. akarim, Kudayberdi Ul, Rodoslavnaya Turkov, Kirgizov, Kazahov i Hanskih Dinastiy, AlmaAta, 1990. Tnbayev, storiya Kazahskogo Naroda, Alma-Ata, 1993. Togan, A. Zeki Velid, Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 2. Bask, 1981. Tolbekov, S. E., Koevoye Obistva Kazahov v XVIII. Naale XX. Veka (Politika Ekonomieskiy Analiz), Alma-Ata, 1971. Valihanov, . ., Sabraniye Saineniy V Piyat Tomah, T. 1, Alma-Ata 1961. Viyatkin, M. P., K storii Raspada, Material Pa istorii Kazahskoy SSR (1741-1751 gg.), T. 2, Alma-Ata, 1948. Yerofyeyava, rina, Han Abulhair (Polkovadets, Pravitel, Politik), Almat, 1999. Zimanov S. Z., -serov, N. ., Jet Jarg Jayl, Problem Kazahskogo Obnogo Prava, AlmaAta, 1989.

1197

1198

Krkyedinci Blm Hindistan'da Kurulan Trk Devletleri / Bbr mparatorluu

A. Hindistan'da Kurulan Trk Devletleri Hindistan'da Kurulan Trk Devletleri / Prof. Dr. Salim Chce [s.689730]
nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Afganistann kuzeyde Garcistan, batda Herat, gneyde Germsir ve Nimruz ve douda KabilKandahar ile snrlanan dalk Gur blgesinde ortaya kan1 ve oraya nisbetle isimlendirilen Gurlularn meneleri hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Her ne kadar kendilerini efsanev ensbn Hanedanna2 balamak isteseler de, bu topluluun Trk soyundan geldiine dair kuvvetli belirtiler mevcuttur.3 Seluklularn Ouz darbeleri altnda dalmasndan istifade ile glenen Gurlular Trk memlklardan kurulu ordularyla ksa srede slm dnyasnda nemli bir g haline geldi. Onikinci yzyln sonlarna doru ran hari, Gaznelilerin hakim olduklar btn topraklar ele geiren bu topluluk, biraz da kuzeydeki gl rakipleri Harezmahlar Devleti sebebiyle gneye ynelmi ve tamamen Trk memlklardan teekkl eden ordularla Hindistana seferler dzenlemitir.4 Bu yneli zellikle Muizz ed-dn Muhammed Grnin Gazneye hakim olmasndan sonra daha belirgin bir hale gelecektir.5 Bu srada Hindistan, feodal devletikler halinde raca ve maharacalar tarafndan ynetilmekteydi.6 Pencb yresinde ise Lahor merkez olmak zere Gazneliler hakim bulunuyordu. 1176da, daha ok Trklerden meydana gelen ordusu ile Karmatlerden Multan alan Muizz eddn Muhammed, bir yl sonra Ucc zerine yryerek Racann hanmnn ihaneti sayesinde buray zaptetti.7 1178de Ucc ve Multan yoluyla Nahravala (; Gucerat) ynnde harekete geen Gur Sultannn yolu Nadulu Kelhanda kesildi. Blgedeki racalar iddetle direndi. Bunu deerlendiren tecrbeli Raca Bhim Div, Raputlardan da destek alarak Gur Ordusunu malup etti.8 Bu olay Mslman Trklerin Hindistanda uradklar ilk nemli yenilgidir. Sultan Muizz ed-dn Muhammed, 1180 ylnda Gaznelilerin son temsilcisi, Lahor hakimi Husrev Meliki hakimiyeti altna ald.9 ki yl sonra Gakhar arazisine girerek Sialkotu (; Sakala) zapt etti ve burasn bir hareket ss haline getirdi.10 Bundan rahatszlk duyan Husrev Melikin Gakharlar ile anlamasn nlemek zere Lahor bask altna alnd. Bylece Gazneli hkmdarna mstakil hareket etme imkan verilmemi, Oda, bir fil ile birlikte olu Melikh Sultan Muizz ed-dnin nezdine gndererek hi deilse geici bir sre iin

1199

bar salamt.11Ancak bu sonucu deitirmeyecek ve 1186da Lahoru zapt eden Gurlular, son Gazneli topraklarna da el koyacaklardr.12 Sultan Muizz ed-dn Muhammed, Pencba tamamen hakim olarak blgede belirleyici bir konuma ykselirken Tomaraslarn elinde bulunan Dehliyi13 zapt ederek Hayber geidiyle Orta Hindistan ve Ganj dzlklerini birbirine balayan stratejik bir mevkide bulunan bu ehri sratle tahkim eden14 auhanlarn (; Raputlar) Ecmir Racas III. Prithvi (; Ray Pithora) nemli lde glenmi ve Lahor ile birlikte Kuzey Hindistandaki Mslman ahali iin tehlikeli bir hale gelmi bulunuyordu.15 Dolaysyla Lahoru zapt eden Grlular, Trk asker ve idar sistemine benzer bir tekilatlanmaya sahip olup16 dier Hindu hkmetlerine gre daha gl bir konumda bulunan Raputlar ile kar karya geldi. A. Tarain Savalar 1191 knda Raput arazisine giren Trklerden mteekkil Grlu ordusu sratle Taberhindeyi (; Bathinda) ele geirerek, Hindistann kaps saylan Pencb Delhi yaylasna balayan dzlk zerinde yeralan Taraine (; Tiror) kadar ilerledi.17 Burada, Mslmanlara kar kazand baarlardan dolay hakknda destanlar yazlan Raputlarn cesur ve muharip Racas III. Prithvi ve mttefikleri ile karlat. Seme on iki bin atly Taberhindede brakm olan Sultan Muizz ed-dn Muhammed, kendi kuvvetlerinden kat kat fazla olan ve ikiyzbin svari ile dnemin adeta canl tanklar saylabilecek binden fazla filden oluan birleik Hindu ordusuna hcum etmekten ekinmedi.18 Savan iyice iddetlendii bir srada, merkez kuvvetlerinin banda bizzat ileri atlan Sultan omuzundan ar ekilde yaralanm ve atndan dmek zere iken Kala Trklerinden bir piyadenin olaanst gayretiyle Hindu kuatmasn yararak, mutlak bir lmden kurtulmutur.19 Gurlu ordusu byk bir azimle ve kyasya vurumasna ramen netice alamad. Sonuta Trkler geri ekilirken, Raputlar takip etme cesaretini gsteremedi. Sultan Muizz ed-dn Muhammed, Gazneye dnerken sratle yeni bir seferin hazrlklarn da balatt.20 Bu arada savan yaralarn saran auhanlar, Taberhinde kalesini muhasara etti. Ancak, Kale muhafz Melik Ziy ed-dn Tulek burasn bir seneden fazla savunmay baarrken, Sultan hazrlklarn tamamlam ve yzyirmi bin atl ile Gazneden yola kmt.21 Gur Sultan Lahora ulatnda nde gelen komutanlarndan Kvvaml-Mlk Rkn ed-dn Hamzay, Taberhinde nlerinden ekilip, Tarainde kamp kurmu olan Raca III. Prithviye eli gndererek, Ondan Muhammed b. Kasm dneminden beri Mslmanlara ait olan bu blgeleri geri vermesini veya slmiyeti kabul edip hakimiyeti altna girmesini istedi.22 Bu talep, Muizz ed-dn Muhammedin yrtt bir psikolojik harektt ve Raput Racasndan bekledii sert cevab almakta gecikmedi. III. Prithvi, bir yandan Raput ve Afgan atllarndan mteekkil yz bin kiilik kuvvetiyle harekete geerken, te yandan da Hindistann dier byk raca ve raelerini yardma ard.23

1200

Raputlar desteklemek zere yeniden Tarain sahrasnda toplanan yzelliye yakn raca Sultana bir mektup gndererek ekilip gittii takdirde hi karmayacaklarna yemin etmekte ve aksi halde ertesi gn kendisini ezeceklerini bildirmekteydi. Gur Sultan buna Firzkuhtaki aabeyinin karar verebileceini ifadeyle Raputlar oyalarken, ertesi sabah erkenden, hi beklenmedik bir anda Sarsavati nehrini geerek dmann zerine atld. Onbin svari drt yandan taarruza geiyor, oklarn braktktan sonra belirli bir dzen ierisinde geri ekiliyordu. Bu harb oyunu Hindu birliklerinin btn dzenini alt st etmi ve dier birliklerin kuatmay tamamlamasyla sona ermiti.24 ok bilinen bu Trk sava taktii neticesinde, mttefik kuvvetler tam bir bozguna uratlrken, kazanlan baar muhteemdi. Sonuta, bir yl nceki savata Sultan yaralayan Handay Rae bata olmak zere pek ok raca ldrld veya esir alnd. Bunlardan birisi olan III. Prithvinin oullarndan Rainsi, Ecmir valiliine tayin edilirken25 blgedeki Sarsaty, Samana, Kuhram ve Hansi gibi pek ok ehir ve kale ele geirilerek Raput mevzilerinin byk bir ksm devre d brakld. 1192 ylnda kazanlan Tarain zaferi Hindistan Trk tarihi bakmndan nemli bir dnm noktas olup, sonular itibariyle Malazgirt zaferine benzer. Zira, bu muharebeyi mteakip Kuzey Hindistann nemli ehir ve kasabalar art arda Gurlu hakimiyeti altna girdi.26 Bir baka deyile Tarain zaferinden sonra Gurlular adna Kuzey Hindistann fethini, nceleri tamamen Sultan Muizz ed-dn Muhammed Gr adna hareket eden Trk kumandanlar stlenmi ve bu grevi de lykyla yerine getirmilerdir. B. Kuzey Hindistanda Gerekletirilen Fetihler Sultan Muizz ed-dn Muhammed, muzaffer bir ekilde Tarainden Gazneye dnerken nemli miktarda bir kuvveti Hindistanda brakt. Bunlar, blgeye sadece aknlar yapmakla yetinilmeyeceini dolaysyla, Gazneli Mahmudun aksine Sultan Muizz ed-dnin Hindistana hakim olmak istediini gstermektedir.27 Ancak Gazneye ulaldktan sonra Gurlularn, Byk Seluklu devletinin mirasna konarak Dou Mslmanlarnn liderliini ele geirebilmek hususunda rekbete girdikleri Harezmhlarn sebep olduu meseleler ar basacaktr. Zamanla tam bir kr dv halini alacak olan bu meseleler28 sebebiyle Sultan Muizz ed-dn Muhammed, Hindistan ile yeterince ilgilenemeyecek, dolaysyla Hindistann btn asker ve siys unsurlar bata Aybeg olmak zere muktedir ve gvenilir Trk kumandanlarn elinde toplanmaya balayacaktr. Ona ramen Gur Sultan, Harezmahlar ve bu arada yeni ortaya kan Karahtaylar ile yapt mcadeleden frsat bulduka Hindistana gelmi ve baz blgeleri de feth etmitir. 1. Sultan Muizz ed-dn Muhammedin Fetihleri 1194de Gazneden harekete geen Gur Sultan Kannau ve Benares zerine yrd. Bu arada Gur ordusuna iltihak eden ve ellibin kiilik svari birliinin bana getirilen Aybeg29 ve Sipahsalar zz ed-dn Hseyin Harmil ile birlikte Chandvar civarna ulaan Sultan, burada yollarn kesmek isteyen Hindu kuvvetlerini malp ederek, geri srd. Sonunda Cemne nehri kysnda Chandvar yaknlarnda sktrlan Rae Jai Chand savaa mecbur edildi ve gzne isabet eden bir okla ldrlerek kuvvetleri

1201

datld. Bol miktarda ganimet ve yz fil alndktan sonra Raenin hazinelerinin bulunduu Asni kalesi de ele geirilerek, Benares dahil Bengale snrna kadar olan btn blge zapt edildi.30 Bir yl sonra, 1195de tekrar Hindistana giren Gur Sultan Hanside Aybeg tarafndan karland ve birlikte Thankir zerine yrnd. Rae Kunvar Palin hayatnn balanmas dilei kabul edilmi ise de topraklar geri verilmeyerek memlk asll Trk kumandanlardan Bah ed-dn Turulun ynetimine brakld.31 Buradan hareketle, Hasan Nizmnin Hindistan kalelerinin meydana getirdii gerdanlkta bir inci olarak tanmlad Galyr (Gwalior)32 zerine yryen Trk ordusu karsnda dehete den Rae Solankhpalann derhal on fil ve her yl muntazam olarak vergi vermek kaydyla yapt sulh teklifi kabul edildi. Buna karlk Raenin topraklarna dokunulmayacakt. Sonunda Sultan Gazneye, hareket ederken Aybeg de, Dehliye dnd.33 Galyr seferinden sonra Trkistanda ortaya kan gelimeler34 yznden Gur Sultan Muizz ed-dn Muhammed, yaklak on sene Hindistana gelmeye frsat bulamad. Bu sre ierisinde Hindistan fetihlerini Aybeg, Bah ed-dn Turul ve Bahtiyr Hala yrtt. Yine bu srada Gur tahtnda deiiklikler olmu ve 1203de, aabeyi Gys ed-dnin lm Sultan Muizz ed-dn Muhammedi olduka sarsmt. 35 1204 ylnda Sultan Mehmedi malup ederek Harezm ehrini kuatan Muizz ed-dn Muhammed, buradan herhangi bir sonu alamadan geri dnerken, Belh yolunu kapatan Karahtayllar ile Andkhud kalesi36 nlerinde yapt sava da kaybetti.37 Bunun zerine btn Gur lkesi karm ve bir ksm melikler mstakil hareket etmeye balamt.38 Ksa srede onlar itaat altna alan ve bu arada Harezmliler ile de bar yapan Gur Sultan tekrar Hindistana yneldi.39 Ankdhud yenilgisini haber aldktan sonra genel bir ayaklanma balatarak Pencb blgesinin gvenliini tehdit eden Gakharlar, 1205 ylnda iddetle ezildi. kiyz bin kii kltan geirilirken Sultan, sadk adamlarn, bu arada Hindistanda gittike ykselen Aybegi de cmerte mkfatlandrd.40 Karahtaylar zerine yrmek iin Lahordan hareket ettikten sonra Daniyada (: Damyak) mola verildii srada, Gakhar fedailerinin ar bir ekilde yaralad Sultan Muizz ed-dn Muhammed, 15 Mart 1206 tarihinde ld.41 2. Aybegin Fetihleri Tarain zaferinden sonra Sultan Muizz ed-dn Muhammed, Kuhram ve Samana valiliine atad Aybegi, Kuzey Hindistann byk bir blmn iine alan auhan memleketlerini de tamamen fethe memur etmiti.42 lk anda kendisine havale edilen Kuhram ve Samana yresini tam olarak itaat altna alan bu Trk Meliki, derin ve geni hendeiyle tannan Merut kalesini feth ettikten sonra sratle Dehli zerine yrm ve bu nemli merkezi zapt etmitir.43 Eyll 1192de Aybeg, Gcert taraflar ve Nahravala meselesiyle ilgilendi. Blge racalarndan Jitwan isyan etmi ve Hansiyi kuatmt. Aybegin sratle zerine geldiini renen Raca kuatmay kaldrp hzla kama alt ise de, ndus nehri zerindeki Bakar (; Bakhar) nlerinde savaa mecbur

1202

edilerek ortadan kaldrld. Hansi tekrar tahkim edilerek ele geen byk ganimetle birlikte Kuhrama dnld srada zafer haberi de Gazneye ulamt. Ayn zamanda gnderilen nemli miktardaki hediye Gr Sultann ziyadesiyle memnun etmi olmal ki, Aybege pek ok imtiyaz, bu arada evredeki racalklar zerine de seferler dzenleme serbestisi verildi.44 Renthembur racas Rainsiyi tehdit eden Hari Racay etkisiz hale getiren Aybeg,45 Trkleri bu ehirden atmak zere harekete geen Dehlinin eski racasn da ortadan kaldrd. Bu arada, isyan etmi bulunan Ecmir Racas tekrar hakimiyet altine alnd. Ballktan ayrlmayan Rae Kolaha hilat giydirilip iltifat edilirken, O da, karlnda deerli hediyelerle birlikte altn kavun hediye etmitir.46 Sultann davetlisi olarak 1193 ylnda Gazneye ulaan Kutb ed-dn Aybege iltifat edilmi, adeta hediye yamuruna tutulmutur. K orada geiren bu nl Kumandan, geri dnecei srada tehlikeli bir hastala yakaland ise de Sultann tabiblerinin ihtimam sayesinde kurtulmay baard. Hindistana dnerken urad Kirmanda Muizz meliklerinden Tac ed-dn Yldz tarafndan fevkalde bir trenle karlanan bu Aybeg, Sultann arzusu dorultusunda Yldzn kzyla evlendi ve haremiyle birlikte Dehliye dnd.47 Aybeg, 1194 ylnda, iki ay sren iddetli bir muhasaradan sonra Koili (; Aligarh) fetheden Aybeg, Cemne nehri boyunca douya ilerlemi ve pek ok gazada bulunmutu.48 O srada Hari Racann Alvar tepelerinden inerek tekrar Ecmir zerine yrd haberi geldi. Raca, yeeni Rae Kolah yenerek Renthemburu tehdit etmeye balamt. Bunun zerine harekete geen Aybeg, kamak isteyen Hari Racay savaa mecbur etmi ve Ecmir kalesine snan Raca, kurtuluunun olmadn grp, intihar ederken, Trk birlikleri bu kaleyi yeniden ele geirmitir49. Kutb ed-din Aybeg, 1195 ylnn sonlarnda Ecmirin d zerine teessre kaplan ve bir cephe oluturmaya alan Raputlara kar harekete geti. Hindular, byle bir seferi beklediklerinden hazrlkl idi. Onun iin iddetle direndiler. Ertesi gn Nahravala kuvvetlerinin yetimesi iyice glenmelerini salad. Bunun zerine Raputlar taarruza geti ve baz Trk komutanlar ehid ederek, Aybegin de atn yaralad. Hi hesapta olmayan bu sonu karsnda Trk ordusu Ecmire kapanmak zorunda kald. Hindular kaleyi kuatp, evreyi de tahrip etti iseler de bir ka ay sonra Gazneden gnderilen yardmc kuvvetlerin yetimesi zerine hzla geri ekildiler.50 Ocak 1196da Nahravala zerine yryen Aybeg, 3 ubat 1196da, leye kadar sren zorlu bir sava neticesinde Gcerat Raesinden intikamn ald. Burada yetmibin esir, yirmi fil ve muazzam bir ganimet elde edildi. bret olmas asndan ellibin esir hemen orada kltan geirildi.51 Ecmir yoluyla Dehliye dnen Aybeg, ganimetten byk bir pay Gazneye yolladktan sonra, baarl komutanlarn da taltif etmitir52. 1196-1202 yllar arasnda Hindistanda geen olaylar hakknda Trih-i Fahr ed-dn Mbrekh haricindeki kaynaklarda bilgi bulunmamaktadr. Bu dnem, ayn zamanda Sultan Muizz ed-dn Muhammedin Hindistandan uzak kald yllar ierisine alr. Mbrekhn kaytlarna gre ise,

1203

1197de Bedaun,53 1198de Kannau, 1199da Malva ve civar ile 1200de Galyr fethedilmi, 1202 ylnda Kalinca, Paramardi Devann elinden alnp Kalpi blgesinin merkezi Mahobaya girilmitir.54 Btn bunlara ramen 1201de itaatn arz etmek zere Gazneye hareket eden Aybege izin verilmeyip, geriye dnmesinin emredilmi olmasn izah etmek gtr.55 Ama, bu ziyaret 1204de gereklemi ve bu Trk komutan yine fevkalde bir trenle karlanmtr. Andkhud kalesi nlerindeki malubiyetten sonra Gaznede braklan Yldz bile mstakil hareket etmeye balamken56 Sultana bal kalan Kutb ed-din Aybeg, 1205de Gakharlarn byk bir malubiyete uratlmasnda nemli rol oynamtr. O sebeple kendisine, Gr Sultan adna Hindistan ilerini yrtme yetkisi ve etr ile Melik (: Sultan) nvan verilmitir.57 3. Melik Baha ed-dn Turulun Fetihleri Disiplinli, adil ve cmert birisi olan Melik Baha ed-dn Turul, Sultan Muizz ed-dn Muhammed Gurnin eski memlklarndand. yi bir eitim aldktan sonra ykselmi ve nemli mevkilerde bulunmutu. 1195de, yeni fethedilen Thankiri ynetmekle grevlendirildi. Onun zerine bu blge Hindistan ile Horasann eitli yrelerinden gelip, yerleen sanatkar, esnaf ve tccar sayesinde ksa srede zengin ve mreffeh bir yer haline gelecektir.58 Ama, Thankir kalesi Baha ed-dn Turul ve birliklerinin beklentilerini karlamyordu. Zira, Onlar feth edilmesi ok zor olan Galyru zapt etmek gayesinde idi. Bunun iin Biyane blgesinde Sultan-kut ehri ve kalesini kurdular. Ama bu aba da bir netice vermedi. Sonuta Galyra ok yakn bir yerde ina ettikleri kaleden aknlara balamalar zerine Aybege mracaat Pariharalar, ehri ona teslim etti. Bu olay Aybeg ile Turul arasnda byk bir gerginliin domasna sebep oldu. Her iki tarafn da savaa hazrland bir srada Turulun lm ile mesele kapanacaktr.59 4. Muhammed Bahtiyr Kalan Fetihleri Gur blgesinde, Hilmend nehri boyunda yaayan Kala Trklerinden olan Muhammed Bahtiyr, Germsirde dnyaya gelmitir. Amcas Muhammed Mahmud, Hindistanda Aybekin maiyetinde bulunuyordu. O da, bu yolu takip ederek Gur Ordusuna girmek istedi. Ancak dikkati eken bir zellii olmad iin Gazne ve Dehlide i bulamad.60 Fakat, Bedaun muktisi Sipahsalar Hasan- Edibin hizmetine girmeyi baard. Burada bir mddet altktan sonra kk bir birliin banda Hindulardan alnan bir kalenin muhafzlna atand. Bu srada Amcas Kamand tmarnn sahibi olmutu. Onun lm zerine buraya el koyan Muhammed, evreye yapt aknlar sonunda maiyetindekilere byk mal kazanlar salamaya balad. O yzden, gn getike askeri ve itibar artt. Bunun zerine Oudh hakimi Melik Hsam ed-dn Albeg, Ganj ile Sun nehri arasnda bir blgeyi kendisine verdi.61 Burasn ss haline getiren Muhammed Bahtiyar, 1202de ok cretkr bir sefere girierek, Bihara kadar ilerledi ve oray feth etti.62 Biharn fethinden sonra hreti iyice artan Muhammed Bahtiyr, Kutb ed-dn Aybege balln gstermek zere yannda saysz hediye ile Dehliye hareket etti. Burada mstesna bir ekilde

1204

karland ve takdir edildi. Memlk meneli deildi. Muhtemelen iyi bir eitim de grmemiti. Bu yzden merkezdeki baz emirlerin kendisini kskandklar anlalyor. Ama O, Dehliden Bihar ve Lakhnauti hakimiyetinin tanndn bildiren ferman yannda Hilat ve Hutbe okutma izniyle yeni fetihlere balamas emrini de alm olarak dnd.63 Hemen harekete geen Muhammed Bahtiyr, Hindistann byk siyasi unsurlarndan biri olan Raca Lakhmaniah (: Lakman Sena) malup etti.64 Ertesi yl, 1203te asl kuvvetlerden ayrlarak, onsekiz kii ile Bengalenin merkezi Nadiay (: Nudia) hazineleri, filleri ve pek ok ganimeti ile birlikte ele geirdi ve yerle bir etti.65 Nadiann yerine blgenin merkezi haline getirdii Lakhnautiyi66 ksa srede okul cami ve mescidler ile ssledii gibi evresini de imar etti. Onun zerine ok sayda Trk, ailesi ile birlikte gelerek buraya yerleti.67 Muhammed Kalan maiyetindeki askerin says artk on binlerle ifade edilmeye balanmt. Bunlarn ounluunu Afganistan taraflarndan gelen ve Hindistanda daha iyi imkanlara sahip olmak isteyen Kalalar tekil etmekteydi. Bunlar kendi kabilelerinden birisinin, o zamana kadar hibir Trk melikinin cesaret edemedii bir ie girierek douda at bu gaza uunda st ste kazand baarlar duyuyor ve akn akn Onun hizmetine koarak etrafnda toplanyorlard.68 Bu arada yakn akrabalarnn da hizmete girdii grlyor. Muhammed Kala, hepsine tmarlar tevcih etmi, bu arada baz kk seferlere de onlar yollamt. Bylelikle Lakhnauti, ksa srede slam bir ehre alm ve Tibet taraflarna yaplan aknlar iin bir ss olarak kullanlmaya balanmtr. 1205 ylnda Lakhnauti Kala Sultanlnn temellerini atan Muhammed Bahtiyr, ayn zamanda byk bir projeyi yrrle sokabilmek iin de btn gcyle hazrlanmaktayd. Sonunda Kamrup meselesini hallederek, on bin atl ile mehur Tibet seferine kt.69 Bu Trk kumandan Tibete eken eyin ne olduu bilinmemektedir. Ayrca bu kadar uzak bir lkeye, ok az geit veren bir araziden gitmek istemesinin sebebi ne idi? Bu soruya mevcut bilgilerle tatmin edici bir cevap bulmak mmkn olmuyor. Neticede O, bu maceradan her ynden ypranm bir ekilde ve sadece ikiyz kiiyle dnebilecektir.70 Muhammed Bahtiyr Kala, Lakhnautide fazla kalmad ve lkenin dier byk ehri olan DivKoda geldi. Orada da rahat edemedi ve yreindeki acnn arlyla hastalanarak yataa dt. Bana gelen btn bu felaketlerin bir sebebi olduuna inanyordu ve talihinin dnmesini Sultan Muizz ed-dn Muhammedin bana gelen bir felkete balamaktayd. Halbuki, Onun lm kendisine haber verilmemiti. Ama, evresine sylediklerinden Gazi htiyr ed-dn Muhammed Bahtiyr Kalan bunu hissettii anlalyor. Neticede, O da, efendisi gibi 1206da son nefesini verdi.71 C. Muizzi Melikleri Sultan Muizz ed-dn Muhammed, her ne kadar balangta aabeyi Sultan Gys ed-dne bal idiyse de, Onun 1203de lmnden sonra tamamen mstakil hareket etmitir. Aslnda Hindistan,

1205

Muizz ed-dnin kendi adna fethedilen bir yer olmas sebebiyle mlk saylyordu. Bundan dolay da kendisine varis olarak gsterdii Memlk kumandanlarna kalmtr.72 Trkleri ok seven, onlar hizmetine alp yksek mevkilere tayin eden Sultan Muizz ed-dn Muhammedin yanlmad zamanla anlalm, Gurlularn hakim olduu dier btn topraklar 1215de Harezmhlarn eline gemitir.73 Ama, Hindistanda hakim olunan yerler, siys varl 1857ye kadar devam eden ve tesirleri gnmze kadar ulaan bir hakimiyetin temellerini tekil edecektir. Bu sonu, Onun lmnden sonra Kirman ve Gaznede Yldz, Sindde Kabaca ve Dehlide de Aybegin iktidar ele almasyla salanabilmitir. Esasen Gurlular adna Kuzey Hindistann fethi, daha sonra Baburda grlecei gibi sadece bir kiinin, yani Sultan Muizz ed-n Muhammedin ahs gayretine dayanmayp, balangta Onun adna hareket ettikleri iin kaynaklarn Muizz Melikleri diye adlandrd74 Trk kumandanlarn ortak abalarnn bir neticesiydi.75 Dolaysyla hanedana mensup dier Gur melikleri bu topraklar zerinde hi bir hak iddia etmedi. 1. Tac ed Dn Yldz Muizz meliklerinden Yldz, Sultan Muizz ed-dn Muhammed tarafndan kk yata hizmete alnm bir Trk idi. Drstl ve gzel grnyle dikkati ekmi ve emir rtbesi ile ereflendirilerek Sankran ve Kirman valiliklerine atanmtr. Sultan nezdinde byk itibara sahip olan bu Trk Emir, iki kzndan birini Aybege, dierini de Kabacaya vermiti.76 Sultan Muizz ed-dn Muhammed, 1205te Hindistana son seferini yaparken mutad olduu zere yine Kirmana uram ve Yldz, kendisini her zaman olduu gibi karlayarak bin elbise takdim etmiti. Sultan, bunlardan birisini bizzat kendisine ayrrken Yldza hilat giydirmi ve birliklerine siyah niforma tahsis etmek suretiyle lmnden sonra Gazne tahtna Onun gemesini arzu ettiini belirtmiti. Sultann suikasta uramasndan sonra, dier Gur emir ve melikleri Firzkuhtaki Sultan Mahmudu Gazneye armlarsa da, O, bunlara iltifat etmemitir.77 Sonuta Yldz, Tac ed-dn nvann alarak Gaznede Gur tahtna oturdu. Ksa srede btn blgeyi hakimiyeti altna alarak bir karkla frsat vermedi. Tac ed-dn Yldz, Gazne ve evresinde ileri dzene koyduktan sonra aniden Lahor zerine yrd. Pencb kaybetmek istemeyen Aybeg, 1206da Yldz malub ederek Gazneyi zapt etti.78 Bu zaferi kutlamak zere elenceye dald bir srada Tac ed-dn Yldzn halkn desteini alarak gerekletirdii baskn Aybege hatasn gstermitir. Yaplacak bir eyin kalmadn gren Aybeg, Seng-i Surh yoluyla Lahora ulamak suretiyle cann kurtarabilmitir79 ve bundan byle Lahor ile Dehliye hakim olmakla yetinmitir. Gazneyi tekrar ele geiren Tac ed-dn Yldz, Firzkuh Sultanna borcunu demekte gecikmedi. Zira, isyan ederek Harezmhlarn yannda yer alan Melik Hseyin Harmil Gur ve Gazne ordusunun nnde tutunamayarak kat. Bu arada Sicistana girilerek Sistan kuatlm, kalenin drlememesi zerine Melik Tac ed-dn Harb ile sulh yaplarak, blgede suknet salanmtr. O srada isyan eden

1206

Emir-ikr Nasr ed-dn Hseyin malb edilmi ve Harezmhlara snmak zorunda braklmt. Fakat bir mddet sonra dnm ve Vezir Myyedl-Mlk Mehmet Sancar ile beraber bir suikast sonucu ortadan kaldrlmtr. Bu olaydan krk gn sonra da; 1215te Harezmh Sultan Mehmet, Toharistan zerinden Gazneye saldrm ve Gerdiz, Kerahiye (; Krd dere) blgelerini zapt etmitir. Bu beklenmedik gelime karsnda bakenti terk eden Sultan Tac ed-dn Yldz Seng-i Surh yoluyla Lahora ekilmek zorunda kald.80 Gazneyi Harezmhlara kaptrdktan sonra Thanesara kadar olan Pencb blgesini kontrol altna alarak nemli lde glenen Tc ed-dn Yldzn bir snr tartmas yznden81 Dehli Trk Sultan ltutmu ile aras alm ve bu iki Trk hkmdar Ocak 1216da, Tarain dzlklerinde kar karya gelmitir. Yaplan savata yenilen ve yaral olarak esir alnan Yldz, hapsedilmek zere Bedauna gnderilmi ise de, ksa bir sre sonra orada lmtr.82 2. Nasr Ed-Dn Kabaca Sultan Muizz ed-dn Muhammedin memlklarndan birisi olan Kabaca, stn zeks, basireti, etkinlii, kabiliyeti, uzak grll ve tecrbesiyle temayz etmitir. Uzun sre Sultann yakn evresi ierisinde grev yapm, bylece sivil ve asker ilerin inceliklerine vakf olmutu. Kutb ed-dn Aybegin byk kzndan eyh Al ed-dn Behram h adl bir olu vard.83 Ucc ve Multan hakimi Melik Nasr ed-dn Aytumun 1205de Andkhut savanda ldrlmesi zerine yerine Nasr ed-dn Kabaca atanmt. Blge ayn zamanda Aybegin kontrolnde idi. O yzden Aybeg ile iyi geinen Kabaca, birka kez Dehliye giderek sadakatn gstermiti. Onun lmnden sonra ise, tamamen bamsz hareket etmi hatta, btn Sind ile birlikte Sivistan ve Dipal yresini de ele geirmiti. Bu arada Taberhinde, Sarsati ve Kuhram gibi Aybege ait topraklara da el koymaktan ekinmemi, dolaysyla Sultan ems ed-dn ltutmu ile Tac ed-dn Yldzn bir sre ittifak yapmasna sebep olmutu.84 O arada Yldz, birka kez Kabacann hakim olduu topraklara taarruz etmi, fakat bir sonu alamad gibi 1215te Kabacann Lahoru istil etmesine sebep olmutu. Kabaca da burada tutunamayacak ve Sinde ekilmek zorunda kalacaktr.85 Tc ed-dn Yldzn ortadan kaldrlmasyla doan boluu byk lde Sultan Nsr ed-dn Kabaca dolduracaktr. Ayrca Aybege gnderilen vergilerde istenmesine ramen gnderilmemiti. Sonuta Dehli Trk Sultan ltutmu, Kabacann zerine yrm ve 24 Ocak 1217de Lahor nlerinde Onu bozguna uratmtr.86 Trkistanda Moollarn ykselii, oradan kaan pekok kiinin Sultan Nasr ed-dn Kabacann yanna snmasna sebep oldu. Kabaca hepsinin ihtiyalarn karlayarak Multan dnemin en ileri ilim ve kltr merkezlerinden birisi haline getirdi. Fakat ayn olay, Cell ed-dn Harezmhn blgeye inmesine de sebep olacaktr. Dolaysyla bir yandan ingizin Indus kylarnda grnmesi,87 te yandan Cell ed-dnin Dipal ve Mekran taraflarna yrmesi, 1221de Kabacay byk bir tehlike ile kar karya getirdi.

1207

Cell ed-dnin Dou Anadoluya gemesiyle blge ksmen skunete kavutu. Fakat bir mddet sonra Moollar Sinde indiler. Nitekim 1224te Nandanann zaptndan sonra Tuluy Noyan krk gn mddetle Multan kuatt.88 Sultan, byk yiitlik ve cmertlik gsterdi. Sonuta Moollar geri ekildi.89 Mool aknlarnn hafifledii bir dnemde, 1226da Kalalarn Sivistann Mansura blgesini istila etmesi, ortaya yeni bir mesele karmt. Bundan sonra Kabaca, Kalalar ile mcadele etmek zorunda kalacaktr. Kala Melikini malup ederek ldren Sultan Nsr ed-dn Kabaca, ayn baary Sultan ltutmua kar gsteremeyecek ve ileride anlatlaca zere onunla girdii mcadelenin sonucunda 29 Mays 1228de sahneden ekilecektir.90 D. Kutb Melikleri 1206 ylnda Sultan Muizz ed-dn Muhammedin lm zerine Kuzey Hindistann orta kesimlerinde boy gsteren ve kurucusuna nisbetle Kutbler eklinde anlan91 hanedan (1206-1211) devam ettirilememi, ksa srede ortadan kalkmtr. Ama, Dehli merkez olmak zere tesis edilen devlet, 92 yakalak yzyllk bir dnem hari tutulacak olursa srekli, Trk asll haredanlarn ynetiminde XIX. yzyln ortalarna kadar varln srdrecektir. Dehli tahtna ykselerek bu devleti kuran ve kalc bir ekilde Hindistanda Trk hakimiyetinin temellerini atan hanedann ilk hkmdar da Kutb ed-dn Aybegdir. 1. Kutb Ed-Dn Aybeg Trkistandan gelmi, muhtemelen Kpaklara mensup bir Trk olan Kutb ed-dn Aybeg, 93 kk yata Niabura getirilerek mam Ebu Hanife soyundan Kad Fahr ed-dn bin Abdlaziz Kufye satlmtr. Bu zatn ocuklaryla birlikte okuma-yazma renip, ilk din terbiyeyi alan Aybegin atlk, binicilik ve okulukta mkemmel bir ekilde yetitii grlmektedir. Gaznede Gur sarayna intikal ederek Sultan Muizz ed-dn Muhammed Grye takdim edilen Aybeg, burada ahlk meziyetleriyle de temayz etmi ve ksa srede Sultann yaknlar arasnda yerini almtr. Gur Sultannn maiyetinde sra ile Emir-i Ahurlua kadar ykselen Aybeg,94 bu grevi esnasnda mterek Grlu ordusunun Horasanda isyan eden Harezmli Sultan aha95 kar dzenledii seferde pusuya derek esir oldu. Kurtarldnda, Aybegin gnl alnp, teselli edildii gibi, kendisine byk ihsanlarda da bulunulmutur96. Ancak onun talihi, Hindistan seferlerinde almaya namzetti ve 1191-1192de yaplan Tarain savalarnda gsterdii baarlar zerine Kuhram ve Samana valilii verilerek auhan memleketlerini feth etmekle grevlendirildi. Aybeg, bu grevi baaryla yerine getirip, daha nce anlatld gibi Kuzey Hindistanda geni bir blgeyi de feth etmitir. O srada, Bihar ve Bengale taraflarnda yoktan bir Trk hakimiyeti yaratmaya alan Muhammed Bahtiyr Kalaa da yaknlk gstererek desteklemitir. Onun iin bu Trk komutan lmne kadar Aybege bal kalacak ve her zaman tabilik hukukunun gereini yerine getirecektir.

1208

Sultan Muizz ed-dn Muhammed, 15 Mart 1206 tarihinde lm zerine Dehli, Bedaun, Ecmir havalisi bata olmak zere ndustan Ganja, Himalayalardan Vindhiya dalar eteklerine kadar Kuzey Hindistann orta kesimlerine Aybegin hakim olduu grlmektedir.97 Muizz melikleri ierisinde en kuvvetlisi olup, sivil ilerin idaresindeki baars yannda asker alanda da geni bilgi ve cesaretiyle temayz eden Aybeg, Kutb ed-dn ismini alarak 17 Mart 1206da Lahorda mstakbel Hind-Trk imparatorluu tahtna oturmu ve sonra da esas merkezi olan Dehliye tanarak, tesirleri gnmze kadar ulaacak yeni bir Trk Sultanl kurmutur.98 Kutb ed-dn Aybegin 1206-1210 yllar arasndaki sultanlk dneminde nemli bir hadise grlmemektedir. Sadece dier Muizz Meliklerinden, kaynpederi Tac ed-dn Yldz ile Pencbn hakimiyeti meselesinden dolay aras alm ise de ksa srede bunu halletmi ve Yldzn Khistan dalarna kamasn saladktan99 sonra Peaverden Tibet dalarnn eteklerine kadar btn Kuzey Hindistan birletirdii gibi, bu topraklar da bal olmaktan da kurtarmtr. Bir ara Gazneye de hakim olmu ise de krknc gnn sonunda Lahora ekilmek zorunda kalacaktr.100 Kutb ed-din Aybegin sultan olduu son drt yllk dnemde ciddi bir aknda bulunmamas ve bu dnemin snk gemesi dikkati ekmektedir. Ancak O, daha nce olduu gibi skk zamanlarda Gazneden yardm alamayacann uurunda grnmektedir. Onun iin gereki bir politika ile hakimiyet alannda konumunu glendirmek istemitir. Doru olan da budur. Zira, kaybedilecek bir sava, baarszlkla bitecek bir akn btn emekleri boa karabilir, telfisi imkansz sonular verebilirdi. Kutb ed-dn Aybeg, sarslmaz bir iradeye sahip, kudretli bir kumandand. Hem ordu, hem de halknn kalbine girmeyi baarm ve kendisini sevdirmiti. Onun bu zellii eitli Trk urular ile beraber bir ksm yerli ahalinin de kendi emrinde toplanmasna vesile olmutur. Maiyetindeki Kala, Horasan ve Grlu askerleri sk bir disiplin altnda tutmas yannda onlara gsterdii cmertlik ve hogr kazand baarlarnn temelini tekil eder. Grlularn hakimiyet blgesinde; kendi dndaki sekin Trk kumandanlarn akrabalk yoluyla kendisine balamas da dneminin diplomatik kurallar arasnda geerli bir yol olmasndandr. Aybeg, devrinin kaynaklarndan olan Trih-i Fahr ed-dn Mbarekhde Sultan ve adamlar iin ok parlak szler gze arpar. Keza Hasan Nizm, Avf ve dierlerinin eserlerinde de ayn methiyeleri ve parlak tasvirleri grmek mmkndr.101 Ksacas O, devrin iyi bir hkmdar iin gerekli btn zellikleri ahsnda toplayabilen byk Trk hkmdarlarndan birisidir. Hakimiyeti altndaki topraklarda tesis ettii dzen,102 hretini ada olan Trkiye Seluklu Sultan III. zz eddn Klarslan ve Harezmah Ala ed-dn Muhammed gibi dier Trk sultanlarnn seviyesine karmt. Doutan tkenmez azmi, macerac fakat ihtiyatl yaps ne kadar g olursa olsun onun baarya ulamasna yetiyordu. Cengverlii yannda, alimlik yn de bulunan Sultan Aybegin salam bir Trklk duygusuna sahip olduu grlmektedir. Onun, adalarnn saraylarnda konuulmas adet olan Farsay terk

1209

ederek, Trkeye ehemmiyet vermesi ve etrafnda daha ok Trk kumandan ve beyleri toplamas nemlidir. Bu tavryla o, Trk edebiyatnn bu gn de nemli eserleri arasnda yer alan ve Trkler hakknda verdii bilgilerle adeta Kagarl Mahmudun Divan- Lgatit Trk adl eserinin ilgili maddesini tamamlayan Fahr ed-dn Mbarekhn yetimesini salamtr.103 Yine Onun Dehliyi fethettikten sonra yaptrmaya balad ancak halefi Sultan ltutmu tarafndan tamamlanan Kutup Camii ile bn Battutann dnyann en esiz eserleri arasnda gsterdii104 seksensekiz metre yksekliindeki Kutup Minar, Hindistanda gnmze kadar ulaan ilk slm eserler arasnda olup, Trkn Hind topraklar zerinde ykselen muhteem abidelerindendir. Sultan Kutb ed-dn Aybeg, kendisinden nce hi bir fatihin hayal bile edemedii Hindistann fethini gerekletirmi, harp sahalarnda kazanlan zaferlere ramen elde tutulamayan bu lkeyi daimi olarak elde tutmann temellerini atm ve dardaki bir bakentten deil bizzat Hindistann iinden idare etmi birisidir.105 Ne var ki, bu byk fatih, zaferlerinin meyvelerini toplayacak kadar uzun yaayamadan 4 Kasm 1210 tarihinde, Lahorda o zamann mehur oyunlarndan Gy- evgn oynarken, talihsiz bir ekilde attan derek lmtr. Eer O, zaferlerinin meyvelerini toplayabilecek kadar yaasayd, hi phe yoktur ki, baarlar ok daha byk olurdu. Ancak Kutb ed-dn Aybeg ile iyi ve baarl bir balang yaplm ve gl bir merkez idare kurulmutu. Halefleri de onu gnmze kadar uzanacak tesirler brakacak bir hale getirmesini bilmitir.106 2. Aram ah Dehli Trk Devletinin kurucusu Sultan Kutb ed-dn Aybegin ani lm zerine Trk emir ve meliklerin destekledii Aram ah, Sultan iln edildi. Onun, Aybegin olu olup olmad pek ak deildir.107 Esasen Aram ahn Aybegin olu, kardei veya bir Trk meliki olmas108 da o kadar nemli grlmemelidir. Zira, kuruluunu yeni tamamlayan Dehli Trk Devletinde tahta gemeyi kesin kaidelere balayan herhangi bir sistem bulunmad gibi, Aram ahn Sultan iln edilmesi keyfiyetini ortaya karan husus da ltutmuun Lahorda bulunmaydr. Kutb ed-dn Aybegin lm, onun kurduu devleti ortadan kaldrmak isteyenlerin harekete gemesine sebeb oldu. Dolaysyla Muizz Meliklerinden Sind Hakimi Nasr ed-dn Kabaca, U, Multan, Sicistan ve Dipal gibi bir ksm nemli ehir ve mevkileri ele geirirken snrdaki baz mstakil Hindu rae ve racalarn da tecavzkr bir tavr ierisine girdi. Ayrca Sultan Kutb ed-dn Aybege bal olarak Bengal blgesine hakim olan Kalalar Dehli ile mevcud balar koparmakta gecikmedi ve Ali Merdan Kala, Lakhnauti Sultan olarak istikllini iln etti.109 Btn bunlar Aybegin kurduu devletin henz salam temeller zerine oturmadn gsterdii gibi Dehli Trk Sultanlna seilen Aram ahn ahsiyeti hakknda da bir fikir vermesi bakmndan byk bir neme sahiptir. Devletin iine dt bu durum karsnda bata Sipahsalar ve Emir-i Dad Ali smail olmak zere bir ksm melikler Sultan Aram ahtan umduklarn bulamam olmallar ki, Sultan Kutb ed-dn Aybegin damad ve gvenilir komutanlarndan olan Bedaun Muktisi ltutmua haber yollayarak tahta gemesini istedi. Bu frsat deerlendirmek isteyen ltutmu, btn kuvvetiyle harekete geerek Dehli

1210

ehri ve kalesini ele geirdi. Bunun zerine Aksungur ve Farukh gibi baz melik ve emirlerin yardmyla harekete geen Sultan Aram ah, Cemne nehri kysnda, Dehli-Amroha arasnda yaplan savata yenilerek katledildi.110 Onun, daha bir yln bile doldurmayan hakimiyetine son verilirken Kutb haneden da tarihe mal ediliyordu. E. ems Melikleri I. Sultan ems Ed-Dn ltutmu ems ed-dn nvann alarak111 Dehli Trk Sultanl tahtna oturan ltutmu112 ile, Hindistandaki Trk hakimiyetinde yeni bir dnem almtr. Czcn ve ondan iktibasla dier kaynaklar ems ed-dn ltutmuun kurduu hanedan emsiyan- Hind veya Seltin-i ems olarak isimlendirirler.113 Ancak aratrma eserlerinin hemen hemen hepsi, Kutb ed-dn Aybeg dnemi de dahil olmak zere 1206-1290 yllar arasndaki iktidarlar Memlk veya Slav hanedan olarak adlandrr. Bunun sebebi gerek Kutb ed-dn Aybegin, gerekse ltutmu ve Balabann balangta memlk olmalardr. Sultan Olmadan nceki Hayat Trkistanda Kpak Trklerinin Ulu-Borl kabilesinden114 kendisine bal olanlar ve akrabalarnn okluuyla mehur olan Aylam Hann115 oludur. Kk yata zekas ve beceriklilii ile dikkati ekmi, o sebeple de z kardeleri veya amcas oullar tarafndan tpk Hz. Yusuf kssasnda116 olduu gibi kle tccarlarnn eline drlerek o dnemde dnyann sayl ehirlerinden biri olan Buharaya getirilmitir. Burada Sadr- Cihnn akrabalarndan birisine satlan ltutmu, o ailenin bir ferdi gibi yetimi,117 sonra da Hac Buhara adl bir tccarn hizmetine girmitir. ltutmu, bir mddet sonra Ceml ed-dn Muhammed ust Kaba adl bir kle tccar tarafndan Gazneye getirildi. Onun zeki, faziletli ve yakkl birisi olduunu duyan Sultan Muizz ed-dn Muhammed, ust Kabann verilen fiyat az bulmas zerine ltutmu ile birlikte getirilen Aybeg adl dier bir Trk memlkun Gaznede alnp, satlmasn yasaklayarak, vakfedilmelerini uygun buldu. Bir sene kadar Gaznede kaldktan sonra Buharaya geri gtrlen ltutmu, yl kadar sonra tekrar Gazneye getirilmi ise de, Sultann yasa kalkmadndan satlamamtr. 1196 ylnda Gucerat seferinden dnld srada, Sultan Muizz ed-dnin gzde kumandanlarndan Aybegde Gaznede bulunmaktayd. Sultan Muizz ed-dnin tavsiyesi118 ile Dehliye davet edilen Ceml ed-dn ust Kabadan satn alnan ltutmu, Ser-Candarlk grevine getirilmitir.119 1200 ylnda, Galyr (Gwalior) kalesinin fethedildii srada gsterdii cesaret sebebiyle Emir-i ikr yaplarak Bedaun ve Baran ktalar kendisine verilen ltutmu,120 1205 ylnda Sultan Muizz eddn Muhammedin de bizzat itirak ettii Gakhar seferinde isyanclara byk bir darbe vurarak Celm

1211

nehri kysnda onlardan oniki bin kadarn kltan geirmitir. Bunu bizzat mahade eden Sultan Muizz ed-dn Muhammed, sava bitip, zafer kazanldktan sonra hilat giydirerek ereflendirdii ltutmuu azad ederek, ona iyi bakmasn Aybege emrettii gibi, onun ileride daha byk iler yapabilecek birisi olduunu belirtmekten de geri kalmamtr.121 Bunun zerine Emirl-Umerala ykseltilen ltutmu, Aybegin kaynaklarda ismi gemeyen bir kzyla da evlendirilmitir.122 Sultan Kutb ed-dn Aybegin ld srada, Bedaunda bulunan ltutmu, akll ve ileriyi gren birisi olduu iin Aram ahn tahta geirilmesini nce suknetle karlam ve herhangi bir harekette bulunmamtr. Ancak Dehliden gelen davet zerine orada da kendisine mttefik bulduunu anlaynca, harekete gemi ve daha nce iaret edildii gibi Dehli Trk Devleti tahtn ele geirerek ems Hanedannn temellerini atmtr. Dehli Trk Sultanlnda Dzenin Salanmas Sultan Kutb ed-dn Aybeg ld sralarda Hindistandaki Trk hakimiyeti drt paraya blnm durumdayd.123 Bunun yannda Dehli Trk Sultanl tahtna oturan Aram ahn, bu topraklarda sulh, skn ve istikrar salamas mmkn grnmedii gibi, daha nce malup edilerek sindirilmi olan Hindu raca ve ranalarn onun silik ahsiyeti yznden tecavzkr bir tavr ierisine girdikleri grld.124 Trk melikler arasnda da stnlk mcadelesi hzlanm ve Hindistanda Trk varl ksa srede tehlikeye dmt. Dehli tahtna oturduunda Aybeg gibi Gurlu Devletinin desteine de sahip bulunmayan Sultan ltutmu, bir yandan uygulad akll politikalarla, byk ihsan ve ltuflarda bulunarak bir ksm Trk emir ve melii kendisine balarken, Ser-Candar Trk gibi muhalefette srar eden gl melikleri de ezmi,125dier yandan orduyu hzla dzene sokarak, vaziyetten istifade etmek isteyeceklere kar harekete gemitir. Bunun sonucunda Ser-Candar Trk hadisesi sebebiyle isyana kalkan Calor hakimi auhan Rae Udi ah, ksa srede tekrar itaat altna alnacaktr. 126 Tc ed-dn Yldz ile Tarain Sava Sultan ems ed-dn ltutmuun tahta getii srada Sinde hakim bulunan Mucizz Meliklerinden Nsr ed-dn Kabaca, U ve Multan ele geirmiti. Onun bu ekilde glenmesi, Tced-dn Yldz rahatsz etmi,127 dolaysyla Yldz ile ltutmu arasnda bir anlama zemini ortaya kmt. Ama, bir mddet sonra Yldzn, tekrar Sultan Muizz ed-dn Muhammedden intikal eden bir takm haklarn peine dt anlalmaktadr.128 Nitekim, Sultan ltutmua etr ve durba gndermi,129 O da, bu oldu bitti karsnda herhangi bir harekette bulunmamt.130 1215 ylnda Harezmlilere yenilerek Lahora ekilen Tc ed-dn Yldzn131Thanesara kadar olan Pencb blgesini kontrol altna aldktan sonra nemli lde glenip, btn Kuzey Hindistan ele geirmek istemesi zerine bir snr tartmas bahane olmu ve iki Trk hkmdar kar karya gelmitir.132 Neticede Samana civarnda btn hazrlklarn tamamlayarak harekete geen Sultan ltutmu, Tarain dzlklerinde karlat Tc ed-dn Yldz malub etmeyi baard. Yaral olarak esir

1212

alnan Yldz, hapsedilmek zere Bedauna gnderilmi ise de, ksa bir sre sonra orada lmtr.133 Bylelikle Gaznenin Dehli zerindeki hakimiyet iddialar da kesinlikle sona erdirilmi olacaktr.134 Nsr ed-dn Kabacann Malb Edilmesi Tc ed-dn Yldz gibi nemli bir rakipten kurtulan Sultan ltutmu, Biyah nehri ile Ganj arasndaki Oudh (Evad) Baneres ve Sivalk tepelerinde isyan halinde bulunan bir ksm emir ve melikleri tedib ederek, blgede sulhu tesis etti. Ancak ksa sre sonra, Sind blgesine hakim iken Tc ed-dn Yldzdan boalan blgeyi de ele geirerek glenen Nsr ed-dn Kabaca ile uramak zorunda kald. Esasen Lahor, Taberhinde ve Kuhram yznden Sultan ltutmu ile Kabaca arasnda devaml bir sava hali vard. Bu srada Nsr ed-dn Kabacann istenilen vergiyi vermemekte direnmesi, bizzat Sultan ltutmuun harekete gemesini gerektirmitir. Dehli ordusu karsnda tutunamayacan anlayan Kabacann geri ekilmek iin yapt manevralar netice vermemi ve sk bir takipten sonra Lahora kapanmas nlenip, 24 Ocak 1217de enab nehri kysnda Mansura civarnda savaa mecbur edilerek mthi bir bozguna uratlmtr.135 Bu galibiyet sonrasnda parlak bir trenle Dehliye dnen Sultan ltutmu, Kabacadan istedii vergiyi alm olmaldr. Ayrca, Kabacann tekrar glenmesini nlemek iin bu srada Gazneden Sinde aknlar yapmaya balayan Kala Melikleri tevik edilmitir. Kabacann bunlar malup etmesi zerine de, Kalalar blgede bir denge unsuru olarak himaye altna alnacaktr.136 5. Mool Tehlikesinin nlenmesi Dehli Trk Sultanln byk bir devlet haline getirmeye alan Sultan ltutmuun d siysetini en ok megul eden konulardan birisi hi phesiz Hindistana ynelen Mool tehditinin bertaraf edilmesidir. Otrar hadisesi zerine harekete geen ve 1220 ylnda st ste kazand zaferlerle Harezmahlar Devletini ortadan kaldran ingiz, bir mddet sonra slm lkelerini istilya yneldi.137 Bu arada Cell ed-dn Harezmhn 1221 ylnda, Afganistann Parvan mevkiinde Moollar yenmesine138 ramen, daha sonra yaplan muharebeleri kaybederek139 Sind blgesine ekilmesi birden bire Hindistan da n plna karmtr.140 Nitekim ok gemeden ingizin elileri Dehliye ulam ve Lakhnauti, Kamprup yoluyla ine ulaabilmek iin izin verilmesini talep etmekteydi. Bu istek red edilmi ve ingiz, Lab yoluyla Tibet zerinden ine dnmek zorunda kalmtr.141 Mool tehlikesi yannda Cell ed-dnin Pencb blgesinde tutunmaya alarak, Gakhar kabilelerinin yardmyla giritii bir takm faaliyetler, bir baka nemli tehlikenin kaynan tekil etmekteydi.142 Zira, srekli Mool basks altnda olmasna ramen, onlara kar gsterdii mukavemet sayesinde btn slm aleminin takdirini kazanan Cell ed-dnin Dehli Trk Sultanln ele geirme ihtimali bulunmaktayd. Dolaysyla Hindistanda yer edinmesine frsat verilemezdi. Onun iin, Moollara kar ibirlii teklif etmek zere Dehliye yollad elileri geri gndermeyen Sultan ltutmu, deerli hediyelerle birlikte gnderdii kendi elileri vastasyla, gerekten ok manidar olan

1213

sizin gibi asil bir ehzdeye bu lkenin iklimi yaramaz cevabn vererek143 ona byle bir imkan tanmayacan bildirmitir. Bu srada Dehli ordusu da harekete gemi bulunuyordu. Sonunda Cell ed-dn, Mekran yoluyla Kirman zerinden Hindistan terk edecektir.144 6. Lakhnauti Kala Sultanlnn Dehliye Balanmas Gazi htiyr ed-dn Muhammed Bahtiyr Kalan tamamen ahs gayretleri ve byk kahramanl sayesinde ksa srede meydana getirdii Lakhnauti Kala Sultanl Aybegin ld sralarda mstakil hareket etmeye balayan Kala Melikleri tarafndan idare edilmekteydi. Harezmh ve Mool meselesini soukkanl ve akll davranlarla bertaraf eden Sultan ltutmu, bu hadiselerden epeyce ypranm olan Sultan Nsr ed-dn Kabacay bir mddet kendi halinde brakarak btn dikkatini lkenin dou kesimlerine yneltmitir.145 Bunun sonucunda 1225 ylnda Patnay geerek Kala arazisine giren Dehli kuvvetleri Ganj nehri kysna ulatklar srada taraflar arasnda anlama salanarak blgede ltutmuun yksek hakimiyeti tannmtr.146 Bunun zerine Kalalar srekli kontrol altnda tutabilmek iin Melik zz ed-dn Can ile birlikte olu Nsr ed-dn Mahmudu Bihara tayin eden Dehli Sultan, ksa srede blgeyi terk ederek geri dnecektir. 7. Retenbr (= Renthembhur) Seferi Hind yaylasnda salam bir kayalk zerine, tatan ina edilmi nemli kalelerden birisi olan Retenbr, XII. yzylda auhanlardan Prithvi Racann elinde bulunmaktayd.147 1226 ylnda buray zapt etmek iin harekete geen ltutmu, kaleyi bir mddet kuatm ise de Raca Valanadevann klliyetli miktarda hara ve vergi vermeyi kabul etmesi zerine muzaffer bir ekilde Dehliye dnmtr.148 Ayn yl Sivalk tepelerini igal ettiren ltutmu, 1227 ylnda blgedeki tarih Mandor kalesini de Raca Kirtipalann elinden almtr.149 8. Sultan Nsr ed-dn Kabacann Ortadan Kaldrlmas Cell ed-dn Harezmhn 1221-1224 yllar arasnda Sind ve Pencb blgesinde kald yl ierisinde Sultan Nsr ed-dn Kabacay nemli lde ypratm olmas150 Sultan ltutmuun iine yaram ve Onun Hindistan Trkln birletirme abalarn kolaylatrmtr. Dolaysyla Lakhnauti ve Hindu Racalar ile ilgili meseleleri halleden ltutmu, Kabaca meselesini de halletmek zere harekete geti. 1227 ylnn sonlarna doru btn hazrlklarn tamamlayan ltutmu, muhtemelen Kabacann olu Alaeddin Behramahn bir takm faaliyetlerini bahane ederek 151 Sind, U ve Multan blgesini ele geirmek zere harekete geti. Bu srada donanmasyla birlikte btn kuvvetlerini Amrut kalesi giriinde toplam bulunan Kabaca, Sultan ltutmuun stn kuvvetleri karsnda tutunamayacan anlaynca btn askeri ve arlklaryla birlikte savunulmas elverili olan Bhakkar kalesine ekilirken Sultan ltutmu U kalesini kuatm,152 Nizm1-mlk Muhammed Cneydyi de nemli bir kuvvetle Sultan Nsr ed-dn Kabacann peinden Bakkar kalesi zerine gndermitir.153

1214

3 Mays 1228de, aylk bir kuatmadan sonra U kalesi sulh yoluyla ele geirilirken,154 Bhakkarda iyice skan ve i kaleye ekilmek zorunda kalan Kabaca,155 olu Alaeddin Behramah deerli hediyeler ile birlikte ltutmua gndermi ve anlamak istemitir. Ancak bu heyetinin ltutmua ulamasndan gn nce, 26 Mays 1228de, Bhakkar kalesi drlm ve Kabaca bir adaya snmak iin bindii kayn ters dnmesi veya intihar etmek zere atlad Sind nehrinde boularak lmtr. 156 Babasnn akibetinden haberi olmayan Alaeddin Behramah gayet iyi karlayan ltutmu, onun dnne izin vermeyerek Kabacann hayatta kalan kuvvetlerinin de kendisine katlmasn salamtr. Bylece Sind, U ve Multan yresindeki yirmiki yllk bir saltanat sona ererken, Dipalpur ile Sind hkimi ihbeddin Habein Sultan ltutmua balln bildirmesiyle,157, Okyanusa kadar btn btn blge Dehliye balanmtr. Ua Tceddin Sencer Kazlk Han, Multana da zzeddin Kebir Han Ayaz tayin eden Sultan emseddin ltutmu, bu meliklere btn Pencab kontrol altna almalarn emrederek, muzaffer bir ekilde Austos 1228de Dehliye dnmtr.158 9. Kalalarla Mcadele ve Kala Hanedannn Sonu 1225 ylnda Lakhnautiye yapt seferden anlama salanmas zerine geri dnen ltutmuun Retenbr seferi ile megul olduu bir srada Lakhnauti Kala Sultan Gys ed-dn, harekete geerek Bihar igal etti.159 Bunun zerine Dehliden nemli miktarda bir kuvveti blgeye sevk ederken, o srada Oudh havalisinde gaza seferinde bulunan Melik Nsr ed-dn Mahmuda da derhal Kala sultann cezalandrmasn emretti.160 Byk bir orduyla Oudhdan hareket eden Melik Nsr ed-dn Mahmud ile zz ed-dn Can, 1227 yl balarnda Bihar tekrar ele geirdii gibi Lakhnauti ile Hasankot ehrini de kolaylkla teslim ald. Gys ed-dn, kendisine kar bir hareketin yaplabileceini dnemedii iin o srada Kamprup ile Banga taraflarnda seferle meguld. Bu durum karsnda aresiz harekt yarda keserek geri dnm ise de, malup edilerek esir alnm ve akrabalar ile birlikte ortadan kaldrlmtr.161 Lakhnauti dorudan doruya Dehliye balanarak, kendisine etr, durba ve hilat verilen ehzade Nasr ed-dn Mahmudun tasarrufuna braklmtr.162 Nasr ed-dn Mahmud, Kala beyleri ile iyi geinerek, zeki, enerjik ve iyiliksever tavryla ksa srede Lakhnautide mkemmel bir idare kurmay baard. Ancak, dalm olmasna ramen Kala nfuzu gerek Pencb, gerekse Lakhnauti blgesinde kendisini hissettirmekteydi. te byle bir dnemde Kabaca meselesini hallederek bakente dnen Sultan ltutmu, Abbas halifesinin elilerini byk trenlerle karlad srada, Nisan 1229da ok sevdii ve herkesin kendisinden sonra tahtn sahibi olarak grd, stn meziyetlere sahip olan olu Melik Nsr ed-dn Mahmudun bilinmeyen bir sebeple hayatn kaybettiini rendi. Dehlide hkm sren bayram havas yerini mateme brakt.163 Melik Nsr ed-dn Mahmudun lmyle ortaya kan boluktan faydalanmak isteyen son Kala sultan Gyseddinin olu Bilge Melik ve dier Kala beyleri isyan etmekte gecikmedi. Bu nun zerine

1215

bizzat harekete geen ltutmu, vakit geirmeden Lakhnauti zerine yrd. Dehli ordusu sk bir takible, 1230 ylnda htiyr ed-dn Bilge Kala bata olmak zere btn sileri yakalad yerde yok etti.164 Bylelikle Kalalarn Lakhnautideki hkimiyeti kesin olarak ortadan kalkarken, blgeye vali olarak Ala ed-dn Canyi atayan ltutmu, Mays 1230da Dehliye dnmtr. Bundan sonra Lakhnauti, daha ok merkezden atanan valiler tarafndan ynetilecektir.165 10. Abbasi Halifesinin Eli Gndermesi Sultan ltutmu dneminin nemli hdiselerinden birisi de hi phesiz Abbas halifesinden gelen eliler ve halifelik ile tesis edilen mnasebetlerdir. Geli sebebi kesin olarak belli olmamasna ramen,166 Austos 1228de Nagaur nlerine ulaan Halife el-Mustansrn elileri, 18 ubat 1229da Dehlide parlak trenlerle karlanrken, bakentte byk enlikler yaplmtr.167 Baz aratrmaclar, elilerin ltutmua hilat ve menur getirdiklerini, bylelikle onun Hind sultan ve ele geirdii btn yerlerin hkmdar olarak tanndn belirtirler.168 Bu hususta kaynaklarda herhangi bir aklk bulunmamaktadr. Ancak Ecmirdeki Arkai din Ka Chanpra Cmiinin kuzey minaresindeki kitabeden anlald kadaryla, ltutmua Nasr Emirl-Mminn lkab verilmi olmaldr.169 Denli Trk Sultanlnn Abbas halifesi tarafndan tannmas, daha nce tamamlanm bir olayn tescilinden baka bir ey deildir.170 Ama, Hindistanda yeni kurulan devletin slm dnyas ierisindeki politik yerini aldn gstermesi bakmndan nemlidir.171 Hindistandaki Trk hkimiyetini bir merkezde toplayarak, adeta bunu Abbas halifesine de tasdik ettiren ltutmuun, 1231 ylndan sonra, Hindularn ellerinde tuttuklar nemli merkezleri zaptetmek iin urat grlmektedir. Dolaysyla onun mrnn son zamanlarndaki faaliyetleri daha ok gaza seferleri niteliini kazanacaktr. 10. ltutmuun Son Faaliyetleri Kutb ed-dn Aybeg zamannda 1200 ylnda bir ara Trklerin eline geen, ama daha sonra Hindular tarafndan tekrar zaptedilen Galyor kalesini iddetli bir mukavemete ramen 12 Aralk 1232de fetheden Sultan ems ed-din ltutmu,172 1234 ylnda Malva blgesine girdi. Parama racas Devapaladan halen Betva nehri kysnda bulunan ve slm karakterini muhafaza eden Bhilse ehrini ve kalesini alarak buradaki, asrda yaplm doksandrtbuuk metre yksekliindeki bir puthaneyi yerle bir ettirdi. Oradan hareketle Ucceyn Nagori zerine yryen ltutmu, buray da zapt ettikten sonra nl Mahakal Deo Puthanesini yktrarak muzaffer bir ekilde Dehliye dnmtr.173 Burada ele geen ganimetler arasnda 1200 yl nce yaplm ve ilk Hindu krallarndan Bekrmacite ait olan nemli bir heykel de bulunmaktayd. Bunlarn yannda daha pek ok heykel ile birlikte Mahakal Deo Puthanesinin talar da bakente tanm ve Cuma Mescidinin kapsna gmlmtr. Bu arada Sultann emriyle Kalincar ve anderi, Galyr Muhafz Nusret ed-dn Tais tarafndan mthi bir bask altna alnm,174 blge iddetle yamalanrken Acar Ranesi ahar Deo da malup edilmitir.175 12. lm ve ahsiyeti

1216

1234 ylnda ilerin Batn kollarndan birisini meydana getiren smail fedailerinden bir grup, cuma namazn kld bir srada Sultann ldrlmesi iin harekete gemise de, baarl olamam ve yok edilmiti.176 1235 ylnda Bamiyan zerine yrmek iin Sind blgesine yneldii srada hastalanp, shhatinin gittike ktlemesi zerine Bakente geri dnmek zorunda kalan Sultan ltutmu, 30 Nisan 1236da hayata gzlerine yumdu ve byk bir trenle eski Dehlideki Kutub Camiinin kuzeybat kesindeki trbede topraa verildi.177 Bu trbe Hindistandaki Trk eserleri arasnda zamanmza kadar ulaan ender yaplardan birisidir. ems ed-dn ltutmu, devrinin istisnasz en byk sultanlar arasnda yer alr.178 Ama bugn, Trk tarihinin az bilinen simalarndan birisidir. Onun hayat, Fahreddin Mbrekahn Trkler hakkndaki szlerine uygun olarak, balangta ne kadar aciz olursa olsun bir Trkn, cesareti, yiitlii ve zeks sayesinde neler yapabileceini gstermesi bakmndan olduka nemlidir.179 Trk Devlet geleneindeki oulluk Hukuku nun kendisine verdii hakla180 Aramah tahttan indirdikten sonra, yirmialt yl sren saltanat esnasnda Dehli Trk Devletinin snrlarn; batda Sinde, douda Bengale ulatran ltutmu, Gurlular ile Hindistanda tekrar balayan Trk fetihlerini salamlatrm ve bu lkede Aybeg zamannda gerekletirilemeyen Trk hkimiyetinin politik birliini de tesis ederek mstakil bir devlet kurmay baarmtr. Trk hkimiyetinin yeni ve yabanc olduu, yerli halkn gnlnde daha yer edinememi bulunduu bir dnemde ltutmuun, bir yandan tesis ettii idar sistemi devaml ve dayankl bir temele oturtabilmek, br yandan da Dehli Trk sultanlnn varln bir btn olarak salam bir ekilde srdrmesini temin iin bugnk mnda gereki bir politika izledii grlmektedir.181 Ayrca O, yorulmak bilmez hareketlilik ve stn bir asker dehas yannda gerekleri grebilen akll birisi olarak da karmza kar. Nitekim yeterince gl saylamayaca bir dnemde rakiplerinden ve bilhassa Moollardan tebaasn koruduu182 gibi, en kuvvetli zamanlarnda da onlar tehlikeye atacak hareketlerden itina ile kanmtr. 183 ltutmu, bir yerde Asyadaki Mool ykseliini kendi lehine kullanmasn da bilmitir. Kaytlara gre Moollarn nnden kaan pek ok idareci ile birlikte, sahip olduu yetenekler bakmndan bir emsali daha bulunmayan sanatkr, emir, melik ve eitli hkmdarlk ailelerine mensup kiiler, hatt bizzat hkmdarlk yapm kiiler ltutmuun hizmetine girebilmek iin yarmtr.184 Ayrca bunlar Sultandan grdkleri itibara karlk baarl hizmetler vermi, dolaysyla ltutmuun meclisi her ynden Gazneli Mahmud ve Sultan Sencerinkiler kadar muhteem olmutur.185 Hi phesiz bu gelenlerin byk ounluu Trk idi. Bu durum, Hindistandaki Trk kltrnn hayat kaynaklarn gstermesi bakmndan nemlidir.186 Sultan ltutmu, adalet hususunda da titiz davranan Trk hkmdarlarndan birisidir.187 Czcn, onun alak gnll, insafl, iyiliksever, gazi, mcahid ve lemi birletirici nitelikleri yannda adaletli olduu kadar adaletle hkm srenleri de takdir eden bir ahsiyete sahip olduunu belirtirken, Sirhind ondan Sultan- Adl olarak bahseder.188 Ibn Battuta ise, onun mazlumlara renkli elbise

1217

giymelerini emrettiini, bylelikle hakszla urayanlar tesbit ettii gibi, her trl adaletsizlii annda nleyebilmek iin de sarayn kapsna iki tane an astrdn belirtir.189 Dzenli bir hayata sahip olan ltutmu, samimi bir Mslmand.190 Hindistann daha kk bir ocukken fakirlere, ilim ve hayr erbabna itibar gstermesi artyla bir dervi tarafndan kendisine verildiine inanrd.191 O sebeple de halka ve ileri gelenlere kar cmert olduu kadar, limlere ve din adamlarna kar da son derece hrmetkar birisiydi.192 Dolaysyla ltutmutan grdkleri byk destekle etkili bir hle gelen suf tarikatlar, Gazneli aknlar ncesinde Hindistan Mslmanlnn byk bir ksmn tekil eden smailleri nemli lde silmi ve bilhassa yeni fethedilen blgelerde de hi bir bask olmakszn slm dininin yaylp gelimesinde byk rol oynamtr.193 Sonu olarak o, haremin zevkleri yerine devletin salam temeller zerine oturtulmas ve geniletilmesi iin uram ve tesis ettii dzen ile adet kendisinden yzelli yl nce eserini kaleme alan Yusuf Has Hcibin tlerini194 harfiyen yerine getirerek eski Trklerde bir ok kaan unvannn bana gelen ltutmu unvann almay lykyla hak etmi birisidir. Bundan dolaydr ki, ltutmu dnemi, Hindistanda Trk hkimiyetinin zirvelerinden birisini tekil eder. F. Sultan ems Ed-Dn ltutmuun Halefleri Hindistanda byk bir Trk devleti meydana getirmi olan Sultan ltutmuun halefleri kendisi gibi byk ahsiyetler deildi. Geri Devlet, snrlarn koruyabilmi ise de i karklklar, art arda patlak veren isyanlar bu dnemin belirleyicisi olmutur. ltutmuun birka olu bulunmasna ramen lm zerine en byk olu Firuz h tahta geecektir. I. Sultan Rkn Ed-Dn Firz h Sultan ltutmuun hareminin nde gelen Trk asll hanmlarndan Terken Hatundan195 olan olu Firz h, 1228 senesinde etr-i Sebz (Yeil etr)196 verilerek Bedaun muktisi yaplm ve Sultan Nsr ed-dn Kabacann, lmnden sonra ltutmuun hizmetine giren veziri, tecrbeli devlet adam Hseyin Ear de yannda grevlendirilmitir. Galyrun fethinden sonra bu ehzdeye, son Gazneli hkmdar Melik Hsrevin baehri olan Lahor ve evresinin idarecilii verilerek itibar artrld.197 ltutmuun Gakharlar zerine yapt sefer esnasnda hastalanarak Dehliye geri dnd srada beraberinde getirdii Firz h, Onun lmnden bir gn sonra melikler ve dier ileri gelenlerin ittifak ile Rkn ed-dn lkabn alarak Dehli Trk Sultanl tahtna oturmutur.198 Rkn ed-dn Firz h, yakkl, nezaket sahibi, iyi huylu ve cmert birisi olmasna ramen dirayetli bir kimse deildi. Tahta geirilmesindeki balca sebeb de bu olmaldr.199 Nitekim O, birka ay babasnn kurduu dzeni muhafaza etmi ama, ok gemeden elence, zevk ve safaya dalarak sorumsuzca yapt harcamalar neticesinde korkun bir israfa sebep olmutur.200 Rkn ed-dn Firz hn biraz da genlik gururu ile ierisine dt kendisini beenmilik ve tecrbeli devlet

1218

adamlarnn szlerine nem vermemesi sebebiyle devlet ilerini bir kenara brakarak haremin zevklerine sarlmas, idarede kadnlar da etkili hale getirmi ve devlet idaresi tam bir kargaa ierisine srklenmitir. 201 ltutmuun vasiyetine ramen202 Firz h tahta geiren ems Melikleri (; Krklar) btn bu olup bitenleri bir mddet znt ile takip etmiler ve Onun hkmdarla lyk birisi olmad kanaatna vardktan sonra da harekete gemilerdir.203 Bu srada Sultan ltutmuun Firz htan kk olan bir dier olu, Oudh muktisi Gys ed-dn Muhammed h, Dehliye gtrlmekte olan Lakhnauti hazinelerini ele geirip civardaki bir ksm ehir ve kasabay da yamaladktan sonra bakaldrmt.204 Onu Bedaun muktisi Melik zz ed-dn Selar, Lahor muktisi Melik Cell ed-dn Can ve Multan hakimi, Krklardan Melik Cizz ed-dn Kebir Han Ayaz ile Hansi muktisi Seyf ed-dn Kunin ayaklanmalar takip etti. Bu isynlarn Melikler arasnda bir ibirlii sonucunda ortaya kt anlalmaktadr. Nitekim daha sonra Merkezdeki bir ksm emir ve melikler de bunlara katlmakta gecikmeyecektir. Byk bir ordu ile isyanclar bastrmak zere harekete geen Sultan Rkn ed-dn Firz h, Pencba ynelerek Kilugharye ulat srada Veziri Nizml-Mlk Muhammed Cneyd tarafndan da terkedildi. Koile giderek Bedaun muktisi zz ed-dn Salar ile birleen Muhammed Cneyd ile Melik Can ve Melik K arasnda bir ittifak meydana getirilmitir.205 Sultan Rkn ed-dn Firz hn Kuhrama ynelip Mansurpur ve Tarain civarna ulat bir srada Dehli ordusunda bulunan bir ksm memlk kendi aralarnda anlaarak ayaklanm ve Trk olmayan, Tacik asll baz yksek dereceli devlet grevlilerini katletmitir.206 Trk meliklerin Sultann ierisine dt durumdan bunlar sorumlu tuttuklar anlalmaktadr.207 Gerekte de,Trk meliklere dmanlk ederken Sultan, sz konusu Tacik asll grevlilere dayanmak istemitir. 208 Halbuki, Trk emir ve melikler bu dnemde Trk olmayanlarn yksek mevkilere getirilmelerine tahamml edemedikleri gibi Trk olmayan devlet grevlileri de gerek bu emir ve melikler arasnda, gerekse Sultan ile Trk evresi arasnda devaml ikili oynayarak kendi hakimiyetlerini tesis etmeye almakta ve zaman zaman kendilerinin sebeb olduklar buhranlar srasnda da katledilmekteydi.209 Sultan Rkn ed-dn Firz hn Kuhram civarna ulat srada Bakentte meydana gelen hadiseler, onun hemen dnmesini gerektirmi ise de, Kilugharye geri geldii srada halkn ve bir ksm meliin desteiyle Raziye, Sultan olarak tahta gemi bulunuyordu. O sebeble Trk emir ve meliklerin hemen hepsi Rkn ed-dni yalnz brakarak Dehliye gelip Raziyeye biat etmitir. Daha sonra gnderilen kuvvetler tarafndan Kilugahrde yakalanan Rkn ed-dn, Sultan Raziyenin Katiller katledilmelidir.210 emri gereince alt ay yirmisekiz gnlk saltanatna son verilerek 29 Kasm 1236da ldrlmtr.211 II. Sultan Raziye

1219

Sultan Rkn ed-dn Firz hn ldrld srada Dehli Trk Sultanl tahtna geirilen Sultan Raziye, ems ed-dn ltutmuun ok sevip, sayd kars ve hareminin bakadn olup Kk- Firzde oturan Terken Hatundan doan kzdr.212 Daha babasnn salnda devlet ileriyle ilgilenmi ve byk bir nfuza sahip olmutu. 1. Tahta Geii Sultan ems ed-dn ltutmu, kznn ynetime olan ilgisi ve yeteneklerini deerlendirip, tavrlarndaki celdet ve cesareti farketmiti. Onun iin geleneklerin aksine Raziyeyi evlendirmeyerek, 1233 yl balarnda Galyrun fethinden dndkten sonra onu veliahd olarak tayin ettiini belirten bir ferman yazdrd. Ancak bu davran, Sultana yaknl ile tannan memlk asll melikler tarafndan ho karlanmam ve bu husus bizzat ltutmua iletilmiti.213 Devlet idaresinde allmn dnda kararlar alarak asker bir topluma kadn bir hkmdar aday gsterecek kadar gereki ve salkl dnebildiini ortaya koyan ltutmuun, bu cesur ve ileriyi gren kararnda yanlmadn, ayn zamanda ok iyi bir eitim grm olan Sultan Raziye hareketleriyle gsterecektir. Bunu Rkn ed-dn Firzu tahta geirdikten sonra bizzat yaayarak Trk emir ve melikler de grmt. Bunun zerine Raziyenin, kendilerine babasnn vasiyetini hatrlatarak, iine dtkleri durumdan ancak kendisini tahta oturtmak suretiyle kurtulabileceklerine inandrm ve hkmdar olmay baarmtr.214 2. lkede stikrarn Salanmas; Sultan Raziye, tahta geiini izleyen gnlerde ilk i olarak Sultan Rkn ed-dn Firz h zamannda ihmal edilen kanun ve gelenekleri tekrar etkili hale getirdi.215 Bylece yeni bir sulh ve skn dnemi balatmak zere harekete getii srada Nur Trk adl alim bir kii216 Hindistann deiik yrelerinden bana toplad Karmati ve Mlhidelerden teekkl eden bir grup ile isyan etti. 4 Mart 1237 tarihinde silahl bin kiiyle harekete geen bu grup217 Cuma Mescidi ile yaknndaki Mucizz Medresesine saldrm ve buralardaki ahaliyi katletmeye balamt. O srada kan kargaada bir ksm halk da ezilerek ld. Bunun zerine Bakentte bulunan Melik Nsr ed-dn Aytemr ve Emir Nsr air gibi ileri gelenler vakit kaybetmeden olay mahalline ulaarak, bir ksm ahalinin de yardmyla isyanclar tamamen yok etmitir. 218 Bakent skunete kavuurken, Sultan Rkn ed-dn dneminden beri isyan halinde bulunan Lakhnauti Valisi Melik zz ed-dn Togan Han Turl, Raziyenin yksek hakimiyetini tandn bildirmi, kendisine muhtariyet almetlerinden olan Cetr ile krmz bayrak gnderilerek taltif edilmitir.219 Bu arada bata Nizml-Mlk Muhammed Cneyd olmak zere bir ksm devlet ricali Raziyenin hakimiyetini tanmamakta srar etti ve kuvvetleriyle beraber Dehli nlerine kadar geldi. 220 Bunun zerine bizzat harekete geen Sultan Raziye, bir ka nemsiz arpmadan sonra byk bir ustalkla uygulad politika221 sayesinde muhaliflerin ksa srede blnmelerini salad. Bunlardan bir ksmn Sultann tarafna geerken geriye kalanlar yok edildi.

1220

Muhalif emir ve meliklerin ortadan kaldrlmasyla durumu iyice kuvvetlenen Raziye, devlet ilerini yeniden dzenlemek iin harekete geti ve nemli mevkilere kendi taraftarlarn tayin etti.222 Bu arada Sultan ems ed-dn ltutmuun lmnden ksa bir sre sonra Hindlar tarafndan kuatlan ve i ekimeler sebebiyle gerekli yardmn yaplamad Retenbura Melik Kutb ed-dn Hseyin komutasnda kuvvetli bir ordu gnderildi. Bu ordu, kalede mahsur kalan ahaliyi kurtardktan sonra civardaki istihkamlarla birlikte kaleyi de yerle bir ederek geri dnmtr.223 3. Yeni syanlar ve Raziyenin Tahttan ndirilmesi Sultan Raziye kendisine yakn grd kiileri devletin nemli mevkilerine getirirken Melik htiyr ed-dn Aytigin, Emir-i Hciblik grevine atanm, Emir-i Ahurluk grevini srdrmekte olan Melik Ceml ed-dn Yakut da Sultann yaknlar arasnda yer almt.224 Bu durum, dier meliklerin Yakutu kskanmalarna sebeb oldu.225 Muhtemelen bu yzden karklk ba gstermi olmal ki, Sultan Raziye, byk ltflarda bulunarak hkmdarlk ordusunu Galyr zerine sevketmitir. Czcnnin kaytlarndan, bunun bir tedip seferi olduu ve baaryla sonuland anlalmaktadr.226 Galyr yresinin ksa srede itaat altna alnmasndan sonra Lahor Valisi zz ed-dn Kebir Han Ayazn muhtemelen merkezden yaplan kkrtmalarla ayakland grld. Ancak zerine yryen Sultan Raziye komutasndaki ordunun srarl takibi karsnda anlama yoluna giderek tekrar eski ktas Multana atanmtr.227 16 Mart 1240da Dehliye dnen Raziyenin, babas gibi merkez bir idare kurmak isterken ayaklanan bir meliki cezalandraca yerde onunla anlaarak geri dnmesi o srada gelimekte olan muhalefetin boyutlar ile ilgili olmaldr. Nitekim, Bakente dnlmesinden yirmi gn sonra Taberhinde Meliki htiyr ed-dn Altuniye ayakland. Bu isyanlar Emir-i Hcib Melik htiyr ed-dn Aytiginin tevik ettii daha sonraki gelimelerle ortaya kacaktr.228 3 Nisan 1240da byk bir ordu ile Bakentten ayrlan Sultan Raziye, Taberhinde civarna ulald srada ayaklanp Emir-i Ahur Ceml ed-dn Yakutu ldren Trk emir ve melikler tarafndan tutuklanarak, hapsedilmek zere ad geen kaleye gnderildi.229 Bu hadisenin Bakentte duyulmas zerine hall edilen Sultan Raziyenin yerine Dehli Trk Sultanl tahtna ltutmuun oullarndan Behram ah geirilmitir. 4. Raziyenin syan ve lm Raziye, Taberhinde kalesinde hapiste bulunduu srada Dehlide nemli olaylar cereyan etmi, Naibl-Mlk tayin edildikten sonra iktidar ele geiren Melik htiyr ed-dn Aytigin ldrlp, Melik Bedr ed-dn Sungur Rum, Emir-i Hcib olarak tayin edilmiti. O arada Raziye de, Melik htiyr ed-dn Altuniye ile evlenmi bulunuyordu.230 Onun askerleri ile birlikte Gakhar, Catvan vs. gibi kabilelerden toplanan kuvvetlerle Raziye Dehli zerine yrd. Ancak, Behram ahn gnderdii birliklere malup

1221

olarak tekrar Taberhindeye dnmek zorunda kald.231 Bakentte istikrarn salanamam olmasndan da cesaret alarak bir mddet sonra ikinci kere Dehli zerine yrd. Ancak 13 Ekim 1240da malup oldu. 232 ok az bir kuvvetle kamakta olan Raziye, Kaythal hududlarna ulald srada tamamen terkedilmitir. 14 Ekim 1240 gn bir dzlkte tek bana ve yorgun olduu halde, a-susuz kalan Raziye, bir Hindu iftiden ekmek istemek zorunda kalm, yorgunluun tesiriyle uyuduu srada zerindeki elbiselere gz koyan ifti tarafndan ldrlerek233 bir tarlaya gmlmtr. Ksa sre sonra bu durum anlalacak ve tehis edilen cesedi, din merasim yerine getirilerek ayn yere tekrar defnedilecektir.234 5. Sultan Raziyenin ahsiyeti Dehli Trk Devletinin en byk sultanlarndan birisi olan Raziye ayn zamanda Hind-Trk tarihinin de en ilgi ekici ahsiyetlerindendir. Kaynaklarmzn ittifakla belirttikleri zere akll, ferasetli ve olgun birisi olup, hkmdarlk iin gerekli pek ok zellii ahsnda toplamt. yi bir eitim almt.235 Bu haliyle kardelerinden stn olduu babas tarafndan da takdir edilmekteydi. Raziye, yay kuanm olduu ve maiyeti etrafnda bulunduu halde erkek gibi ata biner, yzn de rtmezdi.236 Aslnda Sultan Raziye, kaynaklarmzn hepsinin de belirttikleri gibi, iktidarnn son zamanlarnda tam bir erkek hviyetine brnerek, kadn elbiselerini atm, file binerek halk arasna kmt.237 Bu hususlar tenkit edilmesine ramen Raziye, adeta elikten bir elle hakimiyetini bir mddet daha srdrmeyi baard. Ancak bu husus onun tahttan indirilmesi iin nemli bir sebep saylmtr. 238 Halbuki O, harem entrikalar yerine halkn arasna girerek hkmdarl srasnda onlara ve Trk emir ve meliklere karlarndakinin gzel bir kadn olduunu unutturmutur.239 Sultan Raziye iin Czcn, her ne kadar byk, akll, adaletli, kerim, alimleri ho tutan, adil, adalet yayan, ahalisini besleyen ve ordu eken bir padiaht. Padiahlara gereken btn vasflarla donanmt. Fakat yaratlta erkeklerin hesabndan nasibini almamt. Btn bu sekin sfatlar ona ne fayda verir. demekte240 ise de, Onun kendisinden alt yzyl sonra Hindistan mparatoriesi ilan edilecek II. Elizabet gibi kadnca davranlar gsterdiine dair en ufak bir imada dahi bulunmaz. Sultan Raziye, aktif ve gl bir siyset takip etmeye alrken babasndan yadigar Trk emir ve meliklere dayanaca yerde onlarn glerinden ekindii iin, biraz da merkez idarelerin bir zellii olarak kaytsz artsz kendisine bal bir grup meydana getirmeye almtr. Trklerin karekterini bildiinden bunun iin Tacik ve habeli zmreleri kullanmaya kalkmas241 onun taht ve hayat ile deyecei en byk hatas olmutur.242 Yaad felketlere ramen ylmadan gsterdii benzersiz cesaret ve yiitlik yannda Sultan Raziyenin iire kar da byk bir istidadnn olduunu grmekteyiz. Zira irin-i Dihlev veya irin-i Gur mahlaslaryla yazd beyitleri kendi zamanndaki Trk-Fars edebiyatnn en gzel rneklerindendir.243 III. Sultan Muizz Ed-Dn Behram ah

1222

Sultan Raziyenin tutuklanarak Taberhinde kalesine hapsedildii haberinin Dehliye ulamas zerine harekete geen Bakentteki emir ve melikler, Sultan ltutmuun dier olu Behram hn, 21 Nisan 1240da Muizz ed-dn lkabn alarak244 Dehli Trk Sultanl tahtna gemesini saladlar. Daha sonra, Taberhindeden dnen emir ve meliklerile birlikte 9 Mays 1240 gn Devlethanede toplanlarak Melik htiyr ed-dnin, Sultann naibi olmas artyla gn umum biatta bulunuldu.245 Behram h bir mddet sessiz kaldktan sonra, Nizml-Mlk Hoca Mhezzeb ed-dn Ivaz ile birlikte Melik htiyr ed-dn Aytiginin devlete tamamen hakim olmaya balamas, hatta bunlardan ikincisinin o dnemin sultanlarna mahsus terifat uygulamaya kalkmas zerine harekete gemitir. Birka baarsz teebbsden sonra smail fedaileri gibi davranan iki Trk gulm dzenledikleri suikastta, 30 Temmuz 1240 gn Melik htiyr ed-dn Aytigini ldrmeyi baarrken, Vezir Mhezzeb ed-dni de yaralamatr.246 Bedaundan arlan Melik Bedr ed-dn Sungur Rum, Emir-i Hcib olarak atand. Fakat, o da ncekinden farkl bir tavr sergilemedi ve devleti kendi insiyatifi ile ynetmeye alt. Bu srada Sultan Raziyenin bertaraf edilmi olmas Sultan Muizz ed-dni rahatlatacaktr. Ama, bu seferde NizmlMlk ile yeni Emir-i Hcib arasnda nfuz mcadelesi balayacak ve hileye dayanan kurnaz bir politika takip etmeye alan Behram hn saltanat tam bir entrika ve kaos dnemi haline gelecektir.247 Bakentte btn bu olaylar olurken Tayir komutasnda bir Mool ordusu da Lahoru kuatm bulunuyordu. Blgenin Valisi Melik htiyr ed-dn Karaka Han Ay-Tigin ehri bir mddet baaryla savunmu ise de, halktan gerekli yardm gremediinden Moollarn sk takibine ramen kaarak Dehliye ulamay baarmt. Lahor bir mddet sonra dayanmsa da Kutval Aksungurun lm zerine idarecisiz kalm ve 22 Aralk 1241de kuatma esnasnda komutanlar Tayiri kaybeden kzgn Moollarn eline geerek yamalanm, halknn bir ksm esir alnrken, byk bir kesimi de katledilmitir.248 Lahorun Moollarn eline getii haberinin Dehliye ulamas zerine Czcnnin teklifi dorultusunda ordunun bana getirilen Melik Kutb ed-dn Hseyin Gur ile Nizml-Mlk Mhezzeb ed-dn Moollara kar harekete geti. Dehli Ordusu, Biyah nehri kysna ulat srada Sultandan intikam almak iin harekete geen Mhezzeb ed-dnin entrikalar neticesinde byk bir infiale kaplan Melikler, dman bir tarafa brakarak kendi varlklarna kasteden249 Sultan Muizz ed-dn Behram h zerine yrmtr. Bunun zerine Sultan, eyhl-slm Seyid Kutb ed-dni orduyu teskin iin gndermi ise de, o da gizlice isyanclar iyice tahrik ettikten sonra Dehliye dnecektir. Sonuta, 22 ubat 1242de Bakenti kuatan hkmdarlk ordusu yaklak ay kadar srecek bir sava da balatm oluyordu. Bu mcadele esnasnda Dehlinin etraf tahrip olurken her iki taraf da nemli lde zayiat verdi. Muhasarann bu kadar uzamasnn sebebi Sultan tamamen avucunun iine alan oda hizmetilerinden Mbrek h adl birisinin hi bir ekilde anlamaya yanamamas

1223

idi.250 Nihayet 10 Mays 1242 gn sabahn erken saatlerinde Dehli drld. Sultan Muizz ed-dn Behram h tutuklanarak birka gn sonra katledildi. IV. Sultan Al Ed-n Medun h Sultan Muizz ed-dn Behram hn gz altna alnd srada bir oldu bitti ile Dehli tahtna oturan ems meliklerinden Melik zz ed-dn Balaban Kiil Hann sultanln tanmayan Trk emir ve melikler Sultan ltutmuun torunu Mesud h zerinde anlamaya vararak251 onun 11 Mays 1242de, Al ed-dn lkabyla252 Dehli Trk Sultanl tahtna gemesini salad. Al ed-dn, ilk anda devlet meselelerine yakn ilgi gsterdi ve ileri dzene koydu. Ayrca halk da yattrmay baard.253 Bu srada Hoca Mhezzeb ed-dn, Nizml-Mlk olarak vezirlik makamn korurken, nemli mevkiler ile eitli blgelerin valiliklerine yeni atamalar yapld. Gerekletirilen dzenlemelerle Vezir Mhezzeb ed-dn, devletin kontroln tam olarak ele geirmi, saraynda nvbet vurdurup, fil bekletmeye balamt. Onun, bu faaliyetlerine kar kan Trk emir ve melikleri grevlerinden almaya balamas ve aka onlara kar cephe alarak zulm yapmaya kalkmas254 barda taran son damla oldu. Nitekim Melik Tc ed-dn Sencer Kurat Han ve Melik Bedr ed-dn Sungur Sofnin bakanlnda bir araya gelen Trk emir ve melikler, Dehli yaknlarnda su tanklarnn bulunduu ve Sultan ltutmu tarafndan mkemmel tesisler ile donatlm olan Havz- Ran255 civarndaki dzlkte, 28 Ekim 1242 gn kendilerine bir ders vermek iin zerlerine yryen Nizml-Mlk Mhezzeb ed-dni malb ederek katlettiler. Yllardr evirdii entrikalarla Dehli Trk Sultanln skntya sokan Tacik asll Vezir Mhezzeb ed-dnin ortadan kaldrlmasndan sonra eitli vilyetlere ve devletin nemli kademelerine yeni atamalar yapld. Czcn Ulu Han Balabann hayat hikyesini verirken, onun 1242de Ganj ve Cemne nehirleri arasndaki blgede yaayan Detveli/atroli ve Cell Hindularna kar muhtemelen Sultann da katld seferden bahseder.256 Bu arada Lakhnautide hakim olan Melik zz ed-dn Togan Han Turln Cacnagar Racas tarafndan kuatlmas257 zerine taleb ettii yardm gnderilecek fakat, Hindu tehlikesi bertaraf edildikten sonra blge Melik Temr Hann idaresine braklacaktr. Bylelikle, Sultan Al ed-dn Mesud h, Bengale meseleleriyle de yakndan ilgilendiini gstermitir.258 Bu arada onun yapm olduu msbet hareketlerden birisi de, amcalar Melik Nsr ed-dn Mahmud ile Melik Cell ed-dni serbest brakarak, birinciye Bahrai, dierine de Kannauu kta olarak vermi olmasdr.259 Aralk 1245de Mengtay komutasnda Sind blgesine girip U kalesini kuatan Mool ordusuna kar Emir-i Hcib Balabann tevikiyle harekete geen Sultan Al ed-dn Mesud h, byk bir ordu ile hzla Biyah nehri kysna ulat. Emir-i Hcib Balabann ald tedbirler ksa srede Moollar zerinde tesirlerini gsterirken, Dehli kuvvetlerinden bir ksm birlikler Biyah nehrini geerek Lahor nlerine ulam ve Moollarn ekilecei yollar tehdit etmeye balamt. Bunun zerine U kuatmasn kaldran Moollar 15 Ocak 1246 gn aldklar binlerce esiri de kararghlarnda brakarak grup halinde Horasana doru hzla geri ekilmitir. Sultan, ordusunun gcn

1224

dmanlarna gsterebilmek iin birliklerine Sudra nehri kysnda bir yry yaptrdktan sonra, 30 Mays 1246da Bakente geri dnmtr.260 Moollara kar kazanlan kolay zafer Sultan Al ed-dn Mesud hn Trk emir ve meliklere kar tavrnn deimesine sebep olmutur.261 Ayrca O, daha nce sahip olduu, cmertlik, iyi kalplilik ve olgunluk gibi birok deerli zellii de bir tarafa brakarak, kendisini oyun, elence ve ava vermi ve devlet ilerini ihmal ederek, idarenin kargaa iine dmesine sebeb olacaktr.262 Sonuta Sultann Trk emir ve meliklerin ktalarn ellerinden almaya balamas ve bir ksmn da ldrtmesi kendi sonunu da hazrlamtr.263 Sultan Al ed-dn Mesud hn her geen gn artan basks karsnda birer birer yok edilmeden harekete gemeyi uygun bulan Trk emir ve melikler Bahreide bulunan ltutmuun olu Nasr ed-dn Mahmud ile temasa geerek onu gizlice Dehliye davet ettiler. Bu davete uyan Nasr eddn Mahmudun Dehliye ulat 10 Haziran 1246 gn de Al ed-dn Mesud h tutuklayp, bir mddet sonra da ldrdler.264 V. Sultan Nasr Ed-Dn Mahmud ah Nsr ed-dn Mahmud, Sultan ltutmuun oludur.265 Onun ok sevdii byk olunun lmnden hemen sonra dnyaya geldii iin kendisine aabeyinin isim ve nvan birlikte verilmitir.266 Dehlinin iki kilometre kuzeyine den Levn Saraynda, annesinin nezaretinde byk bir titizlikle yetitirilen Nsr ed-dn Mahmuda devlet idaresi ve hkmdarln artlar hakknda da dersler verildii anlalmaktadr. Sultan Muizz ed-dn Behramah tahttan indirildii srada dier ehzadelerle birlikte tutuklu bulunduu Kasr- Sefidden karlarak, Trk emr ve melikler tarafndan Firz Sarayna getirilen Nsr ed-dn Mahmud, 1243 yl balarnda Sultan Al ed-dn Mesd tarafndan Bahrai valisi olarak tayin edilmitir.267 ocuk denilebilecek yata olmasna ramen buradaki baarl ynetimiyle dikkatleri zerinde topladndan Sultan Al ed-dn Mesdu hall etmek isteyen Trk emr ve melikler tarafndan gizlice Dehliye davet edilerek tahta karlmtr.268 Sultan Nsr ed-dn Mahmudun yirmi yllk saltanat sresince nemli mesele grlmektedir. Bunlar; Mool saldrlar, Hindu tecavzleri ve hepsinden nemlisi melikler arasndaki gruplamalardan doan i ekimelerdir. Nitekim tahta gemesinden hemen sonra Moollarn Dehli Trk Sultanl snrlarna tecavz ettiklerinin bildirilmesi zerine bizzat harekete geen Sultan Nsr ed-dn Mahmud h, 10 Mart 1247de Lahor yaknlarndaki Ravi nehrini getii srada Moollarn geri ekildiklerini rendi. Bunun zerine, Aralk 1245 de Moollara klavuzluk yapan ve Nandana evresindeki Cud tepelerine hkim olan Ranadan intikam alnarak, blge tahrip edildikten sonra geri dnlmtr. Sultan Nsr ed-dn Mahmud, Emir-i Hcib Melik Balabann telkinleriyle Mool aknlar karsnda beklenilen mukavemeti gsteremeyen, hatt zaman zaman Moollarla ibirlii yapan yal

1225

emirlerin tmarlar ellerinden alnd, Yaplan yeni dzenlemelerle Pencb blgesinde merkezi idareyi glendirirken, blgede Moollara kar mukavemeti de artrmtr.269 Ekim 1247de harekete geen Sultan, Dehliden onbe, yirmi kilometre kuzeybatdaki Panipata ulat bir srada Melik Balabann tevikiyle geri dnerek, douya yneldi.270 Dub blgesine girerek Kannau hudutlarndaki gl bir Hindu sna durumunda olan Talsanda kalesini fethetti. Bu srada Melik Balaban da, nc birliklerinin banda ok gl kalelere sahip, kuvvetli Ranalarn elinde bulunan Kalincar ile Kara arasndaki dalk ve engebeli araziye yapt akn tamamlayarak hkmdarlk ordusuna katld. Blgedeki Hindu hareketlerinin sindirilmesi zerine geri dnlm ve 19 Mays 1248 gn Dehliye ulalmtr.271 2 Austos 1249 gn Emr-i Hcip Melik Balabann kz Melike-i Cihan ile evlenen Sultan Nsr ed-dn Mahmud, ksa bir sre sonra yeni kaynpederini saltanat naibi olarak atam, etr ve Durba ile birlikte Ulu Han unvann vererek, onu hkmdarlk ordular bakomutanlna getirmitir.272 Ulu Han Balabann devletin nemli mevkilerini tamamna yakn Trk olan, kendisine yakn kiilerle doldurarak yretimi btnyle tamamen kontrol etmeye alt grlmektedir.273 Onun bu tavr, ksa sre ierisinde birbirini takip eden bir dizi isyann kmasna sebep olacaktr.274 12 Kasm 1252 gn Galyor, anderi, Narvr, Kalincar ve Malva blgelerini ierisine alan geni apl bir sefer balatan Sultan Nsr ed-dn Mahmud, Malva hududunda blgenin en gl ranas olan ahar Deoyu byk bir yenilgiye uratarak memleketini tamamen tahrip etmiti.275 Muhtemelen lkenin batsnda kan karklklar sebebiyle, belki de istenilen sonu alnm olduundan, Dehliye geri dnlm ve bir mddet sonra, Lahor yoluyla U ve Multan taraflarna ynelik bir harekt balatlmtr.276 Bu seferin sebebi ak olarak bilinmemekle beraber muhtemelen Ulu Han Balabann kkrtmasyla ayaklanarak blgeyi hakimiyeti altna alan Melik Nusret ed-dn r Hann tedibini amalam olmas ihtimal dahilindedir. Ancak bu gerekletirilemeden, ordunun Biyh nehri kysna ulap kararghn kurduu srada, bir sre nce sarayda byk bir mevki kazanan Hindu dnmesi md ed-dn Reyhann entrikalar neticesinde Ulu Han Balabann kendi ktasma gitmesi emredilerek, Mays 1253de Dehliye dnlmtr.277 Ulu Han Balaban gibi gl birisini merkezden uzaklatrp, kendi ktasna gndererek sradan bir vali durumuna dren Sultan Nsr ed-dn Mahmudun, kendisinden ncekilerin de yapmak istedikleri gibi daima saraya bal kalacak bir Trk olmayanlar gurubu meydana getirebilme abas ierisine girdii grlmektedir. Onun iin idar kademelerde byk deiiklikler yaplm, Temmuz 1253de md ed-dn Reyhan Vekil-i Dar olurken, Aynl-mlk Cneyd vezirlie getirilmi ve Ulu Han Balaban taraftarlar ksa srede grevlerinden atlmr.278 Her halde, bu gelimeler karsnda Balabann harekete geecei dnlmt. Buna frsat vermek istemeyen md ed-dnin kkrtmasyla harekete geen Sultan, Hansiye Ulu Han Balaban zerine yrm, fakat onun hibir karlk vermeden Nagaure taraflarna ekilmesi zerine Kasm 1253 de Dehliye dnmek zorunda kalmtr.

1226

Bakentte fazla kalmayan Sultan Nsr ed-dn Mahmud, bu sefer de, ksa bir sre nce Trkistana giderek Moollara snan Melik Nusret ed-dn r Hann adamlannn elinden U, Multanve Taberhinde kalelerini almak zere harekete gemitir. 16 ubat 1254de Taberhindeyi ele geirip Melik Tc ed-dn Sencer Arslan Hana veren sultan, U ve Multana ikinci defa Melik zzeddin Balaban Kiil Han tayin ederek Biyh nehri kysndan geri dnd.279 Sultan Nsr ed-dn Mahmud hn bundan sonraki saltanat yllarnda da pek ok hadise meydana geldi. ncelikle lkeyi tam bir skynetim ile idare etmeye balayan md ed-dnin lkenin her yannda balatlan ayaklanmalar ile Dehliden uzaklatrlm ve Ocak 1255de Ulu Han Balabann yeniden ynetimin bana gemesi salanmtr.280 Bu fiili durum karsnda Sultan Nasr ed-dn Mahmudun yapabilecei fazla bir ey bulunmamaktayd. Ona ramen balangta bir saltanat deiiklii dnen Trk emir ve melikler, sonra bundan vazgeerek Sultana yeniden biat ettiler.281 Bu srada, Annesi Melike-i Cihnn, Ulu Han Balabann rakiplerinden Kutlu Han ile evlenmesi sarayda soukluk yaratm ve Melike-i Cihan ile yeni ei, Oudha gnderilerek merkezden uzaklatrlmtr. Ama, bundan sonra Kutlu Hann sebep olduu olaylar bir trl nlenemeyecek ve blgedeki istikrar epeyce sarsacaktr.282 Birka sefer kstrlmasna ve birlikleri datlmasna ramen tekrar tekrar isyan eden Kutlu Han, Bedan blgesindeki Sihramuda yaplan sava kazanacak283 ve bu arada lkenin dousu ve batsnda sistemli bir isyan salgn balayacaktr. Nihayet, bata Melike-i Cihn ve Kutlu Han olmak zere isyanclar, 21 Haziran 1257de Dehli nlerine kadar geldi. Fakat, bir sonu alamayacaklarn anlamalar uzun srmedi ve bir gn sonra dalp gittiler.284 1258de Pencabda beliren yeni Mool tehlikesi Dehliden gnderilen kuvvetler ile bertaraf edildi. Moollarn Hindistandaki olaylar ok iyi takip ettikleri anlalmaktadr. Bylece melikler, Hindular ve Moollarn sebep olduu meseleler srp giderken285 Sultan, akll bir politika uygulayarak btn meseleleri kendi lehine halletmeye alt. Sultan Nsr ed-dn Mahmud, 24 Mart 1260da Kk Firzye tanrken ikiyzbin yaya ve ellibin atldan meydana gelen hkmdarlk ordusu Sultan selmlad. Mool elileri de, bu mnasebetle onun gcn grmek frsatn elde etti.286 Nsr ed-dn Mahmud, Moollardan korkmuyor ve onlara her frsatta kar koyacak gte olduunu gsteriyordu. Czcnnin naklettiine gre, Sultan da Moollara eli gndermi, Emr Yuruun olu, Saln Noyanla yapt konumada, ayet atlarnzdan birinin tek nal, Sultan Nsr ed-dnin topraklarna basarsa, drt aya da kesilecektir tehdidinde bulunmutu.287 Mevattaki Hindular, yama hareketlerine devam etmekte, nlerine kan ahalinin mal ve canna zarar vermekteydi. O yzden 6 Temmuz 1260da Ulu Han, Mevat seferine kt ve blgede tedip harekt yaplarak oniki bin kii kltan geirildi.288 Bu tarihten sonraki olaylar hakknda herhangi bir kayt bulunmamaktadr. 1264 ylnda hastalanan Sultan Nsr ed-dn Mahmud, bir mddet hasta yattktan sonra, 18 ubat 1266da ld.289

1227

Sultan Nsr ed-dn Mahmud h, Czcn ve semnin kaytlarnda babasndan daha byk bir hkmdar kendisinin olarak yazp, karmza satt kmaktadr.290 Ancak olaylar bunun byle btn olmadn kaynaklar gstermektedir.291 Ancak cmert, kibar, merhametli ve dindar birisi olduu ve geimini bizzat Kuran nushalarndan salad hususunda birlemektedir.292 Sultann insan adan mkemmel birisi olduu anlalmaktadr. Ama idarecilii hususunda ayn eyi sylemek mmkn deildir. Bir baka deyile Sultan Nasr ed-dn Mahmud, akll, belirgin bir siys gre sahip, ama muktedir olamam birisidir. G. Balabanllar Dehlide hkm sren Trk Sultanlklarnn ncs Balabanllardr. 1266 ile 1290 tarihleri arasnda yirmidrt yl hkimiyet sren bu hanedan, Kpaklarn Ulu-Borlu kabilesine293 mensup Gys ed-dn Balaban tarafndan kurulmutur. Karahtaylar ile komu olan Ulu-Borlular,294 yurtlarnn muhtemelen 1218de Moollar tarafndan istils zerine dier Trk kabileleri gibi zayflamtr. Byle kark ve tehlikeli bir zamanda Moollarn eline esir derek Badata getirilen Balaban, memlk olarak, Dehli Trk Sultanl hizmetine girmi ve ems Melikleri (= Krklar)295 arasnda yer almtr. 296 Meliklikten hanla, hanlktan hkmdarla ykselerek ltutmutan sonra Dehli Trk Sultanlarnn en bykleri arasnda yer alan Balabann297 kurduu hanedan, 1266-1290 yllar arasnda yirmidrt yl srmtr. Balaban dnda tahta kan iki hkmdardan biri yeteneksiz, dieri ocuk yata ve devlet ilerinden habersiz bulunduundan bu hanedan uzun mrl olamamtr. I. Gys Ed-Dn Balaban (1266-1287) Ulu-Borlu hanlar neslinden ve Trkler arasnda tannan bir aileden gelen Balaban,298 onbin adrlk bir ilin299 bakannn oluydu. Moollarn eline dtkten sonra kardei ve bir akrabasyla birlikte300 Gucerat limanlarndan birisinde Basral Ceml ed-dn tarafndan satn alnmtr.301 Onun yannda eitim gren Balaban, 1232de emseddin ltutmuun hizmetine girdi. eitli grevlerde bulunarak Hasse-Darla kadar ykseldi.302 Raziye dneminde bir ara tutukland303 ise de sonra Emir-i ikr yapld.304 1. Meliklik Dnemi ve Tahta Geii Sultan Muizz ed-dn Behram h zamannda Emr-i hurlua ykselen Balaban,305 Sultan Raziyenin malup edilmesinde nemli rol oynayacaktr.306 Ancak, bu srada velinimeti Bedr ed-dn Sungur Rumnin ldrlmesi, Onun, Dehliyi kuatan Trk emir ve meliklerle birlikte hareket etmesine sebep olmutur.307 23 Ekim 1242de Nizml-Mlk Hoca Mhezzeb ed-dnin ldrlmesinden sonra Emir-i Haciplie ykseltildi.308 Uu kuatan Moollara kar yaplan harektta batan itibaren Sultan Al ed-dni ynlendirmi ve elde edilen baardan dolay byk bir nfuz kazanmtr.309 1246 ylnda da Sultan Nsr ed-dn Mahmudun naibi oldu.310 Yirmi yllk srede Balaban, ems Sultanlnn en nde gelen melikleri arasna girdi ve her frsatta Trk zmresini etrafna toplad.311

1228

Dehli ve civar ile Dub ve Kannau yrelerindeki Hindu unsurlarn yaratt kargaann nlenmesinde etkili olan Balabann312 kz ile Sultan, 2 Austos 1249da evlendi. Naiplii yannda Han- zam yni Ulu Hanlk gibi yksek bir mevkii de ele geiren Balaban,313 1252de md ed-dn Reyhann sebep olduu olaylarn sonucunda orduda da stnl salad.314 Bundan sonra devlet idaresi rakip meliklerin entrikalarna ramen tamamen Balabann eline geti. Halefi olmayan Sultan Nsr ed-dn Mahmudun ubat 1266da lm zerine hanlar, melikler ve emirlerin oybirlii ile tahta geen Balaban, Gys ed-dn unvann ald.315 2. Hindu syanclarn Sindirilmesi ve lkede stikrarn salanmas Onun sultanln ilk tebrik edenler arasnda Lakhnauti hakimi Arslan Hann olu Tatar Han vard ve tbiliini bildirmek zere hediye olarak altm fil gndermiti.316 erefine byk bir enlik dzenlendi. Dehli donatlm, halk arasnda genel bir memnuniyet havas yaratlmt.317 1266 ylnn sonlarna doru Bakent civarndaki ormanlk sahada yaayan ve her frsatta isyan ederek evre gvenliini tehdit eden Meolar, iddetle ezildi. Ormanlk arazi emniyet altna alnarak Gopalgir kalesi yaptrld ve ehrin yaknlarna kurulan karakollarla blgenin gvenlii tam olarak saland.318 Ertesi yl sultanln tahl ambar olan Dbda meydana gelen karklklar bastrlrken, evre tahrip oldu. Ama, Jaunpur, Bihar ve Bengale giden yollar temizlenerek, emniyeti salayacak tedbirler alnd.319 Bu srada Katherli ekiyalarn sebep olduu Bedaun, Amroha, Sambal ve Gannaur blgelerindeki asayisizlik tamamen ortadan kaldrld.320 1268 ylnda Cud tepelerinde balatlan temizlik ertesi yl da devam ettirilerek blgede sukunet saland.321 1271de Pencabda imar faaliyetlerine nezaret eden Gys ed-dn Balaban, Moollarn tahrip ettii Lahor kalesini tamir ve tahkim ettirdi. Dehliye dndkten sonra, Meliklik dneminde ksmen dzelttii blgenin tmar meselesine eilen Balaban, yal asker ve harp malullerine tahsis edilmi arazilerin yeniden defterini tanzim ettirdi.322 Bu nitelikteki kiilerden topraklar alnarak kendilerine maa baland ise de bu, ordu iinde huzursuzluklara sebebiyet verdi. Baz komutanlarn srar ile Balaban nezdinde arac olan Kutval Fahr ed-dnin sayesinde bu uygulama durdurularak, topraklar eski sahiplerine iade edildi.323 3. Mool Tehdidini nlemeye Ynelik Tedbirler Balaban lkede istikarar saladktan sonra dnemin en nemli meselelerinden birisi olan Mool tehdidini ele ald. Bu srada Moollar, ran ve Azerbaycan istila ederek bir yandan Anadoluya girmi, te yandan Avrupa ilerine kadar ilerlemiti. Hindistana da hemen hemen her yl aknlar dzenliyorlard. Bunun sonucunda Lahor tahrip olmu U ve Multan yresi srekli yamalanmt.324 Vaziyet byle iken, komutanlarndan Adil ve Temr Hanlar, Aybeg ve ems eddn ltutmu zamanlarnda Trklerin elinde bulunan Gucerat, Malva gibi yerlerin geri alnmasn tavsiye etmekte idi. Sultan Balaban, onlara da srann geleceini ifade ile halihazrdaki Mool tehlikesine dikkat ekerek Dehliden ayrlmasnn doru olmayacan bildirdi.325 Bu, gereki ve yerinde bir dnce idi. Nitekim Sultann, Pencbtan Dehliye uzanan yollar zerinde tedbirler ald,

1229

U-Multan-Lahor izgisinde gl bir savunma hatt oluturup, Samana ile Sunam hattn da tahkim ettii326 bir srada, Moollarn tekrar kuzeybat snrlarn aarak her yeri yamaladklar haberi geldi.327 Balaban bu skk ve kritik zamanda Dehliden ayrlmad. Hakan1-mlk denilen ve halkn daha ok Han- ehit diye isimlendirdii olu Muhammed Han, Pencbn yardmna gnderildi.328 Multan ve havalisinin Mool tehlikesinden korunmas ile grevli olan bu ehzade, Sind-Pencb ilerini dzene koymu, zaman zaman bakente gelerek Sultana bilgi vermitir. Son ziyaretinde veliaht iln edilirken kardei Bura Han da, Samana-Sunam hattnn muhafazas ile grevlendirildi.329 Ayrca her iki ehzadenin yannda tecrbeli danmanlar bulunmaktayd ve Krklardan Timur Han ile r Han gibi ok deerli melikler de blgede grevliydi.330 4. Lakhnauti Valisi Torulun syn Sultan Balabann Mool meselesi ile megul olduu bir srada, bu durumdan istifade etmek isteyen Lakhnauti valisi Torul, 1276da, douda ayakland. Sultanln da iln ederek kendi adna hutbe okuttu ve para kestirdi.331 Bunun zerine Balaban, uzun sal lkab ile tannan Emin Han Melik Alptigini Lakhnauti zerine gnderdi. Torul Han, zeki ve askerin i yzn iyi bilen bir kiiydi. Trl yollarla Balabanl ordusu iine soktuu adamlar vastasyla para karlnda, ounun saf deitirmesini salad. Daha sonra gc azalan Emn Han Melik Alptigini savaa zorlayarak onu malup etti. Geri ekili srasnda da, muhtemelen Torulun kkrtmas ile Hindu kabileleri de isyan ederek Dehli kuvvetlerine saldrd. Bu yenilgiyi renen Gyaseddin Balaban, Emn Han Melik Alptigini Oudh kapsnda astrrken,332 1280de ikinci kez Lakhnauti zerine gnderilen kuvvetlerin bana Melik Turmad getirildi. Bu melik de, baar salayamadan Oudha kat. Oudh valisinden Melik Turmady asmas ve mcadeleyi kendisinin devam ettirmesi istendi. Vali ihb ed-dn emredilenleri yapt ise de, Turula yenilmekten O da kurtulamad. Hdiselerin bu ekilde gelimesinden endie eden Sultan, bizzat Torulun zerine yrd.333 Dehli ordusu hareket getiinde Torul, hemen kar tedbirler almaa balam ve Cacnagar taraflarna ekilmiti. Maksad Sultan, Dehliye dndkten sonra gelip, hi ypranmam bir halde tekrar blgeye hakim olmakt. Ama, Dehli kuvvetleri hi bir mukavemet grmeden Lakhnautiye girdikten sonra burada oyalanmadan Torulun peine dm ve bir tccar kafilesinden bulunduu yer renilerek ani bir basknla ortadan kaldrlmtr.334 Balaban, Torulu yakalayp, ldren Melik er Andaz ve Melik Mukaddere hilat ve hediyeler verdi.335 Lakhnautiye dnldkten sonra sulu grlen ok sayda insan, ibret olmak zere idam edildi. Sultan, Bengalden ayrlmadan nce burann idaresini olu Bura Hana brakrken Ona nasihatlerde de bulundu. Dn emri verildiinde baba-oul son grmeleri yapmaktayd.336 5. Balabann lm Moollara kar Multanda braklan ehzade Muhammed, Dehliye gelerek babasn tebrik etmi, Sultan da Moollara kar dikkatli olunmasn emretmiti. Bu ehzadenin Multana dnd

1230

srada, 1285de Moollarn Herat valisi Timur Han, bir intikam seferi dzenleyerek Kuzeybat Hindistana girdi.337 Muhammed, Dipalpur civarnda Mool kuvvetlerini karlad ve taraflar Ravi nehri kysnda, le vaktine doru sava nizamna gemiti. Tam bu srada Timur Han ani bir taarruz balatt ise de iddetli bir vurumadan sonra Moollar malup edildi.338 Ama daha le namazn klmam olan Muhammedin, kk bir su birikintisi kenarnda atndan inerek, etraftaki birka kii ile duaya balamasyla doan frsat karmayan bir Mool birlii sratle Oun zerine saldrarak ok ile yaralayp ldrd.339 ok sevdii ehzadesinin bu ekilde ldrlmesi Sultan Balaban manen ykt. Gnlerce olunun yasn tutan Sultan, gndzleri normal devlet ilerini yrtrken geceleri bir keye ekilip, hkrklarla alyordu. O arada Dehliye ard kk olu Bura han da bir bahane ile Lakhnautiye geri dnm ve Sultann iyice kmesine sebep olmutu.340 Bunun zerine Han- ehid Muhammedin olu Keyhusrevi veliaht tayin ettikten birka gn sonra, 1287de, Kpak bozkrlarnda balayan hayat Dehlide ackl bir ekilde sona erdi.341 El-Hakanl-Muazzaml-Hanl-Azam Bahal-Hakk ved-dn, Ulu Han Balaban es-Sultan 342 akll, basiretli bir idareciydi. Btn devlet kademelerinde grev yapt iin ynetimde tecrbe sahibiydi. Adaleti devletin temeli sayan bir zihniyete sahip olup, bu hususta kim olursa olsun taviz vermemitir.343 Gsteri ve ihtiama byk nem verir, neseb olarak dk kimselerden holanmazd.344 Yirmi yllk hkmdarlk dneminde sert tedbirler almak pahasna da olsa halkn can ve mal gvenliini en iyi ekilde salam ve sonraki dnemlerde hasretle yad edilen bir dzen kurmutu. yle ki, hibir devlet adam dzensizlie kar onun gibi bir zafer kazanmamtr.345 II. Muizz Ed-Dn Keykubat (1287-1290) Balabanllarn ikinci sultan Keykubattr. Balabann torunu ve Bengal valisi olup, tahttan feragat eden Nasr ed-dn Bura Hann oludur. Onyedi yanda Muizz ed-dn nvanyla Dehli tahtna kt.346 yi bir eitim alm olmasna ramen Balabann yerini dolduracak birisi deildi. Bykbabasnn yasaklarn kaldrm ve kendisini o zamana kadar bastrlm genlik arzularnn, sefahat ile her trl elencenin koynuna brakmt.347 Onun iin Dehlideki Kk-i Llde ikamet geleneini kaldrarak, Cemne nehri sahilindeki Kilugharide yerleti. Bir ok bina ve saray yaptrm, yakn nedimlerini, meliklerini de tevik etmitir. Sk bir sosyal hayattan serbestlie gei, cemiyette etkisini gstermi, hissedilir deiiklikler meydana gelmitir.348 Devlet kademelerinde yaplan dzenlemeler de etkisini gstermekte gecikmedi. Nitekim, hilekr ve kurnaz birisi olan Nib1-Mlk Melik Nizm ed-dn, ksa zamanda Sultan etkisi altna alarak sarayda kontrol eline geirdi. Kendisine rakip olan dier Trk beylerini eitli bahanelerle ldrtt veya uzak ktalara srdrd.349 Bu arada kendisini tahta ykseltecek yolu iyice aabilmek iin ehzade Keyhsrevi safd brakmak zere plnlar yapm ve Sultan da bu ynde harekete geirmiti. Neticede bir takm gelimelerden phelenmesine ramen Multandan ayrlan Keyhusrev, Rohkat civarnda tuzaa drlerek ldrld.350

1231

Kendi dncesine gre nemli bir rakibinden kurtulan Melik Nizm ed-dn, o arada VezirlMlk Hoca Hatr kk drm, baz melikleri de tutuklatmt.351 Ama esas darbe arkadan geldi. Multan yresinde ortaya kan boluu deerlendirmek iin tekrar Sinde giren Moollara kar byk bir zafer kazanld haberi yaylarak tebriklerini sunmak zere gelen emir ve meliklerden byk bir ksm ldrld veya srld. Bunlarn yerine yaplan atamalarla ynetimde tam bir temizlik harekt baaryla tamamland.352 Fakat bu srada Moollarn Lahordan Multana kadar btn blgeyi insafszca yamaladklar haberi Dehliye ulam ve Barbeg Han- Cihan onlara kar gnderilmitir. Bu defa tesadfler sayesinde de olsa gerekten ok sayda Mool ldrld gibi, klliyetli miktarda esir de Dehliye getirilerek idam edildi.353 Muizz ed-dn Keykubat, Nib1-Mlkn kkrtmasyla baz Trk beylerine kar dmanca tutumunu devam ettirdi ve slmiyeti kabul ederek Dehli Trk Sultanlnn hizmetine girmi bulunan bir ksm deerli Mool merasyla birlikte Balaban devrinin iki nemli ahsiyeti olan, Melik Al ed-dn ahbek ile Melik Nasr ed-dn Tuzk (; Yzk?) de ortadan kaldrld.354 Btn bunlarn sorumlusu olan Nizm ed-dne, Kaynpederi Fahr ed-dn Kutvaln nasihatleri de are etmedi.355 Bunun zerine Bengalden harekete geen Nasr ed-dn Bura Han, Dehli zerine yrd.356 Baba-oul Gogra nehri kenarnda karlatysa da sava son anda nlendii gibi duygusal bir ortam da olumutur.357 Sonuta Bengal valisi olan Bura Han, oluna nasihatte bulundu. Naibl-Mlk deitirmesini ve Kala merasna grev vermesini tembihledi.358 Muizz ed-dn Keykubat, Dehliye dner dnmez babasnn dediklerini aynen uygulamaya balad.359 nce Nib1-Mlk Multan yresindeki meseleleri zmekle grevlendirerek merkezden uzaklatrmak istedi. Ancak O, gidiini geciktirince zehirlenerek ldrld.360 Kalalarn Yuru ailesinden Firuz Han, Samanadan getirtilip arz- memlik olarak atand.361 Bura Hann seferi Trk emir ve meliklerin tamamen yok edilmelerinin nne gemiti. Fakat, bu defa da Kalalar gittike glenmeye balad. stelik Sultan, bir mddet ara verdii elencelere yeniden balam ve bu arada shhati de bozulmutu. Devletin en nemli makamlarna yaplan atamalar ynetimde bir dzelmeyi salamad gibi, greve getirilen melikler arasndaki yar, kargaay iyice artrd. Sonuta Sultan, Kilugar saraynda hasta ve gsz bir vaziyette yatarken362 meliklerden bir grup, kk yataki olu Keymersi ems ed-dn nvanyla tahta kard. III. ems Ed-Dn Keymers (1290) Kala merasnn saray nezdinde gittike itibar kazanmas zerine onlarn aleyhinde olan Melik Aytmar Kaan ile Melik Aytmar Surha, Keymersi tahta karmlard.363 Dolaysyla, 1290da devletin banda ayn anda iki sultan ortaya kt. Bu arada Kalalarn devlet kademelerinden tamamen atlmak istenmesi rz- Memlik Firuz Hann harekete gemesine sebep oldu. Kalalar ve bir ksm Trk meliin yardm ile Melik Kaan ve Melik Surha ldrld. O arada Muizz ed-dn Keykubat, Kilugharide bulunuyordu. ems ed-dn Keymersi bir mddet yannda tutan Firuz Han, nce onu, sonra da babasn ldrtp, Kuzey Hindistanda Balabanl hakimiyetine son verdi.364

1232

H. Kala Sultanl (1290-1320) Bilinmeyen bir tarihte Trkistandan g ederek bugnk Afganistann batsna; Ceyhun ile Sind nehirleri arasna yerleen Kalalar365 Gazneli, Gurlu ve daha sonra blgede kurulan dier Trk devletlerinin tebaas olmutur.366 Yine bu devletlerin Hindistana yaptklar aknlarda yer alan bu grup,367 Dehli Trk Sultanlnn teekkl ettii sralarda, zellikle Sind blgesinde hatr saylr bir gce ulamt. Nitekim Harezmh Cell ed-dni blgede etkili klan da bu grup olmutur.368 O dnemde Kalalarn Dub blgesinden douya, Bengale doru yayllar da Gazi htiyr ed-dn Muhammed Bahtiyr Kala hakknda bilgi verilirken sz konusu edilmiti. emslerin son dnemlerinde, Mool aknlar sebebiyle yerletirildikleri Dehli ve evresinde de etkili olmaya balayan Kalalar,369 Balabanllar zamannda Trk emir ve melikler tarafndan srarla devletin st kademelerinden uzak tutulmu,370 ancak Bura Hann telkinlerinden sonra bu kademelerde kendilerine yer bulabilmilerdir. Dehli Kala Sultanlnn kurucusu Firz h da bunlardan birisidir. I. Cell Ed-Dn Firz h Kalalardan asil bir aileye mensup olduu anlalan Firz h,371 ems ve Balabanl Sultanlarnn hizmetinde bulunmu ve asker alanda nemli grevler yerine getirmitir.372 Fakat, Onun talihi Sultan Keykubt ile Bura Hann Gogra nehri kysnda yaptklar grmeden sonra alacaktr. O srada Ser-i-Candar nvanyla Samana valiliini yrtmekte olan Firz h, Dehliye davet edilerek Arz- Memlik olarak atanacak ve Baran ktas kendisine tahsi edilecektir. Bu arada Nib1-Mlk Nizm ed-dnin entrikalarndan korunmak isteyen Trk emir ve meliklerin etrafnda toplanmas ile, ksa srede nemli bir g oda haline gelecek ve ayeste Han nvann da alacaktr.373 Ancak Firz h batan beri sevmeyen ve Kalalarn devlet kademelerinde ykselmelerini pek tasvip etmeyen bir ksm Trk komutan da bulunmaktayd.374 Bunlarn Dehlide yaptklar hkmet darbesini Bahaprda birlikleri denetledii srada renen ve skunetle karlayan Cell ed-dn Firz h, birka gn sonra harekete geerek rakiplerini etkisiz hale getirdi. Devletin st kademelerini yakn akrabalarn atamak suretiyle igal ederken kendisi de Naibl-Mlk grevini stlendi.375 ki ay sonra, 13 Haziran 1290da Dehli Trk Sultanl tahtn ele geirdi.376 Trklerin Balabanl ailesine kar hudutsuz bir sevgi ve ball bulunmaktayd.377 Onun iin, Cell ed-dn Firuzu ho karlamayp hemen ehir kaplarn kapatmak suretiyle Kalalar istemediklerini gsterdiler. Olgun ve tedbirli bir insan olan Kala Sultan btn srarlara ramen Bakente zorla girmek istemedi ve civardaki Kilughari kasabasnda bir mddet ikamet etti.378 O, zamanla Dehli ahalisinin kendisini anlayacan tahmin ediyordu. Olaylar bekledii gibi geliti ve ksa sre ierisinde pek ok Trk kumandan huzura gelerek yeni Sultana biat etti. Lakhnauti haricindeki blgelerde de Cell ed-dn Firuzun hakimiyetinin tannmas, aresiz Bakentin de kaplarn amasn salad.379 Kala Sultann uratran ilk mesele Melik ahu Kiili Hann isyandr.380 Sultan Balabann yeeni olan bu han, yeni atamalar yaplrken Kara gibi uzak bir eyalete vali tayin edilmiti.381 Tmar

1233

merkezine gelerek, ksa zamanda i huzuru salayan Kiili Hann Bura Han ile temas kurduu Dehlinin dikkatinden kamamt. Neticede baz mahalli kuvvetlerin de desteini alarak harekete geen Kiili Han, bamszln ilan etti. Kendi adna para kestirip hutbe okuttu ve Mugis ed-dn nvann ald.382 ahunun eski hanedandan olmas ve Kalalardan memnun olmayanlarn, evresinde toplanmas ihtimali bulunmas bu isyann nemini artrmtr. Onun iin Kala Sultan hemen harekete geti. Erkli Hann zamannda mdahalesiyle bymeden bu isyanda pirin yiyen Hindu askerlerinin bulunduu Kiili Han kuvvetleri, ilk vurumalarda byk bir bozguna uratld.383 Daha sonra yaplan meydan muharebesini de asi melik yakalanarak Bedaunda bekleyen Sultann huzuruna karld.384 Eski cenk arkadalarnn zincirlere vurulmu halini gren Kala Sultan onlar affetti.385 Kiili Han gzetim altnda tutulmak zere Multana gnderilirken, Kara valiliine Al ed-dn Kala tayin edildi.386 Cell ed-dn Firz h 2 ubat 1291de Dehliye dndkten sonra yeni bir ayaklanma ile karlat. randan Hindistana g ederek, Balaban zamannda Dehliye yerleen Seydi Mevla,387 Kalalardan memnun olmayan baz kiilerle harekete geerek Sultana bir suikast tertip etti. Sultan ldrldkten hemen sonra Seydi Mevla tahta kacak, bu arada halifeliini de ilan edecekti. Bu teebbs bizzat Sultan tarafndan renildi ve ertesi gn byk bir ayaklanma iin hazrlklar tamamladn sanan Mevlann dergh anszn Kala askerleri tarafndan basld. Bata Seydi Mevla olmak zere herkes tevkif edildi.388 Yarglama esnasnda, Sultan yeterli ahit gsteremedi. Yaplan ikenceler de sonu vermeyince isyanclar lkenin cra kelerine srgn edildi. 389 Yalnz, Erkli Han, babasnn rzasn almadan Seydi Mevlay fillerin altna attrarak inetti.390 22 Mart 1291de Orta Hindistann kuzeyinde Biyane ve Galyr civarnda byk bir kale olan Renthembur seferine kld. Birka kez feth edilmi olan bu ehir,1282de Rana Hanmirin eline gemiti. Onun evresindeki racalar bask altna alarak, gittike glenmesi Sultan Cell ed-dnin dikkatinden kamamt. andaval, Revr ve Raputana yolunu takip eden Kala ordusuna kar kan Rana Hanmir, baarl savalar yapt. iddetle kuatlan Renthembur drlemedi. Bir sonu elde edemeyen Kala ordusu, getii yerleri tahrip ederek, 2 Haziran 1291de Dehliye geri dnd.391 Renthembur kuatmasnn yarda kalmasnn sebebi, o srada bir lhanl ordusunun Pencaba girmesiydi.392 Hleg Hann olu olduu rivayet edilen Abdullah Han ellibin kiiyle girdii Dehli Trk Sultanl arazisini yamalamaya balad. Ama Sind nehri kenarnda Kala kuvvetlerine malup olarak sulh talebinde bulundu. Hayat beklenmedik kararlarla dolu olan Cell ed-dn Firz h, pek ok kiinin kar kmasna ramen Olum diye hitab ettii Abdullah Han ile birlikte bar artlarn tesbit etti. Buna gre lhanl ordusu geri ekilecek, ama isteyenler bu lkede kalabileceklerdi. Sonuta lhanl kuvvetlerinden drt bin kadar mslman olarak Dehli civarnda, Moolpr kasabasna yerleti. Bu olay Cell ed-dn Firz hn halk nezdindeki itibarn artrd.393

1234

Yetmi yanda iken tahta geen Kala Sultan gn getike gcn kaybediyordu. Bu arada Sultann izni olmadan Al ed-dn Kala, aylk bir mesafede bulunan Deogire (; Devletabad) cretkr bir akn yaparak byk miktarda ganimet elde etti.394 Son derece kurnaz birisi olan bu Melik, olayn Sultan tarafndan renilmesi zerine bir mektup ile af dilemi ise de sava kanlmaz hale gelmitir. Bizzat harekete geen Sultan Cell ed-dn Firz h, kara civarnda Ganj nehri kysnda Al ed-dn Kala ile kar karya geldi.395 Sultan, tedbirsiz davranarak grmeler yoluyla meseleyi zmek zere 20 Temmuz 1296da, yeeni ile bulutuu srada ldrld.396 Hkmdarlk ordusu kargaaya derek bir ksm Kilighariye dnerken, geri kalanlar Al ed-dn Kalan maiyetine girdi. Kala hanedannn kurucusu Cell ed-dn Firz h sahneden ekilirken yerine olu Rkn eddn brahim Dehlide tahta oturdu.397 Fakat sratle harekete geen Al ed-dn Kala nce bunu, sonra da Multan ve Lahor taraflarna hakim bulunan Erkli Han ortadan kaldrarak tahta geecektir.398 Cell ed-dn Firz h, yumuak huylu, drst bir insan ve alimleri de koruyan bir ahsiyetti. En byk dmanlarn dahi affetmesini bilmitir. I. Al Ed-Dn Muhammed h (Ekim 1296-Ocak 1316) Kalalarn en byk Sultan ve Dehlide tahta kan drdnc byk hkmdar olarak kabul edilen Al ed-dn Muhammed h, muhtemelen 1266 ylnda domutur.399 Babas ok nce ldnden, Amcas Cell ed-dn Firz hn gzetiminde yetiti. Balabanllar zamannda Moollara kar yaplan savalarda sertlii ve acmaszl ile tannm Cell ed-dn Firz hn tahta gemesinden sonra da, Onun kz ile evlenerek Karaya vali atanmt.400 Al ed-dn Kala, 20 Temmuz 1296da hkmdarln ilan etmi ise de, ancak drt ay sonra Dehlide tahta oturabilmitir.401 Hrsl bir insan olan Sultan, ilk i olarak devlet kademelerine yeni tayinler yapt. Bu srada lkenin snrlar douda Bengale, gneyde Malva ile itora, kuzeybatda aatay arazisine ve kuzeyde Kemirden Himalaya eteklerini takip ederek Svalka kadar uzanmaktayd. A. Fetihleri Al ed-dn Muhammed h i ve d meselelerin hallinde gerekten iktidar sahibiydi. Hindistann en zengin ehirlerinin topland Gucerata402 arka arkaya ordu yollad. Nihayet 1299da burada byk bir zafer ve bol miktarda ganimet elde edildi.403 Sultann akrabalarndan kat Hann tertipledii suikast nlendii gibi, bir yl sonra Mool beylerinin dzenledii ayaklanma da iddetle bastrld.404 Bu arada Cayselmer ile Renthembur zapt edildi.405 Tam skunet salanm iken Hac Mevl adl bir eyh, ems ailesini iktidara getirmek zere ba kaldrd. Zorlukla bastrlan bu ayaklanma sonucunda isyanclarn tamam katledildi.406 Sonraki sekiz yl ierisinde bir yandan Mool aknlar durdurulmaya allrken, dier yandan itor, Malva, Savena ve Calor istil edildi.407 O arada Malva Ray Mahlak Devann kap snd Mandu kalesi de 23 Kasm 1305de ele

1235

geirildi.408 Byk racalarn boyun emesi, belli artlarla dier ehirlerin de teslim olmasn salad.Ucceyn, Dharnagari ve anderi bunlar arasndadr. B. aatay-Kala Mcadelesi Al ed-dn Muhammed h, genliinden beri Moollara kar takip ettii acmasz siyaset ile hret bulmutu.409 Taht ele geirdikten sonra da Moolpuru yerle bir etmi, Sultan Cell ed-dn Firz hn damad olan Algu Han da ldrtmt.410 O srada Erkli Hann ortadan kaldrlmasyla Multan blgesinde zayflayan Kala nfuzuna karlk, aatayllarn genileyebilecekleri tek yer olarak da Hindistan kalmt. O yzden Kadr Han, 1297de krkbin kiilik bir ordu ile Pencba girdi.411 Lahora kadar ilerleyen aatay ordusu Cranmancurda (; Cullandar) Kalalar tarafndan durduruldu ve iddetli bir savan sonucunda yirmibine yakn zayiat vererek geri ekilmek zorunda kald.412 1299da aatay kumandan Sald Sivistan istila ettiyse de Kala kuvvetleri tarafndan byk bir bozguna uratld.413 Ayn yl, aatay hkmdar Duva Hann olu Kutlu Hocann dzenledii intikam seferi gelimi, Lahor drlerek Dehli nlerine kadar ulalmt. 414 Bakente ilk defa bu kadar yaklaan Moollar, daha nceki baarsz olduklar iki seferi dikkate alarak, bu defa iyi bir hazrlktan sonra Hindistana girmilerdi. Ulu ve Nusret han kumandasndaki Kala ncleri harekete geti. Zafer Han da, Kutlu Hocaya sol koldan darbe indirecekti. Fakat savan en iddetli annda gerekli destei vermeyerek bu kuvvetlerin tamamen imha edilmesine415 gz yuman Sultan Al eddn Muhammed h, Dehli kuvvetlerinin tam bir lm-kalm mcadelesine girdikleri srada bizzat ileri atlarak fillerin salad stnlkle Moollar malup etti. Ama kendisi de ok zayiat verdiinden onlar takip edecek durumda deildi.416 1303te, itor seferi srasnda Taragay isimli aatay kumandan, Pencb yamalayarak Dehli yaknlarna kadar ilerledi. Fakat, Siri ovasnda durdurularak geri atld.417 Bu srada Dehlide yiyecek sknts ba gstermi ve halk kt gnler yaamt. Durmak bilmeyen aatay aknlar 1305te de devam etti. Ali ve Tartak isimli kumandanlar ile Taragay tekrar Kala arazisine girdi.418 Ama, Samana ile Dehli arasnda Amroha yaknlarnda yaplan savata malup oldular. Esir edilen Ali ve Tartak, zincirlere vurulmu olduklar halde Dehli sokaklarnda gezdirildikten sonra katledildiler.419 Bir trl istedii sonucu alamayan aatay hkmdar Duva Han gazaba gelmi ve Kebek komutasnda yeni bir orduyu Hindistana yollamt.420 1306da yaklak ellibin kiilik bir ordu ile Sindi yamalayan Kebek, Ravi nehri kysnda Dipalpr valisi Gazi Tuluk tarafndan durduruldu. Melik Naib Kfur komutasndaki Dehli ordusunun421 yetimesi zerine bozgun halinde geri ekilmeye alan aatayllar, o srada yollar tutan Kalalar tarafndan esir edildi.422 1308de kbalmendin gerekletirdii son aatay istilas da Gazi Tulukun ald yerinde tedbirler ile Nagaur nlerinde durduruldu.423 Bu yenilgiden sonra Moollar Hindistan iin bir tehdit olmaktan kacaktr.

1236

Moollar karsnda gsterdii baarlar sebebiyle Pencb ve Multan valiliklerine atanan Gazi Tuluk emrine tahsis edilen gl bir ordu ile Kabil, Gazne, Kandahar ve Germsir yrelerine aknlara balad. Her yl, dzenli olarak yaplan bu seferler sonucunda byk ganimet elde edilirken taarruzdan savunmaya geen Moollar da kendi snrlarn korumann arelerini aramaktayd. Dolaysyla korkun kuzeyli imaj Kalalar sayesinde Hind halknn hafzasndan kmtr.424 C. Gney Siyaseti Al ed-dn Muhammed Kala, byk hayaller peindeydi ve zamann skenderi olmak istiyordu.425 aatay tehlikesinin ortadan kalkmas zerine, o zaman kadar hibir Sultann cret edemedii bir ie, yani Gney Hindistann fethine giriti. Melik Naib Kafur Hazar Dinar, 1309 ylndan itibaren Ganapati, Hoysala ve Pandya racalklarn ele geirmek zere seferlere balad.Bir yl kadar nce zapt edilen Deogirin Racas Ram Chandra Deva, en nemli mttefik idi.426 Mart 1310da Kakatiya Racalnn Bakenti Varangal ehri birka arpmadan sonra bizzat Raca Pratab tarafndan Melik Naibe teslim edildi. Sava iin terbiye edilmi yz kadar filin yannda, binlerce deve yk ganimet ile ok miktarda mcevheratn Raca tarafndan hemen takdimi Melik Naibi artmt.427 Dehlide skntl gnler geiren Al ed-dn Muhammed, 23 Haziran 1310 gn, Varangal seferi galibi Melik Naibi, Caputra-i Nasr denilen dzlkte bizzat karlad ve ona en yksek rtbelerden olan zzd-Devle nvann verdi. 428 Kalalar, gneyin zenginliklerinin tahminlerinin de stnde olduunu anlamlard. O yzden bu seferler artarak devam etti. Kala ordusu, nne kan engelleri kolaylkla berteraf edecek, o zamana kadar hibir yabanc gcn ayak basmad topraklara girerek, aylarca sren byk seferler gerekletirecektir. Her akn bir dierini takip edecek, geni lkeler ele geirilirken Melik Naib, kararlatrlan zamanda Dehliye dnmeyi bile unutacaktr.429 Btn bunlara ramen, ele geirilen racalklarn her yl belirli miktarda fil ve hara gndermeleri artyla i ilerinde tamamen serbest braklmas, bu seferlerin siyasi mahiyetinden ok, mali ynnn nemli olduunu gstermektedir.430 20 Kasm 1310da Melik Naib, Hoysalarn merkezi olan Dvarasamudra seferine kt. 14 ubat 1311 gn blgeye ulaan Kala ordusu, on gn kadar dinlenip, gerekli keifleri yaptktan sonra taarruza geti. Raca Viraballala, iddetli Trk hcumunu nleyemedi. Muhasara aletlerinin de kullanld bu savata surlar kolaylkla delindi. Esir edilen raca, Kalalarn yksek hakimiyetini tanmak ve yllk vergi gndermek artyla affedildi. Kalede bir miktar Kala askeri muhafz olarak brakld.431 Dvarasamudrada fazla oyalanmayan Hazar Dinar, daha da gneye Pandya racal zerine yrmekte bir saknca grmedi. Arap kaynaklarnda Mabar diye geen ve Hindistann en zengin kelerinden birisi olan Pandya blgesi ele geirildikten432 sonra Seylan adasnn hemen karsna den Raesvaran ehri de kuatld. Bylece Trkler, tarihlerinde ilk defa Seylan kaplarna kadar ulam oluyordu. Rivayete gre, Kala ordusundan bir grup boazdaki adalara hcum etmiti. 25 Nisan 1311de Racaln Bakenti Madura igal edilirken parlak bir zafer kazanld. Melik Naib Kafur Hazar Dinar, sadece bu

1237

blgede beyzoniki fil, bebin civarnda Yemen ve Suriyeden gelmi at ile kymeti katiplerce tesbit edilemeyen ok miktarda mcevher ele geirdi. Nihayet, onbir aylk bir seferin sonunda, 18 Ekim 1311de, Ganimetler ile birlikte ordu, muzaffer bir ekilde Dehliye dnd.433 D. dar Alanda Yapt Dzenlemeler Al ed-dn Muhammed, byk bir lider olduunu ekonomik ve idari dzenlemeleriyle de ortaya koymutur. Onun dnemine kadar Hindistandaki Trk hakimiyeti ordu gcne dayal, nemli kent ve kalelerin elde bulundurulmas esasna dayanmakta idi. Buna bal olarak mal kaynaklar da ganimetler, tabi hkmdarlardan alnan haralar ve ehirlerden toplanan vergilerden ibaretti. Mslman nfus ehir ve kasabalarda yaamakta, krlk alan tamamna yakn bir ekilde Hindularn elinde bulunmaktayd. Bu kesim ile ynetim arasndaki mnasebet hut veya mukaddim denilen belirli kiiler eliyle yrtlmekte idi. Bunlarn ise grevlerini laykyla yaptklar sylenemezdi.434 Kala sultan iktisad alanda devleti glendirmek iin bir dizi tedbir ald. ncelikle denetimler artrld. Tarm alanlarnn yeni batan tahriri yapld.435 ki sat ve tketimi engellendi.436 Gelir anlamalar iptal edildi ve gelirler bizzat ynetim tarafndan topland. zel toplant, enlik ve elenceler kaldrld. Krlk kesimden alnan vergiler artrlmakla birlikte, bu blgelerdeki yoksul zmreler vergi d brakld. Tavizsiz bir ekonomi ve baarl bir fiat kontrol sistemi kurmak suretiyle geliri artrd. Orduyu gl tutacak ne tedbir gerekiyorsa onlar almakta tereddt etmedi. retim fazlas hububat satn almak suretiyle Dehlide dneminin mucizelerinden biri saylabilecek lde yiyecek depolad.437 Bunun faydalarn da Mool aknlar srasnda yaad. cretler belirli bir seviyede tutuldu. Askerlere de hazineden makul lde maa dedi. Atlar dzenli bir ekilde muayene edildi ve damgaland. Bylece halk rahata kavumu ve bu dnem Devr-i Ali olarak anlmtr.438 E. Son Zamanlar ve lm Mool tehlikesi atlatlm, iki deniz arasndaki snrlar ortadan kaldrlmt. Dehliden binlerce kilometre uzaklktaki blgelere baarl seferler yaplm Kala aknlar, Seylan boazna kadar ulamt. Neticede, Hindistanda hibir Fatihin ulaamad blgeler Al ed-dn Muhammed hn hakimiyeti altna alnmt. Dehlide elilik misyonlar bulunuyor ve bunlar Kala Sultan ile grme areleri aryordu.439 1312 ylnda ehzade Hzr ve Sadi hanlarn dnleri yapld.440 Bu senenin sonuna doru Deogirde ba gsteren isyan kanl bir ekilde bastrlm,441 1315 yl balarnda gzden den Alp Han, Melik Naibin entrikalar sonucunda lme mahkum edilmitir.442 O srada Al ed-dn Muhammed hn shhat bozulmaya balad. Sultan, asab bir rahatszlk geirmekte, hatta delilik alametleri gstermekteydi. Yakaland hastalktan kurtulamayan Al ed-dn Muhammed h, 6 Ocak 1316 gn ld.443 Ona byk hizmetlerde bulunan Melik Hazar Dinar, Sultann komaya girdii bir anda, daha ocuk yata olan ehzade meri veliaht ilan ettirmiti.444 Dolaysyla, muhteem bir trenle Sultann cenazesini kaldrdktan445 sonra ihb ed-dn nvan ile meri tahta kard.

1238

III. Kala Hanedannn Ykl Al ed-dn Muhammedin lmnden hemen sonra Sultan iln edilen mer Han,446 1310da dnyaya geldi. Dneminde idari yetkiler kaytsz artsz Naibin elinde topland.447 Trk beylerinin buna uzun sre msaade etmeyeceini bildiinden pek ou srgne gnderildi. Mbarek Han dndaki ehzadelerin gzne mil ekilerek, anneleri Melike-i cihan ile birlikte Galyur Kalesinde hapsedildi. Mbarek Han da kr etmek zere gnderilen birlikler, bu ehzade tarafndan ikna edilerek Melik Naib Hazar Dinarnin zerine sevkedildi. Trk emir ve meliklerin de desteini alan bu grup, 11 ubat 1316da Melik Naibi baklayarak ldrd.448 mer Han tutuklanarak Dehliden uzaklatrld ve saray ksa srede kontrol altna alnd. 14 Nisan 1316 gn Mbrek Han, Kutb ed-dn nvan ile tahta geti. lk i olarak devletin st kademelerine yeni atamalar yapt. Gucerat ve Deogirdeki karklklar bastrmak iin gayret sarf etti.449 Fakat, ok gemeden dengesiz biri olduunu gsterdi.Btn ehzadeler Galyr kalesinde boularak ldrld. Babas zamannda konulan yasaklarn geerliliini kaybetmesi kargaaya sebep oldu. Bunun zerine Saraya kapanan Mbarek h, babas gibi devlet idaresini naibi olan Hasan isminde birine brakt.450 Sultan 26 Nisan 1320de esrarengiz bir suikast sonucunda ldrlrken gzdelerinden birisi olan ve o srada Gney Hindistana yapt baarl bir seferden dnm bulunan Hindu asll Hsrev Han idareyi ele ald.451 Nasr ed-dn Hsrev ah pek ok Hinduyu devlet dairelerine doldururken Kalalara rakip olan ahsiyetleri de nemli memuriyetlere atad.452 Bir mddet sonra Hindularn mabedlerde serbeste dua etmelerine izin verilirken Sarayda ve kklerde et yenmesi arkasnda da hayvan kesilmesi yasakland. Nihayet, Kurn- Kerime aka tavr alnmas Nasr ed-dn Hsrevin sonu oldu.453 Karaunas Trklerinden olan Gazi Tuluk yaknlarnn tevikiyle hudud kalesi olan Dipalpurdan hareketle Dehli zerine yrd.454 Bir ok bey ve melik kendisiyle birleti. Han- Hannn kuvvetleri Dabhal (; Dalili) ky civarnda Gazi Tuluk tarafndan malup edildi.455 Bu Trk kumandan, bizzat Husrev Hann ynettii birlikleri 5 Eyll 1320 Cuma gn akama kadar devam eden bir savala malup etti. Ertesi gn yakalanan Husrev, Kutb ed-dn Mbrek hn katledildii yerde ldrld. Kumandanlarn byk srar zerine Gazil Melik Tuluk tahta gemei kabul etti. Bylece Dehli taht, Eyll 1320nin ilk haftasnda el deitirmi456 ve bir baka Trk hanedn i bana gemitir. I. Tuluklar Gazi Melik Tuluk, Gys ed-dn nvanyla Dehli tahtna otururken, 1414e kadar srecek bir hanedann da kurucusu olmutur.457 Bu ailenin menei kesinlikle belli deildir. Ama Gazi Tulukun babasnn Karaunas (; Karauna) Trklerinden olduu bilinmektedir.458 Karanaslar hakknda henz derli toplu bir aratrma yaplm deil ise de bunlarn Horasandan geldikleri ve Sultan Balaban zamannda Hindistana yerletikleri ynnde grler bulunmaktadr.459 1. Gys Ed-Dn Tuluk h (1320-1325)

1239

Gazi Tuluk, Al ed-dn Muhammed Kalan kardei, Sind hakimi Ulu Hann hizmetine girerek iitli grevlerde bulunmu ve gstermi olduu baarlar sayesinde, 1305te Lahor ve Dipalpur valiliklerine atanmtr.460 Bir mddet sonra Mool aknlarnn durdurulmasnda gsterdii gayret sebebiyle snr gvenliini salamakla grevlendirilmi,461 bu arada Kabil, Kandahar ve Gazne yrelerine aknlarda bulunarak Moollar bunaltmt. Hindu Parvalarn Bakentte hakim olduu sralarda Pencb ve Sind valisi bulunmaktayd. 6 Eyll 1320de Dehli tahtna ktktan sonra yaknlarnn srar ile Sultanln ilan etmi ve ksa bir sre ierisinde dzeni salamt.462 Sultan Al ed-dn Muhammed devrinde tatbik edilen sk tedbirleri tekrar gzden geirerek, baz ilavelerle birlikte yeniden uygulanmaya koydu. Gazi Tuluk, bir hafta gibi ksa bir zamanda Tuluk hakimiyetini btn lkede tantt. Kalalarn dt karklk anndan faydalanarak isyan etmi bulunan Hindu racalarnn zerine olu Ulu Han gnderdi. Fakat O, Gazi Tulukun ld yolunda bir sylentinin yaylmas zerine geri dnd. Ancak bu haberin aslsz olduu ortaya knca Bidar ele geirdikten sonra Varangal zerine yryerek burasn btn evresiyle birlikte yeniden itaat altna ald.463 Dier yandan Gazi Tuluk, daha nceki Sultanlar tarafndan geniletilen Dehliye yeni bir blm ilave ettirerek, Tulukabad denilen bu ksma tand. Bengale blgesi hal Sultan Balabann torunlarnn hakimiyeti altndayd. 1318de ems ed-dn Firz hn lm zerine i sava km ve Lakhnauti blgesi tahrip olmutu. Taraflardan Nasr eddnin yardm istemesi Gys ed-dn Tuluk ha bekledii imkan salad. Sultan, Dou Bengaleyi ilhak ederken, Bat Bengaleyi Nasr ed-dne brakarak Tulukabada dn hazrlklarna balad. Olu Ulu Han babasna tantanal bir karlama treni yapt. Bu arada meydana gelen bir kasr kmesi sonucunda, ubat 1325te Sultan Gys ed-dn Tuluk h vefat etti464. 2. Muhammed Tuluk h (1325-1351) Gys ed-dn Tuluk hn lm zerine yerine Cuna Han olarak da bilinen olu Muhammed h tahta geti. yi eitim grm, ok zeki, fakat haris birisi olan bu hkmdarn garip tavrlar vard.465 Dekken blgesinin kesin bir surette elde tutulmas gerektiine inand iin 1327de hkmet merkezini gneye, Yadavas blgesindeki Deogire tad. Dehli havalisindeki ahaliyi mecburi olarak bu ehre iskan ettirmesi lke iinde huzursuzluklara sebebiyet verdi.466 Muhammed Tuluk, Deogirde dnd byk fetihler iin baz ekonomik tedbirlere bavurdu. Gm karlnda bakr ve tun para bastrd.467 Fakat sz edilen paralar Mslmanlarda, gm karlklar ise Hindularn elinde topland. Sonuta devlet hazinesini mhim lde sarsan bir ekonomik kriz ortaya kt.468 Bu arada, 1328de Melik Behram Ayaba Kiil Hann, Multanda kard isyan bastrld.469 Fakat Dabda balayan ktln sebep olduu vergi artyla birlikte Sultanln genelinde bir karklk ba gsterdi.470 Muhammed Tuluk bir taraftan ktlk ve kargaa ile urarken te taraftan Gney Hindistanda byk isyanlar kt.471 lkenin kuzeyinde ise yeniden Mool istilaclar ba gsterdi. Muhammed

1240

Tulukun sebep olduu kargaa Maverannehirde glenerek Afganistan da hakimiyeti altna alm bulunan aatay Han Tarmairin tarafndan byk bir frsat olarak deerlendirildi.472 Bunun zerine aatayllar, 1328 ylna doru Tatta asileriyle birleerek Multan ve Lahor zerinden Dehli nlerine kadar ilerledi. Tarmairin, Siriden Cud Tepelerine kadar olan blgeyi istila ettikten sonra Lahor ve Samana ilerinden Bedauna kadar ilerlemiti.473 Girdii blgeleri tamamen yamalayan aatay ordusunun Hindistandaki faaliyetleri ve geri ekilileri hakknda farkl bilgiler bulunmaktadr.474 1335de isyan eden Mabar valisi Seyyid Cell ed-dn Ahsen zerine yaplan seferde Sultan, Varangele ulat srada ba gsteren kolera salgn askerin pek ounun krlmasna sebep oldu.475 Bu srada kendiside hastalanan Gys ed-dn Muhammed zorlukla kurtarld ve yar yoldan dnlrken,476 Mabar blgesi kaybedilmi oldu.477 Dekken halk ar vergileri demekte zorluk ektii iin huzursuzluk karrken, bu defa Pencb blgesi karkt. Sultan lkede kaybolan istikrar salayp, bozulan iktisadi hayat dzene sokaca yerde anlalmaz bir cihangirlik hevesine tutulmutu.478 O yzden 1338de ini fethetmek zere harekete geti. Hazrlanan bir ordu Tibete gnderildi. Himalaya eteklerinde Karaal (= Karahil) denilen bir yerde Tuluk ordusu iddetli bir malubiyete urad.479 Ordunun zayfladn gren Bengale ve Dekken hakimleri arka arkaya ayaklandlar.480 Byk glklerle bastrlan bu isyanlardan sonra Muhammed Tuluk, Guceratta isyan eden Tagi zerine yrd.481 Tattaya birka gnlk mesafede mola verildi. Muharrem aynn ilk on gnn burada geiren ve biraz rahatszlanm bulunan Sultan, 20 Mart 1351de Tattaya birka kilometre kala vefat etti.482 Onun saltanat dnemi tam bir baarszlklar dizisi meydana getirmektedir. Sahip olduu meziyetlere ramen sertlii, lsz ve ihtiyatsz davranlar muazzam bir devleti harap etmitir. 3. Firz h (1351-1388) Firz h, 1309da domutur. Babas, Gyaseddin Tuluk hn kk kardei Sipahsalar Melik Recep,483 Annesi Racput ileri gelenlerinden Dipalpur Racas Mal Bhattinin kz idi484. Amcasnn olaanst yardmlarn gren Firuz h, nemli grevlerde bulunmu birisi idi. Muhammed Tulukun Sindde lmyle basz kalan ve karklk ierisine den orduda Firz h da bulunmaktayd. Balangta sorumluluk almak istememesine ramen komutanlar ve saray mensuplarnn srar ile drt gn sonra tahta kmas iin yaplan daveti kabul etti. 485 Hi bir ihtiras olmayan, geriye kalan mrn dnyadan elini ekerek, inzivada geirmek isteyen Firz h Tuluk, tahta getii srada Hacca gitmek kararndayd. Tattadan Dehliye hareket eden Sultan be ay sonra ulat Dehlide be alt yalarndaki bir ocuun tahta oturmu olduunu grd. Bu hadisede ba rol oynayan Melik Ahmed Ayaz, Tatta taraflarnda btn ordunun Moollar tarafndan yok edildiini duyduklar iin byle davrandklarn ileri srerek Firz htan zr diledi. Affedilen Melik Ahmed Ayaz bir mddet sonra gnderildii Samanaya giderken r Han tarafndan ldrlecektir.486

1241

Sultann ilk giritii sefer Bengale zerine olmutur. Zira, lyas Hac isimli bir bey ems ed-dn nvann alarak gdala kalesinde istiklalini ilan etmiti.487 Bu hadise zerine byk bir ordu ile harekete geen Firz h, uzun bir muhasaraya ramen gdala kalesini dremeyince, k mevsiminin yaklamasn da bahane ederek blgeyi terk etti. Aslnda O, Bengaleyi Tuluk hakimiyetinde tutmak gerektiine inanmamt. Muhammed Tuluk h dneminde ortaya kan genel memnuniyetsizliin giderilerek, isyanlarn bastrlmas ve sahip olunan gcn devletin asl blgelerini elde tutmak zere kullanlmas taraftaryd.488 Bu uygulama en azndan belirli bir dnem iin aklca dnlm, gereki bir politika idi. Firz h, tarm iyiletirmek iin bir dizi tedbir alrken, halkn ve baz memurlarn devlete olan borlarn af etmek suretiyle iyi bir balang yapt. Vergi kaytlarnn yeniden dzenlenmesi iin Hoca Hsm ed-dn Cneydi grevlendirdi. Kt ynetim sebebiyle konulan ve halk bktrp, bezdirmi olan vergilerin pek ou kaldrld. Bu, tarmda belirgin bir iyileme saald. Yeni alanlar ziraate alrken retimin artmasyla fiatlarda d balad. Adeta, Al ed-dn Muhammed Kala devrine geri dnlmt. Yalnz, Kala Sultannn aksine Firz h, fiatlar sabit tutabilmek iin hibir zorlamaya girimemi, tamamen piyasa kurallarnn ilemesini salamt. Bir de pek ok nemli kanal atrarak sulamay gelitirmi olmas gzle grlr bir iyilemeyi beraberinde getirmitir.489 1358 ylna gelindiinde Bengaledeki gelimeler beraberinde yeni meseleleri de getirdi. Dou Bengalin bamsz hkmdar Fahr ed-dn hn damad olan Zafer Han, lyas Han ile anlaamam ve Firz htan yardm istemiti. O srada lyas Han, Tuluk hakimiyetindeki Tirhutu da istila etmiti. Bunun zerine yetmibin kiilik bir ordu, drtyz yetmi fil ve nehirde hzla hareket edebilen pek ok tekne ile Bengale seferine kld. Bu srada ems ed-dn lyas Han lm yerine geen skender bar talebinde bulunmutu.490 O kadar hazrlk ve yoldan sonra bu meseleyi tamamen zmek isteyen Firz h, gdala kalesini kuatt. Samargoan tekrar Zafer Hana verildi. Fakat O, bunu istemeyerek Dehliye gitmek zere yola kt. Bu srada skender de teslim olmu ve bar yaplmt.491 Sonuta Orissa zerinden Bakente dnen Sultan, 1361de isyan eden Nagarkot zerine yryecektir. 1337de Muhammed Tuluk tarafndan feth edilen Nagarkot Hindu haclarn urad nemli bir merkez haline gelmiti. Alt ay mddetle kuatlan ehir, Racann aman dilemesi zerine Tuluklu hakimiyeti altna alnd.492 Bunu 1371de gerekletirilen Tatta seferi takip etti. Doksanbin svari, drtyzseksen fil ve bebin kadar yelkenli ile Tatta kuatld. Sultan, bir nceki seferin cn almak istiyordu.493 Fakat, Sindin istila edildii srada bagsteren salgn hastalk her iki tarafa da byk kayplar verdirdi. Firz h, toparlanabilmek iin Gucerata ekilmek istiyordu, ama Hindli klavuzlar Onu Ran lne ekerek iyici ypranmasna sebep oldular. Her eye ramen Tuluk ordusu Gucerata ulat.494 Trk ordusunun hareketlerini byk bir dikkatle takip eden Tatta Racas Cam Babiniya, kendisi asndan durumun mitsizliini anlam olmal ki, Firz ha teslim oldu. Yerine kardei atanan Raca, Dehliye gtrlrken Sind havalisi tamamen Tuluk hakimiyetine girmi bulunuyordu.

1242

Firz hn byk asker emelleri bulunmamaktayd. O sebeple Sindden dnldkten sonra uzun sre ciddi bir sefer grlmeyecek ve lkenin imar iin allacaktr.495 Bir ara Dekkende istiklal bulan Behmenilere kar bir sefer yapmas teklif edildi ise de, bu lkenin Mslman olmas sebebi ile rza gstermedi. Firz h Tuluk, Ekim 1388de seksen yanda iken vefat etti. Aybeg, ltutmu, Balaban ve Al ed-dn Muhammed gibi byk Trk sultanlarndan saylr. lkesinde refah, saadet ve adalet mefhumlarnn gereini byk bir baar ile yerine getirmitir. kiyz kadar kasaba tesis etmi bu yerlerde hayr kurumlar, a evleri ve medreseler yaptrmt. Krk cami, otuz okul, yirmi saray, yz hastane, bir o kadar kervansaray, hamam, yzelli kpr, elli su bendi ve otuz su deposu yaptrmtr496. eriati devlet idaresinde ve tekilatnda iddetli bir ekilde takip ettirmi, snni inan btn lkede kuvvetli bir akm olarak korumaya zen gstermitir.497 4. Tuluk Hakimiyetinin k Dnemi Firz h Tulukun iyice yaland son dnemlerinde devlet ynetimi, byk lde vezirlerin elinde kalmt. Bunlarn evirdii entrikalar onun lmnden sonra da devam edecek ve sonraki yedi yl ierisinde be hkmdar deiiklii yaanacaktr. nce Muhammed Tuluk hn torunu, Fetih Hann olu Gyaseddin Tulukah (1388-1389) tahta geti.498 Bu hkmdar, iktidarda kald be ay boyunca amcasnn kard karklklarla urat.499 19 ubat 1389da Melik Rkneddin Canda, Tuluklu tahtn sarsan bir ihtilal yapt. Sultan ve veziri Han- Cihan ldrd. Rkneddin Candann yardmyla tahta geen Ebubekir Tuluk (1389-1390) bir yl kadar iktidarda kalabildi. 24 Nisan 1389da Kangradan Samanaya hcum eden Nasr ed-dn Muhammed, buray ele geirdi ve Sultanln ilan etti. Dehliye hareket eden bu ehzde Dabda durduruldu ve Calesar Kalesine kapanmak zorunda brakld. Temmuz 1389da tekrar Dehli zerine yrm ise de tekrar malup edildi. Ancak, bu srada Multan, Lahor ve Samana civarnda ba gsteren isyan Ona istedii imkan salad. Hemen Dehli zerine hareket eden Nasr ed-dn Muhammed, 31 Austos 1390da bakenti ele geirerek, tahtn da sahibi oldu.500 Hakimiyetinin ilk yllarnda Bakentte yerlemi olan baz Bengaleliler ile bir ksm yerli halk acmaszca kltan geirten Nasr ed-dn Muhammed, 1392de Etave Hindularna kar bir tedip harekat yaptrd ve reisleri Narsing Han yakalatarak Dehliye getirtti.501 Ama bu defa da Duabta ortaya kan gaileler nem kazand. Ayrca Eteve, Kannau ve Dalman yrelerindeki gelimele de Sultan megul ediyordu. Bu srada sal da bozulan Sultan, kendisi tarafndan kurdurulmu olan Muhaddebadda istirahate ekilirken isyanlarn bastrlmas iin olu Hmayunu grevlendirdi. Daha sefere klmadan hastal arlaan Nasr ed-dn Muhammed, 20 Ocak 1394te vefat etti.502 Yerine, iki gn sonra en kk olu Mahmud,503 geirildi. Dier taraftan skender adnda bir baka Tuluklu ehzade Al ed-dn nvanyla kendisini sultan ilan etmiti.504 Ortaya kan Sultanlar ve yrtlen iktidar mcadelesi Hindistanda Trk hakimiyetinin blnmesine ve pek ok kk devletin ortaya kmasna sebep olacaktr. Nitekim herbiri bulunduu blgede hkmdarln ilan eden Tuluklulardan skenderin lmnden bir yl sonra da Mahmud ah

1243

vefat edecektir. Bunun yerine olu Nusret h, tahta geti.505 Ama devletin ynetim gc Server Han adnda bir hadm aasnn elinde topland. Bu arada Caunpur ehrine ekilen bir baka Bey, dou sultan nvann alarak istiklalini ilan etti. Sarang Han isminde bir dieri de Pencab blgesini nfuzu altnda tutarak bamsz hareket etmekteydi.506 Bir mddet sonra bu ahsn kardei Mallu Han, kbal Han nvann alarak sahip olduu topraklarda mstakil hareket etmeye balad.507 1399da Tuluk ailesinin temsilcisi olarak sadece Nasr ed-dn Mahmudah hayattayd ve Oda glkle varln srdrebilmekteydi. Hindistandaki bu gelimeler, o srada cihn hakimiyeti peinde koan Timurun dikkatini ekti. Esasen Afganistandaki Timurlu ehzadesi de Onu bu ynde harekete geirmeye alyordu.508 Sonuta Timur, mehur Hindistan seferine balayacaktr. 5. Timurun Hindistan Seferi 1397 kn Semerkant ve ehr-i Sebzde geiren Timur, Mart 1398de Afganistan zerinden gneye doru ilerlemeye balad. Ketur, ryab, Kelat blgelerindeki Hindular imha ederek Sinde giden geitleri emniyet altna ald.509 13 Aralk 1398 gn Sinde ulaarak l Cellyi geti. Bu arada Dehli istikametinde baz nemli kaleler ele geirildi.510 Arkasndan Bhatnir, Firuzabad, Ahrani, Tohana ve Samara kaleleri zaptedildi.511 Tuluk Sultan ve Mallu Han, Timuru Dehli haricinde bir dzlkte karlamak imkann aratrdlar. Ama O, Cemne nehri sahiline ulat srada Tuluklu ordusunun yaknlarda olduunu haber almt. Ayn haber Timurun toplam olduu yz bine yakn esir arasnda da yaylm, bunun zerine onlar, ayn anda ve hep birlikte slk alarak Dehli ordusunu uyarmaya kalkt. O srada nehrin br yakasnda, Timurlulardan habersiz yrne devam eden Tuluk ordusu durumdan haberdar olunca sava nizamna girerek, hcuma hazrland.512 Esirlerin tavrndan son derece rahatsz olan Timur, gazaba gelerek ordusunu geriye evirdi ve onlarn zerine hcum etti. Sonuta bir saat ierisinde tarihin en byk katliamlarndan birisi burada sergilendi. Mallu Han ordusu nehrin sahiline iyice yaklatnda Timur iini bitirmi ve cephe vaziyeti almt. Tuluk ve Timurlu kuvvetleri kar karya geldiler.513 Fakat, Mallu Han malup oldu ve geriye kalan kuvvetleriyle Dehli Kalesine kapanmak zere firar etti. Bunun zerine cebr yrye geenTimur, ksa srede Panipat ovasn aarak Dehli nlerine ulat.514 Timur, Havz- Has denilen yerde arkasn da yamacna vererek son hazrlklarn yapt Kumandanlarn, ocuklarn ve torunlarn karargahta toplayarak bir toy tertip etti. Dehli sava iin tarih bir konuma yaparak en kk rtbeli askere kadar neler yaplmas gerektiini en ince teferruata kadar anlatt. Dehli nlerinde kar karya gelen ordularn kuvveti miktar asndan birbirine denk deildi. Ona ramen Timur, Tuluk Sultannn onbin svari, krkbin yayadan mteekkil ordusundan ziyade her trl artlara altrlm yzyirmi filinden515 ekinmekteydi. Bu husus ilk anda Tuluklulara bir stnlk salamakta idi. Ancak Timur, btn planlarn fillere gre yapmt. Savatan biraz nce kaylarla birbirine balanm mandalarla suni bir set kurdu. Onlarn arkasna ve yanlarna develeri balattrd. Askerine verdii emirlerle istisnasz btn hayvanlarn srtlarnn yalanmasn emretti.

1244

Mallu Han kuvvetleri hepsi birbirine zincirle balanm filler nde olduu halde savaa balad. Tam bu srada Timur, ani bir emirle mandalarn ve develerin srtndaki neftleri atee verdirdi. Hayvanlar can havliyle fillerin zerine gitti. Timur, isteine ulam ve ateten rken filler zincirlerini krarak etrafa dalmaya balamlard.516 Bunun zerine hcum annn geldiini gren Timur, Tuluk kuvvetlerine byk bir darbe indirdi. Kaan bir ksm birlikler Dehli kalesine snd. Ama, az sonra Dehli de tehdit edildi. Kuatma iin sabahn olmas beklenirken Mallu ve Tuluk Sultan Nasr ed-dn Muhammed gizlice firar etti.517 Onun zerine ertesi gn savaa lzum kalmadn gren Dehli halk ehrin kaplarn at. Timurun kuvvetleri Cemne nehrine kadar btn havaliyi talan etti.518 Timur, Hindu tehdidine maruz kalmamak iin Cemne nehrinin dou sahilinde byk bir harekata giriti. Merut havalisini yama etti519. Takiben kuzeye Himalaya Dalarna doru yryerek Sivalikdeki Hindulariddetle vurdu.520 Buradan ok miktarda ganimet ele geirirken Kemir Sultan ile de Sulh yapld. 6. Tuluklarn Sonu 20 Mart 1399da Pencb zerinden Hindistan terk eden Timurun bu seferi Tuluk Devletinin byk lde sarslmasna sebep oldu.521 Geri, Tuluk Sultan Nasr ed-dn, devleti hakim olan mtegallibe Mallu Hana ramen tekrar iktidar ele geirmi ise de uzun mrl bir saltanat tesis edememitir.522 Nihayet 1413 ylnda son Tuluk hkmdar lrken lkede en nfuzlu kii Devlet Han Ludi idi. Bunlar bir yl kadar tahtn gerek sahibi oldu. Ama, Tuluk ailesinin geriye kalan fertlerine kar gayet cmert ve saygl davranan Hzr Han, 1414te asker bir ihtilal ile iktidar ele geirerek Seyyidler Hanedann kurdu.523 Tuluklu devri kapanrken Dehliye hakim olan Seyydler 1451 ylna kadar varlklarn srdrecek, sonra yerlerini Afganl bir aile olan Lodlere brakacaktr. Lodilerin Dehlideki hakimiyeti 1526 Panipat savayla Zahireddin Babur ah tarafndan sona erdirilirken Dehlide yeniden Trk idaresi kurulacak ve 1857ye kadar devam edecektir. 1 2 V. V. Barthold, Mool stilsna kadar Trkistan, (nr. H. D. Yldz), stanbul 1981, s. 421. Bu hanedan bir kaynakta Dahhakn oullarnn kuvveti azalnca Gurda ensb diye birisi

byk kuvvet kazand ve Hanedan- ensabniyn olarak anld eklinde tantlmaktadr. [Bkz., Czcn I, s. 319] Czcn, Gurlularn saraynda yetimi birisi olup efendilerine ok bal grnmektedir. [Bkz. S. Chce, ems Melikleri, s. IX-XIII. ] Onun bu durumu, dnemin teamllerine uygun ekilde Gurlular asil bir kke balayabilmek iin byk lde ran destanlarndan istifade etmeye yneltmi olmaldr. 3 Geni bilgi iin bkz. Czcn I, s. 319, 396 vd; M. Abdul Ghafur, The Gorids History,

Culture and Administration 1148-1215, Hamburg 1960, (Baslmam Doktora Tezi); M. A. Ahmed, Political History and Institutions of the Early Turkish Empire of Delhi, Lahor 1949, s. 37; K. M.

1245

Panikkar, A Survey of Indian History, Benglora 1954, s. 71; A. K. Hilmi, Es-Selacika fit-Tarih-i velHadara, Kuveyt 1986, s. 122 vd; Gulam Mustafa Khan, A History of Behram Shah of Ghaznin, Islamic Culture XXII, (Ocak-Nisan 1949), s. 199; E. Konuku, Kuan ve Akhunlar Tarihi, Ankara 1973, s. 115; Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 44, 148 ve 452; S. Chce, ems Melikleri, Elaz 1986, (Baslmam Doktora Tezi), s. 13 vd. 4 Bkz. N. Durak, Hindistana Kuzeyden Yaplan Seferler, Ankara 2000, s. 13-44; E. Meril,

Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989, s. 65-73, 5 Muizz ed-dn Muhammedin Gazneye atanmasndan sonra [Bkz. Czcn I. s. 396] Gur

devleti iki ana grup halinde idare edilmeye baland. Bu ailede akrabalk balar ok kuvvetli olduu iin bu husus sonuta her hangi bir meseleye sebep olmamtr. Dolaysyla Sultanl-Azam Gys eddn, Gur blgesinde, umumiyetle de Firzkuhda oturuyor ve kuzeyden gelebilecek tehditleri nlemeye alyordu. Gneyde ise Gazne bir s haline getirilmiti. Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 74 vd.

Kuzey Hindistanda Dehli, Kannau, Ecmir ve Kalincar racalklar bunlarn belli ballarn

tekil ediyordu. Bkz. T. W. Haig, Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghur. , s. 38; P. Saran-R. C. Majumdar, The Turkish Conquest of Northern India, The Strugle for Empire, (nr. R. C. Majumdar), Bombay 1957, s. 117. 7 8 9 Es-Sihrind, Tarih-i Mbrek h, (nr. M. H. Husain), Calcutta 1931, s. 6. Czcn I, s. 397; sem, s. 69. Bkz. C. E. Bosworth, The Early Islamic History of Ghur, The Medieval History of Iran,

Afghanistans. 116 vd. 10 11 66. 12 Bkz. Czcn I, s. 397 vd.; sem, The Ftuhus-Saltin or the Shahnama of Medieval India es-Sihrnd, s. 7; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 77. Czcn I, s. 398; I. Prasad, A Short History of Muslim Rule in India, Allahabad 1931, s.

of Isem, (A. M. Hsain), Agra 1938, s. 69; H. Beveridge, History of India I, London, s. 57. 13 Hindistanda hakimiyetlerini srdrm olan btn Trk sllelerinin, bu arada bugnk

Hindistan devletinin vazgeilmez bakenti olan [Bkz. S. A. Haqq, Hindistandaki Trk Tesiri lk Dnem, (nr. Y. T. Kurat), Ankara 1984, s. 34] Dehli, Trk tarihinde bir tken, bir Gazne, Rey, Hanbalk veya bir Konya ile stanbul kadar byk neme sahiptir. VIII. yzylda Tomara tarafndan kurulduu kabul edilen [Bkz. A. C. Banerjee, A Note in Provincial Government under the Sultanate of Delhi, JIH, V, (1938-1939), s. 237] bu ehir, XIII. yzyln balarnda, imdiki Yeni Delhinin

1246

gneyinde, Cemne nehrinin bat taraflarndaki dzlklerde, bugnk Muhammedprun hemen batsnda ykselen sradalara yakn bir yerde kk bir yerleim merkezinden ibaretti. Hindular tarafndan Dili adyla kurulup Mslmanlarca Dehli eklinde anlan ve daha sonra ngilizlerin kendi telaffuzlarna uygun ekilde Delhi diye adlandrdklar bu ehrin en eski tarihi bni Battuta ve Emir Husrev Dihlev tarafndan yazlmtr. Ama, Tarih-i Dihli adn tayan bahse konu eser u anda kayptr. Bkz., Wahid Mirza, The Life and Works of Amir Khusrau, Lahor 1962, s. l48. 14 Dehlinin gnmzde de devam eden nemi kazanmas Kutb ed-dn Aybeg tarafndan feth

edilip, baehir yaplmasndan sonradr. Onun iin baz tarihiler Trklerin bu lkedeki en byk baarlarndan birisi olarak Dehliyi gsterirler. Bkz. S. A. Haqq, a.g.m., s. 41; H. Kulke-D. Rothermund, H. Kulke-D. Rothermund, Hindistan Tarihi, (nr. M. Gnay) Ankara 2001, s. 245. 15 16 I. Prasad, a.g.e., s. 67; K. M. Panikkar, A Survey of Indian History, s. 118. Raputlarn Trkistan, hatta Trk meneili olduklarna dair iddialar iin bkz., I. Prasad,

a.g.e., s. 11; V. Smith, The Early History of India from 600 B. C. to the Muhammadan Conquest, Oxford 1967, s. 425; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 145. 17 S. Laine-Poole, Medieval India Under Muhammedan Rule (712-1764), London 1903, s.

51; B. S. Nijjar, Penjb Under the Sultans (1000-1526), Delhi 1968, s. 28; Hindistan tarihinde pek ok savan yapld bir mevkii olan Tarain, [ Bkz., H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 243] bugn Azimabad denilen blgede, Karnau kasabasnn 20 km kadar kuzeyinde, Sarasvati nehri kysnda Patravari denilen yerde bulunmaktayd. 18 19 I. Prasad, a.g.e., s. 67; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 77vd. Gur Sultan savaa bizzat katlm ve Racalardan birisinin iki diini mzrakla krmt. O

srada bahse konu raca ve adamlar da Sultan yaralad. Bkz., Czcn I, s. 399; es-Sihrnd, s. 9; Firite, Tarih i Firite I, Calcutta 1832, s. 103; bnl Esir XI, s. 151. 20 Tarainde gerekli gayreti gstermeyenler tesbit edilerek erefsizlikle sulanm ve

boyunlarna ii arpa dolu bir yem torbas geirilmek suretiyle Gaznede dolatrlmlard. Bkz. T. W. Haig, Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghur. , s. 40; P. Saran-R. C. Majumdar, The Turkish Conquest of Northern India, The Strugle for Empire, s. 117. 21 Peavere geldiinde Gurlu bir ihtiyar Sultana nereye gittiini sorar. Verilen cevap ilgintir;

Hindistandaki yenilgimden beri ne karmn yanna uradm. Ne de elbiselerimi deitirdim. Btn ylm hep fke ve kzgnlk ierisinde geti. Sadece Allaha gveniyorum ve intikamm almak iin Hindistana gidiyorum Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 78. 22 23 T. W. Haig, Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghur. , s. 41. M. Aziz Ahmed. a.g.e., s. 78.

1247

24 25 26

Bkz., Czcn, s. 400; es-Sihrnd, s. 9 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 38. bnl Esir XI, s. 152; S. Laine-Poole, a.g.e., s. 52 vd. E. Konuku, Hindistanda Kurulan Trk Devletleri (1206-1414), Tarihte Trk Devletleri I

(Sempozyum Bildirileri, Ankara 20-25 Mays 1985), Ankara 1987, s. 348. 27 28 H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 243. Bu mcadeleler iin bkz., V. V. Barthold, a.g.e., s. 421-438; . Kafesolu, Harezmhlar

Devleti Tarihi, Ankara 1984, s. 147-155. 29 Sultan Hanside karlayan Aybeg, Ona yz at ile bir fil yk altn ve gmten yaplm

hediye sunmutu. Bkz., Czcn I, s. 401; es-Sihrnd, s. 11; A. L. Srivastava, The Sultanate of Delhi, Agra 1959, s. 83; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 137. 30 31 32 33 34 Czcn, s. 414; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 133vd. , s. 78 vd. Bkz., Hasan Nizm, Tcl-Measir, (Elliot-Dowson, a.g.e. II), s. 233. es-Sihrnd, s. 11; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 137 vd. Harezmh Tekiin 1200 ylnda lm Trkistandaki btn dengeleri alt st etmiti.

Gurlular bundan istifade etmek istedi. Ancak belirli bir stnlk salayamadklar gibi Karahtayllarn da devreye girmesini nleyemediler. Bkz., Cveyn, Tarih-i Cihngy II, (nr. M. Muhammed Kazvin), Leiden 1912, s. 55 vd.; V. V. Barthold, a.g.e., s. 435 vd. 35 36 Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 80 vd. XIX. yzyln ikinci yarsna kadar ulaan bu kale hakknda bkz., A. Vambery, Travels in

Central Asia, London 1864, s. 239 vd. 37 Eyll 1204 sonlarnda yaplan ve iki hafta sren bu sava ile Gur Sultannn kurtuluu

hakknda bkz., V. V. Barthold, a.g.e., s. 373; . Kafesolu, a.g.e., s. 159. 38 39 Bkz., Czcn I, s. 402; Hasan Nizm, s. 233,; Nizmed-dn Ahmed, s. 40. Cveyn II, s. 58de bu yneliin esas sebebini hazine ile ordu olarak gsterir ki, yaklak

on yldr Maverannehr ve Horasan blgesinde verilen mcadelenin Gurlular epeyce ypratm olmas normaldir.

1248

40

Bkz., Hasan Nizm, s. 235; Czcn I, s. 417; Nizm ed-din Ahmed, s. 42; Firite I, s.

106; B. S. Nijjar, Panjb under the Sultans (1000-1526 A. D. ), Delhi 1968, s. 31. 41 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 83 ve J. Allan-T. W. Haig-H. H. Dodwell, The Cambridge Shorter

History of India, s. 210da Sultan Muizz ed-dni ldrenlerin smail Fedaileri olduu ifade edilmekte ise de kaynaklar katillerin Gakhar fedaileri olduunda hem fikirdir. Bkz., Czcn I, s. 403; Hasan Nizm, s. 236; Cveyn II, s. 59; Nizm ed-dn Ahmed, s. 40; Firite I, s. 104;. 42 43 Bkz., Czcani I, s. 401; semi, s. 71. es-Sihrnd, s. 14; bnl Esir XI, s. 442; H. Beveridge, A Comprehensve History Of India I,

London 1858, s. 60; T. W. Haig, Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghur. , s. 42; A. L. Srvastava, a.g.e., s. 80. 44 45 Czcn I, s. 414. Renthemburda bulunan Kvaml-mlk Rkn ed-din Hamza Sultana haber yollayarak eski

Rae Pithorann kardei Hari Racann Ecmir Racas ile birleerek harekete getiini ve bunlarn bir yandan Aybege bal Pithorann olu Rainsiyi tehdit ederlerken te yandan Renthembur nlerine kadar geldiklerini bildirmiti. Bkz. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 129 vd. 46 47 48 49 A. L. Srvastava, a.g.e., s. 82. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 130 vd. Czcn I, s. 401; Nizm ed-dn Ahmed, s. 39, Renthembur Racas Hari Raca kendisini atee atarak intihar etmitir. Jauhar treni ad

verilen bu Hindu adetine gre herhangi bir sava yenilgisinin ardndan erkekler, ocuklarn ve kadnlarn ok byk bir odun ynnn zerine yerletirip yakarak ldrdkten sonra dmana kar daha fazla direnemeyeceini anlad anda esir dmek yerine kendisini de bu atee atyordu. Bu tren hakknda bkz. H. Beveridge, a.g.e., s. 48; T. W. Haig, Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghur, s. 20. 50 51 52 Czcn, s. 417; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 138 vd. Bkz. Firite I, s. 106. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 141.

53

Czcn I, s. 444de bu ehrin fetih tarihi olarak 1203 yl gsterilir.

1249

54

Bkz., Fahr ed-din Mbrek h, Tarikh-i Fahrud-din Mbrek Shah, (nr. E. D. Ross),

London 1927, s. 24; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 140-4; J. Allan-T. W. Haig-H. H. Dodwell, The Cambridge Shorter History of India, s. 210; M. Abdul Ghafur, a.g.e., s. 100. 55 Aybegin Gazneye gitmek isteyii kendisine atlan iftira ve hakknda yaplan tezvirat ile

ilgili olmaldr. Bkz., bn Battuta, Tuhfetn-Nezzar f Garaibl-Emsr ve Acibl-Esfr; Seyahtnmei bn Battuta, (nr. M. erif Efendi), stanbul 1335 H., s. 29 vd, 56 57 Czcn I, s. 402; Hasan Nizm, s. 233; Nizm ed-dn Ahmed, s. 40. Hasan Nizm, s. 235; Czcn I, s. 417; Nizm ed-din Ahmed, s. 42; Firite I, s. 106; B.

S. Nijjar, a.g.e., s. 31. 58 59 60 Czcn I, s. 421; Nizm ed-dn Ahmet, s. 46. Bkz., Czcn I, s. 442; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 105 vd. Hasan Nizm, s. 87; sem, s. 94; Nizm ed-dn Ahmed, s. 46; Onun tez canl, uyank,

ylmaz, kahraman, cmert, basiretli ve akll birisi olduunu kayd edilir ki, olaylar da bunu gstermektedir. Bkz., Czcn I, s. 422. 61 62 Czcn, s. 422; Nizm ed-dn Ahmed, s. 47. Blge ahalisinin dilinde Bihar, niversite anlamna gelmektedir. Feth edildiinde de pek

ok okul ve ktphaneye sahip olup, ok iyi korunan mstahkem bir mevki idi. Bunlarn bir ksm tahrip edilmitir. [ Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e. s, 109] Kitaplarn byk bir ksm ise alimlerin istifadesine sunulmak zere Dehliye gnderilmitir. Bkz. Czcn, s. 423. 63 Czcn I, s. 424; Nizm ed-dn Ahmed, s. 47; Hasan Nizm, s. 88; Ayrca burada, Kutb

ed-dn Aybegin de bulunduu bir meclisde Muhammed Bahtiyra kurulan kumpas neticesinde Onun bir fil ile dp, yendii ve kendisine verilen hediye, armaan vs. meclisteki hizmetlilere datt anlatlr. 64 Bu slle iin bkz., V. Smith, a.g.e., s. 418 vd.; Ayrca, Brahmanlar arasnda yaayan bir

efsaneye gre Bengal blgesini elleri dizlerine kadar inen bir kumandan ele geirecektir. Bu kumandan ayn zamanda Turukalardan, yani Trklerden olacaktr. Bu efsane ve Sava ncesi Muhammed Kalan fizik eklinin Brahmanlarca incelettirildii hakknda bkz., Czcn I, s. 425. 65 Geni bilgi iin bkz. A. H. Dan, The Conquest of Nudia Journal of Indian History XLII/1

(April 1964), s. 231-234; A. C. Banerjee, The Date of the Fall of Nadia, Indian History Quartly XII/1 (1936), s. 148.

1250

66

Hindistann dousunda, Ganj ve Brahmaputra nehirlerinin sulad, imdiki Banglade

Devletinin kurulduu dzlklerin en eski ve nemli merkezlerinden birisi olan Lakhnauti hakknda bkz., H, Blochmann, Constributions to the Geography and History of Bengal, Calcutta, s. 1-38. 67 68 74. 69 Czcn I, s. 426 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 49; Ebul Gaz Bahadr Han, ecere Czcn I, s. 424 vd. Bkz. Czcn I, s. 425; Nizm ed-dn Ahmed, s. 48; E. Konuku, Kala Sultanl, s. 54-

Terakime, (nr. M. Ergin), stanbul, s. 37. 70 Kalalar, Kerem-Beten denilen bir blgede ok iyi ok kullanan, grnte Kalalar gibi

giyinen Hristiyan Trkler tarafndan durdurulacaktr. Dn yolunda ise bir yandan tabii afetler, te yandan Kamprup Racasnn taarruzlar bu byk teebbs sonusuz brakacaktr. Bkz. Czcn I, s. 427; A. Z. V. Togan, About the Campain of the Indian Kalach-Turks Against the Keraits of Mongolia in the Northern Tibet in the Years 1205-1206, Journal of the Pakistan Historical Society XII/3 (July 1964), s. 187-194. 71 72 Czcn I, s. 432; Nizm ed-dn Ahmed, s. 50. Czcn I, s. 410da yer alan kayda gre; bir meclisde nedimlerinden birisinin kendisine

halef olacak bir ehzadesinin bulunmadn hatrlatmas zerine erkek evld bulunmayan Gur Sultan Dier sultanlarn bir ka ocuu var. Benim oullarmn says ise binden fazladr. lmmden sonra lkemi adma yneteceklerdir. demek suretiyle lkesini Trk memlklara vasiyet etmitir. 73 74 Bkz., V. V. Barthold, a.g.e., s. 460; . Kafesolu, a.g.e., s. 193 vd. lk defa Czcnnin kaytlarnda yer alan [Bkz. Czcn I, s. 415 vd; ] ve Gr Sultan

Muizz ed-din Muhammedin adna nisbetle ortaya kan bu tabir, daha sonraki kaynaklar tarafndan da iktibas edilecektir. 75 76 S. Chce, a.g.e., s. 416. Gur Sultan Hindistana sefere ktnda mutlaka Kirmana urar ve Yldza misafir

olurdu. O da Sultann maiyetine deerli elbise ve kyafetler sunup, altn ve gm hediyeler vererek arlard. Bkz. Czcn I, s. 411; Nizm ed-dn Ahmed, s. 43; Firite I, s. 110. 77 Kendisi iin en deerli tahtn babasndan kalan Firzkuh taht olduunu bildiren Sultan

Mahmud, Yldza hilat ve bir azatlk belgesi gndermek suretiyle bu tr kkrtmalara alet olmayacan ve Onun Gaznedeki hakimiyetini tandn ortaya koymutu. Bkz., Czcn I, s. 412; Nizm ed-dn Ahmed, s. 44.

1251

78 79 80

Hasan nizm, s. 236; sem, s. 100. Czcn I, s. 417; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 99. Czcn I, s. 413, 445; Nizm ed-dn Ahmed, s. 58; . Kafesolu, Harezmahlar Devleti

Tarihi, s. 195. 81 Bkz., Czcn I, s. 445; sem, s. 105de ise Yldzn iyice glenmesi ve btn Kuzey

Hindistana hakim olmak istei bu savan sebebi olarak gsterilir. 82 83 84 85 86 87 Hasan Nizam, s. 239; Firite I, s. 114. Czcn I, s. 419; Nizm ed-dn Ahmed, s. 45. sem, s. 91. Bkz., Czcn I, s. 419. Hasan Nizm, s. 240; Firite I, s. 114. Bkz. Cveyn II, s. 115; bnl Esir, slm Tarihi, El Kmil fit-Trih Tercmesi XII, (nr. A.

zaydn), stanbul 1987, s. 351 vd. 88 Bkz. Czcn II, s. 117; Hondmir, Habibs-Siyer fi Ahbr- Efrd- Beer III, (nr. M. Debir

Siyk), Tahran 1934, s. 656. 89 A. L. Srivastava, a.g.e., s. 319; Baz rivayetlere gre Mool kuatmas srasnda nde

gelen bir ksm sufi Multan ziyaret etmi, Kabaca da onlardan yardm istemiti. Bunun zerine onlar Sultana bir ok vermi ve Kffar zerine atmasn istemilerdi. Okun atldnn ertesi gn Moollar ekilip gitmiti. Bkz. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 103. 90 91 92 Geni bilgi iin bkz., S. Chce, a.g.e., s. 52-57. Bkz., Czcn I, s. 415. Fahr ed-dn Mbrek h, s. 31; Kaynaklar, Aybegin kurduu devletten Seltin-i Hind

eklinde bahseder. [rnek olmak zere bkz. Czcn I, s. 415] Gnmz aratrmaclar ise umumiyetle Delhi Sultanl demekle yetinirler. Mesel bkz. V. D. Mahajan, The Sultanate of Delhi, Delhi 1970; . H. Qureshi, The Administration of the Sultanate of Delhi, Karai l958. 93 Bu hususta bkz. Czcn I, s. 416; es-Sihrnd, s. 13; Nizm ed-dn Ahmed, s. 41; Firite I,

s. 105; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 74. 94 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 74; Ansar Zahid Khan, The Sultanate of Delhi and the Regional

States, Road the Pakistan, (nr. M. Said vd. ), Karachi 1990, s. 82.

1252

95

Kardei Teki ile iktidar mcadelesine giren Sultan ah ve faaliyetleri hakknda bkz., .

Kafesolu, a.g.e., s. 84-102. 96 97 98 Czcn I, s. 416 vd. Ansar Zahid Khan, a.g.m., s. 83; S. P. Nijjar, a.g.e., s. 33. Baz kaynaklar aceleyle Gazne tahtna geirilen Sultan Mahmudun Aybege kar eski

Sultann gsterdii yaknl devam ettirerek, ona Sultan nvan ile asalet ve hkmdarlk alametleri hatta bir de azadlk belgesi gnderdiini kaydeder. [Bkz. Czcn I, s. 417. ] Gnmz aratrmaclarndan bazlarnn da Aybegin Dehlide deil de Lahorda tahta kmasn bu kayda balamasna [Bkz. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 146] katlmak mmkn deildir. Ayrca, daha nce kendisine etr ile Meliklik nvan verilmi birisine azadlk belgesinin gnderilmi olacan dnmek de pek akla uygun gelmemektedir. 99 Hasan Nizm, s. 236; sem, s. 100.

100 Bkz., Czcn I, s. 417. 101 Bkz. Hasan Nizam, s. 237; Onun yiitlii, cesareti ve mteebbislii o kadard ki, ayet Rstem zamannda yaam olsayd khyaln yapmaktan byk gurur duyard kaydnn yannda Aybeg hogrs, cmertlii ve eli aklyla yzlerce hr insan klesi haline getirdi eklindeki szler iin bkz., Fahr ed-dn Mbarekh, s. 48 vd. 102 Bu konuda Hasan Nizm s. 237de Aybegin idaresi zamannda hazinelere muhafz koymaya gerek yoktu. Kurtla kuzu ayn kaynaktan birlikte su iiyordu derken; Fahr ed-dn Mbrekh s. 19 vd. da Onun adaletinden dolay dnya rahata kavutu. Tehlikeli ve terkedilmi yollar emin olduEmniyeti ve dzeni sayesinde dede, baba ve akraba evinde bir zelil Hindli kle ve bir merkeb bulunmayan kimseler. ok ok kle, her cinsten ahr ahr ve sr sr at; katar katar deve ve katra sahip oldular Zulm kaps kapanm, emniyet ve adalet yolu almt. demektedir. 103 F. Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934, s. 123-154. 104 bn Battuta, s. 30. 105 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 150 vd. 106 Bu tesirler hakknda bkz. S. Chce, a.g.e., s. 410 vd; A. Ayyubi, Hindistan Trklere Neler Borludur?, Tarih Aratrmalar Dergisi II/2-3 (1964), s. 277-284; A. Ayyubi, Hind Kltr zerinde Mslman Trk Tesirleri, slam Tetkikleri Enstits Dergisi III/3-4, (1966), s. 205-210. 107 Aram ahn Aybegin olu olduuna dair kaytlar iin bkz Czcn I, s. 418; Nizm ed-dn Ahmed, s. 55; es-Sihrnd, s. 16 Yalnz bunlardan Czcnde, yine ayn yerde Sultann sadece kz

1253

evladna sahip olduu belirtilir. Devrin ada kaynaklarndan Hasan Nizm Aram ahdan hi sz etmez. 108 Bu hususta Bkz. Czcn-Raverty, I, s. 529 nu. 4; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 152 nu. 1; T. W. Haig, Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghuri, s. 51. 109 Czcn I, s. 434. 110 Czcn I, s. 418de Aram aha kaza- ecel ulat denilmektedir. 111 Hasan Nizam, s. 237; es-Sihrnd, s. 17; Nizm ed-dn Ahmed, s. 57; Firite I, s. 113. 112 ems ed-dn ltutmuun ilk ad hakknda kaynaklarda herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Czcn, ltutmu ile birlikte Aybegin hizmetine giren bir baka Trkn isminin Tamga olarak deitirildiini belirtmesine ramen ltutmuun isminden bahsetmez. [Bkz., Czcn I, s. 443] Ancak bu ad o, Hindistana geldikten sonra fethettii lkelerden dolay alm olmaldr. [ltutmu, Uygur Bg Hann da (759-779) Hakanlk nvandr. Bkz. S. aatay, l, Ulus ve Ynetenler, ADTCF. Cumhuriyetin 50. Yldnmn Anma Kitab, s. 281-308; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 113; B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar I, s. 115. ] Batl aratrmaclar bu ismi Altami, Altma, Altumu, Altama, Iyaltm, Iyaltam vs gibi deiik ekillerde kayd etmilerdir. [Mesel bkz., E. Thomas, The Cronicles of The Pathan Kings of Delhi, s. 44 nu. 1.] Ancak, V. V. Barthold szkonusu ismin ltutm-letmi ekilleri zerinde ilk tartmay 1907 ylnda balatmtr. [V. V. Barthold, ltutmys, ZDMG, LXI (1907) s. 192 vd.] Bu tarihten itibaren Batl aratrmalarda genellikle ltutmu eklinde kullanlmaya balayan sz konusu isim bizde de Mbrek Galib ve Halil Edhem Beyler tarafndan aynen kabul edilmitir. [Bkz. Mbrek Galib, Hindistanda Trk Hkmdarlar; Timurlerin Hindistana Dahil Olduklar Zamana Kadar. stanbul 1341 (H. ) s. 15 vd.; Halil Edhem, Dvel-i slmiye, stanbul 1927 s. 459-469.] Bunlardan ayr olarak S. E. Denison Ross, 1930 yllarnda Tabakt- Nasrdeki iki beyte[ Bkz. Czcn I, s. 464 ve s. 472.] dayanarak ltutmu eklinin doruluunu Fars aruz tekniine dayanarak isbatlamaya almtr. [S. E. Denison Rossun sz konusu almas iin bkz. Bulletin of the School Oriental Studies, VI (1930-32) s. 1101-2.] Ona ramen Hindistan Tarihi hakknda hacimli bir eser yazan Y. H. Bayurun bu ad letmi olarak gstermesi[Bkz. Y. H. Bayur, a.g.e., s. 27.] zerine M. F. Kprlnin yapt tenkid, [ M. F. Kprl, Trk Onomastiquei Hakknda, EF. TD, I/2, (1950) s. 231-35.] ltutmu-letmi tartmasn Trkiyeye tam ve bu tenkide Y. H. Bayur, Belletende yazd bir makale ile cevap vermitir. [ Y. H. Bayur, Sultan letmiin Ad Hakknda, Belleten, XIV/56 (Ekim 1950), s. 567-578. ] Halbuki, bu tartmadan hemen nce 1949 ylnda, yazd eserinde M. Aziz Ahmed, Sultan ems ed-dnin isminin yazmalarda hangi iml ile gsterildiini tek tek vererek ltutmu eklini kullanm bulunuyordu. [Bkz. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 155 nu. 5]Son zamanlarda Simon Digbyda bu tartmaya girmi, eldeki btn bilgileri tek tek deerlendirerek farkl ekilleri gstermi, ayrca Y. H. Bayurun baz meskukat ve kitabeti grmemezlikten gelerek hiss davrandn ortaya koymutur. [Bkz. S. Digby, Iletmsh or Iltutmsh? A Reconsideration of The Name of The Dehli Sultan, JBIPS,

1254

VIII (1970), s. 57-64. ] Bu tartma u ana kadar kesin bir neticeye ulatrlamam olmasna ramen bugn ilim aleminde ltutmu eklinin daha ok benimsenerek, yaygnlk kazand grlmektedir. Yalnz, gerek Trkiyede, gerekse yurtdnda yaplan pek ok aratrmada halen letmi eklinin de kullanld grlmektedir. Bkz. K. Grn, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1984, s. 613; C. E. Bosworth, The Islmic Dynasties, s. 185 vd.; I. H. Sddqu, Espionage System of The Sultans of Delhi Studies in Islm, I/2 (April 1964), s. 92vd. 113 Bkz. Czcn I, s. 440 vd. 114 Bu kabile hakknda geni bilgi iin bkz., S. Chce, a.g.e., s. 284 vd. 115 Czcn I, s. 441; Nizm ed-dn Ahmed, s. 56; Firite, I, s. 112de Baylam Han 116 Bkz., Kuran, Yusuf Suresi, 10, 11, 12 vd. ayetler. 117 ltutmu bu ailenin yannda iken bandan yle bir hadise gemitir. Kadl-Kudat, kle l-tutmua para vermi ve ardan zm almas emredilmiti. ltutmu, arya giderken bu paray kaybetmi ve korkudan dolay alamaya balamtr. Bu srada bir derviin dikkatini ekmi ve niin alad sorulmutu. Bu kk ocuu dinleyen Alicenap dervi, kendisini elinden tutarak arya gtrm ve oradan en iyi zmlerden satn alp vermiti. Ayrlacaklar vakit, kk ltutmua bu dervii ileride kendisi gibi kimseleri korumasn da tembihlemitir. Gerekten l-tutmu sultan olduktan sonra din adamlarna ve dervilere kar byk yaknlk gsterecektir. Bkz., Czcn, s. 441 vd. 118 Sultan, hretini duyduu ltutmuu almak isteyen Aybege verdii cevapta .

Yasaklandna gre bu ii Gaznede yapamazsn, fakat istersen kafileyi Dehliye davet et ve orada satn al demekteydi. [Bkz. Czcn I, s. 442; Nizm ed-dn Ahmed, s. 56. ] Bu cevap Gurlular Devletine bal olan Kuzey Hindistandaki meliklerin statsn aklamak iin nemlidir. Zira Gaznede yasaklanan herhangi bir eyin Dehlide yaplabilmesi, orann yar bamsz durumuna (Vassallk) iaret eder. 119 Kendisine, Aybeg tarafndan olum diye hitap edildiine dair bkz., Czcn I, s. 443; Belki de buradaki kayda dayanarak A. Z. V. Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s. 152de ltutmuu Kutb ed-dn Aybegin olu olarak gsterir. 120 Bkz., Fahr ed-dn Mbrek ah, s. 23. 121 Czcn I, s. 444. 122 Czcn I, s. 418; Nizm ed-dn Ahmed, s. 57; Firite I, s. 113. 123 Sind, Multan ve Sivistan blgesinde Nasr ed-dn Kabaca (1205-1228), Bengaledeki Lakhnauti blgesinde Kala Melikleri (1205-1227), Dehli bata olmak zere Kuzey Hindistann orta blgelerinde Sultan Kutb ed-dn Aybege bal emir ve melikler, Lahor ve evresinde ise Aram ah

1255

bulunmaktayd. Bkz., K. A. Nizm, The Early Turkish Sultans of Delhi, A Comprehensive History of India V, (nr, M. Habib-K. A. Nizm) Delhi 1970, s. 213, 124 Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 183; R. C. Majumdar vd., a.g.e., s. 283; Y. Husain, Indo Muslim Polity, (Trko-Afgan Period), Simla 1971, s. 57. 125 stn zekas ve ileri grll ile daha ilk anda bir ksm Trk beylerini kendisine balayan Sultan ltutmu, yine de Ser-Candar Trk bakanlnda bir grubun muhalefetini nleyememitir. Baz Trk ve Mucizz melikleri etrafnda toplayan Ser-Candar Trk, Dehliyi terkederek kuvvetli bir ordu ile bakaldrd. Bunun zerine Sultan ltutmu, Cizz ed-dn Bahtiyr, Nsr ed-dn Merdan ah, Hizber ed-dn Ahmed Sur ve ftihr ed-dn mer gibi deerli kumandanlarn da desteini salayarak bu aka meydan okumaya karlk verdi ve Dehli yaknndaki Cd ovasnda [Hasan Nizam, s. 237.] yaplan sava kazanarak, muhaliflerinin byk bir ksmn ldrtt. SerCandar Trk ancak kaarak cann kurtarabildi. Bkz., Czcn I, s. 444; Nizm ed-dn Ahmed, s. 57. 126 Rae Udi ah, isyan ederek, vermekte olduu vergiyi bundan byle gndermeyeceini bildirmiti. Bunun zerine hzla harekete geen Sultan ltutmu, af dileyen bu racay balamtr. Calor kalesi tekrar Racaya braklrken, yllk hara szlemesi de eskisi gibi yenilenmitir. Bkz., Hasan Nizm, s. 238; Firite I, s. 114. 127 sem, s. 91. 128 Yldz, ayn gerekelerle Sultan Kutb ed-dn Aybege kar da harekete gemi, fakat malup olduu iin bir sonu alamamt. Bkz. Hasan Nizam, s. 236; sem, s. 100. 129 Bkz. sem, s. 105 vd.; Buradaki kaytta, daha sonra harekete getiinde Yldza miras yoluyla hakimiyet elde edilemeyecei, hkmranln kuvvete dayand, esasen kandi topraklarn bakasna kaptran birisinin bu tr iddialar ile harekete gemesinin yakk almad nn hatrlatld gayet edeb bir dille ifade edilir. 130 Bu durumun Yldzn yksek hakimiyetinin Dehlide tannmas anlamna gelemeyecei hakknda bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 164. 131 Bkz., . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 195. 132 Czcn I, s. 445; Nizm ed-dn Ahmed, s. 58. 133 Hasan Nizam, s. 239; Firite I, s. 114. 134 A. C. Banerjee, a.g.e., s. 244.: K. A. Nizm, The Early Turkish Sultans of Delhi, s. 214. 135 Hasan Nizam, s. 240. 136 Bkz. Firite I, s. 114.

1256

137 Bkz. . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 236-290; V. V. Barthold, a.g.e., s. 490535. 138 V. V. Barthold, a.g.e., s. 50. 139 Parvan galibiyetinden sonra bizzat ingiz Han tarafndan takip edilen Cell ed-dn, Sind nehri kysnda Gortrap mevkisinde, [Bkz. Czcn-Raverty I, s. 292.] 24 Kasm 1221de yapt sava kaybettikten sonra, dman ingiz Hann dahi vgsne mazhar olacak bir cesaretle, atyla birlikte kendisini brakt Sind nehrini yzerek gemeyi baaracaktr. 140 Bkz., S. Chce, a.g.e., s. 45 vd; V. D. Mahayan, a.g.e., s. 81 vd. 141 Czcn II, s. 136; F. Grenard, Gengis Khan, Paris l955, s. 162. 142 Bkz. M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 166; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 35 vd. 143 S. Chce, a.g.e., s. 48; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 37vd.; J. Allan-T. W. Haig-H. H. Dodwell, The Cambridge Shorter History of India, s. 212 vd. 144 Czcn I, s. 416; Nizm ed-dn Ahmed, s. 59; Czcn, buradaki kaydnda Sultan ltutmuun daha pek ok tedbir aldn ve bu sayede 1260 ylna kadar Moollarn Hindistan hudutlarn aamadklarn kayd etmesine ramen bu tedbirlerin neler olduunu belirtmez. Ancak, ltutmu lnceye kadar Moollarn Dehli Trk Sultanlna kar her hangi bir harekta girimemesi de dikkati ekmektedir. 145 ltutmuu harekete geiren esas eyin ne olduu hususunda kaynaklarda her hangi bir kayt bulunmmaktadr. Bkz. Czcn I, s. 437; Nizm ed-dn Ahmed, s. 54. 146 Czcn I, s. 445; Nizm ed-dn Ahmed, s. 59. 147 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 167 vd. 148 Czcn I, s. 444 vd.; es-Sihrnd, s. 18. 149 Czcn I, s. 445; Nizm ed-dn Ahmed, s. 59; Firite I, s. 115. 150 Bkz. Czcn I, s419 vd. 151 Czcn I, s. 420; Muhammed Avf, Cmil-Hikyet, (nr. Elliot-Dowson, a.g.e. II) s. 201. 152 Czcn II, s. 3; Hasan Nizm, s. 242. 153 Czcn I, s. 446 vd. 154 Czcn I, s. 420.

1257

155 Muhammed Avf, s. 202; I Prasad, a.g.e., s. 86 vd. 156 sem, s. 108; Firite I, s. 115; A. C. Banerjee, a.g.e., s. 244; M. A. Ahmed, a.g.e., s. 170. 157 Czcn I, s. 447; S. B. P. Nigam, a.g.e., s. 108. 158 Czcn II, s. 4 vd; S. B. Nijjar, a.g.e., s. 37. 159 Czcn I. s. 438; Nizm ed-dn Ahmed, s. 54. 160 Czcn I, s. 453 . 161 Czcn I, s. 438; sem, s. 119, 162 sem, s. 120; es-Sihrnd, s. 18; Nizm ed-dn Ahmed, s. 54; Firite I, s. 114. 163 Czcn I, s. 447; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s, 173. 164 Czcn I, s. 437; es-Sihrnd, s. 19; Nizm ed-dn Ahmed, s. 55; S. P. B. Nigam, a.g.e., s. 199. 165 E. Konuku, a.g.e., s. 90; V. D. Mahayan, a.g.e., s. 80; A. B. M. Habibullah, The Foundations of Muslim Rule in India, Allahabad 1961, s. 99 vd., Lakhnautinin sonraki tarihi iin ayrca bkz., J. N. Sarkar, The History of Bengal; Muslim Period 1200-1757, Patna 1973, s. 74 vd. 166 Bu hususta baz bilgiler iin bkz., Czcn I, s. 34 ve48. 167 Czcn I, s. 447. 168 Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 172; I. Prasad, a.g.e., s. 88 vd.; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 244. 169 Bu kitabede . ltutmu es-Sultan Nasr emirl-Mminin halda kayd grlmektedir. Bkz., J. Horovitz, Inscriptions of Muhammed Ibn Sam Qutb ed-dn Aibeq and Iltutmush, EIM. 1908, s. 29 Levha. XXVI; Ayrca bkz. R. C. Majumdar vd., a.g.e., s. 283. 170 A. C. Banerjee, a.g.e., s. 246. 171 Y. Husain, a.g.e., s. 62. 172 Bkz., Czcn I, s. 448; es-Sihrnd, s. 20 .

173 Hasan Nizm, s. 243; Nizm ed-dn Ahmed, s. 60; Firite I, s. 115; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 176. 174 Czcn II, s. 10.

1258

175 Czcn II, s. 62. 176 sem, s. 117; Nizm ed-dn Ahmed, s. 63; Firite I, s. 117. 177 Czcn I, s. 449; sem, s. 123vd.; Bu trbe Hind-Trk sanatnn mimarideki erken dnem eserlerinden birisi olup, ayn zamanda Trkler iin bu lkede dikilen trbeler zincirinin de ilk halkasn tekil etmektedir. Bkz. H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 245. 178 Bkz., Baran, Tarih-i Firz Sha, (nr. S. A. Khan) Calcutta 1862, s. 25; es-Sihrnd, s. 21. 179 Bkz. Fahr ed-dn Mbrekah, s. 36. 180 Oulluk iin bkz. B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 193, 253. 181 A. C. Banerjee, a.g.e., s. 247. 182 Czcn. s. 441; Y. Husain, a.g.e., s. 58; I. H. Sddqui, Politics and Conditions in the Territories Under the Occupation of Central Asian Rulers in North-Western India, 13th-14th Centuries, Central Asiatic Journal XXVII/3-4 (1973), s. 289. 183 Bkz., sem, s. 116. 184 sem, s. 109; S. B. P. Nigam, a.g.e., s. 106. 185 Baran, s. 27. 186 C. E. Bosvorth, The Islmic Dynasties, s. 189 vd. 187 Baran, s. 44. 188 es-Sihrnd, s. 21; Czcn I, s. 440. 189 bn Battuta, s. 35 vd. 190 Bkz. K. Ahmed Nizm, Iltutmsh the Mystic, Islamic Culture, XX (1946), s. 165-180. 191 Bkz., Czcni I, s. 442; sem, s. 113; Nizm ed-dn Ahmed. S. 62 vd.; Firite I, s. 116. 192 Czcn I, s. 440, 442. 193 Bugn Hindistann en ok slm nfusu barndran drdnc lke olduu hakknda bkz., S. A. H. Haqq, Hindistandaki Trk Tesiri lk Dnem, s. 38. 194 Bkz., Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig II, (nr. R. R. Arat), Ankara 1988, s. 146 vd.

1259

195 Firite I, s. 117de Terken Hatunun, cariyelikten ykselen, Trk asll ve ltutmuun nikahl eleri arasnda yer alan birisi olduunu belirtir. Bu ismin Karahanllarda melike manasna gelen Terken Hatun nvanndan baka bir ey olmad hakknda Bkz. O. Turan, Terken nvan THTD, S. 1 (1944), s. 67-73. 196 Nizm ed-dn Ahmed, s. 63 ve Firite I, s. 117de sadeceetr ve Durba verildiinden bahsedilir. 197 Bkz. Czcn I, s. 454.; es-Sihrnd, s. 21. 198 sem, s. 125. 199 Czcn I, s. 455de byk oul olmas sebebiyle Firz hn, halkn ve meliklerin midi haline geldiinden bahsedilir. Ama ltutmu, vefatndan nce byk bir ileri grllk ve cesaretle yerine gelecek olan belirleyerek ve ileri gelenlere kz Raziyeyi tahta geirmelerini vasiyet etmiti. 200 Bkz. Czcn I, s. 457de Onun sarhoken, fil zerinde ehrin sokaklarndan geip babasnn binbir glkle toplad hazineyi nasl etrafa satn ve yapt daha baka pek ok rezil hareketi akca yazarak bu durumu saltanatnn zevaline bir sebeb olarak gsterir. 201 sem, s. 125deki kaytta;. Olunun basiretsiz ynetiminden istifade etmek isteyen Terken Hatunun, devlet idaresini eline geirdii gibi kocas zamannda haremdeki dier kadnlarla arasndaki eitli ekememezlik ve kskanlklarn acsn da karmaya koyulduu anlatlr. Sonuta pek ok cariye sebepsiz yere ldrlrken, bir ksm da eitli zulmlere maruz kald. Ayrca, Raziye ile ayn anneden doan Sultan ltutmuun kk olu Kutb ed-dn, bizzat Terken Hatunun emriyle gzleri karldktan sonra ldrlmt. Bkz., bn Battuta II, s. 36. 202 Czcn I, s. 458; sem, s. 126; es-Sihrnd, s. 24; Nizm ed-dn Ahmed, s. 65; Firite I, s. 118. 203 Bkz. sem, s. 126da Onun gafletinden dolay dnya harap oldu. Gndz, gece arap ien bir h, kendi dostlarnn alalmasndan znt duymuyor. aresizlerin ve acizlerin durumundan haberi yok. Byle bir kii saraya h olamaz. Byle h memlekete lyk deildir. kanaatna vararak, dzeni bozmu ve yolunu arm kt Hkmdara mani olmaya karar verdiklerinden bahseder. 204 Czcn I, s. 455; es-Sihrnd, s. 21; Nizm ed-dn Ahmed, s. 64; Firite I, s. 117. 205 B. S. Nijjar, a.g.e., s. 38de, isyanc meliklerin Sultan tahttan indirmek iin Lahorda bir szleme imzaladklarndan bahseder. Ayrca bkz, K. A. Nizm, The Early Turkish Sultans of Delhi, s. 235. 206 Czcn I, s. 456.

1260

207 Bkz. Czcn II, s. 30. ve s. 36 Baz muahhar kaynaklar, Mansurpur ve Tarain civarnda Czcnnin ldrldklerini bildirdii kiilerin Sultann hizmetinden ayrlp, Dehliye dnerek Raziyeye biat edip, Terken Hatunu tutukladklarndan bahseder. Bkz., es-Sihrnd, s. 22 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 65,; Firite I, s. 118. 208 Bkz. sem, s. 126.; Y. Husain, a.g.e., s. 76.; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 190. 209 sem, s. 125de Sultann devletin kuruluunda byk emei gemi her biri fetihten dolay bir baka h olan Trk emir ve meliklere deer vermeyerek tedirgin etmesi yannda ve ayn cinsten olmayan kt kiilerin szlerine kanp, onlarla birlikte oyun, elence ve safahata dalarak memleketin zevaline sebeb olmutur. Bkz., Czcn I, s. 457. 210 bn Battuta II, s. 37. sem ve bn Battuta, Sultan Rkn ed-dnin Pencb zerine yrdnden bahsetmez. semnin kaydnda Sultan, Dehlide tahttan indirilerek Hansi kalesine srgn edilmitir. [sem, s. 126.] bn Battuta ise Sultann bir cuma gn namaz klmak iin Devlethaneden kt srada renkli elbise giyen Raziyenin halk kkrtp galeyana getirmesi neticesinde tutuklanarak katledildiini belirtir. [bn Battuta II, s. 36-37]. 211 Czcn I, s. 457; Nizm ed-dn Ahmed, s. 65de bu tarih kaytldr. Ancak, es-Sihrnd, s. 23de Rkn ed-dnin 19 Kasm 1236da ldrld belirtilmekte, Firite I, s. 118de ise gn verilmeyerek Kasm 1236 tarihinde katledildii yazlmaktadr. 212 Czcn I, s. 457. Bu bilgi, yine ayn kaynan daha nce Sultan Rkn ed-dn Firz hn annesi hakknda verdii bilgilerle atmaktadr. Zira Czcn, o kadn da Terken Hatun olarak gstermekte ve onun da haremin bakadn olduunu belirtmekte idi. [Bkz. Czcn I, s. 454] Byk ihtimalle Sultan ems ed-dnin baz kadnlar iin Karahanllar zamannda melike manasna kullanld bilinen, Trke Terken Hatun nvann kullanarak, onlarn haremin bakadn olarak gsterilmesi, Czcnnin bunlar cariyelerden ayrt etmek, belki de nikhl olduklarn belirtmek arzusundan ileri gelmi olmaldr. 213 Czcn I, s. 458de Trk emir ve meliklerin Saltanata lyk yetimi oullar varken bir kzn slm mlkne veliahd yaplmasnn hikmeti nedir? tarznda bir soruyla alnan karara kar memnuniyetsizliklerini gsterdikleri ifade edilir. Ayrca sz konusu melikler bu durumun kendilerince mnsip grlmediini de akca Sultana bildirmilerdi. Bunun zerine ltutmu, Benim oullarm iret ve genlik zevkleriyle meguldrler. Hi birisinde memleket idare edecek kaabiliyet yoktur. Dolaysyla lkedeki dzeni muhafaza edemezler. Biliniz ki, benim lmmden sonra veliahdla hi birisi Raziyeden daha lyk deildir. Zira, Raziye her ynden erkek kardelerinden stndr. Geri eklen kadndr ama, zek ve basireti erkekten farkszdr. cevabn vermiti. Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 65; Firite I, s. 118. 214 sem, s. 126vd.; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 219; I. H. Qureshi, Muslim India before the Mughals, The Cambridge History of Islam II, (nr. P. M. Holt. vd. ) Cambridge 1970, s. 6.

1261

215 Czcn I, s. 458; Nizm ed-dn Ahmed, s. 66; Firite I, s. 118. 216 Czcn-Raverty I, s. 646. 217 es-Sihrnd, s. 24de bu grub ikibin kii olarak gsterilir. 218 Czcn I, s. 461.; S. Chce, a.g.e., s. 93 vd. 219 Czcn II, s. 13 vd. 220 Dehli nlerine kadar gelen isyanc Melikler ile ile anlama salanamam ve Oudh Valisi Melik Nusret ed-dn Tais bunlarn zerine yrmt. Ne var ki, bu Melik, Ganj nehrini geerken aniden saldran Melik Seyf ed-dn Kuye esir dm ve bu zillete dayanamayarak ksa sre sonra vefat etmitir. [Bkz., Czcn I, s. 458; es-Sihrnd, s. 25; Nizm ed-dn Ahmed, s. 66; Firite I, s. 119.] syanc Melikler, zerlerine gnderilen Melik zz ed-dn Balaban Kiil Han da esir almay baarm, ancak bir mddet sonra serbest brakmlardr. Sultann huzuruna kabul edilen bu Melik, byk bir erefle karlanmtr. Bkz., Czcn II, s. 36. 221 R. C. Majumdar, a.g.e., s. 286da bu politika sper diplomasi olarak nitelendirilir. Ayrca bu politikann esaslar hakknda bkz. K. A. Nizm, The Early Turkish Sultans of Delhi, s. 237 vd. 222 Czcn I, s. 459; es-Sihrnd, s. 25 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 66; Firite I, s. 119. 223 Czcn I, s. 460; Nizm ed-dn Ahmed, s. 67. 224 Firite I, s. 119. 225 Czcn I, s. 460; es-Sihrnd, s. 26. Bu kaytlarda ems Meliklerinin bir araya gelerek kadn elbiseleri ve rtden kt, cppe giyip, klh rterek halkn arasnda grnd ve fil zerinde aka halk arasnda dolat iin Sultan Raziyeyi tenkit ettikleri belirtilmektedir. 226 Bkz., Czcn I, s. 460. 227 B. S. Nijjar, a.g.e., s. 39. 228 Czcn II, s. 21; Firite I, s. 119. 229 Czcn I, s. 461; Nizm ed-dn Ahmed, s. 67; Firite I, s. 119; sem, s. 129 vd sem, bu seferden bahsetmeden Dehlide tutuklanan Sultann hapsedilmek zere Taberhinde Kalesine gnderildiini kaydeder. 230 Czcn II, s. 21 vd.; sem, s. 133. 231 Czcn I, s. 462; es-Sihrnd, s. 29; sem, s. 134 vd.; Firite I, s. 119; Nizm ed-dn Ahmed, s. 67.

1262

232 Firite I, s. 120. 233 sem, s. 13. 234 Sonralar zerine bir kubbe yaplan Cemne nehri kenarndaki bu kabrin bir ziyretgh haline geldiini bn Battuta kaydetmektedir. Bkz., bn Battuta II, s. 38. 235 Firite I, s. 118. 236 bni Battuta II, s. 37.; sem, s. 128 vd. da bu toplantlarn tasviri yaplr. Raziyeyi byle bir toplantda tahtta otururken, tac zerinden omuzlarna ve srtna inen bartl, ama yz ak ekliyle gsteren bir minayr iin bkz., B. ok, slm Devletlerinde Trk Naibeler ve Kadn Hkmdarlar, Ankara 1981 s. 49. 237 Czcn I, s. 460; sem, s. 128; es-Sihrnd, s. 26; Nizm ed-dn Ahmed, s. 67; Bedn, s. 84. 238 Kirman Seluklularnda da grlen [Bkz. E. Meril, Kirman Seluklular Tarihi, stanbul 1980, s. 251] ve daha sonra Balabann ifade ettii gibi o dnemin telkkisine gre hkmdarn askere ve halka yzn fazla gstermemesi gerekir. nk, bu husus onun heybetinin azalmasna sebeb olur. inanc yaygnd. Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 79 vd. 239 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 195. 240 Czcn I, s. 457. 241 Bkz. Y. Husain, a.g.e., s. 77; S. B. P. Nigam, a.g.e., s. 186. 242 Bkz. S. B. P. Nigam, a.g.e., s. 108. 243 B. ok, a.g.e., s. 51 vd. 244 sem, s. 131. 245 Y. Husain, a.g.e., s. 78. 246 Bkz., Czcn I, s. 461; es-Sihrnd, s. 28 vd. Nizm ed-dn Ahmed, s. 68.; Firite I, s. 120. 247 sem, s. 132de lkenin Dahhk yerine dndnden bahsedilir. Ayrca Sultann kat yrekli, korkusuz ve kan dkc birisi haline geldii ynndeki kaytlar iin bkz., Czcn I, s. 462. 248 Bkz. N. Durak, a.g.e., s. 87 vd. 249 Mhezeb ed-dn bir yandan Sultana mektup yazarak Trk emir ve meliklerin itaatsizlikleri sebebiyle cezalandrlmalarn istemi, te yandan da, istei dorultusunda ald mektubu Trk emir

1263

ve meliklere gstererek onlar tahrik etmitir. Bkz., Czcn I, s. 466; es-Sihrnd, s. 31; Nizm ed-dn Ahmed, s. 69; Firite I, s. 121. 250 Czcn I, s. 467; es-Sihrnd, s. 32. 251 Czcn I, s. 468; II, s. 36 vd.; Es-Sihrndi, s. 33, Nizm ed-dn Ahmed, s. 70 vd.; Firite I, s. 121 vd. 252 sem, s. 138. 253 Nizm ed-dn Ahmed, s. 71. 254 Czcn I, s. 469. 255 Havuz- Rannin gzel bir tasviri iin Bkz. bn Battuta II, s. 32 vd. 256 Bkz. Czcn II, s. 53. 257 Nizm ed-dn Ahmed, s. 72 ve Firite I, s. 122. 258 Bkz. Czcn II, s. 16; S. Chce, a.g.e., s. 387 vd. 259 Czcn I, s. 470; Nizm ed-dn Ahmed, s. 71. 260 es-Sihrnd, s. 34. 261 sem, s. 138. 262 Baz kaynaklar, bu deimeyi Sultan Al ed-dnin yaknlar arasna girmeyi baaran bir grup soysuz insann marifetleri. olarak grrken [Bkz., Czcn I, s. 471.] bazlar da, bunlar Cemaat- Habeiyn v na-censn olarak gsterir. Bkz., es-Sihrnd, s. 34. 263 Bkz. Nizm ed-dn Ahmed, s. 72; Firite I, s. 123. 264 Czcn I, s. 471. 265 Dier kaynaklarn aksine, sem, s. 139da Sultan ltutmuun torunu yani, Lakhnauti Valisi Nasr ed-dn Mahmudun olu olarak gsterilir. 266 Bkz. Czcn I. s. 472; es-Sihrnd, s. 34; Nizm ed-dn Ahmed, s. 72; Firite I, s. 123. 267 Czcn I, s. 478. 268 ok akll ve zeki birisi olduu anlalan annesinin ald tedbirlerle nce bir tahtrevanla, sonra da yz kapal olduu hlde at zerinde, tedavi olmak bahanesiyle Bakente hareket eden Nsr ed-dn Mahmud, kimsenin haberi olmadan ok ksa srede Dehliye ulam ve tahta

1264

geirilmitir. ki gn sonra 12 Haziran 1246 gn Devlethnede yaplan bir toplant srasnda halkn da kendisine bat etmesi salanacaktr. Bkz., Czcn I, s. 478; es-Sihrnd, s. 35; Nizm ed-dn Ahmed, s. 73. 269 Czcn I, s. 479; II, s. 60; Baran, s. 26. 270 Nizm ed-dn Ahmed, s. 74; Firite I, s. 124. 271 Czcn I, s. 481; II, s. 58. 272 Czcn II, s. 59. 273 A. C. Banerjee, a.g.e., s. 251; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 230. 274 Bkz. Czcn I, s. 483. 275 Czcn I. s. 485; es-Sihrnd, s. 36; Nizm ed-dn Ahmed, s. 74; Firite I, s. 125. 276 Bkz. Czcn I. s. 486. 277 Czcn II, s. 63. 278 Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 75; Firite I, s. 126; md ed-dnin bu abalar Trklerin hakimiyetini krmak iin Hindistan mslmanlarnn ilk teebbs olarak grlmektedir. Bkz., Y. Husain, a.g.e., s. 82. 279 Czcn I, s. 487. 280 Bkz., Czcn II, s. 68 vd. 281 Czcn I, s. 488 vd. 282 Bu isyanlar iin bkz., Czcn I, s. 490 vd.; II, s. 71 vd; es-Sihrnd, s. 37. 283 Czcn II, s. 29; Firite I, s. 127. 284 Czcn I, s. 492 vd,; II. s. 39, 42, 73-75; es-Sihrnd, s. 38 vd; Nizm ed-dn Ahmed, s. 76. 285 Bkz. Czcn I, s. 494 vd,; II. s. 76. 286 Czcn II, s. 83 vd; Firite I, s. 128; A. C. Banerjee, a.g.e., s. 252. 287 Czcn II, s. 88. 288 Czcn II, s. 89.

1265

289 Nizm ed-dn Ahmed, s. 77; Firite I, s. 129; es-Sihrnd, s. 39;. 290 Bkz. Czcn I, s. 477 vd.; sem, s. 140vd, 291 Baran, s. 26da kibarl, yumuakl sebebiyle saltanatta kk tuturamadndan bahsedilir. 292 Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 77; Firite I, s. 128 vd.; sem, s. 150; bn Battuta II, s. 38. 293 Czcn I, s. 440; II, s. 47; Firite I, s. 129, .

294 Ulu-Borlular iin bkz., A. Z. V. Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s. 153-180; S. Chce, a.g.e., s. 284 vd.; Bu kabilenin adnn farkl imllar ve yer ald kaynaklar hakknda bkz., A. Z. V. Togan, On Mubarakshah Ghur, Bulletin of the School of Oriental Studies, VI (1930-32), s847-858. 295 Krklar hakknda geni bilgi iin bkz., S, Chce, a.g.e., s. 146-426. 296 Czcn II, s. 48; Baran, s. 25; Firite I, s. 130. 297 Baran, s. 28. 298 Kendisini Afrasyba baladna dair bir kayt iin bkz., Baran, s. 37. 299 XII. yy. da Kpaklarda en kk bir aile bile bal bana bir l saylrd. Bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 211. 300 Krklardan Melik Kiili Han Seyf ed-dn Aybeg Balabann kardei Melik Nusret ed-dn r Han ise amcaolu idi. Bkz. Czcn II, s. 47; Nizm ed-dn Ahmed, s. 78; Firite I, s. 129; sem, s. 117. 301 Czcn II, s. 48; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 254. 302 sem, s. 124; Firite I, s. 130; S. Chce, a.g.e., s. 307. 303 Czcn II, s. 51. 304 Czcn II, s. 49; sem, s. 124. 305 Balabann hzl ykseliinde Krklarn ileri gelenlerinden Emir-i Hacip Bedr ed-dn Sungur Rumnin tesiri byktr. Bkz., Czcn II, s. 52; Firite I, s. 130; A. C. Banerjee, a.g.e., s. 249. 306 Nizm ed-dn Ahmed, s. 68; Firite I, s. 119; sem, s. 134; bn Battuta II, s. 37vd. 307 Czcn I, s. 464; Nizm ed-dn Ahmed, s. 69; Y. Husain, a.g.e., s. 79. 308 Czcn I, s. 449; II, s. 53; Nizm ed-dn Ahmed, s. 71.

1266

309 Bkz., Czcn I, s. 471; II, s. 54 vd.; es-Sihrnd, s. 34; Firite I, s. 122;. 310 Nizm ed-dn Ahmed, s. 72; Firite I, s. 122. 311 Balabandaki yksek Trklk duygusu iin bkz. Baran, s. 34; Nizm ed-dn Ahmed, s. 81. 312 Bkz., S. Chce, a.g.e., s. 314 vd. 313 Bkz. Czcn I, s. 483; II, s. 56 ve 59; Nizm ed-dn Ahmed, s. 73 vd.; Firite I, s. 125; sem, s. 134; bn Battuta II, s. 40vd. 314 Czcn I, s. 489; II, s. 76 vd; es-Sihrnd, s. 35; Nizm ed-dn Ahmed, s. 76 vd.; Firite I, s. 126. 315 Baran, s. 26; H. N. Wring, Sultans of Delhi; Their Coins and Metrology, Delhi 1936, s. 58; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 259. 316 Nizm ed-dn Ahmed, s. 83.; Firite I, s. 134. 317 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 273. 318 es-Sihrnd, s. 40; Nizm ed-dn Ahmed, s. 84. 319 Nizm ed-dn Ahmed, s. 85; Firite I, s. 135; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 93. 320 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 274.; I. H. Qureshi, Muslim India before the Mughals, The Cambridge History of Islam II, s. 7. 321 Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 85; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 275. 322 K. A. Nizm, The Early Turkish Sultans of Delhi, s. 288. 323 Kutval, bunlarn verdikleri hediyeleri de reddederek onlarn isteklerini Sultana Duyduuma gre, nz- memlik yallar atyormu. Kendi kaderimi dnyorum da, ayet karar gnnde Kdir-i Mutlak Allah, ltfunu yallardan esirgerse, hlimiz nice olur diye zlyorum szleriyle iletti. Sultan Balaban, kutvalin szlerindeki imy anlayarak daha nce verdii karar geri ald. Bkz., Baran, s. 61; Nizm ed-dn Ahmed, s. 86; Firite I, s. 135. 324 Bkz., N. Durak, a.g.e., s. 100 vd. 325 Baran, s. 50; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 145 vd.; S. B. P. Nigam, a.g.e., s. 50. 326 Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 87; H. Sddqui, Politics and Conditions in the Territories. , s. 290 vd.

1267

327 Nizm ed-dn Ahmed, s. 88; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 146.; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 279. 328 Firite I, s. 136; H. Beveridge, a.g.e., s. 70; A. L. Srivastava, a.g.e., s. 322; I. H. Sddqui, Politics and Conditions in the Territories. s. 292. 329 es-Sihrnd, s. 43; Baran, s. 85; Nizm ed-dn Ahmed, s. 91; sem, s. 166.; Firite I, s. 137vd. 330 Bkz., Baran, s. 65; Krklardan olan r Han ksa bir sre sonra zehirletilerek ldrlecek ve blgede nemli bir g boluu meydana gelecektir. Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 86vd. 331 es-Sihrnd, s. 40; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s279; sem, s. 160. Firite I, s. 138. 332 es-Sihrnd, s. 41; Baran, s. 82; Nizm ed-dn Ahmed, s. 92. 333 es-Sihrnd, s. 42; sem, s. 163. Firite I, s. 139. 334 Bkz., Baran, s. 86; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 93; J. Allan-T. W. Haig-H. H. Dodwell, The Cambridge Shorter History of India, s. 216vd. 335 Nizm ed-dn Ahmed, s. 93.; Firite I, s. 140. 336 Nizm ed-dn Ahmed, s. 94; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 284; sem, s. 165vd.; Firite I, s. 141. 337 sem, s. 167; Baran, s. 109; Nizm ed-dn Ahmed, s. 97. 338 H. Beveridge, a.g.e., s. 71; J. Allan-T. W. Haig-H. H. Dodwell, The Cambridge Shorter History of India, s. 217. 339 sem, s. 174 vd; Baran, s. 108; es-Sihrnd, s. 43; Nizm ed-dn Ahmed, s. 98; Firite I s. 143vd.; A. L. Srivastava, a.g.e., s. 126;. 340 sem, s. 177; Nizm ed-dn Ahmed, s. 102 vd.; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 287. 341 Bkz., Baran, s. 109; Firite I, s. 144; Nizm ed-dn Ahmed, s. 103; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 287. 342 Czcn II, s. 47. 343 Nizm ed-dn Ahmed, s. 81; Firite I, s. 145. 344 Bkz., Baran, s. 44. 345 M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 289.

1268

346 es-Sihrnd, s. 52; sem, s. 179 vd; H. N. Wright, a.g.e., s. 63; Keykubatn annesi Sultan Nasr ed-dn Mahmud hn, babaannesi ise Sultan ems ed-dnin ltutmuun kzyd. Bkz. Emir Hsrev Dihlev, Krans-Sadeyn, (nr. M. M. smail), Aligarh 1918, s. 22.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 88. 347 Nizm ed-dn Ahmed, s. 103vd.; M. Aziz Ahmed, s. 296; A. L. Srivastava, a.g.e., s129. 348 Bkz. Baran, s. 128vd., Buradaki kaytta Keykubatn dneminde camiler boald, meyhaneler doldu denilmektedir. 349 sem, s. 181; Baran, s. 131; Nizm ed-dn Ahmed, s. 104.; Firite I, s. 146. 350 Baran, s. 132; M. Aziz Ahmed, s. 301vd.; sem, s. 192de bu olay Bura Han ile grmeden dndkten sonraki bir dnemde gsterilir. 351 Emir Hsrev Dihlev, s. 65; Nizm ed-dn Ahmed, s. 105. 352 es-Sihrnd, s. 53; Nizm ed-dn Ahmed, s. 105. 353 Emir Hsrev Dihlev, s. 65; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 99. 354 es-Sihrnd, s. 54; Nizm ed-dn Ahmed, s. 105. 355 Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 106; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 306 vd. 356 sem, s. 174; Emir Hsrev Dihlev, s. 100; Baran, s. 141; Nizm ed-dn Ahmed, s. 107. 357 Emir Hsrev Dihlev, s. 123 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 108; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 311. 358 Emir Hsrev Dihlev, s. 204; Nizm ed-dn Ahmed, s. 109vd.; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 315. 359 Nizm ed-dn Ahmed, s. 112.; Firite I, s. 149vd. 360 sem, s. 192; Nizm ed-dn Ahmed, s. 114. 361 es-Sihrnd, s. 56; Firite I, s. 152; K. S. Lal, History of the Khaljis, London 1967, s. 5. 362 Bkz., Firite I, s. 153; M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 317. 363 Bkz. sem, s. 199; Nizm ed-dn Ahmed, s. 115. 364 sem, s. 201; es-Sihrnd, s. 59; Nizm ed-dn Ahmed, s. 116; K. S. Lal, a.g.e., s. 7; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 8 vd.

1269

365 Ouznmelerde yer alan Kala ad iin bkz., B. gel, Trk Mitolojisi I, Ankara 1989, s. 123, 177.; A. Z. V. Togan, Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, stanbul 1972, s. 45 vd. Kala adnn deiik kaynaklardaki imls ve anlam iin bkz. E. Konuku, a.g.e., s. 5-14; Kalalarn Ceyhunu geen ilk Trk boylarndan birisi olduu hakknda bkz., R. Frye-A. Sayl, Seluklulardan Evvel Orta arkta Trkler, Belleten X/37 (Ocak 1946), s. 97-131. 366 Nizm ed-dn Ahmed, s. 114; Ayrca bkz., E. Esin, Butan- Hala, Trkiyat Mecmuas XVII (1972), s. 45-60. 367 Red ed-dn, Cmit-Tevrh II/4. Cz, (nr. A. Ate) Ankara 1967, s. 149; Gurlu Sultan Muizz ed-dn Muhammedi, 1191 ylndaki Tarin savanda bir Kala piyadesi kurtarmt. Bkz., Czcn I, s. 399. 368 Bkz., Firite I, s. 154; V. D. Mahajan. a.g.e., s. 113; V. V. Barthold, a.g.e., s. 538;. 369 Bkz. E. Konuku, Dehli Trk Sultanl Hizmetindeki Kala Beyleri, Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi. VI (1976), s. 181-193. 370 Bkz., sem, s. 196 vd.; Firite I, s. 153. 371 Nizm ed-dn Ahmed, s. 114 ve Firite I, s. 154de Firz hn neslinin ingizin damad Kala Hana dayand ifade edilir. Yalnz bu kayd ihtiyatla ele almak gerekir. Zira, es-Sihrnd, s. 61ve yine Firite I, s. 152de Yuru Halac ismi geer ki, A. Z. V. Togann Hindistanda, Rampur ehrindeki Rzaiye Ktphanesinde 2055 numarada kaytl bir yazmada tesbit ettii Cell ed-dn Firz h b. Yuru Kasm Han Halac-i Trk ifadesi bu bilgiyi teyid etmektedir. [Bkz., A. Z. V. Togan, Heftalit Devletini Tekil Eden Kabileler (Teksir edilmi ayr basm), s. 10] Trkede sultan veya hakandan sonraki mevkiyi ifade eden Yuru nvan ile ilgili olarak bkz., F. Kprl, Eski Trk nvanlarna Ait Notlar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas II, (1932-1939), s. 27. 372 E. Konuku, a.g.e., s. 93. 373 Baran, s. 171; Firite I, s. 153, 374 Bkz. sem, s. 196 vd; Nizm ed-dn Ahmed, s. 115. 375 Baran, s. 172; Ayrca bkz., S. Roy, The Khalji Dynasty The Delhi Sultanate (nr. R. C. Majumdar), s. 12; A. B. M. Habibullah, Jalaluttin Khalji, A Comprehensive History of India V, s. 311. 376 Nizm ed-dn Ahmed, s. 117; K. S. Lal, a.g.e., s. 15. 377 Bkz., M. Aziz Ahmed, a.g.e., s. 322. 378 Firite I, s. 154; K. S. Lal, a.g.e., s. 15.

1270

379 Baran, s. 176; es-Sihrnd, s. 62; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 6 vd. 380 es-Sihrnd, s. 63; Nizm ed-dn Ahmed, s. 117. 381 Yeni Melikler tayinlerle daha gzel ve verimli tmarlara sahip olurken, baz Balabanl asilzadeleri zarara uramd. Zira bunlar, adet yerini bulsun diye uzak mesafelerdeki verimsiz ktalarda grivlendirilmiti. Bkz., E. Konuku, a.g.e., s. 99. 382 Nizm ed-dn Ahmed, s. 119; S. Roy, a.g.m., s. 13; A. B. M. Habibullah, s. 313. 383 Firite I, s. 155; K. S. Lal, a.g.e., s. 19. 384 sem, s. 216; Firite I, s. 156. 385 es-Sihrndi, s. 63; Baran, s. 210; Nizm ed-dn Ahmed, s. 120; S. Roy, a.g.m., s. 13. 386 Nizm ed-dn Ahmed, s. 121; Firite I, s. 157; A. B. M. Habibullah, a.g.m., s. 313. 387 Bkz., K. A. Nizm, The Life and Times of Farid-ud-dn Ganj- akar, Delhi 1975, s. 127. 388 sem, s. 209.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 12vd.; K. S. Lal, a.g.e., s. 23; A. B. M. Habibullah, a.g.m., s. 320. 389 Hadisenin tek ahidi olan Sultan, muhakeme safhasnda Seydi Mevla ve mridlerini suikast planlamakla itham etti. Kad ise, bir baka ahidin olup olmadn sordu. kinci bir ahid olmad gibi ne Seydi Mevla, ne de dierleri herhangi bir ifaatta bulundu. O yzden kad, bir kiinin ehadeti ile karar verilemeyeceini ileri srerek davadan ekildi. Adalete son derece saygl olan Cell ed-dn Firz h bir netice elde edilemeyeceini anlaynca Mltandan olu Erkli Han davet etti. Sert mizal olan bu ehzade babasnn hakl olduuna yzde yz inandndan Baharpur dzlnde Seydi Mevla ve arkadalarn ikenceye koyuldu. Byk ateler yakld ve zellikle Hindularn ifatta bulunmas iin bask yapld. Ate hindular iin kutsal bir unsur idi. Onun zerinden yanmadan atlayacak olurlarsa gnahsz olduklarna karar verilecekti. Cell ed-dn Firz h gibi Erkli Handa hayal krklna urad. Hindu mridler, byk ate ynlarndan pek zarar grmeden atlad. Mslman mridleri ise eyhlerinin urunda can vermee zaten hazrd. Bkz., E. Konuku, a.g.e., s. 104 vd. 390 es-Sihrnd, s. 67; Baran, s. 209 vd. 391 Baran, s. 213; sem, s. 216 vd; Nizm ed-dn Ahmed, s. 127; K. S. Lal, a.g.e., s. 28vd. 392 sem, s. 203; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 47 vd.; K. S. Lal, a.g.e., s. 30.; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 107. 393 Baran, s. 218; Nizm ed-dn Ahmed, s. 128,

1271

394 sem, s. 222.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 129vd. Firite I, s. 157, 395 sem, s. 229 vd.; Baran, s. 222; Nizm ed-dn Ahmed, s. 133vd. 396 es-Sihrnd, s. 65; sem, s. 232vd.; Baran, s. 234 vd. Nizm ed-dn Ahmed, s. 136, 397 sem, s. 237; Nizm ed-dn Ahmed, s. 137 vd; Firite I, s. 165; K. S. Lal, a.g.e., s. 58. 398 Baran, s. 248 vd. bn Battuta II, s. 46 Nizm ed-dn Ahmed, s. 140,; Firite I, s. 166. 399 Bkz., K. S. Lal, a.g.e., s. 33; S. Roy, a.g.m., s. 18. 400 sem, s. 231; Nizm ed-dn Ahmed, s. 121, 401 sem, s. 239 vd.; S. Roy, a.g.m., s18. 402 Bkz., S. C. Misra, The Rise of Muslim Power in Gucerat, London 1963, 403 es-Sihrnd, s. 76; sem, s. 242.; Baran, s. 251; Nizm ed-dn Ahmed, s. 141vd.; K. S. Lal, a.g.e., s. 67. 404 Baran, s. 273 vd.; Firite I, s. 186; K. S. Lal, a.g.e., s. 89 vd. 405 sem, s. 261, 264 vd.; es-Sihrnd, s. 77;. 406 sem, s. 268.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 150; K. S. Lal, a.g.e., s. 90, nu. 27de bu ahsn Dehli ahnesi olduuna iaret edilir. .

407 sem, s. 269 vd.; Firite I, s. 204-208; K. S. Lal, a.g.e., s. 98 vd.; S. Roy, a.g.m., s. 25 vd. 408 H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 247. 409 Bkz., D. Pal, Alauddin Khiljis Mongol Policy, Islmic Culture XX/3 (Temmuz 1947), s. 255-263. 410 sem, s. 265; Baran, s. 253; Nizm edn Ahmed, s. 140; Firite I, s. 177; K. S. Lal, a.g.e., s. 31. 411 sem, s. 240. Baran, s. 250; Firite I, s. 175. 412 sem, s. 241.; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 49; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 113, 413 Nizm ed-dn Ahmed, s. 142; S. Roy, a.g.m., s20. 414 sem, s. 246 vd; Baran, s. 254 vd.; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 49; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 113.

1272

415 sem, s. 254 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 143 vd. 416 Baran, s. 261. 417 sem, s. 276.; Baran, s. 300; Nizm ed-dn Ahmed, s. 147; Firite I, s. 201. 418 sem, s. 283. 419 sem, s. 294; Baran, s. 320; Nizm ed-dn Ahmed, s. 162; I. H. Sddqui, Politics and Conditions in the Territories. , s. 294. 420 sem, s. 310; Firite I, s. 202. 421 Nizm ed-dn Ahmed, s. 162; sem, s. 288de bu akn sebebiyle Melik Naibin Mabardan geri dnd kaydediliyor ise de, bu mmkn grnmemektedir. 422 sem, s. 311.; K. s. Lal, a.g.e., s. 146 vd. 423 Baran, s. 322 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 163; Firite I, s. 202. 424 Bkz. U. N. Day, The North-west Frontier under the Khalji Sultans of Delhi Indian History Quartly, XXXIX/1-2 (Mart-Haziran 1963), s. 98-108. 425 Al ed-dnin zendii iki kii bulunmaktayd. Bunlardan birisi Makedonyal skender, ikincisi Hz. Muhammed (S. A. V. ) idi. Tarihi Barannin amcas All-Mlk, skender olmak isteyen Sultann Aristosu roln stlenmiti. Ona, skender gibi gl olmasn tlemi ve Sultan da kabul etmiti. Peygambere benzemek isteine ise kar kmt. [Sultan ile All-Mlk arasndaki konuma iin bkz., Baran, s. 264-271] Onun iin, drt Halifeyi yaatmak istedi. Halifelerin yerini tutacak olan Ulu, Zafer, Nusret ve Alp Hanlklar tekil edildi. Bu tekilat veya memuriyetler Cengiz Hann drt sadk kebekini hatrlatmaktadr. Ulu ve Zafer Hanlar ordunun komutanln ellerinde tutuyorlar, gerektiinde Sultan adna seferlere kyorlard. Ancak siyasi rakip grd bu hanlardan herhangi birini bir savata yalnz brakarak malub olmasn temin ediyor ve harp sulusu olarak itham etmekten de geri kalmyordu. Bkz., E. Konuku, a.g.e., s. 144 vd; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 11. 426 sem, s. 273vd. 277; Baran, s. 326; Firite I, s. 205. 427 Baran, s. 327 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 164 vd.; sem, s. 281vd.; E. Konuku, a.g.e., s. 178. 428 sem, s. 283; Nizm ed-dn Ahmed, s 166; Firite I, s. 208vd.; E. Konuku, a.g.e., s. 181. 429 Nizm ed-dn Ahmed, s. 166; Bkz. E. Konuku, a.g.e., s. 180.

1273

430 Ganimetlerin bin deve ile tand ve nl Koh-i Nur elmasnn bu ganimetler arasnda bulunduuna dair bilgi iin bkz., H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 247. 431 sem, s. 316; Baran, s. 333.; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 124. 432 sem, s. 285, 287vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 167. 433 E. Konuku, a.g.e., s183 vd. 434 bn Battuta II, s. 46: H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 249. 435 Nizm ed-dn Ahmed, s 153; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 250;. 436 sem, s. 305. Nizm ed-dn Ahmed, s. 152. 437 Nizm ed-dn Ahmed, s. 158 vd; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 254. 438sem, s. 331; Nizm ed-dn Ahmed, s156. 439 Mesel, randan, lhanl sarayndan gelen bir grup, glkle saraya kabul edilmiti. Kala sultannn hretini ve zenginliini duyan, lhanl hkmdar iyi mnasebetler kurmak istiyordu. Bkz., E. Konuku, a.g.e., s. 186 vd. 440 Bkz., sem, s. 314vd. 441 sem, s. 325; Nizm ed-dn Ahmed, s155. 442 sem, s. 328 bn Battuta II, s. 48; Nizm ed-dn Ahmed, s. 173; Firite I, s. 214. 443 Baz kitabe ve paralardan renildiine gre Sultanl-Azam, Ebl-Muzaffer, Adil, Skenders-Sani, Sultanl-Dnya, Yeminl-Hilfet, Emirl-Mminin, Gavsl-slm, Sefarih sultan, Muiz el-Mlk, Esseltinl-Kim, Maharacadhiraca Srimad Alavadina gibi pek ok nvana sahipti. Bkz., E. Konuku, a.g.e., s. 194. 444 sem, s. 335; Al ed-dn Muhammed Kala, emsl-Hak Hzr, Mbarek, Sad, mer, Ferit, Osman ve Ebubekir Han isimlerinde yedi olu bulunmaktayd. Kzlarnn says bilinemiyor ve hepsi de Hdavende-i Cihan olarak anlmaktadr. Bkz. K. S. Lal, a.g.e., s58. 445 Bugn, Al ed-dn Muhammed Kalatan kalan iki maddi unsur gze arpyor. Biri eski Dehlideki Mescid- Cuma yanndaki harabe olmaya yz tutmu trbe, ikincisi ise sonraki sultanlarn erefle kullanmak istedikleri klcdr. zerinde Besmele-i erif ile farsa yazlm Zafer benim elimdedir cmlesi bulunan kl, Bombayda Prens Vales Mzesindedir. Bkz. E. Konuku, a.g.e., s. 194. 446 sem, s. 337; Firite I, s. 217; Nizm ed-dn Ahmed, s. 173 vd.

1274

447 sem, s. 339 vd.; Baran, s. 372; Nizm ed-dn Ahmed, s. 175; E. Konuku, a.g.e., s. 191 vd. 448 sem, s. 342; Baran, s. 377; Firite I, s. 218, 449 sem, s. 347-356; Baran, s. 380 vd; Nizm ed-dn Ahmed, s. 177vd; I. H. Qureshi, a.g.e., s. 12. 450 sem, s. 339 vd. Nizm ed-dn Ahmed, s. 176; Firite I, s. 221vd. 451 sem, s. 364; Nizm ed-dn Ahmed, s. 182; I. H. Qureshi, a.g.e., s. 11; T. W. Haig, The Khalji Dynasty and the First Conquest of the Deccan The Cambridge History of India III, s. 120 vd. 452 es-Sihrnd, s. 83; Baran, s. 397; Firite I, s. 223. 453 M. Habib, Nasrudin Khusrau Khan, A Compherensive History of India V, s. 245 vd. 454 sem, s. 369; Nizm ed-dn Ahmed, s. 187 vd. 455 sem, s. 370; Nizm ed-dn Ahmed, s. 188; Firite I, s. 229 . 456 sem, s. 373 vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s191; Firite I, s. 230. 457 Bkz. A. Zahid Khan, The Sultanate of Delhi and Regional States, Road to Pakistan, s. 98; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 13. 458 bn Battuta, II, s. 55; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 151; R. C. Jauhri, Firoz Tughluq, Agra 1968, s. 1; B. P. Saksena, Sultan Ghyasuddin Tughluq, A Compherensive History of India V, s. 460 vd.;. 459 Bkz. I. Prasad, History of the Qaraunah Turks in India, Allahabad 1936, s. 2-6; The Travels of Marco Polo, New York, s. 39da . Yamac bir kabiledir. Bulunduklar blgenin zenginliklerine sahip olan Karaunalarn hakimiyeti Byk Hann (; gedey) kardei aatay ulusunun idaresine girmi. Onlar aatay saraynda yaamlar. Daha sonra Hindistanda Malabar vilyetine kadar inmiler ve hakimiyet tesis etmiler. denilmektedir. 460 Nizm ed-dn Ahmed, s. 192V. D. Mahajan, a.g.e., s. 154 vd.; R. C. Majumdar, a.g.e., s. 55 vd. 461 B. S. Nijjar, a.g.e., s. 50; Mahmud Husain, A Short History of Hind-Pakistan, Karachi 1960, s. 145; S. F. Mahmud, A Concise History of Indo-Pakistan, s. 102; T. Keigtley, A History of India, from the Earliest Times to the Present Day, London 1847, s. 15; I. H. Sddqui, Politics and

1275

Conditions in the Territories. , s. 294; H. Beveridge, a.g.e., s. 84; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 254. 462 bn Battuta II, s. 56; Firite I, s. 230-236; Devletin st dzey grevlilerinin hemen deitirilii ve bunlarn nitelikleri ile dzeni salamalar hususunda geni bilgi iin bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 192vd. 463 sem, s. 383vd; bn Battuta, II, s. 59: Nizm ed-dn Ahmed, s 194; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 13; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 153; T. W. Haig, The Reigns of Ghyas-ud-din Tughluq and Muhammed Tughluq and the Second Conquest and Revolt of the Deccan, The Cambridge History of India III s. 130 vd. 464 sem, s. 406; Nizm ed-dn Ahmed, s. 196 vd; Gys ed-din Tuluk hn lmyle ilgili farkl rivayetler vardr. Kaynaklarn bir ksmnda kaza ile ld belirtilirken bir ksm kendisinden sonra baa geecek olan olu Muhammed Tuluk tarafndan ldrldn belirtmektedirler. Bkz. bn Battuta II, s. 61; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 152 vd.; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 254; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 13 vd. 465 sem, s. 408; Nizm ed-dn Ahmed, s. 199; Muhammed Tuluk, geometri, matematik, astronomi, Yunan felsefesi gibi ok geni konularda eitim almt. Bkz. H. Beveridge, a.g.e., s. 88; Mahmud Husain, a.g.e., s. 147; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 32. 466 sem, s. 430, 436vd., 479; Nizm ed-dn Ahmed, s. 202, 204vd. Bu Mellif, s. 206daki kaydnda Deogire gzel bir yolla balanan Dehlinin zorla g ettirmeden dolay harap olduu belirtilir. Ayrca bkz., R. C. Majumdar, Muhammad Bin Tughluq, The Delhi Sultanate, (nr. R. C. Majumdar), Bombay 1960, s. 62 vd.; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 255; A. Zahid Khan, a.g.m., s. 100; T. W. Haig, The Reigns of Ghyas-ud-din Tughluq and. , s. 140. 467 Firite, s. 410; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 169. 468 Bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 202; H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 256, 469 sem, s. 420-426; Sultann Abohara ulat ve taraflarn sava nizmna getii srada araya giren eyh Rkn ed-dnin bar salad hususunda bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 204: T. W. Haig, The Reigns of Ghyas-ud-din Tughluq and. , s. 142, bn Battuta II, s. 112de, Kiil Hann ldrld kaytldr. 470 bn Battuta II. s. 137; Firite I, s. 249; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 15; K. A. Nizm, Sultan Muhammad bin Tughluq, A Compherensive History of India V, s. 496. 471 Bkz., sem, s. 430vd.; Nizm ed-dn Ahmed, s. 200. 472 Bkz. sem, s. 444.; Firite I, s. 251,

1276

473 Nizm ed-dn Ahmed, s. 207; K. A. Nizm, Sultan Muhammad bin Tughluq, s. 498. 474 Bkz. N. Durak. a.g.e., s. 123; T. W. Haig, The Reigns of Ghyas-uddin Tughluq and, s. 143; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 171; H. Beveridge, a.g.e., s. 88. 475 sem, s. 449; bn Battuta II, s. 118. 476 sem, s. 451; Nizm ed-dn Ahmed, s. 207 vd. 477 sem, s. 495; Bkz. S. A. Q. Husaini, The Sultanat of Madura, A Compherensive History of India V, s. 1009 vd. 478 Irak, Horasan ve ini zapt etmek isteine dair bkz., Nizm ed-dn Ahmed, s. 203 vd. 479 sem, s. 447; Nizm ed-dn Ahmed, s. 204; bn Battuta II, s. 114 vd; Mahmud Husain, a.g.e., s. 148; H. Beveridge, a.g.e., s. 89 vd; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 17; K. A. Nizm, Sultan Muhammad bin Tughluq, s. 526. 480 Zaferabad, Oudh Kara ve Lakhnauti Hakimi Ainl-Mlk b. Mahirin isyan iin bkz., sem, s. 406; bn Battuta II, s. 122; Nizm ed-dn Ahmed, s. 208, 210 vd. 481 sem, s. 511vd.; Firite I, s. 255. 482 Firite I, s. 257; Nizm ed-dn Ahmed, s. 223; Mahmud Husain, a.g.e., s. 153. 483 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 181. 484 R. C. Jauhri, a.g.e., 13 vd.; B. P. Saksena, Firuz Shah Tughluq, s. 567. 485 Nizm ed-dn Ahmed, s. 225; Mahmud Husain, a.g.e., s. 154; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 158 vd.; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 34. 486 Nizm ed-dn Ahmed, s. 226vd.; B. P. Saksena, Firuz Shah Tughluq, s. 570. 487 Nizm ed-dn Ahmed, s. 229; R. C. Jauhri, a.g.e., s. 56. 488 Bkz., T. W. Haig, The Reigns of Ghyas-uddin Tughluq and., s. 176. 489 Firite I, s. 259; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 19. 490 Nizm ed-dn Ahmed, s. 230. 491 Nizm ed-dn Ahmed, s. 231. 492 K. A. Nizm, Sultan Muhammad bin Tughluq, s. 532.

1277

493 B. P. Saksena, Firuz Shah Tughluq, s. 595 vd. 494 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline and Extinction of the Dynasty and the Invasion of India by Timur, The Cambridge History of India III, s. 181. 495 S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 35. 496 Geni bilgi iin bkz. R C. Jauhri, a.g.e., s. 153 vd.; I. H. Qureshi, a.g.m., s. 20; H. Beveridge, a.g.e., s. 92. 497 Firite I, s. 259vd. 498 Firite I, s. 273; M. Habib, Successors of Firuz Shah Tughluq, A Compherensive History of India V, s. 620. 499 H. Beveridge, a.g.e., s. 92. 500 Firite I, s. 274. 501 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 199. 502 E. Konuku, a.g.m. 438 vd. 503 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 200. 504 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 192. 505 Firite I, s. 278; E. Konuku, a.g.m., s. 439; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 36. , s. 199. 502 E. Konuku, a.g.m. 438 vd. 503 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 200. 504 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 192. 505 Firite I, s. 278; E. Konuku, a.g.m., s. 439; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 36. . Konuku, a.g.m. 438 vd. 503 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 200. 504 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 192. 505 Firite I, s. 278; E. Konuku, a.g.m., s. 439; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 36. Konuku, a.g.m. 438 vd. 503 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 200. 504 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 192. 505 Firite I, s. 278; E. Konuku, a.g.m., s. 439; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 36. 438 vd. 503 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 200.

1278

504 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 192. 505 Firite I, s. 278; E. Konuku, a.g.m., s. 439; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 36. , s. 200. 504 T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 192. 505 Firite I, s. 278; E. Konuku, a.g.m., s. 439; S. A. H. Haqq, a.g.e., s. 36. 506 Firite I, s. 280; B. P. Saksena, Firuz Shah Tughluq, s. 623 vd. 507 B. P. Saksena, Firuz Shah Tughluq, s. 626 vd. 508 I. H. Sddqui, Politics and Conditions in the Territories. , s. 116; J. Allan-T. W. Haig-H. H. Dodwell, The Cambridge Shorter History of India, s. 251; A. L. Srivastava, a.g.e., s. 228; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 201. 509 Nizmddin ami, Zafername, (nr, N. Lugal), Ankara 1987, s. 209 vd; Hondmir III, s. 470; erafeddin Ali Yezdi, Zafername I-II, (nr. Muhammed Abbas), Tahran 1958, s. 40 vd. 510 Nizamddin ami, s. 214; erafeddin Ali Yezdi, s. 41; R. C. Majumdar, a.g.m., s. 117. 511 Nizamddin ami, s. 220; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 64; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 203 vd. 512 Nizmddin ami, s. 227.; Firite I, s. 287. 513 B. S. Nijjar, a.g.e., s. 64; R. C. Majumdar, a.g.m., s. 119; T. Keightley, a.g.e., s. 16. 514 V. D. Mahajan, a.g.e., s. 201 vd.; A. L. Srivasta, a.g.e., s. 229; T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline. , s. 200, 515 H. Beveridge, a.g.e., s. 95; R. C. Majumdar, a.g.m., s. 119; M. gnatiyevi, Cengiz Han ve Timurlenk Devirlerinde Mool-Tatar ve Orta Asya Milletlerinin Harp Sanat ve Ftuhatlar, (nr. B. Kuban, S. F. Gkayl), Ankara 1953, s. 138. 516 bn Arabah, Tarih-i Timur, (nr. Nazmizde Hseyin Murtaza Ef.), stanbul 1861, s. 79; bn Arabah, Acaibul Makdur fi Nevibid Timur, (nr. A. F. el-Hamis), Beyrut 1986, s. 166; R. G. de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur, (nr. A. R. Dorul), stanbul 1993, s. 159. 517 Nizmddin ami, s. 231; M. gnatiyevi, a.g.e., s. 139; H. Beveridge, a.g.e., s. 95; A. L. Srivastava, a.g.e., s. 229. 518 bn Arabah, Acaibul Makdur, s. 169; S. F. Mahmud, A Concise History of Indo Pakistan, s. 107.

1279

519 Hondmir III, s. 477; J. Allan vd., a.g.e., s. 252; T. Keigtley, a.g.e., s. 17; V. D. Mahajan, a.g.e., s. 206;. 520 Bkz., Firite I, s. 290; B. S. Nijjar, a.g.e., s. 64. 521 Bkz., T. W. Haig, The Reing Frz Tughluq the Decline.. , s. 201, 522 Bkz., Firite I, s. 292 vd. 523 Bkz., T. W. Haig, The Sayyd Dynasty, The Cambridge History of India III, s. 206 vd,; K. A. Nizm, The Saiyyids (1414-51), s. 630 vd. Abdul Ghafur, M., The Gorids History, Culture and Administration 1148-1215, Hamburg 1960, (Baslmam Doktora Tezi). Ahmed Nizm, Iltutmsh the Mystic, Islamic Culture, XX (1946), s. 165-180. Akbulut, D. A., Arap Ftuhatna Kadar Maverannehr ve Horasanda Trkler (M. . II-M. S. VII. yy. ), Erzurum 1984, (Baslmam Doktora Tezi), Allan, J. -Haig, T. W., -Dodwell, H. H., The Cambridge Shorter History of India, (nr. H. H. Dodwell), Delhi 1969. Ansar Zahid Khan, The Sultanate of Delhi and Regional States, Road to Pakistan, (nr. M. Said, S. M. Haq, S. Mujahid, A. Zahid Khan), Karachi 1990, s. 81-120. Arnold, T. W., ntiar- slm Tarihi, (nr. H. Gndzler) Ankara 1982. Arsebk, G., nsan ve Evrim, Ankara 1990, Asrar, N. A., Hind-Pakistan Uyumazlnn Meneleri ve Bangladein Douunun Tarihesi, slm Tetkikleri Enstits Dergisi VI/1-2 (l975), s. 49. Atay, F. R., Hind, stanbul 1943. Ayyubi, A., Hindistan Trklere Neler Borludur?, Tarih Aratrmalar Dergisi II/2-3 (1964), s. 277-284;. Ayyubi, A., Hind Kltr zerinde Mslman Trk Tesirleri, slam Tetkikleri Enstits Dergisi III/3-4, (1966), s. 205-210. Baluch, N. A., The Perspective: The Sout-Asian Subcontinet before the Advent of Islam, Road to Pakistan, (nr. H. M. Said vd. ), Karachi 1990, s. 28-45. Banerjee, A. C., The Date of the Fall of Nadia, Indian History Quartly XII/1 (1936), s. 148.

1280

Banerjee, A. C., A Note in Provincial Government under the Sultanate of Delhi, Journal Indian History V, (1938-1939), s. 225-260. Baran, Tarih-i Firz Sha, (nr. S. A. Khan) Calcutta 1862, Barthold, V. V., ltutmys, ZDMG, LXI (1907), s. 192-193. Barthold, V. V., Mool stilsna Kadar Trkistan, (nr. H. D. Yldz), stanbul 1981, Bayur, Y. H., Sultan letmiin Ad Hakknda, Belleten, XIV/56 (Ekim 1950), s. 567-578. Bayur, Y. H., Hindistan Tarihi I; lk alardan Gurkanl Devletinin Kuruluuna Kadar (1526), Ankara l946. Belenitsky, A., Central Asia, (nr. J. Hogarth), London 1969. Bergil, M. S., ndus, Ya da Eski Hint Uygarl, Bilim ve topya, S. 78 (Aralk 2000), s. 14-26. Bevan, E. R., Alexander the Great, The Cambridge History Of India I, Ancient India (nr. E. . Rapson), Delhi 1955, s. 309-345;. Beveridge, H., A Comprehensive History Of India I, London 1858. Beveridge, H., History of India I, London. Beyhak, Tarih-i Beyhak, (nr. Gan ve Feyyaz), Tahran 1324, Bhathasali, N., Muhammed Bahtiyars Expedition to Tibet, IHQ IX (1933), s. 49-62. Blochmann, H., Constributions to the Geography and History of Bengal, Calcutta, Bosworth, C. E., The Imperial Policy of the Early Ghaznawids, The Medieval History of Iran, Afghanistan and Central Asia, London l977, s. 49-82. Bosworth, C. E., The Ghaznevids their Empire Afghanistan and Eastern Iran (994-1040), Beirut 1973. Bosworth, C. E., The Islamic Dynasties, Edinburg 1967. Bosworth, C. E., The Later Ghaznavids Splendour and Decay, Edinburg l977. Brown, W. N., The United States and India, Pakistan, Bangladesh, Cambridge 1972. Chandra, S., Some Observation on the Impact of Central Asian Ideas and Instutions on the Structure of Society and Administration in Northern India Between the 10th and 12th Centuries A. D., Central Asia, (nr. A. Guha), s. 167-171.

1281

Childe, V. G., Dounun Prehistoryas, (nr. . A. Kansu), Ankara 1971, Chce, S., ems Melikleri, Elaz 1986, (Baslmam Doktora Tezi). Cveyn, Tarih-i Cihngy II, (nr. M. Muhammed Kazvin), Leiden 1912, Czcan, Tabakat- Nasr I, (nr. A. H. Habibi), Czcn-Raverty, Tabakt- Nsr, A General History of Muhammadan Dynasties of Asia I, (nr. H. G, Raverty), Calcutta 1864, Czegldy, K., Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, (nr. E. oban), stanbul 1988, aatay, S., l, Ulus ve Ynetenler, ADTCF. Cumhuriyetin 50. Yldnmn Anma Kitab, s. 281-308. ada, K., Hint Eskia Kltr Tarihine Giri, Ankara 1974, Dames, M. L., Hind, A. V/1, s. 491. Dani, A. H., A Short History of Pakistan, (nr. I. H. Qureshi), Karai 1976, Dan, A. H., The Conquest of Nudia Journal of Indian History XLII/1 (April 1964), s. 231-234. Day, U. N., The North-west Frontier under the Khalji Sultans of Delhi Indian History Quartly, XXXIX/1-2 (Mart-Haziran 1963), s. 98-108. Dhavalikar, M. K., Indian Protohistory, New Delhi l999. s. 297-301den naklen Bilim ve topya, S. 78 (Aralk 2000), Diakov, V. -Kovalev, S., lka Tarihi I: Ortadou, Uzakdou, Eski Yunan, (nr. . nce), Ankara 1987, Digby, S., Iletmsh or Iltutmsh? A Reconsideration of The Name of The Dehli Sultan, JBIPS, VIII (1970), s. 57-64. Dunbar, S. G., A History of India from Earliest Times to the Present Day I, London 1943, Durak, N., Hindistana Kuzeyden Yaplan Seferler, Ankara 2000, Durmu, ., skitler (Sakalar), Ankara 1993, Eberhard, W., in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklarnn Medeniyeti, (nr. M. Mansurolu), Trkiyat Mecmuas VII-VIII (1940-1942), s. 168. Ebu Reyhn el-Birun, Kitbu f Tahkk-i Mlil-Hind, Haydarabad 1958,

1282

Ebul Gaz Bahadr Han, ecere Terakime, (nr. M. Ergin), stanbul. el-Utbi, Tarihl Yemn, (nr. Curfdekn), Tahran 1915, Emir Hsrev Dihlev, Krans-Sadeyn, (nr. M. M. smail), Aligarh 1918, Esin, E., Butan- Hala, Trkiyat Mecmuas XVII (1972), s. 45-60. es-Sihrindi, Tarih-i Mbrek h, (nr. M. H. Husain), Calcutta 1931, Fahr ed-din Mbarek ah, Tarikh-i Fahrud-din Mbrek Shah, (nr. E. D. Ross), London 1927, Firite, Tarih-i Firite, Kalkta 1832. Franke, O., Beitrage aus chinesischen Quellen zur Kenntnis der trkvlker und skythan Zentralasiens, Berlin 1904, Frye, R. -Sayl, A., Seluklulardan Evvel Orta arkta Trkler, Belleten X/37 (Ocak 1946), s. 97-131. Frye, R. N, The History of Persia, London 1962, Frye, R. N., The Heritage of Persia, London 1962, Ghirshma, R., Begram Recharces Archaeologiques et Historiques sur les Koucha, Cairo 1946. Giles, P., The Aryans, The Cambridge History Of India I, Ancient India (nr. E. . Rapson), Delhi 1955, s. 58-68. Grenard, F., Asyann Ykselii ve D, (nr. O. Yksel), stanbul 1992. Grenard, F., Gengis Khan, Paris l955. Gulam Mustafa Khan, A History of Behram Shah of Ghaznin, Islamic Culture XXII, (OcakNisan 1949). Gutschmid, A. Von, Geschichte Irans, Tbingen 1888, Grn, K., Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1984. Habib, M., Successors of Firuz Shah Tughluq, A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib-K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 620-629. Habibullah, A. B. M., Jalaluttin Khalji, A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib-K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 311-325.

1283

Habibullah, A. B. M., The Foundations of Muslim Rule in India, Allahabad 1961, Haig, T. W., Muizz-uddin Muhammed bin Sam of Ghur and the Earlier Slave Kings of Delhi, The Cambridge History of India III, (nr. T. W. Haig), Delhi 1958, s. 38-73. Haig, T. W., The Reigns of Ghyas-uddin Tughluq and Muhammed Tughluq and the Second Conquest and Revolt of the Deccan, The Cambridge History of India III, (nr. T. W. Haig), Delhi 1958, s. 127-172. Haig, T. W., The Arab Conquest of Sind, The Cambridge History of India III, Delhi 1958, s. 110. Haig, T. W., The Sayyd Dynasty, The Cambridge History of India III, (nr. T. W. Haig), Delhi 1958, s. 206-227. Haig, T. W., The Yamini Dynasty of Ghazni and Lahore, Commonly Known as the Ghaznevids, The Cambridge History of India III, (nr. T. W. Haig), Delhi 1958, s. 10-37. Haig, T. W., The Reing Frz Tughluq the Decline and Extinction of the Dynasty and the Invasion of India by Timur, The Cambridge History of India III, (nr. T. W. Haig), Delhi 1958, s. 173205. Halil Edhem, Dvel-i slmiye, stanbul 1927. Haqq, S. A., Hindistandaki Trk Tesiri lk Dnem, (nr. Y. T. Kurat), Ankara 1984, Hasan Nizm, Tcl-Measir, (Elliot-Dowson, The History of India as Told by its own Historians: The Muhammedan Period, I-VIII, London 1867, s. 204-244). Herzfeld, E., Sakastan, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, IV (l931/1932), s. 13 vd. Hevery, W, Finnisch Ugrisches Aus Indien, Wien 1932, Hilmi, A. K., es-Selacika fit-Tarih-i vel-Hadara, Kuveyt 1986, Hondmir, Habibs-Siyer fi Ahbr- Efrd- Beer III, (nr. M. Debir Siyk), Tahran 1934, Horovitz, J., Inscriptions of Muhammed Ibn Sam Qutb ed-dn Aibeq and Iltutmush, EIM. 1908. Hrozny, B., Ancient History of Western Asia, India and Crete, Prague. Hrozny, B., Inschriften und Kultur der Proto-Inder von Mohenjo-daro und Harappa (B. C. 25002200), Archiv Oriantalni. XII/3-4 (1943), s. 192-270. Husain, Y., Indo Muslim Polity, (Trko-Afgan Period), Simla 1971.

1284

bn Arabah, Acaibul Makdur fi Nevibi Timur, (nr. A. Faiz el-Hamisi), Beyrut 1986. bn Arabah, Tarih-i Timur, (nr. Nazmizde Hseyin Murtaza Efendi), stanbul 1861. bn Battuta, Tuhfetn-Nezzar f Garaibl-Emsr ve Acibl-Esfr; Seyahtnme-i bn Battuta, (nr. M. erif Efendi), stanbul 1335 H. bn Hurdadbeh, el-Meslik vel-Memlik (nr. M. J. De Geoje-Cfer el-Badd) Beyrut, Mesd, Mrcz-Zeheb I, (nr. Ksm . er-Rfa) Beyrut 1989. bnl Esir, slm Tarihi, El Kmil fit-Trih Tercmesi IX, XI, XII, (nr. A. zaydn), stanbul 1985-1987. gnatiyevi, M., Cengiz Han ve Timurlenk Devirlerinde Mool-Tatar ve Orta Asya Milletlerinin Harp Sanat ve Ftuhatlar, (nr. B. Kuban, S. F. Gkayl), Ankara 1953. nan, A., Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968. plikiolu, B., Eskia Tarihinin Ana Hatlar, stanbul 1994. sem, Fths Seltin or the Shahnama of Medieval India of sem, (nr. A. M. Husain), Agra l931. sem, The Ftuhus-Saltin or the Shahnama of Medieval India of Isem, (A. M. Hsain), Agra 1938. til, A., Trke-Sanskrit Arasnda Lenguistik Paraleller, Dou Dilleri I/4 (1970), s. 139-150. til, A., Sanskrit Klavuzu, Ankara 1963. Jackson, A. W., The Persian Dominions in Northern India Down to the Time of Alexanders Invasion, The Cambridge History Of India I, Ancient India (nr. E. . Rapson), Delhi 1955, s. 285-306. Jauhri, R. C., Firoz Tughluq, Agra 1968. Kafesolu, I., Trk Mill Kltr, Ankara 1977. Kafesolu, ., Harezmhlar Devleti Tarihi, Ankara 1984. Kansu, . A., nsanln Kaynaklar ve lk Medeniyetler I, Ankara 1971. Keigtley, T., A History of India, from the Earlest Times to the Present Day, London 1847. Konov, S., On the Nationality of Kushanas, ZDMG LXVIII (l914).

1285

Konuku, E, Hindistanda Kurulan Trk Devletleri (1206-1414), Tarihte Trk Devletleri I (Sempozyum Bildirileri, Ankara 20-25 Mays 1985), Ankara 1987, s. 346-358. Konuku, E., Dehli Trk Sultanl Hizmetindeki Kala Beyleri, Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi. VI (1976), s. 181-193. Konuku, E., Hind Kaynaklarnda Hunlara Dair Baz Kaytlar, AEF Aratrma Dergisi, S. 5 (Ekim 1972), s. 163-176. Konuku, E., Hindistanda Devlet Kuran Altayl Kavimlerden Hunalar, XVI. Milletleraras Altaistik Kongresi (Ankara, 21-26. X. 1973) Bildirileri, Ankara 1979, s. 215-219. Konuku, E., Kuan ve Akhunlar Tarihi, Ankara 1973. Koppers, W., Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihinin I Altnda lk Trklk ve lk IndoCermenlik, Belleten, V/20, (I. Terin 1941), s. 437-480. Koppers, W., Die Sprache I, Wien 1949. Koay, H. (Zbeyr), Munda DillerindekiTrke Unsurlar, Belleten III/9, (II. Kanun 1938), s. 107126. Kprl, F., Eski Trk nvanlarna Ait Notlar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas II, (19321939), s. 27. Kprl, F., Trk Onomastiquei Hakknda, EF. TD, I/2, (1950) s. 231-35. Kprl, F., Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934. Kymen, M. A., Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I, Ankara 1979. Kymen, M. A., Byk Seluklu mparatorluu Tarihi V, Ankara 1991. Kymen, M. A., Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1989. Kulke, H., -Rothermund, D., Hindistan Tarihi, (nr. M. Gnay) Ankara 2001. Laine, S. P., Medieval India Under Muhammedan Rule (712-1764), London 1903. Lal, K. S., History of the Khaljis, London 1967. Leakey, L. S. B, nsann Atalar, (nr. G. Arsebk), Ankara 1988. Levi, Notes sur les Indo-Scythes, Journal Asietic, (l897), s. 50.

1286

Levin, G. M. Bongard, India and Central Asia: Historical-Culturel Contacts in Ancient Times, Central Asia, New Delhi 1970, s. 97-109;. Lissner, I., Uygarlk Tarihi, (nr. A. Moran), stanbul 1973. Litvinsky, B. A., The Hepthalite Empire, History of the Civilization of Central Asia III, Paris l996, s. 135. M. Habib, Nasrudin Khusrau Khan, A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib-K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 445-459.

M. Habib, Sultan Mahmut of Ghaznin, Dehli. M. A., Ahmed, Political History and Institutions of the Early Turkish Empire of Delhi, Lahor 1949. Mahaffy, J. P., Alexanders Empire, New York 1887, Mahajan, V. D., The Sultanate of Delhi, Delhi 1970:. Mahajan, V. D., The Sultanate of Delhi, Delhi 1970;. Mahmud Husain, A Short History of Hind-Pakistan, Karachi 1960, Mahmud, S. F., A Concise History of Indo-Pakistan, Karachi 1992, Majumdar, R. C., Muhammad Bin Tughluq, The Delhi Sultanate, (nr. R. C. Majumdar), Bombay 1960, s. 61-80. Majumdar, R. C., The Invasion of Timur and the End of the Tughluq Dynasty, The Delhi Sultanate, (nr. R. C. Majumdar), Bombay 1960, s. 116-122. Majumdar, R. C., -Raychaudhuri, H. C., -Datta, D., An Advanced History of India, London 1961. Marshall, S. J., Mohenjo-daro and the Indus Civilization I, London 1931. Mcneill, W. H., Dnya Tarihi, (nr. A. enel), Ankara l986. Meril, E., Kirman Seluklular Tarihi, stanbul 1980. Meril, E., Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989. Misra, C. S., The Rise of Muslim Power in Gucerat, London 1963. Mitra, P., Prehistoric India, Calcutta l927.

1287

Mookerji, R. K., Hindu Civilation (From the Earliest Times up to the Establishment of the Maurya Empire), Bombay 1950. Mookherje, R., The Gupta Empire, Delhi 1969. Muhammed Avf, Cmil-Hikyat, (nr. Elliot-Dowson, The History of India as Told by its own Historians: The Muhammedan Period, I-VIII, London 1867). Mbrek Galib, Hindistanda Trk Hkmdarlar: Timurlerin Hindistana Dahil Olduklar Zamana Kadar, stanbul 1341 (H. ). Narain, A. K., The Indo-Greeks, Oxford 1957. Natarajon, S., Rise of Jainism and Buddhism, An Outline of the Cultural History of India, (nr. Syed Abdul Latif), Haydarabad 1958, s. 47-64. Nazm, M., The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge 1931. Nijjar, B. S., Penjb Under the Sultans (1000-1526), Delhi 1968. Nizm ed-dn Ahmed, Tabakat- Ekber, Calcutta 1931. Nizm, K. A., Iltutmsh the Mystic, Islamic Culture, XX (1946), s. 165-180. Nizami, K. A., Sultan Muhammad bin Tughluq, A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib-K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 484-565. Nizm, K. A., The Early Turkish Sultans of Delhi, A Comprehensive History of India V, (nr, M. Habib-K. A. Nizm) Delhi 1970, s. 191-208. Nizm, K. A., The Saiyyids (1414-51), A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib-K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 630-663. Nizm, K. A., The Life and Times of Farid-ud-dn Ganj- akar, Delhi 1975 Nizamddin ami, Zafername, (nr, N. Lugal), Ankara 1987. gel, B., in Kaynaklarna Gre Wu-sunlar ve Siyasi Snrlar Hakknda Baz Problemler, DTCF Dergisi VI/4, (Eyll-Ekim 1948), s. 259-278. gel, B., Eski Orta Asya Kabileleri Hakknda Aratrmalar I Ye-iler, DTCF Dergisi XV/1-3, (Mart-Haziran-Eyll 1957), s. 247-278. gel, B., Byk Hun mparatorluu Tarihi I, Ankara 1981. gel, B., Byk Hun mparatorluu Tarihi II, Ankara 1981.

1288

gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar I, Ankara 1979. gel, B., Trk Mitolojisi I, Ankara 1989. Pal, D., Alauddin Khiljis Mongol Policy, Islmic Culture XX/3 (Temmuz 1947), s. 255-263. Panikkar, K. M., A Survey of Indian History, Benglora 1954. Prasad, I., History of the Qaraunah Turks in India, Allahabad 1936. Prasad, I., A Short History of Muslim Rule in India, Allahabad 1931. Puri, B. N., India under the Kushns, Bombay 1965. Puri, B. N., Sultans of Delhi; Their Coins and Metrology, Delhi 1936. Qureshi, I. H., Muslim India before the Mughals, The Cambridge History of Islam II, (nr. P. M. Holt. vd. ) Cambridge 1970, s. 3-34. Qureshi, I. H., Moollardan nceki Mslman Hindistan, slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti II, stanbul 1989. Qureshi, . H., The Administration of the Sultanate of Delhi, Karachi l958. Rapson, E. J., The Scythian and Parthian Invaders, The Cambridge History of India I, (nr. E. J. Rapson), Delhi 1955, s. 508-529. Rapson, E. J., The Succesor of Alexsander the Great, Cambridge History of India I, (nr. E. J. Rapson), Delhi 1955, s. 487-506. Rawlinson, H. G., A Concise History of the Indian People, Madras 1958. Renou, L., Hinduizm, (nr. N. Selen), stanbul 1993, Red ed-dn, Cmit-Tevrh, (nr. A. Ate) Ankara 1967, Ribard, A., nsanln Tarihi, (nr. E. Baar), stanbul 1983. Roy, S., The Khalji Dynasty, The Delhi Sultanate, (nr. R. C. Majumdar), s. 12-44. Ruben, W., Eski Hind Tarihi, (nr. C. Z. Sarbay), Ankara 1944. Ruben, W., Milattan Bin Sene Evvel Asya lerinden Muhaceret Eden Hindistann En Eski Demircileri Arasnda, kinci Trk Tarih Kongresi (stanbul 20-25 Eyll 1937), stanbul 1943, s. 237243.

1289

Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur, (nr. A. R. Dorul), stanbul 1993, Saksena, B. P., Firuz Shah Tughluq, A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib, K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 566-619. Saksena, B. P., Sultan Ghyasuddin Tughluq, A Compherensive History of India V, (nr. M. Habib, K. A. Nizami), New Delhi 1970, s. 460-483. Sandalgian, J., Historie Documentaire de LArmenia des Ages du Paganisme I, Roma 1917. Sanghavi, N. H., -Mansharamani, N. H., Ancient Indian History, Bombay 1964. Sankar, K., The Hun Invasion of Hinduthan, New Indian Antiquary IV (1941-1942), s. 36-43. Saran P., -Majumdar, R. C., The Turkish Conquest of Northern India, The Strugle for Empire, (nr. R. C. Majumdar), Bombay 1957, s. 116-125. Sarkar, J. N., The History of Bengal; Muslim Period 1200-1757, Patna 1973. Sharma, G. R., India and Central Asia from 6th Century B. C. to 6th Century, Central Asia, (nr. A. Guha), New Delhi 1970, s. 110-120. Sharma, R. S., Central Asia and Early Indian Cavalry (c. 200 B. C. -1200 A. D. ), Central Asia, (nr. A. Guha), New Delhi 1970, s. 174-179. Sddqu, I. H., Espionage System of The Sultans of Delhi Studies in Islm I/2 (April 1964), s. 92-97. Sddqui, I. H., Politics and Conditions in the Territories Under the Occupation of Central Asian Rulers in North-Western India 13 th & 14 th Centuries, Central Asiatic Journal XXVIII/3-4, (1973), s. 287-297. Smith, V. A., Coins of Ancient India, Varanasi 1972. Smith, V. A., The Sakas in North India, ZDMG, LX I (1907), s. 410. Smith, V. A., The Kushan or Indo-Scythian Period in Indian History, JRAS, (1903), s. 31. Smith, V. A., Early History of India, from 600 B. C. to the Mohammadan Conquest Including the Invasion of Alexander the Great, Oxford 1967. Spear, P., India: A Modern History, Michigan 1961. Srivastava, A. L., India as Described by the Arab Traveller, Gorakhpur 1967.

1290

Srivastava, A. L., The Sultanate of Delhi, Agra 1959. Stain, A., White Huns and Kindrad Tribes in the History of Indian North-West Frontier, Indian Antiquary, (1905);. Stamp, L. D., Asia; A Regional and Economic Geography, London 1946. erafeddin Ali Yezdi, Zafername I-II, (nr. Muhammed Abbas), Tahran 1958. Tarhan, T., skitlerin Dini nan ve Adetleri, EF Tarih Dergisi, S. 23 (Mart 1969), s. 144-169. Tarn, W. W., The Greks in Baktria and India, Cambridge 1938. Tezcan, M., Kuanlar Tarihi, (Ye-chihlardan Kuanlara), Erzurum 1996 (Baslmam Doktora Tezi). Thakur, V., The Hunas in India, Varanasi l967. Thapar, B. K, Central Asia and India during the Neolithic and the Chalcolithic Periods, Central Asia, (nr. A. Guha), Delhi 1970, s. 75-83. Thapar, R., A History of India I, London 1987. Thomas, E., The Cronicles of The Pathan Kings of Delhi, London 1871. Thomas, F. W., Sakastana, JRAS, (1906), s. 181-187. Togan, A. Z. V., Heftalit Devletini Tekil Eden Kabileler (Teksir edilmi ayr basm), Togan, A. Z. V., Huen-anga Gre Eftalitlerin Menei Meselesi, slam Tetkikleri Enstits Dergisi IV/1-2, (1964), s. 58-61. Togan, A. Z. V., On the Compaigne of the Khalac Turks Against the Keraits of Mongolia in Northern Tibet in 1205-1206, JPHS XII/3-4 (Temmuz 1964), s. 187-194. Togan, A. Z. V., Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi I, (Bat ve Kuzey Trkistan), stanbul 1981. Togan, A. Z. V., bn Fadlans Reiseberich Wellar, Leipzig 1954. Togan, A. Z. V., Reidettin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, stanbul 1972. Togan, A. Z. V., Umm Trk Tarihine Giri I, stanbul 1981.

1291

Togan, A. Z. V., About the Campain of the Indian Kalach-Turks Against the Keraits of Mongolia in the Northern Tibet in the Years 1205-1206, Journal of the Pakistan Historical Society XII/3 (July 1964), s. 187-194. Togan, A. Z. V., On Mubarakshah Ghur, Bulletin of the School of Oriental Studies, VI (193032), s. 847-858. Tripathi, R. S., History of Ancient India, Delhi 1967. Turan, O., Terken nvan THTD, S. 1 (1944), s. 67-73. Turan, O., Trk slm Medeniyeti ve Seluklular Tarihi, stanbul 1980. ok, B., slm Devletlerinde Trk Naibeler ve Kadn Hkmdarlar, Ankara 1981. Vambery, A., Travels in Central Asia, London 1864. Wahid Mirza, The Life and Work s of Amir Khusrau, Lahor 1962. Wallbank, T. W., A Short History of India and Pakistan, 1958. Watson, F., A Concse History of India, London 1981. Wring, H. N., Sultans of Delhi; Their Coins and Metrology, Delhi 1936. Yurdaydn, H. G., slm Tarihi Dersleri, Ankara 1971. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig II, (nr. R. R. Arat), Ankara 1988. Zekeriya Kazvn, Asrul-Bild ve Ahbrul-bd, Beyrut 1960.

1292

Delhi Trk Sultanl'nda Tekilt / S. Haluk Kortel [s.731-743]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Delhi Trk Sultanlnn idar tekilt genel olarak Ortaa Trk-slm devletlerinin tekiltlarna dayanmaktadr. Saray, merkez, tara, ordu ve adlet tekiltlar bnyesinde alan grevlilerin birounun varlna daha nceki Mslman-Trk devletlerinden Gazneliler ve Seluklular ile idar yap ve devlet tekilt bakmndan onlarn takipisi olan Mslman Gurlular Devletinde de rastlanr. Bu bakmdan Delhi Trk Sultanlarnn Gurlular araclyla aldklar Trk-slm devlet tekilt geleneini srdrdklerini rahatlkla syleyebiliriz. Saray Tekilt Emr-i hcib: Saray tekiltndaki en yksek rtbeli grevli olan emr-i hcibe brbeg ad da verilmekteydi. Emr-i hcibin balca grevi, saray protokoln dzenlemek idi. Emr-i hcib, hkmdarn tertipledii btn mersimlerin hazrlklarn yapar, bu trenlere katlan devlet erkn, asker erkn ve dier resm grevlilerin rtbelerine uygun olarak yer almalarn salard. Emr-i hcibin bir dier grevi, sultann emrindekiler ve halk ile haberlemesinde araclk etmekti. Emr-i hcib, dier hciblerin yardmyla alt makamdaki kiilerin ve halkn dilekelerini toplayarak sultana iletirdi.1 Has-hcib: Saray grevlileri arasnda emr-i hcibden sonra has-hcib gelmekteydi. Has-hcib, sultann halk kabul ettii trenlerde (br-mm) ve halkn ikyetlerini dinlemek zere haftann belirli gnlerinde tertipledii mezlim dvnlarnda, sunulan dilekeleri toplayarak sultana iletmekle grevliydi. Emr-i hcib gibi sultana takdim edilen hediyelerin ve hediye sunanlarn isimlerinin yksek sesle okunmasnda ve huzura kabullerinde hs-hcib de grev yapard.2 Sultan Muhammed-h Tuluk Devrinden (1325-1351) itibren sarayda emr-i hcib ve has-hcibin yansra erefl-hccb ve seyyidl-hccb adnda iki hcibe daha tesdf ediyoruz. Bunlar, saray protokolnde hashcibden sonra gelmekteydiler ve has-hcib gibi kabul trenlerinde ve mezlim dvnlarnda benzer grevleri yapmaktaydlar.3 Dier hacibler ise, emr-i hcib, has-hcib gibi ba-hciblerin emrinde alr ve onlara yardm ederlerdi. Onlarn en nemli grevleri, resm devlet trenlerinde huzura kacaklara yol gstermek, halk ile sultan arasnda irtibat salamak ve trenler srasnda uygunsuz hareketlerin olumasn engellemekti. Genel kabullerde (br-mm) hkmdara sunulan dilekeleri de hcibler toplard. Dvaclarn ikyetlerini dinledikten sonra sultana arz eden ve sultann kararn tekrar darda bekleyen ikyetilere ileten hciblere ise, hcib-i kssa ad verilmekteydi.4 Vekl-i der: Delhi Trk Sultanlnda saray halknn ba vekl-i der idi. Vekl-i der, btn saray grevlilerinin ynetiminden sorumlu idi. Saray kaplarnn anahtarlar da onda bulunurdu. Saray personelinin, sultann ahs hizmetkrlarnn maalarnn denmesi ve sultann ocuklarnn eitimlerinin dzenlenmesi vekl-i derin grevleri arasndayd. Saray mutfa, arabhne, ahrlar ve ehzdeler onun gzetimi altnda bulunurdu. Sultann saray halkyla ilgili emirleri, vekl-i der

1293

araclyla bildirilirdi. Vekl-i derin sarayda her emrin kaydedildii ve sonra mhrnn basld ayr bir yazma diresi vard.5 Nakbler: Sarayda yaplan trenler ve dvn toplantlarnda grev yapan nakblerin grevi, hkmdarn huzuruna izinsiz olarak girmek isteyenlere engel olmak ve tren srasnda hkmdarn emirlerini hazr bulunanlara ileterek trenin kurallara uygun ekilde yrmesini salamak idi. Sultan alayla saraydan kt zaman nakbler tpk hcibler gibi onun nnden giderlerdi. Nakblerin idrecisi olan memura Nakbn-nkab ad verilirdi. Kabul trenlerinde yz kii kadar olduklar kaydedilen nakblerin bayram mersimlerinde yz kiiye kadar ktklar anlalyor.6

avu: avularn grevi, tahta k ve genel kabul trenlerinde veya alayla bir yere giderken sultana halk arasndan birinin yaklamasna engel olmak idi. Hkmdarn ordu ile ilgili emirleri askerlere veya halka avular ve nakbler araclyla duyurulurdu. avular, emir veya duyuruyu askerlerin veya halkn nnde yksek sesle okurlard. avularn bazen sulularn tevkif edilmesiyle grevlendirildikleri de olurdu.7 avulara benzer ekilde trenlerde hkmdarn muhfzln yapan sehml-haemler ise, ellerindeki denekler vstasyla toplanan kalabaln sultana yaklamasna veya bir kimsenin izinsiz olarak sultann huzuruna girmesine mni olurlard. Sehml-haemler asker polis (inzbt) grevi de yaparlard.8 Candr: Hkmdar ve sarayn gvenliini salanmaktan sorumlu olan muhfzlara candr ad verilmektedir.9 zellikle halkn nnde yaplan kabul trenlerinde candrlar, herhangi bir suikast veya saldry engellemek iin yaln klla hkmdarn etrafnda dururlard. Candrlar, geit resimlerinde nakbler ve avular ile birlikte alayn nnde giderler ve kltan baka grz de tarlard. Herhangi bir kimse izinsiz olarak sultana yaklamak isterse candrlar, ona engel olurlard. Candrlarn ser-candr ad verilen bir kumandanlar vard. Ser-candrlar, genel kabullerde hkmdarn tahtnn arkasnda ayakta dururlard. Delhi Trk Sultanlnda ser-candr meymene ve ser-candr- meysere olmak zere iki ser-candr olduunu gryoruz.10 Silhdr: Hkmdarn silhlarnn tanmasndan ve sarayda silhlarla zrhlarn bulunduu silhhne ve zerrdhnenin muhfazasndan silhdrlar sorumlu idiler. Silhdrlar, haftann belirli gnlerinde yaplan genel kabullerde tahtn arkasnda, sultann sa ve sol tarafnda ayakta dururlard. Silhdrlarn says l00 civarndayd. Bunlar tren esnsnda kl, kalkan ve yay tamaktaydlar. Silhdrlarn ser-silhdr- meymene ve ser-silhdr- meysere olmak zere iki kumandanlar vard.11 Emr-i hr: hrbeg adyla da bilinen emr-i hr, saray ahrlarnn (pygh- hss) idrecisi idi. Hkmdara ait btn atlarn bakmndan, yiyecek, iecek gibi ihtiyalarnn karlanmasndan emr-i hr sorumluydu. Sarayda hrbeg-i meymene ve hrbeg-i meysere adlarn tayan iki emr-i hr grev yapmaktayd.12

1294

Emr-i glmn: Saray tekiltnda grevli gulmlarn mirine emr-i glmn veya rz- bendegn ad verilirdi. Delhi Trk Sultanl saraynda emr-i glmn- meymene ve emr-i glmn- meysere olmak zere iki tane emr-i glmnn grev yaptn gryoruz. Saray protokolne gre, hrbeglerden sonra gelen emr-i glmnlara ilerinde yardmc olan nibleri de bulunuyordu.13 Emr-i kr: ikr-beg ad da verilen emr-i ikr, sultann av ileriyle ilgilenirdi.14 Sarayda sultann av ilerine bakan ikerehne-i hss ad verilen dire emr-i ikrn idaresindeydi. Bunun yan sra avda binilen atlarn konulduu pygh- ikerehne ile avda kullanlan kpeklerin, leoparlarn ve kularn yakalanmas, terbiye edilmesi ve retilmesi iin sarayda bulunan blmler de onun denetimi altndayd.15 Delhi Trk Sultanl saraynda emr-i ikr- meymene ve emr-i ikr- meysere olmak zere iki emr-i ikr grev yapmaktayd. ahne-i Fil: Fillerin bakm ve terbiye edilmelerinden sorumlu olan saray grevlisi idi.16 Sultana ait btn fillerin bulunduu Filhne-i l veya Filhne-i sultan17 denilen fil ahrlar ahne-i filin idaresindeydi. Delhi Trk Sultanlnda ahne-i fil-i meymene ve ahne-i fili meysere adlarn tayan iki fil ahnesi bulunmaktayd. Filhne-i sultndeki fillerin bakm, sefere klaca zaman fillere zrh giydirilmesi, hkmdar yolculua kacanda zerlerine taht- revnlarn yerletirilmesi ve fil srcl yapmak filbnlarn ise, grevi idi. Filbnlar ahne-i filin idaresi altnda alrlar ve ounlukla Hindliler arasndan seilmekteydiler.18 Haznedr: Sarayda ayr bir dairede muhfaza edilen sultana ait nakit para, mcevher, kuma ve her eit deerli eyadan meydana gelen hazineden (hzne-i l) sorumlu grevliye haznedr (hzin, hznedr)19 denilirdi. Hazinedra ilerinde bata nvsende-i hzne ad verilen ktibler olmak zere ok sayda personel yardm ederdi. Hazineden bir kimseye deme yaplmas iin ncelikle sultann daha sonra vezrin onay gerekirdi.20 Emr-i Meclis: Sultann sarayda eitli sebeplerle tertipledii meclis yani toplantlarn organize edilmesinden sorumlu saray memuru idi. Emr-i meclis21 bu toplantlar srasnda konuklar huzura alr, meclis ve ziyfetlerde terift nzr olarak grev yapard. Elence meclisleri (meclis-i iret) dzenlemek de emr-i meclisin grevlerindendi. Elence meclislerinde yer alacak mzisyenlerin, arkclarn ve danslarn organize edilmesinden de muhtemelen emr-i meclis sorumluydu.22 nigr: Sultann sofrasna nezret edip yemekleri kontrol eden saray grevlisine nigr ad verilirdi. nigr yannda alanlarla birlikte sultann sofrasn hazrlar ve sultann zehirlenmesini nlemek amacyla sofraya konulan yemekleri ondan nce tadard.23 nigr yemekleri hem hazrlanrken hem de sofraya getirilirken denetlemekteydi. Onun grevinde gsterecei kk bir ihmal bile, hkmdarn zehirlenmesiyle sonulanabilirdi. Bu nedenle nigrler, hkmdarn en gvenilir gulmlar arasndan seilirlerdi.

1295

Tatdr: Kelime anlamyla tatdr, leen tutan demektir. Tatdr, sultan yemee otururken, yemekten kalktnda veya abdest alaca zaman, elini ve yzn ykamas iin ona leen ve ibrik tutard.24 Sarayda sultana ait leen ve ibrikler tathne veya tatdrhne25 denilen ayr bir dairede muhafaza edilirdi. etrdr: Hkmdarlk sembollerinden biri olan etr26 yani saltanat emsiyesini tayan grevlidir. etrdr, sultan herhangi bir sebeple saraydan ktnda, arkasndan ilerleyerek etrini bann zerinde tutmak suretiyle glge yapard.27 etrdrlarn mirine ser-etrdr ad verilmekteydi.28 Cmedr: Sultann elbiselerinden sorumlu olan saray memuru idi. Cmedrlar, sultann ahs giysileri (cmeh-y kisvet-i sultn)29 yannda hilat olarak verecei elbiseleri de muhfaza etmekle grevliydiler. Sarayda bu elbiselerin bulunduu blme cmehne ya da cmedrhne-i hss denilirdi.30 Ferr: Sultann yatak ve hallarn seren, adrlarn kuran grevlilere ferr ad verilirdi. Ferrlar (ferrn- dergh), sefer veya yolculuk srasnda ise sultann adrnn kurulmas, iinin yerletirilip denmesi, yatann hazrlanmas ve btn bunlarn hayvanlara yklenip tanmasndan sorumluydular.31 Ferrlarn banda mihter-i ferr ya da shib-i fir32 denilen grevli bulunurdu. Sultann yatak, yayg ve adr ile nevbet yani bandoda kullanlan mzik letlerinin muhafaza edildii firhne (firhne-i hss) denilen ayr bir blm vard.33 Debr-i Hss: Sultann ktibine debr-i hss ad verilirdi. Sultan eylet idrecilerine, tbi hkmdarlara ve yabanc devlet hkmdarlarna gnderecei mektup veya mesajlar genellikle debr-i hssa yazdrrd.34 Hartadr: Sarayda hkmdarn yaz ilerinde kullanlan kat toplarnn ve kalemlerin muhfasndan sorumlu olan grevliye hartadr deniliyordu. Hartadr ayn zamanda Dvn- Hartadr ya da Dvn- taleb-i ahkm- tevk denilen ve sultann turasn tayan fermnlarn yazld dvnn bakan idi. Bu daire Dvn nnn bir ubesi idi.35 Ser-devtdr: Hkmdarn divit (devt- murassa-i hss)36 takmndan sorumlu olan saray grevlisiydi. Ser-devtdr37 hkmdarn divitini tar, muhafaza eder ve muhtemelen Gazneliler ve Seluklulardaki gibi gizli ve deerli mektuplar, evraklar yazp korurdu. Mhrdr: Sultann mhrn tayan ve muhfaza eden grevli idi. Sultann btn fermnlarna mhrdr tarafndan onun mhr baslrd. Mhrdrn dier bir vazfesi de sultann itii suya mhr vurmakt.38 Resldr: Delhi Trk Sultanl tarih kaynaklar, resldrn grevleri hakknda geni bilgi vermemektedirler.39 Resldr, muhtemelen Gazneliler Devletindeki gibi elileri karlamak, ikmet edecei yere gtrlerek orada rahatn salamak, elinin sultann sarayna gidi ve dnn

1296

dzenlemek, elinin geldii lkenin hkmdarna sultan tarafndan gnderilecek mektup ve hediyeleri eliye teslim etmek, sultan ziyrete gelen vli veya devlet adamlarna sultann hediyelerini gtrmek, baka lkelere gnderilecek elilerin de her trl hazrln yapmakla ykmlyd.40 ahne-i brgh: Sultann dzenledii genel kabul (br- mm) ve bayram mersimlerinin yapld brgh ad verilen yerin korunmasndan sorumlu olan grevliye ahne-i brgh (ahne-i brgh- l) denilirdi. Bu trenler esnsnda ahne-i brghn elinde altn bir as, ona yardm eden nibinin elinde gm bir as tarlar ve bu aslar ile toplanan halk dzene sokarlar, saflar halinde sralarlar, insanlarn dank durmasna, treni bozmalarna engel olurlard.41 ahne-i imret: Binlarn in ve tamirinden sorumlu olan saray grevlisine ahne-i imret veya emr-i imret ad verilmekteydi. ahne-i imret, sultann yaplmasn veya onarlmasn emrettii saray, kk, cmi, trbe, su bendi vb. yaplarn inaatlarn titizlikle takip ve tefti ederdi. Sarayda bu ilere bakan mrethne adl daireyi ahne-i imret ynetirdi. ahne-i imretin emri altnda ta yontucu (sengtra), ahap yontucu (btra), demirci (henger), marangoz (dordger) gibi birok usta bulunmaktayd.42 Emr-i bahr: Nehir gemilerinden meydana gelen ve asker, mhimmat sevkiyat ve tamaclk maksadyla kullanlan Delhi Trk Sultanl donanmas emr-i bahr (melik-i bahr) ad verilen grevlinin idaresindeydi.43 Perdedr: Hkmdar tarafndan dzenlenen resm kabul trenlerinde kapclk grevi yapanlara perdedr ad veriliyordu. Perdedrlar hem saray kapsnda hem de genel kabul trenlerinin yapld yerlerde grevliydiler. Perdedrlarn banda ser-perdedr (emrl-perdedriyye) denilen memur bulunurdu.44 Perdedrlar, hkmdarn izni olmadan huzuruna girmek isteyenleri sarayn kapsnda durdurup onlara engel olurlard.45 Kilitdr: Saray anahtarlarnn muhfazasndan sorumlu olan grevliye kilitdr veya uhdedr- derh ad verilirdi. Kilitdr, akam olunca saray kaplarn kontrol eder, kilitler, nbet bekleyen muhfzlarn yerlerinde bulunup bulunmadklarn denetler ve her gece belli sayda saray muhfz ile birlikte sultann yatak odasnn kaps nnde yatard.46 arbdr: Sultann tertip ettii btn tren ve toplantlarda ieceklerin datmndan sorumlu olan grevlilere arbdr (rbdr) denilmekteydi.47 Saraydaki arbdrlardan bir tanesi ieceklerin sakland arbhnenin48 de miri olmaldr. Bunun yan sra elence meclislerinde (meclis-i y) hkmdara ve konuklarna arap sunan grevlilere sk (sk-yi hss) ad verilirdi.49 Skler sarayda yetitirilen gulmlarn gzel yzl, zarf, boylu poslu ve beyaz tenli olanlarndan seilmekteydiler.50 Saka: Saraya su tamakla grevli olan sakalar (el-bdriyye),51 gnn belirli saatlerinde Delhi ehrinin su depolarndan aldklar suyu saraya getirirlerdi. Sakalarn emns-sak#n adn tayan bir mirleri vard.52

1297

Bzdr: Sultann av partilerinde kullanlan doan, ahin gibi av kularn tayan ve bunlarn bakm ve terbiyeleriyle ilgilenen grevliye bzdr ad verilirdi. Sultan ava ktnda bzdrlar ellerinde bu yrtc kular olduklar halde ata binmi durumda ilerlemekteydiler.53 Srek avlarnda kullanlan yz (leopar) ve kaplan gibi hayvanlarn eitilmesi ve bakmyla uraan grevlilere ise, yzbn deniliyordu.54 Mealedr: Sarayn aydnlatlmasndan sorumlu olan grevlidir. Akam olduunda sarayn i ve d ksmlarnda bulunan mealelerin yaklarak aydnlatmann salanmas mealedrn ii idi.55 Sarayda ayrca hkmdarlarn eitli konular dant, bilgi ald ve ayrca ehzdelerin eitimleriyle ilgilenen retmenler (muallimn, stdn) vard.56 Sultann hocaln yapan kimseye muallims-sultn denilmekteydi.57 Saray grevlileri arasnda sayabileceimiz tabipler ise, sultann ve belki saray alanlarnn hastalklarnn tedvisiyle ilgilenmekteydiler.58 Sarayda sultann zel hizmetkrln yapan hssadrn yan sra hacamat (kan alc), mneccim (astrolog), celld, mutrib (algc), saray as (tabbh) gibi grevlilerin varlna rastlamaktayz. Hkmet Tekilt Merkez Tekilt: Dier Ortaa Trk-slm devletlerinde olduu gibi merkez tekiltnn essn dvn tekilt meydana getirmekteydi. Drt byk dvn vard: 1) Dvn- Vezret; 2) Dvn- Rislet; 3) Dvn- n; 4) Dvn- Arz. Devrin anlayna gre Dvn- Vezret dier dvndan daha stn saylmaktayd.59 dr tekiltta en yksek ve yetkili makam Dvn- Vezret idi. Btn devlet ileri vezr bakanlnda toplanan Dvn- Vezrette grlp karara balanrd. Bu itibarla vezr hkmdardan sonra en yksek grevli olarak karmza kmaktadr. Vezr tayin edilen kimseye hkmdar tarafndan menr (sened), hilat ve etr verilirdi.60 Merkez mliye tekilt dorudan doruya vezre balyd. Vergilerin toplanmas, eylet vlilerinin hesaplarnn kontrol ve gelir-gider dengesinin salanmas vezirin greviydi. Devletin btn blmlerinin muhsebe kaytlar vezrin dairesi olan Dvn- Vezrette kontrol ve tasdik edilirdi. Vezr, ordu mensuplarnn ve dier devlet memurlarnn tayinlerini yapar, maalarn verirdi.61 Darphne, bayndrlk ileri diresi, haberleme ve posta tekilat, tarmla ilgili daireler, hayr kurumlar ve saray imlathneleri hep vezrin ynetimi altndayd.62 Sultann sefer, av gibi sebeplerle merkezde bulunmad zamanlarda ise vezr onun niblii (nib-i gaybet)63 grevini yrtrd. Dier taraftan vezr, hkmdarn ba danmanyd. Vezre ilerinde nibi yardm ederdi. Dvn- vezret alanlarndan mecmadr ise gelir-gider hesaplarnn karlatrmasn yapard.64 Ayrca ilemleri yrtmek ve kaytlar tutmakla grevli ktibler ve muhsebeciler vard.65 Dvn- Rislet ise, Delhi Trk Sultanlndaki en yksek bavuru dairesi idi. Vatandalar herhangi bir konudaki istek ve ikyetlerini yazl veya szl olarak Dvn- Rislete iletebilirlerdi.

1298

Dvn- Rislete vekl-i der bakanlk ederdi.66 Hcibler mrcaaty kabul salonuna alr ve dileini emr-i hcibe iletirler, o da durumu sultana arz ederdi. Bavurular dvn kaytlarna geirilirdi. Dvn toplants sona erince hcibler veya Emr-i hcib, yaplan bavurularn kaytlarn vekl-i dere verir ve o bunlar hkmdarn emrine gre dzenlerdi.67 lim, eyh, seyyid, sf, hfz, mderris, mft, renci (mteallim), hattt, mezzin, cmi ve tekkelerde alanlar, tarkat erbbndan olanlar ile yal, zrl, fakir ve muhta kimselere balanacak maa ve yardmlarn (idrrt ve inmt) btn ilemlerinden de Dvn- Rislet sorumluydu.68 Devletin i ve d btn yazl haberlemesini idare eden daireye Dvn- n ad verilirdi. Hkmdar adna yazlan fermn, misl, bert gibi belgeler, yabanc hkmdarlara ve lke iine gnderilen mektuplar, fetihnmeler Dvn- nda hazrlanrd.69 Bu dvnn bakan debr-i memlik (debr-i memleket)70 olup genellikle Umdetl-mlk lkabn tard. dr ilerle ilgili btn fermn ve bertlar Dvn- nda yazlr zerlerine hkmdarn turas ekilirdi. Bu resm belgelere fermn tur ya da ahkm- tevk71 denirdi. Bunlarn birer kopyasnn Dvn- n defterlerine kaydedildii muhakkaktr. Debr-i memlike ilerinde kalabalk bir ktib kadrosu (debrn) yardm ederdi. Asker ilerin idaresine bakan devlet dairesine Dvn- Arz (Dvn- Arz- memlik) denilirdi. Bu dvnn bakan rz- memlik idi.72 Ordunun btn ihtiyalarnn karlanmasndan rz- memlik sorumluydu.73 Yeni asker yazmak, askerlerin maalarn demek, orduyu periyodik olarak tefti etmek, gerektiinde yeni asker yazmak, orduyu sefere hazrlamak rz- memlikin balca grevlerindendi.74 rz- memlik ylda en az bir kez orduyu denetleyerek askerlerin yoklamasn yapar, tehizat ve hayvanlarnn durumuna bakard.75 Ordudaki btn askerlerin isim ve tasvri (hilye)76 Dvn- Arz defterlerinde77 kaytlyd. rz- memlik ordunun teftiinde bu kaytlar esas alrd.78 rz- memlike ilerinde nibinin yansra ktibler, defterdrlar, sehml-haemler, avular ve nakbler79 yardmc olurdu. Bu drt byk devlet dairesinden baka eitli grevler stlenen Dvn- rf- memlik, Dvn- stf-y memlik, Dvn- Berd, Dvn- Mstahrec, Dvn- Riyset gibi ikinci derecede dvnlar da vard. Bunlardan Dvn- stf-y memlikin bakan mstevf-yi memlik idi. Delhi Trk Sultanlnda Dvn- stf Gaznelilerde olduu gibi, bamsz bir dvn olmayp Dvn Vezrete bal olarak almaktayd. Devlet gelir ve giderlerinin hesaplanp, bunlar arasnda dengenin salanmas, ml ilerle ilgili yazmalarn yaplmas, muhsebe kaytlarnn tutulmas ve kontrol edilmesi istf dvnnn idarecisi olan mstevf-yi memlikin balca grevlerindendi. Sultan Frz-h Tuluk zamannda (1325-1351) yaplan bir deiiklikle mstevf-yi memlikin yetkisi harcamalarn denetimi zerinde younlatrlm gelirlerin denetimi mrife braklmt. Mstevf, nceleri mriften rtbece daha aa iken Sultan Frz-h Tuluk zamannda ondan daha stn hale gelmiti.80 Mstevf-yi memlike almalarnda nibi yardm ederdi. stf dvn personelinden olan vakf ise, taradaki idarecilerin harcamalarn takip ederdi. Nvsende-i mstevf ad verilen ktibler de stf dairesinde kaytlarn tutulmasyla ilgilenirlerdi.81

1299

Mliye tekiltyla ilgili bir dier daire olan Dvn- rfn82 idarecisi mrif-i memlik idi.83 Mrifin grevi, devletin ml ilerinin doru gidip gitmediini kontrol etmekti. Eyletlerden ve dier devlet dairelerinden gelen hesaplar mrif-i memlik tarafndan tefti edilip herhangi bir yolsuzluk olup olmad aratrlrd.84 Vergi, ganmet, hediye, msdere vb. herhangi bir nedenle devlet hazinesine giren ve kan para veya mallardan mrif-i memlikin mutlaka haberi olurdu.85 Sultan Frz-h Tuluk Devrindeki deiiklikle mrifin yetkisi sdece gelirlerin denetimiyle snrlandrlmt. Dvn- rf, Dvn- Vezrete bal olarak alan bir daire idi. Mrif-i memlike ilerinde nibi yardm ederdi. rf dvn alanlarndan nzr ise, lkedeki btn vergi memurlarnn topladklar vergilerle ilgili hesaplarn kontrolne bakard. Dvan- rfta ayrca kaytlarn tutulmasndan sorumlu ktipler grev yapmaktaydlar.86 Posta ve istihbrt ilerine Dvn- Berd bakard. Bu dairenin bakan berd-i memlikin grevi resm posta ilerini idare etmek yannda lkede olan biten hereyden haberdar olup bunlar hakknda hkmdara rapor vermekti.87 Berd-i memlik Dvn- Vezretin dim yelerinden olup, rtbe bakmndan mriften sonra gelirdi. Berd-i memlike ilerinde nibi yardm ederdi.88 Dvn- Berdin lkenin her tarafnda resm ve gizli istihbrt memurlar vard. Kaynaklarda89 berd, shib-i haber, mnh, muhbir, csus ve mtefahhs adlaryla geen haber alma memurlar, sorumlu olduklar yerde meydana gelen btn olaylar yazl olarak merkeze bildirmek zorundaydlar. Sultan Aleddn Halac bunun yan sra Delhideki ar ve pazarlarda alveriin belirlenen fiyat tarifelerine uygun yaplp yaplmadn ve esnafn doru l ve tartlar kullanp kullanmadn renmek amacyla mtefahhslar ile berd-i mende90 ve berd-i mnh ad verilen istihbrt memurlar tayin etmiti (703704/1303-1305).91 Berd ve casuslarn sefer srasndaki grevleri ise keif yapmakt. Snr eyletlerinde grev yapan muhbirler ise, lkeye giri yapan eli ve yabanclar hakknda elde ettikleri her bilgiyi sultana ayrntl bilgi verirlerdi.92 stihbrt tekiltnn yan sra gelimi bir posta tekilt da vard. lkedeki yollar zerinde dzenli aralklarla kurulan menzillerde devaml harekete hazr atlar ve koucular bulundurulur ve haberler vakit kaybedilmeksizin gidecei yere ulatrlrd. Resm haberleri tayan grevlilere msri, ulak, k#sd ve dhve (dve)93 adlar verilmekteydi.94 Delhi Trk Sultanl dneminde Hindistanda atl ve yaya olmak zere iki eit posta vard.95 Sultann fermnlar, mektuplar ve fetihnmeler de ulaklar veya yaya posta grevlileri tarafndan tanrd.96 Sefer srasnda ordudan haber alnabilmesi iin de ordunun geecei yol zerinde menziller ve tahne (thne) denilen posta istasyonlar kurulur, ordunun yolu zerindeki kasabalara resm grevliler (uhdedrn) ve haber yazclar (keyfiyyetnvsn) yerletirilmesini emretmiti.97 Delhi Trk Sultanlnda hkmdar niblii messesesi de vard. Nib-i mlk, Melik nib, veya Nib-i hss- h adlar verilen hkmdar nibi, sultan adna devlet ilerini yrtrd.98 Delhi Trk Sultanlnda hkmdar nibi genellikle yksek rtbeli bir emr veya melik olurdu. Hkmdar nibliinin genel anlamda srekli bir memuriyet olmad ve daha ok zayf karakterli veya ocuk yataki hkmdarlar zamannda nib tayin etme ihtiyacnn ortaya kt grlmektedir.99 Bununla

1300

birlikte kuvvetli ahsiyete sahip bir hkmdar da nib tayin edebilirdi. Hkmdar niblerinden birou kendilerine tannan geni yetkilere dayanarak stnlk mcdelesine girimiler ve iktidar ele geirmek urunda trl zlimliklerden kanmamlard. Onlarn kt ynetimleri ounlukla lkede kargaalklar ve isyanlar kmasna sebep olmaktayd. Tuluklular Dneminde (1325-1414) hkmdar niblii nemini yitirmi ve bunun yerine vezrlik kurumu n plna kmt. Delhi Trk Sultanlnda hkmdar niblii hricinde nib-i gaybet (niybet-i gaybet) ad verilen bir memuriyet daha vard. Hkmdarn uzun sreli bir sefere kaca zaman bakentin gvende olmas ve buradaki ilerin aksamamas iin brakt vekle nib-i gaybet denirdi.100 Nib-i gaybet Nibl-mlke benziyorsa da yetki alannn bakentle snrl oluu sebebiyle ondan kesin olarak ayrlmaktadr. Delhi Trk Sultanlnda msdere ileriyle ilgilenen ayr bir daire vard. Msdere zor kullanlarak bakalarnn mallarna el koyulup devlet hazinesine aktarlmasna denilirdi. Delhi Trk Sultanlnda ska uygulanan bir cezlandrma ekli olan msdere ile ilgili ilere Dvn- Mstahrec bakard.101 Bu dairenin bandaki memura mstahric denilmekteydi. Herhangi bir devlet memurunun zimmetine para geirdii veya yolsuzluk yapt ispatlanrsa, bunun o memurdan tahsil edilmesi mstahricin greviydi.102 Hisbe tekilatnn ba olan Delhi muhtesibine Res,103 banda bulunduu devlet dairesine de Dvn- Riyset ad verilirdi.104 Resin balca grevleri Delhi ehrindeki esnf ve tccarlar tefti edip devlet tarafndan belirlenen tarifeye (narh) uygun sat yapp yapmadklarn kontrol etmek, tartlar ve arlklar denetlemek, esnfn eitli ekillerde sahtekrlk veya ihtikr yoluyla halk dolandrmalarna engel olmak ve byle yapanlar cezlandrmakt.105 Tarmla ilgili ilerden Emr-i kh sorumluydu. Tarm gelitirmek, tarm yaplamayan arazileri slh edip ziraate amak ve tarmla uraanlara yardmc olmak Emr-i khun balca grevlerindendi. Emr-i kh ayrca sulama kanallarnn yapm, tarm alanlarnn sulanmas ve ormanlarn bakm ve temizlenmesiyle megul olurdu.106 Bu memuriyetin Dvn- Emr-i kh ad altnda ayr bir daire haline getirilmesi ise, Sultan Muhammed-h Tuluk zamannda olmutur. Sultan Muhammed-h Tuluk tarafndan kurulan dairelerden biri de Dvn- Siysettir. Bu dvn, sulularn cezlandrlmasnda daha doru ve tarafsz kararlar vermek ve haksz yere bir kimsenin cezlandrlmasn engellemek amacyla kurulmutu. Sultan Muhammed-h Tuluk, Dvn- Siysetin idaresiyle ilgilenmeleri iin ayr mft, mir, mutasarrf ve mtefahhs tayin etmiti.107 Dvn- bendegn ise, Sultan Frz-h Tuluk tarafndan gulm sistemini gelitirmek amacyla kurulmutu. Gulmlarla ilgili btn ilemler bu daire tarafndan yaplr ve kaytlar burada tutulurdu. Sultan Frz-h Tulukun kurduu yeni dairelerden bir dieri de Dvn- Hayrt idi. Bu daire fakir ilelerin kzlarn evlendirebilmeleri iin para yardm yapmaktayd. Sultan Frz-h Tuluk, yardma muhta ilim ve din adamlarna maa balanmas amacyla da Dvn- stihk#k kurmutu.108 Delhi Trk Sultanlnda kalelerin idaresinden ktvller sorumluydu.109 lkedeki en yksek rtbeli ktvl, Ulu Ktvl-beg, Ktvl-i Hazret-i Delhi veya Ktvl-i memlik adlar verilen Delhi

1301

ktvali idi. Delhi kalesinin ve kaplarnn korunmasyla ktvl ilgilenirdi. Bakentin syi ve gvenliiyle ilgilenmek Delhi Ktvlinin en bata gelen greviydi. Delhide huzuru bozacak herhangi bir olay meydana geldiinde ktvl buna mdhale etmekle ykmlyd. Cinyet, cinyete teebbs ve adam yaralama gibi sular ileyenleri tutuklayp mahkeme nne karmak Delhi ktvlinin grevlerindendi. Delhideki hapishneler ve buradaki mahkmlar da ktvlin idaresi altndayd. Yarglamadan sonra mahkmlar ktvle teslim edilir, o da bunlar hapishnedeki zindanlara koyard. Delhi ktvli ayrca fili bilinmeyen cinyetleri aratrp suluyu bulmaya alrd.110 Merkez tekilt bnyesinde ele alnabilecek grevlilerden birisi de eyhlislamdr.111 eyhlislam, adlaryla da anlan grnte dn ilerle ilgilenen en yksek grevli ise de yetkileri pek geni deildi. Devletin himyesi altndaki sf, dervi ve fakrler ile ilgili ilere eyhlislam bakmaktayd. Byle kimselere devlet tarafndan maa balanaca zaman muhtemelen eyhlislama danlrd.112 Bundan baka sultanlarn ve evliynn trbelerinin bakm da byk ihtimalle eyhlislamn sorumluluu altndayd.113 Dn ilerle ilgili dier grevliler arasnda Hatbl-huteb ve Seyyids-sdt sayabiliriz. Hatbl-huteb, lkedeki en st dereceli hatb olup grevi Delhideki Cmi Mescidde Cuma ve bayram hutbelerini okumakt. Hatbl-huteb ayrca genel kabul trenlerinde K#d-y memlikten daha aa bir mevkide dururdu.114 Seyyid-i ecell115 ad da verilen Seyyids-sdt ise, Hz. Peygamberin soyundan gelen seyyidlerin ba idi. Bzen eyhlislam, Hatbl-huteb ve Seyyids-sdtlk ayn kiiye verilebilirdi.116 Tara Tekilt: Eyletlerin ou sultan tarafndan ikt olarak ehzdelere, hnedn yelerine, yksek rtbeli kumandanlar ve devlet ileri gelenlerine verilirdi. kt shibi olduklar iin bunlara mukta117 veya iktdr118 da denirdi. Dolaysyla tara idaresi de vliler ve muktalar tarafndan yrtlrd. Bunun yan sra Delhi Trk Sultanlnda eyletlerin idaresinin hkmdar tarafndan yksek fiyatla bir kimseye kiraya verilmesine yani iltizm uslne de rastlanmaktadr. ltizm usl daha ok Sultan Muhammed-h Tuluk tarafndan devlet hazinesine daha ok gelir getirmesi iin uygulanm, fakat ktye kullanlmaya msait olduu iin gerek devlet gerekse halk bundan byk zararlar grmt.119 Bu nedenle Sultan Frz-h Tuluk zamannda tekrar ikt uslne dnldyse de iltizm uygulamas tamamen ortadan kalkmamt.120 Delhi Trk Sultanlnda eyletler k (kk) ad verilen idar blmlere ayrlmt. Bir eylet birka kdan meydana gelmekteydi. Sultan Balaban, Smne ve Sunm eyletlerini klara ayrm ve bunlar ikt olarak ordudaki emr ve meliklere vermiti (679/1280).121 klar, pergene denilen ky birliklerinden oluuyordu.122 Bu bakmdan pergeneler hemen hemen ehir veya kasabalara karlk gelmekteydi. Bir pergenenin iine ald kylerin says yz bulabiliyordu. Bu ekilde yz kyn birlemesinden oluan idar birime ise sade ad verilmekteydi.123 En kk idar birim ise ky (dih) idi. Tara tekilt bnyesindeki idar birimlerin ynetimi iin eitli memurlar grev yapmaktayd. Eyletlerin idaresinden vliler sorumluydular. Vliler hkmdar tarafndan tayin edilirlerdi. Vliler grevlerini hkmdarn emirleri erevesinde yerine getirirlerdi ve ayrca Dvn- Vezretin denetimi altnda bulunurlard.124 Vliler sultann haberi olmadan bir yere sefer yapamazlard. Ayrca

1302

eyletlerinde yeni dzenlemeler getirme veya yeni memurlar tayin etme yetkileri de yoktu.125 Vliler ayrca eyletlerinde dzen ve huzuru salayp devam ettirmekle grevliydiler. ada yazar Hasan Nizm,126 bir vlinin balca grevlerini yle sralamaktadr: Kanunlar, yeni dzenlemeleri ve adetleri uygulayp korumak, eylet ordusunu, sivil memurlar ve ilmiye snfn idare edip bunlarn ileriyle ilgilenmek, halkn borlarn azaltmak ve halk birlik olmak konusunda bilgilendirmek, tarm desteklemek suretiyle retimi arttrmak, adleti devam ettirmek ve zayf gl olann zulmnden ve agzllnden korumak, mahkemeler tarafndan alnan kararlarn uygulanmasn salamak, merkez idareye kar her zaman itaatkr olmak, yollar ve tccarlar korumak, ticareti tevik etmek. Bylece kurulu yllarndan itibaren Delhi Trk Sultanlnda vlilerin asker ve ml alanlarda yetkili olduklar, adl ve dn ilere karmadklar anlalmaktadr. Vlilerin en nemli grevlerinden biri sefer zamanlarnda eylet birlikleriyle sultann ordusuna katlmakt. Vli ayrca eyletinin snrlar iinde konaklayan veya geen sultanlk kuvvetlerine her trl yiyecek, iecek yardm yapmakla ykmlyd. Vlilerin bir baka nemli grevi vergi toplamakt. Vliler her yl iftiler ve halktan topladklar vergi gelirlerinin iinden kendi ve memurlarnn payna den ksmn aldktan sonra geri kalan bakente gnderirdi. Vlilere btn ilerinde yardm eden nibleri bulunurdu.127 Eyletlerde ml ilerle, zellikle de gelirlerin tespit edilmesiyle ilgilenen ve hce ad verilen bir muhsebeci bulunmaktayd.128 Hce, resm olarak vliye balyd, fakat uygulamada onun tayini dorudan hkmdar tarafndan yapldndan ve vezre kar sorumlu olduundan hce ou zaman vliye eit ya da ondan daha yksek bir otoriteye sahip olabilirdi. Byk eyletlerde ise, hcelerin vezr olarak adlandrldklar anlalmaktadr.129 Tara tekiltnda alan millerin grevi ise, vergi tahsil etmekti. millerin bundan baka vergilerin hesaplanmasyla da grevliydiler.130 Yaptklar i, devlet mliyesini dorudan ilgilendirdii iin miller Dvn- Vezrete kar sorumluydular. Kaynaklarda adlar genellikle miller ile birlikte anlan mutasarrf, muhassl, gmte ve krkonlar da vergilerin toplanmasnda grev yapmaktaydlar.131 Uhdedrn- deftir ve nvsendegn132 ad verilen ktibler ise, vergi kaytlarn tutmaktaydlar. Merkez tekiltnda olduu gibi tara tekiltnda da mrifler grev yapmaktaydlar.133 Mrif, iftilerin rnlerine bakp devletin rn zerindeki payn tespit eden bir mfettiti. Kasabalarda grev yapan serheng yani avuun grevi, emirleri avdhri, mukaddem ve ht adlar verilen Hind ky idarecilerine iletmek ve gerektiinde onlar kasabalardaki dvnlara (divnh-y kasabt) getirmekti.134 Bir eyletin alt birimi olan kkn idaresinden kdr sorumluydu. kdrlar tara tekilatnda nemli bir yere sahiptiler ve eitli grevleri vard. daresi altndaki kta gvenlik, huzur ve bar salamak, millere verginin toplanmasnda yardm etmek, gerektiinde isyankr hareketlerde bulunan Hind ky aalarna kar mcadele etmek iin millere asker destek vermek kdrn balca grevlerindendi.135 klarda sivil ve idr iler kdrn sorumluluu altnda iken hukukun uygulanmas ve dzenin salanmas ile fevcdrlar uramaktaydlar.136 Emr-i sadeler ise, byk ihtimalle yz kyn birlemesinden meydana gelen sadelerin idaresinden sorumlu olan asker grevlilerdi. Emr-i sadelerin idarelerindeki yerlerde vergi tahsil ileriyle de ilgilendikleri anlalmaktadr.137 Kylerde ve kylerin meydana getirdii pergenelerde Hind memurlar da grev

1303

yapmaktaydlar. Bunlardan avdhariler138 yz kyn birlemesinden meydana gelen ve sade ad verilen idr birimin Hind reisi olarak tanmlanmaktadrlar.139 Ky reisleri olan htlar verginin tespiti ve toplanmasnda devlete yardmc olan miller idiler.140 Kaynaklarda ad geen mukaddemler de Hind kkenli idarecilerden idi.141 Bu memurlardan baka kylerde tarm rnlerinin kaytlarn tutan ve bunlardan alnacak vergileri hesaplayan petvr ad verilen ky muhsebecileri grev yaparlard.142 Taradaki kalelerin idaresi ve korunmasndan ktvller sorumluydular. Ktvller bakette olduu gibi tara tekiltnda da ehirlerde dzen, huzur ve gvenliin salanmas iin alrlard. Kalelerdeki hapishneler de ktvlin denetimi altndayd.143 Muhtesibler ise, grevli bulunduklar ehirlerde Mslmanlarn slm dininin yasaklad eyleri yapmalarna engel olurlard. Ak yerlerde iki ienler, Ramazan aynda alenen bir ey yiyip ien kimseler, sokaklar kapatan esnaflar, genel ahlk kurallarna uymayanlar muhtesibe hesap vermek zorundaydlar. Muhtesibler ayrca taradaki esnf ve tccarlar tefti ederlerdi.144 ahneler ise ehirleri korumak ve ehirlerde yi ve huzuru salamakla grevli idiler. Bu yzden ahnelerin emirleri altnda belli sayda asker bulunurdu.145 Asker Tekilt Delhi Trk Sultanlnda ordunun bakumandan sultan idi ve seferleri bizzat idare ederdi. Fakat sultann herhangi bir sebeple bakentte bulunmas gereken zamanlarda sefere kacak ordunun idaresi iin bir ba kumandan (serleker) tayin ederdi. Orduyu seferin yaplaca yere sevk etmek ve seferi ynetmek ordu kumandannn balca grevlerindendi.146 Orduyu Meydana Getiren Unsurlar: Delhi Trk Sultanl ordusunu oluturan unsurlar kaynaklarda ak bir ekilde belirtilmemektedir. yle anlalyor ki, sultanlk ordusunun nemli blmn eylet askerleri oluturuyordu. Eyletlerdeki askerlere, haem-i etrf denilmekteydi. Delhide bulunan askerlere ise haem-i kalb, leker-i kalb, efvc- kalb veya haem-i hazret adlar verilirdi. Bunlardan saray ve hkmdar korumakla grevli olanlara haem-i hss veya hssai hayl denirdi. Hssa-i hayl hkmdarn memlkleri (bendegn- hss) ve candr, silhdr gibi muhfz gruplar meydana getirmekteydi.147 Sultan Frz-h Tuluk zamannda merkez kuvvetlerini (haem-i hazret) Db, Smne, Dplpr, Multn, Lhor ve dier baz iktlardaki askerler meydana getirmekteydi. Bedn, Kannevc, Eved, Cavnpr, Bihr, Tirhut, Mahoba, rc, anderi ve Dhrdaki askerler ise, eylet kuvvetlerini oluturuyordu.148 Orduyu oluturan ikinci nemli unsur gulmlar (memlkler) idi. Eski slm devletlerinde ordu, saray ve idr tekiltta altrlan kle ve esirlere gulm denilirdi.149 Ortaa Trk-slm devletlerinin hemen hepsinde grlen gulm sistemi, Delhi Trk Sultanlnda da yaygn olarak uygulanmtr. Bu sistem Gurlular ve onlarn memlkluktan yetime Trk asll kumandanlar vstasyla Hindistana intikal etmitir. Delhi Trk Sultanlnn saray ve asker tekilt nemli lde gulmlara dayanmaktayd. Hatt Celleddn Frz-h Halac devrine kadar hkm sren Delhi sultanlarnn hepsi gulm veya gulmlarn soyundan idiler. Bunlar arasnda Delhi Sultanlnn kurucusu Kutbeddn Aybeg, Sultan ltutmu ve Sultan Balaban

1304

sayabiliriz.150 Gulmlar ncelikle kk saray memuriyetlerine tayin edilirler ve eer baarl olurlarsa belli bir sre sonra daha yksek mevkilere getirilirlerdi.151 zellikle Sultan ltutmu ve Sultan Balaban Devirlerinde Trk kkenli gulmlarn Seluklu saraylarnda olduu gibi eitli st dzey grevlerde bulunduklar ve eylet vliliklerine kadar ykseldikleri grlyor. ltutmuun memlklerinden ihilgn ad verilen krk tanesi onun ocuklarnn zayflklarndan da faydalanarak devlet ilerine tamamen hkim duruma gelmi, hatt istedikleri hkmdar tahta kartacak ve istedikleri grevliyi tayin ettirebilecek derecede glenmilerdi.152 Delhi sultanlarnn hizmetinde bulunan gulmlarn says hakknda kaynaklardan baz rakamlar elde edebiliyoruz; mesel Halaclerden Sultan Aleddn Muhammedin 50.000 gulm vard.153 Sultan Muhammed-h Tulukun ise, 20.000 Trk gulma sahip olduu kaydedilmektedir.154 Sultan Frzh Tuluk zamannda gulm sistemi byk lde gelime gsterdi. Bakent ve eyletlerdeki gulmlarn says Sultan Frz-h Tuluk devrinde 180.000i buluyordu.155 Delhi Trk Sultanl ordusunu bata Trkler olmak zere Hint, Afgan, ran (Tcik) ve Mool kkenli askerlerden meydana geliyordu. Sz gelii, Sultan Kutbeddn Aybegin ordusunda Trk, Gurlu, Horasanl, Hala ve Hintli askerler vard.156 Sultan Kutbeddn Halacyi ldrp Delhide tahta kan hkmdar Nibi Nsreddn Hsrev-ha kar ilerledii srada Dplpr Valisi Gyseddn Tulukun ordusunda Ouz, Mool, Tcik, Afgan, Anadolulu (Rm), Horasanl ve Rus askerler bulunuyordu.157 Sultan Muhammed-h Tuluk zamannda ise, Delhi Trk Sultanl ordusu Trk, Htayl, ranl ve Hintli askerlerden meydana gelmekteydi.158 Ordudaki Snflar: Delhi Trk Sultanl ordusu atl askerler, yaya askerler ve filler olmak zere ana gruba ayrlmaktayd. Atl askerler ordunun nemli blmn tekil ederlerdi. Tam tehizatl atl askere mretteb kendi atlar haricinde bir yedek at bulunanlara ise d-espe ad verilmekteydi.159 Sultan Nsreddn Mahmd-h zamannda (1246-1266) orduda 50.000 atl asker (svr) vard.160 Sultan Balaban Devrinde atl askerlerin 6-7 bin kadar bakent Delhide bulunurdu. Dierleri ise byk ihtimalle Mool aknlarna kar kuzeybat snrndaki eyletlerde grevlendirilirlerdi. Sultan Aleddn Muhammed-h yapt ekonomik ve idar dzenlemeler syesinde ordusundaki svri saysn 475.000e kartmay baarmt. Sultan Muhammed-h Tuluk zamannda yaplan saymda orduda 370.000 atl asker olduu grlyor.161 Sultan Frz-h Tuluk Devrinde orduda memlkler hri 80-90.000 atl asker bulunmaktayd.162 Sultan Frz-h Tulukun 1388de lmnden sonra kan taht kavgalar orduyu da nemli lde zayflatm ve asker says nemli lde azalmt. Nitekim Tuluklulardan Sultan Nsreddn Mahmd-h, 1398 ylnda Emr Timrun ordusuyla karlat zaman ordusunda sdece 10.000 atl asker ve 20.000 piyde bulunuyordu.163 Ordudaki yaya asker (piyde) snfnn byk ounluu Hindlardan meydana gelirdi. Yaya askerlere pyk (peyk) ad da verilirdi. Bunlar genellikle i arayan ve at satn alacak madd gc

1305

olmayan Hindistanllar veya kleler olurlard. Sultan Nsreddn Mahmd-h Devrinde orduda 200.000 yaya asker bulunuyordu.164 Delhi Trk Sultanl ordusunda fillerin ayr bir nemi vard. Sava srasnda fillerin zeri zrhla kaplanr, dilerine kesici letler balanr ve zerlerine de iinde okular veya patlayc ve yanc maddeler atan adamlar bulunan byk tahtrevnlar (amr) konurdu. Filler ayrca dman saflarn yarmak ve dman askerlerinin mneviyatlarn bozmak iin kullanlrlard.165 Dekken, Sultan Aleddn Halac tarafndan fethedilinceye kadar ordunun balca fil kayna Bengal idi. Bengale tayin edilen vliler her yl belli sayda fili Delhiye gndermek zorundaydlar.166 Sultan Muhammed-h Tuluk zamannda ise, orduda 3.000 fil bulunuyordu.167 Sultan Frz-h Tuluk, ikinci Leknevti seferine ktnda ordusunda 470 fil, Tatta seferi srasnda ise 480 fil vard. Filler ayrca ordudaki askerlerin bir nehri gemesi srasnda akntnn gcn kesip askerlerin boulmalarn nlemek iin kullanlmaktaydlar.168 Kaynaklardaki bilgilerden Delhi Trk Sultanl ordusunda ayrca tzen (kl kullanan), hanerke (haner kullanan), trzen, trendz (oku), nzedr, harbe endz (mzrak kullanan), teberzen (baltac), mancnkdr (mancnk kullanan) gibi eitli asker snflar bulunduu anlalyor.169 XIV. yzyldan itibaren grlen neftendz, radendz, teendz, tahendz gibi snflar ise, fillerin zerinden dman zerine yanc ve patlayc maddeler atan askerlerden meydana geliyordu. Ordudaki Rtbeler: Delhi Trk Sultanl ordusu dier Mslman-Trk devletlerinde olduu gibi onlu sisteme gre dzenlenmiti. Ordudaki en kk rtbeli kumandan on kiinin kumandan olan seri hayl (shib-i hayl, hayldr) idi. Her sipehslrn idaresinde 10 ser-i hayl, her emrin idaresinde 10 sipehslr, her melikin idaresinde 10 emr ve her hnn idaresinde 10 melik bulunuyordu. Buna gre, hn 100.000, melik 10.000, emr 1.000 ve sipehslr ise 100 askere kumanda etmekteydi.170 Ordunun Sava Dzeni: Ordu savata ana blme ayrlrd. Bunlar, merkez (kalb, kalbgh), sa kol (meymene) ve sol kol (meysere) idi. Bunlara ilve olarak nc (mukaddeme) ve art (ska) birlikleri vard.171 Kuatma srasnda ise ordu kuatlan kalenin etrafna yerletirilir, siperler kazlr, kum torbalarndan barikatlar hazrlanrd.172 Dmann n hcumlarndan korunmak amacyla ordughn etrafna hendekler kazlr veya ordunun bulunduu yerin evresi kat-ghardenilen tahtadan geici bir kale kurulurdu. Orduda Kullanlan Silhlar: Delhi Trk Sultanl ordusunda kullanlan balca silhlar ok ve yay, kl, mzrak idi. Ok ve yay hem meydan savalarnda hem de kuatmalarda olduka yaygn olarak kullanlan silhlardand. zellikle uzak mesfelerdeki hedeflere kar oklar ok etkili oluyordu.173 Savalarda yanan oklar da kullanlrd.174 Orduda kullanlan nemli silhlardan birisi de kl idi.175 ekil ve kalitelerine gre birok eidi olan kllarn en iyisi ve keskini Hindistanda yaplanlar (emr-i Hind) idi. Delhi Trk Sultanl ordusunda kullanlan dier bir silh tr mzrak (nze)176 idi. Harbe denilen ksa mzraklar ise daha ok hkmdar muhfzlar tarafndan kullanlmaktaydlar.

1306

Ayrca balta, naah, grz ve haner de orduda kullanlan silhlardan idi. Ta atmak iin kullanlan bir silh da felhen yani sapan idi. Delhi Trk Sultanl ordusunda hafif savunma silhlarndan zrh ve kalkan da kullanlmaktayd.177 Orduda kullanlan ar silhlarn banda mancnk, arrde ve magrib178 gelmekteydi. Mancnk ve magrib ar talar, bir tr hafif mancnk olan arrde ise daha hafif talar atmak iin kullanlrd.179 Kuatmalarda kullanlan baka sava letleri de vard. Bunlardan biri olan gerge askerlerin kale duvarlarna kmasn salayan hareketli iskele idi.180 ok mstahkem kaleler kuatlrken genellikle sbt ve pb181 ad verilen istihkmlar kurulmas gerekirdi. Sbt kaleyi kuatanlar, duvarlarda gedik amak iin alrlarken veya kalenin iine mancnklarla at yaparken koruyan st kapal geitlerdi.182 Pb ise, yz kadar askerin yanyana ilerleyebilecei genilikteki istihkm idi. Pb genellikle kum torbalar st ste konularak yaplr ve kale surlarnn yksekliinde olurdu.183 Kuatmalarda lam kazma yntemine de bavurulurdu.184 Askerlerin Maa: Askerler balangta geimlerini kendilerine tahsis edilen iktlardan salamaktaydlar. Ancak bu sistemin suistimallere yol amas sebebiyle sonralar askerlere maa denmeye balanmt. ktlardan ise daha ok yksek rtbeli ordu kumandanlar faydalanmaya devam etmilerdi. Sultan Aleddn Halac Devrinde tam tehizatl bir svrinin bir yllk maa 234 tenge idi. Ancak fiyatlarn devlet tarafndan kontrol edilmedii zamanlarda maalar da artmt. Sultan Muhammed-h Tuluk Devrinde askerlere yllk 500 tenge maa veriliyordu. Sultan Frz-h Tuluk ikt sistemini tekrar geerli hale getirmiti. Bu hkmdar zamannda vech denilen devaml askerler maalarn kendilerine verilen ad verilen belgeyi (tlk) gstererek iktlardan alrlard. Gayr-i vech denilen ve sefer zamanlarnda orduya alnan askerler ise maalarn devlet hazinesinden alrlard.185 Adlet Tekilt Dvn- Mezlim: Delhi Trk Sultanlnda adlet tekilt dier btn Orta a Trk slm devletlerinde olduu gibi rf yarg ve er yarg olmak zere ikiye ayrlmt. rf davalarn grld ve karara baland yarg organ Dvn- Mezlim idi. Dvn- Mezlime bizzt sultan bakanlk ederdi.186 lkede syi ve huzuru temin etmek, halk arasnda adleti salamak hkmdarn balca grevlerindendi.187 Sultan bu grevlerini byk lde Dvn- Mezlim araclyla yerine getirirdi. Bu amala haftada en azndan bir gn geni bir meydanda Dvn- Mezlimi toplar, btn devlet grevlileri ve halkn huzurunda mazlum ve ikyetilerin ikyetlerini dinler, dilekelerini kabul eder ve davalara bakard.188 Dvn- Mezlimin sultandan sonraki idarecisi emr-i dd (ddbeg) idi. Emr-i ddn grevi, haklarnda ikyet olan yksek devlet grevlilerini Dvn- Mezlime karmak ve burada verilen cezlar uygulamakt.189 Emr-i dd ayrca sultann olmad zamanlarda Dvn- Mezlimi toplard. Delhideki emr-i dd, lkedeki btn emr-i ddlarn miri durumundayd. Emr-i dd, yarglamann yanl yapld kanaatine varrsa hem doru karar vermesi hususunda kady uyarabilir hem de davann daha yksek bir mahkeme tarafndan tekrar grlmesine kadar kararn uygulanmasn erteleyebilirdi.190 Emr-i dda ilerinde yardm eden bir nibi vard.191 Emr-i dd-

1307

leker ise, haklarnda dava alan ordu mensuplarnn K#d-y leker bakanlndaki asker mahkemeye karr ve bunlara verilen cezlarn infzn salard.192 Dvn- Kaz: Delhi Trk Sultanlnda hukuk ve er ilere kadlar bakard.193 Davalarda hkmler Hanef fkhna gre verilirdi. Btn kadlarn ba olan K#d-y memlik (K#dl-kud#t), sultandan sonra lkedeki en byk yarg idi. K#d-y memlikin dairesine Dvn- Kaz-y memlik veya Dvn- Kaz denilirdi.194 Ba kad yani K#d-y memlik Delhide otururdu. K#d-y memlik makamnda bulunanlar ayn zamanda Sadr- Cihn, Sadrs-sudr lkaplarn da tarlard.195 K#dy memlik btn er hukuk sisteminin bakanyd.196 Gerek Dvn- Kaz-y memlike gelen gerekse daha alt mahkemelerde zlemeyip Dvn- Kazya intikal eden davalara bakmak, Dvn- Mezlimde sultana danmanlk yapmak, taradaki idar birimlere kad ve adl grevliler tayin etmek, medreselerin, cmilerin ve vakflarn idaresini yrtmek, yardma muhta limlere ve seyyid, dervi, evliy vs. din byklerine maa balanmas ilemlerini yapmak K#d-y memlikin balca grevlerindendi.197 Adl ilerde K#d-y memlike yardm eden bir nibi bulunurdu.198 Ordudaki adl iler ve davalarla ise, K#d-y leker ilgilenirdi. K#d-y leker ayn zamanda Dvn- Kaznn yeleri arasnda yer almaktayd.199 Taradaki ehir ve kasabalarda da kad ve emr-i ddlar grev yaparlard.200 Toprak daresi Delhi Trk Sultanlnda topraklar hlisa ve ikt olmak zere iki ana kategoriye ayrlmt. Bunlarn yan sra mlk, vakf, idrrt ve inm olarak tahsis edilen arziler de vard. Dorudan doruya hkmdarn tasarrufunda olan arzilere hlisa denilmekteydi. Bu tr arzilerin vergi gelirleri Dvn- Vezret tarafndan toplanrd. Hkmdar bu arzilerden bazlarn ikt olarak da tahsis edebilirdi.201 kt, hkmdar veya onun adna yetki kullanan merci tarafndan zellikle arzi gibi tanmaz mallarla maden oca ve benzeri tabii kaynaklarn mlkiyet, iletme yahut faydalanma hak veya imtiyazlarnn ya da bir blgenin vergi gelirlerinin uygun grlen kimselere tahsis edilmesini ifde eden bir terimdir.202 Delhi Trk Sultanlnda kendisine ikt verilen kimseye mukta veya iktdr ad verilirdi.203 Devlete ait olan topraklar, ehirler, kasabalar, kyler devlet erknna ve kumandanlara hizmetlerine karlk olmak zere makam ve rtbelerine gre veriliyor, iktnn bykl ise takdir edilen maala doru orantl oluyordu. Devlet tarafndan kendisine bu ekilde toprak verilen grevliler, belli sayda asker beslemek ve gerektiinde bunlarla savaa katlmak ve blgesindeki gvenlik ve huzuru temin etmek zorundayd.204 Devlete ait veya mlk arzilerden, vergi gelirlerinin ilm veya sosyal messeselerin masraflarna karlk olarak tahsis edilen arzilere ise, vakf arzi ad verilmektedir. Vakf arziler Sultan Aleddn Halac tarafndan hlisa hline getirilmi ancak bu yeni uygulama onun lmyle son bulmutu. Devlet ilerinde slm hukukuna nem veren Sultan Frz-h Tuluk ise nceki devirlerde

1308

kamulatrlan mlk, idrrt gibi arziler yannda vakf arzileri de eski sahiplerine ya da onlarn vrislerine geri vermiti. Mrass kalmayan vakflarn idaresi (tevliyet) vakfn devam ettirilmesi iin kadlara verilirdi.205 Delhi Trk Sultanlnda zel mlk eklindeki arzilerin varlna da rastlanmaktadr. Bu tip arzi shibi muhtemelen mlk zerinde tam bir tasarruf hakkna sahip idi. Sultan Aleddn Muhammed-h Halac tahta ktnda vakflarda alanlara (ehl-i vakf) mlk arziler vermiti. Fakat Ranthambor seferi srasnda birbiri ardnca kan isyanlarn bir sebebinin de zenginlik olduunu dnen Sultan Aleddn Halacnin btn mlk arzileri hlisa topraklara dhil etmiti. Sultan Frzh Tuluk ise, kendisinden nceki hkmdarlar tarafndan hlisaya dntrlen mlk arzileri eski sahiplerine veya onlarn mraslarna ide etmiti.206 1 Minhceddn b. Sirceddn Czcn, Tabak#t- Nsr, (nr. A. Habb), Tahran 1984, I,

495; ems-i Sirc Aff, Trh-i Frzh, (nr. Mevlev Vilyet Hseyin), Kalkta 1890, s. 42, 361; bn Battta, Rihleti bn Battta, (nr. Abdlhd et-Tz), Rabt 1417 (1997), III, 155, 183-184, 232, (trc. Mehmed erif), Seyhatnme-i bn Battta, stanbul 1333-1335 (1914-1917), II, 67, 96-97, 148; bn Fazlullah el-mer, Meslikl-ebsr, s. 30; ng. trc., s. 43-44; ayrca bk. . Husain Qureshi, The Administration of the Sultanate of Delhi, Karachi 1958, s. 61. 2 The Campaigns of Al#ud-d#n KhiljO being the Khaz#inul FutOh (Treasures of Victory)

of Hazrat AmOr Khusrau of Delhi, (ng. trc. Muhammad Habib), Madras 1931, s. 44-46; Ziyeddn Beren, Trh-i Frzah, (nr. Seyyid Ahmed Hn), Osnabrck 19812, s. 36, 174; bn Battta, III, 152, 155, 183; trc., II, 65, 67, 97. 3 Beren, Trh-i Frzh, s. 527-528; bn Battta, III, 152,; trc., II, 65; Aff, s. 403. Kr. M.

Fuat Kprl, Hcib, V/1, 35; Aydn Taneri, Hcib, XIV, 511. 4 bn Battta, III, 152, 232, 236; trc., II, 65, 148, 155-156; bn Fazlullah el-mer, s. 30; ng.

trc., s. 43; ayrca bk. Qureshi, s. 61-62. 5 Bk. Czcn, I, 487-489, II, 28-29; Beren Trh-i Frzh, 24, 36, 195, 337; Aff, s. 338;

bn Battta, III, 152-155, trc. II, 65-67; ayrca bk. K. Saran Lal, History of the Khaljis, Calcutta 1967, s. 160; Qureshi, s. 59. 6 Beren, Trh-i Frzh, s. 31, 143, 158, 274; bn Battta, III, 150, 158-159; trc., II, 64-65,

69-70; Aff, s. 47. Kr. J. Burton-Page, NakOb, VII, 926. 7 Beren Trh-i Frzh, s. 30, 158; Aff, s. 229, 233, 357; Nizmeddn Ahmed, Tabak#t-

Ekber, (nr. B. De), Kalkta 1913, I, s. 91. 8 Ziyeddn Beren, Fetv-i Cihndr, (ng. trc. Mohammad Habib ve Afsar Umar Salim

Khan), The Political Theory of the Delhi Sultanate, New Delhi ts., s. 24.

1309

9 10 Lal, s. 161. 11

Qureshi, s. 63; Aydn Taneri, Candr, DA., VII, 145. Czcn, II, 8; Beren, Trh-i Frzh, s. 30, 158, 454, 527; ayrca bk. Qureshi, s. 63;

Beren, Trh-i Frzh, s. 30; bn Battta, III, 152; trc., II, 65-66; bn Fazlullh el-mer,

Meslikl-ebsr, s. 19, 29; Aff, s. 338; ayrca bk. J. Mohan Banerjee, History of Firuz Shah Tughluq, Delhi 1967, s. 84; erafettin Turan, Silhdr, A., X, 646. 12 Czcn, II, 52; Beren, Trh-i Frzh, s. 24. Kr. Qureshi, s. 71; M. Aziz Ahmad,

Political History and Institutions of Early Turkish Empire of Delhi, Lahore 1949, s. 194. 13 14 15 16 17 Beren, a.g.e., s. 30; Aff, s. 271; bn Battta, III, 71, 246; trc., II, 1, 168. Beren, a.g.e., s. 582; ayrca bk. Qureshi, s. 72; M. Aziz Ahmad, s. 364; Banerjee, s. 86. Aff, s. 318; ayrca bk. Qureshi, s. 71. Qureshi, s. 71; Banerjee, 131. Emr Hsrev Dihlev, Krns-sadeyn, (ng. trc. H. M. Elliot-J. Dowson), History of India

As Told By Its Own Historians, Delhi 1990, III, 525; Beren, Trh-i Frzh, s. 330, 451. 18 bn Battta, III, 155; trc., II, 66; bn Fazlullah el-mer, s. 28; ng. trc., s. 40, ayrca bk.

Simon Digby, War Horse and Elephant in the Dehli Sultanate, Karachi 1971, s. 52. 19 Czcn, II, 80; Beren, Trh-i Frzh, s. 424, 574; sm, Hce Abdlmelik, Fthus-

seltn, (nr. Aa Mehd Hseyin), Agra 1938, s. 132; Aff, s. 189. 20 21 Bk. bn Battta, III, 235; trc., II, 153. Czcn, II, 9, 30; Aff, s. 297, 454; Yahya b. Ahmed b. Abdullah Sirhind, Trh-i

Mbrekh, (ng. trc. K. K. Basu), Karachi 1977, s. 141. 22 EI2, I, 445. 23 24 25 26 Aydn Taneri, nigr, DA., VIII, 232. Qureshi, s. 65. Aff, s. 338; Sirhind, s. 66; ayrca bk. Lal, s. 54. Bk. Aydn Taneri, etr, DA., VIII, 293-294; P. A. Andrews, Mizalla, EI2, VII, 191-195. Qureshi, s. 72; Asri ubuku, Emr-i Meclis, DA., XI, 141; D. Ayalon, AmOr Madjlis,

1310

27 28 29 30 31 XII, 408. 32 33 34 35

bn Fazlullah el-mer, s. 19; ng trc., s. 29; Taneri, etr, DA., VIII, 293. Czcn, II, 21; sm, s. 378, 397; ayrca bk. Qureshi, s. 65. Beren, Trh-i Frzh, s. 183; Aydn Taneri, Cmedr, DA., VII, 45. Bk. Beren, a.g.e., s. 173, 259; Aff, s. 275, 338. Aff, s. 369; bn Battta, III, 237; trc., II, 157; Tahsin Yazc-Mehmet pirli, Ferr, DA.,

Bk. Czcn, I, 467; Beren, Trh-i Frzh, s. 171. Aff, s. 198, 248, 317. M. Aziz Ahmad, s. 341, 356; Lal, s. 159; Sadi S. Kucur, Debr, DA, IX, 64. Beren, Trh-i Frzh, s. 470; bn Battta, III, 209, 235; trc., II, 120, 153; ayrca bk.

Qureshi, s. 88. 36 37 38 39 40 Czcn, II, 13. Bk. bn Battta, III, 187, 235; trc, II, 101, 153. sm, s. 353; bn Battta, III, 201; trc., II, 112; M. Aziz Ahmad, s. 338, 341; Lal, s. 161. Bk. Beren, Trh-i Frzh, s. 528. bn Battta, III, 233-234; trc., II, 150-151. Erdoan Meril, Gaznelilerde Bir Saray Memuriyeti: Resuldrlk, VIII. Trk Tarih

Kongresi-Bildiriler, Ankara 1981, II, 703-708-709; Mehmet pirli, Eli, DA., II, 6-7. 41 42 43 44 45 46 47 48 bn Battta, III, 160; trc., II, 71; Kr. M. Aziz Ahmad, s. 341. bn Battta, III, 143; trc., II, 61; Aff, s. 331; ayrca bk. Banerjee, s. 83. Beren, Trh-i Frzh, s. 201; Banerjee, s. 131; Qureshi, s. 156. Bk. Beren, a.g.e., s. 352; Aff, s. 279; Sirhind, s. 132, 142. bn Battta, III, 180; trc., II, 92. bn Battta, III, 137; trc., II, 52; Beren, Trh-i Frzh, s. 406; ayrca bk. Qureshi, s. 64. bn Battta, III, 164, 244; trc., II, 74, 165. sm, s. 305.

1311

49

Emr Hsrev Dihlev, Deval Rani ve Hzr Hn, (nr. Muhammed Vef Bak#yef), Duanbe

1975, s. 114, 249; a. mlf., Nuh Sipihr, (nr. Muhammed Vhid Mirz), Kalkta 1950, s. 399; Beren, Trh-i Frzh, s. 160-161, 198; sm, s. 214; ayrca bk. A. Arazi, S#kO, EI2, VIII, 883. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 Emr Hsrev, Nuh Sipihr, s. 364, 390; Beren, a.g.e., s. 160-161, 199. Bk. bn Battta, III, 244; trc., II, 165. bn Battta, III, 125. bn Fazlullah el-mer, s. 16; ng. trc., s. 26; Aff, s. 317; ayrca bk. Qureshi, s. 71-72. Czcn, II, 18; Qureshi, s. 72. Qureshi, s. 65; M. Aziz Ahmad, s. 338. Beren, Trh-i Frzh, s. 128; Nizmeddn Ahmed, I, 103. bn Battta, III, 103, 209, 217; trc., II, 25, 119, 130. bn Battta, III, 127; trc., II, 43. Bk. Beren, Trh-i Frzh, s. 153, 337. Aff, s. 94, 426. Beren, Trh-i Frzh, s. 429-431; Aff, s. 222-223, 237-238; ayrca bk. Banerjee, s. 78. Fahr-i Mdebbir Mbrekh, dbl-harb ve-eca, (nr. Ahmed Sheyl Hnsr),

Tahran 1346 h. (1967), s. 129; Aff, s. 333, 337-342, 346-347; ayrca bk. M. Aziz Ahmad, s. 347; Banerjee, s. 78. 63 64 65 Aff, s. 123, 198, 431. Aff, s. 91, 271, 460-461. Czcn, II, 58; Beren, Trh-i Frzh, s. 85; Aff, s. 340-341, 467; bn Battta, III, 23;

bn Fazlullah el-mer, s. 16. 66 s. 357. 67 68 Bk. M. Aziz Ahmad, s. 358. Beren, Trh-i Frzh, s. 358-361, 580; Aff, s. 512-513. Kr. Qureshi, s. 85, 175; Bk. Beren, Trh-i Frzh, s. 247, 337, 558; Aff, s. 512-513; ayrca bk. M. Aziz Ahmad,

Banerjee, s. 82.

1312

69 70 71 72

Beren, a.g.e., s. 153; ayrca bk. Qureshi, s. 86-87; M. Aziz Ahmad, 356-357. Bk. Czcn, I, 456, 458; Beren, a.g.e., s. 24, 91, 337, 424, 528. Beren, a.g.e., s. 439, 470; Aff, s. 151, 454. Czcn, II, 83; Beren, a.g.e., s. 114-116; sm, s. 116; Campaigns of Al#uddOn KhiljO,

s. 79, 82; ayrca bk. Qureshi, s. 137; Lal, s. 158; Banerjee, s. 81. 73 74 Beren, Fetv, s. 23; a. mlf., Trh-i Frzah, s. 101-102. Emr Hsrev Dihlev, Hazinl-fth, (ng. trc. Wahid Mirza), Lahore 1975, s. 62, 65; a.

mlf., Krns-sadeyn, ng. trc. Elliot-Dowson, III, 526-527; Beren, Fetv, s. 24; a. mlf., Trh-i Frzh, s. 60, 62, 102, 114, 171, 319, 438, 581; Afif, s. 60, 301; ayrca bk. Banerjee, s. 81. 75 76 77 78 79 301. 80 81 82 83 84 85 86 87 Aff, s. 419-420, 458, 460, 466, 482, 485; Nizmeddn Ahmed, I, 229. Aff, s. 466. Czcn, I, 494; bn Battta, III, 235; trc., II, 153; Aff, s. 414, 420. Czcn, I, 456, 458; Beren, Trh-i Frzh, s. 169; Aff, s. 414, 419; Sirhind, s. 27, 65. Aff, s. 409, 420, 482; Kr. Qureshi, s. 84. bn Battta, III, 235; trc., II, 153. Aff, s. 409, 419-420, 461, 465-466, 482; Kr. Qureshi, s. 84. Qureshi, s. 89; Syyed Sabahuddin, The Postal System During the Muslim Rule in India, Aff, s. 299-300; ayrca bk. Qureshi, s. 137; M. Aziz Ahmad, s. 352. Bk. Fahr-i Mdebbir, dbl-harb, s. 276; Beren, Trh-i Frzah, s. 438, 553. Beren, ayn yer; Aff, s. 300-301. Fahr-i Mdebbir, dbl-harb, s. 276. Kr. Qureshi, s. 137. Bk. Fahr-i Mdebbir, ayn yer; Beren, Trh-i Frzh, s. 60-62, 85, 115-116; Aff, s.

Islamic Culture, XVIII/4, Hyderabad 1944, s. 271; M. Fuad Kprl, Berd, A., II, 547. 88 Beren, Trh-i Frzh, s. 379, 390; Aff, s. 419.

1313

89

Bk. Czcn, I, 492, II, 74, 77, 88; Emr Hsrev, Nuh Sipihr, s. 188; Beren, Trh-i

Frzh, s. 284-287, 384-385, 556-557; bn Battta, III, 72, 167, 173, 228; bn Fazlullah el-mer, s. 32; sm, s. 441, 517. 90 91 92 Mende, Hintede ar veya pazar anlamna gelmektedir. Bk. Nizmeddn Ahmed, I, 158. Emr Hsrev, Hazin, s. 9;; Beren, Trh-i Frzh, s. 305, 308. Hasan Nizm, Tcl-mesr, ng. trc., Elliot-Dowson, a.g.e., II, 228; bn Battta, III, 72,

228; trc., II, 2-3, 144. 93 Bu kelime Sanskrite koucu anlamna gelen dhvekten gelmektedir. Bk. Sabahuddin,

a.g.m., s. 271. 94 Czcn, I, 446, II, 15, 44; Emr Hsrev, Deval Rani ve Hzr Hn, s. 236; Beren, Trh-i

Frzh, s. 88, 139, 195, 330; bn Battta, III, 72; sm, s. 146, 161, 328, 406; Aff, s. 60, 173, 219. 95 96 97 98 99 bn Battta, III, 72, 134-135; trc., II, 2, 50; Beren, a.g.e., s. 330-331, 447. Czcn, II, 44; Beren, a.g.e., s. 88; sm, s. 203-204; Aff, s. 501. Beren, a.g.e., s. 330-331. Bk. Emr Hsrev, Hazin, s. 41, 43, 75; Beren, a.g.e., s. 368, 381-382, 391. Czcn, I, 463, 468; Beren, a.g.e., s. 26, 131, 171; Sirhind, s. 26, 31, 55-56.

100 Qureshi, s. 94. 101 bn Battta, III, trc., II, 99; ayrca bk. M. Husain, s. 219; R. Levy ve M. Cavid Baysun, Musdere, A., VIII, 673-677, ayrca kr. Qureshi, s. 200. 102 Beren, Trh-i Frzah, s. 288, 429. 103 Res kaynaklarda Emr-i bzr, Emr-i ehr, Res-i ehr, Res-i bzr isimleriyle de gemektedir. Bk. Beren, a.g.e., s. 33, 174; Aff, s. 290; Nizmeddn Ahmed, I, 78, 160. 104 Beren, a.g.e., s. 316-318; bn Battta, III, 130; trc., II, 46; Campaigns of the Al#uddOn KhiljO, s. 9. 105 Emr Hsrev, Hazin, s. 9; Beren, Fetv, s. 36; a. mlf., Trh-i Frzh, s. 315-319; ayrca bk. Qureshi, s. 169. 106 Czcn, I, 452; Beren, a.g.e., s. 280-281; ayrca bk. M. Aziz Ahmad, s. 365.

1314

107 Beren, a.g.e., s. 497, 498-499. Kr. Qureshi, s. 128. 108 Aff, s. 271, 349-350, 359-360; ayrca bk. Banerjee, s. 83. 109 bn Battta, III, trc., 133, 136; II, 48, 51. 110 Beren, Trh-i Frzh, s. 122; Aff, s. 494-497, 504-507; ayrca bk. Banerjee, s. 100101. 111 Czcn, I, 467, 490; Beren, a.g.e., s. 111; bn Fazlullah el-mer, s. 16. 112 bn Fazlullah el-mer, s. 17; ng. trc., s. 27; ayrca bk. Qureshi, s. 190; Banerjee, s. 77. 113 Czcn, I, 467, 490; Beren, Trh-i Frzh; Aff, s. 286; ayrca bk. Qureshi, ayn yer. 114 bn Battta, III, 152, 229; trc., II, 66, 145-146. 115 Beren, Trh-i Frzh, s. 247. 116 Czcn, I, 440; Beren, a.g.e., s. 111, 247, 348-350, 558, 580-581; Aff, s. 240-241, 514. 117 Czcn, I, I, 422, 433, 446, II, 9, 10, 15, 63. 118 Beren, Trh-i Frzh, s. 60-63. 119 bn Battta, IV, 25, trc, II, 196. 120 Banerjee, s. 115-116. 121 Beren, Trh-i Frzh, s. 85. Kr. Iqtidar Husain Siddiqi, Position of Shiqqdar Under the Sultans of Delhi, Islamic Culture, XLI/4, Hyderabad 1967, s. 234. 122 Aff, s. 295; ayrca bk. C. C. Davies, Pargana, EI2, VIII, 270-271. 123 bnBattta, III, 228; trc., II, 145. 124 Beren, Trh-i Frzah, s. 556; ayrca bk. W. H. Moreland, The Agrarian System of Moslem India, Delhi 1968, s. 220-221; Qureshi, s. 200. 125 Banerjee, s. 104. 126 Tcl-mesir, Sleymaniye Kt., Lala smail Paa 299, vr. 3b-8a; ayrca bk. Kr. Qureshi, s. 198. 127 Beren, Trh-i Frzh, s. 38, 85, 170, 430-431, 469; bn Battta, III, 218, trc., II, 131; Aff, Trh-i Frzh, s. 219; ayrca bk. Andr Wink, Al-Hind, Making of the Indo-Islamic World, II,

1315

The Slave Kings and the Islamic Conquest 11th-13th Centuries, Leiden l997, II, 213; Moreland, s. 220. 128 Beren, Trh-i Frzh, s. 36-38; Peter Jackson, The Delhi Sultanate A Political and Military History, Cambridge 1999, s. 100; ayrca kr. Qureshi, a.g.e., s. 200-201. 129 Beren, a.g.e., s. 428. bn Battta, (III, 201, 245; trc., II, 167), ise, hceye vlil-harc adn verir. 130 Beren, a.g.e., s. 287, 430, 469; bn Battta, III, 157, trc., II, 67; Aff, s. 138, 183. 131 Beren, a.g.e., s. 287-289, 431, 513, 588; Aff, s. 183, 221-222, 341; bn Battta, III, 228, trc., II, 145. 132 Beren, a.g.e., s. 38, 288, 556. 133 Beren, a.g.e., s. 38-39, 288, 556. 134 Beren, Trh-i Frzh, s. 288; ayrca bk. Qureshi, a.g.e., s. 209. 135 Beren, a.g.e., s. 337, 479, 498; ayrca bk. Siddiqi, Position of Shiqqdar, s. 237. 136 Beren, a.g.e., s. 479; sm, s. 516; A. S. Bazmee Ansari, Fevcdr, DA., XII, 504; T. W. Haig, Fevcdr, A., IV, 584. 137 Beren, a.g.e., s. 488, 501, 503-504; Aff, Trh-i Frzah, s. 501-502. 138 Beren, a.g.e., s. 106, 288. 139 bn Battta, III, 228; trc., II, 145. 140 Beren, Tarh-i Frzh, s. 287-288, 291, 324, 475, 479; Aff, s. 37; ayrca bk. Qureshi, s. 207. 141 Bk. Hasan Nizm, Tcl-mesir, ng. trc. Elliot-Dowson, a.g.e., II, 216; Emr Hsrev, Hazin, 45, 64; Beren, Tarh-i Frzh, s. 106, 288, 291, 324, 430; Sirhind, s. 141. 142 Beren, a.g.e., s. 288; Moreland, s. 276. 143 Czcn, I, 54, 448; Beren, a.g.e., s. 302; Aff, s. 118, 122; bn Battta, III, 133, 136, trc., II, 48, 51. 144 Emr Hsrev, Hazin, s. 9; Beren, Fetv, s. 4, 6, 35; ayrca bk. Qureshi, s. 163-164. 145 Czcn, II, 11.

1316

146 Beren, Trh-i Frzh, s. 251. 147 Czcn, I, 495, II, 89; Beren, a.g.e., s. 59; ayrca bk. Qureshi, s. 139-140. 148 Aff, s. 237-238. 149 Erdoan Meril, Gulm, DA., XIV, 178. 150 Meril, Gulm, XIV, 184. 151 Qureshi, s. 67. 152 Czcn, I, 460-462, 487-489; Sirhind, s. 25; M. Aziz Ahmad, s. 200-203. 153 Bk. Aff, s. 272. 154 bn Fazlullah el-mer, s. 13; ng. trc., s. 22. bn Battta, III, 162; trc., II, s. 72. 155 Aff, s. 270-271; ayrca bk. Qureshi, s. 68. 156 Fahr-i Mdebbir, Trh-i Fahreddn Mbrekh, s. 33. 157 M. Akram Makhdoomee, The Art of War in Medieval India, Islamic Culture, XI, (1937), s. 466. 158 bn Fazlullah el-mer, s. 13, ng. trc., s. 21: ayrca bk. Makhdoomee, a.g.m., s. 466. 159 Beren, Trh-i Frzh, s. 303; ayrca bk. Qureshi, s. 141. 160 Czcn, II, 83. 161 Beren, Trh-i Frzh, s. 52, 477; Abdullah Vassf, Trh-i Vassf (Tezciyetl-emsr ve Tezciyetl-sr), Bombay 1269 (1852), IV, 528; Muhammed K#sm Hindh Firite, Glen-i brhim, Kanpr 1884 (tabasma), s. 114. Kr. Digby, s. 24. 162 Aff, s. 115, 197, 298. Kr. Banerjee, s. 130. 163 Nizmeddn m, Zafernme, (ev. Necati Lugal), TTK yay., Ankara 1949, s. 229. 164 Czcn, II, 83; Beren, Trh-i Frzh, s. 273, 376-377; Qureshi, s. 143-144. 165 Emr Hsrev, Hazin, s. 59; bn Fazlullah el-mer, s. 13, 28; ng. trc., s. 22, 40; Nizmeddn m, s. 229; ayrca bk. Qureshi, s. 142. 166 Qureshi, s. 143.

1317

167 bn Fazlullah el-mer, s. 13; ng. trc., s. 22. 168 Aff, s. 111, 144, 197; ayrca bk. Qureshi, s. 142. 169 Fahr-i Mdebbir, dbl-harb, s. 330-331; Beren, Trh-i Frzh, s. 55, 59, 593; sm, s. 393; bn Fazlullah el-mer, s. 28, ng. trc., s. 40. 170 Beren, a.g.e., s. 145; ayn mlf., Fetv, s. 23-24. Kr. bn Fazlullah el-mer, s. 13-14, ng. trc., s. 23. 171 Fahr-i Mdebbir, dbl-harb, s. 331-332; Beren, a.g.e., 260; ayrca bk. Qureshi, s. 149. 172 Emr Hsrev, Hazin., s. 27; a. mlf., Nuh Sipihr, s. 91. 173 Fahr-i Mdebbir, dbl-harb, 242-243; ayrca bk. Makhdoomee, a.g.m., s. 471. 174 Campaigns of Al#uddOn KhiljO being the Khaz#in, s. 60-61; ayrca bk. Makhdoomee, a.g.m., s. 474. 175 dbl-harb, s. 263. 176 Beren, Trh-i Frzah, s. 329; Campaigns of Al#uddOn KhiljO, s. 89; sm, s. 393. 177 Fahr-i Mdebbir, dbl-harb, s. 242, 262-263, 330, 467, 472; Emr Hsrev, Hazin, s. 52; ayn mlf., Nuh Sipihr, s. 95; Beren, a.g.e., s. 59, 158. Kr. Makhdoomee, a.g.m., s. 478 178 Emr Hsrev, Nuh Sipihr, s. 111, 113. 179 Bk. bn Battta, III, 162, 232; trc., II, 72, 148. 180 Campaigns of Al#uddOn KhiljO, s. 66; Beren, Trh-i Frzh, s. 213, 277; ayrca bk. Qureshi, s. 146; Makhdoomee, a.g.m., s. 476. 181 Emr Hsrev, Nuh Sipihr, s. 112-114; Campaigns of Al#uddOn KhiljO, s. 39, 54, 66; Beren, ayn yer. 182 Makhdoomee, a.g.m., s. 477. 183 Emr Hsrev, Hazin, s. 50; ayrca bk. Qureshi, s. 146-147. 184 Makhdoomee, a.g.m., s. 477-478. 185 Aff, s. 296-297, ayrca bk. Qureshi, s. 155. 186 Beren, Fetv, s. 55; ayrca bk. Qureshi, a.g.e., s. 157.

1318

187 Fahr-i Mdebbir, Trh-i Fahreddn Mbrekh, s. 14. 188 Beren, Fetv, s. 55; bn Battta, III, 183; trc., II, 96-97; bn Fazlullah el-mer, s. 30. 189 Czcn, II, 40-41; bn Battta, III, 233; trc, II, 150; Beren, Fetv, s. 4, 7. Kr. Qureshi, s. 161-162. 190 Qureshi, s. 162 191 Beren, Trh-i Frzh, s. 24. 192 Beren, a.g.e., s. 358. 193 Czcn, I, 469; Beren, a.g.e., s. 298; Lal, s. 161; s. 222; Qureshi, s. 160. 194 Beren, Trh-i Frzah, s. 351-352, 580; Aff, s. 279, 364; ayrca bk. L. S. Chandel, The Role of Qazi During Delhi Sultanate, Early Medieval State (A Study of Delhi Sultanate), New Delhi 1989, s. 37-39. 195 Beren, a.g.e., s. 24, 126, 174, 351-352, 379, 428, 527; bn Battta, III 103, 119, 184; trc., II, 25, 34, 97; bn Fazlullah el-mer, s. 16, ng. trc., s. 25; Aff, s. 254, 281; Sirhind, s. 100. 196 Czcn, I, 466, 485. 197 Czcn, I, 470; Beren, Trh-i Frzh, s. 580; bn Battta, III, 182-183; trc., II, 95-96; ayrca bk. Chandel, a.g.m., s. 43-47. 198 Beren, a.g.e., s. 247, 351. 199 Czcn, I, 451; Beren, a.g.e., s. 47, 108, 111; Aff, s. 378; ayrca bk. Chandel, a.g.m., s. 47. 200 Bk. Czcn, I, 448; Beren, a.g.e., s. 73, 289, 298, 441; sm, s. 491; ayrca bk. Banerjee, s. 111-112. 201 Beren, a.g.e., s. 382, 561; Cengiz Kallek, Hara, DA., XVI, 85. 202 Mustafa Demirci, kt DA., XXII, 43. 203 Czcn, I, 422, 433; Beren, Trh-i Frzh, s. 60-63; Aff, s. 396-397. 204 Demirci, kt, DA., XXII, 45. 205 Beren, Trh-i Frzh, s. 117; bn Battta, III, trc., II, 197. 206 Beren, Trh-i Frzh, s. 248, 283, 561.

1319

1320

Bbrller: "Hindistan'daki Temrller" / Prof. Dr. Enver Konuku [s.744-760]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Babrl Padiahlar Hindistanda ilk byk siyasi deiiklikleri, Bbrller yaptlar. nceleri Hindistanda, Ferganada saltanat sren Babur, daha sonra Mvera n-Nehrde hakimiyeti kaybederek, kazaklk durumuna dnce Afganistana geti. Buras Temrlengin olu Emirzade Cihangirin Pir Muhammede armaan ettii blge idi. Hindistan ileri genelde buradan idare edilmiti.1 Babur da, talihi yardm ile atalarnn lkesine gelmi ve Kbili merkez edinerek buruda oturmaya balamtr.2 1526 ylndan itibaren de Hindistanda yaam ve Padiah- Hind olarak da tarih edebiyatna gemitir. Devletin kuruluu 1526, ykl ise 1858dir. Bu tarihten sonra da Hindistan da fiili ngiliz hakimiyeti gzlenmektedir. Babur, Padiah unvann alan ilk hkmdardr. Onunla balayan bu unvan ykla kadar devam etmitir. Kbil, Delhi, Agra, Lahor, Fetihbur Sikriyi bakent olarak kullanmlardr. 1526 ile 1858 ylarnda saltanat sren padiahlar unlardr.3 Zhir ed-din Muhammed Babur Nsr ed-din Humyun 1530-1540 (Onbe yllk Sri Sultanlar Dnemi) Humyun 1555-1556 Cell ed Din Ekber 1556-1605 1526-1530

ihb ed Din Cihngir 1605-1627 Dver Bah 1627-1628 1628-1657 1657-1657

ihb ed-Din I. Cihn h Murat Bah (Guceratda)

ah uca (Bengalede)1657-1660 Muhy ed-Din Evrengzib lemgir Azm h 1707-1707 Km Bah (Dekkende)1707-1707 h Alem I. Bahadr h 1707-1712 1658-1707

1321

Azim e-en

1712-1712 1712-1713

Muizz ed-Din Cihndar Ferruhsiyer 1713-1719

ems ed-Din Refi ed-Derect

1719-1719

Refi ed-Devle II. Cihn h 1719-1719 Nik Siyer 1719-1719 Nsr ed-Din Muhammed Ahmed h Bahadur Aziz h 1754-1754 1760-1760 1760-1788 1719-1748

1748-1754

III. Cihn h

Cell ed-Din Ali Cevher II. ah Alem Bidar Baht 1788-1788 II. ah lem (kinci defa) 1788-1806

Muin ed-Din II. Ekber 1806-1837 Sirac ed-Din II. Bahdur h 1837-1858 Hanedan ve Devlet XIII. yyda, Moollar Asyann siyasi grnn tamamen deitirdiler. Trk kabileleri Moollarn nnden Hindistan ve Anadoluya ekildiler. Afganistan, Hindistana g eden kabilelerle doldu tat. Cengizin Trkistan ve Maverannehir ve Afganistandaki halefi aatayllard. Tarmairin, Hindistan aknnda bulunmu ve Delhiye kadar ilerlemiti. Onun bu yrelerdeki hatralarn her zaman nazar dikkate alan Temr, 1398de bozulan sukneti iade iin Hindistanda bulunmutu. Temr ile Babur ayn soydan geliyorlard. Nizm ed-Din Smi ve eref ed-Din Yezdi gibi ada tarihiler, zafernmelerinde Temr ve ailesi hakknda Cengiz Hana ulaan bir soy ktn belirtmektedirler. Ayrca, bu hkmdar, Emir, Sahibkran, Kivergy- Cihan, Emir Timur Gregen, diye de anmlardr. A. A. Semenov,4 Gr-i Mirdeki yaztta, kregen ifadesinin getiine temasla, Temurun tam soy ktnn burada yer

1322

aldna dikkat ekmektedir. Temr b. Emir Taragay b. Emir Bargul b. Emir Aylangir b. Emir cil b. Emir Karaar Noyan b. Emir Sugucincin b. Emir rdamc Barulas b. Kaulay b. Emir Tumanay Han Cengiz Han ile akrabalk, burada kregenlik yolu ile balamaktadr: Emir Kaulay ve Trn Emir rdamc Barulas (Barlas) . Barlas tannm ve hnedan ile akrabalk tesis etmi bir kabile idi. Damatlk yani kregenlik yolu ile grld gibi soy kt Emir Temr e kadar inmektedir. Z.V. Togana gre, 1370-1506 seneleri arasnda Mver n-Nehr, hatta bazen tekmil aatay Ulusu, aatay Hanlarnn idaresinden karak Barlas Ekiri Temr Bek ve oullar idaresinde idi.5 Nizam ed-Din mi de Barlaslardan bahsetmekte Bunlarn ileri geleni, Barlas kavminden olan Karaar d. Bu, Sahibkrann byk atasdr. aatayn kutlu neslini ran ve Turann hatta yeryznn meskun yerlerinde devlet sahibi yapt. Nfuzunu yayd ve yerletirdi.6 Barlaslarn bilindii gibi Trk kolu ile onun ve Temrun ykseliini salamlardr. Temr bu aileden gelmekle ve kregen olmakla her zaman iftihar etmitir. Cihn fatihi olarak 1406da hayata veda edip onun halefleri ahruh, Ulu Bey, Abdullatif, Abdullah, Ebu Said ve Hseyin Baykaradr.7 Her zaman bylesine byk bir devlet adamnn neslinden gelmekle iftihar etmi olan Babur ile Temr arasndaki aile ba da yledir. mer eyh b. Ebu Said b. Mehmed b. Miranh b. Temr. Baburun babas, Kutlu Nigar Han ile evli olan mer eyh Mirzadr. Onun zamannda aatay Hann yurdunda hakim Yunus Han idi ve Mool ulusunun nde gelen liderlerindendi.8 Babur, 1526da, Hindistan tahtnda hkmdardr. Ancak kurulan devletin ad belli deildir. Para ve yaztlarda da aklayc bilgilere rastlanmamaktadr. Baz tarihiler Devlet-i Kregniye, Devlet-i liye-i Kregniye eklini benimsemitir. Fakat ne Babur ne de Humynden balamak zere haleflerinde Kreganiyelik yoktu. Yusuf Hikmet Bayur, Kregen hanedan adn Grkanl diye okumu ve Hindistan tarihi aratrmasnda hanedan iin kullanmtr.9 Daha ok tarihilik yn ile tannan Haydar Mirza Dlhat Baburun yakn akrabasdr. O ise Bbrlleri aatai/aatayl diye yazmaktadr.10 Osmanl denizcilerinden Seydi Ali Reis de Humyun zamannda Hindistanda bulunmu ve onun misafiri olarak byk sayg grmt. Padiah Hindistan veya ou zaman Humyun Padiah eklini kullanmtr.11 Hindistan, arz ettii ticari nem nedeniyle, Avrupallarnda ilgi alan iine girdi. Birok gezgin ve misyoner Hindistana gitmiler ve Bbrlleri tanmlardr. F-Bernier, Guerreiro, Manucci, T. Roe ve Thevenotdaki devlet ad farkldr. Onlar da Mogor, Mughal, Magni Mogolisdir. F. Kprl tercme yolu ile Byk Moollar, Timurlular, Bbrller, Trk-Mool

mparatorluunu kabul etmitir. slam Ansiklopedisinde de Hind-Trk mparatorluu ad altnda Bbrller hanedan ve devletinden bahsedilmitir.12

1323

Z.V. Togan ise Babur-Temr-Cengiz Han akrabaln grkan: Knegen yolu ile meydana geldiini yazmaktadr. Hindistanda 1964deki gezisinde, kaynak eserleri yakndan gren Z.V. Togan, baz yerlerde Tarih-i Hnedan- Teymuriyye kullanln tespit etmitir.13 Zamanmzda ise Hindistan ve Pakistanda yazlan eserlerde Byk Moollar, Mual, daha ok hkmdar isimleri ile Bbrl, Humyun Padiah, Ekber Padiah, bazen de Evrengzib gibi sadece tad ad tercih edilmitir. u anda da yaygn kullan Bbrllerdir.14 Kurulu (1526) Babur, 14 ubat 1483de Trkistanda Ferganadaki, Endicanda, ihar Bada dnyaya gelmitir. Babas mer eyh Mirzadr. Onun hakimiyet alan Endican, U, Merginan, Esfera, Hocend, Ahsi, Ksndan meydana gelen Fergana idi. Annesi ise Moollarn bu sradaki reisi olan Yunus Hann kz Kutlu Nigar Hanmd. Daylar ise Mahmud ve Ahmed Sultanlard. Anne ve oul beraberlii ilk zamanlarda etin artlarda gemitir. Babas bir kazada ldkten sonra, 1504 ylna kadar Fergana ve Semerkanddaki hakimiyetini korumak iin alt. Yaknlar ve annesi kendisine nemli ekilde yardmc oldular. Bu arada eybani Hana kar yapt Seri Pul Savan kaybedince, Afganistan tarafna ynelmitir. Kbili ele geirdi. Ele geirdii topraklar adamlar arasnda taksim etti. Bir yl sonra da Hindistan gazasna kt. Yre kabileleri tedip hareketleri sonunda Sind nehrinin sahillerine kadar ilerledi. Ancak Horasandaki zbek ekilii nedeniyle geri dnd. Horasan zerine yrd srada Kbilde kendi aleyhinde ayaklanma meydana geldi. Kbile geri gelen Hkmdar, devletini Afgan v.s. kabileler zerinde hakim kld. 1506da, eski unvann terk ile kendisine padih denilmesini istedi. 1511de Mvera n-Nehre gitti. Bir mddet sonra kendilerini toplayan zbekler, Baburu Gacdavanda malup ettiler. Dier taraftan ah smail gibi bir dostunun aldranda Osmanllara yenilmesi zerine, zbek basks gittike artt. Mecburen 1514 ylnda Kbile dnd. Btn dikkatini Hind seferlerine evirdi. Lhor zerine yrme karar ald. Fakat, Argunhlardan cnn kard karklklar nlemek iin bu defa onun zerine yrd. 1528 ylnda Kandahar, Babur topraklarna katld. 1524te tekrar Lodi meselesiyle ilgilendi. Zira baz Afgan reisleri brahim ile bozumular ve krlan gururlarnn tamiri iin Baburdan yardm istemilerdir. Babur, Sind nehrini bir kere daha geerek, Lodi kuvvetlerin malup etti. Bahar Han firar ile efendisine glkle snabildi.15 Bu srada Afgan kabelilerinin byk desteini alan Babur, 1526 ylnda kalabalk bir ordu ile Hindistana girdi. 1526 ylnda Lodi kuvvetleriyle, Panipat denilen yerde meydan muharebesi yaptlar. Babur kuvvetlerinin azlna kar, brahim Hana kar bir zafer kazand. Baburnmede, bu savaa dair unlar yazmaktadr: O yurttan kalkp, ahabada geldik. Dil yakalamak iin, Sultan brahimin ordughna adam gnderip, birka gn burada kald. Rahmet Piyade, fetihnameler ile, Kbile gnderildi. Bu yurtta iken, pazartesi gn, gne Hamel burcuna dnd. brahimin ordusunu gelmekte olduuna dair arka arkaya haberler gelmeye balad. Biz de Sersve karsna gelip indik. Fena bir yer deildi. Terdi Bey Haksar tarif etti. Ben senin olsun dedim. Bu mnasebetle Sersve, Terdi Beye verildi.

1324

brahim zerine yrmek iin, pazar gn, Cemaziyel hir aynn sekizinde, in-Timur Sultan, Mehdi Hoca, Muhammed Sultan, Mirza ile dil Sultan ve Sultan Cneyd, ah Mir Hseyin ve KutlukKademden ibaret btn sol kol adamlarn merkezden Yunus Ali, Abdullah, Ahmedi ve Kette Beyleri lgara ayrdk. yle st buradan suyu geip, ikindi ile akam arasnda, o taraftan harekete getiler. Biben, bu lgar bahanesiyle suyu geip, kat. Bunlar farz vaktinde dmann zerine yetiirler; onlar da biraz kendilerini tanzim edip, kar kar gibi grnrler; fakat bizim adamlarn yetimesiyle, hemen kaarlar. Onlar, brahimin ordughnn karsna kadar, vura vura takip ederler. Davut Hann byk kardei ve serdarlarndan biri olan Heytem Han ele geirip, yetmi seksen esir ve alt-yedi fil ile birlikte gelip grdler. bret iin esirlerin ekserisi kltan geirildi. Oradan kalklp, sa ve sol kollar ile merkez saflar tanzim edilerek tefti edildi. Asker tahmin ettiimiz kadar kmad. Burada btn askerin kendi vaziyetlerine gre, arabalar getirmeleri emredildi. Yediyz araba oldu. stad Ali-Kulya, Rum usulne gre arabalarn arasndaki zincirler yerine kz derisinden halatlar bkp, arabalar birbirine balamas emredildi. Her iki araba arasnda alt-yedi it (tura) olacak; tfeken dazlar bu araba ve itlerin arkasnda durup, tfenk atacaklard. Bu hazrl tamamlamak iin, burada be-alt gn kaldk. Hazrlklar tamamlandktan sonra, btn beyler ve sz anlar iyi yiitleri de davet ederek, umumi bir istiare yapld ve una karar verildi: Panipet bir ehirdir, mahalle ve evleri oktur ve her taraf mahalle ve evlerdir. Etrafn araba ve itlerle evirip, tfenkendaz ve yayalar arabalarla itlerin arkasna koymak lazmdr. Bu kararla kalkp arada bir defa konakladktan sonra, perembe gn, Cemaziyelahir aynn sonuncu gn, Panipete geldik. Sa tarafmzda ehir ve mahalleler, nmzde tertip edilen itler, sol tarafta ve baz yerlerde hendek ve aa manialar vard. Her ok atm mesafede yz-yzelli kadar atlnn kabilecei yerler brakld. Askerin bir ksm epey bir tereddt ve korkuda idi. Fakat tereddt ve korku yersizdi. nk Tanrnn ezelde takdir ettiinden baka olamazd. Fakat onlar da ayplamak olmaz; onlar da haklyd. nk vatandan iki- ay kadar yol yrnerek gelinmiti ve ileri de garip bir Kavim ile idi. Ne biz onlarn dilini biliyorduk, ne de onlar bizim dilimizi biliyorlard. Dmann mevcut askerini bir lek tahmin ederler ve kendisinin ve emirlerinin bine yakn fili olduunu sylerlerdi. Babasndan kalan hazine de nakden elinde idi. Hindistanda bir det vardr, byle bir i olduu zaman, ak-ake verip, mhlet ile asker tutarlar ve bunlara bidhindi derler. Eer isterse, bir lek, hatta iki lek de adam tutabilirdi. Yce Tanr rast getirdi; ne yiidini memnun edebildi, ne de hazinesini taksim edebildi. Yiidini nasl memnun edebilir; ok hasis idi ve kendisi servet toplamaa ok haris olan tecrbesiz bir yiitti. Gelii, duruu, yry ve muharebesi ihmalkar ve gayesiz idi. Panipette askerin etraf ve civar araba, aa, mania ve hendeklerle tertip ve tahkim edildii vakit, dervi Muhammed Sarban:-Bu kadar ihtiyat tedbirleri alnd; onun zerimize gelmesine imkn yoktur-diye arz etti. Ben:- Sen bunlar zbek Han ve sultanlar ile mi mukayese ediyorsun. O sene

1325

Semerkanttan kp, Hisara geldiimiz zaman, zbein btn han ve sultanlar toplanarak, birlikte bizim zerimize gelmek niyetiyle Derbendden getiler. Biz btn sipahi ve Moulun aile ve mallarn mahallelere sokup, mahalleleri siperler ile tahkim ettik. O han ve sultanlar yry ve muharebenin hesap ve usuln bildikleri iin, bizim l ve dirimizi hisarda grerek, hisar tahkim ettiimizi anlaynca, hisar zerine yrmenin yolunu bulamadan, ta aanyan civarnda Nevendakten geri dndler. Sen bunlar onlara benzetme; i hesabn ve yry usuln nereden bilecekler-dedim. Tanr rastgetirdi ve tam benim dediim gibi oldu. Yedi-sekiz gndr, Panipette bulunuyorduk. Adamlarmz, kk ktalar halinde, ordughna kadar gidip, kalabalk adamlarna ok atyorlar ve ba kesip getiriyorlard. Onlar hibir harekette bulunmazlard. Nihayet baz bize sadk olan Hindistan beylerinin fikrine gre hareket edip, Mehdi hoca, Muhammet Sultan Mirza, dil Sultan, Hsrev, ahmir Hseyin, Sultan Cneyd Barlas, Abdlaziz Mirahur, Muhammed Ali Cenk, Kutluk-Kadem, Veli Hazin, Muhib Ali Halife, Muhammed Bah, Canbey ve Kara-Kuz kumandasnda, drt-be bin adam gece basknna gnderdik. Bunlar geceleyin irtibat temin edemeyerek, dank bir halde giderler. Bir i yapamadlar. Tan aarp aydnlk oluncaya kadar, dman ordughnn yaknnda kaldlar. Dman ktalar nekkareler alp, filleriyle birlikte nizama girmi bir halde, kar ktlar. Vaka bir i yapamadlar; fakat yle kalabalk insanla arparak, bir zayiata uramadan, sa ve salim ktlar. Muhammed Ali Cenk-Cenkin ayana bir ok isabet etti; vaka tehlikeli deildi, fakat muharebe gn ie yaramad. Bu haberi alnca, Humyunu askeri ile, bir-bir buuk kruh kadar onlarn karsna gnderip, kendim de kalan askerle beraber, nizama girmi halde ktm. Gece basknna gidenler, Humyuna gelip katldlar. Dman fazla ilerlemedi ve biz de yerimize dndk. O gece ordughta yersiz bir karklk kt. Bir geriye yakn, harp naras ve grlt devam etti. Byle grltlere alk olmayan asker ok tereddt ve korku geirdi. Bir mddet sonra, grlt yatt. Cuma gn, Recep aynn sekizinde farz vaktinde ncden dmann saf halinde ilerlemekte olduu haberi geldi. Biz de zrh kuanp, silahlanarak, atlara bindik. Sa kol alaynda-Humyun, Hoca Kelan, Sultan Muhammed Dulday, Hindu Bey, Veli Hazin, Pir-Kul Sistani; sol kol alayndaMuhammed Sultan Mirza, Mehdi Hoca, dil Sultan, ahmir Hseyin, Sultan Cneyd Barlas, KutlukKadem, Canbey, Muhammed Bah ve ah Hseyin Yaregi Mol Gan; merkezin sa kolunda-nTimur Sultan, Sleyman Mirza, Muhammed Kkel Ta, ah Mansur Barlas, Yunus Ali, Dervi Muhammed Sarban ve Abdullah Kitabdar; merkezin sol kolunda-Halife, Hoca Mirmiran, Ahmed Pervan, Terdi Bey, Ko Bey, Muhib Ali Halife ve Mirza Bey Tarhan; nc kolunda-Hsrev Kkel Ta ve Muhammed Ali Cenk-Cenk bulunuyordu. Abdlaziz Mirahuru ihtiyat ksmna tayin etmitik. Sa kol alaynn bir ucunda-Veli Kzl ve moollar ile birlikte, Melik Kasm Baba Kaka-; sol kol alaynn bir ucunda da-Kara-Kuz, Ebl Muhammed Neyzebz, eyh Ali eyh, Ceml Barn, Mehdi, Tengri-Kul Pk Moul pusu iin ayrdk. Bu pusuda kta, dman yaklanca, sa ve sol koldan, dmann arkasn evireceklerdi.

1326

Dmann kararts grnd zaman, o daha ziyde, sa kol alay tarafna tevecch etmiti. Onun iin, ihtiyata tyin edilmi olan Abdlaziz, sa kol alayna yardma gnderildi. Sultan brahimin kararts uzaktan grnd andan beri, hibir yerde tevakkuf etmeden, sratle gelmekteydi. Biraz ilerleyince, bizim karartmz da onlara grnd. Bu tertip ve saflar grnce, skk bir vaziyette:Duralm m, durmayalm m; yryelim mi, yrmeyelim mi-der gibi, ne durabildi ve ne de eskisi gibi, durmadan yryebildi. Pusuya konulanlarn, sa ve sol koldan dmann arkasna geip, okla muharebeye megl olmalar, sa ve sol kol alaylarnn da, yryerek, dmana hcum etmeleri emredildi. Pusudakiler dmann arkasna geip, ok atmaa baladlar. Sol kol alayndan Mehdi Hoca daha evvel hcum etti. Mehdi Hocann karsna bir takm bir fil ile geldi. Bunlar da o takm ok yamuru altnda brakarak geri dndrdler. Sol kol alayna merkezden Ahmed Penvn, Terdi Bey, Ko Bey ve Muhip Ali Halife yardmc gnderildiler. Sa kol alay da harbe girdi. Muhammed Kkel Ta, ah Mahsur Barlas, Yunus Ali ve Abdullahn merkezin nnden, kardan yryp, harekete gemeleri emredildi. std Ali-Kul da merkezin nnden, birka defa frengi topu ile iyi glle att. Mustafa Topu da merkezin sol kolundan, araba zerindeki darbzen toplar ile iyi glle att. Sa ve sol kol alaylar, merkez ve pusudakiler dmann etrafn evirip, ok yamuruna tutarak, iddetli muharebe ettiler. Dman bizim sa ve sol kol alaylarmz tarafna, bir iki defa, ksa-ksa hcumlar yapt. Bizim adamlarmz ok yamuru ile onlar tekrar merkezlerine soktular. Dmann sa ve sol kol alaylar hepsi bir yerde toplanarak, yle bir ekilde tkandlar ki, ne ileri gelebildiler ve ne de kamak iin yol bulabildiler. Muharebe balad zaman, gne bir mzrak boyu kadar ykselmiti; leye kadar iddetli muharebe devam etti. leyin dmanlar kahr ve malb edildiler ve dostlar da sevindiler. Yce Tanr, kendi fazl ve keremiyle, bu kadar zor bir ii kolaylatrd. Kalabalk olan bir orduyu yarm gnde yer ile bir etti. Be-alt bin adam, brahimin tam yaknnda bir yerde vurulmutu. Bu muharebede btn cephede lenlerin saysn onbe-onalt bin kadar tahmin ediyorduk. Sonra, Agraya geldiimiz zaman, Hindistan halknn sylediklerinden, bu muharebe meydannda krk-elli bin adamn lm olduu anlald. Dman malup edildikten sonra, vura-vura takip edildi. Kardan ele geirilen emir ve beyleri getirmeye baladlar. Filciler sr-sr filleri getirip, hediye ettiler. Dman tkip edip, hassa alayndan, Ksmtay Mirza, Baba ehre ve Bke kumandasnda olanlar, brahimi km zannederek, O, Agraya varmadan sratle yryp, ele geirmeleri iin, takipiyi tyin ettik. brahimin ordughnn ierisinden geerek, ota ve adrlarn seyredip, Kara-Sunun kenarna indik. kindiye yakn, Halifenin kk kardei Thir Teber, Sultan brahimin cesedini kalabalk llerin ierisinden tanyp, ban kesip getirdi. O gn hemen, Humayun Mirza, Hoca Kelm, Muhammed, ah Mansur Barlas, Yunus Ali, Abdullah ve Veli Hzini, yksz olarak, sratle yryp, Agray ele geirerek, hazineleri zapt etmek iin, tyin ettik. Mehdi Hoca, Muhammed Sultan Mirza,

1327

dil Sultan, Sultan Cneyd Barlas ve Kutluk-Kademi de, yksz hlde, sratle hareket edip, Delhi kurganna girerek, hazineleri muhafaza etmek iin, tyin ettik.16 Babur, bu byk zafer zerine Delhiye girdi. Az sonra Lodi Devletne son verdi. lke kaplarn aan, yeni bir devletin artk burada meydana gelmesini salayan Panipat Savan takip eden gnlerde, Bbrl Devleti resmen kurulmu oluyordu. Babur Hindistan Padih Baburun Hindistan hakimiyeti 1526-1530 yllar arasndadr. Ksa zamanda, beylerinin ve zellikle olu Humyunun gayretleri ile baarlar zinciri devam etmitir. Sava sonras brahimin kararghndan geerek Ganj Nehri kenarna indi. Delhideki hazineler ele geirildikten sonra, Aybege, ltutmua, Balabana, Firza, l ed-Dine, Tulukhlara, Seyyidlere, ve Lodilere bakentlik etmi olan ehrin gzel yerleri gezildi.Nizam ed-Din Evliynn, onun ayak ucunda yatan mesneviler sultan Emir Sultan Dihlevinin kabirleri de bu arada gezilmitir.17 Delhi kdarlna Veli Kzl, vilayet divanna da Dost tayin edildi. Cuma namaznda hutbe Babur adna okundu. Babur, ksa ikmet sonras, Humyunun ele geirdii Agraya hareket etti. brahim, Lodinin annesine geinebilecei kadar ihsanlarda bulundu. Lodilerin direnilerinin krlmas amacyla Humyun ve kumandanlarn grevlendirdi. Senbel, Biyne, Mivat, Dulpul, Gvaliyar, Rabiri, Kanaucdaki hanlarn dize getirilmesi iin emirler verdi.18 Bbrl kuvvetleri ve hanlarn asl bezdiren mesele iklim artlar idi. Bunaltc scaklardan ikyetler oktu. Hoca Kelann yazd msralar, Babur tarafndan yerinde bulunmutur. Ama yine de u satrlar yazmaktan kendini alkoyamamtr; Allah bana Sind ve Hindi balad. Scak ve souktan ikyet ediliyorsa Gazne vardr.19 itor Racas Sanga ile Kanva Sava Mart 1527de yapld. Bu sava sonunda Babur gazi unvann ald. 21 Mart 1527de Lodi, emirleri kar sindirme hareketine giriti. 21 Mart 1528de Luknov ele geirildi. 20 1529da Gogra ile Ganj Nehirleri arasndaki blgeyi kendisine balad. Bedahandaki Vali Humyun, Babur tarafndan af edilerek Hindistana dnebildi. Kendisine Sambhal vlilii verildi. mr zorluklarla, savalarla geen, fizik bakmdan da ypranan Babur hastaland. 26 Aralk 1530da hayata veda etti. lmeden nce kz Glbedenin hatratnda belirttii gibi yerine Humyunun gemesini istemiti. Bu nedenle, Senelerden beri yreimde yer tutmu bulunuyordu ki, padihlm Humyun Mirzya vererek kendim de Zerefan Bann bir kesine ekileyim. Allahn keremi ile btn arzularm tahakkuk etti ise de shhat zamannda ibu arzuma nail olamadm. imdi bu hastalk beni harap etti. Hepinize, Humyunu benim yerimde padih olarak tanmanz vasiyet ediyorum. Devletinin hayrhahlnda kusur etmeyeceksiniz ve hibir vakit sznden kmayacaksnz denilmektedir.21

1328

Babur, kendi hatratnda da ayn vasiyeti u ekilde anlatmaktadr Devlet yn ve memleket erknn arp, biat ellerini, Humyunun ellerini verip, onu yerime veliahdlie tyin ettim. Hoca Halife Kanber Ali Bey, Terdi Bey, Hindu Bey ve bu kararda hazr bulunan dier kimselerin hepsi kabul edip, balandlar.22 Baburun cesedi Temrl yas ile Cemnenin sol kysnda ki Nr-Efanda topraa verildi. Vasiyeti zerine de, alt ay sonra gml olduu yerden karlp, yine trenle Kabile tand. Trbesi Cihngir zamannda yapld. Getiimiz asrda da kendisine mnen byk sayg duyan Afgan Emiri Abd er-Rahman tarafndan tamir ettirilmitir.23 Babur, byk bir asker, devlet adam ve edebiyat idi. Trkl ile her zaman gurur duymutur. Hatratnda bu husslar yeri geldike anlatmtr. Biyne emiri Nizm Hana gnderdii ferman ve tlerinde, Ey Biyne emiri!. Trkler ile kavgaya girme, Trklerin eviklii ve kahramanl malmdur. Eer abuk gelmez ve t dinlemez isen, malm olan beyna ne lzm vardr demekten kendisini alamaz.24 Babur, kendi hatralarn tarafsz bir ekilde yazmtr. Baburnme veya Vekayi diye bilinmektedir. Bundan baka Arz Risalesi, Mbeyyen, Risale-i Validiyye Tercmesi, Dvn gibi eserleri yazmtr. Kendi icad olan Hatt- Baburisi de nemlidir.25 Babur, geride Humyun, Askeri, Mirza Hindal ve Kmrn gibi oullar brakmtr. Kmrn ile Humyun aatayca kaleme aldklar eserleri ile dikkati ekmektedirler. Kzlar Glrenk, Glehre ve Glbeden Begimlerdir. Glbeden de, Humyunun hayat ve faaliyetlerini yazm ve kadn mellif olarak zamanna damgasn vurmutur.26 1526-1530 yllarna ait altn, gm ve bakr paralar ise mze koleksiyonlarnda bulunmaktadr. Drt halife, Hazret-i Muhammed, Allah ibareleri gze arpmaktadr. Es-Sultan el-zm Hakan elMkerrem, Zahir ed-Dn Muhammed Babur Padiah Gzi, Padih Muhammed Zhir ed-Dn Babur gibi, Baburun sosyal ve idri mevkiini aksettiren paralara da rastlanmaktadr.27 Babur, Bat dnyasnda kiilii bakmndan her zaman ilgi ekmitir. S. Lane-Poole, W. Erskine, S. M. Edvards ve F. Grenard yazdklar biyografi ve aratrmalar ile Baburun tarih nemine temas etmilerdir.28 Nsr Ed-dn Humyun (6 Mart 1508/26-28 Ocak 1556)

Bbrl Devletinin ikinci hkmdardr. Babas Gzi Zhir ed-Dn Baburdur. Dier kardeleri Kmrn Mirza, Askeri Mirza ve Hindaldr. Kbilde 4 Zilkade 913/6 Mart 1508de domutur. Annesi, sil bir aileden olan Mhim Begmdr. Vekyide, Humyunun doumu ve isimlendirilmesi hakknda Gne ht burcunda iken Kbil erkinde Hmyun dnyaya geldi. Doum tarihini ir Mevln Seyd, Sultan Humyun Han eklinde tesbit etti. -drt gn sonra Humyun ad verildi denilmektedir. ocukluu, Baburun vekyinmede anlatt hdiseler iinde gemitir. Kbilin Cengizlilerden ve Argunlardan alnmasndan sonra babas tarafndan buraya vli tyin edildi. O zamanlar herkesin ele geirmei istedii Bedahn da Bbrllerin tasarrufuna girince, Humyuna verildi.

1329

Gzi Zhir ed-Dn Babur, Afganistann ilhakndan sonra geidleri aarak Pencba girdi. 26 ubat 1526da babas ile birlikte Hindistandaki fetihlere katlarak, Hisar Firze zerine yrd. Bu ilk zafer, ilerisi iin hayrl fal sayld. Babur, maiyetine ganimet datrken bir krur ak akay da olu Humyuna tahsis etmitir. Hisar Firze daha sonralar Atalk Bayram Han ile olu Ekbere verilecektir. 21 Mays 1526da Hindistann kaderini tekil eden Panipat Meydan Sava yapld. Humyun bu savata fevklde baarlar gsterdi. Lodi ordusunun dalmasnda kumanda ettii kuvvetler nemli rol oynad. Bu meydan savanda Lodi Sultan brahim hezimet sonunda lmt. Afgan kuvvetleri sratle Delhi gerisine doru ekildi. Babur, dmann takibi iini Humyna verdi. Agra ehri ve kalesi de bu ncler tarafndan ele geirildi. Onsekiz yalarnda olan Humyun, Ldi devlet hazinesine de el koymutu. Nitekim Babur, Agra Kalesine geldiinde, ganimet taksimi yaparken, Kmrn Mirzaya on yedi lak, Humyuna ise yetmi lak altn vermiti. Bundan, Humyunun babas nezdinde daha itibarl olduu anlalmaktadr. Agra hazinesinin dillere destan deerli bir elmas da daha sonralar I. Tahmasba hediye edilecektir. Humyun, Afganllarn Ganj boylarndaki zengin kasaba ve ehirlerini istil ile onlar tenkil etti. Ocak 1527de, Agraya dnd. Bu esnada Racput Racas Rana Sanga Bbrllere kar kt. Humyun, Kanvda Hindular ile karlaarak onlar malup etti. Panipatdan sonra en kanl vuruma burada cereyan etmi ve Humyunun kumanda ettii sa kanat zaferin kazanlmasnda rol oynamt. Hindistan ilerinin yoluna sokulmasndan sonra Babur, olunu Afganistana gnderdi. Humyn, Bedahn havlisine avdet ettikten sonra, Trkistan ilerini de halletmekle grevlendirilmitir. Humyun, zbek tehlikesine kar devletin kuzey snrlarn da korumakla ykml idi. 1529 ylna kadar zbekler ile kk apta mcdeleler olmu ise de kalc sulh bu yln sonlarna doru temin edilebilmiti. Ayn yl Babur, olunu Hindistana ard. Humyn, Sambhal Kalesinde iken ar bir ekilde rahatszland. Babur, maiyetindeki en iyi hekimleri onun iyiletirilmesine memur etti. Aksilikler bir trl saray terk etmedi. Bu defa Babur rahatszland. Hindistan fatihi ve yeni bir devletin temellerini atan Babur, gn getike arlat. Bir ara maiyetini huzuruna kabul ile Humyunu veliahd iln ettiini bildirdi. Bu tercihinde, iyi muhakeme, himmet, vilyet ele geirmi olmas, iyi ynetim gstermesi, lkeyi imar etmesi, halknn saadetini dnmesi ve her eyden evvel askeri tarafndan sevilmesi, daletli olmas rol oynamt. Gerekten de Humyun hem ehzdelii ve hem de hkmdarl srasnda bu gzel hasletlere sahip olmutur. Babur, 26 Aralk 1530da vefat etti. Cenazesi topraa verildikten gn sonra Humyun, Bbrl tahtna oturdu. Kendi adna hutbe okutturdu ve sikke kestirdi. Bu yla ait altn, gm ve bakr sikkeler gnmze kadar ulaabilmi ve kataloglarda yerini almtr. Humyun, Bbrllerin ikinci hkmdardr. Cennet Aiyn, Nsr ed-Dn unvanlar ile anlmtr. Baz sikkelerde Nsr ed-Dn Muhammed Humyun ibaresine de rastlanmaktadr. Baburun lm ile Humyun baz tehlikeler ile kar karya kald. Mahmud Lodi isimli taht iddiacs Afganllarn da nemli lde yardmn alarak ortaya kt. Bbrllerin zayf kaldklar snr blgelerinde sk sk ihll edici hareketlerde bulundu. Humyun, Gucerat ve Bengledeki sultanlarn

1330

da kendi aleyhinde bulunduunu biliyordu. Hemen harekete geerek Cavnpur Kalesini ele geirdi. Bu srada Guceratl Bahadur Han ile Bengleli Nusret ahn gizli ittifak yaptklarn grd. Bu kritik durumda yaplacak ilk i tehlike arz eden Mahmud Lodinin zerine yrmekti. Bbrl kuvvetleri Devre denilen yerde Lodiyi hezimete uratt. Humyun, muzafferiyetten cesaret alarak Cavnpur Kalesi zerine yrd ve burasn kolayca ele geirdi. 1532de r Han, Bbrllere dmanca hareket etti. unar meselesi yznden bu Afganl ile anlama temin edilemedi. unar sk bir muhasaraya alnd. Ancak bu esnada Gucerat ordusunun Bbrl arazisini istil ettii duyuldu. Humyun, unar muhasarasn terk zorunda kald. Ordunun yreden ayrlmas zerine r Han rahatlad. Halk onu mill bir kahraman gibi grmeye balad. ok sayda Afganl da bu arada kendisine iltihak etti. Humyun, Mandasor Kalesi nlerine geldi. 24 Nisan 1535de Guceratllar ile sava yapld. Sultan Bahdur, yenilerek lkesine doru firar etti. Gucerat Yarmadasnda Bbrl askerlerine kar duracak kuvvet yoktu. Sultan Bahadurun da nerede olduu bilinemiyordu. Humyun, blgeden ayrlmadan nce kardei Mirz Askeriyi vli olarak brakt. Guceratdan sonra Malva ve Handein de itaat altna alnmas Humyun iin hi de zor olmamt. O bylece ikbalinin en yksek zirvesine ulamt. Ancak, gelecekte devleti ve ahsn zecek olan baz hdiseler meydana gelmek zere idi. Hindal Mirz, Askeri ve Kmrn, sknetin salanmak zere olduu bir srada taht mcdelesini balattlar. Ebl-Nsr Hindal Mirz, 1519da domutu. Annesi Dildr Begm idi. Delhiye giderek bu kaleyi ele geirdi ve sultanln iln etti. Kbildeki Kmrn Mirz da bu hareketi hazmedemeyerek, Delhi zerine yrd. lk frtnann atlatlmasndan sonra Humyun, avsa/ausada Afganllar karlad. r Han, bir gece baskn ile 27 Haziran 1539da Bbrl ordusuna byk darbe vurdu. Humyun, hayatnn ilk ciddi malubiyetini bu hadise ile tatm oldu. Kendisi glkle Agra Kalesine snabildi. Fakat, Afgan kuvvetlerinin yaklamas zerine buray da terk ile batya ekildi. Bbrller bir anda siyas bakmdan yok olma tehlikesi ile kar karya idi. Ksa zamanda, Kuzey Hindistan, Sri Devletinin eline geti. Bu hanedann kurucusu, Hasan isimli at yetitiricisinin olu olan r h idi. el-dil unvan ile Sri tahtna oturmu ve talihinin de yardm ile byk bir siyas unsuru ksa zamanda yok etmek zere idi. 17 Mays 1540da, Kanaucda ikinci sava da kaybeden Humyun, glkle Lhor Kalesine snabildi. Humyun, 1540-1555 arasnda, Hindistan hakimiyetini kaybetti. Babas Babur gibi kazaklk hayatna balad. Elim vaziyete ramen kardeleri de kendisine yardmc olmadlar. Humyun, aatayl beyler ile bir toplant yapt. Sriler de bu srada Ravi Nehrini gemilerdi. Kmrn ve Askeri Mirzlar da Kbil yolunu kapatmlard. Bu durumda tek bir snma yeri kalmt. O da ndusun veya Pencbn aa blgesi Sind idi. Mecburen Sinde doru inildi. Bhakkardaki Argunlu sultan Hseyin de Humyunu lkesine kabul etmedi. Onu bir mddet oyalad. Kmrn Mirz

1331

ve r Handan ekindii iin olumlu-olumsuz cevap vermedi. Humyun, ona bir elci daha gndererek, gayesinin Gucerata gemek olduunu bildirdii halde yine de reddedildi. Bunun zerine Bhakkar istil edildi. 15 Ekim 1542de hayrl bir ry sonras Ekber dnyaya geldi. Humyun, Sindde fazla kalmad. Hmide Banu ile rana doru gitti. Safev h Tahmasb tarafndan hsn kabul grd. h ve oullar Sam, Alkas ve Behram tarafndan istikbl edildiler. Humyun, Herat, Mehed, Niapur ve Sebzvar ziyret etti. Austos 1544de Kazvinde hn yazlk saraynda Bbrl-Safevi grmeleri yapld. Daha sonra Tebriz ve Erdebile de giden Humyun, ziyaret sonras Mehede dnd. Safevilerden arzu ettii yardm alarak, Kbil taraflarna hareket etti. Bedhna da kavutuktan sonra, Kmrn ve Hindal Mirz meselelerini neticelendirdi. 1554de, Afganistan, tamamen sknete kavuturulmutu. Humyunun asl maksad baba miras Hindistan ele geirebilmekti. Pencb ve Agradan ulaan haberlere gre Sri taht fetret iinde idi. r hn lmnden sonra, varisleri arasnda niza mevcd idi. Humyun bu uygun frsat deerlendirerek Pencba girdi ve ubat 1555de Lhoru ele geirdi. skender isimli Srili, Sirhindde malub edildi. 22 Haziran 1555de, Afganllara byk bir darbe indirildi. Delhi, 23 Temmuz 1555de kaplarn Bbrl kuvvetlerine amak zorunda kald. Bylece, Humyun ikinci defa Delhi tahtna oturdu. Osmanl denizcilerinden Seyd Ali Reis Gucerat ve Sind yolu ile Delhiye gelmi ve Humyun tarafndan huzura kabul edilmiti. Siysi ve edeb konularn grld sohbetlerde, Humyun, Seydi Ali Reise izzet ikramda bulunmu ve bir mddet sonra da Delhiden ayrlmalarna izin vermiti. Humyun, 20 Ocak 1556da, ktphnesinde alr iken kaza geirdi. 26-27 Ocak gn de hayata veda etti. Humyundan sonra tahta Ekber, Cell ed-Dn unvan ile tahta kt. Atal Bayram Han sknetin idesinde ok emek sarf etmi ve Bbrllerin taht kavgasna maruz kalmasn nleyebilmitir. Humyun, Delhide topraa verildi. Dul ei onun iin bugn dahi mimar bir heser olan trbesini in ettirdi. Humyun da edebiyat ile ilgilenmi ve iir yazmtr. Bunlar bir Dvnda toplanmtr. Hkmdarn kzkardei Glbeden de kendi devri iin son derece nemli olan Humyunnmeyi telif etmitir. Teyze ocuu Mirz Muhammed Haydan Dulat da Trih-i Red yi yazmtr. Handmr ve briki Cevher de bu devrin tarihilerindendir. Her ikisi de Humyunun himyesini grmlerdir. Bayezid Bayatda hem Babur ve hem de Humyun devrinin tarihisidir. Kann- Humyn, Tezkiret elVakcat ve Tarih-i Humyun/Htrat en az Humyunnme kadar neme haiz eserlerdir.29 Ekber ve Zaman (1556-1605)

1332

Bbrllerin nc padih Ekberdir. Ykseli devrindeki faaliyetleri, imar hareketleri, i dzenin salanmas ve hepsinden nemlisi yeni fetihler, Ekberin byk bir idareci olarak tannmasn salamtr. Humyunun oludur. ehzadelik dneminde olduu gibi padihlk zamanlarnda da Bayram Hann yardmlarn ok grd. Cell ed-Din unvann alan Ekber, babas ld zaman, Seydi Ali Reisi de grm ve onun tavsiyeleri ile tahta gemeye hazrlanmtr.30 Tahta oturu tarihi 14 ubat 1556dr. Bayram Hann yardmlaryla, devlete ynelik ilk tehlikeler ortadan kaldrld. 1561 ylnda baz saray entrikalar, Bayram Ekberden ebediyen ayrd. Gucerat yolunda bir suikasta uramas nedeniyle ldrld. Bayram Han ayrca aatayca iirleriyle de tannmtr. Divan onun ruh zenginlii ile doludur.31 Guceratn imtiyazl bir eylet haline getirilmesiyle, Bbrller, batda nemli bir deniz yolunu ellerine geirmi oluyordu.32 Bengalede, Karanilerden Davud hn kartt karklklar, Han- Cihn komutasndaki askerlerce bastrld.33 Ekber, 1583den itibaren bir sre, Pencabdaki eski ve byk ehirlerinden biri olan Lhorda oturdu. Buradan Afganistan hadiselerini yakndan takip etme imknna sahip oldu. ki yl sonra da Mirza Cniye mansbdar olarak tyin ettikten sonra tekrar Delhiye, Agraya dnmtr. Orta Hindistandaki Dekken Yaylasndaki Nizmhlar Devleti ile de mnasebetler bozulduu iin, Bbrl ordular blgeye hcum etti. Berar ve Hande de itaat altna alnd. Nizmah, Ekber karsnda bir varlk gsteremeyeceini anlaynca 1602de bar yapt.34 Ekber, komu devletler Safeviler ve zbeklerle de yakn ilikilerde bulundu. Safevilerin, zbeklerle olan gr farkllklarndan faydalanan Ekber, Afganistandaki hakimiyetini yine emin ellerde bulundurdu. Ekberi lkesinde ve evresinde bykletiren olaylarn banda zaferler zinciri yannda toprak reformunu uygulatmas idi. Muzaffer Han Tilbeti ile Todar Mal bu reformlar yoluna koyarken, iyi bir vergi ileyii gelitirdiler.35 Ekber, dini alanda da kendinden sz ettirmitir. Aziz Ahmedin de belirttii gibi,36 Ekber, 1578de, snni slam inancndan genel bir semecilik dorultusunda hareket eilimi gsteren manevi bir kriz safhasnda geiyordu. Bu eilimin kayna ve tevikcisi hi phesiz eyh Mbarek Nagorinin kk olu ve yakn arkada Ebul Fazln fikri tecesss idi Hinduizm, Lainizm, Hristiyanlk, Yahudilik ve Zerdtlk gibi baka dinlerin temsilcileri veya teblicileriyle tartmalarn dzenlendii ibadethne de temin etti. Cibdt, Arapa Cibdann oulu. Allah iin toplanlan yer. Hindistanda Bbrl Cell ed-Dn Ekber h (1556-1603) tarafndan in ettirilmi zel yap ya da ibadethne denilmitir. Bbrller Lhor, Delhi, Agra ve Fetihpur Sikri ehirlerini hem imr etmiler hem de bakent olarak kullanmlardr. Cell ed-Dn Ekber h devresi de Bbrllerin en parlak zamandr. iti eyhine duyduu yakn alka dolaysyla Fetihpur Sikriyi in ettirmitir. Agra yaknlarndaki bakent su kaynaklarnn azalmasna kadar, bu ehir Bbrller tarafndan lkenin en gzel ehirleri mevkiine ykseltilmitir. Ekber, 1575de, Fetihpur Sikride byk bir divanhne yaptrd. Buna, o zaman

1333

ibdethne denilmitir. Ancak, gerekte burann ibdet ile herhangi bir alkas yoktu. Daha ok mnazara yeri olarak kullanlmtr. eyhler, Seyyidler, ulema ve saray mensuplarndan din ilimleri ile megl olanlar toplanm, aralarnda din mevzularda mzkereler yaplmtr. bdethnenin ilk sakinleri Mslmanlar idi. Zira, Ekber, vahdet-i vcda kil tasavvufa mncezip olmakla beraber, hl Mslmanla bal idi. bdethne ve oynad rol, Mntehab t-Tevrih mellifi Bedaun ile Ekber devrinde byk nfuz kazanm olan Ebl-Fazl Allmi tarafndan tafsilatl bir ekilde anlatlmtr. Ekber, daha sonra Mslmanlar dnda Brahmanlarn, Iainaclarn, Yahudilerin, Hristiyanlarn ve Zerdtlerin ibdethneye girmelerine, mnzaralara katlmalarna izin vermitir. zellikle perembe gecesi sabaha kadar devam eden sohbetler bazen Ekber tarafndan da takip edilmitir. Tarihilerin ifdelerine gre ibdethnenin geni salonlar vard. Her blm bir mnzara grubuna tahsis edilmiti. bdethnenin nemi zamanla artt. Din limleri de Ekberin huzurunda hret kazanmay dndklerinden, lkenin her yerinden, Fetihpur Sikriye gelerek, mnzaralara dahil oldular. ii ulemas, snniler yannda sessiz kalmlar, fakat mnzarann sonlarna doru kendi fikirlerini empozede gze arpmlardr. Ebul-Feth, Molla Muhammed ve mr erif de yldz parlayanlar arasnda bulunuyorlard. Mnkaalar o kadar ileri gitti ki, sonunda Ekber, yaknnda olan ve byk limlere kar nefret duymaya balad. bdethnede bir mddet sonra, i-snn dengesi bozuldu. Bunlar birbirlerini iddetle itham bile ettiler. iler snnlere kfir, snniler de onlara ayn ekilde karlk verdiler. Seyirci durumdaki Ekber, birgn, bir Mslmann, eran ne kadar kadn alabileceini sordu. Snn ulema, Hindularn sadece odalk olabileceini sylediler. Halbuki Ekberin bir ei Hind asll idi ve bu cevap hi de houna gitmemiti. Ayn soruyu i ulemaya sorduunda, onlar ise mutedil cevap verdiler, ister bir saat, ister doksandokuz yl iin olsun muta (geici nikh) nn ciz olduunu ifde ettikleri gibi milliyetinin mevz- bahis olmadn sylediler. bdethnede ilm ve felsef mnkaalara da ak olmutur. Din olmayan ilimlerde hret kazanm kimselerde, kendi grlerini serbeste ileri srebilmiler ve bazlarna da Ekber ahsen katlmtr. Ancak, dnceye mteallik fikirler Hindu limlerince daha iyi ortaya konulduu iin, ikna edici olmulardr. Ekber de, onlarn sylediklerini doru kabul ediyor ve zt grler iin slm limlerinin zayf kalmasna da ses karmyordu. bdethne bu defa da kaplarn Parslere at. Safeviler tarafndan lkeden karlm olan Parsiler, din toleransn daha ok grld Hindistana snmlard. eitli dinlere mensup insanlarn yaad Bbrl lkesinde Saraya ve badethneye kadar nfz edebilmeleri nemli bir hdisedir. Bunlar, bdethnedeki sohbetlerinde Zerdtln ne olduunu anlatmlar ve kendilerine gre, kabul edilebilir savunma da yapabilmilerdir. Parsilerden sonra Hristiyanlar da bdethnede grldler. Bilindii gibi Hristiyanlk Hindistana Portekizliler tarafndan getirilmiti. Bunu Hindistan siysetine yakn ilgi duymaya balayan ngiltere takip etmitir. Misyonerler de Hindistandaki din toleranstan faydalanarak serbeste dolamaya, akidelerini yaymakta pek zorlukla karlamadlar. Ekber, Portekiz kolonisinden bir Hristiyan heyeti Fetihpur Sikriye dvet etti. Bir Cizvit rahibi Ekber ve maiyetinin huzurunda, bdethnede, bu rahipler ile grt. Mnzaralarna da katld. Abd elKdirin houna gitmemesine ramen, saray mensuplarndan Ebl-Fazl Allminin de ayn fikir dairesi

1334

etrafnda gr beyan ettii grlmektedir. Hkmdar zamann fikirlerini ve bu espriye dayal olarak ruhunu renmeli ve buna gre hareket etmelidir. Mezhep farklar da olmamaldr. Herkes, Ekber etrafndan toplanmaldr szleri de Ebl-Fazl Allmiye aittir. bdethne toplantlar yeni bir akm ortaya kard. Din-i lhi denen gr sadece saray evresinde taraftar bulabildi. O zamanki slm kaidelere taban tabana zt mahiyet tad iin, slm ulemas tarafndan reddedilmitir. Ekberin lm ile mesele kendiliinden kapanmtr. Buna ramen Abd el-Kdir Bedaun, Ekberin bdethne modelini ve ortaya kan Din-i lhiye iddetle kar kmtr. bdethnenin rol, Fetihpur Sikrideki su kaynaklarnn yeterli olmay yznden bakent zelliini kaybetmesi ile zayflad. u anda mevcut kalntlardan bdethnenin neresi olduu kesin olarak belli deildir. Fetihpur Sikrideki kalntlar arasnda saray kompleksi civrnda aranmas gereklidir.37 Cihngir Ekberin 25/26 Ekim 1605de, gece yars vefat etmesi, yakaland iddetli dizanteriden kaynaklanmaktadr. Byk bir tren ile Agrada, Skendara (skenderiye)da topraa verildi. Sonralar mezar zerinde muhteem bir trbe in edilmitir. Babas tarafndan, padih iln edilmesi salanan Cihngir, 24 Ekim 1605de tahta gemitir. Unvan Ebl-Muzaffer Nreddindir.38 Asl ad Selimdir. Fetihpur Sikride 1569da dnyaya gelmiti. Annesi Rajput kkenli Raca Bihri Mal Kaluchinin kzdr. Meryem z-Zaman diye hret bulmutur. Byk olu Hsrev, nce babasna itaat arz ettiyse de ksa zaman sonra isyna kalkt. 6 Nisan 1606da, Pencba snarak Mslmanlara rakip zmre olarak temayz eden Sihlerin yardmn istedi. Guru Taran Arcun, bu si ehzdeyi destekledi ve Lahur Vlisi Dilver Hana kar savamak zere asker verdi. Pencbda Bbrl nfzunun zayflamasn nlemek zere Cihngir, yardmc kuvvet gndererek, isyn bastrd. Hsrev, Cullandar yaknndaki Bhairovalde malup edildikten sonra esir alnd. Cihngir, bu si evladn suunu, insan nedenlerle balad. Fakat gzlerine mil ektirdikten sonra Burhanpura srgne gnderdi. Hsrev, lm olan 1622 ylna kadar bu kalede mahpus hayat yaad. Cihngiri olduka megul eden meselelerin banda, Melik Amber gelmektedir. O, aslnda Habe asll bir kimse olup, nizmhi saraynda, trl yollarla meliklik rtbesine kadar ykselebilmiti. Dekkende dalk arazide meskn Marathalarla anlaarak Cihngire kar ba kaldrd. 1608de, ehzde Hrrem, Melik Ambere kar baarl bir tedip harekt uygulayarak, Bbrllerin kaybettikleri topraklar geri ald. Bu sebeple babas ona h Cihn ismini verdi. Melik Amber, uzun sre Bbrlleri megl etmi ise de sadece Dekken taraflarnda skneti bozabilmitir. Kandeharn ranllar tarafndan kuatlp, ele geirilmesi de, Cihngir iin tehlike arz etmitir. Bir ara asi duruma den h Cihan Melik Ambere yaklam ise de, Cihngir bu kritik anda, olunu kendi tarafna

1335

ekmeyi baarabilmitir. h Cihn, affedildikten sonra (1625), iki olu Dara ikh ile Evrengzibi rehin olarak saraya gnderdi. Kendisi de Madhya Pradesdeki Blgt vlilii ile yetindi. Cihangr, 1611de Nr Mahal veya Nr Cihn diye tannan Mihr en-Nis ile evlendi. Gys Beg ve olu sf Hana bu kadnn etkisi ile geni yetkiler verdi. 1612de Bengalde ayaklanmalar (bulgak) birbirini takip etti. slm Han, c ed-Devle isimli bir kumandan Bengl ayaklanmasn bastrmakla grevlendirdi. Bbrller, si Osman malup ettikten sonra merkezi Daka/Daccay ele geirdiler. Bu ehir daha sonra Cihngir-nagar adn almtr. Cihngir, d mnsebetlerde de baarl bir siyset uygulamtr. 11 Haziran 1622de SafeviBbrl snr zerinde bulunan Kandehar, 1. Byk Abbas (1588-1629) tarafndan ele geirildi. Buna ramen, iki hkmdar arasndaki mnsebetler iyi seyir takip etmi ve elilik heyetleri teati edilmitir. Ydigr Sultan Ali, Zeynel Beg, Mr Veli, Haydar Beg, Aa Muhammed ve Tahta Beg gibi eliler iki saray arasndaki anlamazlklar gidermiler, dostluk temellerini atmlardr. Safevlerin byk rakibi olan Mver n-Nehr zbekleri de Agra sarayna eli gndermiler, bata Nr Cihn olmak zere hediyeler takdim etmilerdir. Hind deniz ticaretini ele geirmek ve bulunduu yerleri muhafaza etmek isteyen Portekizliler, Cihngir zamannda ngiliz rekabeti ile kar karya idiler. Diu, Daman, Bassein, Goa ve Benglde Hugli ile ittakonga gnderilen kymetli maddeler, Portekize ulatrlyordu. Ancak, az zaman sonra Hind ticretinin nemini kavrayan ngilizler, Franszlar ve Hollandallar da Hindistan kylarnda koloniler meydana getirdiler. ngilterede kurulan East Indian Company/Dou Hind Sirketi, Cihngirle temasa getiler ve Portekizliler gibi baz haklar istediler. W. Hawkins, W. Finch, Jhon Jordain, N. Withington, Th. Coryat Sir Thomas Roe ve Terry Edward Cihngir zamannda Hindistana geldiler ve Bbrl memleketini batya tanttlar. W. Hawkins ile Sir Thomas Roe, Cihngirle ahsen grtler ve ngiltere iin ticri imtiyaz istediler. Bunlarn Trke de bilmeleri mnsebetleri daha olumlu yolda etkilemitir. Srat, Ahmedbd, Lhor, Ecmir Agra, Delhi ve Burhanpurda yabanc meneli tccrlar emniyet iinde mal alp-satabiliyorlard. 1626da, Cihngir, Mahabet (Muhabbet) Hann ayaklanmas ile urat. Hatta Kbil yolunda iken esir edilerek, Nr Cihann nfuzundan kurtarld. ah Cihn da sahneye karak, babasna kar Mahabet Han ile ibirlii yapt. 1627de Kemire gitti. Burada rahatszland ve iddetli astm nbeti sonunda vcdu zayf dt. Tabiplerin istei zerine Lhora geri dnerken yolda, Bhimbarda vefat etti (27 Safer 1037/28 Ekim 1627). N, Lhorda Ravi Nehrine yakn h Drda topraa verildi. 1637de tamamlanan Trbesi, XVII. Yzyl Bbrl sanatnn heserleri arasnda yer almtr. Cihngir, yirmi iki yllk saltanat esnasnda baarl bir hkmdar olarak Bbrl tahtn igl etmitir. Marata, Sih, Afgan, Bengal ve ehzde isyanlarn ise ustalkla bastrmtr. Onun tek zaaf herhalde, nceleri ei Nr Cihnn nfuzu altnda kalmasdr. Atalar gibi tabiat idi ve

1336

Hindistann birok yerinin mimri eserlerle sslenmesinde nayak olmutur. Agra, Lhor, eyhapura ve Kemirde bunun en gzel rneklerini grmek mmkndr. Kemirdeki Dal Glndeki limar Ba, bahe mimrisinin gzel bir numnesidir. Agra-Delhi ve Lhoru birletiren ana yolda, iki sra hlinde aa diktirilmesi, o devir iin hi uygulanmam bir teebbstr. Babur gibi, lim hkmdar gelenei de Cihngir tarafndan temsil edilmitir. hsi hatralarn ihtiva eden Tzk-i Cihngiri 1622 ylna kadarki olaylar tasvir etmektedir. Mutemid Han da kbalnme-i Cihngiri de, Cihngir devri olaylarn anlatmaktadr. Cihngir, ikisi kz, bei erkek; yedi ocuk babas idi. Oullar: Sultan Hsrev, Sultan Perviz, Sultan Hrrem veya h Cihan, Sultan Taht, Sultan ehr-i yrdr. lmnden sonra ise Bbrl tahtna h Cihn gemitir.39 Cihan ah ve Alemgir Zaman Dverbahn ksa saltanatn Cihn ahnki tkip etti. Gerekte Hindistandaki Bbrllerin drdnc hkmdardr. 1628-1657 yllar arasnda saltanat srd. Han Cihn Lodinin yakn yardmlar ile sarayda ikinci Bayram Han devri yaatlmtr. Ba kaldran Hindu racalar tenkil edilmi, Bengle Krfezine szmaya balayan Portekizlilere kar durulmutur. 1631de ok sevgi ve sayg duyduu ei Mmtaz Mahallin lm kendisini son derece zmtr. Hatrasn sonsuza dek yaatmak iin Tac Mahalli in ettirdi.40 ah Cihn, 1657de hastaland. Dara kh, h c, Evrengzib ve Murad Bah arasnda taht kavgalar balad. kinci oul c Benglede bamszln iln etti. 28 ubat 1658de Bahdurpur arpmas btn dengeleri alt st etti. Bu defa Evrengzib sahneye kt. Evrengzib, ksa zamanda tahta kn salayabildi. Babas h Cihan tutuklatt (Haziran 1658). Bir ay sonra da padihln iln etti. Cihn ahn kz padih Begim hayat boyunca babasna bakm, 1681de lmtr.41 Evrengzib, Muhy ed-Dn Alemgir ad ile tahta kt (13 Temmuz 1658). Saltanat sresi elli yla yakndr. Son byk Bbrl padihdr. ve d meseleleri zamannda ve kesin olarak halletmitir. Assam, Patan, Dekken, Jat ve Maratha gibi problemler 1690da sona erdirilmitir. Jean-Babtiste Tavernier, Franois Bernier, J. F. G. Careri ve W. Norris zamannda Hindistanda gezdiler. Batya lemgir hakknda bilgi verdiler. Mays 1705de hastaland. 3 Mart 1707deki rahatszl, tabiplerin btn ihtimamlarna ramen nlenemedi. Evrengbd ad verilen yerde, Ravzada topraa verildi. Vasiyetnmesi lkede geni yanklar uyandrd. Btn zamann, halknn refah, lkenin imr ve slamiyetin ykselmesi iin harcamtr. db- Alemgiri, Rukat- lemgiri ve Ahkm- lemgiri kendi zamannda telif edilmitir.42 ke Doru

1337

Bahdur, Cihndar, Ferruh Siyer, Refid-Derect, kte Bbrllerin son hkmdarlardr. Devirleri srekli i karklklar ve ehzdelerin mcdeleleri ile gemitir. Nr ed-Dn unvan ile tahta geen Muhammed 1748e kadar saltanat srmtr. Ndir h, onun zamannda Hindistan istil etti. Ndir ah, Afganistan ile Hindistan arasndaki mehur Hayber Geidini atktan sonra Lhor zerine yrd. Burasn kolayca ele geirdi. 6 ubat 1739da Karnal blgesini ele geirdi ve Deilei zerine yrmeye hazrland. Muhammed h, meydan muharebesi sonunda yenildi. Muhammed ile Ndir h arasndaki bar, daha fazla kan dklmesini engellemitir. Bununla da kalmayan Ndir, akrabalk tesis ettii zavall Muhammedi tekrar tahta geirdi.43 Ndir h, imdiye kadar yapt seferlerde ele geiremedii kadar ganimeti lkesine tad. Bylece, Hindistann, Bbrllerin baz kymetli eyalar da el deitirdi. Kh- Nr ve Taht- Tavus da bunlar arasnda bulunuyordu.44 1739da lkesine dnen Ndir h, Hindistann manevi koruyuculuunu srdrd, bu arada Muhammed ise harap olan Delhiyi imra teebbs etti. Ahmed h Drran, 1748de Hind istilsna balad. Muhammed h yine tehlikeli gnler geirdi. Arkasndan, Ahmed h Abdahi Sirhindde Delhi sultann malup etti. Muhammed h, bir ay sonra, 16 Nisan 1748de ld ve Nizm ed-Dn Evliy Trbesinin karsndaki avluya gmld. M. H. Hseyine gre, Muhammed, Delhide hkm sren Timurlu yni Bbrl sllesinin olduka muktedir son hkmdar idi.45 II. lemgir, II. h lem, Bidar Baht ve Min ed-Dn II. Ekber 1748-1837 tarihleri arasnda hkm srdler. Daha nceleri Portekizlilerin deniz hkimiyetlerini bu defa yine batl glerden ngilizlerin devam ettirdii grld. Askerler ve irketler aracl ile nceleri kylarda, sonra Bengle ve Delhi taraflarnda etkili oldular. 1804 ylnda, II. h lem zamannda, Alb. David Ochterlony, Delhideki sarayda yerleti ve stlerinden gelen emirleri ve baz imtiyazlar padiaha kabul ettirdi.46 Ykl (1858) Muin ed-Dn II. Ekberden sonra Bbrl tahtna II. Badur ah geti. Kaynak ve paralardaki tam ad Ebl-Muzaffer Sirc ed-Dn Muhammed II. Bahdurdr. Bbrl hanedannn son hkmdar olarak dikkati ekmektedir. Adeta harabeye yz tutan Delhideki Kala- Muallda oturmutur. 1837 ile 1857 tarihleri arasnda saltanat srd. Calcutta ve Meerut ayaklanmalarnda, pek etkili olamad. Sepoy (sipahi) ayaklanmas ise daha ok ngilizleri ilgilendirmektedir. Sir John Lawrens, 8 Haziranda Delhi yaknlarna kadar sokulabildi. ehir her taraftan top ateine tutuldu. Bir hafta sonra, W. S. R. Hodson surlar amaya muvaffak oldu. Sepoylar ve padih Kala-i Muallaya sndlar. ehirde ngiliz egemenlii kurulunca II. Bahadur, mecburen, Humyun Trbesine snd. ngilizler burada ve darda birok cinyetler iledikten sonra Padih ele geirdiler. mr boyu hapse mahkm edildi. Aralk 1858de resmen tahttan indirildi. Burmaya Rangun ehrine srgn edildi. Yl sonunda, karlat ac gnler, akraba ve yaknlarnn gzleri nnde ldrlmelerinin brakt etki ile hayata ved etti (1862). 2 Austos 1858de, Hindistann Ynetilme Kanunu yrrle girdi. Bylece, Hindistan smrge durumuna drld. Kralie Victoria, Hindistan mparatoriesi olarak sayg grd. lk genel vli ise Charles John Canning/Earl Canningdir. ngiliz ynetimi bir asr bile devam ettirilemedi. lke, Bbrllerin salad emniyeti ve iyi ynetimi bir daha gremedi. Gandi ile

1338

Kaid-i Azam Muhammed Ali Cinnah yeni Hindistann bamszlk rzgrlarn estirmeye altlar. Hindistan, Pakistan, Banglade ve Kemir gibi blmleri ile renkli bir yap kazandrld. Ama Hindistana bugn de olduu gibi hibir zaman sknet getirilemedi.47 dar ve Asker Tekilt Hindistanda, Gazne ve Gur saraylarnn etkileri grlr. Daha sonra Trk asll kabileler, kurduklar hanedanlarda eski devlet ananesini de ilve ederek, yeni bir tarz meydana getirmilerdir. 1526dan itibaren Babur, Timurlu saraynn idar tarzn devam ettirmi, halefleri de baz yeniliklerle ayn tarz uygulamlardr. Padih: Bbrl hanedannn ba padih idi. Babur, Kabilde iken bu unvann benimsemi ve Hindistanda da kullanmtr. Dier taraftan ehinah, Hakan ve h gibi unvanlarn da 1858e kadar isimlerin sonunda yer ald grlmektedir. Padiah, devlethne denilen sarayda ikamet etmekteydi. Bu devlethneler daha sonra bakentlerin deimesi ile Delhi, Agra, Fetihpur Sikri ve Lahor gibi ehirlerde gze arpmaktadr. Padih eleri de Nr Mahal, Nr Cihan, Begm, Sahip, Cihanr, Padih Begm ve Tc Mahl gibi unvanlarla anlm, gerek isimleri zikredilmemitir. Padih eleri, zaman zaman devlet idaresine mdahale etmi, bu konuda bazlar mensup olduklar ailelerden g almlardr. Vekils-Saltana: Padihtan sonra devlet ilerinde en yetkili kiidir. Bunun memuriyet unvan Vekils-Saltana veya Vekil-i Mutlak idi. O, nazri olarak btn sivil ve asker ilerde padihn vekili durumundayd. Vezir: Vezir veya Divn- l denilen, mal ileri yrten ve dzenleyen saray grevlisidir. Divn Hlise ve Divn- Ten, bu vezirin iki yardmcsdr. Delhi, Agra, Lahor ve ksa mddet Fetihpur Sikriden, idare edilen, gelirleri merkeze gnderilen arazi ileri ve maalarla ilgilenmekteydi. Hizmet karl verilen her trl tmara, caygir (jagir) ilerine Divn- Ten bakmaktayd. Mr Bah: Merkezde ordunun idar ve mal ilerinden sorumlu makamd. kinci, nc ve drdnc bahlar, Mr Bahya yardm etmekteydiler. Sadrs-Sdr: Bbrllerde din ilerinin badr. 1526dan nceki Hind sultanlklarnda bu makamn ad Sadr- Cihan veya Sadrs-Sdr idi. Sadrs-Sdr, lkedeki vakflarla, sadaka ve hayr ilerine de bakmakta, tanzim etmekteydi. Bbrl hkmdarlar, limleri ve din adamlarn himaye etmiler, onlarn geimleri iin toprak datmlar yaptrmlard. Sadrs-Sdr da, bunlarn denetimini yapmtr. Mansbdar: Bey karl bir terimdir. Mansb sahibi anlamna mansbdar diye hitap edilirdi. HeftHezri, Penc Hezri ve Deh Ba belirli saydaki askerin komutan idi. Mansbdarlar ayn zamanda hem Trke ve hem de Farsa unvanlar kullanmlardr. D-esbe (iki atl), Se-esbe ( atl) anlamna gelirdi. Tmar sahipleri, belirli askere bakmak ve savaa hazr tutmak zorundayd. Zaman zaman

1339

svariler blgelerinde kontrol edilir, gerek at says tespit edilirdi. Delhi sultanlklar zamanndan beri svari meselesi baz suiistimallere uramtr. Bir ata sahip kii, yasal olmad halde , drt ata malikmi gibi denetimcileri kandryor ve ona gre tahsisat alyorlard. Bbrl hkmdarlar, bu gibi hileleri nlemek iin azami dikkat gstermiler, mal kaynaklarn heder olmasn nlemeye almlardr. Bu sebeple Dad- Mahalli Nizamnmesini yrrle sokmular, defter tutturmular ve ie yarar atlar damgalamlardr. Ekberah, bu konuya byk itina gstermi, damgal at saysna gre, sahiplerine tahsisat verdirmitir. Valah: Valah, hassa askeri anlamndadr. Ekberin meydana getirdii ahdi, sekinler ktas idi. Tmar sahibi veya komutanlar, cretlerini kendileri tespit eder, %5 tutarn kendilerine ayrrlard. Yayalar, svariler ve filler, savata nemli rol oynarlard. Bbrller modern harp aletlerine de ihtiya duymular ve mtehassslarn ordu tekilt iinde grevlendirmilerdir. Top kullananlara topu veya topcyan, tfek sahiplerine, tfengendaz denirdi. Filler ise genellikle Bengalden temin edilirdi. ahne-i Piln, fillerden sorumlu grevliydi. Bbrl ordusu, o devrin en kalabalk askerine sahipti. Harp zamannda ikiyz binden ziyade asker topland olurdu. Svariler en nemli asker snf olup, piyadeler ondan sonra gelmekteydi. Eyaletler: Bbrller, XVIII. Asr ortalarna kadar, geni snrlara sahip olmulard. Pencab; Sind, Dab, Kara, Orissa, Bengal, Gucerat, Dekken ve Kemir blgelerinde vilayet sistemi uygulanmtr. Vilyete ayn zamanda Sbe de denilmekteydi. Bunlarn saylar onbe ila yirmi arasnda deimitir. Vli veya sbedar (sipahslar) vilyeti idare ederdi. 1526da Babur zamannda, u idar blgeler mevcuttu: Bihre, Lhor, Siyalkot, Dipalpur, Sihrind, Hisr- Firze, Delhi, Miyan Dab, Mevat, Biyne, Agra, Miyan, Gvalyor, Klpi, Kanau, Sambhal, Lekhnur, Haydarbad, Oudh (Eved), Bahreyi, Cunpur, Bihar, Saren, eparen, Ranthambhor. Vilyetde sbedardan sonra gelen memurlar da divn, bahi, sadr unvanlarn alrlard. Sbeler, serkar (kaza) lara blnmtr. drecisi Fevcdrdr. Her serkar da, pergeneye ayrlrd ki bu birim de nahiye karldr. Kutvl: Kutval, Delhi sultanlklar tekilatnda yer alan idar bir terimdi, Bbrller da bunu devam ettirmilerdir. Vazifesi, ehrin emniyet ve asayiini temin etmekti. Bu, ehir sakinlerinin bir listesini tanzim eder, giri klar kontrol ettirirdi. Kaplarn akam kapanmas sabahleyin almas ile de bu makam sorumlu idi. Pazar yerlerindeki fiyat kontrol, l denetimi, evre temizlii ve Hindu kadnlarn yaklmasn nlemek de Kutvalin ileri arasndayd.48 Kltr ve Sanat Mimr Bbrller, Hindistanda kendilerine has bir mimar tarzn gelitirdiler. Hindistanda hkim olduklar her yerde nemli eserler meydana getirmilerdir. Bu eserler bugn dahi hayranlkla seyredilmektedir. Babur ve Humyun devri, Hindistanda devletin yerlemesi devresiydi. Buna ramen bahe mimarisi gelitirilmi ve Delhi, Agra ile Fetihpur Sikri civarnda baz dzenlemeler, yeni binalar

1340

vcuda getirilmitir. Ekber, Cihngir, ah Cihan ve Evrengzib, Bbrl mimarisine en parlak devirlerini yaattlar. Bbrl bakentleri Kabil, Lahor, Delhi, Agra ve Fetihpur Sikridir. lknce bu merkezler mimr eserlerle, cmi, trbe, bahe, kpr, su arklar ve kklerle sslenmitir. Agra: Ganjn batsndaki en byk kolu Cemne (Jumna) adn tamaktadr. Agra, bu nehrin hemen sahilinde Lodiler tarafndan kurulmutur. skender Lodi (1489-1517) bu yeni kaleyi gzelletirmi, ancak btn Kuzey Hindistan etkisi altna alan iddetli deprem, Agray da ykmtr. ehrin imar Babur tarafndan, 1526dan sonra balatld. Bahe, kk, havuz ve hamam yaplm ve Agraya gzel, plnl ve muntazam grn kazandrlmtr. Agrann ilk byk hamisi Ekberdir. Dier hkmdarlar da en gzel yaplar burada ykseltmilerdir. Tc Mahal, Kale, Msemmem Burc, Moti Mescit, Has Mahal, Cihangir Mahal, Cuma Mescit, Ekber ve timadddevle Trbeleri bata gelen yaplardr. Ekberin trbesi, ehir yaknndaki Sikandaradadr. Tc Mahal, Ercmend Banu Begm iin 1630-1638 yllar arasnda in ettirilmitir. Trbenin ad, Begmn unvan olan Mmtaz Mahalden bozulmadr. Ercmend Banu, Asaf Hann kz olup, 1631de bir doum srasnda vefat etmiti. Onun cesedi geici olarak Burhanpurun kenar mahallesi olan Zeynbada gmlmtr. ah Cihan, anttrbe ile einin aziz hatrasn yaatmak istemi, nan Agraya naklederek, Raca Jai Singhden satn ald bir yere gmdrmtr. te burada Tc Mahl in edilmitir. Tc Mahl, yirmiiki senede tamamlanabildi. Bu zaman zarfnda, aralksz yirmibin ii inat bitirmek iin alt. Trbenin pln stad Mehmed saya aittir. Settar Han, Muhammed erif, Muhammed Hanif ve Emanet Han da Tc Mahali son durumuna getirmilerdir. ah Cihn, hibir masraftan ekinmedii Tc Mahal iin Zaman, Allahn, sanat ve kudretinin zhir olmas iin bu binay vcuda getirdi beytini yazmtr. Bu ant mezar, Agrann ve Hindistann en muhteem yapsdr. imdi bile mimar ihtiamn korumakta, bata dnyann sayl devlet adamlar olmak zere sanatlarn, mimrlarn ilgisini ekmektedir. Fetihpur Sikri: Bu ehir, Agrann otuzyedi kilometre gneybatsnda, Sikri Dann tepesinde kurulmutur. Babur, buradaki glden bahsediyor. Kk ve tophneyi de ayn hkmdar yaptrmtr. eyh Slim iti, Sikrideki maarasnda inziva hayat yaam, bu yzden de taraftarlar bu yeri devaml surette ziyrette bulunmulardr. Ekber, bu eyhin kermeti sebebiyle Sikride daha mkemmel bir ehir meydana getirdi. Gucerat seferinden dnnde, ehrin inatn tamamlatm ve 1574de buraya Fetihpur Sikri (Zafer ehri) ismini vermitir. Bu ehir, 1586ya kadar ondrt yl Bbrllerin bakenti olmutur. Trk (Rum) Sultan, Raca Birbal Saray, Penc Mahl, Divn- Has, Cuma Mescidi, Blend Dervze, Jodh Bai Saray ve eyh Slim iti Trbesi, Fetihpur Sikrinin nde gelen mimar eserleridir. Bu ehrin mimar adan gzel bir tasviri E.W. Smith tarafndan The Moghul Architecture of Fathpur Sikri, (Allahbad, 1894-1898) isimli aratrmasnda yaplmtr. Delhi: Bbrllerin uzun sre bakentliini yapan Delhi, mimar adan Hindistann en ansl ehirlerinden biridir. 1526dan sonra ksa bir mddet Delhi bakent olarak kullanld. Humyun, eskisi

1341

ile imdiki Yeni Delhi arasnda Dinpenah kasabasn kurmutur. Buna dair Ahmed Muammainin ehri Padiah- Dinpenah kaydndan, 1533-1534 ylnda ikamete ald anlalmaktadr. ah Cihan, Eski Delhi (yani: Ll Kot, Cihanpenah, Tulukbad ve Siri)nin kuzeyinde, Cemne Nehrine yakn Kzl Kale (Red Fort)yi iine alan Cihnbad tesis etti. Lhor, Kemir ve Kbil Kaplarnn yer ald h Cihnbad, 1638-1648 arasnda in edilerek, surlarla tahkim edilmi, bata saray olmak zere dier devlet daireleri de buraya tanmtr. Bu ehrin en nemli yaps, Ll Kale ad verilen saraydr. Ali Merdan Han adnda bir ranl mhendis, Cemne Nehrine, Delhinin on kilometre yukarsndan bir kanal aarak, bakenti bundan ayrmtr. Sulama sistemi de gelitirilerek, yeil alanlarn says artrlmtr. Nehr-i Behit Kanal, ah Burcdan dklerek, Hayat-Bah Bahesi boyunca akn devam ettirmekte, sarayn hamam, Divn- Has ve Habgh gibi muhteem binalarn iinden geiyordu. Mizn- nsaf altndan rl rl aktktan sonra, Byk Renkli Saray (mtiyaz Mahl)in serinliklerinde cereyan sona eriyordu. Kale-i Mull, Cemne Nehri sahilinden ykselen ve kumtasndan yaplm tahkimli surlardan meydana geliyordu. ah Cihn zamannda tamamlanmtr. Selimgarh Kalesi ise Al-Kaleden daha kk olup, nehir tarafndadr. Delhinin balca trbeleri de unlardr: Humyun, Ateke Han, sa Han, Han- Hanan, Safdar Ceng, Gzieddin, eyh Fazlullah Cemal Han, Edhem Han, Mirz Necep ve Muhammed Kulu. Bu trbeler iinde en mehuru, Humyunun trbesidir. Dul ei Hatice Begm ve olu Ekber tarafndan 1570de in ettirilmitir. Mimar, Mirek Mirza Gyastr. Trbe, Trklerin Hindistanda meydana getirdikleri ilk byk mimar eser olmaktadr. Saray, devlet daireleri, trbeler yannda camiler de nemli bir yer tutmaktadr. Cuma Mescit, Begmpuri Mescit, Hayrl-Mescit, Hirki Mescit, Ziynetl-Mescit ve Fetihpuri Mescit nde gelen camilerdir. Lhor: Pencab blgesinin byk ve tarih ehirlerinden olan Lhor, 1584-1598 arasnda bakent olarak kullanld ve Ekberh burada ikamet etti. Kalesi tamir ettirilmi ve baz tahkimatlar yaplmtr. Cihngirh da burada oturdu. Bu dnemde Lhor, zenginlik ve ihtiamnn zirvesine ulamtr. Ad geen hkmdar ldkten sonra Lahorda topraa verilmi ve daha sonra da mehur trbesi yaplmtr. Trbenin zeri aktr. Sandukas beyaz mermerden yaplmtr. Trbe ahdrda olup, Dilg Bahesi tarafndan evrelenmektedir. Moti Mescit, 1600de Cihngir tarafndan yaptrlmtr. Kale binalarna da byk yatak dairesi (Habgh) ilve ettirilmitir. Anarkali Trbesi ve Vezirhan Cmii de Lhoru ssleyen yaplar arasndadr. ah Cihn da limar Ba denilen baheyi, dinlenme yeri olarak semiti. Padih Cmii, Lhordaki abidev eserlerden biridir. Byk bir n cephesi vardr. Mermer ilemesi ekil itibar ile orijinaldir. beyaz mermer kubbesi ile Hazur Badan girilen mermer ve kum tandan yaplm kaps, gzel bir grn kazandrmaktadr. Evrengzib tarafndan in ettirilen bu cami, Lhorda en ok ziyaret edilen yerler arasndadr.

1342

Dier ehirler: Bbrl hkmdarlar, sadece yukarda zikredilen bakentlerde deil, dier yerlerde de imr faliyetlerinde bulunmulardr. Allahbd, Benares, Galyor, itor, Mandu, Hisar ve Evrengbdda cmi, saray, trbe, bahe ve kpr in ettirmilerdir. Ekberah, Allahbadda, Krk Stn Kkn; Cihngir, Kemirde irinagar yaknndaki yazlk kkleri ve limar Bahesini, Calendarda, Nr Mahaldeki saray kapsn yaptrmtr. Bengalde ve Gaurda, ehir mimrisinin gzel rneklerinden biri verilmitir. Ancak, ngiliz ve Portekiz saldrganl bu aheserlerle ssl yreyi enkaz haline sokmutur. 1562de vefat eden Muhammed Gavsn trbesi de, Galyorda olup, Ekberin emri ile bu eyhe yakr tarzda in ettirilmitir. Ecmirde, eyh Muineddin iti iin yaptrlan trbe, tara mimrisinin en gzel rneklerindendir. Cihangirin Mandudaki Nilkent Yazlk Kk, eyhapuradaki Av Kk de XVII. asrn mimar eserlerindendir. Evrengzib, Dekkende Haydarbaddaki Fethnagar 1653de ele geirdikten sonra, kendi adn vermitir. Evrengbd, Melik Amber Cmii, ei Rabiatd-Devran trbesi ve saraylarla o yrenin en mehur ehirleri arasna girmitir. 20 ubat 1707de len Evrengzib, Ellora Maaralar civrnda, Devletbd yaknlarnda Hulbd (Ravz)da topraa verilmitir. Onun iin yaplan trbe de deiik bir mimr zellik arzetmektedir. Evrengzib, Benares (Ki), Vinavat Altn Tapnan kuzeyinde, Pencganga Chat yaknnda byk bir cami yaptrm, bylece slmiyetin Hindu dini karsndaki yceliini sembolletirmitir.49 Tarih lmi Hindistanda Trk ve slm tarihiliinin gelimesinde Bbrllerin rol byktr. Bizzat Bbrl hkmdarlar ve onlarn saraylarnda grevlendirdikleri limler dier ilimler yannda, tarihilie de altn devrini yaatmlardr. Herat Mektebi ananesi ve Hind-ran gelenei tarihilii etki altna almtr. M. Elliot ve J. Dowson, Bbrl devri tarihilerinin eserlerini bir klliyt hlinde, konularn akna gre ngilizceye tercme etmilerdir. XVI. asrdan Bbrllerin ykl tarihi olan 1858e kadar hemen her hkmdar devrine ait tarihler mevcuttur. Gzi Zhireddin Babur, hatrt nevinin en gzel rneklerinden birini vermitir. Baburnme, 1526-1530 tarihleri arasnda kaleme alnm olup, 1494-1529 hdiselerini ihtiva etmektedir. Baburun yazm olduu asl nsha bugn kayptr. Fakat Baburnmenin daha sonraki kopya ve tercmelerine sahip bulunmaktayz. Reit Rahmeti Arat, Baburnmeyi, tarih kitab deil, olaylarn vakit bulunduka kaydedildii bir not defteri olarak yorumlamaktadr. Glbeden Begm, Baburun kzdr. Ekberahn emriyle Babur Humyun ve kardelerini anlatan Hmyunnmeyi telif etmitir. Glbeden, bu eserinde aile iinde gelien olaylar en yakn ahit olarak nakletmektedir. Hayat hakknda ok az bilgiye sahip olduumuz Cevher, Humyunun aftabacs yni brikdryd. Tezkiretl-Vkt, Glbedenin Humyunnmesi ile ayn yl tamamlanmtr.

1343

Abdullah,

Tarih-i

Davudnin

mellifidir.

Cihngir

devrinde

Babur-Lodi,

Humyun-Sri

mcadelesiyle bu hkmdarn 1555de geri dnn, iktidar ele geiriini anlatmtr. Abbas Han, Afgan asll bir ailedendir ve Servan lakabyla hret bulmutur. Tzk-i irhyi Ekberahn maiyetinde iken tamamlamtr. Sur sultan irh evresinde gelien olaylardan bahsetmektedir. Ebl-Fazl Allm, Ekbernmenin mellifidir. Bu tarihteki minyatrleri Basavan isimli Hindu yapmtr. Devlet kademelerinde vazife alarak baz seferlere de katlan Ebul-Fazl Allm, 1602 ylna kadar gelen olaylar anlatmaktadr. Bu mellifin yin-i Ekber isimli eseri ise, XVI. asr Bbrllerinin sosyal, idar ve kltrel durumunu tasvir etmektedir. Abdl-Kadir Bedaun, Ekber zaman tarihilerindendir. 1590-1596 arasnda gizlice yazlan ve bir mddet saklanan Mntehabt-Tevrihde, Delhi sultanlklar, Babur ve haleflerinin 1596ya kadar yaadklar olaylar tasvir edilmitir. Nizmeddin Ahmed, umum bir Hind tarihi saylan Tabakat- Ekberyi yazm, eserini hmisi olan Ekberaha ithaf etmitir. Ferite de, Nizmeddin Ahmed gibi hret sahibi bir tarihi olup Glen-i brahimyi yazmtr. O da Bicapur ve Ahmednagar sultanlarnn himyesini grm, XVII. Yzyln sz en ok edilen tarihini telif etmitir. Bbrl hkmdarlar arasnda byk ahsiyetlerden olan Cihngir, ahs hatralarn Tzk-i Cihangirde anlatmtr. 1605-1622 dnemini kendisi, hastalndan sonra 1624e kadar olan zaman da ktibi Mutemid Han yazmtr. Mutemid Han, Cihangirin yakn ve husus ktibi idi. Hkmdarn emri ile kbalnme-i Cihngiryi yazm, burada Nr Cihann evlenmesi, h Cihn ayaklanmas, Mahabet Hann nfuz kazanmas, onun kard olaylar tasvir etmitir. Abdlhamid Lahor, Padihnmeyi Allmyi rnek alarak yazm ve bu devir olaylarn ak bir ekilde eserinde ilemitir. nayet Han, ah Cihann ktphanecisiydi. Buradaki yazmalar esas alarak, h Cihnnmeyi meydana getirmitir. ah Cihan Delhisinin kuruluu, Kandehar sava ve Mr Cmle ile ilikileri yazmtr. Muhammed Salih Kambu, ah Cihann sarayna mensuptu. Hkmdarn hastal, Dr, Evrengzib, Mrad Bah ve Sleyman ikhun sebep olduu olaylar Aml-i Slihde bahis konusu etmitir.

1344

Bbrl hkmdar Evrengzib de, muhtelif zamanlarda yazdklar mektuplar Adb- lemgirde toplamtr. Rkat- lemgir de ayn tarzda kaleme alnm bir baka eserdir. Muhammed Kzm da, lemgirnmede, bu hkmdarn emirleri, ah Cihnn hastal ile saltanat kavgalarna yer vermitir. Mufaddal Han da kendi adn tayan Tarih-i Mufaddalda, 1627-1660 dnemini anlatmaktadr. Rai Bhara Maln Lbbt-Terih-i Hindi, XVII. yzyl Hind sultanlklar ile olan mnsebetleri konularn ihtiva etmektedir. Bu tarihi ayn zamanda Dr ikuhun yannda divnda vazifeliydi. Bahtvar Han, Mirt- lemi; Hfi Han, Mntehabl-Lbab; Muhammed Ski Mstaid Han, Mesr- lemgiryi; Muhammed Haim Ali Han, Mntehabl-Lbab; ahbd, Tarih-i Hindi; Anand Ram Muhlis, Tezkireyi yazmlar ve XVII-XVIII. asr Bbrllerini tasvir etmilerdir. Tahrannin yazd Tarih-i aatay ayn zamanda Tarih-i Muhammedh diye de bilinmektedir. Bu eser de 1739da, Ndirahn Hindistandan ekiliine kadarki olaylardan bahsetmektedir.50

1345

Osmanl ve Bbrl Devleti Arasndaki likiler / Do. Dr. Azmi zcan [s.761-765]
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Kuruluu XVI. yzyln ilk eyreinde gerekleen Babrl Devleti ksa srede o alarn en byk devletlerinden birisi haline gelmi ve btn Hindistan alt ktasnn neredeyse tamamna hakim olmutur. Devletin ismi hakknda bir mutabakat yoktur. Dou literatrnde ve bizde devletin kurucusu olan Babr Timurun soyundan geldii iin Timurun nisbesi makamndaki Grkani adyla da anlmaktadr. Ayn ekilde bizzat Hind Mslman belgelerinde bu devlete aatay Devleti eklinde de atflar mevcuttur. Bat da ise yanl bir ekilde bu devlet Mool Devleti olarak anlagelmitir. Bunun sebebi Hindistana kuzeyden gelen tehditler genel olarak Mool olarak nitelendii iin tabiatyla Babrn ordular da bu ekilde anlm ve yerli literatre bu adla gemitir. Hindistana gelen ilk Avrupallar ncelikle gneyde, Gucarat blgesinde yaayan halkla temasa getiklerinden dolay Babrlleri onlarn diliyle nitelemiler, bylece Mool ifadesi Bat literatrne de gemitir. phesiz Babrllerin Trk soyundan olduklar herkese bilinmektedir. Bununla birlikte bir galat olarak literatre geen Mool ifadesinden bir trl vazgeilememi, ancak zamanla Babrllerin gerek Moollardan farkllklarn belirtmek gayesiyle bu terim Mughal olarak yumuatlmtr. Bu bakmdan Batl kaynaklarda Babrller iin kullanla gelen Mughal kelimesini kesinlikle Moollarla kartrmamak gerekmektedir.1 Timurun beinci kuak torunu olan Babr XVI. yzyln balarnda Kabil merkezli kk bir sultanl idare ediyordu. Byk bir askeri yetenee sahip olan ve ayn zamanda iir ve edebiyatla ilgilenen Babr, yllarca Timurlularn eski bakenti Semarkand ele geirmeye alm, fakat geici bir ka baarnn dnda buna muvaffak olamamt. Nihayet 1511-12 deki sonusuz giriimlerinin akabinde zbeklere kar mcadele etmektense Hindistan taraflarna ynelmeye karar vermi ve Kandehara ynelmiti. 1519da Hindistana ilk seferini gerekletirdi ve Pencab blgesinde baz yerleri ele geirdi. Bu srada Hindistann byk bir ksm Delhi sultanlarndan brahim Ludinin hakimiyeti altnda idi. Babr Hindistanda iken Kabil zbeklerin saldrsna uraynca tekrar geriye dnd ve bir mddet daha Kabilde kald 1525de brahim Ludinin muhalifleri Babr Hindistana davet edince gl bir orduyla tekrar Hindistana ynelen Babr 21 Nisan 1526da 100.000 kiilik Ludi ordusunu malup ederek Delhiye girdi ve artk XIX. yzyln ortalarna kadar devam edecek Babrl Trk Devletinin temellerini atm oldu. Osmanl Padiah Kanuninin Macaristan seferine kt gnlere rastlayan Panipat Sava sayca kendilerinden ok fazla bir orduya kar kazanlan askeri baaryla Babrn bu alandaki yeteneini ortaya koyduu gibi XVI. yzylda slam tarihinin en nemli olaylarndan birisi olma zelliini de ihtiva etmektedir. Babrn ordusunun bu savata Osmanl sava teknikleri kulland ve baz Osmanllarn Babr ordusunda hizmet verdii de ayrca bilinmektedir.

1346

Panipat Zaferinden sonra hakimiyetini Orta ve kuzey Hindistanda yava yava salamlatran Babr Kandehardan Bengal snrna kadar geni topraklar ele geirerek Aralk 1530da vefat etti ve yerine olu Humayun ah geti. Bu srada henz 22 yanda bir gen olan Humayun ah cesur olmakla birlikte babasnn sahip olduu dier zelliklere sahip grnmemitir. Nitekim tahta hak iddia eden kardelerinin yol at zaafn da katksyla Hindistandan hl midini kesmemi Ludi Afgan Emirleri ve yerli racalar karsnda bir mddet sonra pek baar gsterememi, ve on yl kadar Hindistan terk ederek Kabilde yaamak durumunda kalmtr. Humayunun tekrar Delhi blgesinde hakim olmas ve Babrl Devletini ihya etmesi XVI. yzyln ortalarndadr. (1555). Ancak Hmayun bundan sonra pek uzun yaamam ve 1556 Ocanda Lahorda saraynn merdivenlerinden derek vefat etmitir. Humayundan sonra yerine Babrl Devletinin en byk sultanlarndan biri olacak olan Ekber geti. Henz 13 yanda olan Ekber ah babasnn kymet verdii adamlarndan Bayram Hann rehberliinde devlet ynetiminde byk baar gsterdi ve sratle topraklarn geniletmeye balad. Yzyln sonlarna doru Babrl Devleti Hindistan alt ktasnn gneyde Bijapura kadar olan btn blgelerin hakimiyetini ele geirmiti. Ekber uzun sren saltanatnn sonunda 1606da vefat ettii zaman byk bir imparatorluk brakmt. Bu bakmdan Babrl Devletinin hem fiziki manada hem de messeseler manasnda gerek temellerini ortaya koyan Ekber olmutur. Bir taraftan devletin idari prensiplerini ortaya koymu, dier taraftan aslen farkl olan bir corafyada ounluu oluturan Hindular sisteme dahil ederek kendisinden nce kimsenin yapamad bir eyi gerekletirerek istikrar salamtr. Ekber bunu yaparken bir ksm Batl yazarlarca slam, Hinduizm ve Hristiyanln karmndan oluan yeni bir din gibi (dini ilahi) anlalan msamahal yaklamnn ve deiik dinlerin mensuplarna olan hogrl tavrnn byk faydas olmutur. Ekberden sonra Babrl tahtna srasyla Cihangir (1605-1627), ah Cihan ve son byk sultan Evrengzib gemitir. Evregzibin 1707de vuku bulan vefatyla birlikte Babrl Devleti bir kriz dnemine girmitir. Bir taraftan Afgan Nadir ahn basks, dier taraftan ba gsteren taht kavgalar ve nihayet Avrupallarn Hindistana gz dikmeleri neticesinde hzla dalma srecine giren devlet XIX. yzyln ortasnda 1857de son bulmutur. Babrl Trklerinin Hindistan gibi kendilerine yabanc olan bir corafyada yzlerce farkl dil ve rktan insanlar ksa zamanda hakimiyet altna alarak yz seneden fazla bir idare etmeleri tarihiler tarafndan o alarn en byk olaylar arasnda gsterilmekle birlikte, Trkiye tarihilii tarafndan ihmal edile gelmitir. Bu gelenekte Osmanl anlaynn pay var mdr belli olmamakla birlikte ayn devirlerde farkl corafyalarn efendileri olan ve alarna damgalarn vuran bu iki Trk devletinin birbirleriyle yakn ilikiler ierisinde olmadklar bilinmektedir. Osmanl kaynaklarnda, Babrllere yaplan ilk atflar XVI. yzyln ilk yarsna aittir.2 Ancak, Cihangir devrine kadar resmi ilikiler bulunduuna dir kayda rastlanmamtr. Muhtemelen bu

1347

kopukluun arkasnda Timurun Osmanllar Ankara Savanda (1402) malup etmesinin anlar ve Hindistanda kuvvetlenmeye balayan Babrllerin, Osmanllar tarafndan nceleri phe hatta biraz da endie ile karlanm olmas ve iki devletin Trk-slam dnyasnn liderlii hususunda tadklar rekabet duygusunun pay bulunmaktadr.3 Aradaki ilk ciddi irtibat 1555te Basrada mahsur kalan Osmanl donanmasna yardm iin Hint kaptanlna tayin edilen Seydi Ali Reisin Portekiz donanmasyla yapt arpmadan sonra iddetli frtanann tesiriyle Hindistan sularna srklenmesi ve daha sonra karaya kp Humayun ahla grmesiyle balad. Bu grmede Seydi Ali Reis Osmanl elisi kabul edilerek ilgi ve ihtimamla karland Seyd Ali Reisin Mratl-Memalik adl eserinde kaydedildiine gre Babrl Sultan Humayun ilgin bir ekilde Osmanl sultanlarnn stnln kabul etmi gibi grnmektedir. Humayun ah, Seyd Ali Reise Hindistann m yoksa Vilayet-i Rmun mu byk olduunu sormu, Seyd Ali Reis de Hindistann, yedi iklime hkmeden Osmanl padiahnn mlknn onda biri kadar bile olmad eklinde cevap vermitir. Daha sonra seyyahlardan duyulan haberlere gre inde bile Osmanl padiahnn isminin hutbelerde zikredildiini ifade ettiinde, Humayun gayet mtevaz bir ekilde, hakikaten yeryznde padiahlk nam Devletl Hdavendigarn hakkdr bakalarnn deildir diyerek, Osmanl padiahlarna dualar etmitir.4 Humayunun padiah demekle halifelii kasdedip kasdetmedii metinden tam anlalmamakla birlikte, ondan sonra gelen Ekber ahn ilk yllarnda Kanunye yazd bir mektupta, Osmanl Sultann zamann halifesi olarak tand sylenmektedir.5 Bununla birlikte, ilerleyen yllarda Ekber ah Osmanllara kar menfi bir tavr taknm ve kendisinin de halife olduunu iddia etmeye balamtr.6 Bir ara Safavler ve zbeklerle beraber Osmanllara kar bir ittifak giriiminde de bulunan Ekberin7 daha sonra Portekizlilerle birlikte Yemene bir saldr planlad da nakledilmektedir. zellikle Yemen Hadisesi Osmanllarca ciddiye alnm ve blgeye takviye kuvvetler gnderilmiti.8 Ekber ahtan sonra Babrl hkmdar olan Cihangir, saltanatnn ilk yllarnda Osmanllara kar genelde kaytsz kald. Asl ad Selim olduu halde Yavuz Sultan Selimden dolay bu ad kullanmayan Cihangir Tzk-i Cihangiri adl hatratnda dedesi Timurun Osmanllara kar zaferinden iftiharla bahsetmekte ve Babrllerin daha stn olduunu ima etmektedir.9 Osmanllara kar gsterilen kaytszlkta muhtemelen onun Safavlerle olan dosttluunun da pay vard. Fakat bir sre sonra Babrllerle Safevler arasnda ihtilaf ba gsterince, Cihangirin Safevlere kar Osmanl ve zbeklerle birlikte bir snn ittifak planlad hatta bu gaye ile Sultan IV. Murada (1622-1640) bir mektup yazd grlmektedir. Ancak bir sene sonra vefat edince bu giriim neticesiz kalmtr.10 Kaynaklarn bildirdiine gre, Osmanllarla ilk dzenli diplomatik mnasebetler ah Cihan (1627-1658) tarafndan balatlmtr. Selefinin planlad Snn ittifakn gerekletirmek gayesiyle IV. Murada bir mektup daha yazan ah Cihan, Mir Zarif sfahan adnda bir eli de gndermitir.11 Padiah IV. Murad da Arslan Aa adnda bir elisini zengin hediyelerle Hindistana gndermi ancak Osmanl Padiahnn mektubunun slubundan holanlmad iin bu irtibat devam ettirilmemitir. Her ne kadar bu teebbsnde hayal krklna uramsa da ah Cihann kendi mektubunda Osmanl

1348

Padiah iin kulland ifadeler olduka dikkat ekicidir; Mslman sultanlarn hn, hilafet makam iin Allah tarafndan seilmi ve Mslman krallklar arasnda birliin tesis edicisi. Dikkat edilirse, burada kullanlan ifadeler sade bir diplomatik nezaket gstergeleri olmann tesinde anlamlar tamaktadr.12 Geri Hindistandaki Mslman sultanlar Osmanllardan ok nce bile lemml halife mefhumuna pek yabanc deillerdi. Bu cmleden X. yzyldan itibaren Gazneli Mahmud ve Delhi sultanlar pratikte hibir etkinlikleri olmasa bile, Abbasi halifelerine manevi ballklarn ve sadakatlerini devaml dile getirmilerdi. phesiz bunun sebeplerinden birisi, halkn gznde kendi meruiyetlerini kuvvetlendirme gayretidir.13 Dier yandan, baz Babrl hkmdarlarnn da Hindistan iinde halife sfatn kullandklar ve bu ekilde para bastrdklar bilinmektedir.14 Ancak, bu Babrllerin lemml hilafete bir hak iddia etmelerinden dolay deil, fakat imparatorluk snrlar ierisinde bu messesenin uyandrd hrmet ve saygdan dolay, kendi idarelerini salamlatrmak ve birlii tesis etmek gayesine matuf olduu aktr.15 Cihangirden sonra Babrl ile Osmanl ilikilerinde yaanan ksa durgunluktan sonra ilk adm 1649da Padiah IV. Mehmet tarafndan atlarak Seyyid Muhiddin adnda bir eli Hindistana gnderildi. Bu teebbsn gayesi, Orta Asyada devam eden karklklarn ve hanlklar arasndaki kavgalarn sona erdirilmesinde Babrl desteinin salanmas idi. Ayn duygular paylatn ifade eden ah Cihan daha da ileri giderek Safevilere kar bir Babrl Osmanl ve zbek Snni cephesi oluturmay dnd, fakat iyi niyet ifadeleri ile hediyeler tayan karlkl bir ka eli gnderilmesinden te somut bir adm atlamad. Evrengzib ah (1658-1707) zamannda 88ile Osmanllar arasndaki resm mnasebetlerin son derece seyrek olduu grlr. Evrengzibe slam dnyasnn her tarafndan clus tebrikleri geldii halde Osmanllarn kaytsz kalmalar onun da Osmanllara kar souk durmasnn nedenlerinden biri olarak gsterilir. Tarihi zzye gre ise, Devlet-i Aliyye ile Hind Devleti beyninde derkr olan ittihad- din ve mezheb hasebiyle ezkadim resmi mehabbet cri ve tarafeynden refte refte irsl-i rsl ve resil ile dostluk ve mevedded mtemd olup lkin ber muktezay takallbat epey yllardan beri vuku bulan tebeddlat evza-i ran takribi ile sfery- tarafeynin berren azimetleri bir gn asr ve bahren seyr-i slkla- bir trl emr-i hatr olmaktan n badden ber amed d mnkati olmutu16 Buna ilave olarak sylenebilecek sebeplerden birisi, belki de en nemlisi Evrengzibden sonra Hindistana hakim olan kargaa ve danklktr. Bununla birlikte Padiah II. Sleyman 1689da Evrengzibe Ahmet Aa adnda bir eli gndererek mnasebetleri yeniden tesis arzusunu belirtti. II. Sleymann mektubundan bu durumun Avrupa karsnda urad askeri malubiyetler, mali skntlarn ve kuraklk yznden yaanan meselelerin stesinden gelebilmek iin dier Mslman devletlerden destek aray gayesiyle atlm bir adm olduu anlalmaktadr. Evrengzib ise bu konuda hibir teebbste bulunmad gibi ilikileri gelitirmeyi de dnmedi. Ancak, XVII. yzyln sonuna kadar grlen diplomatik mnasebetler, lkeler ve insanlar arasnda daha yakn kltrel ve ticar ilikilerin gelimesine oktan zemin hazrlamt. zellikle Osmanl himayesinde bulunan Hicaza

1349

dzenli olarak gidip gelen haclar, iki Mslman lke arasnda daha yakn balar kurulmasnda arac olmulardr. Ayrca gittike yaylan tasavvuf hareketleri ile kltrel ve ilm al veriler de bu ilikilere katkda bulunmutur. Bu cmleden Molla Faiz, eyh Ebul Fazl, Molla Abdulhakim Siyalkot, ehabuddin Ahmed, mer el-Hind ve Abdul Hay Dihlev gibi birok XVI. ve XVII. yzyl Hindli alimlerin hretleri stanbula kadar yaylm ve medreselerde kitaplar okunmutur.17 eyh Ahmed Serhendnin Mektubat18 ile Evrengzibin hazrlatt mehur Fetavy- Alamgir, Osmanl lkesinde biliniyor ve yaygn bir ekilde okunuyordu.19 Ayn ekilde, Mevlannn Mesnevsi de Hindistanda en ok okunan ve tannan eserlerden biriydi. Klasik Trk edebiyatnda nemli bir yenileme hareketi saylan sebk-i hindi akm da dnemin airleri arasnda kolaylkla yaygnlk kazanmt. Keza Mimar Sinann talebesi Mimar Yusufun Hindistana giderek, Babrllerin hizmetine girdii ve Agra ve Delhide baz binalar ina ettii bilinmektedir.20 Bu arada, birok Osmanl asker uzmanlar da Hindistann muhtelif taraflarnda Mslman sultanlar tarafndan sk sk yksek rtbelerle istihdam edilmi, hatta zaman zaman Hindistan ordular bile Osmanl sava dzenine gre eitilmiti.21 Tabiatyla bu ve benzeri ilikiler, ayn zamanda Hindistan Mslmanlarnn Osmanllar daha yakndan tanmalarn salamt. Bu yzden XVII. yzyl sonrasnda kesilen dzenli diplomatik ilikiler iki lke insanlar arasndaki mevcut balarn gelimesine bir engel tekil etmemitir. O derece ki bir tarafta Osmanllarn Avrupallara kar zaferleri Hindistan Mslmanlar tarafndan da cokuyla kutlanrken, Osmanl lkesinde de Babrl hkmdar Evrengzibden, Allah yolunda Gazi, doruluk, takva ve din yolunda ihlasda ei olmayan eklinde bahsedilmekteydi.22 Evrengzib ahla balayan durgunluk uzun sre devam ettikten sonra 1713de Babrl tahtna geen Ferruh Siyer tarafndan stanbula gnderilen bir eliyle sona erdirilmek istendi. Osmanl Devleti ile diplomatik iliki kurup kendi tahtn salamlatrmay dnd anlalan Ferruh Siyerin mektubundaki slup beenilmedii ve verdii bilgilere itimad edilmedii gerekesiyle kendisine bir cevap verilmedi. Daha sonra tahta geen Muhammed ah da Padiah III. Ahmede yazd Osmanllar ve hilafet iin saygl, nazik ifadeler tayan mektubu Osmanl Babrl ilikilerinde scak bir hava balatt. Bundan sonra Safevi tahtn ele geiren Nadir ahn her iki devlet iin de ciddi bir tehdit olarak ortaya kmas vesilesiyle Osmanllarla Babrller arasnda ittifak ve destek teebbsleri grld. Ancak nihai noktada iki devlet arasndaki mesafe bu teebbslerin gereklemesine imkan vermedi.23 Buna mukabil bu dnemde gittike yaylan ngiliz hakimiyetinin Hindistan Mslmanlar zerinde derin tesirler brakt ve onlar yeni araylara ittii grlmektedir. Zira tarihlerinde ilk defa artk yabanc bir devlete tbi olarak yaamak durumunda kalyorlard. Fakat dier tarafta, kendi dindalar Osmanllar ise, hl gl ve hl bamsz bir devlet olarak Bat karsnda durmakta idi. Bu artlar altnda gittike artan mitsizlik ve karamsarlk havasnda Hindistan Mslmanlar Osmanllara bir baka duygu ile balanmaya ve Osmanl padiahlarn halife olarak tanmaya baladlar. Mesela Mehur ah Veliyyullah (1703-1762), Tefhimat- lahiyye adl eserinde Osmanl padiahndan EmirulMminin diye bahsederek yle yazmtr:

1350

Sultan Selim Han zamanndan beri Arabistan, Msr ve Suriye gibi bir ok memleketler Osmanl sultanlarnn hakimiyeti altndadr. Onlar ayn zamanda Mukaddes topraklarn hmisi, hac ve hacla ilgili mahmul ve kervanlarn dzenleyicileridir. Bu sebebden onlarn her biri Hicaz ve Suriye minberlerinde Emirul-Mminn olarak zikredilmektedir.24 XIX. yzylda Hindistan Mslman arasnda Osmanl hilafetinin manevi ahs etrafnda gelien ballk ve kaybettikleri kendi siyasi hakimiyetlerine Osmanl Devletinin varlnda teselli araylar bu devletin yklna kadar devam edecektir. Sonu olarak halk baznda gelien bu ilgiye ramen mezkur dnemlerde iki devlet arasnda youn bir irtibatn olmamasn u sebeplere balayabiliriz. Her eyden evvel her iki devlette de devaml bir diplomatik temsilci bulundurma gelenei ok sonralar balayacaktr. Sz konusu olan zaman diliminde sadece belirli bir grevle geici ziyaretler yaplmaya allmtr. Bir dier husus Osmanllarn zbeklerle olan yaknldr. Halbuki balangtan itibaren Babrller mtemadiyen zbeklerle bir atma ierisinde olmulardr. Babrllerin Timur soyundan olmalar da bir dier meseledir. Buradan hareketle Babrllerde baka sultanlklar, kk grme eilimi varken Osmanllarda ise Ankara Savann hatralar hi unutulmamtr. Dier taraftan her iki devlet corafi olarak birbirlerine komu deillerdi ve aralarnda bu yzden dorudan bir ekime vesilesi olmad ama bu durum irtibatn gelimesine de nemli bir engel tekil etti. Keza aradaki mesafe uzakl ticari ilikilerin kurulmasna da imkan vermemitir. Btn bunlara ramen bir ortak tehdit, Safaviler, zaman zaman her iki devleti ibirlii arayna srklemise de bundan da bir sonu alnamamtr. 1 2 3 Bkz. Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara, 1947, II, 1-6. B. Lewis, The Mughals an the Ottomans, Pakistan Quarterly, VII, 2, 1968, s. 5. Ayn yer. S. 6 Muhtemelen bu, Osmanllarn, Humayun ile sava durumunda olan Gucerat

Sultanl ile ittifak halinde olmas yzndendir. 4 Seyd Ali Reis, Miratl-Memalik, (Hz. Necdet Akyldz), st. ty, s. 75. Mslmanlar

arasnda geleneksel olarak hakimiyetin iki iareti, hutbede sultann adnn okunmas ve parann onun adna baslmasdr. D. B. Macdonald, Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory, London 1903, s. 56. 5 T. W. Arnold, The Caliphate, London 1967 (tpk basm), s. 159-162; A. Ahmad, Studies in

Islamic Culture in the Indian Environment, Oxford 1964, s. 28; A. Rashid, a.g.m., s. 536. Seydi Ali Reis kitabnda bu mektuptan bahsetmemektedir. Katip elebi Tuhfetul-Kibar fi Esfar- Bihar adl eserinde bu mektubun Humayuna ait olduunu syler. M. Y. Mughul, Turco-Pakistan Relations in Historical Perspective, Grassroots, XII-XIV, 1988, Sind, s. 18, dn. 28.

1351

Osmanllarn snnliin hamisi olduklar ifade edildike, Ekberin rencide olduu

sylenmektedir. Hatta Ekberin dini anlayna kar kan Kutbiddin Han isimli birisi, Osmanl Devletinin gnll temsilcisi olmakla sulanmt. J. N. Sarkar, Asian Balance of Power in the Light of Mughal-Persian Rivalry in the 16th and 17th Centuries, Studies in the Foreign Relations of India, Hyderabad 1975, s. 205; A. Ahmad, Studies in Islam., s. 33. 7 8 N. Sarkar, a.g.m., s. 205. Ayn yer, B. Lewis, The Mughals. , s. 6; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1982-

83, III/II, s. 263. kincisi bu hususdaki Ferman da ihtiva eder. 9 10 11 Tuzuk-i Jahangiri or Memoirs of Jahangir, N. Delhi 1978, s. 144-145. Naima, tarih III, s. 1263; N. Sarkar, a.g.m., s. 205, 206. A. Rashid, Ottoman mughal relations During the Seventeen Century, Trk Tarih

Kongresi, ses. 3 Ankara 1967, s. 537; Pakistan and Turkey, Karachi 1967, s. 9; B. Lewis, The Mughals., s. 7. Mesela, 1649da bir vesile ile Osmanl Sultan, ah Cihana yazarak ayn inan ve mezhepte olanlarn birbirleri ile savamas Kuran hkmlerine, Snnete ve cmaya gre yasaklanmtr gerekesiyle ona zbekler arasndaki ihtilaf halletmesini tavsiye etmitir. Feridun Bey, Mneat- Selatin, Constantinople 1848, II, s. 280. 12 A. Ahmad, Studies in Islamic Culture., s. 37-38. Son satr ah Cihann ba veziri

tarafndan yazlmtr. 13 M. Mujeeb, Tahe Indian Muslums, London. 1967, s. 72, 236; M. Hasan Khan, History of

Tipu Sultan, Calcutta 1951, s. 128. Buna mukabil, Abbasi halifesi tarafndan Gazneli Mahmuda Yemin-i Hilafet ve Emirul-Millet unvanlar verildi. Gazneli Mahmud daha sonra kendi unvanlar ile birlikte Halifenin adn da tayan paralar bastrd. Bu usul Badaddaki Abbasi hilafetinin sona ermesine ramen XIV. yzyla kadar devam etmitir. Ahmed Gauri, The Sunni Theory of Caliphate and Its Impact on the Muslim History of India, Islamic Literature, XIII, nr. 6 Haziran, 1967, s. 46-47. 14 T. W. Arnold, a.g.e., s. 15 Lane-Poole, Catalogue of Indian Coins in the British Museum,

LXXIIIa atfta bulunuyor. 15 16 G. Minault, The Khilafat Movement, N. York 1982, s. 5. zzi Sleyman Efendi, zzi Tarihi, ty. S. 13; . H. Uzunarl, a.g.e., IV/II, s. 150. Fakat bu

demek deildir ki, arada hi iliki olmad. ok az ve dzensiz de olsa, dostlua mteallik diplomatik ilikiler mevcuttu. Bkz., ayn yer, s. 150-156; Riaz-ul Islam, Calender of Documents on Indo-Persian Relations, II/10, Karachi 1982; Y. H. Bayur, Osmanl Padiah II. Sleymann Grkanl Padiah Alamgir (Evrengzib)e Mektubu, Belleten, XIV, nr. 53, 1950, s. 268-287.

1352

17

M. Y. Mughul, Turco-Pakistan Relations. , s. 8. zellikle Nakibendlik, Kadirilk ve

Mceddidiyeliin her iki lkede de yaygn hale geldii bilinmektedir. Mevlana Halid Rum, Hindli Mceddidiye eyhi, Gulam Alinin Anadoludaki vekili idi. A. H. Ali Nadwi, Muslims in India, (trans. ) M. A. Kidwai, Lucknow 1969, s. 49-50; A. Rashid, a.g.m., s. 544. 18 eyh Ahmed Serhendnin Osmanl memleketlerinde birok mridi vard. A. H. Ali Nadwi,

a.g.e., s. 49. Mektubtn Trkeye ilk dzenli tercmesi 1860da Mstakimzde Sleyman tarafndan yapld. Y. Friedman, Shaykh Ahmad Sirhindi, Montreal and London 1971, s.1. 19 20 21 22 s. 35. 23 24 Bkz. A. zcan D..A, XVIII, Hindistan, s. 82-83. Alnt iin, bkz. Abul Kalam Azad, Khilafat and Jazirat-ul Arab (trans. ) M. A. Qad, A. Rashid, a.g.m., s. 544. B. Lewis, The Mughals. , s. 9. V. J. Parry, Warfare, The Cambridge History of Islam, II, s. 83. Alnt iin, bkz. H. A. R, Gibb and H. Bower, Islamic Society and the West, I, London 1963,

Bombay 1920, s. 183-184. Bu ifadenin Osmanl hilafetinin tannmas manasna gelip gelmedii tartlabilir. Ebul Kelam Azad yle olduunu syler. Ancak ah Veliyyullahn hilafet hakkndaki genel grleri dikkate alnr, hele hilafetin sadece Kureye ait olduuna dair syledikleri hatrlanrsa, onun Osmanl hilafetini gerek manada tandn sylemek pek mmkn deildir. Bkz. A. Ahmad, An Eighteenth Century Theory of Caliphate, Studia Islamica, XXVIII, 1968.

1353

Krksekizinci Blm Orta Zaman Trk Devletleri ve Hanlklarnda Dil, Edebiyat, Kltr ve Sanat

A. Dil ve Edebiyat aatay Dili ve Edebiyat / Prof. Dr. Mustafa Canpolat [s.769-776]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye aatay ad, Cengiz Hann ikinci olunun adndan gelmektedir. Cengiz Han, 1227de lmnden nce Trk-Mool mparatorluunun topraklarn drt olu arasnda paylatrm ve ikinci olu aataya mirastan Isk Gl blgesi, Balka Glnn gneydousundaki li Irma havzas ile u ve Talas Bozkrlar kalmt. aatay kelimesinin Mool devletine ve ulusuna ad olarak kullanlmas ise aatayn lmnden (1242) sonra gereklemitir. aatay lmeden nce tahtn torunu Kara Hlegye brakm ve onun 1242-1246 yllar arasndaki saltanat dneminde aatay Hanl kurulmutur. Kara Hlegden sonra kaanln bana geme mcadelelerinden dolay aatay ulusu tam olarak bamszln srdrememitir. 1252de Kara Hlegnn tekrar kendisine geen idareyi ele almaya giderken yolda lmesi zerine bu mcadeleler daha da hz kazanmtr. 1274?1306 yllar arasnda aatay soyundan Barakn olu Duva Han zamannda Hanlk eski snrlar ierisinde nceki refahna kavumutur. 1326ya kadar hkmdarlk yapan Kebek zamannda ise, ehir hayatna nem verilmesinden dolay zellikle Maverannehir eski meden sfatn tekrar kazanmtr. Tarmairin zamannda (1326-1333?) aatay Hanl idare bakmndan, bir tarafta Maverannehir dier tarafta ise Talas ve Manas Irmaklar arasndaki Isk Gl evresinde yer alan Moolistan olmak zere ikiye blnmtr. Bu blnmeye Tuluk Timur zamannda son verilmi (1360) ve aatay birlii yeniden kurulmutur. Ancak bu dnem uzun srmemi, 1363te Tugluk Timurun lmnden birka yl sonra aatay ulusu Timurun eline gemitir.1 aatay ad, hanln yeniden rgtlenmesini salayan Duva Han zamannda devletin resm ad olarak kullanlm, ayn zamanda Maverannehirin Trk ve Trklemi gebelerine de bu ad verilmitir. Hanln dousundaki gebelere ise Mool denilmitir. Bat Trkistan Trk halk iin, XIII. XIV. yzyllara ait olan Bizans kaynaklarnda ayn ad gemektedir. Timur hakimiyeti zamannda da imparatorluun btn ahalisi iin aatay ad kullanlmtr. aataylarn Timurdan sonra zbeklerle kaynamalarna ramen adlarn koruduklarn bugn Kazak, zbek ve Karakalpaklar arasndaki kabile ve yer adlarndan anlamak mmkndr.2

1354

aatay Trkesi veya aatayca ile XI - XIX. yzyllar arasnda yer alan Orta Trke dnemi yani Orta Asya Trk-slm yaz dilinin Karahanl ve Harezm-Altn Ordu Trkelerinin devamndaki yaz dili kasdedilmektedir. aatay Hanl dneminde gebe Trklerin dili olduu tahmin edilen ve Timurlular zamannda ekillenen bu yaz dili klsik eklini Neva ile almtr. aatay Trkesi, XIX. yzyln sonuna kadar Orta Asya Trk devletlerinde yaz dili, edeb dil ve diplomasi dili olarak kullanlmtr. rnein, Gneybat Ouz grubunun dou kanadnda yer alan Trkmen sahasnda XVIII. yzyla kadar Dou Trkesinin Trkmenceye etkisinden deil hakimiyetinden sz edilebilir. iirlerini gezip dolat yerlerde halk dili ile syleyen Trkmen halk airi Mahdum Kulnn babas Molla zd de bir airdir ve Vaz- zd balyla aruz vezninde aatayca bir mesnevi yazmtr. Yine Sam Mirza Tezkiresi ve Sadknin aatayca olan MecmaulHavas tezkirelerinde XVI. yzyla ait Trkmen airlerinden bahsedilmekte ve iirlerinden rnekler verilmektedir. aatayca sadece Orta Asya Trk devletlerinde deil Osmanl sahasnda ve Avrupa Rusyasnda Ouz grubu dnda kalan mslman Trkler tarafndan da birok airin zendii ve bu dilde eser verdii klsik bir dildir.3 aatay Trkesi iin XV ve XVI. yzyllara kadar Trk tili, TrkN til, Trk laf, trk elf#, Trke, Trke til gibi genel terimler kullanlmtr. Ali ir Nevay, eserlerinde zellikle Muhkemetllugateynde TrkN ve Trke terimlerini kullanrken, Acem u#r#s ve Frs fuwaI#s her Ways uslbda kim sz arsEa cilve ve nm#yi b>rip >rdiler, Trk tili bile Walem srdm ve her nik W#idede kim manN ebk#rEa zNb #r#yi krgzp >rdiler, aEatay laf bile raWam urdum4 szleriyle dneminin edeb dili iin aatay lafn kullandn gstermitir. Yine Ebul-Gaz Bahadr Han XVII. yzylda ecere-i Trk adl eserini Trk diliyle yazdn ve aatay Trkesinden bir kelime bile almadn u ekilde ifade etmitir: Bu t#rNHni yaH yaman baralar bilsn t>p TrkN tili birlen aytdm, TrkNni hem andaW aytp men kim b> yaar oElan tnr. Bir kelime aEatay TrkNsindin ve F#rsNdin ve ArabNdin Womay men, ren bolsun t>p.5 XVIII. yzylda ise Mirza Mehdi Han, Senglah adl szlnde hem luEat-i Trk hem de luEat-i aEatay terimlerini kullanmtr. Nevaynin ada ve daha sonraki baz yazarlar ise klsik eklini Nevay ile bulan bu dile luEat-i Nev#yN demi ve onun eserlerini anlamak amac ile yazdklar szlklere bu ad vermekten saknmamlardr.6 aatay terimi, XIX. yzyln ortalarnda ilk defa Avrupada kullanlmaya balanmtr. E. Brzin,7 aataycay en eski Trk lehesi olarak kabul ederken, A. Vmbry, 1gataische Sprachstudien (Leibzig 1867) adl almasnda aataycay sadece belli dnemler iinde yer alan tarih bir yaz dili olarak ele almam, Bat ve Dou Trkistandaki eski ve yeni yaz dillerini zellikle zbekeyi de iine alan bir yaz dili olarak deerlendirmitir. Bu grn J. ThWry ve M. Hartmann8 batl trkologlar yannda Trk szlks eyh Sleyman Efendi tarafndan da kabul grd eserinin giriindeki u aklamadan anlalmaktadr: M#verannehirde zbek, Trkmen, KaaW, MoEol, KrEz, XpaW ve XalmaW gibi aEatay lis#nyla mtekellim olan bil-cmle ah#li beyninde mstacmel bir oW durb- emvali daH tekvNren

1355

lil-f#de il#ve eyledim.9 Bunun yannda Quatremre, Pavet de Courteille ve Zenker almalarnda10 Dou Trkesi (trk-oriental, osttrkisch) terimlerini kullanmlardr. Dou Trkesi ve aatayca terimleri Radloff ve Kor tarafndan farkl anlamlarda kullanlmtr. Radloff ve Kor yapm olduklar tasnif denemelerinde, aataycay Eski Uygurcann devam olarak gstermi, Dou Trkesi terimi ile-farkl sahalar olmak zere-bugnk Trk lehelerine iaret etmilerdir.11 Ayrca Radloff, aataycay canl dille ilgisi olmayan yapay bir yaz dili eklinde nitelendirmitir.12 Borokov ise bu gre kar karak aataycann her eyden nce din-apokrif edebiyat ile ve Mool saray ktipleri vastasyla gelien Eski Uygur dilinin devam olamayacan ileri srmtr.13 aatayca da dahil olmak zere Sovyet dnemi dil politikalarnn etkisi ile X. yzyldan XVIII. yzyla kadar yer alan yaz dillerine verilen baka bir terim de Eski zbekedir. Bu terimi kullanan erbak, Eski zbekeyi dneme ayrm; ilk dneme (X-XIII. yzyllar) bat Trkesi (Kpak) ve gney Trkesi gelerinin girdii dili, ikinci dneme (XIV-XVII. yzyllar) yapay bir yaz dili diye nitelendirdii aataycay ve nc dneme de (XVII-XVIII. yzyllar) yerel gelerin karmasndan oluan dili almtr.14 A. Caferolu, aataycann Gktrk ve Uygur Trkesi ile mterek Orta Asya Trkesinin kaynamasyla ortaya kan bir edeb bir dil olduunu belirtmitir.15 F. Kprl, XIII ve XIX. yzyl Trkesi iin kulland aataycay be dneme ayrm (:1. lk aatay devri (XIII-XIV. asrlar), 2. Klsik aatay devrinin balangc (Nevye kadar), 3. Klsik aatay devri (Nev devri), 4. Klsik devrin devam (Babur ve aybanllar devri), 5. Gerileme ve kme devri (XVII-XIX. asrlar)) ve u tanm yapmtr: aatayca, kelimenin en geni manas ile Mool istilsndan sonra Cengiz ocuklar tarafndan kurulan aatay, lhanl ve Altn Ordu imparatorluklarnn edeb merkezlerinde XIII-XIV. asrlarda inkiaf eden ve Timulular devrinde bilhassa XV. asrda klsik bir mahiyet alarak zengin bir edebiyat yaratan edeb Orta Asya lehesidir.16 K. Eraslan da aatay edeb dilinin teekklnde mterek Orta Asya yaz dilinin ve Mool istilasndan sonra mahall iveler karmasnn byk lde rol olmutur. deyip aatay edebiyatn Kprlnn tasnifine uyarak be dnemde ele almtr.17 XI-XX. yzyllar arasndaki Orta Asya Trk-slam yaz dilini drt dneme ayran Samoylovi, aataycaya Kpak-Ouz devri (XII-XIV. yy) ile zbek devri (XX. yy.) arasnda yer vermi ve aatay edeb dilini drt devreye ayrmtr:18 1. lk aatayca veya Nevayden nceki aatayca devri (XV. yzyl balarndan Nevaynin ilk eserini verdii 1465 ylna kadar), 2. Klsik aatayca devri (1465-XVI. yzyln ortalar), 3. Klsik devirden sonraki aatayca devri (XVII. yzyln sonuna kadar), 4. Son aatayca devri (XVIII ve XIX. yzyllar). J. Eckmann, Karahanl ve Harezm Trkelerinin devam olarak niteledii aatay Trkesini XV. yzyldan balatr ve Philologia Turcicae Fundamentadaki yazsnda dneme ayrr.19

1356

Eckmannn bu gruplandrmasna uyarak aatay Edebiyatn dneme ayrp ele almak uygun olacaktr: 1. Erken (ilk aatayca) veya Nevayi ncesi Devir (XV. Yzyln lk Yars)

Balca temsilcileri Sekkak,20 Lutf,21 Yusuf Emir,22 Ata,23 Haydar Tilbe,24 Seyd Ahmed Mirza,25 Geda,26 Yakin,27 Ahmed28 olan bu dnem Harezm- Altnordu Trkesi ile Nevay dili arasnda gei zellii tamaktadr. Klsik eklini Nevay ile bulan aatayca ile yazlm eserlerde Nevaynin ilk divanna kadar (1465) gittike azalan derecede Harezm-Altnordu Trkesi zellikleri yer almaktadr. Dil zellikleri konusunda da grlecei zere aatay Trkesine zg kimi hususlar Harezm-Altnordu Trkesi dneminde yer yer rastladmz zelliklerdir. 2. Klsik aatayca Devri (XV. Yzyln kinci ve XVI. Yzyln lk Yars)

1469-1506 yllar arasnda hkm sren, Herat siyas merkez olmas yannda devrin sanat ve kltr merkezi haline getiren Hseyin Baykara ile onun himayesinde bulunan Al r Nevaynin balattklar dnemdir. 1507de zbeklere kar yaplan savata len Baykaradan sonra klsik aatay edebiyat eybanler tarafndan Orta Asyada, Babur ile de Hindistanda olmak zere iki blgede devam etmitir. Nevay,29 Hseyin Baykara,30 Hamid,31 Muhammed Salih,32 eyban,33 Ubeyd34 ve Babur35 bu dnemin balca ahsiyetleridir. 3. Klsik Sonras Devir (XVI. Yzyln lk Yarsndan XIX. Yzyln Sonuna Kadar)

Orta Asyann eitli adlar altnda sren 250 yllk siyas birlii XVI. yy.n sonlarnda eyban hkmdar Abdullah Hann lm ile sona ermi ve eyban Hanl Hive, Hokand ve Buhara Hanlklar olmak zere e blnmtr. Bu hanlklar arasndaki i savalar kltr hayatnda da etkisini gstermi, gl air ve yazarlarn yetimemesi sebebiyle aatay Edebiyat gerilemeye balam ve zamanla yerini zbek diline brakmtr. Bu dnemin balca temsilcileri Ebul-Gazi Bahadr Han, Munis Harezm, Ageh, Kmil, vaz Otar, mer Han ve olu Muhammed Al Han, Cihan Hatun, Muhammed eriftir.36 *** Trk dilinin ilk yazl belgeleri olan VIII. yzyl Trkesini temel alan, Karahanl ve HarezmAltnordu unlardr. 1. lk hecede e > i ~ >: Trk-Runik alfabesi ile yazlm Gktrk yaztlarndan itibaren zel bir iaretle gsterilen e ve i arasnda farkl bir nlnn varl bilinmektedir.38 Bu Uygur dnemi eserleri iin de geerlidir. Karahanl ve Harezm-Altnordu Trkesi eserlerinde de kelime kklerinde e ~ i karkl artarak devam etmektedir. Bu konuda harekeli bir nshas bulunan Nehcl-Feradiste bu Trkelerine dayanan, aatay ulusu ve sonrasndaki gelimelerle ekillenen aataycay37 dier tarih Trk yaz dillerinden ayran ve belirgin klan belli bal dil zellikleri

1357

sesin hem/e/hem de/i/okutacak ekilde yazlmas, stn ve kesre ile harekelendirilmesi konuyu aydnlatc olmaktan uzak klmaktadr. Harezm Trkesinin ge istinsah edilmi eserlerinde/i/yazlma eiliminin daha fazla grlmesi aatay zelliini yanstmas bakmndan dikkat ekicidir. aatay Trkesi dneminde ise Trke kelimelerde ilk hecedeki/e/nlsnn ile yazlmas kural halini almtr. Byle kelimelerde bu sesin > ya da i eklinde telaffuz edildii dnlebilir. Bugne kadar yaplm aatayca ile ilgili metin yayn ve gramer almalarnda da bu ses iki trl gsterilmi ve bu konuda fikir birliine varlamamtr. Ancak bugn aataycann devam olan zbekede > telaffuzu olduundan kanmzca Trke kelimelerde ilk hecede yer alan bu sesin > ile gsterilmesi isabetli olacaktr: m>n, s>n, k>s-, k>-, >v, s>v-, b>yik, >ik, n>, k>l, y>t-, >gil-, d>k, >t-, >r-, >kin, t>p-gibi. 2. kinci hecedeki yuvarlak nlnn (genelde//) etkisi ilk hecedeki dz kk nlsnn (/e/) yuvarlaklamas (gerileyici nl benzemesi), aataycaya zg fonetik zelliklerden biridir. e > : rk (<erk), srk/>srk (<esrk), k (<ek), tk/>tk (<etk, edk), yeg/>yeg (<eyeg), k (<ekk), krtke (<ekrge), tk (<tek). Dudak nllerinin etkisiyle oluan bu dudakslama olaynda a > o iin de az da olsa rnek bulunmaktadr: ajun (EDPT 28a) > ocun. Bu ses gelimesi Harezm Trkesi eserlerinden zellikle Ksasl-Enbiyda da yer almaktadr. Bu, eserin aatayizmin etkisinde olan bir mstensih tarafndan kopya edilmesinden kaynaklanm olabilir:39 ksk, tk, srk, wr-, wlg, tk, tpt-, tlk, swdr-, swglg, swn-, swn, owu. 3. Harezm-Altnordu Trkelerindeki dudaks son ses nsznden sonra ek nls ve balayc nlnn yuvarlaklamas zellii, aataycada genelde/v/nsz ile sonlanan fiil kklerinden sonra gereklemektedir: Wavu-, Wavup, s>vd, s>vn-, >v, tapup, yapu-. sim tabanlarnda ise bu yuvarlaklama yoktur. Yalnz -av-ses grubu bulunan alnt szckler zerine gelen eklerde yuvarlaklama sz konusudur: Wavlum, Eavru, cevrlg, evWum ve servm. 4. Eski Trke-b- . -b sesi Karahanl Trkesinde /w/, Harezm Trkesinde/w/ve/v/ye geliirken aatay Trkesinde artk/v/olmutur: >vr-(<ebir-), tavar (<tabar), tavWan (<tabEan), t>ve (<tebe), yavuz (<yabz), yavlaW (<yablaW), av (<ab), >v/y (<eb), av (<ab), s>v-/sy-(<seb-). Yalnz baz kelimelerde Eski Trkedeki ekiller korunmutur: yalbar-, tilbe. Geri Kagarl Mahmd, szlnde bu gelimeden u aklamasyla haber vermitir: Trklerce (yani Karahanl Trkleri) n ile + arasnda sylenen w harfi Ouzlarla onlara yakn olanlar tarafndan ye evrilir. Trklerin ! ew dediine Ouzlar ! ev derler.40 XI. yy.da birka rnekte karlatmz, Kagarlnn deyiine gre Ouz Trkesi zelliini yanstan bu gelime, XV. yy.da aataycada tam olarak gereklemitir.

1358

5. Kagarl Mahmd, Divan Lugatit-Trkte Eski Trke/d/sesinin Ouzlarca/y/ye evrildiini belirterek sz konusu ses gelimesinin sayl da olsa ilk rneklerinden sz etmitir.41 Bu gelimeye, Harezm Trkesi eserlerinde Karahanl Trkesine gre daha sklkla rastlanmasna karn ikili ekiller ounlukta olmutur. aataycada ise/d/>/y/gelimesi -lk aatay devri eserlerindeki baz istisnalar dnda-tamamlanmtr: ayak (<aaW), ayr-(<ar-), b>yik (<bek), kyev (<keg), yayaW/E (<yaaE), y-(<-), kiy-(<ke-), boy (<bo), WayEu (<WaEu), WuyuE/W (<WuuE), uy (<u). 6. Yapm ve ekim eklerinin bandaki/g/sesi ile bulEan-, tolEan-, yalEan, oyEan-, >mgek, sarEar-gibi szcklerdeki hece ba/g/sesi korunurken Harezm Trkesinde/w/~/v/ye gelien szcklerdeki bu ses/v/olmutur: yavuW (<yaEuW), savuW (<soEW), tavuW (<taWEu, taWaEu), WavuW (<WaEuW), Wavun (<WaEun), Wavur-(<WaEur-), Wav-(<WoE-), yavurWan (<yoEurWan). savuW ve Wav-da grlecei zere/v/sesi kendisinden nce gelen yuvarlak nly dzletirmitir. Bunun rneklerine az da olsa Harezm Trkesi eserlerinde de rastlamak mmkndr. -aEu/-eg ses grubu ile sonlanan szcklerde Harezm Trkesinde hem arkaik ekiller korunup hem de-av/-ev ynnde geliirken aataycada bu gelime tamamlanm durumdadr: bilev (<bileg), birev (<bireg), buzav (<buzaEu), Wrav (<WraEu), kyev (<keg), ev (<eg). 7. aataycada szck sonu/E/ve/W/seslerinin kullanmnda karklk sz konusudur:-E ~-W ve -W ~-E. Bu karklk az rnekte olmasna ramen Harezm-Altnordu Trkesi eserleri iin de geerlidir. Kelime sonu asl/E/sesi iin: andaE ~ andaW, WatE ~ WatW, WuruE ~ WuruW, sarE ~ sarW, uluE ~ uluW, aErE ~ aErW, sE ~ sW, yaraE ~ yaraW. Kelime sonu asl/W/sesi iin: aW ~ aE, artuW ~ artuE, tofraW ~ tofraE, yafraW ~ yafraE, ayaW ~ ayaE, bulaW ~ bulaE, WlW ~ WlE, tayaW ~ tayaE, azuW ~ azuE, WulaW ~ WulaE. Bu durum addan sfat yapma +lE/+lig ve addan ad yapma eki +lW/+likin kullanmnda da karkla yol amaktadr: +lE/+lig eki iin: balE yaral ~ balW, asElE faydal ~ asElW, WanlE kanl ~ WanlW, aWllE akll ~ aWllW, taElE dal ~ taElW, yalE gibi ~ yalW. +lW/+lik eki iin: alW alk ~ alE, gerd#lW fakirlik ~ ged#lE, WarlW ihtiyarlk ~ WarlE, WzlW bekret ~ WzlE. Yazdan belli olmamasna ramen ince nll kelimelerde bu karkln k ~-g iin de geerli olduu dnlebilir. 8. Nevayiden sonra tespit edilen p > f gelimesi aatayca iin karakteristiktir: tofraW (<topraW), yafraW (<yapraW), ofraW (<opraW), fke (<pke), tafl-(<tapl-). 9. Eski Trkedeki btn nsz deerleri aatay

1359

Trkesinde ilk hecede devam etmektedir. Fakat zellikle Nevayden sonraki baz kelimelerde t-> d-geliimi sz edilmeye deer trdendir: daE (<taW), d>k (<teg), durur ve -dur/-dr (<turur), d>gr (<tegr), d>-(<t>-), d>gine/d>gne (<tegine). Kagarl Mahmdun XI. yy.da yine Ouz zellii olarak gsterdii bu gelime42 Harezm Trkesi eserlerinden zellikle Mukaddimetl-Edebte ve daha az oranda olmak zere KsaslEnbiyada da bulunmaktadr. 10. Karahanl Trkesi ve daha sk olmak olmak zere Harezm-Altn Ordu Trkesi eserlerinde rneklerine rastladmz zamir nsinin kalkmas, aatayca iin ayrt edici zelliklerden biridir. Bu dnemde iir dilinde vezin gerei kullanlmsa da zellikle nesirde zamir nsinin bulunmay kural haline gelmitir: atasEa, Wolda, otdn, soa. 11. Karahanl Trkesinde kii zamirleri ile isim ekim ekleri arasna gelen genetiv ekinin kullanm (menide, menidin, senide, senidin, bizide, bizidin, menisiz gibi) aatayca iin sz konusu deildir. Bu gramer yaps, Harezm-Altn Ordu Trkesi eserlerinden zellikle Hsrev rnde sayl rnekte yer almaktadr.43 Ayrca yine Eski Trke ve Karahanl Trkesinde kii ve iaret zamirlerinin (men, sen, ol, bu) ynelme ve yn gsterme eki alm ekilleri olan maar, saar, aar, muar yaplarndan aar ve muar ekli, Harezm Trkesi eserlerinde az sayda yer alrken bunlar aataycada kullanmdan dmtr. Birinci tekil ve oul kii zamirinin (men, biz) genetiv eki alm menim ve bizim ekli Harezm Trkesi metinlerinde kullanm skl deiken olma kouluyla yer alrken aatay Trkesinde bulunmamaktadr. aataycada kendisinden nce ve sonraki tarih yaz dillerinde nc oul kii zamiri iin kullanlan olar yerine zellikle Nevayden sonra alar ekli kullanlmtr. biz ve siz oul kii zamirleri zerine +ler okluk ekinin ulanm hali bizler ve sizler ekli yaln halde aatay Trkesinde kullanlmsa da bunlarn Eski Trke ve Harezm Trkesinde olduu gibi hal eklerini alm biimleriyle (bizlerni, sizlerni, bizlerni, sizlerni, bizlerde, sizlerde gibi) karlalmamaktadr. 12. Eski Trkede +n, Karahanl ve Harezm Trkelerinde +n/+nI olan sra says eski aatay Trkesinde sadece +nIdr: >kini, trtni, on ni, b>ini. 13. Harezm Trkesindeki belirli gemi zaman 1. okluktaki -DImIz/-dUmIz/-dImUz ve -dUK eklerinden sadece -dUK eki aatay Trkesinde kullanlmtr. 14. aataycada art kipi iyelik eklerinden tremi kii ekleri ile ekilmektedir: alsam, alsa, alsa, alsaW, alsaz, alsalar. Halbuki Harezm-Altnordu Trkesi metinlerinde art kipinin ekimi hem

1360

kii zamirleri hem de iyelik eklerinden gelien kii ekleri ile yaplmaktadr: alsa men ~ alsam, alsa sen ~ alsa, alsa, alsa biz ~ alsa-miz ~ alsaW, alsaz ~ alsazlar, alsalar. 15. Emir kipinin ekiminde aatay Trkesinin kendisinden nceki Trkelere gre birtakm ayrc zellikleri vardr: a) Eski Trkede -AyIn ve nl ile sonlanan fiil kklerinden sonra -yIn eklinde gelen 1. tekil kii emir eki, Harezm Trkesinde-AyIn/-AyIm nl ile sonlanan fiil kklerinden sonra ise-yIn/-GAyIn eklinde gelmektedir. Yine Harezm Trkesinde 1. oul kii emir eki, -AlI/-AlI//-AlIm yannda nl ile sonlanan fiil kklerinden sonra -lI ve ek ba/g/tremesi ile -GAlI olabilmektedir. aataycada ise Harezm-Altn Ordu Trkesinde olduu gibi nl ile sonlanan fiil kklerinden sonra eklerin/g/tremesi ile oluan varyant -GAyIn ve -GAlI biimi yoktur. Bunun yerine Harezm Trkesinden farkl olarak 1.tekil kii iin -yIn yannda -y biimi kullanlmaktadr: alay ~ alayn. Bu eklerle birlikte anlam kuvvetlendirmek iin kii zamirleri de bazen ekime girebilmektedir: alay men ~ alay men. b) Emir kipinin 2. tekil kiisi iin Harezm Trkesinde -GIl/-WIl//(az sayda rnekte de olsa) GUl ekleri vardr. Bu konuda aataycann farkll ekin -GIl/-KIl yannda-GIn/-KIn eklinin de bulunmasdr: al ~ alEl ~ alEn, tap ~ tapWl ~ tapWn. c) Harezm Trkesi eserlerinden Munl-Mrd ve Hsrev rnde sayl rnekte emir kipinin nc tekil ve oul kiisi iin Karahanl Trkesinde olduu gibi -sUn ve -sUnlAr yannda ekin -sU ve -sUlAr ekli de kullanlmaktadr. aataycada ekin Karahanl Trkesindeki -sU ve -sUlAr biimi kullanmdan tamamyla kalkm olup,-sUn ve -sUnlAr yannda ekin Nevay ile birlikte -dik ve -dikler biimi tremitir: alsun ~ aldikalsn, krsnler ~ krdiklergrsnler. 16. aataycada daha nceki tarih Trkelerde olduu gibi geni zaman ve renilen gemi zamann (dubitativus) fiil ekiminde genelde kii zamirleri kii eki ilevini devam ettirmektedirler. Fakat iirde ve ok az rnek nesirde Azerbaycan Trkesindeki kii ekleri de kullanlmaktadr. a) Geni zamann 1. tekil kii ekimi iin (-(a, u) r-am/-(e, ) r-em): alur m>n ~ aluramalrm. Olumsuzunda 1. tekil kii iin (-man/-men): almas m>n ~ almanalmam (nadiren almanamalmam), 2. tekil kii iin (-ma/-me): almas sen ~ almaalmazsn, almas mu s>n ~ alma mualmaz msn. b) renilen gemi zamann 1. tekil kiisi iin: (-m-am/-mi-em): alm men ~ almamalmm; 2. tekil kii iin (-m-a/-mi-e): alm s>n ~ almaalmsn, krmi sen ~ krmiegrmsn. 17. turur/durur/dur/dr ve >r-/i-yardmc fiilleri ile imdiki zaman (praesens) ve gemi zaman (perfectum, plusquamperfectum) ekiminde kullanlan birleik fiil ekilleri, aatay Trkesine zg yaplardr:

1361

a) imdiki zaman iin (-a/-e/-y + (turur/durur veya dur/dr) kii zamirleri): ala turur m>n ~ ala durur m>n ~ aladur m>n ~ ala m>nalyorum, almaktaym, ala turur s>n ~ ala durur s>n ~ aladur s>n ~ ala s>nalyorsun. alay turur m>n ~ alaydur m>n ~ alay m>nanlyorum, anlamaktaym. Olumsuzu: almaydur m>n ~ almay m>nalmyorum, krmeydr biz ~ krmey bizgrmyoruz, alamaydur siz ~ alamay sizanlamyorsunuz, almaydurlaralmyorlar. -A,-y + kii zamiri ile yaplan ekimli fiil rneklerini sayl rnekte de olsa Harezm-Altnordu Trkesi eserlerinden sadece Ksasl-Enbiy ve Hsrev rnde bulmak mmkndr. b) Gemi zaman iin (-p + (turur/durur/tur/dur) kii zamirleri): alp turur m>n ~ alp durur m>n ~ alptur m>n ~ alp m>nalmm, alp turur ~ alp durur ~ alpturalm (iir dilinde 3. tekil kii iin tursuz rnekler de vardr), krp turur biz ~ krp durur biz ~ krptr biz ~ krp mizgrmz. Birinci ve ikinci tekil ve oul kiiler ounlukla -tur olmadan da ekime girmektedir: alp s>nalmsn, krp m>ngrmsn, krp bizgrmz, krp sizgrmsnz. Olumsuzu imdiki zamann olumsuzu ile ayndr: almaydur m>nalmamm, almayduralmam.

renilen gemi zamann bu ekildeki ekimi Harezm Trkesi eserlerinden KsaslEnbiyda gemektedir.44 c) Hikye birleik ekimi iin (-p + >r-/i-+ kii ekleri): alp >rdim ~ alp idimalmtm, alp >rdi ~ alp >rdialmtn, alp >rdk ~ alp idkalmtk, alp >rdiler ~ alp idileralmlard. Olumsuzu: almaydur >rdim ~ almaydur idimalmamtm, almaydurlar >rdi ~ almaydurlar idialmamlard. 18. Eski Trkeden itibaren kullanlan -duk/-dk,-El/-gli ve -da/-dei sfat-fiil ekleri aatay Trkesinde kullanmdan kalkm onun yerine -Ean/-gen ve -Eu/-g ekleri ilerlik kazanmtr. Yine XI-XIV. yy. aras metinlerinde sklkla geen -m/-mi eki, genelde ekimli fiillerde yer alrken sfat-fiil grevinde ok az kullanlmtr. 19. aatay ncesi metinlerinden sadece Rabguznin Ksasl-Enbiya adl eserinde tespit etmi olduumuz -y zarf fiil ekinin kullanlmas aatayca iin ayrc bir zelliktir: d>y diye, WonuWlay misafir ederek, oWy okuyarak. Ancak iirde vezin gerei -yu/-y de kullanlr. -y zarf-fiil ekinin olumsuz ekli -may/-mey yannda -mayn/-meyin eki daha ok iirde gemektedir. aatay Trkesinden nceki Trk yaz dillerinde yer alan eski -madn/-medin zarf-fiili eki ise kullanmdan dmtr. 20. Eski Trkeden itibaren kullanlan -GInA/-KnA zarf-fiil ekinin ilk nls Harezm Trkesi dneminden balayarak yuvarlaklam, bu gelime aatay Trkesinde tamamlanmtr. aataycadaki -GUnA/-KUnA zarf-fiil ekine benzer dier bir ek de -GUA/-KUAdir. Bu eke aatayca dnda Trk dilinin tarih metinlerinden Ksasl-Enbiyada rastlanmaktadr.

1362

21. aatay yaz dilinde eski Uygur, Karahanl ve Harezm Trkelerine oranla Moolca kelime ve kelime yapmna yarayan ekler oalmtr: e/bge, toWtavul, Waragul, yasavul, nker, olca, orn, aEdavul, abaEa, bosaEa, brgt, bordaE, bayr, melke, baranEar45 22. (6 b>r-> >) yiber-gndermek, aatay Trkesinin szck daarcna zg bir fiildir. 23. Karahanl ve Harezm Trkelerinde u-ma-ile yaplan iktidarszlk fiil ekimleri, aataycada al-ve bil-yardmc fiilleri ile yaplmaktadr: alay almasanlayamad, bile bilmedibilemedi. 1 R. Grousset, Bozkr mparatorluu. Attila-Cengiz Han-Timur, (eviren: Dr. M. Reat

Uzmen), tken Yaynlar No: 155, stanbul 1993, s.313-331. 2 J. Eckmann, aatay Dili Hakknda Notlar, TDAY-Belleten 1958, s. 115-126. Chagatay

Manual, Indiana University Publications, Uralic & Altaic Series, Volume 60, Bloomington 1960; (Trkeye eviren: Gnay Karaaa, aatayca El Kitab, stanbul 1988.) 3 O.F. Sertkaya, Osmanl airlerinin aatayca iirleri I, TDED XVIII, (1970), s. 133-138;

I, TDED XIX, (1971), s. 171-184; III, TDED XX, (1972), s.157-184. 4 Al-r Nevy. Mznul-Evzn, (Hazrlayan: Kemal Eraslan), TDK Yaynlar No: 568,

Ankara 1993, s. 11. 5 6 ecere-i Trk, (Yayna Hazrlayan: Baron Demizon), Petersburg 1871, s. 37. H. Eren, aatay Lgatleri hakknda notlar, Ankara niversitesi DTCF Dergisi VIII,

Ankara 1950,s. 145-163. Z. Karg lmez, aatayca Szlkler, Kebike, S.6, Ankara 1998, s. 137-144. 7 8 E. Brzin, Recherches sur les dialectes musulmans, Kazan 1848, s.26. M. Hartmann, aghataisches. Die Grammatik Uss-i lis#n-i turk des Mehemmed Sdiq,

Heidelberg 1902. J. ThWry, Behdcet-l-Lugat csimu csgataj szItr, Budapest 1903. 9 10 eyh Sleyman Efendi, Lugat-i aatay ve Trk-yi Osm#nN, stanbul 1298, s. 3. E. M. Quatremre, Chrestomathie en turk oriental, 1841. Pavet de Courteille, Dictionnaire turk-oriental, Paris 1870. J. Th. Zenker, Dictionnaire turc-arab-persan, Leibzig 1862-67. 11 W. Radloff, Phonetik der nrdlichen Trksprachen, Leibzig 1882, s.280.

1363

F. E. Kor, Klassifikaciya tureckiH plemen po yazkam, Etnografieskoe Obozrenie 84-85, Moskva 1910, s.114. 12 13 W. Radloff, Yarlki Toktama i Temir-Kutluga, Zap. Vost. Otd. III, Petersburg 1889, s.2. A.K. Borovkov, zbek Yaz Dilinin Kurucusu, (eviren: Rasime Uygun), TDAY-Belleten

1954, s. 59-96. 14 s.323. A.M. 15 A. Caferolu, aatay Trkesi ve Nev, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C.II, s. 3-4, A. M. erbak, K istorii uzbekskogo literaturnogo yazka drevnego perioda, Akademiku

Vladimiru Aleksandroviu Gordlevskomu k ego semidesyatipyatiletiyu, Sbornik statey, Moskva 1953,

stanbul 1948, s. 141-154. 16 17 F. Kprl, aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi, C. III, stanbul 1945, s. 270. K. Eraslan, XV. Yzyl aatay Edebiyat, Byk Trk Klsikleri. Tarih-Antoloji-

Ansiklopedi, C. III, tken Yaynlar, stanbul 1986, s. 60-61. 18 A. K. Samoylovi, K istorii literaturnogo sredneaziatsko-tureckogo yazka: Mir-Ali-ir,

Sbornik pyatisotletiyu so dnya rojdeniya, Leningrad 1928, s.23. (Trkeye evirisi: Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk Aratrmalar Dergisi I, 1944, s. 73-95.) 19 20 Das Tschaghataische, PhTF, Wiesbaden 1959, s. S. 138-160. Sekkaknin British Museum ve zbekistan Fenler Akademisinde nshalar bulunan

divan eksiktir. Bundan baka eitli eserlerde baz beyitleri tespit edilmi olup Ayasofya Ktphanesi (No: 4757)nde bir mecmuada hem Uygur hem de Arap harfleriyle yazlm gazeli bulunmutur. Bkz., Eckmann, aatay Dili rnekleri. Sekkak divanndan paralar, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi XII, 1963, s.157-174. K. Eraslan, Mevln Sekkk Divan, TDK Yaynlar: 720, Ankara 1999. 21 G. Karaaa, Lutf Divan, TDK Yaynlar: 687, Ankara 1997. L. Diner, Lutf. Kitb- Gl Nevrz, stanbul 1970 (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi mezuniyet tezi, Trkiyat Enstits, No: 942). 22 Trke yannda Farsa iirlerin de bulunduu Divannn bir nshas stanbul niversitesi

Ktphanesi Trke Yazmalar No: 2850dedir. Yusuf Emirnin bundan baka Deh-n#me adl mesnevisi ve Beng ar adl mnazaras bilinmektedir. G. Alpay, Yusuf Emirnin Beng ar Adl Mnazaras, TDAY-Belleten 1972, Ankara 1973, s. 103-125.

1364

. Somer, Yusuf Emir. Deh-nme, stanbul 1969 (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi mezuniyet tezi, Trkiyat Enstits, No: 873). R.R. Arat, Bir Yaz Numnesi Mnasebeti le, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953, s.17-29 (Deh-nmenin 23 beytinin Uygurca tpkbasm, evriyazs ve Trkiye Trkesine tercmesini ierir.) 23 A.N. Samoylovi, Materiali po Credneaziatsko-Turekoy Literature, IV Caatayskiy poet

XV veka Atai, ZKW, II-2, 1927, s.257-274. Fitret, zbek Edebiyat Numneleri, C.VI, Takend 1928, s. 151-158. 24 25 Mahzenl-esr#r adl eseri iin bkz., K. Eraslan, y.g.e.s. 69. S. zkoer, Seyyid Ahmed Mirza. Taauk-nme, stanbul 1968 (stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi mezuniyet tezi, Trkiyat Enstits, No: 871). 26 J. Eckmann, The Dvn of Gada, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, vol 113, The Netherlands 1971; aatay Dili rnekleri: Gedai Divanndan Paralar, TDED, c.X, stanbul 1960, s. 65-110. 27 F. z, Yakinis Contest of the Arrow and the Bow, Neth Armaan, Ankara 1962, s. 267-287.

26 J. Eckmann, The Dvn of Gada, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, vol 113, The Netherlands 1971; aatay Dili rnekleri: Gedai Divanndan Paralar, TDED, c.X, stanbul 1960, s. 65-110. 27 F. z, Yakinis Contest of the Arrow and the Bow, Neth Armaan, Ankara 1962, s. 267-287.

27 F. z, Yakinis Contest of the Arrow and the Bow, Neth Armaan, Ankara 1962, s. 267-287. 28 129-204. 29 Ali r Nevaynin eserleri: Garibs-sgar, Nevdir-ebb, Bedyil-Vasat, FevidlK. Eraslan, Ahmed. Mnzara (Telli Sazlar Atmas) , TDED, C.XXIV, stanbul 1986, s.

Kiber, Farsa Divan, Hayretl-Ebrr, Ferhad irin, Leyl v Mecnun, Seba-i Seyyre, Sedd-i skender, ihil Hadis, Vakfiyye, Nazml-Cevhir, Tarih-i Enbiy ve Hukem, Tarih-i Mlk- Acem, Hlt- Seyyid Hasan Erder, Meclisn-nefis, Mnet, Risale-i Muamm, HamsetlMtehayyirn, Miznl-evzn, Hlt- Pehlevn Muhammed, Nesayiml-mahabbe min emimilftvve, Mnet. Nevaynin hayat ve eserleri iin bkz,. A.S. Levend, Ali ir Nevai, C.I. Hayat, Sanat ve Kiilii, Ankara 1965. C.II. Divanlar. 4 Trke, 1 Farsa Divan, Ankara 1966. C. III. Hamse: HayretlEbrar, Ferhad irin, Leyl v Mecnun, Seba-i Seyyar, Sedd-i skender, Ankara 1967. C.IV. Divanlar Lisnt-tayr, Muhakemetl-lgateyn, Sircl-mslimn, Mahbbul-kulb, Mnct,

1365

le Hamse Dndaki Eserler, Ankara 1968. Trkiye Kitaplklarnda Nevai Yazmalar, TDAY-Belleten 1958, Ankara 1958, s. 127-214. J. Eckmann, Nevanin lk Divanlar zerine, TDAY-Belleten 1970, s. 253-269. N. Asm, Hads-i Erban Tercmeleri, Mill Tetebbular Mecmuas II, 1915, (Nevaynin eseri iin) s. 149-155. H. Sleyman, Alier Navoiy. Hazoyinul-Maoniy, Takent 1959-1960. M. Sabir, Hayretl-ebrr (nceleme-Metin - ndeks), stanbul 1961 (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi). H.S. Sleymanov - S.A. Azimcanova, Aliir Navoyi Asarlarining USSR Fenler Akademiyasi arkinoslik nstitti Toplamidag Kolyazmalar, I-XV, Takent 1970. G. Alpay Tekin, Al r Nevay. Ferhad u irin. (nceleme-Metin), TDK Yaynlar: 577, Ankara 1975. K. Eraslan, Nevynin Hlt- Seyyid Hasan Big Rislesi, TM, C.XVI, stanbul 1971, s. 89110; Nesyiml-Mahabbe min emyiml-Ftvve, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 2654, stanbul 1979; Al r Nevynin Hlt- Pehlevan Muhammed Risalesi, TM, C.XIX, stanbul 1980, s. 99-164; Mznl-Evzn (Vezinlerin Terazisi), TDK Yaynlar: 568, Ankara 1993; Meclisn-nefis, Ankara 2000. M. Karars, Nevdir-ebb, stanbul 1984 (nstanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi). K. Trkay, Bedyil-Vasat, Ankara 1988 (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi). M. Canpolat, Lisnt-tayr, TDK Yaynlar: 626, Ankara 1995. . Kaya, Fevyidl-Kiber, TDK Yaynlar: 670, Ankara 1996. F. S. Barutu, Muhkemetl-Lugateyn, TDK Yaynlar: 656, Ankara 1996. . elik, Al-r Nev#y. Leyl v Mecnun, TDK Yaynlar: 659, Ankara 1996. A. D. Abik, Ali ir Nevayinin Risaleleri, T#rh-i Enbiy# ve Hkem#, T#rh-i Mlk-i Acem, Mneat (Metin, Gramatikal ndex, Szlk), Ankara 1993, (A Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi); Ali ir Nevayi: Hamsetl-Mtehayyirin (Metin-eviri-Aklamalar-Dizin), (Baslmam doentlik almas). Z. Karg lmez, Mahbbul-Kulb (Metin-Gramer-AklamalarSzlk), Ankara 1993 (Hacettepe niversitesi, yksek lisans tezi). H. Tren, Al r Nevy. Sedd-i skender, TDK Yaynlar: 674, Ankara 2001. G. Kut, Ali ir Nevayi. Garaibs-sgar, TDK Yaynlar (Baskda). 30 .H. Ertaylan, Trk Edebiyat rnekleri V. Divan-i Sultan Hseyin Baykara Hseyin,

stanbul 1946. Trk Edebiyat rnekleri II. Risale-i Sultan Hseyin Baykara, stanbul 1945. T. Yldrm, Hseyin Baykara Divan (Metin-nceleme-Dizin), (A Sosyal Bilimler Enstits. Tamamlan-mama doktora tezi.) 31 H. Dolu, Sultan Hseyin Baykara Adna Yazlm aatayca Manzum Bir Ysuf

Hikyesi, TDED, C.IV, S.4, stanbul 1954. Z. Korkmaz, Hseyin Baykara Adna Yazlm aatayca Manzum Ysuf ve Zleyha Mesnevisinin Tannmayan Bir Yazmas ve Eserin Yazar, Trkoloji Dergisi, C. III, S.1, Ankara 1968, s.7-48.

1366

D. Elin, aatayca Ysuf ve Zleyha Mesnevisi, Ankara 1984 (A Sosyal Bilimler Enstits Yksek lisans tezi). 32 33 P. M. Melioranskiy, Muhammed Salih. eyban-nme, St. Petersburg 1908. Y. Karasoy, iban Han Dvn, TDK Yaynlar: 614, Ankara 1998. eybn Hann, divanndan baka Bahrl-hud adl bir mesnevisi ve fkha ait bir risalesi de bulunmaktadr. 34 N. Alpaslan, Ubeydullah Han (Ubeyd) ve Divannn Edisyon Kritii, stanbul 1968

(stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi mezuniyet tezi, Trkiyat Enstits, No: 812). Ubeydnin divanndan baka Gayret-nme, Sabr-nme, evk-nme adl mesnevileri ile Salavat-nme adl bir mseddesi ve Nm- hak adl tercmesi bulunmaktadr. 35 R.R. Arat, Vekyi. Baburun Htrat, C. I-II, TTK Yaynlar, Ankara 1987 (2. Bask). Divan iin bkz., D. Ross, A Collection of Poems by the Emperor Babur, Calcuta 1910. A.N. Samoylovi, Sobranie stichotvorenij imperatora Babura, Petrograd 1917. F. Kprl, Babur ahn iirleri, MTM, C.I, S.2; stanbul 1331 (1915),s. 236-256, 464-480; C.II, S.5, stanbul 1331, s.308-336. F. Kprl, Ris#le-i Vlidiye tercmesi, MTM, C.I, stanbul 1331 (1915), s. 113-124. Baburun bilinen tek nshas Bibliothque Nationalede bulunan bir aruz risalesi ile Hanef mezhebi fkhna dair bir risalesi bulunmaktadr. 36 J. Eckmann, aatay Edebiyatnn Son Devri (1800-1920) , TDAY-Belleten 1963,

Ankara 1964, s.121-156. 37 A. nan, aatay yaz dilinin kuruluu tarihine dair dnceler, TD-Belleten, C.III, S.6-7,

stanbul 1946, s. 531-545. 38 39 40 41 42 A. von Gabain, Eski Trkenin Grameri, TDK Yaynlar: 532, Ankara 1988, s. 34. A. Ata, Ksasl-Enbiy. II. Dizin, TDK yaynlar: 681, Ankara 1997. Divan Lgatit-Trk Tercmesi I, (eviren: B. Atalay), TDK Yaynlar: 521, s.31-32. DLT I., s.32. DLT I, s.32.

1367

43

M.N. Haceminolu, Kutbun Hsrev irini ve Dil Husussiyetleri, TDK Yaynlar: 573,

Ankara 2000, s. 52. 44 XXXI. 45 94-99. G.F. Blagova, Tyurksk. igatoy, Tyurkologieskiy Sbornik, Moskva 1971, 167-205. A.K. Borovkov, zbek Yaz Dilinin Kurucusu, (eviren: Rasime Uygun), TDAY-Belleten 1954, s. 59-96. Vopros klassifikatsii uzbekskix govorov, zvestiya AN UzSSR, 5 (1953). C. Brockelmann, Osttrkische Grammatik der slamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954. A. Caferolu, aatay Trkesi ve Nev, TDE Dergisi, C.II, s. 3-4, stanbul 1948, s. 141-154. J. Eckmann, aatay Dili Hakknda Notlar, TDAY-Belleten 1958, s. 115-126. Das Tschagataische, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden 1959, s.138-160. Chagatay Manual, Indiana University Publications, Uralic & Altaic Series, Volume 60, Bloomington 1960 (Trkeye eviren: Gnay Karaaa, aatayca El Kitab, stanbul 1988). aatay Edebiyatnn Son Devri (1800-1920) , TDAY-Belleten 1963, Ankara 1964, s.121-156. Nevanin lk Divanlar zerine, TDAY-Belleten 1970, s. 253-269. K. Eraslan, XV. Yzyl aatay Edebiyat, Byk Trk Klsikleri. Tarih-Antoloji-Ansiklopedi, C. III, tken Yaynlar, stanbul 1986, s. 60-61. H. Eren, aatay Lgatleri hakknda notlar, Ankara niversitesi DTCF Dergisi VIII, Ankara 1950,s. 145-163. R. Grousset, Bozkr mparatorluu. Attila-Cengiz Han-Timur, (eviren: Dr. M. Reat Uzmen), tken Yaynlar No: 155, stanbul 1993, s.313-331. M. Hartmann, aghataisches. Die Grammatik Uss-i lis#n-i turk des Mehemmed S#diq, Heidelberg 1902. G. Clauson, Sanglax. Facsimile Text wiht an Introduction and Indices, London 1960, s. A. Ata, Ksasl-Enbiy. I (Giri-Metin-Tpkbasm), TDK Yaynlar: 681-1, Ankara 1997, s.

1368

A. nan, aatay yaz dilinin kuruluu tarihine dair dnceler, TD-Belleten, C.III, S.6-7, stanbul 1946, s. 531-545. Z. Karg lmez, aatayca Szlkler, Kebike, S.6, Ankara 1998, s. 137-144. F. Kprl, aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi, C. III, stanbul 1945, s. 270. A.S. Levend, Ali ir Nevai. C.I. Hayat, Sanat ve Kiilii, Ankara 1965. C.II. Divanlar. 4 Trke, 1 Farsa Divan, Ankara 1966. C. III. Hamse: Hayretl-Ebrar, Ferhad irin, Leyl v Mecnun, Seba-i Seyyar, Sedd-i skender, Ankara 1967. C.IV. Divanlar le Hamse Dndaki Eserler, Ankara 1968. Trkiye Kitaplklarnda Nevai Yazmalar, TDAY-Belleten 1958, Ankara 1958, s. 127-214. E. M. Quatremre, Chrestomathie en turk oriental, 1845. A.K. Samoylovi, K istorii literaturnogo sredneaziatsko-tureckogo yazka: Mir-Ali-ir, Sbornik pyatisotletiyu so dnya rojdeniya, Leningrad 1928, s.23. (Trkeye evirisi: Ankara Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yllk Aratrmalar Dergisi I, 1944, s. 73-95.) A.M. erbak, K istorii uzbekskogo literaturnogo yazka drevnego perioda, Akademiku Vladimiru Aleksandroviu Gordlevskomu k ego semidesyatipyatiletiyu, Sbornik statey, Moskva 1953, s.323. Vmbry, >agataische Sprachstudien, Leibzig 1867. J. ThWry, A kzpazsiai trk nyelv ismertetsei, Budapest 1906 (Trkesi: Orta Asya Trk Dilinin Tetkiki, MTM II, stanbul 1331/1915, s.207-232.

1369

Altn-Orda (Altn-Ordu) Trk lleri ve aatay Trkesi, Gelimesi, Kaynaklar ve Karakteri / Prof. Dr. Ahmet Caferolu [s.777-795]
III. yzyl balangc, Trk dnyas iin yeni bir devre tekil etmektedir. Asyann enginlerinden kopup gelen muazzam Mool harekt ve ftuhat, Trkler kadar, beeriyetin mhim bir ksmnn tarihinde de, olduka kuvvetli bir rol oynamtr. nceleri bu byk harektn ba saylan Cengiz Hann Devleti, geni bir yaylma sahas bulmadan, Selenga rma batsndaki toprak parasna dayand zamanda,1 phesiz Mool hkimiyeti ve tesiri, ancak Moolistan sahasna mnhasr kalabilirdi. Fakat daha sonralar, XIII. yzyln 30 yllarna doru, yani 1211 zaferini mteakip, Mool ordular Yedisu eyaletini de ellerine geirmilerdir. Lkin Cengiz Hann ine kar am olduu sefer hatrasna, garba doru ilerleme temposu duraklamtr. Pekinin alnmas ve inin Mool istilsna boyun emesi zerine, byk zaferlerden gururlanan Mool ayaklanmas ve istils, bu sefer de btn arl ile Avrupann gney dousuna sarkmtr. Neticede Mool hkimiyeti, Det-i Kpak2 sahasna da kendi evresi ierisine almakla fevkalde muazzam ve gl yeni bir Mool Devleti vcuda getirmitir. Bu devlet, dou edebiyatnda Cuci Ulusu (Coi) yahut Gk-Orda adyla adland halde, Rus kronikleri ve tarihilerinde Altun-Orda (Altnordu) diye n bulmutur. Dinyeper rmandan balayarak, Volga rmann dousuna doru epeyce bir arazi parasn ierisine alan sahaya, XI. yzyldan XV. yzyla kadar yaayan Arap ve ran mellifleri, Det-i Kpak adn vermilerdir. Rus ve Bizans kroniklerinde ise K p a k kelimesinin kullanlna tesadf edilmemektedir. Rus vakanvisleri bu kelime yerine, eski Polovets, Bizans kronikleri ise yalnz Koman kavim adn kullanmlardr. lk olarak Det-i Kpak toponimik terimini kullanan Nsr-i Husrev olmutur. Yeni teekkl etmi olan Altun-Orda, eskiden beri zengin bir medeniyet hayat yaayan eitli blgelerde kurulmutur.3 1219-1220 yllarndaki snr bilmeyen Mool istils, Orta Asya sahasndaki siyas birlikleri datmasna ve igal ettii sahay kana boyamasna ramen, katiyyen yerli medeniyetin kalknmasn ezecek iktidarda olmamtr. slm Dou medeniyeti bu istil ile kendi ehresini deitirmedii gibi, iktisad hayat inkiaf da duraklamamtr. gal ettii topraklarn tam snrn tespit etmek zor olmakla beraber, ilk Trk dili ve medeniyeti tarihi bakmndan bu devletin ierisine alnm bulunan esas sahalar, aatay-ulusu ile lhanllar Devletinin imal hudutlarndan balayarak, kuzeydouda Bu1gar Devleti, Harezm, Don rmann tesine kadar uzanan muazzam Det-i Kpak bozkrlar, Krm ve Derbende, hatt, bzen Bakya kadar genileyen Kafkasyann kuzeyinin yars tekil etmekte idi. Rus beyliklerinden bzlar da A1tun Ordaya dahil edilmitir. Altun-Orda Devletinin zn tekil eden ve yukarda adlan geen eyalet veya sahalarn, gerek kltr ve gerek corafik bakmdan, olduka byk bir ehemmiyeti olduundan, bunlarn yeni kurulan

1370

Devletin inkiafnda mhim etkileri olmutur. Bunlardan Det-i Kpak, Mool istilsndan evvel, daha XI. asrda tamam ile Kpak Trklerinin hkimiyeti altnda olmutur. ktisaden, olduka kuvvetli ve salam mnasebetlerle, btn madd ihtiyalarn temin etmiti. Muntazam bir surette Avrupada: Rus beylikleri, Krm ve Bulgar lkeleri gibi yksek ziraata malik sahalarla mnasebette bulunduu gibi, Orta Asyada: Harezm, Maveran-nehir (Mave-rannehir) ve Yedisu eyaletler ile de sk bir surette alkas vard. Saksn4 ve Sunak5 gibi zengin ticaret ehirlerine malikti. Mool istilsndan sonra burada Bat-Saray6 ve Berke-Saray7 gibi, an kltrn merkezletiren iki yeni mhim ve zengin ehir kurulmutur. Bunlar, uzun zaman, Altun Orda Devletinin en mhim ticaret merkezlerini tekil etmilerdir. Muntazam yollarla Rus beylikler ile ve Krm, Kafkasya ve Bulgar lkeler ile bal bulunan bu iki ehir, buradan gelen ticaret eyasn rana, Orta Asyaya, Moolistana ve ine sevketmekte idi. Bu suretle bu iki ehir, gebe hayatla ehir hayatn birletirmee muvaffak olan mhim merkezlerden biri olmu ve bir dereceye kadar Altun-Orda Devletinin iktisad hayatnda, nzm bir rol oynamtr. Bilhassa Berke-Saray, bir ok milletlerin uradklar bir ehir olmutur. 1333 ylnda bu sahada bulunan bni Batuta, milliyet bakmndan ehrin pek kark olduunu ve burada ayr ayr siteler halinde yaayan Moollara, Aslara, Kpaklara, Ruslara, Bizansllara, Suriyelilere, Irakllara ve sair ark lkeleri ahalisine rastladn sylemektedir. Muhtelif ticaret memleketlerini ellerinde tutan bu unsurlar, deta Altun-Ordann madd damarlarn tekil etmilerdir. ehrin btn kltr hayat da bunlarn elinde bulunmakta idi. Bylece, Mool istilsndan nce de, arkla garb lkeleri arasndaki ticaretin ana hatt mesabesinde bulunan Vo1ga nehrinin ehemmiyeti, Altun-Orda Devleti zamannda bir kat daha artm idi. Det-i Kpakla birlikte eski Volga boyundaki Bulgar ili de Altun-Ordaya dahil idi. Buras hem ziraat blgesi, hem de ticaret merkezi idi. Daha Mool istilsndan nce, Bulgar ehri, Dou Avrupa ile Orta Asya, Krm, Kafkasya ve ran lkeleri arasnda, bir ticaret mbadelesi merkezi olmutur. Cihan ticaretinin merkezlerinden biri saylan buras, kltr bakmndan da, dou ile bat arasnda bir geit rol oynamtr. slm lemi ile olan ilgisi ise, burasn bir nevi slm merkezi haline koymutur. Altun-Ordann dier bir parasn tekil eden K r m, eski bir kltr hayatna malik olup, Bat medeniyetinin douya girmesinde mhim bir rol oynamakta idi. Corafik vaziyeti dolays ile Krm, eskiden beri, ark Avrupadan uzak kalan Bizans, Suriye, Msr ve Anadolu ile sk bir iktisad ve kltrel mnasebette bulunmakta idi. Buna karlk bu lkeler, Krmn kendisinden ve bu yol ile Asyadan bir ok istifadeler elde ediyordu. Bu bakmdan Krm sahas, yeni teekkl eden Altun-Orda iin ok ehemmiyetli ve deerli olmutur. Altun-Ordann en dikkate deer sahalarndan biri olan Harezm ili hakknda, biraz nce malmat verildiinden, burada tekrara lzum yoktur. Yalnz, u kadarn syleyebiliriz ki, buras Altun-Ordann en zengin ve en meden paras olmu ve XII. yzyl balangcna doru, en yksek iktisad ve siyas inkiafna ermitir. Sahann baehri olan rgen ise corafik ve iktisad mevkii dolays ile, in, Orta Asya, ran ve ark Avrupa lkeleri medeniyet ve ticaretinin birletii ve arpt bir merkez mesabesinde olmutur.

1371

Bu suretle Altun-Orda yahut Cuci-Ulusunun temelini tekil eden lkeler, karakter itibar ile, ok farkl ve birbirinden briz hususiyetlerle ayrlan sahalar olmutur. Tarih durumun dourduu msait artlar, bu ok farkl lkelerden mrekkep Trk kltr tarihinin inkiafnda, ok byk tesiri olan muazzam bir birliin ve Devletin vcuda gelmesinde mil olmutur.8 Kltr bakmndan da, btn Altun-Orda sahas ayn seviyede olmamtr. Birbirinden uzak Krmla Harezm arasnda, kltr bakmndan, muayyen farklarn bulunmas pek tabi idi. BirincisiKrm, malik olduu eski medeniyet ile Bizans, Msr, Anadolu ile mnasebette bulunduu halde, ikincisi-Harezm, ran, in, Orta Asya, gibi eitli kltre malik dou lkelerle ilgili idi. Bununla beraber, bu iki sahann kltr seviyesine bakarak, Altun-Orda Devletinin medeniyeti hakknda kesin bir fikir edinmek olduka zordur. Hakik Altun-Orda medeniyetini Berke ve Batu-Saraylarnda aramak icab eder. Buras her eyden fazla, Harezmin tesirini zerinde hissetmi ve bu noktadan aratrmaya deer bir saha halini almtr. Muazzam Altun-Orda mparatorluunun baehirleri olmalar itibari ile de bu iki ehir, imparatorluun her bir kesinden ve siyas, iktisad mnasebetlerde bulunduu dier lkelerden celbedilmi bir ok usta, sanatkr, ressam ve umumiyetle kltrl kimselerle dolu idi. eitli Altun-Orda sahas kazlarndan ve arkeolojik aratrmalarndan elde edilen medeniyet ve sanat eserleri zerinde yaplan incelemelere9 gre, bata imparatorluun iki baehiri olmak zere, umumiyetle Altun-Orda ehirlerinde sanat hayat en ok rgen ehrinin kltr tesiri altnda inkiaf etmitir. Buna yana, husus ile Berke-Saraynda Msr, Bizans, Krm, Kafkasya ve saireden gelme bir ok/sanat adamlar faaliyette bulunmam deildir. Her ne kadar Altun-Orda Devletinin kltr seviyesi hakknda kat bir ey sylemek imdilik mmkn deilse de, Altun Ordann muhtelif sahalar hakknda yaplan yeni kk monografi ve aratrmalar, gnden gne, malmatmz geniletmektedirler. Bu kabilden olarak imdiye kadar, hakknda ok az malmatmz olan M o h i ehrinden elde edilen sikkeler, burasnn da, vakti ile Altun-Ordann mhim merkezlerinden biri olduunu gstermektedir. Buras M o r d v a larla meskn olup eski Rus beyliklerinden Penzaya tbi olmutur. Lkin, balangta, pionerlik roln yine rgen10 oynamtr. Altun-Orda kltr zerindeki Harezm etkisinin balca sebebi, slmiyetin Kpak kitlesi ierisinde kolayca yaylm olmasdr. Berke-Saray devletin baehri olduktan sonra, abucak slmiyetin yeni bir inkiaf merkezi oluvermitir. Eskiden beri muhtelif ilimlere kaynak olan Harezm ise, Altun-Ordann yeni baehrinin elde ettii salam mevkiden istifadelenerek, bir ok limlerini buraya gndermekten geri durmamtr. Makdisinin verdii malmata baklrsa, daha o zamanlarda fkh ve umumiyetle hmaniter ilimler zerinde alanlar arasnda, en az bir Harezmli talebeye malik olmayan, deta, nadirattan sayldndan,11 bu muazzam lem kadrosunun kendine yeni yeni faaliyet sahalar arayaca tabi idi. Bilhassa Berke-Saray, yeni elde ettii mhim mevkii dolays ile, bu akn iin en elverili merkezlerinden biri olmutu. El-Harezm lkapl bir ok limlerin AltunOrdadaki faaliyetleri ve bunlarn yerli ilim ve kltr hayatnda rol oynamalar, bu akm tamam ile ortaya koymaktadr. Bunlarn ierisinde, olduka byk bir nfuza malik olanlar eyh Numaned din elHarezm12 olmutur. Bir vakitler rgen Hastanesinin ba doktoru olan bu zat, sonralar Berke-

1372

Sarayna arlm ve burada ok byk bir lim olmutur.13 Dier nemli mevki sahibi olanlar arasnda, zikre deenler: Muhammed hoca el-Harezm Aleddin Aydodu el-Harezm, ucaeddin Abdurrahman el-Harezm ve siredir. Harezmli olan bunlar, hep Altun-Orda Devletinin paytahtnda yeni kurulan kltr hayatnda messir olmular ve ona igal ettii mevki dolays ile, muhtelif slm lkelerine kltr halitasn alamaya almlardr. Ayn karakter, Altun-Orda merkezinde ve Harezme yakn olan sahalardaki sanat eserlerinde, gze arpmaktadr. Mamafih, sanat eserinin bz u -belerinde, tamam ile yerli stilin14 mevcudiyeti de inkr edilemez. Muhtelif slm lkelerinden gelen ve getirilen bir ok sanatkrlar asl mensup olduklar sanat mekteplerinin karekterini, yeni faaliyette bulunduklar sahaya da alamaktan ekinmemilerdir. Harezmin Memlkler Devri, Msrn ve umumiyetle Orta Asyann, phesiz bu bakmdan, ok byk tesirleri olmu ve buralar islmiyet ideolojisinin en ok kaynat saha olduundan, ayni rengi Altun-Orda sanatna vermekten geri durmamtr. Trklerle meskn bir ok lkeleri snrlar ierisine alan Altun-Ordada mterek bir slm kltr ile yan yana bir de Trk dili geni bir yaylma ve byk bir inkiafa yz tutmutur. Coraf ve iktisd bakmlardan, idre merkezini Volga havzasnda kuran bu Devletin, asl Kpak ilinde, eski Bulgar sahasnda ve umumiyetle Trklerle meskn sahalarda, daha eskiden beri yerlemi ve z tarih ile yaam Trk uruklar mevcud olmutur. Bunlarn ierisinde en kuvvetli ve ayrca en kalabal Kpak uruu olduundan, dier yazarlar bu devlete dorudan doruya, Kpak Bozkr adn vermei bile tercih etmilerdir. Dikkate ayandr ki Kpak devlet ad Osmanl imparatorlar elkabnda da yer almtr. Sultana tabi ehir ve lkeler saylrken: ve Kars ve Erzurum; Grcistan ve Kefe ve Gzleve ve Deti-Kpak iklimlerinin Sultan derken, Deti Kpak sahas da unutulmamtr. Anlalan buras da, Msr ve Krmn Osmanl mparatorluu snrlar ierisine alnmasndan sonraki her Osmanl eyaleti gibi unvanlar ierisine alverilmitir. Trk dili tarihi iin ok byk ehemmiyeti olan bu saha, imdiye kadar lzumu derecesinde incelenmemitir. Kaynaklarn msaadesi nispetinde zerinde durulmas, Kpak ivesinin asl deerini yeniden canlandrm olacaktr. Kpak li Trkesi ve Kaynaklar Altun-Orda Devletinin kuruluundan daha ok nce, XI. yzyldan XV. yla kadar, bugnk muazzam Gney Rusya bozkrlar, gebe bir hayat yaayan ve burann hakik sahibi olan Kpak Trk uruu tarafndan igal edilmitir. Sahann z ahalisine nisbetle Volga nehrinin aa mecrasndan balayarak Don ve Dinyeper rmaklar arasna yaylan bu saha, Arap ve Fars edebiyatnda sdece Desti Kpak adile zikredildii halde, nedense Kpak kelimesi Rus ve Bizans vakanvislerine mehul kalmtr. Ve bu kavim ad mukabilinde eski Bizans vekayinmelerinde Koman yahut Kuman, Ruslarda ise Polovets kelimesi kullanlmtr. Bu iki kelimenin asl lgat manalar sar manasnda olarak,15 bu Trk uruuna, srf san sal olmasndan dolay yaktrlmtr. Bizans kaynaklarnda ilk defa olarak Kuman terimi 1078de kullanlmtr.

1373

Halbuki Rus kaynaklarna baklrsa 1084 tarihinde sekiz yz bine yakn bir Peenek grubu, donmu Tuna rman aarak, Bulgaristana sokulmus ve burasn yamalamtr. 1064 tarihinde ise alt yz binlik bir Kpak kitlesi, ayn sahaya girerek buralarn tahrip etmitir.16 Ayni Bizans kaynaklarnda Ouzlara Peeneklere toplu olarak Kuman etnonimi verilmistir.17 Alman edebiyatnda, Kumanlara Valvi, (Val [e] wc [n])18 denilmitir. Leh vakayinmelerinde, bu Trk uruu Plauci, Macarlarda Palcs ve Kuni, eklerde Plavci, Ermenilerde Harte gibi yine sar sarn anlamna gelen trl adlarla tesmiye edilmitir.19 Kpaklarn hangi tarihten itibaren Kpak bozkrnda yerletikleri hakknda imdilik kesin bir ey sylenemez. Yalnz Ruslarn Lavrentiy adl vakayinmeleri, Kpak Trk uruu ile, ilk gebelerin baskn tarihi olarak, 1054 yln gstermektedirler. Marquartca, bunlarn siyas bir varlk olarak meydana ktklar tarih, Grclerle beraber Kafkasyada slmlara kar atklar mcadele ve sava yl tarihi olan 1120/1121 yllar esas olarak ileri srlmektedir.20 Bu suretle Mool istilsndan daha ok evvel, Kpak bozkrlarn igal eden Kpaklar, yahut Kumanlar XIII. yzyl Mool istils zerine, kk bir ksmlarnn Macaristana g etmesine ramen, z, ana yurtlarn asla terk etmemi ve kendilerini Kpak Hanl Devleti uyruu olarak yeni hkimlerine tantmlardr. XIV. yzylnda dahi bu hanlk, Krmdan balayarak Altun-Ordann baehri olan Saraya kadar uzanmtr. gal ettikleri Volga, Don ve Dinyeper gibi, o devir ticaret ulamnn can damar mesabesinde bulunan rma ellerinde tutmalar, Kpaklara ayrca cihan tarihine katlma hakk da vermitir. Kpaklardan baka, Dou Avrupa sahasna ok erken alarda gelip yerleen dier baz Trk uruklarna dair malmata Bizans ve Rus kaynaklarnda rastlamaktayz. Bunlara gre, vaktile buralara Torki21 ve Berendey adl iki Trk uruu da gelip yerlemitir. Tarih kaynaklar, bu Trk uruunun daha tarihlerinde, Bulgaristana kar yaplan seferlere katldn yazmaktadrlar. Bir aralk Kpaklarla da savamlardr. Sonralar ksmen Bizansllara, ksmen de Rus kinyazlklarna katlarak erimilerdir. Rus vakanvislerinin dier Torki dedikleri uruk, Ouz uruundan baka bir ey olmad gibi Berendeyler de,22 ilk kez 1097 ylnda, Peenek ve Torkilerle beraber, Rus kinyaznn dman olarak zikredilmektedir. Sonralar XII. yzyla doru, Rus kaynaklan Kpaklar hari olmak zere, gney Rus steplerinde yerleen Trklere toptan, ornye Klobuki adn vermei tercih etmilerdi. 23 Bu suretle Altun-Ordann, bu sahas, daha Mool istilsndan nce Trklemitir. Lkin XII. yzylda, Kpaklarn rti rma boyundan inip, Seyhun rma ile dou Avrupa istikametine doru akmas, genellikle bu devir Trk etnik teekklnn bir dereceye kadar deimesine sebebiyet vermitir. Byk kitleler halinde eitli ynlerden akp gelen bu Trk kabilelerinin kavumas neticesinde doan Kpak Hanl, kendi yapsnda Mool unsurlarn da erittikten sonra, Trklerin siyas ve kltr hkimiyeti, kesin olarak temin edilmitir. Moollarn Trkler ierisindeki emirlerine dair en iyi bilgiyi biraz nce zikretmi olduum XV. yzyl Arap yazarlarndan el-Omarde rastlamaktayz. Bu yazara gre: nce Kpaklar Mool tabiyetine girdiler, sonralar Moollar Trkler arasna kararak, onlarla akrabalk peydah ettiler, ve tabiat Moollarn rk ve tabi vasflarna galebe alarak onlar Kpaklarn ayni yapt. Zira Moollar,

1374

eserde hep Tatar olarak geer, Kpak lkelerine yerleerek onlarla akrabalk kurdular ve onlarn topraklarnda yaadlar. Yayld geni corafik sahann, toplum bir hayat srme imknlar vermemesi, Kpaklar akc ve aknc bir kudret olarak yaamaya mecbur etmitir. Snrlarnn nereden balayp nerede bittiini kestirmek ve tayin etmek zordur. Bir aralk Orta Asyadan Tuna havzasna kadar uzayarak24 gp konduklar yerlerde,25 kendilerine mahsus bir takm izler brakmlarsa da, sonralar Moollara ba emek mecburiyetinde kalmlardr.26 Kuman yahut Kpak Trkleri kltr hareketlerine dair bize kadar gelen baz deerli tank ve eserler mevcuttur. Bunlar snr bilmez Kpak boylarnn muhtelif illerde: Msrda, Suriyede, Krmda, Gney Rus isteplerinde ve sairedeki mill kltr harektna katldklarnn en iyi tanklardr. Trk dili ve Trk leksikolojisi gelimesinde inkr edilmez rolleri olmutur. Kpak sahasna ait imdiye kadar ele alnmam bir yn eser vardr.27 Kpak topluluuna katlan Trk boylan arasnda Yimeklerle Kimekler de bulunmakta idi.28 Msr blgesi Kpaklarna, Trkmenlerden bir boyun karmasnn, bu saha Trkesi zerinde phesiz byk tesiri olmutur. Seluklular ve Eyyubler zamannda Irak ve Msrda kalabalk baz OuzTrkmen boylarnn burada yerlemi olduklar, tarihe de sabittir. lk Memlk hkmdar Aybek de Trkmenlerden olmutur. aatay Trkesi Gelimesi ve Karakteri XIII. asrn balarna doru Cengizin klavuzluu altnda, Orta Asya derinliklerinden kopuveren muazzam milletler istils, balangtaki ykclna ramen, sonralar bilhassa Timur Devrinde, kendisine mahsus zel bir kltr akm halini almtr. Bundan dolay da Cengiz ve Timur, ayrt edilmeden uzun zaman, Avrupa ve ksmen ark yazarlarnn sert yarglanma thmeti altnda kalmlardr. Harekt, srf garp toplum hayatnn geirdii Orta a skolastik din taassup perhizcilii devresine rastlam olduundan, tarihte Mool veyahut Tatar-istils gibi adlarla anlan bu azametli istil akn, pek tabi olarak yabanclarca kolay kolay hazmedilemezdi. Herkesin gzne, yalnz Cengizin miras olarak brakt, mamure harabeleri ve ykntlar ile istil lgnlklar batmakta idi. Hindistandan Akdeniz kylarna kadar serpilen ve serilen, gvdesine ran, Turan ve Det-i Kpak gibi, snrsz il, lkeleri alan bu yeni imparatorluk ftuhat, bas olan Timura, douda muazzam prestij, Batda ise sdece, kin ve nefret hissi kazandr-mtr. O, Batllar ve Ruslar iin ykc ve yakc bir kuvvet olarak kalm ve bu hatal tanma gc epeyce zaman devam edegelmitir. Halbuki Timur, hi de zannedildii kadar tahripkr ve ykc bir kuvvet olmamtr. Sava ve asker harekt icaplar dnda, tersine, bal bulunduu vtannn ve mill devlet sahasnn kltr gelimesine deerli hizmetleri dokunmutur. Orta Asya kk feodalite tekiltlarn kaldrmak sureti ile, muazzam bir imparatorluk kurma teebbsne girimi ve bunda baarl olmutur. Doduu Ke yahut ehrisebz ehrini, kendisine rnek bir paytaht olarak yapmak istemitir. Fakat, siyas ve

1375

iktisad bakmlardan merkez olmaya elverisizlii dolaysyla, bu fikrinden ayrlmtr. Bunun zerine, kendisinden sonra dahi Orta Asya Trk dil ve kltr gelimeleri iin nemli merkez rol oynam olan Semerkant ehrini, bakent olarak semitir. Gerekten de buras, ksa bir zaman sonra, Trk dilini temelletiren airler muhiti ve oca olmutur. 1405 tarihi yal Timuru hayattan ve dnyasndan ayrnca, kurduu Devleti de varislerine brakmtr. Koca imparatorluk, az zaman sonra, miraslar durumunda bulunan bu iki olu ile 18 torunu arasnda paylalmaz bir hale gelmitir. bakaldrmalar, isyanlar, ekimeler ve savalar, hep Orta Asya Trkl tarihi aleyhine olmutur. Sonda, Timurun olu ahruh (hakimyeti 14041447), babasnn kendine miras olarak brakt Horasan eyleti ile yetinmeyerek 1409 tarihinde babasnn da paytaht olan Semerkant ehrini ele geirmi ve krk yldan fazla bu kltr sahasna hkim olmutur. ktisaden birok devletlerle, in ve Hindistan da dahil olmak zere, ticar mnasebetlere girimi, yerleik bir kltr hamiliini yapmtr. Semerkant ehri, dnyaca tannan ve bilinen ok eski kltr merkezlerinden biri olmutur. Orta Asya Trk kltr gelimesine merkezlik yapmtr. Yakn ve uzak dou memleketleri ile siyas mnasebetler kurmu, fikir deimelerine katlmtr. Bundan dolaydr ki, Dou yazarlarnca trl ad ve unvanlarla adlandrlm ve bezenilmitir. nemi zerine eitli milletler istilsna uramaktan geri kalmamtr. Byk skenderin, Araplarn, Moollarn geit sahas olmaktan kurtulamamtr. Timurun trbesini kalbinde saklamaktadr. Zengin Trk-slm mimar eserlerine sahiptir. Bibi hanmn camiinin ykntlar, h-znde, Timurun trbesi, rdr, Tilla-Kari, Ulu Bey medresesi, ehrin eski tarih hatralar arasndadr. Bylece, kltr merkezliine ykselen Semerkant, ahruhun olu Ulu Bey, (hakimiyeti 14091449) zamannda geni gelime imknlar bulmu, baba tarafndan balanan btn kltr gelimesinin mspet sonulanmasna gayret edilmitir. Semerkant yresinde, bugne dein, harabeleri kendinden tarih bir yadigr olarak kalan, ann mehur Ulu Bey Rasathanesi, phesiz devrin kltr deerlendirilmesinde ok faydal bir l olabilir. Ne yazk ki, ok trajik olaylar Ulu Beyi hayattan ve Semerkand da hamisinden ayrnca, ister istemez Semerkant ehri elinde bulundurduu kltr birinciliini Herata devre mecbur olmutur. Aslnda Semerkant, Herat kadar kadim bir ehir olarak Marakanta ad ile bilinmekte idi.29 Arap istils zerine, Buhara ile yaran ve Hilfete bal kalan bir kltr merkezi idi. Mehur ran airi Rudeg, aslen bural idi. Bundan dolay da buras ran dil ve edebiyatna hizmet etmekten geri kalmam saylr. 1220 tarihlerinde Cengiz Hann amansz ykmna hedef olmu, Timur zamannda ise yeniden kendini bularak kltr tarihiliinde yer almaya balamtr. Etrafnda kurulan kylere, merkeze bir gsteri azameti vermek amac ile; Badat, Dmk, Kahire, Sultaniye, iraz gibi ehir adlarn takmtr,30 Bununla Timur, paytahtna nispetle, dier ark lkeleri paytahtlarnn, ancak bir ky mesafesinde olabileceklerini ima etmek istemitir. spanya gezginlerinden Klaviho, hayran olduu ann Semerkandn methetmekten kendisini alamamtr. Zaman iin dnyann belki de en byk camii saylan Bibi-hanm, ahzinde trbesi ve ahruhla olu Ulu Beyin de metfun bulunduu

1376

Timurun kendi mezar, Semerkandn cidden en iyi sanat eserlerinden saylan tarih ve zarif Trk hatralarndandr. Z-i cedd-i sultn adl Ulu Beyin mehur zi, bu Trk evldnn fene ve ilme kar besledii rabet ve hevesin en iyi delillerden biridir. Avrupa bilginlerince takdir edilmitir.31 Dikkate ayandr ki, Buharada Ulu Bey tarafndan yaplan bir cami duvarna: lim yapmak her mslman erkeinin ve kadnnn borcudur32 vecize olarak yazl Ulu Beyin yksek valyelik insancln gstermee kfidir. Anlalan Trk geleneinden olan Kadna hrmet vecibesi, bu adaki Timurilerin erefli bir vasf olmutur. Bylece, baba ahruh ve oul Ulu Bey, devrin Trk kltr gelimesi ii yapabildiklerini yapm33 Trkle hizmeti, vazifelerinden saymlardr. Tarihi erafeddin Ali Yezd (l. 1454), Hafiz- Ebru, Kemaleddin Abdurrezzak (1413 1482), gibi Timuriler tarihini tesbit ve aydnlatan nl yazarlar, ahruhun kiilii etrafnda toplanmlardr. ahruhun kendisi, Ali ir Nevaye gre air deildi Fakat ilim ve bilgi hamisi bir ahsiyet ve varlk idi. Bu suretle XV. yzyln tam ortasna doru, Trk kltr ve umumiyetle bilim merkeziyetiliini zerine alm olan Semerkant, yerini Ali ir Neva gibi, milletleraras byk stat airler arasnda yer almaya hak kazanm byk bir Trk airi sayesinde, Orta Asyann yeni bir kltr merkezi olan Herata kaptrmtr. XV. yzyln ikinci yarsnda Timurler Devleti paytahtlna ykselen Herat, dier bir deyimle Heri, tpk Semerkant gibi, kadim ehirlerden biridir. Corafik durumu itibar ile Horasan eyaletinin merkezi olup, ran, Orta Asya, Hindistan ve in lkeleri kervan yolunun kavanda bulunuyordu. Vakti ile buras da, Cengiz ykclndan kurtulamam, uzun mddet ihmal edilmitir. Nihayet ahruhun asil himmeti ile gelimi ve genilemitir. ahruh tarafndan baz deerli sanat eserleri yaptrlmtr. Baysungurun, azametli saray da bunlarn arasnda bulunmaktadr. Bir aralk, her iki bakent, ahruhun idaresi altnda birleik hayat srm, ve Trk kltrnn ilerlemesi, iki ehir arasnda paylalm bir durum almtr. Fakat 1458-59 yllarna doru, yava yava iktidarn: Horasan, Seistan, Belh Herat gibi ok mhim merkezler zerine de germeye muvaffak olan Hseyin Baykara, nihayet 1469 tarihinde Herat payitaht olarak iln etmekle, Trk dili ve edebiyatnn yeni bir merkezini dile getirmitir. O kadar ki, Herattan bahseden Zahireddin Babursah, burasn emslsiz bir ehir olarak tarihe geirtmekten kendisini alamamtr. Dile ve edebiyata kar olan ilgisine nispetle sanat eserleri bakmndan Semerkanttan dun idi.34 Bylece, Timurler Devrinin mmtaz vasfn tekil eden Orta Asya Trk dilcilii, gelime imknlar bulduu evre kltr artlarna bal, eitli merhaleler geirmee mecbur olmutur. an en byk dil yaratcs saylan Mir Ali ir Nevaye gre, Timurler devri edebiyat gelimesi anda, ran dili, kendi stnln btn ile muhafazaya almtr. Nevanin Mecalisn-Nefais adl kk, fakat ann edeb ve kltr hayatn aklamakta, ok nemli bir yeri olan eserine baklacak

1377

olunursa, yz akn Nevace bilinen ve tannan Trk airinin yzde doksan, Farsa yazmay tercih etmitir. A. r Nevayi yldran ve skan bu gerek, nihayet airi, hayatnn sonuna doru, Trkleri ikaza mecbur etmi ve o da, hi bir eyden ekinmeden Muhakemetl-Lugateyn adl eserini yazmaya mecbur olmutur. Sahas olmadan, Trk dilinin Fars dili zerindeki stnln ispata kalkan Ali ir Neva, ak sylemek gerekirse, bu hususta olduka zayf kalmtr. Dillerin bir dierine kar stnl meselesi, umumiyetle ne mnakaa ne de iddia edilir. O, bu eser ile yalnz ikaza alm ve kendi mensubu bulunduu Trk muhitini, Farsa ile beraber Trkede de yazmaya davet etmitir. Fanatik bir dilci ve air deildi. Kendisi Arap, Fars dillerini, kendi ana dili kadar bilir ve yazard. Lkin, z dili varken, yabanc Fars dilinin esaretine ve taklidine tahamml yoktu. evresi ve kyleri kmilen Trklerle meskn olduu halde, ehirlerin aristokrasi snfnn Fars dili stnln salamas, elbette Trk bir dnr iin tahamml edilmez bir mesele idi. Bahusus ki, bu neviden bir kltr, geni muhiti saracak ne bir vasfa, ne de bir zevke malik idi. Edebiyat sahas da ayn cereyana kaplmt. Nevanin candan dostu, ann en byk ran air ve dnrlerinden olan Molla Cmnin Silsiletz-Zeheb adl poeminin kinci ksmndaki tasvire baklacak olunursa, genel edeb zevk, hep eski Rudeg, Unsur, Enver, Sd, San, Nizm ve emsli gibi airlerin ilhamnda toplanm idi. Muhtelif hkmdarlar saraylarna bal olan bu airler, stelik en mkemmel kasidecilerden saylmakta idiler. Az bir farkla ayni ran airleri, Nizm Gencev, Emir Husrev Dehlev de dahil olmak zere, Neva tarafndan takdis ve tebcil edilmitir. Bununla beraber, Orta Asya Trk devletiliinin mill yapsnda, Trk yazar ve aydnlar tarafndan idealize edilen ran dilli edebiyat, hi bir surette ve ekilde Trk dilini arka plna atmaya muvaffak olamamtr. Trk saray ve idaresi banda duran ve Trk dili ve kltrne hizmet etmeyi kendilerine vazife sayan yerli hkmdarlar muhitinde, her ne kadar Firdevsnin ahnme si ile Nizm Gencev ve Emir Hsrev Dehlevnin [1253-1325] Hamseleri, geni bir sempati yaratmlarsa da, ayni konularn Trk dilinde ilenmesi, yerli airlerin en ok zendikleri gaye olmutur. Baysungurun ahnmeyi yeniden tanzim ettirmee yeltenmesi ve air Lutfnin Zafernme-i Timur ad ile yeni bir eser yazmak istemesi, phesiz ton ve tarz ynnden, ilhamn ahnameden alm olsa gerektir. Hamse tarz ve nevi ise, daha derin iz ve tesir brakm olacaktr ki, konu yalnz Hseyin Baykara, Baysungur, gibi kendilerini kltr gelimesine vakfetmi hkmdarlarn dikkatini ekmekle kalmam, Eref, Mevln Ali, Asi, Fatih Rm, Hoca madeddin Lhri, Suheyli, Hatifi, Cmi, Neva gibi Hamse rnda yryen bir yn belli bal airler de yetimitir. Bylece, daha XIV. yzyldan itibaren, bilhassa Harezm sahasnda tatbiki Trk diline balanan ran iir teknii, nihayet XV. yzyln birinci yarsnda Semerkantta ikinci yarsnda ise Heratta, gerekleme imknn bulmutur. Her iki Trk kltr merkezinde yetien airler evresi kendi ana dillerine verdikleri deer, elbette, neticesiz kalamazd, Hele hkmdarlarn da mill dili korumalar ve bu dilde iirler yazmalar, bsbtn Trk dilini stn duruma getirmee yaramtr. Nitekim Neva,

1378

Timur ehzadelerinden sekizinin Trke iirleri ile hret ve muhit yaptklarn aklamaya lzum grmtr. bu a Trkesi yahut iir dili, kendi aralarnda Trk ad ile bilindii hal de, Avrupa bilginleri tarafndan daha XIX. yzyl sonlarndan itibaren, bu edebi Trkeye, Cengizin ikinci olu aataya izafeten aatay dili adnn verilmesi daha uygun grlmtr. Bylece Orta Asya Trk dili tarihi aknda, en ok gelime merhalesi geirmi bulunan edeb aatay Trkesi, maalesef terminoloji bakmndan, Trk dili ve edebiyat sahasnda, deta iinden klmaz bir anlamazla yol amtr. Deyim bu sahada alanlarca gelii gzel bir ok anlamlarda kullanlmtr. Kimine gre aatayca XV.-XVI. yzyllarda Orta Asyada gelime bulmu yeni ve mstakil bir edeb Trk dili olmutur. Kimine gre, sdece bugnk edeb zbekenin ilk rneinden baka bir ey olmamtr. ki birbirinden ayr ve hatta zt Trk iveleri arasnda, kpr vazifesi gren bir ive mahiyetinde olduunu ileri srenler de bulunmaktadr. Fakat, btn bu iddialar ve fikirler, aataycann gerek mansn meydana koyacana, bilkis bu edeb Trk ivesini iinden klmaz bir hale sokmutur. Halbuki, Trkoloji aratrmalarnda nemli bir gelenee malik ve hatta bir aralk, uzak ve yakn dier edeb Trke ubeleri zerinde de geni tesiri bulunan bu sahay, hi olmazsa ana hatlar ile, imdiye kadar, tespit etmek gerekirdi. Bu yaplmamtr. Bundan cesaret alarak lzumsuz iddialarda bulunmamak art ile, mukayeseli edeb Trke zerindeki almalardan ve Trk dilinin tarihi akndan ilham alarak, artk beklemeye tahamml kalmayan Trkenin bu devresi hakkndaki fikirleri ortaya koymay yerinde buldum. Bilindii zere aatay deyimi, ilk olarak, Harezmle Dou ve Bat Trkistan sahasnn hkmdarlna getirilen Cengizin ikinci olu aataydan tremitir. lk zamanlarda, srf bir ahs ad olan kelime, XIV. yzyldan sonra, Maverannehrin, aatay varislerinin idaresi altna gemesi ile, daha resm bir mana alm ve banda bir Mool han bulunmak art ile, Orta Asya Trk Devletine alem olmutur.35 Mamafih, aatay deyimi asl sayln resm manas dnda, ayrca bir de kabile ad lmak zere, olduka dar bir manda dahi kullanlmtr. Gittike genilemee yz tutan deyim ilk zamanlarda, yni Timurilerle aatayllar devrinde, srf gebe ve gebelik geleneklerine bal halklara36 izafe edilmekle kalmam, sonralar aatay sllesine mensup hkmdarlar bulunmad sralarda dahi, kendi resm manasn muhafaza etmi ve hatta Hindistana kadar gtrlmtr. Dikkate ayandr ki, ayn devirde sabk aatay ulusunun ark ksmnda aatay hanlar hkimiyet srdkleri halde, aatay tabiri tamam ile kullan dnda tutulmutur.37 Tpk devlet tekilt ile, dil ve edebiyat sahalarnda olduu gibi, etnoloji alannda da, tabir, ak bir mana ifade etmekten uzak olmutur. Nitekim, Ali ir N e v a kendi eserlerinde, baz aatay kabilelerinin rollerinden bahsettii gibi Nevanin eserlerini tarayarak El-lgatn-Nevaiyye adl bir szlk vcuda getiren mellif de, bz almetler zerine, Arlas, Arlat, Barlas, Belgt, Tarhan ve saire gibi baz uruklar dorudan doruya Nevanin eserlerinden iktibas yaparak, aatay kabilesinin birer kollarndan saymtr.38

1379

Babur ah da, yerli bir hann idaresinden bahsederken, aatay adl bir Trk halknn mevcut olduunu ortaya koymaktadr.39 Seyyah Klaviho ise, vaktiyle aatay kabilelerinin, Timura bir nevi asker muhafzlk vazifesi yaptklarn kaydetmektedir. Aa yukar, ayn manada kelimeyi ayn manada olmak zere tarihi Nizameddin ami ile Mirhond da kullanmtr. XVI. yzyldan sonra Timurlerin dmesi ile, yeni kurulmaya balayan zbek lkelerinde, aatay ismini tayan gebe halklara rastland gibi S e m e rk an t ve H i v e civar Trk kabileleri blmleri ierisinde de, dorudan doruya, aatay kavim adn tayan kabileler de mevcut olmutur.40 1881 yl Hindistan saymnda zapt edilen aatay adl kabileler, bu addaki mevcut eski Trk halknn, yaylm hatrasndan baka bir ey deildir. Etnomik manas ile aatay kelimesi yahut aatay kabile ad Semerkant eyaleti evresinde yerleen zbek boylar ierisinde, Harezmde41 ve dier bir ok corafik ve toponimik adlarda, mesel Takent42 ehrinde olduu gibi, bz mahalle, sokak ve saire adlarnda, bugne kadar kendisini muhafaza edegelmitir. Bununla beraber, aatayllar, Trklemi Moollardan sayanlar da vardr.43 Fakat bu telkki, geni bir taraftar bulmam ve srf bz gebelerin kendileri Mogol kavim adn vermelerinden ileri gelmitir. eybn hann ftuhatndan sonra ise, yeni teekkl etmi olan zbek hanlklarnda bagster antagonizm zerine, zbeklerle aatayllar muhitinde, zbek Trkesi ile agatay Trkesi arasnda, daha geni bir fark gzetilmee balanmtr. Nitekim asl itibar ile Harezmli olan Mehmet Salih eybn hann tarafna gemesine ramen, eybn-nme adl eserinde, muhasara edilen Semerkant ehri mmessillerine kar syledii bir hitabede, her ne kadar Timurleri terkle eybni han tarafna gemi ise de, aatay ilinden olmas dolays ile, mtemadiyen zbeklerce takdir edilmesine ramen aatay ilinin kendisini zbeklerden saymamasn dilemektedir.44 Anlaldna gre bu zamanlarda, tabi olarak, aatay edeb dille beraber, ayrca bir de, aatay ulusuna bal bir halk kitlesi, veyahut kavmi kastedilmitir.45 Bu kitlenin etnik bnyesi hakknda kesin bir malmatmz yoktur. Yalnz, Ali irin eserlerinde, muhtelif vesilelerle adlar geen: zbek, Kalmk, Kpak, Akar, Kiat, Belgt, Arlat, Barlas, Tarhan, Sulduz,46 Kongrat, Celair, Kuin, Vesaire gibi boy ve kabile adlarna baklrsa, aatay Devleti snrlar ierisinde, karma bir ok Trk unsurlarnn yerlemi olduklarna hkmetmek gerekmektedir. Fakat ne yazk ki, bu ok iveli kabilelerin konutuklar ve bazlarnn yazda kullandklar edeb iveleri hakknda hi bir fikrimiz yoktur. Yalnz tahmin olarak, bunlarn konutuklar ivelerin olduka eitli ve birbirinden farkl olduklarn kabul etmek icab etmektedir. Bahusus ki, Ali ir kendisi bile, Mizanl-Evzannda zbeklerin halk edebiyatndan bahsederken bunlarn vezin kalplarna uymadklarndan ikyet etmektedir. Bu da gsteriyor ki, aatay Devleti snrlar ierisindeki iveler kompleksi, hi de ahenkli olmam, bilkis, Trk edebiyatnn vezin kalplar dnda kalan, ive edebiyatlar dahi mevcut olmutur. Bunun dnda ayrca bir de Ne-vanin tarifine baklacak olunursa, Harezm sahasnda Mesnev ve Brde kasidesi erhi gibi ciddi eserlerde kullanlan, mstakil bir edeb

1380

Trke daha varm ki, Mecalisn-Nefisde bu edeb ive Harezmce Trk dili eklinde trif edilmitir. Bu suretle, Ali ir Nevanin yetitii muhitte bir ok ivelerin birbirleri ile kaynamas ve arpmas, ister istemez, edeb aatayca adn alan ive zerinde messir olmaktan geri kalmam ve bu tesir neticesinde, kabul etmek gerekir ki, yeni yeni edeb ekil ve sanatlar da, Neva gibi stad bir airin dilinde kendisine layk ile yer bulabilmitir. Bu da kfi gelmiyormu gibi, ayrca burada bir de, zamanla Trklemi Orta Asya ehirleri ahalisinin47 dilce tesirini, dikkat nazarna alrsak, edeb aataycann ne gibi kark artlar altnda trediini anlamakta zorluk ekmemi oluruz. Bu sebeple, aatay ve Trkesinin mahiyeti zamanmza kadar bir trl aydnlatlamam ve Trk dili ve edebiyat zerinde alanlarca, tayini mkl Orta Asya dil yadigrlarnn, bu Trke evresine alnmas gereken edeb bir devre telkki edilmitir. Bugn bile muhtelif incelemelerde, bolca rastladmz aatay dili, aatay edebiyat, aatay ivesi, aatay ncesi ve aatay sonras gibi farkl deyimler, her eyden evvel,48 bu eski telkkinin birer sonucudurlar. Nitekim, Otto Blau, Kor49 ve Radloff gibi bilginler, umumiyetle aatay dili altnda, Orta Asya sahasnda eski Uygurcann yerini tutan llettayin bir edeb Trke olarak kabul etmilerdir. Bunlar bu fikri, byk bir ihtimalle, kendilerinden az daha nce bu sahada alm olup, aataycann Uygurcaya pek yakn olduuna ve bu yzden slmiyetin kabul ile, Uygur harflerini dahi kullandklarna kanaat getiren Jaubert, Abel Remusat ve Davids gibi bilginlerden almlardr. Nevanin ilk aratrclarndan saylan Nikitsky de50 ayn fikirdedir. Bunlarn Uygur ivesine kar bu kadar yaknlk gstermeleri, Mehmet Kfur Hanla Ahmet B. Arabahn, aataylarn tpk Moollarn kullandklar gibi, Uygur harfleri sistemine yakn, bir alfabe sistemi51 kullandklarna dair tespit ettikleri kaytlardan ileri gelmitir. Bununla da iktifa etmeyen Radloff, bu devir Uygur ve Arap harfli Trke eserleri birbirinden ayrmaya alarak, Mool istils ile Uygur harflerinin yeniden Orta Asyada yaylmasna ramen, Arap harfleriyle yazlm olan bz eserlerin, daha sonraki devir aatay dili mahsullerinden saylacan iddia etmitir. Ona gre, aatayca, hatt slmiyetten evvel domu bir ivedir. Ancak slmiyetin tesiri altnda, bnyesine Arap ve ran unsurlarn almaya, hurufat sahasnda da Uygur hurufat ile Arap hurufat arasnda bir becayi yapmaya, mecbur olmutur. Byle bir Uygur-aatay ivesi rnei olarak ta Ksasl-Enbiya ileri srlmtr.52 Berezin ise aataycay tarif ederken, bunu, Trk dilinin en kadim ivest olarak kabul etmi,53 Cenup ve imal Trke ubelerinin de, sonralar aatay dalndan bz ekiller eklemekle vcuda geldiini tespite almtr. u kadar ki, aatay edeb Trkesinin bz dallar ona gre, zamanla, tamam ile ortadan kalkm, yalnz esas aatayca denilen ive, Ali ir gibi kuvvetli bir edibin sayesinde kurtuluvermi ve bu sayede muayyen bir formasyon merhalesi dahi geirebilmitir. Berezinin bu fikri kadar, W. Radloffun aataycann tercmesine dair ileri srdkleri dnceler de, basit ve hafiftir. Radloffa gre Uygurca konuan Trk boylar, ortadan kalknca, Orta Asya edeb Trkesinde, zaruret dolays ile, baz deiiklikler olmutur. Neticede, bir taraftan Uygurca kelime gramer ekilleri, yerlerini dier Orta Asyann hkim bir dil ve ive unsurlarna terketmi, dier taraftan da, bz Uygurca unsur ve ekiller, aatay edeb ivesinde yerlemitir. aataycann eskiliine iaret edenlerden biri de T. Jozsef olmutur.54 O Radloff tan mlhem olarak, aataycann teekkln takriben Cengiz Handan evveline gtrmektedir. Fakat Avrupa

1381

limleri arasnda aatay ivesi hudutlarn en geni tutan Vambery olmutur.55 Bu zat aatayca erevesi iersine XII. yzyldan XIX. yzyla kadar, Orta Asya sahasnda yazlm Trke eserlerin mhim bir ksm ile56 canl zbek ivesini de bu daireye sokmutur. Radloff ise zbeke yerine, Kuman yani Kpak ivesini katmtr. Tpk Vambery gibi, Krmskiy de, aatayca sahasn alabildiine geniletme cihetine gitmi ve XIII.-XVIII. yzyllarda Orta Asyada yazlm olan eserleri, bu dil dairesinden saymtr.57 Bir farkla ki, Vambery, zbek Trkesini, yani aataycay par excellence Orta Asyann umum bir edeb dili olarak kabul etmekle, ona husus bir deer bimitir. Baz bilginlere gre ise aatayca balca devre geirmitir: 1) Karahanl-Uygur 2) Harezm-Altnordu 3) Ali-ir devri. imdiye kadar verilen izahattan da anlalaca zere, aatay tbiri, Avrupa msterikleri tarafndan, hi bir kontrola tabi tutulmadan gelii gzel bir ok trif ve tahriflere uramtr. Buna mukabil ayn tbir, tam aksine olarak, ark Trk muharrir ve edipleri tarafndan deerlendirilmi ve kat bir mana ifade eden deyim makamnda kullanlmtr. Lenguistik bakmndan bu edeb Trke, yani aratrmaclarnn zannettikleri gibi, basit ve sadece Uygurcann sun kalbndan ibaret olmam, koca bir edebiyat yaratan, temelli ve bnyece eitli bir dil karekterine malik olmutur. Nitekim, aatay Trkesinin kurucularndan biri saylan Babr ah kendisi dahi, o devrin edeb halk dili arasndaki briz fark gstermek zere Endican ili ahalisinin edeb bir ive ile konutuklar ve Endican ilinin lafz kalem birle rast tur, zira Heratta geni bir gelime bulan Ali irin eserlerinin de bu dille yazlm olduunu an n kim Mir Ali ir Nevyinin musennafat ba vcud kim Herde nev-nma tapb tur bu til bile dur, eklinde sylemekten kendisini alamamtr. Trk dili iin byk bir orijinallik tekil eden bu eser, Reit Rahmeti Arat tarafndan geni bir ekilde ilenmitir.58 Babrn evltlar ancak 1958 ylnda onun eserini yalnz Rusaya evirmekle yetinmilerdir. Halbuki eser her devir iin inanlr bir kaynak olmutur. Gayet ak olan Babur ahnn bu ifadesi, beklenildii gibi, eski Trkologlar iersinde trl trl izahlara yol amtr. Vambery ile Berezin ve bir dereceye kadar lminskiy gibi bilginler, bu aklamay gerek bir sikke olarak kabul etmee yeltenmilerse de, sonuncu lim halk aznda Ali irin eserlerindeki kadar, ran ve Arap dillerine ait kelimelerin kullanlmasna ihtimal verilemiyecei dncesi ile, daha ihtiyatlca davranlmasn tavsiye etmitir.59 Gerekten de, Babur ahn ifdesinden anlalmas gereken yegne man, Endican ehri ahalisinin edeb bir i-veye yakn, dzgn bir dille konutuu keyfiyetidir. Her ne kadar, ayn cmleden, Nevanin eserlerini, bizzat Endican ivesi zerine yazd mnas da kabilirse de, bunun doru olamayaca, Ali irin hi bir vakit Endican ehrinde bulunmay ile, kolayca reddedilebilir.

1382

Ali ir Nevanin zerinde iledii aatay edeb Trkesinin Baburca En-dican ehri ahalisinin konutuu dille birletirmesine mukabil XVII. yzyl Hive tarihisi ve hkmdar Eblgazi Bahadur Han yazd ecere-i Trk ve ecere-i Terakime adl eserlerinin, gerek yksek ve gerekse halk tabakasnca, kolayca anlalabilmesi iin, bir kelime bile olsun aatay Trksidin ve Frisdin ve Arabdin almaya lzum grmediini ve bunun Iin Trk tili birlen aytdn, iftiharla sylemektedir.60 Bahadur Hann Trk tili ile aatay Trksi arasnda bu kadar fark gzetmesi, phe yoktur ki, Orta Asya edeb ivesinin tyininde, olduka elverili bir ip ucu olabilir. Zira, tarih ve edeb eserler iin elverili bulunan bu iki edeb ive arasnda, gze arpacak derecede ayrlklar olmam olsayd, Ebulgazinin ecere-i Terakimesinde: zxw~,:J, rGs /& .0 z!K0 g K;S J2p} ,Gg K~t1! EJ0 zK0 K, FK, JJJ0 +Ss JJJr +Ss JL! JJJ0 ~s i;-O zK0 r-~s ~ pt~C Ju}F1O! JK xw rF-~s O 1s P xJ K:! r-~s ~ pt~C K,u}F1O! JK xw zJxzK0 Q, JJ0 Op}, xzK0 4-}! v!Kzxz zK0 eklinde61 aklanmasnn da hi bir deeri ve hatta manas olamazd. Nevay, her ne kadar kulland edeb iveyi temiz ve hlis Trke olarak belirtmise de, gerekte onun dili, tpk aatayca gibi, kark bir yaz olmu ve ierisine, kendisinden nceki ananevi Orta Asya edeb Trkesi ile resm Uygurcadan62 bir ok unsurlar almtr. Haddizatnda, devrinin dil hareketini temsil eden Ali ir Neva kendisi dahi zerinde bu kadar titredii ana dilini, iki ayr ayr cepheden belirtmee lzum grmtr. O, bir taraftan, Trkeye engel olan Arapa ile bilhassa Farisye kar olmak zere, ana dilini, iftiharla Trke diye tavsif ettii halde, bir taraftan da, gelime bulmu olan ananev Orta Asya edeb Trkesi ile n-Asya edeb Trkesine kar onu, aatayca olarak adlandrmtr. Bu suretle Neva, Orta Asya sahasndaki Trk dili mcadelesinde kendi ana diline, ifte deer bimee almtr. Her nekadar Nevnin kulland Trkeyi, yukarki ekilde anlat, ilk bakta ak gzkyorsa da, gerekte bu dil yaratcsnn aatayca altnda ne kasdettii bir trl anlalmamaktadr. Yabanc dillere kar kullanlan umum mahiyetteki Trk dili terimi, bilindii zere, eski bir gelenekle, Trk

1383

tarihinin ve dilinin en eski devirlerinden beri hep kullanagelmitir. Daha Orhunlu yaztlannda siyas bir anlamda kullanlan Trk kelimes, Uygur ve sonraki dil yadigrlannda aa yukar Nevanin anlad bir mnada, kullanlmtr. Kagarl Mahmud Araplara kar Trkleri ykseltmek amac ile, Trkln bir ok meziyetlerini belirtmekle beraber eserinde, Trkeyi Ouzcaya kar koymak yolu ile iki Trk ivesini karlatrmak ihtiyacn duymutur.63 Kutadgu bilig mellifi Yusuf Has Hacib de, devrinin edeb muhitine uyarak, yabanc dillerden bz unsurlan almakla beraber, yine kendi ana dilini ihmal etmemi ve ona yksek bir deer bierek64 Trk dilinin modifikasyonuna almtr. Tabidir ki, Ali ir Neva gibi devrinde ok ehemmiyetli mevki igal etmi lim bir zat, seleflerinin brakt ne ananeyi, ne de kurulmu yaz dilini, bir hamlede zerinden atabilirdi. Bilkis, o Trk dilinin en byk hamisi bulunmas hasebile, hep Trk dili lfzn kullanmaktan haz duymu ve bu yolla Orta Asya evresindeki Trk dili mcadelesini krklemitir. Trke yazan airleri tevik etmi, onlarn muhitte tannmalarna almtr. ir Lutfyi, Trkedeki kabiliyeti zerine, devrin dkn bulunduu Fars edebiyatnn en ileri gelmi stad airleri derecesine karm onu Trk ve ran edebiyatlar stadlarnn, en yksei olarak tavsif etmitir. 65 ran edebiyatnn, ran iirinin ve Farisnin byk bir otorite ve zevk olarak tannd bir muhitte, Neva gibi kudretli bir edip, ir ve dilci ancak, Trkeye yeni bir vehe verebilirdi. Onun kurmaya alt Trkecilik ideolojisinin ana temeli Sedd-i skenderide aka syledii vehile halkla kendi ana dilinde konumak iar olmutur. Yoksa Nevanin: JJGh1} s`} u> ! wO JJFS c\}! vK0 0 z T! u}C JK! d 0K, |0, Tz xGO u~C U~s t demesinin hi bir deeri olamazd. Bununla beraber, Nevanin kulland aatay Trkesini, kesin olarak halk dilinden aldna inanmak, safdillik olurdu. Zira, bu ad altnda kurulmu olan yaz; dili, ondan daha evvel mevcud olup hazr ve ilenmi bir edeb dil seviyesine ykselmiti. Fakat, itiraf etmelidir ki, Nevaden nce, bu Trkeyi stata kullanan ve edebiyat sahasnda hret bulan bz kimseler olmusa da, bunlardan hi biri mill edebiyat iin, gereken hamleyi hazrlyamamtr. Hulag ve Timurdan balayarak ahruhun hakimiyeti sonuna kadar yetimi olup Trke iir yazan: Haydar, Horezm, Ata, Sekkk, Mukim, Yakn, Emir, Geda, Lutf ve sire gibi stat airlerden,66 ancak Lutfnin ran airleri seviyesine ykseldiini syleyen Nevanin, 67 bu itirafnda hissettii acy sezmemek imknszdr. Zira onun arzu ettii ey, mill bir edebiyat ve Farsay yenebilecek bir Trk dili idi. Bu ise, ancak iyi Farsa bilmekle kabil idi ki, buna da Neva hakkile erimiti. Lkin, edeb dil yaratanlarn, yaadklar tarih devreler iindeki durumlar ve evrelendikleri muhit telkkileri, daima farkl olmutur. Bundan dolay da Trk kltr ve dil merkezlerinin, Trk dili gelimesinde, esasl rolleri olduu kadar, on kuranlarn da, ayr ayr tesirleri olmutur. Birbiri ardnca,

1384

muhtelif merkezlerile Orta Asya ile n-Asya sahalarnda vcuda getirilen yeni yeni Trk devletlerinin bu iteki rolleri, asla kmsenmee gelmez. Devlet reislerinin mill dili himayeleri ve onu Devletin resm dili haline koymalar, phesiz, edeb dil yaratclnn birinci artlarndandr. Nitekim Gk-Trk (Gktrk) Devletinin, yabanc dilden hi bir unsur almayacak kadar z diline kar gsterdii samim kskanlk, Uygur Trklerinin, bir ok siyas mahzurlara ramen, mill ananelerine kar gsterdikleri samim balhk, ister istemez, edeb Trkemize Orhun-Uygur Trkesi gibi bir devre kazandrmtr. Ayni zamanda Karahanl Devleti de, Yusuf Has Hacibin kaleminde Mterek Orta Asya edeb Trkesinin kurulmasn temin etmitir. te aatay Trkesi dediimiz edeb Trke de, daha evvelce kurulmu ve dou bilginlerince aatay ncesi diye adlandnlan bu iki devrenin kaynamas ile Ali ir Nevanin kuvvetli kalemi sayesinde, asl gelimesini bulabilmitir. Biraz yukarda verilen izahattan da anlald vehile aatayca, her bir yaz dili gibi, muayyen bir ive zerine kurulmu olmayp daha nceki edeb dille, komu kltr merkezlerinin tesirini de, kendi zerinde hissetmitir. Nitekim Mir Ali irce kurulan edeb dil, her eyden evvel, kendisinden nceki mevcud edeb dil tradisyonlarndan bir ok hususlarda ayrlmtr. Bilindii zere, daha Mool istilsndan evvel XI. yzyldan itibaren eski Uygurca ile, Yusuf Has Hacib tarafndan kurulan ilk Mterek Orta Asya edeb Trkesi, ark Trkistandan balayarak garba doru yaylmaya balamtr. Mool istils ve bu istil neticesinde, ark ve Garb Trkistanlar ierisine alan aatay Devleti kuruluu, tabiatile yaylmaya balyan bu mevcut edeb tradisyona engel olamazd. Bundan dolay da bu edebiyata has birok fonetik, morfolojik ve leksik hususiyetler, ister istemez, Nevaden ok daha evvel, muhtelif kltr blgelerinde yazlm olan Trke eserler ierisinde, yerlemee imkn bulmulardr. Hatta, Nevaden az evvel, onun ana vatan olan Heratta, Uygur hurufat ile, Bahtiyar-nme [1432], Tezkeretl-EvIiya [1436], Mirac-nme [1436]68 gibi eserler yazlmtr. Bunun dnda, dier bir nokta daha vardr. Bu da Kutadgu Biligin yine bu zamanlarda Heratta istinsah edilmesi keyfiyetidir. Bundan baka, bir de Muhabbet-nmenin Uygur harflerile yazlm bir nshas ile, Lutfnin ve ada baz Trk irlerinin iirlerini ierisine alan bir mecmuada 1432 ylnda Yezdde yazlmtr. 69 Anlalyor ki Herat ve Yezd Nevaden ok evvel Orta Asya Trk ve slm kltrnn, gelime bulduu merkezlerin, belki de en faali ve kuvvetlisi olmulardr. Fakat bu merkezin, samim, ilm ve edeb muhiti, tbir yerinde ise, edeb divan dnda, bir de devlet idaresini zerine alm resm bir divan daha vard. Bu iki divan her bir bakmdan, birbirinden ayrlmakta idi. Birincisi, srf Trk gelenek ve grenei zerine kurulmu olup, sde Trke tradisyonunu yaatmaa alt halde, ikinci divan, aksine olarak, o devir Orta Asya devletlerinde olduu gibi, eski Uygurcay, resm devlet yazmasnda kullanmak ve bu suretle halka yabanc bir Trke ile hitab etmek tradisyonunu yaatmaya alyordu. Bu yzdendir ki, Eblgazi Bahadur Han, resm devlet yazmalarnda, Uygurca geleneklerinin salamlna iaret etmek gayesile: Uygur halknda Trk tili okugan kiilerin ok olduuna ve umumiyetle, Uygurlarn defterdarlikni ve divn hisaplarni iyi bildiklerini, hatta Cengizin torunlan zamannda: Mveraunnehir, Horasan ve Irakta divnlarn ve defterdarlarn kmilen Uygurlar tarafndan idare edildiklerini, yazmaktadr.70

1385

Timurler Devletinin kuruluuna kadar, Orta Asya Trk halklar arasnda, Uygurlar kadar, hi kimse, kendi det ve ananelerini, yni mzilerini, sadakatla yaatamamtr. Uygur alfabesinin, Uygurlarn ayak bastklar her yerde kullanlmas, bu mziye kar beslenen hrmetin ve balln en byk bir ifadesidir.71 Hele Orta Asya Trk kltrnn tayclar rolnde bulunduktan sonra, tabidir ki, devlet divannda ve idaresinde, esas hkim rol de Uygurlarn elinde olacakt. te, Ali ir Nevanin mirasna konduu resm devlet dili, bu dil idi. Lkin, XIV. asrn ikinci yarsnda, bilhassa XV. asra doru, Timurler devletlerinin kuruluu zerine, Orta Asya sahasndaki tarih artlar deimee balamtr. Timurun ve umumiyetle Timurler devletlerinde, Uygur tesirinden nisbeten uzak, fakat garple cenubun edeb tradisyonlan tesirini tayan, yeni yeni medeniyet merkezleri kurulmaya balamt.72 Tabidir ki, en parlak devrinde bile, orijinal bir Trke edebiyat vcuda getiremeyen Uygurca devlet divn dili dnda, yeni merkezlerde gelime nvesi gsteren yeni Trk edebiyat zerinde messir olamazd. Ali ir Neva, bu eski Uygur dil ananelerinden ayrlan ve bu sun dile arkasn eviren ilk Orta Asya mtefekkiri ve dilcisi idi. Artk onun aataycasnda, seleflerinden Sekkki ve Lutfide kendi ifadesince, grlen Uygurca ifadelerdeki be1gate rastlanmamaktadr. Onun yerini Trkenin irinlii tutmutur. Bununla beraber, Ali irin kurduu yeni aataycada, Eski Trkeden alnma, bz arkaik unsurlara da rastlanmyor deil. Nitekim aatay airlerinden Lutf, Sekkk ve Atanin dili zerinde yazlan bir denemede, Arap-Fars dilleri unsurlar yannda Trk dili kelime ortamnn tesbitine allmtr.73 ok yerinde ve ayn zamanda pek karakteristik olan bu denemeye gre, kelime tekrarlan dnda yabanc dillerden alnma kelime dzeni, yzde olarak; Lutfde 39-51

Sekkkde 58 Atade 63-69

nisbetinde olduu halde, ayni airlerde Trke unsur hakimiyeti: Lutfde 49-61

Sekkkde 42 Atafde 31-37

orannda olmutur. Bu karlatrmadan da anlalaca zere, Lutf hari, dier iki tannm aatay airleri dilinde Arap ve Fars dilleri unsurlar, daha ar basmtr. Bu suretle Lutf iki muasr meslektalarna nisbetle, daha fazla Trk dili olmutur. Her airde belirtilen Arap-Fars unsurlar, edebiyat tarz ve nevine gre, belirtilmi ve bu ynden faydalanarak deerlendirilmitir.

1386

Trke kelime servetine gelince, bunlardan bir ksm daha fazla yardmc fiil unsurlarndan tertiplenerek, semantik ifade zenginliklerinden faydalanmtr. Mstakil kelime halinde olanlarn ekserisi aataycaya nisbeten yabanc olup, bilhassa Eski Trkeden ahnarak ilig-elig el; acun; tabug; kamug; kolmak; yaz; bitmek; tre; tamuk vs. gibi kelimelerde grld zere arkaize edilmitir. Zira, edeb dili arkaize etmek usul yalnz Trklere mahsus bir keyfyet olmamtr. tedenberi, millete, dilin seviyesine ve derecesine gre, kullanlan bir tarzdr. Yalnz, Trk edebiyatnda, bilhassa airlerinde, ahsiyete gre, bu usl, daha ska kullanlm ve edebiyatmzn gelimesi ve yaylmas derecesi nisbetinde, kuvvet bulabilmitir. Nitekim, bugnk Krgz ve imal Trkleri ivelerinde, bu cereyana bolca yer verildiine ahid olmaktayz. Nevanin eserleri zerinde de yaplacak olan sath bir deneme, serpinti halinde kamug, ang, ugan, k, kayu, bitig gibi arkaik unsurlarn ve bz morfolojik ekillerin kullanldklarn gsterir. Fakat bunlar, phesiz, yeni vcuda getirilen aatay edeb Trkesinde, srf istisna misaller mahiyetinde kalm, asla aataycann bnyesinde fazla messir olamamtr. Asl aatay edeb Trkesi zerinde tesir yapan, vaktile Radloffun da hakl olarak iaret ettii vehile, Gney Trkesi olmutur.74 Azer ve aatay Trkeleri arasndaki bariz ive yaknlklar, zannetmem ki, sdece bir nakilden ibaret kalm olsun. Bu herhalde, vaktile Tebriz, irvan ve saire gibi, Azer kltr merkezlerile, Orta Asya kltr merkezleri arasnda, bata Herat olmak zere, cereyan eden temaslar neticesinde hasl olmutur. Yoksa, edeb Azer ivesindeki, aatay edeb Trkesine has, stil ve slp benzerliklerinin mevcudiyeti baka trl izah edilemez. Bu mhim nokta, vaktile Mebanil-lgat mellifi olan Mirza Mehdi Hann da dikkatini ekmi ve o da, Neva dili ile Rum ve ran Trklerinin dili arasndaki farklar, daima tebarz ettirmee almtr.75 leride Fuzul dili ile Ali ir Neva dili arasnda yaplacak olan karlatrmalar aatay Trkesi ile Gney Trkesi ve tersine olarak Gneyle aatay Trkeleri arasndaki, karlkl tesirleri meydana koyacak mahiyettedir. Herhalde kabul etmek gerekir ki, Ali ir Nevanin vcuda getirdii edeb aatayca, edeb ve canl bz Trk ivelerinin ilenmesinden ve kaynamasndan hasl olmutur. Bugn bu dilin fonetik bnyesi hakknda, en ok bilgi veren, yine Nevanin kendisidir. Onun Muhakemetl-lgateyn adl eseri, bu bakmdan byk bir deer tamaktadr. Bu eserinde Neva, bir taraftan Trk dilinin Farsaya stnln ispata kalkrken, bir taraftan da kendi Trkesinin, fonetik ve morfolojik hususiyetlerini belirtmitir. O, Arap imls kaidesi zerine ayni ekilde yazlarak, semantik ynden baka baka manalarda kullanlan kelimeleri sralarken, ak bir surette, edeb aatay ivesinin fonetik bnyesini de meydana koymutur. Leksikoloji bakmndan da, eserde dikkatimizi eken bir ok kelime vardr. Bunlarn ierisinde Cenup tesirini gsteren unsurlara bolca rastlanr. Ayn bolluk, bilhassa fiil eklerinde gze arpmaktadr. Her iki edeb iveye ait ekil, ek ve kelimelerin yan yana kullanlmas, dorusu aataycaya bir kusur tekil edeceine, daha fazla onun gzellemesine hizmet etmitir. Hi bir edeb iveye giremiyen ve Ali irin diline has

1387

kalan bz gramer ekilleri de mevcuttur. Bunlarn bir ksm, Ali irin eserlerine lgat ve gramer yazarlarnca, u veya bu vesile ile belirtilmise de, daha genie aratrlmas gereken bir nokta olup, imdilik mevzuumuz dnda braklmtr. Ali ir Neva aataycasnn, Cenup, Orta Asya Uygur ve saire Trkelerden ne dereceye kadar faydalanldn, burada bir lhzada belirtecek deilim. Bugnk zbekenin edeb kaynan tekil etmekle beraber aralarnda ayrdedilebilecek bir ok karakteristik vasflar da vardr. Bu suretle kkn, Yusuf Has Hacip tarafndan ilendikten sonra, Neva devrine kadar bir ka yzyl boyunca Orta Asyann edeb ve kltr dilini tekil etmi olan Mterek Orta Asya edeb Trkesinden alan aatayca; XV.-XVI. yzyllarda Semerkant ve Heratta kemlini bularak, edeb zbekenin ilk temel ta roln oynamtr. Bugn bu, edeb Trke tradisyonlar zbek edipleri tarafndan yaatlmaktadr. Mterek Orta Asya edeb Trkesinin tarih aknda, Trk dilinin mzisile bugnk durumu arasnda, muazzam bir kpr ve geit vazifesini grm olan ayn aatayca, bir aralk, Mterek n-Asya edeb Trkesi ile Mterek Orta Asya edeb Trkesinin birlemesine de almtr. aatay edebiyatnn Azer, Osmanl, Trkmen, zbek edebiyatlar zerindeki tesiri, bu birleme, dier bir tbirle, bu tanma devrinin bakiyesi, olarak telkki edilebilir. Bahusus Herat ehrinin XV. yzyl Timurlerin en yksek medeni merkezi oluu, bu telkkiye bir delildir. Zira Herat, Trk ve slm lkelerinin kavak noktasn tekil etmesile, uzak in, Hint, Avrupa ve btn Trk devletlerile sk bir mnasebette idi. Muhtelif lkelerden alnan ve getirilen kltr unsurlar, burada yeni bir renge boyandktan ve gelitirildikten sonra, tekrar Trk lkelerine datlmakta idi. Mimar, minyatr, hattatlk, kaligrafi, tezhipilik, mzik ve saire ile beraber edebiyat ve buna bal aatayca da, ister istemez, btn Trk dnyasna sel halinde akmakta idi. Hele Ali ir Nevanin bu kltr gelimesinin banda durmas ve malik olduu edeb kabiliyeti, devlet adaml, Trkl, kltr hamilii ve nihayet dilcilik hasleti, Trk lkeleri arasndaki edeb ve dil kaynamasn bir kat daha kolaylatrmakta idi. Orta Asya Trk kltr tarihi ile uraanlarn bu vadide yapacaklar, daha genie aratrmalar, bu hakikat btn plakl ile meydana koyacaktr. Bundan dolay d mesele, dar bir aratrc evresinden karak, geni Trk lkeler aras tarihi ve filologlar dvas olmutur. Buna gre de, Trk kltr tarihilerinin ehemmiyetli bu konuyu zerlerine almalan gerekmektedir. Yoksa, bu frsat da elimizden karm olursak, Ali ir Neva ve arkadalar gibi, byk kltr tarihilerimiz, yabanc bir ideoloji mektebine kurban edilmi olacaktr. Semerkant ve Heratn Kltr Merkezcilii imdiye kadar verilen izahatlardan anlalaca zere, XV. yzyla doru Orta Asya Trk kltr merkezciliini Semerkantla Herat ehirleri kendi aralarnda paylamlardr. Yzyln ilk yars Semerkanta, ikinci yars ise Herata isabet etmitir. Birbirine kar edeb ve kltr gelimesi cephesi alm gibi grnen bu iki merkezdeki Trk dil ve kltr ilenmesi, gerek aatay Trkesine beklendiinden ok daha fazla bir deer ve itibar kazandrmtr. Gya hi bir ey yaplmam gibi, bu

1388

iki merkezde, yeni bir edeb mektep kurulmasna yeltenilmi ve sebatl almalar neticesinde klasik ad verilen ve daha nceki Trk edebiyat yanlarndan ayrlan, yeni bir Trk dili iir edebiyat vcuda getirilmitir. Trkoloji aratrmalarnda aatay ncesi ad verilen bu a, yani XV. yzyln ilk yars, Trk edebiyat gelimesinin en mmtaz vasfn, klasikle halk edebiyat arasnda, msbet bir ban kurulmasnda grmtr. Skolastik fikir dmlenmeleri bir tarafa atlm, edebiyatta artk halk ve ehir hayatnn akis ve tesirlerini bulma imknlar elde edilmitir. Poezi ynnden olduu kadar, dilce76 de halka yaklalmtr. Nevanin Mizanl-evzan ibu cereyann bir nevi vesikasdr. Hseyin Baykara bile, Trk ad verilen bu vezne iltifat etmitir. XV. yzyln ilk yars aatay ncesi edebiyat, eitli nevi ve ekillere meyletmeye balamtr. Nitekim Semerkant merkezinin temeli ve yaratcs saylan Sekkki [l. 1471/1472], Kaside nevini ileyerek kendi emir ve hanlarnn methine malettirmi ve bu yolla bu edeb nevye, yeni bir canllk katmtr. Mehur ran airi Sadnin geleneine kar gsterdii sadakat sayesinde o kasideye kendi ahs hayat grn de sokmu, ayrca ona, didaktik unsurlar da katmaya almtr. Ayni zamanda Ali ir Nevaide mkemmel eklini bulan gazel tarz, konuca halk edebiyatna yaklamaya yz tutmutur. air Lutfnin Gl Nevruzu,77 bunun bir rneidir. Klasik edebiyat tarzna, layki bir ekil verilirken, maalesef Trk dili yannda ayrca Fars diline de hizmet etmekten ekinilmemitir. Halil Sultanla Ulu Beyin saray airi olan Sekkk, Semerkant merkezinin baairi olmas hasebile Heratlar tarafndan kem gzle grlmekte idi. Buna karlk kendi hemehrileri tarafndan benimsenerek fazlasile methediliyordu. Buna ramen Mecalisn-Nefais nedense hakknda az bir bilgi vermekle yetinmi, daha fazla Lutfnin (1395-1492), tarafn tutmu gibi olmutur.78 Semerkant merkezinde, Ulu Beyle olu Abdllatifin saraylarnda faaliyet gsteren ve Trk diline hizmet eden dier air Ata idi. Trke divan geni yaylm sahas bulmasna ramen tek bir nsha halinde elimize gemi, fakat henz ilenmemitir. Gazelleri Sekkk tesirini gstermektedir.79 Ayni muhite Mukim, Yakin, Emir ve Geda gibi dier Trk airleri de dahil idiler. Fakat meneyce baka baka ehirlere mensup idiler.80 Buna ramen, an Orta Asya Trk kltr merkezleri arasnda en ar basan yine de Herat olmutur. Daha aatay ncesi Trkesini gelitiren Lutf, elde ettii kabiliyeti ile byk bir hret kazanarak, ahsiyeti sayesinde Herata bir nevi kltr stnl temin etmi bulunmakta idi. Herat Trk lirik edebiyatnn ve gazel tarznn stad saylan bu air, Nevaye kadar Herat mektebinin sekin mmessili saylm, sonralar Nevace de takdir edilmitir.81 Lutf, ann geleneine uyarak sade bir dervi hayat geirmi, fakat Timurlerin sarayn sk sk ziyaret ederek, Trk kltrne hizmete almtr. Nitekim erefeddin Ali Yezdnin 1424/1425 yllarnda ikml ettii, mehur Zafernme adl Timur tarihini ierisine alan eserini, iirle yeniden ilemeye konulmusa da, bu ar vazifeyi bin bir beyitlik almasna ramen neticelendirememitir. Ana dilinde yazd G1 Nevruz82 dnda Fars ve Trk dilli divanlar da vardr.

1389

Asl Lutfye, Trk dili gelimesinde eref kazandran hususiyet tuyug tarznda Trke iirler yazm olmasdr. Bu tarz, bilindii zere Trklere mahsus olmutur. Lutfnin bu Trk iir tarzn ele almas ve ilemesi, Trk iirlerine ve diline byk bir yenilik katmtr. Daha nceleri bu edeb nevi XIV. yzylda Sivasl Kad Burhaneddin tarafndan ilenmitir. Ayni tarz ve tre Emirde83 rastlamaktayz. Buna ramen bu edebiyat nevi, zarafeti ve sadelii ynnden, asl Lutfde en karakteristik vasfn bulmu ve edeb bir cereyan haline getirilmitir. Nevade ise daha iyi ilenmi eklini bulmutur.84 Neva, (1441-1501) Hondemir ve emsali gibi Orta Asya Trk kltr deerlendiricileri tarafndan, en yksek mevkie kartlan Lutf, yahut Mevlana Lutf, gerekten deil yalnz ann Trk, ayn zamanda ran edebiyat statlarnn dahi, stnde saylmakta idi. Heratta kurmu olduu Trk iir mektebi, Semerkantta Sekkk tarafndan kurulana kar, yapt kltr mcadele ve yarnda, stnlk kazanmakla yetinmemi, yeni yetien ve iltihak eden kabiliyetli air ve dnrler sayesinde, aataycaya en mkemmel bir durum hazrlamtr. ltihak edenler arasnda, igal ettii mevki dolaysile Trk dil ve edebiyat gelimesini himayesi altna alan Sultan Hseyin Baykara da bulunmakta idi. Bu zat ann ince edeb ve sanat zevkine, dolaysile dillerine tamamile vakft. Kendi ana Trkesi yannda Farsa da iirler yazmtr. Nitekim nevi itibarile dikkatimizi eken MecahslUak adl biografik nevinden eserini Farsa yazd halde, divann aatayca yazmtr.85 Sultan Hseyin Baykarann en byk hizmeti, Trk dili ve kltrn himaye etmesi olmutur. Yaad ar ve dadaal devlet hayatna ramen, bizzat ierisinde bulunduu muhtelif Trk boylarndan dzenlenen ordusu vastasile, eitli, Trk ive, azlarna, dolaysile hlkiyatna, elence ve musikisine yakndan aina olma imknlarn bulmu, kendi mill Trk edeb zevkini de tatmtr. E. E. Bertelsin tahminine gre Hseyin Baykara ordu kararghlarnda, Trk destan edebiyat ile mill halk oyunlarn dahi dinlemi ve grmtr. Bundan dolay olsa gerektir ki, Ali ir Neva kendi arkada, dostu ve hkmdar olan Hseyin Baykaray, Trk ivelerini en iyi bilenler yannda gstermekten zevklenmitir. Hatta Mecalisn-Nefais adl tezkeresinin86 son sekizinci blmn, kmilen Sultan Hseyin Baykaraya tahsis etmitir. Divan tamamile aruz vezninde olup bilhassa remel veznini tercih etmekle dierlerini ihmal etmitir.87 Hududlarnn darlna, kltr merkezlerinin bolluuna ve yksek kadrolu bilgin, lim ve yazarlarna ramen, aatay sahas Trk dili ve edebiyatnn gelimesi tarihini, Mir Ali ir Nevanin ahsiyetine ve kabiliyetine balamak, bir nevi gelenek haline gelmi bulunmaktadr. Nitekim Nevaynin ilk aratrclar arasnda bulunan M. Belin, Nevanin byk bir gayretle iledii Trk diline gerek hakkn kazandrmakla, ister istemez Trk milliyetiliinin de temelini atm bulunduunu ak bir ekilde ifde etmitir. Bu yolla byk Trkle kar hayranln saklyamamtr.88 Aa yukar ayni fikir Trk filolojisinin eski ustalarndan saylan N. . lminskiy tarafndan da ileri srlmtr. Onca Neva, mill dil urundaki bilinen mcahitlerin en kudretlisi belki de yegnesi derecesine yksetilmekle, Ali irin, gerek hakkn vermi bulunmaktadr.89 H. Vambery ise Nevanin Muhakemetl-Lgateyn adl eserindeki tarifine uyarak das Trkische Mittelasiens adn verdii

1390

aatay Trkesini, zengin, ve varlkl bir dil olarak kabul etmektedir.90 A. K. Borovkov da, bu byk stat dilciye kar duyduu sayg borcunu91 Nevanin: Men ol men ki ta trk bedadidur Bu til birle ta nazm bunyadidur Felek krmedi men kibi nadiri. Nizmiy kibi nazm ara kadiri. bu ktas ile ifade etmekle yetinmitir. Nikitskiye gre de, Nevanin a iin vcuda getirdii eser, pek zengin olmu, ran airleri arasnda emsaline tesadf edilememitir.92 Ali ir Nev hakknda, ayn takdirkr ifadeyi Dou yazarlar da kullanmlardr. Hele ada Hindistann byk Trk imparatoru Baburun cemilekr tarifi, ok byk bir mana ifade etmektedir. Kendisi de hisli bir air ve selis bir nasir olan Babur ah: Ali irin kimse ile kyaslanamyacan; Trke iir yazmaya balad andan bu yana onun kadar gzel ve ok yazan kimsenin mevcut olmadn sylemekle, airin gerek hakkn vermek istemitir. Hkmdar Hseyin Baykara da: kabiliyetin yldzn iptidai bir dereceden evci blya kadar ykseltmi ve hki mezelletten eflkin kenarna gtrmtr gibi ltufkr bir ifade ile, devlet idaresinde de muazzam rol olan yakn arkada Nevayi taltiften kanmamtr. Devletah Tezkiresinde, Nevanin muasr, nl ran dnr airi Molla Cminin Baharistannda, Ali iri dnya lsnde mmtaz bir air olarak tantmaya altn aklamtr. Hatta Devletah kendi Tezkiresini Nevaye ithaf etmitir. Buna balca sebep, XV. yzyln ikinci yarsndaki Herat kltr hayatnn klavuzu, kurucusu ve idarecisinin tamamile Nevanin dehas olmasdr. O, bilhassa edebiyat, mzik ve gzel sanatlarla urat halde, tarih ilim ubesi ile de ok yakndan ilgilenmi ve deta Trk tarih yazarlnn hmisi ve tevikisi olmutur. Hfizi Ebru, Abdr-rezzak Semerkand [l. 1491], Mirhond [l. 1483], Hondmr [l. 1535 yahut 1536], Muiddin sfiraz gibi deer tayan tarihiler, hep Nevanin ocandan yetime saylmaktadrlar.93 Meclisi geni takdirkrlar bol idi. Mevlna Sahibdar, Mevlana Badahi, Vasf, Hseyin Niabur, Mirza Bayram, Fazl, Mukbil, Ahli ve emsli gibi, yazar, hattat, musikiinas air ve edip, hep Nevanin aa yukar her gn toplad meclise katlrlard.94 Bylece, emektar takdirkrlarnn, insan ve ilm grleri ile Orta Asya Trk dili ve kltr yaratclna ykseltilen Emir Ali ir Neva yadigr olarak brakt muazzam Trk dilli eserlerine ramen, bir trl glgelenmeden kurtulamamtr. Hemehrilerin gayyur aratrmalar ile eserleri, yaymlanm saylmakla beraber maalesef dilce zbekletirilmi ve bu yzden aslndan uzaklatrlm gibidir. Hakkndaki ok bol yabanc dilli aratrmalar ise ufak bir bibliyografi tekil edecek kadar ok bol ve faydaldr. Eserlerinin byk bir ksm yaynlanmamtr. Tenkitileri ile aratrclarnn mttefiken vardklar netice onun bir dil ve edebiyat yaratcs oluudur.

1391

Buna gre Mir Ali ir Nevanin Trk dili ve edebiyat tarihinde kendine mahsus ok byk bir mevkii vardr. O, az kimseye nasib olan nimetler ierisinde bym, XV. yzyln en mmtaz ilim adamlar muhitinde inkiaf etmitir. Mektebe, sonralar, hkmdar olan Sultan Hseyin Baykara gibi saduyulu bir mnevverle devam etmi, saraya intisab ettii alarda ise Cm, Hatif, Bena gibi ir, Bihzad95 gibi ressam, Hseyin Viz gibi musikiinas, Hondmir, Mirhnd gibi tarihi ve Sultan Ali gibi hattatlarla daim temaslarda bulunmutur. Sarayda yetimesine ve hkmdarlar methetmesine ramen, Neva, mensub olduu slm edebiyat janrna esas olarak Trk dilini vasta klmak gibi ok byk bir yenilikle, devrinin skolastik airlerinden ayrlmtr. Bu suretle, o, aatay edebiyatnn ve ivesinin gerek kurucusu ve ann klsik edebiyat mmessili olmutur. Fars Trk dillerine hakik bir stad kadar vakf idi. Trke iirlerinde Neva, farisi iirlerinde ise Fn mahlaslarn kullanmtr. iirde gsterdii liyakat, muasr bulunan edip ve mtefekkirlerin takdirine mazhar ve devrinin airleri tarafndan onun yazd her bir beyit Kurann bir yinesi, yahut her ahbeyti Husrev ikliminin sultan, ve her gazeli de bir mukaddemat manev olmutur. Buna, yukarda iaret ettiimiz zere, Trkeyi edebiyata sokmakta fevkalede maharet gsteren Babur ahn da, Ali irin Trkeye kar gsterdii alkay teyid ve takdir etmesi, Ali irin Trkl ve giritii Trk dili mcadelesi iin pek karakteristik bir nottur. Babur kendisi dahi Trkenin meftunu olmu ve yazd iirlerinde96 ve hatratnda97 Nevanin muayyen bir kalba soktuu Trkenin tekmlne hizmet etmitir. nk, Nevanin yaad yzylda Trkistanla Hindistanda yle bir devlet sistemi ve cemiyet tekilt vcuda getirilmiti ki, bu yeni alemin siyas rehberlii Trklere, ilim ve fen rehberlii ise Arab ve Fars dillerine terkedilmiti. Bildiimize gre bu iki dilden Arap dili, slm leminin din dili olmu, Fars dili ise Trklerin muhitine girerek, edebiyat dili mahiyetini almtr. Trk ehzade ve hkmdarlar, fethettikleri lkelerin kltr tesiri altnda kalarak daima Fars kltrn himaye ve ayn zamanda kendileri dahi bu dilde yazmay tercih etmilerdir. Bundan dolaydr ki, Mool istilsna kadar devam eden Trk tarihinde, Trke ile cidd bir edebiyat yaratmak hevesi, bugnk anlaymza gre, Trkler arasnda zuhur etmemitir. Ahmet Yesev tipindeki, bu devirlerde byk bir faaliyet gsteren Trk tasavvuf airleri ise, slmiyet ruhunu yaymak iin alan bir nev slm misyonerleri olmulardr. Ve devlet bunlarn iine karmamtr. Mool istils, Trk dilinin canlanmasna ve inkiafna yardm etmitir. Kesif Trk ktlelerinin yerletii yerlerde, yava yava, Trk dilinin ehemmiyeti ve renilmesi mevzuu bahsolmu, hatta Harezmde Celaleddin iin Trk diline ait bir gramer dahi yazlarak kendisine takdim edilmitir. Trk merkezlerinden uzak Msrda, Irakta, Suriyede Trk dilini retmek iin muhtelif konu ve tipte eserler yazlmtr. Parlak Trk zaferleri her yerde Trkln yaylmasna yardm etmitir. Trk geleneinin hakim olduu Altun Orda ve nihayet aatay Devletinin kendisi de, Trk kltr gelime devresini geirmekte idi. Mill Trk merkezlerinin kuruluu da, aa yukar, bu devre tesadf etmektedir. Baz ehirlerde Trk sanat ile beraber Trk diline kar cidd bir alka da uyanm idi. arkn kltr dilleri saylan Arap ve Fars dilleri srasna nc bir medeniyet dili olarak Trke de kabul edilmitir. Bu devir Trk airlerinden Hsamettin Arap, Fars ve Trk dillerinde iir yazmtr. Cemal

1392

Karye gre daha evvelce tesbit ettiimiz zere o devirlerde, Arap dilinde yazlan iirler belagatli, Farsa yazlanlar nkteperdaz, Trke yazlanlar ise saf ve z saylmakta idi. Fakat Trk kltr lehindeki bu uyana ve Trk istilsnn azametine ramen, Trk dili Nevaye kadar hakik bir edebiyat dili mevkiine ykselememitir. Zir ehir hayatn Farslar, ky hayatn ise Trkler ellerinde tutmakta idiler. Bu vaziyet Ali ir Nevaye kadar devam edegelmi ve bu yzden Trk hkmdarlarnn saraylarnda hep Fars dili ve Fars kltr hkim olmutur. Nevanin mektep arkada ve hkmdar olan Hseyin Baykarann saraynda dahi ayn vaziyet devam etmi ve Heratta Fars dilinin hkimiyeti Trkenin ok fevkine kmtr. te Trk dili iin bu tehlikeyi sezen Neva, igal ettii mevkie ve refaha ramen, hayatnn son yllarna doru, Trk dili iin bir istikll mcadelesi am ve Trklk tarihine karmtr. O, bu davasn uurlu bir surette yrtebilmek iin, iirden vazgeerek, ii dilcilie dkm ve yazd Muhakemetl-Lgateyn adl eserile, Trk dili tarihinde de kuvvetli bir yer almtr. O, Trk dili istiklliyeti davasna daha evvel girimi, fakat ii ok ileri gtrmekten ekinmitir. Eserinin birinde byk bir iftiharla: Arg Trki tilge nazm itip men diyen airin Trkenin istiklliyetini kendisine ne kadar byk bir ideal edindiini grmek kabildir. Neva Muhakemetl-Lgateyn adl eserini, lmnden bir yl nce yazmtr. Eserin temelini, Trk dilinin Fars dilinden zengin oluu tekil etmektedir. Mellifine baklrsa, Trke, gramer ve kelime serveti bakmndan Frsaya nisbetle, bir ok faikiyete maliktir. Bu davay isbat etmek iin Neva, mukaddimesinde, Trk dilinin menei ve stnl zerinde durduktan sonra, mevcut dilleri karakterize etmektedir. Onun fikrine gre Kuran dili olan Arapa, ortadan kalknca, meydanda esasl dil ailesi kalmaktadr ki, bunlar dier bir ok dillerin anas olmutur. Bu esas ana diller, Hind, Fars ve Trk dilleridir. Bunlardan Hind dili, () fesahattan ve belagatten mahrumdur. Sart, yani Fars dili ise ilim dili olmutur. Mamafih Nevaye gre Trk sartdn tz-fehmrak ve blend-i idrkrek ve hilkati sfrak ve pkrek mahlk boluptur. Ve sart trkdin taakkul ve ilimde dakkrak ve kemal fazl fikretide amkrak zuhr klptr ve bu hal trklerning sdk u safa ve tz niyetidin ve sartlarnng ilim ve fnn ve hikmetidin zhir durur. Fars diline nisbetle, kendi ana Trkesinde grd her bir noksann sebeplerini izah eden mellif, asl Trk dilinin yksek varln ve ifade zenginliini, mteabih kelimelerin manaca muhtelif fikir ve mefhumlar ifade ettiini ileri srmektedir. Mesel, Trkemizde ayni telffuzu haiz at kelimesi hayvan, atmak fiilinden emri hazr, vesaire gibi manalar ifade ettii halde, Fars dilinde byle bir keyfiyete tesadf edilmemektedir. Ayni zenginlii mellif, muayyen bir eyann muhtelif aksanna verilen adlarda, mesel adr aksamnda olduu gibi, av, yaban kular, ev eyas adlarnda grmektedir. Ona gre, umumiyetle kklerden vcuda getirilen muhtelif eklerin, sigalarn ve sairenin kombine onlar ile vcuda getirilen muhtelif isim ve fiil ekilleri, hep Trkenin Fars diline nisbetle, faikiyet ve zenginliinin birer delilidir.

1393

Srf Trkeye has gramer zenginlikleri dnda Neva, ayrca Trkenin kelime servetini de, Trke iin, byk bir meziyet saym ve bilhassa onomatope kelimeleri misal olarak ileri srmtr. Eserin tertip tarz ne ekilde olursa olsun, Trk dili davas bakmndan deerini daima muhafaza edecektir. Nevanin Farsa iirler yazdn biraz nce sylemitim. Onun bu hareketine bakarak kendi davasnn samimiyetsizliine hkmetmek hi de doru deildir. nk, Neva bu davaya hayatnn sonuna doru atlm ve Farsa yazan Trk airlerinden defatla ikyet etmi, hatta temiz Trke ile kendisinin iirler yazdn da, herkese ihsas ettirmitir. Fakat anlalan, o srada davas iin henz. msait bir zemin bulamamt. Nihayet, 60 lk devlet hadimi ve Trklk ak, hayatnn son mahsuln ve kabiliyetinin en byk eserini Trk diline vermitir. Trk dilinin Herat gibi Trkln en parlak bir merkezinde, gnden gne Fars dili lehine snmesi, onda o kadar ac bir his uyandrmtr ki, nihayet derdini, gelecek nesle devretmee karar vermitir. Zaten Muhakemetl-Lgateyn98 bu gaye ile yazlmtr. Onun bir yerinde o bu vaziyetten o kadar ikyetidir ki, kendi slbuna hiddet dahi kartrmak mecburiyetinde kalmtr. Nevanin ifadesince eserde bu ekilde izah edilmitir. Amma Trkning uludn kiigige degince ve nkerdin begige degince, sart tilidin behremenddirler hatta Trk uars kim Fars til bile rengn er ve rn gftr zhir klurlar, amm sart ulusunng erzlidin erfgaa ve msidin dnimendigaa, hi kays Trk tili bile tekellm kla almaslar. Ve tekelln klganng manisin hem bilmesler. Eer yzdin, belki mingdin biri bu tilni rgenip sz aytsa hem, her kii iitse bilr ve anng sart ikenin fehm klur ve ol mtekellim z tili bile z rsvligga zi ikrr klgandur. Bir trl ecneb azna Trk dilini yaktrmyan Ali ir, onun bizzat Trk mnevverleri tarafndan benimsenmesini, srarla talep etmekte ve Andn songra kim Trk dilining cmiyeti munca delyil bile sbit bold, gerek erdi kim, bu halk arasndan peyd bolgan tab ehli, salahiyet ve tablarn z tilleri turga zge til bile zahir klmasa erdi ve ige buyurmasalar erdi demektedir. Bahusus ki Ali irin mantk iddiasna gre, o zamanlarda saltanat ve hkmet Trklerin ellerinde bulunmutur. Btn hayatn uurlu bir surette Trk diline ve Trk kltrne hasreden Ali ir, yrtt davann semerelerini grmediyse, lmnden sonra binlerce kilometrelerden, randan, Trkiyeden, Azerbaycan dan, Suriyeden, Hindistan dan, Herattan akn eden yzlerce akirdi, onun kurduu edebiyat mektebini ve edeb aatay ivesini, Trkln her bir kesine kadar gtrdler. Osmanl edebiyatnn Ahmed-i D, Karamanl Nzm, Baht, Amr, Dukknzde Ahmet, Zaf, Fuzul, Ktib mahlasl Seyd Ali Reis, Nedm-i Kadm, Fasih Ahmet Dede, Nedm, eyh Galib, Muvakktzde M. Pertev, Benlizde M. zzet Beg, Ref Amid gibi irleri aatayca iirler yazmaya baladlar. Bu iirler aatay edebiyatnn ve Ali ir Nevanin Osmanl edebiyat zerindeki tesirinin balca rnekleridir.99

1394

ran ve Azerbaycan sahasnda ise Ali irin ve onun yaratt edebiyatn tesiri zannedildiinden ok fazladr. Tarih Raidiye gre: Mevlna Mehmet Gence, Mevlna Mesud irvn, Mevlna Hamid irvn gibi bir ok Azer limleri Hseyin Baykarann saraynda yetimilerdir. aatayca iirler yazan Azer airlerinden en ileri gelenleri ise si Kzm Aa Saliktir. Ali irin vcuda getirdii bir ok eserleri zerinde duracak deilim. Trk kltr ve edebiyat ile megul olanlar arasnda onlar bilmeyenleri tasavvur dahi edemem. Bizce en mhim mesele, Nevanin Trkistan Trkleri iin devir aan dil faaliyetleri ile Trk lkelerinde Trkeye kar uyandrd cidd alkadr. Nitekim lmnden biraz sonra, bir ok ark mellifleri tarafndan Nevanin eserlerinin kolayca okunmas iin, slm dnyasnn her bir kesinde, muhtelif lgat ve gramerler yazlmaya baland. randa Osmanl mparatorluunda, Azerbaycanda, Hindistanda ve Trkistanda imdiye kadar vcuda getirilen aatay ivesi gramerlerinin ve lgatlerinin says ok yekn tutmaktadr. Dikkate ayandr ki, btn bunlar hep Ali ir Nevaye izafe edilmitir. Bu, onun hakkdr. nk Ali ire kadar Orta Asya edebiyat dili gayri muayyen ve mahall iveler ihtiltile hakik yolunu kaybetmi bir vaziyette iken, bu sahann Trk kltr, onun sayesinde kendi ehresini bulmutur. te, XV. yzyl ortalarna doru Heratta yetien Ali ir Neva, daha o zamanlarda Sibiryadan ta Balkanlara kadar dayanan, Trk ve ark dnyasnn en muvaffakiyetli airi olmu, Trk dilinin hkimiyetini kurmaa almtr. Bugn aradan be yzyl getii halde o, yine bu muazzam sahann en byk bir simas olarak aramzda yaamaktadr. Neva kendisi dahi, her daim hrmetle anlacan bilmi olacaktr ki, Muhakemetl-Lgateynin sonunda: mmd ol kim bu fakrni hayr dus bile yd klgaylar ve ruhumn anng bile d klgaylar demek mecburiyetinde kalmtr. Nevanin Trk dili lehine ortaya koyduu bu mill dil mcadelesi a iin lye gelmez byk bir deer tamaktadr. Aratrclar bu ynden onu, talyan halk dilini Ltinceye kar koruyan talyan airi Danteye100 benzetmektedirler. Bence Neva bu ynden lye gelmez bir sima, bir heykeldir. aatay edeb dilinin yaratcl ile Trk dili hakkndaki fikirlerine ksaca temas ettiimiz Nevanin asl deeri vcuda getirdii hacimli ve nevili edebiyat mirasdr. iirde, dilimizi en yksek seviyeye ulatran Ali ir, en ok kendisine rnek olarak Genceli Nizam (1141-1203) ile Trk asll Emir Hsrev Dehleviyi (1235-1315) ve Molla Cmyi, (1414-1492) almtr. air kendisi, bu nazik noktay bir iirinde yle ifade etmi: }s : ,KPCO!G}s } d !G} , O!G}

Eer Nizm bu yolda bana arkadalk ederse Eer Husrev ile Cami kolumdan tutarsa

1395

ve bununla, bal bulunduu edeb mektebi de aklamak istemitir. Bir dereceye kadar tevazu kokusu tayan bu itiraf, daha fazla konu bakmndan olmutur. nk Hamsenin stad saylan Nizmnin bu eseri, Orta Asya Trk emirlerinden Lann olu Emir Hsrev tarafndan tekrar ele alnm, ilenmi, Nevaye bir rnek tekil etmitir. Cengiz istilsnn ac hatralarn sinesinde tayan Yemined-din, yani Emir Hsrev, air, tarihi ve musikiinas olup, maalesef Hamsesini be divann ve Dehli tarihi ve saireyi, hep yerli Fars dilinde yazmtr. Eserlerindeki hasretlisi bulunduu Orta Asya ana ocann tesirlerinin ortaya konulmas, phesiz, bereketli bir teebbs olurdu. Buna karlk Orta Asya sultanlar, imparatorlar, hanlar ve emirleri hep Trke yazm, Trk diline hizmet etmilerdir, Babur ahn sade ve lirizm dolusu gazelleri,101 ahane nesri, Hseyin Baykarann akc iirleri, Garip Mirzann iirleri, Ali irin ana tarafndan days Kabul mahlasl MirSaid ve sairenin Trkeye hizmetleri, phesiz ok byktr.102 XV. yzyl Orta Asyas Trkl ile ne kadar vnsek azdr. Kurucusu Neva kadar da mmtaz ve ycedir. Malzemenin eitlilii ile bolluu ve bu nisbetteki gramer unsurlarnn zenginlii, yzyldan bu yana, aatay grameri almalar yaplmasna yol amtr. C. Brockelmannla J. Eckmannn bu sahadaki aratrmalar, ok faydal olmakla beraber, ksalklar dolaysile btn hususiyetleri ierisine almamakta ise J. Eckmann tarafndan hazrlanan Chagatay Manual adl aatay grameri bu konudaki eksiklii ok byk lde gidermitir.103 aatay Trkesinin Trk ve slm lkelerindeki edeb tepkisi, ok kuvvetli olmutur.104 Bu lkelerde bu sahaya ait yaplan aratrmalar, daha fazla szlk ve gramer mahiyetinde olduklarndan, haklarnda bu bahislerde, kfi derecede izahat verilmitir. 1 2 V. Bartold, Orta Asya tarihi hakkmda dersler, s. 149. Grekov ve A. Yakubovskiy, Zolotaya Orda=Altun Orda, Leningrad, 1937, 11, [Franszca

tercmesi iin bk. La Horde dOr, Paris, 1935]. 3 A. Yakubovskiy, K voprosu o proisxojdenii remeslenooy promlennosti Saraya Berke =

Berke Saraymn esnaf ticaretinin menei meselesine dair, Leningrad, 1921, s. 4. Bu bakmdan Mogollar hazr bir refaha ve olduka yksek blr medeniyete konmulardr. 4 Bu ehrin hakik yeri tayin edilmemitir. Bartolda gre bugnk Astrahann yaknlarnda,

Volga nehri kenarlarnda olmutur [Oerk istorii Trkmenskogo naroda, Turkmeniya 1, s. 39-39]. 5 Seyhun nehrinin aa kysnda olup, Maverannehirle ticar mnasebette idi: Sugnak,

Sanak ve Snak gibi muhtelif ekilde telffuz edilmektedir. 6 Vaktile bu ehir bugnk Astrahann yaknndaki Selitreny kasabasnm yerinde olmutur.

Bir ad da Eski Saraydr.

1396

Yahut Yeni-Saray adile de anlan bu ehrin ykntlarna bugn Stallingradn yaknndaki

Volganm bir kolu olan Ahtubede rastlanmaktadr. imdi bu yerde Sarayev ehri bulunmaktadr. Daha fazla malmat iin [bk. F. V. Ballod, Stary i Novy Saray stolits Zolotoy Ord=Altun Orda baehirleri Eskti ve Yeni Saray, Kazan 1923, 8]. 8 Altun-Orda hakknda yazlan en mhim eserlerin tenkitli bir bibliografyas Kprl M.

Fuadn Altunorduya. at yeni aratrmalar adile Trk Tarih Kurumu Belleteni, V, say 19da yaymlad bir makalede ok iyi ilendiinden, burada bunlarn tekrarna lzum kalmamtr (s. 397435). 9 A. A. Krotov, K voprosu o severnh ulusah Zoloto-Ordinskogo Hanstva=Altun-Orda

hanln Kuzey uluslar meselesi dolaysiyle zvestiya Obestva Obsledovaniya, izueniya Azerbaycana, Baku, 1927, No. 5 s. 71-78. 10 11 12 Yakut Hamev, grdg ehirlerin en zengini ve gelimii olarak rgeni gstermektedir. De Goje Bibliot. Geogr. Arab., III. s. 284. W. De. Tiesenhausen, Altun Ordu Devletine ait metinler, stanbul, 1941, s. 316 ve 318

[smaill Hakk zmirli tercmesi]. 13 14 15. bni Batuta, Defremery neri II, s. 368. Papa-Afansopulo, Keramika Zoloto-Ordinskoy Arhitektury, Kazan 1930, s. 65-70. J. Nmeth, Die Volksnamen quman und qun, KCs. 1940, III, Heft, 1, s. 96 adl

makalesinde Kuman tabirinin de Trkede sar manasnda olduunu tesbit etmitir. 16 17 18 19 N. N. Derjarvin, Slavyane v Drevnosli, 205. F. Giese, Kumanlar Kavmiyetine Dair, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, I, say 3. J. Marquart, ber das Volkstum Komanen, 29, 173. Nmeth, ayn eser s. 95-98 [kelimenin menei hakknda bk. Kpak maddesine, slam

Ansiklopedisi 5]. 20 W. Bang ve J. Marquart, Osttrkische Dialektstudien adl eserin ikinci makalesini tekil

eden ber das Volkstum der Komanen s. (24-238) bir ok mhim kaynaklardan istifade edilmeden, gayri msait artlar altnda hazrlanmasna ramen [bk., P. Pelliot, A Propos des Comanes, IA., 1920 Juni], imdiye kadar bu sahaya dair yazlm olan bir tetkiktir. 21 J. Marquart, Ayn eser, s. 27-28 ve 157 ve Rasovski, Peenegi, Torki, Berendei na Rusi i

v Ugrii, Semin. Kondakovianum, VI, 1-65.

1397

22

J. Marquart, Ayn eser. Berendey kelimesi hakknda (L. Rasonyi, Der Volks name

Berendey, Semin. Kondakovianum, IV, Praha 1933, s. 219-226). 23 Reideddinde, Kavm-i klh- siyhn olarak gemektedir [A. Caferolu Trk

Onomastiinde <balk> Yahut Serpu, VIII. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler, (1937) Ankara 1960, s. 117]. 24 25 26 L. Rasonyi, Tuna Havzasnda Kumanlar, Belleten, III, 11-12, 401-412. A. N. Kurat, Peenek tarihi, stanbul 1937. Ali Fehmi Karamanlolu, Kpak Trkesi zlerine Bir Gramer Denemesi, Trkiyat

Enstits tezler serisi N. 513. 27 Bunlar hakknda bk. T. Halasi Kun, Die Mameluk-kiptschakischen Sprachstudien, KCs. A.

III, 1030, s. 77-84. Geni bilgiye Ali Karamanlolunun doktora tezinde de rastlanmaktadr [bk. Trkiyat Enstits tezleri]. 28 29 30 31 Hasan Eren, Kimek ve mek Boy Adlar Hakknda, Trk Dili, IV, 541-543. E. E. Bertels, Navoi, 1948, s. 16. Ayn eser, s. 17. Zi 1847-1852 tarihinde btn ile A. Sedillot tarafndan Franszcaya evrilmitir. 1917 de

de Washingtonda Arap-Fars szl ile beraber, yldzlar katologu yaynlamtr. 32 33 E. E. Bertels, Ayn eser, s. 19. V. V. Bartold, Ulug Bey hakkndakl Ulu Bey ve Zaman adl eserinde, 1928, olduka

geni bilgi vermektedir. 34 A. Yu. Yakubovskiy, ert obsestvennoy i Kulturnoy jizni epohi Aliera Navai (A. . Nevai

ann Sosyal ve Kltr Hayatnn Vasflar) Ali ir Neva, 1946, s. 20 ve 22. 35 A. K. Borovkov, Alier Navoi kak osnovopolojnik uzbekskogo literaturnogo yazka, Alier

Navoi M. L. 1946, s. 119. Trke tercmesi iin bk. TDAY 1954. 36 37 38 39 V. V. Bartold, Ulug bek i ego vremya, Petrograd, 1918, s. 11. Ayn eser. Velyaminov-Zernov, Slovar djagalaysko-turetskiy, SPb 1868, s. 14, 15, 128 vd. Baburnme, Beveridge ne. London, 1906, s. 202.

1398

40

Aristov, Zametki ob etnieskom sostave tyurkskih plemen= Trk boylannn etnik yapsna

ait notlar Jivaya Starina, 1896 blm III-IV, s. 423-25. 41 42 43 Ayn eser. N. G. Mallltskly, Takentskiye Mahallya i mauza, V. Bartoldu, Tagkent 1927, s. 118 v. d. V. V. Bartold, storiya kulturnoy jizni Turkestana = Trkistann Kltr Hayat Tarihi

Leningrad, 1927, s. 93. 44 45 Mehmet Salih, eybn-nme, Melioranskiy neri. SPb. 1908, s. 75. Samoylovi, K storii literaturnogo Sredne-Aziatskogo turetskogo yazka, s. 2. Aliir Nevai

klliyat, Moskva, 1946, s. 119. 46 47 48 49 50 56. 51 52 53 54 55 56 57 58 Davids, A grammar of the turkish language, London, 1832, s. 18. Radloff, Yarlki Toktama i Timir-Kutlua, ZVO. III, 1889, s. 2-3. . . Berezin, Recherches sur les dialects musulmans, Kazan, s. 27, 85. T. Jozsef, Mill Tetebbular Mecmuas, IV, s. 59. Vmbery, Cagataische Sprachstudten, Leipzig, 1867, s. 4. Melanges Asiatiques, IX. s. 91-92. Byk Rus Ansilopedisi [Brokgauz-Efron] c. 67, s. 161. The Babar-nama, A. Beveridge ne., London, 1906, s. 26; R. R. Arat, Vekayi, Baburun Ali ir Neva, Vakfiye, Bak 1826, s. 29. P. M. Melioranskiy, Arab-filolog o tureskom yazke, SPb. 1900, s. III. ZDMG. XXLX, s. 575. Archiv slav. Filolog. VIII, s. 644 not 2. Emir-Nizameddin-Ali ir v gosudarstvennom i Literaturnom ego snaenii, SPb. 1856, s.

hatrat, C. 1, Ankara 1943, 143 + 128 s, C. 2, 129-678 s. Vekay 1000 Temel Eser serisinde de Baburnme (Baburun Htrat) ad ile cilt olarak (no. 39, 40, 41) neredilmitir. st. 1970, s. 628. 59 37. N. . Ilminskiy, Vstupitelnoye eteniye v kurs turetsko tatarskogo yazka, Kazan, 1862, s.

1399

60

ecere-i Trk, Desmasion ne., St. -Petersb. 1871, a. 37; M. Ergin, Trklerin Soy Kt

(ecere-i Terkime), Tercman 1001 Temel Eser, No. 33, st. 1974 s. 19. 61 62 63 64 65 66 ecere-i Terakime, Kononov yayn 1958, s. 6 (metin blm); Ergin neri, s. 19. W. Radloff, Mlanges Asiatiques, IX, s. 9. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi Notlar, stanbul 1943, II, s. 57. Ayn eser, s. 75. Chrestomathte en Turk oriental, Paris 1845, s. 32 ve 46. Haydar Mahzenl-esrrn mellifidir. Mahzenl-esrrn Uygur harfleriyle yazlm 33

beyti Reid Rahmeti Arat tarafndan [Bir yaz nmnesi mnsebeti ile II, TDED XII, 121-138] yaynlanmtr. Horezm Muhabbet-nmenin mellifidir. Muhabbet-nme srasiyle Gandjei, A. M. erbak, E. N. Nadjib ve Osman F. Sertkaya tarafndan yaynlanmtr. Ata iirleri yaynlanmamtr. Sekkk Timur devrindeki aatay edebiyatnm bu mhim airinin divanndan paralar J. Eckmann tarafndan [aatay dili mekleri III, Sekkk divanndan paralar, TDED XII, 157-174] yine Sekkakye ait Uygur harfli gazeller Osman F. Sertkaya tarafndan [Osmanl irlerinin aatayca iirleri III Uygur harfleriyle yazlm baz manzum paralar I, TDED XX, 157-184] yaynlanmtr. Mukim iirleri yaynlanmamtr. Yakn Ok Yaynng Mnzaras adl eseri Arap harfli metnin ngilizce tercmesiyle birlikte Fahir z tarafndan [Yaknis contest of the arrow and the bow, Nmeth Armaan, Ankara 1962, 267287] yaynlanmtr. Emri Deh-nmesinin ilk ksmnn Uygur harfleriyle yazlm 23 beyti R. R. Arat tarafndan [Bir yaz nmnesi mnsebeti ile, 60. doum yl mnasebetiyle Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953, 17-23], Beng agr adl mnazaras ile Gnl Alpay tarafndan [Yusuf Emirinn Beng agr adl mnasaras, TDAY, Belleten 1972 (1973), 103-116] yaynlanmtr. Gedi J. Eckmann [aatay dili rnekleri II, Gedai divanndan paralar, TDED X, 65-110] da nce Gedai divanndan setii iirleri daha sonra da divann tamamn tpkbasmyla birlikte [The Dvn of Gad, Bloomington 1971, 405 + 133 s. ] yaynlamtr.

1400

Lutfi Gazellerinin Uygur harfleriyle yazlm bazlar Osman F. Sertkaya tarafndan [Osmanl irlerinin aatayca iirleri III Uygur harfleriyle yazlm baz manzum paralar I, TDED XX, 157-184] ve [Uygur harfleriyle yazlm baz manzum paralar II, TDED XXI] de yaynlanmtr. 67 68 69 Borovkov, Aliir Nevai, s. 93. Osman F. Sertkaya, Mirc-nme, Mezuniyet Tezi, Trkiyat Enstits No. 845. st. 1968. V. V. Bartold, Novaya rukopis uygurskim rftom v Britanskom muzee, DAN. 1924, s. 57-

88 ve G. Clauson, A hitherto unknown Turkish Manuscript in Uighur characters, JRAS, 1928, 99-130 ve 614-615. 70 71 72 73 ecere-i Trk, Desmaison neri, s. 41. A. Caferolu, Trk dili tarihi notlar, II, s. 24-25. A. K. Borovkov, Alier Navoi, s, 100. V. D. Artamoina, Usloviya formirovaniya i nekoterie osobennesti yazka Sredneaziatskih

poetov predestvennikov A. Navoi, Tyursko-Mongolskoe yazkoznanie i folkloristika, 1960, s. 17. 74 75 76 77 78 W. Radloff, Zur Geschichte des trkischen Vokaltypus, AN., 1901, XIV, 8. 57. The Mabnl-lughat, Denison Ross neri, Calcutta, 1910. Alier Navoi, Farhad- irin, Takent 1957, 5-9. I. Sultanov tarafndan, Alier Navoyi, Mevzonul-avzon, Takent 1949 da yaynlanmtr. Istoriya literatur naradov Sredney Azii i Kazahistana = Orta-Asya ve Kaeakistan halklar

edebiyat tarihi, 1960, s. 130 (zbek edebiyat blm). 79 80 81 82 E. E. Bertels, ayn eser, s. 58. A. K. Borovkov, ayn eser, s. 94. A. A. Bartold, Orta-Asya tarihi hakknda konferanslar, s. 204. yi bir nshas British museumda mahfuzdur, bk. Catalogue of the Turkish manuscripts in

the British museum, London 1888; A. N. Samoylovi, Material po Sredne-aziatsko-turetskoy literature, IV. aatayskiy poet XV v. Atai, ZKV. II, 1927.

1401

83

Heratta kurulan edebi okul mahfillerinden birinin reisi idi [L. M. Boldirev, Zaynaddin Vasifi

tadjikskiy pisatel XVI v. = XVI. yzyl Tacik yazar Zaynaddin Vasifi, Stalinabad 1957, s. 268. 84 Tuyug hakknda bk.: A. Samoylovi, etverostiiya tuyugi Nevai, Msl manskiy Mir,

1917, Petrograd, s. 10-22; F. Kprl, Trk Klasik Edebiyatndaki Nazm eklleri. Tuyug, Trk Dili ve edebiyat aratrmalar, 1934 s. 204-257. 85 Bu divan klie halinde stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi tarafndan, Divan-i Sultan

Hseyin Mirza Baykara Hseyin 1946 da yaynlanmtr. Ayrca yine Baykaraya ait olan Risle-i Sultan Hseyin Baykara adl kk bir risale neredilmitir. 86 Bu tezkere 1945 ylnda Tahranda Al-Asghar Hekmat tarafndan The Ma-jalisun-Nafais.

Galaxy of Poets Mir Ali Shir Nevayi ad ile Farsaya evrilerek, yaynlanmtr. 87 88 E. E. Bertels, Ayn eser, 72. M. Belin, Notice biographique et littraire sur Mir Al Shr Nevai, Journal Asiatique, srie

V., XVII, Paris 1861, s. 222. 89 N. J. Ilminskiy, Trk-Tatar dili tedrisatna giri dersi, (Rusa), Kazan 1862, s. 36.

90 Hermann Vmbry, Cagataische Sprachstudien, Lipzig-1867, s. 10. 91 92 A. K. Borovkov, Alier Nevoi Kak osnovopolojni Uz. Yaz, s. 117. M. Nikitskiy, Emir-Nizameddin-Ali ir v gosudartvennom i Uteraturnom, ego snaenii,

Petersburg 1856, s. 75. 93 A. Yu. Yakubovskiy, ert obestvennoy i Kulturnoy jizni epohi Aliera Neva klliyat,

1946, s. 23. 94 95 L. N. Boldrev, Zaynaddin Vasifi, Stalinabad 1957, s. 31-33. Bu minatrc hakknda; T. V. Arnold, Bihzad and his paintings in the Zaf Namah

Manuscript, London 1930: E. R. Martin, The Minature Painting and Painters of Persia, India and Turkey, London 1912; A. Saklsian, les minatures persanes du XII au XX sice Paris 1929. 96 Babur ahn gazelleri, kontrolsz olarak Mill Tetebbler dergisinde say 1 ve 2 de

yaynlanmtr. 97 Baburnme adile hret bulan bu eser baz yabanc dillere evrildli gibi, R. R. Arat

tarafndan Vekayi, Baburun hatrat adyle Trkeye evrllmig ve TTK. un-ca I, 1943 ve II, 1946 da yaynlanmtr.

1402

98 evrilmitir. 99

TDK. tarafndan, Ankara 1941 de yaynlam ve shak Refet Itmanca imdiki dille

Bu hususta daha fazla bilgi iin Kemal Erarslan, Seydi Ali Reisin aatayca Gazelleri,

TDED, XVI, 1968, 41-54; Osman F. Sertkaya, Osmanl airlerinin aatayca iirleri, (I), TDED, XVIII, 1970, s. 133-138; Osmanl irlerinin aatayca iirleri II, TDED, XIX, 1971, s. 171-184; Osmanl airlerinin. aatayca iirleri III Uygur harfleriyle yazlm baz manzum paralar I, TDED XX, 1972, s. 157-184 ve Some new documents written in the Uigur script in Anatolia. CAJ, XVIII, 1974, s. 73-82; Osmanl irlerinin aatayca iirrleri IV, TDED, XX II. 100 Uzbeskaya literatwra-zbek edebiyat, storiya literatur narodov Sredney Azii i Kazahistana, 1960, s. 136; Navoi, seilmi iirleri, 1948, s. 31. 101 Bu hususta bk.: S. E. Malov, Mir Alier Navoi v istorii Tyurskih lteratur i Yazkov Sredney i Tsentralnoy Azii, 1947; A. Usmanov, Muhakamat al-lugatayn, Tag-kent 1948. 102 N. M. Mollaev, zbek Edebiyat Tarihi, Takent 1955, s. 52-119. 103 C. Brockelmann, Ostturkische Grammatik, J. Eckmann, Das Tchaghataische, Ph TF, I, 138-161, Kk aatay Grameri, TDED X, gibi yaynlardan sonra-bk. Chagatay Manwal. ndiana University, Bloomington, 1966. 340 s. 104 F. Kprl, Ali ir Neva ve Tesirleri, T. Dili ve E. Ara. 1934, s. 257-266.

1403

Ali ir Nev / Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan [s.796-803]

Byk filozoflar, byk limleri, byk sanatkrlar, felsefe, ilim ve sanat yolundaki muvaffakiyetleri nispet ve erevesi dahilinde mevzuubahs ederek onlar takdir, tebcil eder; dier sahalardaki hviyetlerini zikretmeyiz. Nevye gelince i deiir. Nevyi evvel byk bir insan olarak tebcil eder ve rkmn bu kemal sahibi ferdiyle iftihar ederim. Bence Nev sanat, iir ve ilim vadisinde byk muvaffakiyetler gstermi olmasna ramen evvel byk bir insan olarak taziz edilmelidir. Hayatn muhterem arkadam Profesr Zeki Velid izah etti. Ben bu hususta birka noktaya iaret ederek geeceim. Nev, Hseyin Baykarann veziri. Mukarrebl-hazretis-sultan Vezir Hce Mecdettin Sultan Hseyine bir ziyafet veriyor. Nev de orada. Sultan, Hc Mecdettine bir krk ihsan ediyor. Vezir Sultann huzurunda Trk Tresi mucibince dokuz kere diz kp arz kran ediyor. Nev de feracesini vezire veriyor. Vezir Nevnin nnde de dokuz defa diz kyor. te Sultan Hseyin Mirzann 898 Ramazannda Emir Ali ir Nev hakknda istar ettii bir ferman: ehzadeler, emirler, udur, vzera, ve yan ve bilmm tebaann bilsinler ki, Rkns saltana, Umdet1-memleke, Addd-devletil-hkn, Mukarreb1-hazretis-sultn, Nizamddin Emir Ali ir Nev efkatli kalbi ile bu yksek devlet gneinin tulu zamanndan beri temiz niyetli fikrini ve byk kudret ve dirayetli niyetini bu devletin ykselmesi urunda sarf etmi, azamet ve rtbesini benim kardeliim derecesine ykseltmitir. Ve bu yaknlk gnden gne belki saatten saate ziyadelemektedir. Hatrma geldi ki, bu srada marnileyhin kardei tarafndan vaki olan ve affna karar verilen yolsuz hareketleri, baz yanlanlar ve gaflete denler Umdetl-memleke olan marnileyhin zerinde messir zannederler. Memleketin dahilinde herkese emrediyorum ki ve herkes bilmelidir ki, onun bizim nezdimizdeki mahremiyet ve hususiyeti tasavvur ettiklerinden ok daha ziyadedir. Ve bil istisna herkes ona azam hrmetle mkelleftir. Yine Sultan Hseyin Mirza hacca gitmeyi niyet eden Ali ire yazd bir mektupta: kimizin arasnda beikten bugne kadar devam eden birlik, dostluk ve arkadaln ne derecelerde olduunu ve her zaman her halde sizin erefli kalbinizin arzularn tamamen kendi isteklerimize mraccah tuttuumuzu herkes bilir. Bu rabtay zevl bulmayan devletimizin delilinden saydk ve sayyoruz diyor. Bu mektubun imzas: Elhakir Hseyin dir. Bu derece hrmete mazhar olabilmek iin o, ikbalden kamak ve ona kymet vermemek irade ve zeksn gsterebilmek lzmdr. O, ikbali tamamen manev sahada aram bir adamd. Bu ikbal iinde samim tevazuunu terk etmiyor. badet ve taat ile megul olmak iin bir vecitli sof gibi inzivaya ekilebiliyor: Taht cahng kiver-i mlk-i Skender boldu tut Hzr mr hem bu mlk zere myesser boldu tut

1404

Byle mlk mrdin song cinn i ins-vah tayr Hkm-emringe Sleyman dik msehhar boldu tut Bunlarn hepsini brakp gideceksin. mrde vefa yoktur. nsan himmet sahibi olmaldr. Yani dnya nimetlerini kolayca brakabilmelidir. Onlar elde edeceim diye kendince mukaddes melhumlardan hibirini feda etmemelidir. Bu muazzam apta bir insandr. Devletah tezkeresini ayorum: 842 ylnda Devletah Semerkand tarafndan yazlan bu eser ilk devirlerden XV. asrn nihayetine kadar ran dili ile yazan airleri ihtiva eder. Mellif, bu eserini Emir Ali ir Nevye takdim etmitir. Kitabn banda yle diyor: Ben bu hakikatler gelinini gayb haclesinden kardm. imdi hangi gnl sahibi bu temiz, afif kzn kymetini bilecek diye dndm. Gaybdan bana yle ilham olundu: Altnn kymetini sarraf, cevherin kymetini kuyumcu bilir; bunun deerini anlayacak da zamanmzda yksek ve kerim vezirdir. Fazilet, ann sayesinde hkim; cehil ise onun azametinin heybeti ile yklmtr. Mellif burada onun adalet, insaf ve idare hususundaki bykln anlatrken u vasflar ilve ediyor: O, zayflar tehlikeden kurtarandr; kendinden evvel gelenlerin olduu gibi kendinden sonra geleceklerin de kemalt onun kemalt yannda hitir. Keremin temelini kurmu, bykln usuln ihya etmitir. limlerin muinidir. Fzllar yetitiren, fakirleri kuvvetlendiren odur. limlerin btn ubelerini tab seliminin ls ile lp tartan; iyisini ktsn ayran odur. Kalemin ve klcn hakik efendisi Nizaml-milleti ved-din Ali irdir. Dnya bykleri onu methetmilerdir. yi huylarn kendisinde topland bir ahsiyettir. Melek gibi masum Ali ir, kerem ve mertliin unsurudur. sa gibi tabiat pisliinden syrlmtr. Temiz ve afiftir. Ayn eserin nihayetinde Emir Ali irin airliinden bahsederken de: Ulvv kadrinin kemalinden dolay onu anlatmaya ve methetmeye hacet yoktur. Yalnz iki vasfn syleyelim: Lkab Sahibl Hayrat ve Hazreti Sultann Mukarrebi dir. Ravzatssufa Tarihine bakalm: 912 H. ylnda vefat eden Hseyin Baykarann zamanna kadar slm ve ran tarihini ihtiva eden bu ok mhim eser de Beih zadegnndan Mirhont tarafndan yazlp Emir Ali ire ithaf edilmitir. Mverrih eserin mukaddemesinde Ali irden yle bahseder: nsaf ve adalet mesnedi, riyaset ve eyalet mansab, airliin yksek rtbesi, bnerverliin kymetli mertebesi; idrak sahiplerinin gz bebei, ilm ve ameli kemalt kendinde toplayan, hamet ve debdebesine ramen hakik bir sofi gibi kalbi temiz olan Ali ir ile bezenmitir. Mellif, Ali ir ile ilk grt zamanki intiban yle naklediyor: Meclisine dahil olunca hakikaten suret ve ekle brnm bir ruh, bir melek grdm ki kerim olan zt fazilet ve edebi; yksek tabiat da manalarn hakikatlerini ve inceliklerini anlamak hususunda btn akran ve emsalinin fevkinde idi.

1405

Ali irin vefatndan 86 sene sonra Seyid Hsn Hocann eseri olup XIV. asrn yarsnda Orta Asyada yetien airleri ihtiva eden Mzekkir-i Ahbab tezkeresinde bir mnasebetle Ali ir Nevden bahsedilir ve bahsin sonunda mellif: Ben fakir onun tarifi ve tavsifi hususunda kelime bulmaktan cizim. Fakat teyemmnen birka iirini burada zikrediyorum der. O devirde ve ondan sonra eser yazanlarn hepsi, Ali ir Nevnin bykl hakknda neler yazmamlardr. Bu yazlara dikkat edilirse grlr ki bunlar kaside deildir. Realiteye inmi ve ok defa onun dununda kalmtr. Yazanlarn samimiyeti ve onu ifade iin ne kadar rpndklar derhal gze arpar. te Sam Mirza Tezkeresi, Babrah, Atekede. Zamanndaki limleri, sanatkrlar bilerek, anlayarak himaye eden, yetitiren o idi. Onun namna telif edilen kitaplar, o kadar oktur ki hi bir padiah veya vezir bu mazhariyete ermemitir. Byk servetini ilm ve sanat himayeye ve hayrata sarf etmitir. 370 para hayratnn 90 kervansaray mtebakisi kpr, mescit, medresedir. Ali ir hayatta iken bu kervansaraylarda konaklayanlara yemekler verilirdi. Emsalsiz bir efkat ve fazileti hakk ile ispat eden bu meziyetlere bir de milliyet uurunu ilve ediniz ki bu da bence insan faziletlerin iindedir onun bykl kinatnda ok ulv yeni bir leme ahit olursunuz: Nev, ran edebiyatnn kuvvetle hkim olduu bir devir ve muhitte yetimiti. Etrafnda Mevln, Cam gibi ran klsik devrinin son mmessili saylan mhim bir ahsiyet vardr. Camnin etrafnda da ikinci ve nc derecede birok air kuvvetli bir ran edebiyat kltr yaatyorlard. Bu kltre hizmet eden airlerden birou da Trk idi. O, byle bir muhit iinde Trk dilinin istikbal ve istikllini dnyor ve onu edeb bir dil haline getirmek iin azam dikkat ve gayretini sarf ediyor. Bu hususta Padiah da kendisine mzahirdi. O da Trke iirler yazyordu. Muhakemetl-Lgateyninde der ki: Fars ve Trk airleri kemiyet bakmndan mukayese edilirse grlr ki Farsa yazan airler pek ok yetimi ve yetitikleri devirlerin hkmdarlar tarafndan himaye edilmitir. Buna mukabil Trke yazanlar pek azdr. Sultan Hseyin Baykara tahta geince Trk dilinin reva ve inkiafna ok himmet sarf etti. Bizzat Trke divan vcuda getirdi. Trke yazan airleri taltif etti. Fakat Trk beyzadeleri, Trkn mstait genleri bu dilde eserler yazmaa rabet etmediler. Padiahn fermann tutmadlar. Ali ir Nev Muhakemetl-Lgateynini Trkenin Farsadan daha geni, ifade kabiliyeti itibaryla daha kuvvetli ve zengin olduunu ispat iin yazmtr. Ve bu hususta birok mlhazalar sarf ettikten sonra der ki: Trk dilinde buna benzer incelikler pek ok olduu halde kimse dilimizin hakikati zerinde dnmedii iin bunlar gizli kalmtr. Trkn hnersiz ve deersiz baz genleri kolaydr diye Farsa iir yazyorlar. Halbuki dnlrse Trk dilindeki bu geni bir edebiyatn her ekil ve her nevi iin daha msaittir. Trk milletinin mstait ahsiyetleri kendi dilleri dururken baka dilde iir yazmamal idiler. Eer her iki dilde airlie kabiliyetleri varsa hi olmazsa kendi dillerinde daha ok edeb eser vcuda getirmeli idiler. te yalnz bu mill uur, Trk dilini kuvvetli bir edebiyat dili mertebesine ykseltmek gayreti onun namn ebediletirmee kfi iken Nev bununla da kanaat etmemitir. lim urunda birok emek sarf etmi tarih, ahlk, kelm ve tasavvufa dair eserler vcuda

1406

getirmi; edebiyatn nazar ksmnda alm ve devrinin en byk mnekkidi olmutur. Sanat cephesine gelince: Nev hattat idi, ressamd, musikiinast, kat ve tezhip sanatlarna vakft. Bunlarn hepsinin fevkinde de airdi. iirdeki azametine de ahit olduktan sonra insan, kendi kendine gayrihtiyar soruyor: Hakikaten byk olabilmek iin insan, daha ne gibi evsaf haiz olmaldr? Neva; ince ruhlu bir sanatkrdr. Bu ince ruh ve hassasiyete mukarin kuvvetli bir zek onu siyas cephede olduu kadar ilim ve sanat yolunda da muvaffakiyetten muvaffakiyete uurmutur. Zamanndaki tezkere-nvislerin ifadelerine nazaran hayat mddetince daima alan ve bir lhza tembellie dmeyen Ali ir, Asyada bir byk iir dehas olarak domutur. Bu yolda kendinden evvel gelenler yok deildir. Mesel: Mecalisn-nefais adl tezkeresinde o havalide yetien airleri zikreder ki bunlarn arasnda Emir, Hace Bl-Hasan Trk, Mevln, Kutb, Mukm, Harim, Kalender, Lutf, Yakin, Sekkk, Sheyl gibi Trke yazanlar vard. Bunlardan maada bata Sultan Hseyin Baykara olmak zere hanedan azs da Trke iirler yazyorlard. Herat o devirde byk bir ilim ve sanat merkezi idi. Bu merkezin en byk ahsiyeti de Nevnin nasl bir air olduunu mtala etmeden evvel onun karakterini tespite alalm: Nev evvel zengin ve asil bir ailenin ocuu idi. yi bir tahsil grmt. Sultan Ebl-Kasm Babrn saraynda babasnn yerine geen bu gen, esasen air olan sultann byk tevecchne mazhar olmu ve olum hitab ile taltif ve takdir edilmitir. Nev daha o zaman iir ile hret almaya balamt. Henz 17 yanda iken Mehedde bir kervansarayda tesadfen Horasann mehur airlerinden Kemaleddin Trbet ile grt zaman bu mehur airi kendi zek ve grne hayran etmiti. Mizac asab ve hassast. Bu halini iirlerinden anlayabiliriz. Bazen de bariz izler gzkr. Mesel: Tuta grdm yarn handan rakibin trde Rekdin her lhza ti krlatrmn uykuda Ol peri vasl ara yadmga girse firkati Tilbeler yanghg tkermin ek ayn glgde Uykuda dilerini gcrdatan, glerken alayan ve bunu ifade eden sanatkr bize mizacnn fazla hassasiyet ve asabiyetini anlatm olur. Kuvvetli irade ve akl seliminin idaresi altnda o akl selimi byk ihtiraslarn meur hamlelerine srkleyen bu hassasiyet; bizzarur tatmin edilmeyip hazin ve pltonik bir aka tahavvl etmitir. Nevy; evlenmemi ve btn hayatn byk bir titizlikle ilim ve sanata hasretmitir. Bu ihtibas, onu iir sahasna ykseltmitir. Hayat muhtelif menbalardan takip edilirse bu akn hakikaten pltonik olduu anlalr. Eserleri arasnda ok zevk perestane sahifelere rastlamak kabildir. Fakat bunlar hep keke olsayd temennisiyle nihayetlenir. Mesel:

1407

Ne ho bolgay iklen mest bolsak vasl bada Kolum bolsa anng boyunuda v azm kulada Visalin sarho edici zevklerini vecd iinde andktan sonra gazelini yle bitirir: Nevay sen kim-iret demi bilmes misin kim it Eer kan ise hem ba grnr z yalada Onun hassasiyetinden mtevellit derin izzeti nefsini Sultan Hseyinin kendisine yazd mektuplarda ok ihtiyatl bir lisan kullanmasndan da istidll kabildir. Muhakemetl-Lugateyninden anlalyor ki Nev 15 ya ile 40 ya arasnda birok ak geirmi ve bu maceralarda sevgilisinin hsn ve nazm, kendi ak ve niyazn erh iin gazeller yazm ve ran airlerinden birounun asarn okumutur. Yine o eserdeki bir kayttan bu asab ve hassas mizacn garabet perest ve dvarpesent yani orijinalite merakls ve g beenir olduunu anlyoruz. Bu da onun hilkaten mmtaz yaratlm bir ahsiyet olduunu gsterir. Byk bir tefevvuk ak, doymak bilmez bir ilim ve sanat ihtiras. Bu tefevvuk ak ve ihtirasn da en mer yoldan, hibir entirikaya tenezzl etmeden ahs kemalt ile temin etmiti. Byle hassas ve maraz bir mizaca hkim kuvvetli bir aklselim ve irade. lim ve idare yolundaki muvaffakiyeti, derin efkatin, yksek adaleti, btn hayatnca kendini en mkemmel surette idare edii, uzv ilcalarna hkim oluu bu hassasiyetle iradenin kuvvetli imtizacndan hasl olmutur. Babur ah der ki: Ali ir ne ikbl ve ne de idbarnda etvar ve harektm asla tebdil etmemi nezaket ve zarafeti zatiye sahibi idi. Gerek evci ikblde gerekse hali mbaadetinde, Herat veya Semerkandda Ali ir yine o Ali ir bir merdib nazrdi. Mafevklerine kar edip ve hrmetkr olduu gibi hayat maneviyesinde bir rehnmayi sahib rza, mesalihi ammeden hengm feranda bir enisi tesliyet baha, san iin takdirat ile mbtehi olduu bir edibi yekta addeyledii Mevln, Cam hakknda fevkalde hrmet gsterirdi. kbl ve idbarnda harektn tebdil etmemesi nezaket ve zarafeti kendisinde bir itiyat haline getirmesindendir. Bu hareket tarz kendi ahs hviyetini btn mevkilerin fevkinde telkki etmesinden ileri gelir. Bu telkki byk ve titiz bir izzeti nefse, bu derece titiz bir izzeti nefis de asabiyet ve hassasiyetle beraber kuvvetli bir iradeye dellet eder. Zeksna gelince: Pek kk yata iken zeksnn, etrafndakilerin hayret ve takdirini celbedecek derecede inkiaf, baka airlerin eserlerinden elli bin beyit ezberlemesi, edeb sanatlarn ok glerinden biri olan muamma sanatnda byk bir iktidar gstermesi ve nihayet zamannn ilim ve edebiyatn otuz seneden fazla bir zaman aksamadan sevk ve idare etmesi, zamannda kendini ekemeyenlerin siyas entrikalarna mukavemet edip hepsine galip gelmesi zek noktai nazarndan mstesna bir hviyette bulunduunu bize gsterir.

1408

Ruh hviyetini hlsatan izmeye altmz airin edeb hviyetine bakalm: Pek kkken iire balayan Nev, muhitinin tesirine tabi olarak evvel Farsa iirler yazmtr. Fakat sinni uura vasl olunca ki pek gen iken bu uura ermitir; Trke yazmaya balamtr. Trke iir yazmay Farsadan daha g addediyor. nk Trkenin incelikleri daha ok, nk ran edebiyat byk tekmln geirip klsik devrini Nevnin dostu ve mridi Cam ile kapamak zere. Yani ran dili ilenmi. Devir, edebiyatn pek byk bir rabete mazhar olduu devir. Her mecliste iirler okunuyor, nkteler sarf ediliyor, muammalar syleniyor. Rabette olan ekil de gazel ve mesnev ekilleri. Trke iir ilenmemi. O zamana kadar Trke yazan airler az. Binaenaleyh bu saha bakir. Nevnin tabiat ise orta orijinaliteye dkn ve kendi kuvvetine emin. Trk dilinde vcuda gelecek iiri dndke heyecan iinde kalyor. Bu veci, onun gznn nnde on sekiz bin lemden daha geni bir lem ayor. Lkin o leme kimse ayak basmam. nk bu hazinenin ejderleri pek yrtc, glleri saysz dikenle rtl. Bakalarn korkutup karan bu vahet onu rktmyor. Urayor, alyor ve drt byk divann vcuda getiriyor: Garaibs-sgar, Nevadir-ebab, Bedayil-vasat, Fevaid1-kiber. Ve derhal bu drt divann hreti dnyann drt ucuna yaylyor. Bunlar gazeliyat. Bir de mesnev sahas var. Oraya hcum ediyor; o mkilt ile de peneleiyor. Nizam, Husrevi, Dehlev ve Cam gibi byk ran sanatkrlarnn eserleriyle boy lecek derecede deerli mesnevilerini veriyor. Hayret1-Ebrar, Ferhad irin, Mecnunu-Leyli, Seba-i Seyyare, Sedd-i-skender. O zaman Maveran-nehir ve Horasanda mesnev kltr bir inkiaf halinde. XV. asr Anadolu airlerinden, (Behiti) II. Bayezidin nedimlerinden iken buradan kap Herata gitmi ve Osmanl edebiyatna o tarz mesnevyi getirmitir. Edebiyatn yalnz amel ksm ile deil nazar ksm ile de urayor. Aruz hakknda Mizanl-evzan yazyor. Edebiyat tarihini unutmuyor: Mhim bir tezkere-i uara olan Mecalisn-nefa-isi vcuda getiriyor. Buna epey mensur eserler de ilve etmek lzmdr. Velhasl Nev, btn hayat mddetince Trkenin ran edebiyat seviyesinde eserlere malik olmasn temin iin urayor. Beer kudreti de ancak buna msaittir. Nev (Zllisaneyn) yani iki dillidir. Trk ve ran dillerine msavi bir kuvvetle tasarruf edebiliyor ve salhiyetle iddia ediyor: Farsay benden iyi kimse yazamaz. nk kklmden beri rann byk airlerinden Emir Hsrevi Dehlev, Hafz- iraz ve Camyi birok kereler okudum. Belki hepsini ezberledim. Hatt en orijinal ve gzel olanlarna nazireler syledim. Hafz tarznda takriben alt bin beyitlik bir divan yazdm. Byk lim, sanatkr ve ediplerin en byk merkezi olan Horasanda otuz seneyi mtecaviz bir zaman yaadm. Bu mddet zarfnda btn byk airler ve muhterem fasihler ne yazmlarsa benim meclisime getirip tashih ettirirler ve fikrimi itirazsz kabul ederlerdi. tiraz edenleri delillerle ikna edip onlarn kran ve minnetlerini kazanrdm. Evet o btn Horasann ilim ve sanat mihrak idi. Hatt rann son ve byk airi, Cam, eserlerinin msveddelerini Nevye okutur, onun ilve ve tadillerini daima beenirdi. Ve nihayet Sultan dahi onun szne z bakmndan zne de sz bakmndan byk deer vererek kendisine (sahip kran) unvann veriyordu.

1409

Yukarda sylediimiz gibi Nevye gelinceye kadar ran edebiyatnn byk simalar yetimi ve airimiz bu teesss etmi edebiyat iinde iire balamtr. Eserlerinde ran edebiyatndan gelme mazmunlar, ekseriyetle bulunduu gibi Trk dilinin hususiyetleri ve kendi ruhunun orijinalitesi yer yer gze arpar. Evvel btn eserlerine amil olarak u hkm vermemiz lzmdr: Eserleri eklen hemen daima przszdr ve belgatin hakk verilmitir. nk o, mhim bir nazariyat ve mnekkit idi. Eserlerinin din cephesinde ok kuvvetli tevhitleri ve gazel eklinde samimi naatleri ve slmi esaslara istinat eden didaktik manzumeleri grlr. Tevhitler ekseriya tasavvufdir. Mesel gazel eklinde olan u tasavvuf manzumeye baknz: Zehi zuhur-u cemaling kuya gibi peyda Yzng kuyaa zerrat- kevn bolup eyda Yzng ziyasdn er subh ayn ire beyaz Sang karasdn er bada sevda Zuhur-u hsning un eyleben mezahirni Bu gzglerde anng cilveger klp amde Bu cilve eyledi ol hsn isteben k Sal-y akn edip aferini ire nida Biri kabul ile almay an meer kim min Klp atmn zalm-u-cehl birle eda Dimay ki min z mauk irr z k Ki tig-i gayret olup anga nak- gayr-zeda Nev bolmad tevhid gft g bile fehm Meer ki eylegesin tilni kat-u-cann feda Hazreti Peygamber hakknda naatleri de ekseriya gazel tarzndadr. Derin, samim bir ak ifade eder. Nev mtedeyyin bir Trkt. Vaktinizi ve dikkatinizi israf etmemek iin eserlerindeki didaktik ksmlardan ve bilhassa mesnevlerindeki tasvirlerden sarfnazar ederek asl ehemmiyetli ksm olan lirik neve geeceim: te burada airin hviyetini buluruz. Nevnin eserini okurken kendimizi

1410

Fuzlnin leminde hissederiz. Lisann ufak tefek aykrlklar ortadan kaldrlnca deta Fuzlden bir para okuduumuzu zannederiz. O da Fuzl gibi derin bir akn mitsiz bir hicran ve strab iindedir. Zihi kut-u hayatm hecr mhlik derdide yadng Eer ltfunga lyk bolmasam yoktur mu bidadng Mnga lezzet senin fikring mnga kuvvet senin zikring Mnga iret senin vaslng mnga taat senin yadng *** Sin lebing sorgansal min kan yutarmn ey habib Sin mey igil kim mnga hun-u ciger bolm nasib *** Ey firakndn mnga gam ruzi-v-mihnet nasib Ah kim hecringde z ehrinde bolm mn garib z diyarmda bozug knglm ni yanlg tohtasun Kim irr ahbab hem bigne mindin hem habib *** lge ap izarn gl gibi nevbaharn Derd-i firak harn kkreim ire ornatb im firkat belsnda tam hecr ibtilsnda Kanm ak ztrabnda zm evk ztrarnda Yzn hecride tofrag oldum ol yanglg ki yil kopka Kuya ksa peddar olmagay cismim gubarnda *** Ol belga rgenip min eyle kim canm kar Grmesem bamda bir saat min-i eyda bel

1411

Cam- minn ilingdin koyma bu devranda kim Yadurur devr ehli zre gnbed-i mn bel *** ki parmak birle tuttum llin ol ruhsar ara Eyle kim blbl tutar gl yafran minkar ara *** Bir kuya meali din canma ur ak ot Yok ise em-i hayatmn uurgil ya Rab Sakya ak ot ger yok mey otn ruen kl Ki kl olsun, nefes-i har-u-has- renc--taab *** Knglm rtensn eer gayrga perva eylese Her kngl hem kim sinin evkngn peyda eylese zgeler hsnin temaa eylesem ksun gzm zge bir gz hem sinin hsnng temaa eylese Gayr zikrn aikra klsa ll olsun tilim zge bir til hem ki zikring aikra eylese Rekdin canmga her nergis gz bir uledr Bag ara nageh hram ol uh-u rana eylese Akbet canmga yettim ey ho olma kim mini Bir kadeh birle harabat ire rusva eylese Dehr uhiga Nevay sayd bolma nice kim Gn izar zre tn zlfn mutarra eylese ***

1412

stemin kim ak mindin zgeni klgay esir Hi kesge bolmasn ya Rab mna bolgan bel Vaslda rek ltrr hicranda gam veh kim mnga Vasl ara bolgan bel-v hecr ara bolgan bel Nsih aklmn men kldng bilmeding Kim nasihat birle defolmas kaza bolgan bel Ol peripeyker ki hayran bolm ins--can anga Kim ki hayran imes min tilbemin hayran anga *** Cevr--zulmng geri lmeklik niandur mnga nki sindindr hayat- cavidanidur mnga 0l perive akdn nsih mini men etme kim Tilbelik vakti-v-aklk zamandur mnga ***

Mnga ni menzil--meva iyan ni hanman peyda Ni canmdn eser zahir ni knglmdin nian peyda Hred mahfi beden fani kngl gaib tarab madum Bar sehl irdi bolsa ol bt-i namihrban peyda *** Cemalin eyle ulus gzidin nihan ya Rab Nihan otumn anng knglige yan ya Rab Ayag nki yiter asitan tofragna Bamn eylegil ol hke asitan ya Rab

1413

Nevay ahn yitgr anga veli koyma Anng cemalige bu duddn nian ya Rab Bu misallerde grlyor ki Nev, o devir ve estetik telkkisi iinde mitsiz akn derin bir hicranla terennm etmitir. airin birka tasvir parasn grelim: Meyhaneden kan bir dilberi yle tasvir eder: Veh ki ol mubee her dem ki iker bade-i nb Kozgalur arbedesindin bu khen deyri harab Yaka k--z bibk--bilide znnar Bir iligide fiak bir kolda cam- arab Gz islm ilinin cann alurga katil Zlf takva ilinin bozdn asmakga tnab *** Byle hlette gz tt mnga-v-klben Yz tiimen ltf-u-kerem birle bu nevetti hitab Kim eya rind-i vefa-pie-v-mihr-endie Gelip i kadeh--ikme humar ire azab Ygrp ttn ayagga-v-tofrag ptm Birdi mey ilgime hayvan suyu alda arab iktim--hu yzin grmedim andn songra Tmem ky-i harabat iide mest-i harap *** Ey Nev anga kim bar ise bu rah nasb +* P> } }h0 ~}! =J Tti yil keyfiyyetidin suga gl yafraglar

1414

Yoksa meydin zahir old gller ol ruhsar ara *** am- gam ahm ddudur ol dd ara her yan erer Bilgil nuhuset encm bu am- kyr-endd ara *** Karar- akl--huum akng ot birle rgendi Semum isti bel detide kalgan krvanmga *** Grmegen mkin sehab ire peyapey saika Dd-u ahmdn demadem uleler gr mlteheb *** Sikridi nki semending didi akl Berk bolm mu kuyaka merkeb *** Ltf gr kim suda gl aksi misillik grnr Hulle nazklgidin her sar nazk bedening *** Ey elif dik rast kadding hasreti canlar ara Cism iide can gibisin bara sultanlar ara Kuka ohar kim tikendr aiyan ya kngl Tirbaran- gamngdn kald peyknlar ara Gam tapar hecringde ekim ire knglm paresin gn tapkan gibi il gayibin kanlar ara ***

1415

Ta havayimin ol ay hecride andag kim bulut Tagka herdem bozlanurmn ya tkb feryad itib n ikermin ak ara bir nergis-i cd grb Baglagan it dik ki feryad eylegey h grb imdi Fuzl ile mukayese edip Nevnin Fuzlye olan tefevvuk noktalarn arz edelim: 1. Evvel kemmiyet bakmndan Nev Fuzlden ok daha veld ve muazzam bir sanatkrdr. Eserleri meydanda. 2. Nev, Fuzlden nce gelmi ve Fuzlde bizi teshir eden melnkolik ve hazin ak messir ekilde terennm etmitir. 3. Trk dilinin tekml iin ok ksr bir sahada ve ok emek sarf ederek mcadele etmitir. 4. Nev, kulland dilin ince nanslarn ve vsatini daha muvaffakiyetle, daha fesahatle kullanmtr. 5. Yine muhitin ve dilin icab olarak Nev, klsik sahadan tam ve Fuzlden daha ok orijinal olmutur. 6. Estetik telkkisi, bence Fuzlden daha mtekmildir. Fuzl, ok defa hzn ve elemini adeta yarann stne basarak ifadeye alr. Nev ise hibir ey sylemez gibidir. Fakat ok ey syler. Daha tatl ve hazin, daha ince ve zariftir. Mesel u gazel batan baa ne kadar nefistir: Bahar bold-v-gl meyli klmad knglm Ald gonca ve likin almad knglm Yzng hayali bile valih irdi andak kim Bahar kitken- kilkenni bilmedi knlm *** Yzng nezareside mahv-i mest idi yani Ki gl ada zamani aylmad knglm Nevay gonca tileb knglm agzn itti heves Egeri tapmad likin yanglmad kngliim

1416

*** u muhammesini okuyalm: Ah kim valihmin ol serv-i hramandn cda Gzlerim giryandur ol glberg-i handandn cda Binevadur can dagi ol hur- Rdvandn cda Eylemes tut tekellm ekkeristandn cda Klgal mahrum cam- vasldn canan mini Telhkm itmi tiriklik badesidin can mini Her zamani ltrr gam zehridin hicran mini *** Her lmdin imi mmdn song ey devran mini Eylegil candn cda klgunca canandn cda Fuzl Nevden ok mteessir olmutur. Esasen Nevnin hreti daha hali hayatnda iken Trk ellerine yaylmt. Ltif tezkeresi Nevnin iirlerinin ilk defa Cm ve Nevnin tavsiyesiyle kinci Bayezide gelen Basir adl bir air tarafndan Rum diyarna getirildiini yazyor. Fuzl arktaki aatay airlerini ve Garptaki Anadolu airlerini iyi tanyordu. Divannn mukaddemesinde bundan bahseder. Leyl ve Mecnununda da: Olmutu Nev-i shandan Manzur-u eheneh-i Horasan diyor. Ahd tezkeresinde Fuzl (Guftar- Nev ayini Trkn- Mool yannda mezkrdur) dedii gibi bir tezkerede de Nevye karib bir tarz- hass vardr, kayd mevcuttur. Bunlardan hi bahsedilmese dahi Fuzl, o kadar Nevnin havas iinde yaar ki dil hususiyetleri olmasa bunlar birbirinden ayrt etmek g olur. Fuzl Nevden ok istifade etmitir. yle sath bir bakla aralarnda epey mabehet gze arpar. Mesel: Nev: Ey Nevay k yz canng olup canendin stemey bir vasl barn rayegn klsan feda

1417

Fuzl: Bin can olayd k men-i dilikestede Ta her biriyle bir gez olaydm feda sana Nev: Talpnurmn ek ara her dem ki tiler llini Kim tengizge tse can vehmidin eyler ztrab Renc--zafm bolm andag kim sorar kilken ulus Hlim eylerler sual amma iitmesler cevab Fuzl: Ey soran hlim bu istina sualinden ne sd Hlim eylersin sual amma iitmezsin cevab Nev: Tapban Ferhad ile Mecnun tarik-i fiyet Ak bidad ara yirde mini rsva klb Ey ho ol rind-i harabat ki mest olgan zaman Dehrge hkmin srb gerdunga istigna klb Fuzl: Ferhada zevk- suret Mecnuna seyr-i sahra Bir rahat ire herkes ancak benim belda Nev: Ol mini sormakka her dem haner-i hicran ikib Min ayagdn bam almay yolda can ikib Ol iib il birle ruh-efza kadehler akr Min bel camda zehr-i gussay binhan ikib

1418

Fuzl: Ey beni mahrum edip bezm-i visalinden mdam Gayr hn- iltifat zre mihman eyleyen Nev: Dilberi alide Mecnun nakd-i can sarf itmedi Ey Nevay ak etvar msellimdr mnga Fuzl: Ak etvarn msellem eyledi gerdun bana yle kim yeldi ygrd yetmedi Mecnun bana Nev: Yarege koygan pamuglardn durur bamga ta Ll--yakut eylemi ol tacga ziver yara Fuzl: Penbe-i dag- cnun ire nihandr bedenim Diri olduka libasn budur lsem kefenim Tannm byk airlerimizin mehur beyitlerinde de Nevnin izlerine rastlamak kabildir. Mesel: Nev: Mehve, serv-kad, lle-ruh, sim ten are kl kalmad sabrm gam- hecringde yana Ahter-i sad sinin dik ki togubdur gya Kim kuya irdi ata-v-tolun ay irdi ana Nedim: Atan anan senin var ise mihr--mahdr cana

1419

Ki bir bakta mihre bir bakta maha benzersin Nev: Dime bu lemde ol ay hb ya cennetde hr Grmemiim andan dag irr mundag hub Bki: Seni Yusufla gzellikte sorarlarsa bana Yusufu grmedim amma seni ran bilirim Onun edebiyatmz zerindeki tesiri byk inkr edilemez. nk Seyh Galibe kadar gelen irlerimiz mnhasran Nevyi anlamak iin aatayca renirler ve onun eserlerini okurlar ve hatt tanzir ederlerdi. Nev dili iin husus lgatler yaplmtr. Bu suretle byk ismini bir Trk lehesine alem olarak veren ve kulland dili, ruhunun derin kudret ve atei ile Trk dilinin her tarafna yayarak arkta, imalden Hindistana kadar byk bir mill vahdet yaratan Nev,yi tanmamak byk bir hatadr. Ne yazk ki baz dil hususiyetleri onun nefis iirlerini anlatmaktan bizi mahrum ediyor. Hlsa Nev, Trk faziletinin eriilmez bir ahikas, Trk edebiyatnn muazzam bir bidesi, Trk milliyet perverliinin uurlu bir nderi Fakat bunlarn hibiri hissediyorum ki onu hakik bykl ile canlandramyor. Irkmn kudreti nnde duyduum bu acz takdis ederim.

1420

Nevy-Bbr ann Tarih ve Edeb ahsiyetleri / Do. Dr. Bill Ycel [s.804-811]
Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarihiler tarafndan Timurlular Devleti konusu iinde devlet adaml ynyle ilenen Ali r Nevy (1441-1501) ile Bbrller Devletinin kurucusu olan Zahrddin Muhammed Bbr (14831530), dil ve edebiyat alanlarndaki stn yetenekleri sayesinde yaadklar corafyay ve a am iki byk ahsiyettir. Farkl devletlere mensup bu iki edibin birlikte zikredilmesi, Trk dilinin dou kolunun aatay Trkesi ismiyle klsikleerek yaz, edebiyat ve devletler dili hline gelmesini salamalar sebebiyledir. Bu yazda, Orta Asya Trk illerinin ortak yaz dili olma kimliini be buuk asr tadktan sonra gnmzde balca zbekistan ve yakn evresi ile Dou Trkistanda yeni ekilleriyle varln devam ettiren bu edeb lehemizin 1450-1550 yllarna tarihlenebilen Klsik aatay Edebiyat Dnemi yahut Nevy-Bbr a iinde yaayp hem tarihilerin hem de dil ve edebiyatlarn ilgi alanna giren ahsiyetler ele alnacaktr. Giri aatay Trkesinin dil ve tarih sahnesine k, kkeni ve nitelii ile tarih dnemleri hakknda eitli grler ileri srlmtr.1 aatay Trkesi; Trk dilinin Kktrk (Gktrk) (VII-IX. yy.), Uygur (VIII-XI. yy.), Karahanl (XI-XII. yy.), Hrezm (XIII-XIV. yy.) izgisinde gelien kolunun XIV. yzyln ikinci yarsndan itibaren douda devam eden eklidir. Hrezm Trkesinin iinde ekillenerek yaz dili hline gelen iki lehemiz vardr. Bunlardan biri Orta Asyadaki Trk dnyasnn kuzeyinde gelien Kpak Trkesi, dieri ise Maverannehrin (Maverannehir) dousunda gelien aatay Trkesidir. Kpak Trkesi XIV-XV. yzyllarda eserler vermi, XVI. yzylda gneydeki kol (Memlk Kpakas) Ouzcalam, kuzeydeki kol ise yaz dilindeki yerini aatay Trkesine brakmtr.2 Bir baka syleyile aatay Trkesi, XV. yzyl ortalarndan itibaren, Anadolu ve Azerbaycan dndaki -Ouz koluna mensup Trkmenistan dahil- btn Trk topraklarnn ortak yaz dili olmutur. Klsik aatay Edebiyat XIV. yzyln ikinci yarsyla XV. yzyln ilk yarsnda yaam olan Atay, Baysungur Mrz, Ebu Bekir Mrz, Eblksm Bbr (1422-1457, Kalender mahlsl), Hfz Hrezm, Halil Sultan, Haydar Hrezm (Tilbe), Hucend, Lutf, Sekkk, Seyd Ahmed Mrz, Yakn, Ysuf Emr gibi yazarlarn kalemiyle gelien aatay Trkesi ve edebiyat, XV. yzyl ortalarndan itibaren klsik bir mahiyet kazanmtr. Kprlnn 1945te yapt snflandrmada XV. yzyln ikinci yars, Klsik aatay Devri bal altnda ele alnmakta ve bu elli yln Herat yahut Baykara-Nevy Devri eklinde de adlandrlabilecei ifade edilmektedir. Ayn yazda XVI. yzyl ise, Klsik devrin devam (Babur ve eybanllar devri) balyla ilenmektedir.3 aatay Trkesi zerindeki aratrmalaryla tannan J. Ecmann ise, Nevynin ilk eserinin (Garibs-Sgar) tertip edildii 1465ten balayarak 1600e kadarki sreyi klsik devir olarak gstermektedir.4 Bize gre, aatay Trkesinin klsik dnemini

1421

sadece bir ahsiyetin eserleriyle ve elli yll ksa bir sreyle snrlandrmak da, bunu XV. yzyln sonuna kadar gstermek de isabetli grnmemektedir. nk, Nevy ld zaman on sekiz yanda olan Bbr, alt yldr hkmdarlk yapmakta ve hatratn yazmaktadr. Otuz be ylda tamamlanan bu eser, hatrat trnde dnya klsikleri arasnda kabul edilmektedir. yleyse, Nevy ve Bbr dnemini birlikte deerlendirmek, daha uygun olacaktr. Ayrca, Bbrn ldkten sonra yetien ediplerin pek varlk gstemediklerini, klsik dnem ahsiyetlerinden Nevy ve Bbrn taklitileri olarak kaldklarn da gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bu durumda, 1450-1550 yllar arasn Klsik aatay Edebiyat Dnemi olarak kabul etmek uygun olacaktr. Klsik aatay Edebiyat iinde yer alan edeb ahsiyetler, tarih seyir de gz nnde bulundurularak iki dnem hlinde ele alnabilir. A. Nevy Dnemi XV. yzyln ikinci yarsnda Timur ailesine mensup kaan, hn veya emrlerin saray evrelerinde veya bunlarn idaresindeki devletlerin kltr merkezlerinde yetimi olan tarih-edeb ahsiyetler unlardr: Ali ir Nevy (1441-1501): Eblksm Bbrn Horasan hkmdarl zamannda Sebzevr kentinde Baykara ile birlikte renim hayatna balamtr. Daha sonra Mehedde ve Semerkandda devam ettii rencilii srasnda nl hocalardan devrin fen, sosyal, din ve sanat bilimlerini renmi; bu arada tant Kemal Tevbet, Eblleys Semerkand ve Abdurrahman Cm gibi mutasavvflardan feyz almtr. darecilik grevine Eb Said Mirznn yannda balam; daha sonra ocukluk arkada Hseyin Baykarann hkmdar olmas zerine onun yannda mhrdar, emr (divan beyi), naip, nianc, vali ve sultan nedimi unvanlaryla lkesinin kltr, bilim, medeniyet ve sanat hayatna yn vermitir. stn nitelikleriyle Trk tarihinin nde gelen devlet adamlarndan biri olan Nevy; edeb gc, lks, mkemmel ve hacimli eserleri sayesinde hem bizim hem de dnya edebiyatnn mmtaz ahsiyetleri arasnda yer almtr. Edeb g ynnden zbekistanl bilim adamlar onu; Nizm, Sad, Homer, Dante, Shakespeare, Balzac, Tolstoy, Tagor gibi sanatlarla ayn seviyede grmekte; hatta, devlet adaml ynn de gz nnde bulundurunca, Nevynin dnyada emsalsiz olduunu sylemektedirler.5 Kalemini Trkecilik ve Trklk lksne adam olan Nevy, eserlerinin tamamnn giri blmnde Trkenin nemine zellikle temas etmi, kendi dilini brakp baka dille yazanlara kar km, Trkenin stnln ispatlayan mstakil eser yazm bir ahsiyettir. Devrin kltr eitliliinden ve edeb geleneinden etkilenmesine ramen mill deerlerini her eyin stnde gren Nevy, dou kltrnn ortak konu ve kahramanlarn ilerken bile Trk kimliini hep nde tutmutur. Onun eserlerinin says, trleri ve hacmi, onca devlet ii gz nnde bulundurulunca, akln ve hayalin snrlarn zorlayacak miktardadr.6

1422

Nevynin eserleri sayesinde Trke, Farsa ve Arapaya ramen, Orta Asya Trk dnyasnn mterek yaz ve edebiyat dili hline gelmitir. Bilim adamlarnn kulland yaygn terimle Klsik aatay Trkesi ve Edebiyat, onun eserleriyle zdelemitir. Nevynin otuza yakn eserini u balklar altnda toplayabiliriz: Divanlar: Henz ocuk denecek yata, sekiz yanda iir yazmaya balayan airimizin ilk divan, 1465te arkadalar tarafndan dzenlenip istinsah ettirilmitir. Bizzat kendisinin 1470te dzenledii ilk divan, 842 para iirin yer ald Bedyil-Bidyedir. 1476-1483 yllar arasnda yazd 693 iirini ise Nevdirn-Nihye adyla birletirmitir. Daha sonra Hseyin Baykarann istei zerine, yeni iirlerini de katm ve bunlar, hayatnn safhalarn esas alarak yle snflandrp isimlendirmitir: Garyibs-Sgar, airimizin 8-20 yalar arasnda yazd iirlerini ihtiva etmektedir. Nevdirebbda 20-35 yalarna ait iirler bulunmaktadr. Bedyil-Vasatta 35-45 yalarnda yazdklar, Fevyidl-Kiberde7 ise 45-60 yalarnn iirleri vardr. Bu drt divandaki ve daha sonraki iirlerinin birlemesiyle dzenlenmi klliyat, Hazyinl-Man veya Klliyt- Devvn adyla bilinmektedir. Nevynin Fn mahlsyla yazd Farsa divan (Dvn- Fn), 6000 beyitlik mkemmel bir eserdir. Mesneviler: Nevy, mesnevi nazm ekliyle alt eser yazm; bunlarn beini birletirerek Hamse yazarlar arasna katlmtr. Hamsenin Trk dili ve edebiyatnda mstesna bir yeri vardr. Hamsedeki mesneviler; Arap-Fars edebiyatlarndaki rneklerin sradan taklidi olmayp, Nevaynin nl ran airleriyle boy lecek, hatta onlardan daha stn seviyedeki sanat gcn gstermesi yannda, dilimizin ifade gcn, inceliklerini ve estetiini gn na karan aheserlerdir. Bu mesneviler ayrca, bilinen hikyelerin Trk ruhu erevesinde yeniden deerlendirilmesi, Trk felsefesi iinde yorumlanmas, kahramanlarnn Trk kimlii tamas ve mekn olarak Trk corafyasnn kullanlmas sayesinde kltr hayatmzn zenginliklerini belgelendiren edeb hazinelerimizdir. ki yl gibi ksa bir zamanda yazlan Hamsenin iindeki be byk mesnev unlardr: Sosyal eletiri ve t muhteval Hayretl-Ebrr, Hsrev Dihlev ile Abdurrahman Cmnin eserlerine nazre olarak 1483 ylnda yazlm 4000 beyitlik felsef bir eserdir. 1484 ylnda kaleme alnan Ferhd rn,8 kendinden nce ayn adla kaleme alnm benzerleriyle bata, hikye kahraman (Hsrev yerine in kaannn olu Ferhad) ve mekn gibi hususlarda ayrlp yeni olaylarn eklendii 5782 beyitlik bir eserdir. Yaklak olarak 3500 beyit tutarndaki Leyl v Mecnn9 mesnevisi, Fars edebiyatnda Mecnn u Leyl adyla bilinen efsanenin iki ayr kaynaktan yararlanlarak yeniden ortaya konulmu eklidir. 5000 beyit tutarndaki Seba-y Seyyre, Fars edebiyatnda birka kez ilenmi olan Behram u Gr hikyesi zerine kurulmutur ve Nevynin dnce sistemini de yanstmaktadr. 1485 ylnda yazlan 7000 beyiklik Sedd-i skenderde hikaye kahraman skender deil, -Hseyin Baykaray temsil eden- bir Trk kaandr. Nevynin Hamse dndaki bir baka mesnevisi, Lisnt-Tayr adn tamaktadr. 3553 beyitlik bu eser, Feridddin Attrn Mantkut-Tayr adl eserinin baz deiiklikler ve eklemelerle yaplm tercmesidir.10

1423

Tezkireler: Meclisn-Nefyis, benzeri eserler rnek alnarak 1492 ylnda yazlm bir airler tezkiresidir.11 Nesyiml-Mahabbe Min emyimil-Ftvve, Cmnin eserinin tercmesine dayanan ve vellerin hayat hiklerini anlatan bir eserdir (1495-96). Nevy buna Attrdan ve kendisinden ilveler de yapmtr.12 Hatrat-Biyografi Trndeki Eserleri: Nevy; sevdii, sayd, baland ve samimi dostluk kurduu birka ahsn hayat hikyesini kitaplatrrken eserine, o ahsla kendisi arasnda geen mterek hatralarn da zellikle katmtr. Bylece, biyografiyle hatrat karm eserler ortaya kmtr. Mritlerinden Seyyid Hasanla ilgili hatralarn Hlt- Seyyid Hasan Erder Big (1490),13 stad Cm hakkndaki hatralarn Hamsetl-Mtehayyirn (1494), Pehlevan lkapl sanatkr dostuyla ilgili olanlar ise Hlt- Pehlevn Muhammed 14 adl nesir ve iir kark eserlerinde kaleme almtr. Nazariyat Eserleri: Nevy, dil-edebiyat bilgi ve teorileri tr iinde gsterilebilecek birka eser yazmtr. Muhkemetl-Lugateyn (1499/1500), trnn ilk rnei olma ayrcal ve onurunu tamakta, gerek kelime hazinesinin zenginlii bakmndan gerekse ifade edi ynnden Trk dilinin inceliklerini ve Farsadan stnlklerini, bilimsel llere uygun bir ekilde, tanklaryla ispatlamaktadr.15 Nevynin ilk genlik yllarnda balayan Trke sevdasnn bir mr boyu koyulamas neticesinde ortaya km ve hacmi kk, deeri byk bir eserdir. Mznul-Evzn, aruz vezniyle ilgili teorik bilgi vermesi yan sra Trk iirine zg baz nazm ekillerini zikretmesi bakmndan nemli bir eserdir.16 Muamma konusunda 1491de kaleme alnm olan Risle-yi Muamm, Farsadr. Din-ahlk eserleri: Nevy, krk hadis yazma geleneine uyarak Cmnin ayn adl eserini ihl Hads adyla 1481 ylnda Trkeye evirmitir. Sircl-Mslimn, 1500 tarihini tayan akaid kitabdr. Mnct, mensur bir dua kitabdr. Nazml-Cevhir, Hz. Aliye ait olduu sylenen Arapa eserin rubailerle tercmesi yoluyla yazlm bir eserdir (1485). Mahbbl-Kulb (1500), Glistan ve Baharistan tarznda yazlm, ahlk muhteval bir eser olmas yan sra, Nevynin ruh yaps ve dnce sistemi hakknda bilgi vermesi bakmndan da ayr bir deer tamaktadr. Tarih Eserleri: Nevy, tarih sahasnda da kalem oynatmtr. Peygamber kssalarn ve baz filozoflarn menkbelerini anlatt eseri, Trh-i Enbiy ve Hkem adn tamaktadr. Bir baka eseri Trh-i Mlk-iAcemi ise, nemli birka kaynaa bavurarak yazmtr. Zbdett-Tevrih iin, nceki iki eserin birletirilmi ekli olabileceini syleyenler vardr. Dierleri: Nevy; mektuplarnn topland Farsa Mnet, Nevynin vakflar hakknda bilgi veren Farsa Vakfiyye, Nevdirn-Nihye iin kaleme ald Dbe, Arapa bir szlk olan Sebat Ebhur gibi eserlerin sahibidir. Ayrca kaynaklarda, Risle-yi Tr Endht ve Nazm- Akyid adl eserlerin de Nevynin olduu kaydedilmektedir.17

1424

Devletah: Tam ad Devleth b. Bahtih- Semerkanddir. Emir Alddevle sferynnin oludur. Fars airlerini anlatan ve kendinden sonraki pek ok Trke ve Farsa tezkireyi etkilemi olan Tezkiret-uarnn (1487) yazardr. iirlerinde Aly mahlsn kullanmtr.18 Gedy: Sultan Eblksm Bbr zamannda hret kazanmtr. Nevy, Meclisn-Nefyisi yazd srada (1490-91) airin doksan yalarnda olduunu belirtmitir. Hakknda daha fazla bilgi bulunmayan airimiz, Ged/Gedy mahlsn kullanarak yazd Trke Dvn19 ile tannmaktadr. Hmid: Hseyin Baykara zamannda yaamtr. 1469 tarihinde Belh ehrinde yazp Baykaraya ithaf ittii 2726 beyit tutarndaki Ysuf u Zleyh adl mesnevinin gerekte hangi air tarafndan yazlm olduu hakknda bilim adamlarnn farkl grleri bulunmaktadr.20 Ayrca, Farsadan tercme olan hikyenin hangi airin eserinden alnd da bilinmemektedir. Hseyin Baykara (1438-1506): Timur ailesine mensup olan Hseyin Baykara, Horasan ve evresinde otuz yedi yl hkmdarlk yapt sre iinde, devlet adamlnn yan sra, ilim adamlar ve sanatlara verdii deer sayesinde hret bulmutur. Saraynda fen, ilhiyat ve tasavvuf limlerini himaye etmi, imar ileriyle ilgilenip ifiye (tp okulu) atrm, sanat dostlarna destek vererek Herat Tezhip Okulu ve Herat Msik okulunun kurulmasna imkn salamtr. Kltr, edebiyat ve sanat erbab doslaryla sk sk dzenledii toplantlar, Hseyin Baykara divan/meclisi adyla n salmtr. adalarnn Farsa eser yazma merakna ve eilimine kar gelmi; diline duyduu sayg ve tutkunun sonucu neticesinde, Nevynin kaydettiine gre, Trke yazlmas hususunda ferman da karmtr.21 Hseyn mahlsyla iir yazan hkmdar airimiz; ocukluk arkada, veziri ve nedmi olan lim ve edip Ali r Nevy ile birlikte aatay Trkesi ve edebiyatnn klsik hle gelmesinde nemli pay sahibidir.22 Yaad dnemin kaynaklarnda tezhip ve mzik sanatlarndaki baarlaryla adndan bahsettiren Hseyin Baykarann edebiyat alanndaki mtevaz eserleri unlardr: iir sanatnda mkemmel olmamasna ramen adnn Nevy ile birlikte anlmasn salayan Dvn zerinde deiik lkelerdeki bilim adamlarnn almalar vardr.23 Baykarann ikinci eseri Risle, nesir-nazm kark olarak kaleme alnm ve kk hacimli bir otobiyografidir.24 zerinde bilimsel alma yaplmam bir baka risale, Gl Ml adndadr. Kaynaklarda Baykaraya ait olduu bildirilen Risle-yi Muzafferiyye veya Zafernme 25 ile Meclisl-Uk hakknda yeterli bilgi yoktur. Said Ksm: iirlerinde Ksm mahlsn kullanan bu air hakkndaki bilgilere, bizde ilk kez, Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisinde rastlanmaktadr. Antolojide yazlanlara gre, yaklak 1400-1470 yllar arasnda yaam olan airin drt mesnevisi vardr. airin Haydar Hrezmnin Mahzenl-Esrrna cevap olarak 1459 (?) ylnda yazd ve Ebu Said Mrzya sunduu Mecmatl-Ahbr adl eseri, didaktik 18 manzum hikyeden olumaktadr. Cemaleddin Said Mezid iin yazd nasihat niteliindeki Glen-i Rz adl eserinde 14 blm ve baz gazeller bulunmaktadr. Yine ayn nitelikteki Hakkatnme adl eserini, Hrezmnin Muhabbetnmesinden

1425

ilham alarak yazmtr. Feridddin Attarn eseriyle ayn ad tayan lhnmede manzum hikye gelenei devam ettirilirken bir yandan da Trke zg vasflar ihtiva etmektedir.26 Tli: mn mahlsyla bilinir. Hseyin Baykara zamannda onun istei zerine kaleme ald Bedyiul-Lugat, madde balar aatay Trkesi, aklamalar ise Farsa olup, bu lehenin en eski szldr.27 B. Bbr Dnemi XVI. yzyla gelindiinde Timurlular hanedannn (1405-1506) sona erdii, ayn corafyada ibnllarn (1500-1598) ve Bbrllerin (1526-1858) Orta Asya Trk corafyasn idare etmeye baladklar grlr. Bu yeni asrn ilk yarsnda Klsik aatay Edebiyat iinde yer alan balca tarihedeb ahsiyetlerimiz unlardr: Bbr (1483-1530): Baba tarafndan Timur, anne tarafndan ingiz sllesine mensup olan Zahrddin Muhammed Bbr, on iki yanda padiah olmu; nce akrabalaryla sonra da komu hkmdarla savamak zorunda kalm; birka kez tacn-tahtn brakp baka lkelerde tutunmaya alm ve sonunda, doduu topraklarn ok uzanda, Hindistanda Bbrller Devletinin (15261858) kurucusu olarak, dnya tarihinin nde gelen hkmdarlar arasnda yerini almtr. Fethettii yerlere huzur, adalet ve medeniyet gtren Bbr, cengver ruhuyla gzel sanatlardaki yeteneinin verdii sevgi erdemini ve estetik deerlerini birletirebilmi ender bir ahsiyettir. Bu yzden Bbr Sezardan daha stn gren Batl bilim adamlar kmakta; gnmz Hindistannn kurucusu J. Nehru, farkl millete mensup olmalarna ramen ondan sitayile bahsetmektedir.28 Kl kullanmaktaki maharetini devlet kurarak ve yneterek efsaneletiren Bbr, sanat akn yazya dkerek ebedletirmitir. Hkmdarlkla sanatkrl yan yana ve ayn mkemmellikte gtrmeyi baaran Bbrn eserleri unlardr: Bbrnme: Babrlerin tahta kt gn yazmaya balayp, lmnden birka gn ncesine kadar, hangi artlar altnda olursa olsun ara vermeksizin yazd htrat, sadece aatay veya btn Trk edebiyatnn deil, dnya edebiyatnn klsikleri arasnda gsterilmektedir. Vekyi adyla da bilinen bu eserin dnya hatrat (otobiyografi) trnn klsikleri arasna girmesini salayan zellikler, Bbrnmeyi baka trler ve disiplinler iin de nemli hle getirmektedir. Eser, Bbrn kendi hakknda sylediklerinde bile itenlii, drstl ve objektiflii sayesinde tarihilerin gvenerek bavurduklar bir tarih kaynak hviyetindedir. Eser ayn zamanda gnlk tr iin bir rnek, bazen seyahatnme, bir folklor hazinesi, baz blmleriyle bir tezkiredir. Eser ayrca, corafyacdan etnorafa ve botanikiden zooloa kadar pek ok aratrcya hitap edebilecek grnmdedir.29 Dvn: Bbrn iir sanatndaki gcn gsteren Dvnda 119 gazel, 18 mesnevi, 210 rubai, 57 muamma, 19 kta, 15 tuyu bulunmaktadr. Ancak bu iirler, klsik divan tarznda sralanmamtr. Baz iirlerin olduka sanatkrane tarzda ve derin anlaml, bazlarnn ise deta

1426

konuma diliyle ve basit anlaml olduuna baklrsa bu eser, Bbrn karakterini ve hareketli dnyasn yanstmaktadr.30 Arz Rislesi: Aruz vezni konusunda kaleme alnm olan bu nazariyat kitab, gerek vezin says ve rnekler gerekse aklamalar ve hacim alarndan Nevynin ayn trden eseri MznlEvzndan olduka iyidir. Muhtasar veya Risle-yi Arz adyla da bilinen eserde, 500den fazla vezin zerinde durulmaktadr. lk kez kendisinin denedii vezinler ile Trk iirine has ekiller de aklanmaktadr. Bbrn teki eserleri unlardr: Bbrn din konulardaki bilgisini gsteren Mbeyyen, Hanef fkhnn baz meselelerini ele almaktadr. 2000 msralk bu mesnevi, olu Kmrn Mrzya t olarak yazlmtr. Risle-i Vlidiyye Tercmesi, Ubeydullah Ahrrn ayn adl Farsa eserinin tercmesidir. 6-21 Kasm 1528 arasnda yazlan ve tasavvuf ahlkn anlatan 243 beyitlik bu mesnev, Bbrn, ikiyi brakp tasavvufa yneldiini gstermektedir. Kitbs-Salt, mesnevi ekliyle yazlmtr.31 Bunlarn dnda, Bbrn yeni bir yaz ekli dnp ilkelerini ortaya koyduunu ve bunun rneklerini de verdiini yaynlardan izleyebiliyoruz.32 Ayrca, ona atfedilen Vesynme adl eserin varln, biri mzik dieri de sava konularnda iki ayr eserinin olduunu kaynaklardan reniyoruz.33 Bayram Han (1504-1561): Karakoyunlu Trkmenlerinden olan Bayram Han, Bbrller saraynda grev yapan bir aileye mensuptur. yi bir renim gren Bayram Han; Hmayunun vefal dostu, Ekber ahn Han Babas, Bbrller saraynn hn- hnn olmutur. iirlerinde Bayram mahlsn kullanan ve iyi saylacak teknikle Trke ve Farsa iirler yazan komutan airimiz, Dvn sahibidir.34 Haydar Mrz (1499-1551): Dou Trkistandaki Dulat oymana mensup olduundan bu nisbeyle tannmtr. Bbrn yeeni olan ve onun yannda yetien Haydar Mrz, bir ara Said Hann, daha sonra da Hmayunun yannda devlet adam sfatyla ve komutan unvanyla baarl hizmetlerde bulunmutur. Nesir ve iir alannda kendisinden vgyle bahsedilen edibimiz, hat ve resim alanlarndaki yeteneiyle de takdir kazanmtr. Haydar Mrznn, biri mensur biri manzum olmak zere iki eseri vardr. Trh-i Red, Tuluk Timurdan (1347) kendi zamanna kadarki olaylar anlatr. Orta Asya tarihi ve corafyas hakknda nemli bir kaynak niteliindeki eseri mellif nce Farsa yazm sonra da bizzat kendisi Trkeye evirmitir. Haydar Mrznn manzum eseri, Cihnnm adn tamaktadr. 1553n Ocak aynda Tibet seferi gnlerinde kaleme alnan eser, Hint kaynakl bir hikyeden Trkeye uyarlamadr.35 Kmrn Mrz (1509-1557): Bbrn ikinci olu olan Kmrn Mrz, Pencap valisi iken, Bbrn lmnden sonraki kan taht kavgas srasnda Kbil emrliini ele geirmi (1550), daha sonra yakalanp kardei Hmayun tarafndan gzlerinin oydurulmas zerine Mekkeye gidip yerlemi ve orada lmtr. iirlerinde Kmrn veya Gz mahlsn kullanan airimizin Trke ve Farsa iki Dvn bulunmaktadr.36

1427

Muhammed Ali: Dervi Ali Buhrnin oludur. ibanllar hanedanndan Kkni Hana (15101531) takdim ettii Zafernme tercmesiyle tannmaktadr. Muhammed Slih (1465-1535): Timurlular saraynda st seviyede grev yapan bir slleden gelen Muhammed Slih, daha sonra ibn Han tarafna geerek hkmdarn yaknln kazanp emrl-mer ve melik-uar unvanlarn almtr. Valilik, emrlik derken bir ara Akabat ve ayhuy hkimi (hn, hkmdar) da olan airin, Trke ve Farsa iirlerinin olduu kaydedilmise de elimizdeki tek eseri, ibnnmedir. ibn Hann savalarn anlatan 8880 beyitlik bu manzum cenknme, gereki ifadeleri sayesinde tarihiler iin gvenilir ve nemli kaynaklar arasna girmitir.37 Pdih Hce (1480-1547 veya 1563): airin tam ad Seyyid Pdh Hce b. Abdulvahhab Hcedir. Hseyin Baykarann olu Kipek Mrz, ibn Han, Temr Sultan (1514), Kkini Han, Canbek Sultan, Ubeydullah Han vb. sultanlarn yannda valilik, vezirlik ve eyhlislmlk gibi byk grevler stlenmitir. Eserleri; Trke ve Farsa iirlerini iine alan Dvn, retici hikyelerden oluan Mifthl-Adl, felsef muhteval Glzr (1539) ve Nizmnin Mahzenl-Esrrna nazire olarak destan eklinde kaleme alnm Maksadul-Etvrdr. ibn Han (1451-1510): ingiz soyundan gelen ve Mvernnehir blgesinde kendi adyla anlan bir imparatorluk kuran (ibnllar mparatorluu, 1500-1598) iban Hann ad ve mahls, kaynaklarda deiik ekillerde yazlm, buna bal olarak da farkl okuyular ortaya kmtr.38 Nesirde h-Baht Han adn, iirlerde ise ibn veya ibn mahlsn kullanan hkmdar airimizin eserleri unlardr: 416 manzumenin yer ald Dvn,39 din-ahlk nitelikli bir mesnevi olan 1508 tarihli Bahrul-Hud. Bunlardan baka, konuyla ilgili birok yaynda F. Kprl kaynakl bir fkh risalesinden sz edilmektedir; ancak, hakknda ayrntl bilgi yoktur. Ubeydullah Han (1480-1539): ibanl hkmdarlarndan olan Ubeydullah Han, hem Yesev tarznda hikmetler hem de klsik tarzda iirler yazmtr. Hece vezniyle de baarl iirleri grlen hkmdar airimiz, tasavvuf muhteval iirlerinde Kul Ubeyd mahlsn, bunun dndaki iirlerinde (din d muhteval ve divan tarznda) ise genellikle Ubeyd bazen de Ubeydullah mahlsn tercih etmitir. iirleri gsterisiz, samim, halk diline yakn ve dikkat ekecek derecede Trke arlkldr. Ubeydullah Hann eserleri, 1583te klliyat hlinde istinsah edilmitir. Klliyat iinde Trke, Farsa ve Arapa iirleri yan sra ayr mesneviler hlinde Gayretnme, Sabrnme, evknme adl eserleri, Kitbs-Salt, Salavatnme gibi manzumeleri bulunmaktadr. Sonu Byk edip ve devlet adam Ali r Nevynin yaad XV. yzyln ikinci yars ile hkmdar ve sanatkr Zahrddin Muhammed Bbrn eserlerini verdii XVI. yzyln birinci yars iinde yaam olan tarih-edeb ahsiyetlerin yukardaki dkmnden u sonular karlabilir:

1428

Bata Hseyin Baykara, ibn Han ve Bbr ah gibi hkmdarlar olmak zere farkl, hatta rakip veya dman devletlere mensup tarih ahsiyeti bir at altnda birletiren mtereklerin banda, onlarn ayn dili ve edebiyat paylayor olmalar gelmektedir. Hkmdar, sultan veya emrlerin pek ou bizzat yazmlar, gzel sanatlarla ilgilenmiler; bu yetenekleri olmayanlar ise evrelerinde limlerle birlikte airleri, yazarlar ve sanatlar bulundurmular, onlar korumulardr. Devlet adamlarnn (vali, vezir, emr, hazineci, eyhlislm, ktphaneci vb.) byk ksm da bilim adam ve/veya edip insanlardr. Bylelikle, bir yandan diledebiyat ve gzel sanatlar devlet eliyle korunup gelitirilirken bir yandan da idareciler ruhlarn edebiyat ile sanatn kazandrd sevgi, incelik, dnce ve hayal derinlii gibi hasletlerle zenginletirmektedirler. Ayrca, edeb yetenei olanlarn devlet tarafndan korunduu, yetitirildii ve lkenin daresinde sz sahibi veya etkili olabildikleri de aka grlmektedir. Hkmdarlarn ve idarecilerin tamam, Trkeye sahip kmlar; Farsa yazabildikleri hlde eserlerini Trke vermiler; baka bir dille yazlm baz eserleri Trkeye evirtmiler; dillerine duyduklar sayg ve sevgiyi her frsatta ne kararak adeta bir Trkecilik akm ihdas etmilerdir. Trkistann hkmet merkezleri konumundaki ehirleri (Bata Horasan vilyetinin merkezi Herat olmak zere Buhara, Semerkand, Fergana, Takent, Belh, Merv, Kgar, Balasagun ile, ikinci derecedeki ehirlerden Harezm, Andican, Bedahan, Hucend, iraz, Kandehar vb.); savalara, istillara ve ok sk iktidar deiikliklerine ramen bilim, dil-edebiyat ve gzel sanatlarn gelitirildii medeniyet ocaklar olma vasflarn devam ettirmilerdir. 1 Bu grler iin bk. J. Eckmann, Chagatay Manual, Bloomington 1966, s. 1-10. Konu

hakkndaki deerlendirmemiz iin bk. B. Ycel, Bbr Dvn, Ank. 1995, s. 6-8. 2 XVI-XVII. yzyllardan kalma az saydaki Ermeni Kpakas metninin kaynakas iin bk.:

M. ner, Bugnk Kpak Trkesi, TDK Yay., Ankara 1998, s. XX, 23. dipnot. 3 4 5 6 F. Kprl, A, 3/296-316. J. Eckmann, Chagatay Manual, s. 10. Bk. TDTEA, C. 15/II, s. 36. Nevynin eserleri zerine bizdeki ve yurt dndaki alma ve yaynlar bir makalede

zikretmek mmkn deildir. Burada, daha ok bizdeki akademik almalardan yaymlanm olanlar gsterilecektir. 7 8 . Kaya, Al r Nevy, Fevyidl-Kiber, Ank. 1996. G. Alpay, Ali ir Neva, Ferhad irin, nceleme-Metin, Ank. 1975.

1429

9 10

. elik, Al-r Nevy, Leyl v Mecnn, Ank. 1996. M. Canpolat, Ali ir Nevay, Lisnt-Tayr, Ank. 1995. Mesnevilerin zbekistandaki

yaynlar iin bk. G. Kut, Ali r Nev, DA, C. 2, s. 449-453. 11 12 H. Ayan, Ali r Nevy, Meclisn-Nefyis, Erzurum 1995. Bu eser zerinde yaplm doktora tezi: K. Eraslan, Al r Nevy, Nesyiml-Mahabbe

Min emyimil-Ftvve, st. 1979. 13 110. 14 K. Eraslan, Al r Nevynin Hlt- Pehlevn Muhammed Risalesi, TM, C. XIX, st. K. Eraslan, Nevynin Hlt- Seyyid Hasan Big Rislesi, TM, C. XVI, st. 1971, s. 89-

1980, s. 99-164. 15 lkemizde birok kez yaymlanan be eser zerindeki en yeni alma: F. S. Barutu

znder, Al r Nevy, Muhkemetl-Lugateyn, ki Dilin Muhakemesi, Ank. 1996. 16 17 K. Eraslan, Al-r Nevy, Mznul-Evzn (Vezinlerin Terazisi), Ank. 1993. Nevynin eserleri hakknda ayrntl bilgi ve bunlardan rnekler iin bk. A. S. Levend, Ali

ir Neva I-IV, Ank. 1965-1968. zbekistandaki hakknda bk. TDTEA. C. 15/II, s. 36-49. 18 19 Fazla bilgi iin bk. A. Demirolu, Devletah, DA, 9/244-245. Bu eserin tam metni iin bk.: J. Eckmann, The Divan of Gad, Bloomington 1971;

Gediy, Dvn, (hzl. ) E. Ahmedhocayev, Takent 1973. 20 Eser, mellifi ve mahls zerindeki grler iin bk. Z. Korkmaz, Hseyin Baykara Adna

Yazlm aatayca Ysuf ve Zleyh Mesnevsinin Tannmayan Bir Yazmas ve Eserin Yazar, Trkoloji Dergisi, C. III/I, Ank. 1968, s. 7-48; K. Eraslan, Hmid, Byk Trk Klsikleri, C. 3, s. 131; a. mlf., aatay Edebiyat, DA, 8/173. 21 22 Bu konuda bk. Hseyin Baykara, TDTEA, C. 15/II, s. 33. H. Baykarann hayat ve sanatkrlk yn iin bk. -balca-: H. Beveridge, Hseyin

Mirza, A, C. 5/I, s. 645-646; H. Algar-A. Alparslan, Hseyin Baykara, DA, C. 18, s. 530-532. 23 ki eser: S. Ganiyeva-. Abdullayeva, Divn, Risle, Takent 1968; K. Eraslan, Hseyn-i

Baykara Divnndan Semeler, Ank. 1987. Dvnn Bak ve Kbildeki yaynlar iin bk. H. Algar-A. Alparslan, a.g.m.

1430

24

Eserin Trkiyedeki farkl iki nshasnn yaz evrimi iin bk. B. Ycel, Hseyn-i Baykara

Rislesinin Uzak ki Nshas, Trklk Bilimi Aratrmalar, S. 2, Sivas 1996, s. 69-112. Ayrca bk. H. Algar-A. Alparslan, a.g.m. 25 26 27 E. G. Sims, Sultan Huseyn Baykaras Zafernamah and Its Miniatures, Oxford 1972. Fazla bilgi iin bk. TDTEA. C. 15, s. 28-31. Bk. N. Yce, Bedyiul-Lugat, DA, 5/297. Bu konuda ayrca bk. H. Eren, aatay

Lgatleri Hakknda Notlar, DTCFD, C. VIII/1-2, Ank. 1950. 28 29 408. 30 31 32 211. 33 34 Bu eserler ve bunlarla ilgili yaynlar iin bk. . F. Akn, Bbr, DA, C. 4, s. 395-400. Bayram Han Dvn ile ilgili yaynlar iin bk. K. Eraslan, Byk Trk Klsikleri, C. 4, s. 363; Eserin tenkitli metni iin bk. B. Ycel, Bbr Dvn, Ank. 1995. Bu bilgiyi ilk kez TDTEA, C. 15/II, s. 71de gryoruz. Konuyla ilgili yazlardan ikisi: A. Alparslan, TM, C. XVIII, s. 161-168 ve TM, C. XIX, s. 207Ayrntlar iin bk. B. Ycel, Bbr Dvn, Ank. 1995, s. 12-15. Eserle ilgili detayl bilgi ve kaynaka iin bk. . F. Akn, Bbrnme, DA, C. 4, s. 404-

a. mlf., DA, C. 8, s. 175; TDTEA, C. 15/II, s. 84-85. 35 s. 29-30 36 78. 37 38 E. adiyev, eybannme, Takent 1989. eybn/eybak/aybak/ah-baht vb. ekillerde karlalan isimle ilgili deerlendirme iin Trke Dvn iki ayr makale hlinde yaymlanmtr: A. Alparslan-K. Eraslan, Kmrn Edibin hayat ve eserleriyle ilgili yaynlar iin bk. E. Konuku, Haydar Mirza, DA, C. 17,

Mrznn Dvn I, TDED, C. XXIII, s. 37-163; Kmrn Mrznn Dvn II, TDED, C. XXVI, s. 11-

bk. Y. Karasoy, iban Han Dvn (nceleme-Metin-Dizin-Tpkbasm), Ank. 1998. 39 Y. Karasoy, a.g.e.

Ahmedhocayev, Erkin (hzl.), Gediy, Divn, Edebiyat ve Sanat Nr., Takent 1973. Akaln, Mehmet, Trh Trk veleri, Atatrk . Yay., Ank. 1979.

1431

Akn, mer Faruk, Bbr (Sanat ve Fikir Adam Yn), DA, C. 4, st. 1991. s. 396-400. Bbrnme, DA, C. 4, st. 1991, s. 404-408. Algar, Hamid-Alparslan, Ali, Hseyin Baykara, DA, C. 18, s. 530-532. Alparslan, Ali, Baburun cad Ettii Babur Yazs ve Onunla Yazlm Bir Kuran, TM, C. XVIII (1973-1975), st. 1976, s. 161-168. Baburun cad Ettii Babur Yazs II, TM, C. XIX (1977-1979), st. 1980, s. 207-211. Baysungur, Gyaseddin, DA, C. 5, st. 1992, s. 276-277. Alparslan, Ali-Eraslan, Kemal, Kmrn Mrznn Dvn I, TDED, C. XXIII (1977-1979), st. 1981, s. 37-163. Kmrn Mrznn Dvn II, TDED, C. XXVI (1986-1903, st. 1993, s. 11-78. Alpay, Gnl, Yusuf Emirinin Beng ar Adl Mnazaras, TDAY-Belleten 1973, s. 103-125. (hzl.), Ali ir Neva, Ferhad irin, nceleme-Metin, Atatrk . Yay., Ank. 1975. Arat, Reid Rahmeti, Gazi Zahirddin Muhammed Babur, Vekayi, Baburun Htrat, C. I-II, TTK Yay., Ank. 1943-1946. Bir Yaz Nmunesi Mnasebetiyle, Fuat Kprl Armaan, st. 1953. Babur ve Yazs, Trk Kltr, S. 17, Ank. 1964, s. 18-21. Baburnme (Baburun Hatrat), I-III, MEB Yay., st. 1970. Atalay, Besim (yyl.), Mrz Mehdi Mehmet Han, Seng-Lh Lgat-i Nevai, Tpkbasm, TDK Yay., st. 1950. Ayan, Hseyin ve ark. (hzl.), Ali r Nevy, Meclisn-Nefyis, Atatrk . Yay., Erzurum 1995. Azimcanova, Sabahat, Novie Svedeniya o Hatt- Baburi, Doklad Delegatsii SSSR na Medyuna Rodnom Kongresse Vostokovedov XXVI, -ayr basm-, Moskova 1963. New Data Concerning Khatt- Baburi, Central Asian Review, C. XII, No: 2, -ayr basm-, London 1964. ndiyskiy Divan Babura, z-Vo Fn UzSSR, Takent 1966. Azimcanova, Sabahat-Kayyumov, Aziz, Zahirddin Muhammd Bbir, Tanlangn srlr, Tkent 1958.

1432

Zahiriddin Muhammad Babur, zbrannye Soinenya, Takent 1959. Zahirddin Muhammd Bbir, srlr I: Divan, II-III: Baburnm, Tkent 1965-1966. Bacqu-Grammont, J. -L., Le Livre de Babur, Babur-Nama, Mmoires de Zahiruddin Muhammad Babur de 1494 1529, Paris 1980. Barthold, W., Baysungur, A, C. 2, s. 430-431. Barutu znder, F. Sema (hzl.), Al r Nevy, Muhkemetl-Lugateyn, ki Dilin Muhakemesi, TDK Yay., Ank. 1996. Beveridge, Annette Susannah, The Bber-Nma, E. J. W. Gibb Memorial Series I, LondonLeyden 1905. The Bbur-nama in English, Memoirs of Bbur I, Fergana 1912; II, Kbil 1914; III, Hindistan 1917; IV, London 1921. The Bbur-Nma: Memoirs of Bbur I-II, London 1922. Beveridge, H., Hseyin Mirza, A, C. 5/I, s. 645-646. Birnbaum, Eliazar, aatay iri Lutf (Hayat ve Eserleri) TDED, C. XXVI (1986-1993), st. 1993, s. 165-188. Borovkov, A. K., Alier Navoi Kak Osnovopolojnik Uzbekskogo Literatrnogo Yazka, Alier Navoi M. L. 1946 (Trkesi: Rasime Uygun, zbek Yaz Dilinin Kurucusu Ali ir Neva, TDAYBelleten 1954, s. 59-96. Badi al-Lugat Slovar Tli mn, Geratskogok Soineniyam Aliera Navi, Moskova 1961. Brockelmann, Carl, Osttrkische Grammatik der slamischen Literatursprachen Mittelasiens, Leiden 1954. Caferolu, Ahmet, aatay Trkesi ve Nev, TDED, C. IV, S. 4, st. 1952, s. 331-334. Canpolat, Mustafa (hzl.), Ali ir Nevay, Lisnt-Tayr, TDK Yay., Ank. 1995. Clauson, Sir Gerhard, Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan, E. J. W. Gibb Memorial Series XX, London 1960. Courteille, A. Pavet de, Mmoires de Baber (Zahired-din Mohammed), Fondateur de la dynastie Mongole dans lHindoustn, Traduits pour la premre fois sur le texte Djagatai, Paris 1871. elik, lk (hzl.), Al-r Nevy, Leyl v Mecnn, TDK Yay., Ank. 1996.

1433

Demirolu, Ayla, Devletah, DA, 9/244-245. Devereux, R., Navai-Mir Ali Shir, Muhakamat al-lughatain (Judgement of the two languages), Leiden 1966. Dolu, Hlide, Sultan Hseyin Baykara Adna Yazlm aatayca Manzum Bir Yusuf Hikyesi, TDED, C. V, st. 1953, s. 51-58. Eckmann, Jnos, Zur Charakteristik der slamischen Mittelasiatischtrkischen Literatursprache, Studia Altaica, Wiesbaden 1957, s. 51-59. aatay Dili Hakknda Notlar, TDAY-Belleten 1958, s. 115-126. aatay Dili rnekleri I, TDED, C. IX, st. 1959, s. 33-64. aatay Dili rnekleri II, TDED, C. X, 1960, s. 65-110. aatay Dili rnekleri III, TDED, C. XIII, 1963, s. 157-174. aatay Dili rnekleri IV, TDED, C. XIII, 1964, s. 43-74. Das Tschagataische, Ph. TF I, Wiesbaden 1959, s. 138-160; (ev. M. Akaln, Trh Trk veleri, Atatrk . Yay., Ank. 1979, s. 225-262). aatay Edebiyatnn Son Devri 1800-1920), TDAY-Belleten 1963, Ank. 1964, s. 121-156. Die Tschagataische Literatur, Ph. TF II, Wiesbaden 1964, s. 304-502. Chagatay Manual, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Vol. 601, Bloomington 1966; (ev. Gnay Karaaa, aatayca El Kitab, EF Yay., st. 1988). Dou Trkesinde Bir Kuran evirisi, TDAY-Belleten 1967, Ank. 1968, s. 51-59. The Divan of Gad, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, C. 113, Bloomington 1971. Kurnn Dou Trkesine Tercmeleri, (ev. Ekrem Ural), TDED, C. XXI, st. 1974, s. 15-24. Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, (Yay. hzl.) Osman Fikri Sertkaya, TDK Yay., Ank. 1996. Elias, N. -Ross, E. D. (ev.), The Tarikh-i Rashidi (Haydar Mirza Dulat), London 1898. Eraslan, Kemal, Seydi Ali Reisin aatayca Gazelleri, TDED, C. XVI, st. 1968, s. 41-54. Dou Trkesinde Ek Uyumsuzluuna Dair, TDED, C. XVIII (1970), s. 113-124.

1434

Nevynin Hlt- Seyyid Hasan Big Rislesi, TM, C. XVI, st. 1971, s. 89-110. (hzl.), Al r Nevy, Nesyiml-Mahabbe Min emyimil-Ftvve, Doktora Tezi, EF Yay., st. 1979. Al r Nevynin Hlt- Pehlevn Muhammed Risalesi, TM, C. XIX, st. 1980, s. 99-164. Ahmed, Mnazara: Telli Sazlar Atmas, TDED, C. XXIV, st. 1986, s. 129-204. aatay iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says II, TDK, S. 415-416-417, Ank. 1986, s. 564-718. XV. Yzyl aatay Edebiyat, Byk Trk Klsikleri, C. 3, tken-St Yay., st. 1986, s. 58133. XVI. Yzyl aatay Edebiyat, Byk Trk Klsikleri, C. 4, tken-St Yay., st. 1986, s. 343-368. Hseyn-i Baykara Divnndan Semeler, Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ank. 1987. (hzl.), Al-r Nevy, Mznul-Evzn (Vezinlerin Terazisi), TDK Yay., Ank. 1993. aatay Edebiyat, DA, C. 8, st. 1993, s. 168-176. (hzl.), Mevlna Sekkk Dvan, TDK Yay., Ank. 1999. Mevlana Sekkk Divan, TDK Yay., Ankara 1999. Eren, Hasan, aatay Lgatleri Hakknda Notlar, DTCFD VIII/1-2, Ank. 1950. Ergin, Muharrem (hzl.), Eblgazi Bahadr Han, (ecere-i terkime) Trklerin Soy Kt, Tercman 1001 Temel Eser Yay., st. -tarihsiz-. Erkinov, Sadir-Fazilov, E. -Ahmedhocayev, E. (hzl.), Lutfi, Sin-sin Siverim, G. Gulam Sanat ve Edebiyat Ner., Takent 1987. Ertaylan, . Hikmet (yyl.), Ltfi Divan, EF Yay., st. 1060. Ftrat, Abdurauf, zbek Edebiyat Nmuneleri-I, Takent 1928. Gandjei, Tourkhan, The Latfet-nma of Khujand, Annali, nuovu serie: XX-XXI, Napoli 1970, s. 345-368 + XXXV. Ganiyeva, Suyume-Abdullayeva, erife (hzl.), Divn, Risle, G. Gulam Sanat ve Edebiyat Ner., Takent 1968. lminskiy, N, Baber-Nameh (Diagataice, Ad Fidem codicis Petropolitani), Kazan 1857.

1435

nan, Abdulkadir, aatay Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Ank. 1976, s. 484-501. z, Fahir, Yakinis Contest of the Arrow and the Bow, Nmeth Armaan, TDK Yay., Ank. 1962, s. 267-287. Kaiser, A., Denkwrdigkeiten des Zahir-Eddin Muhammed Baber, Kaiser von Hindustan, von ihm selbst im Dschagati Trkischen verfast und nach der Englischen Uebersetzung des Dr. Leyden und W. Erskine deutsch bearbeited, Leipzig 1828. Karaaa, Gnay, Lutf Divan, Giri-Metin-Dizin-Tpkbasm, TDK Yay., Ank. 1997. TDK Yay., Ank. 1997. Karasoy, Yakup, iban Han Dvn (nceleme-Metin-Dizin-Tpkbasm), TDK Yay., Ank. 1998. Karg lmez, Zuhal (hzl.), Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soykt), Simurg Yay., Ank. 1996. Kaya, nal (hzl.), Al r Nevy, Fevyidl-Kiber, TDK Yay., Ank. 1996. King, Sir Lucas, Memoirs of Zehr-ed-dn Muhammed Babur, Emperor of Hindustan, written by himself, in the Chaghati Turki and translated by J. Leyden and W. Erskine, annotated and revised, Oxford 1921. Kononov, A. N., Rudoslovnaya Turkmen-Soineniye Abu-l-gazi, Moskova-Leningrad 1958. Konuku, Enver, Haydar Mirza, DA, C. 17, st. 1998, s. 29-30. Korkmaz, Zeynep, Hseyin Baykara Adna Yazlm aatayca Ysuf ve Zleyh Mesnevsinin Tannmayan Br Yazmas ve Eserin Yazar, Trkoloji Dergisi, C. III/I, Ank. 1968, s. 7-48 (TDA, C. I, Ank. 1995, s. 304-342). Kprl, Fuat, Risle-i Vlidiyye Tercmesi, MTM, C. I, S. 1, st. 1331, s. 113-124. Bbr ahn iirleri, MTM, C. I, S. 2, st. 1331/1915, s. 235-256. Bbr ahn iirleri, C. I, S. 3, st. 1331/1915, s. 464-480. Bbr ahn iirleri, C. II, S. 5, st. 1331/1915, s. 307-336. Trk Klsik Edebiyatndaki Hususi Nazm ekilleri-Tuyu, (lve I, Babrn Aruz Risalesi ve Mbeyyeni; lve II, Nev ve Babrdeki Nazm ekillerine Ait), Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, st. 1934, s. 204-256. aatay Edebiyat, A, C. 3, st. 1945, s. 270-323.

1436

Kulmuhammedov, Abdulhakim, Muhakamatul-lugatayn, Agabat 1925. Kut, Gnay, Ali r Nev, DA, C. 2, st. 1989, s. 449-453. Levend, Agh Srr, Trkiye Kitaplklarnda Neva Yazmalar, TDAY-Belleten 1958, s. 127-209. Ali ir Neva I-IV, TDK Yay., Ank. 1965-1968. Leyden, John-Erskine, William, Memoirs of Zehr-ed-dn Muhammed Bbur Emperor of Hindustan, Edinburgh 1826. Mallayev, Neten (hzl.), Kss-i Seyflmlk, zbekistan Devlet Bediy Nr., Takent 1959. zbek Edebiyat Tarihi, Takent 1976. (ve ark.), zbek Edebiyat Tarihi I-III, Takent 1963; V cilt, 1. C.: Takent 1978. Osmanov, E. A., Alier Nevai, Muhakamatul-Lugatayn, Takent 1948. ner, Mustafa, Bugnk Kpak Trkesi, TDK Yay., Ank. 1998. zbek Edebiyat Tarihi I-V, zbekistan limler Akademisi A. S. Pukin Dil ve Edebiyat Enstits Yay., Takent 1978. zyetkin, A. Melek, Astrahanl erfnin 1550 Tarihli Zafer-nmesi, Trkoloji Dergisi, C. XI, S. 1, Ank. 1999, s. 321-413. Penkovskiy, L., Babur, Lirika, Takent 1943, -E Bertelsin n szyle-Moskova 1948, 1957, Takent 1959. Red, S. Hsmeddin-Sbir, Muhammed, Divan of Bayram Khan, Karachi 1971. Ross, E. Denison, Dvn- Bbur Pdishh, A Collection of Poems by the Emperor Bbur, Journal of the Asiatic Society of Bengal, Vol. 6, Calcutta 1910. The Persian and Turki Divan of Bayram Khan, Calcutta 1910. Rstemov, Erge (hzl.), Atay, Tanlangan Eserler, Takent 1960. Said Kasm, Mesnevler Mecmas, zbekistan limler Akademisi, Fen Nr., Takent 1992. Samoylovi, A., Sobraniye Stihotvoreniy mparatora Babura, ast I, Tekst (Bibl. Nationale, Suppl. Turc. 1230 nshas), Petrograd 1917. Sertkaya, Osman F., Osmanl irlerinin aatayca iirleri, TDED, C. XVIII, st. 1970, s. 133138.

1437

Osmanl irlerinin aatayca iirleri II, TDED, C. XIX, st. 1971, s. 171-184. Osmanl irlerinin aatayca iirleri III, Uygur Harfleriyle Yazlm Baz Manzum Paralar, TDED, C. XX, st. 1972, s. 157-184. Some New Document Written in the Uigur Script in Anatolia, CAJ, C. XVIII/1 (1974), s. 180192. Osmanl irlerinin aatayca iirleri IV, TDED, C. XXII (1974-1976), st. 1977, s. 169-189. Sims, E. G., Sultan Huseyn Baykaras Zafernamah and Its Miniatures, The Memorial Volume of the VIIth Congress of Iranian Art, Oxford 1972. Stebleva, . V., Arz Rislesi/Traktat Ob Arz, (Kol yazmaning faksimilesi nerge koyuvi mukaddemeni yazuvi ve krsetkilrni tzvi: . V. Stebleva), Moskova 1972. Sleyman, Hamid, Bbirnam Rsimlri, UzSSR Fn Nriyati, Takent 1970. Hafz Hrezmi iiriyetidin, Takent 1980. (hzl.), Hfz Hrezmi, Divan I-II, zbekistan Fenler Akademiyas, Takent 1981. adiyev, Erga (hzl.), eybannme, G. Gulam Nr., Takent 1989. erefiddinov, lim, zbek Edebiyat Tarihi Hrestomatiyas I-II, Takent 1945. Toparl, Recep, aatay iri Hfz Hrezm, Trk Dnyas Aratrmalar (ubat), st. 1984, s. 1-32. Hrezmli Hfz Divanndan Semeler, Kltr Bak. Yay., Ank. 1994. Harezmli Hfzn Divan, nceleme-Metin-Tpkbasm, TDK Yay., Ank. 1998. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 14, zbek Edebiyat I; Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 15, zbek Edebiyat II, Kltr Bakanl Yay., Ank. 2000. Yarkn, efika, Dvn- Zahrddn Muhammed Bbr, B-Mukeddeme-Mukbele ve Tashh, Kbil 1362. Yce, Nuri, Bedyiul-Lugat, DA, C. 5, s. 297. Ycel, Bill, Lutf Divan, A DTCF, Lisans Tezi-yaymlanmam-, Ankara 1997. Bbr Dvn, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ank. 1995.

1438

Hseyn-i Baykara Rislesinin Uzak ki Nshas, Trklk Bilimi Aratrmalar, S. 2, Sivas 1996, s. 69-112. Zlfikar, Hamza, aatayca Bir Kuran Tefsiri, Trkoloji Dergisi, C. VI, S. 1, Ank. 1974, s. 153195.

1439

Bbr mparatorluu'nda Trke / Yrd. Do. Dr. Pri Benedek [s.812818]

Etvs Lornd niversitesi Trk Aratrmalar Blm / Macaristan ok faydal iler yapabilecei gneyde, ok az i var dedi Lurgan kendine zg tatl bir dille, hznl gzlerini yere indirerek E. 23n kontrol altnda dedi Creighton hzl bir ekilde. Oraya gitmemeli stelik hi Trke bilmiyor.1 Giri Bu ilgin ve her adan dikkat ekici diyalog, yaklak olarak 19. yzyln ortalarnda Byk Oyunun iki hayali oyuncusu arasnda Simla, Himalaylarda geiyor.Hindistann geleceinin tehlikede olduu bu nl casus savanda iki rakipten biri Byk Britanya mparatorluu dieri Rusya idi. 19. yzyl ortalarnda, Hindu krallklarnn bulunduu vadilerin baz yerlerinde Trke2 konuulurdu, eer bu veri doru ise ve bu verinin kayna Hindistanda bir sre gazeteci olarak bulunan Kipling ise Trk insannn ve dilinin tarihi ile ilgilenen herkesin dikkatini ekmesi yanl olmayacaktr. Fakat akla, Trke Hindistan sahnesine nasl ve niin girdi?, sorusu geliyor ve 1850lere kadar varln srdrmesinde hangi faktrler kilit unsur olarak rol ald? Bu alma, bu konuyu aratrmak ve nemli sorulara bir cevap bulabilmek iin hazrlanmtr Trke ve Timuroullar Miras H. 932 yl, Hindistan yarmadas tarihinde yeni bir dnemin habercisidir. Panipat savandan sonra, Emir Timurun byk torunu olan Zahirddin Muhammed Babr Afgan Ldi hanedannn son yesinin yerini almt. Bu zafer, ran Safevi mparatorluunun dnda yeni bir devletin douunun iaretiydi ve bylece Osmanl mparatorluu 16. yzyln sonunda Trk-Fars3 dnyasnn nc sper gc olmutu. Bbr ve varisleri elleri bo gelmemilerdi. Timuroullar mparatorluunun eski hakimiyet blgesi Semerkant ve Horasanda zengin bir politik ve kltrel mirasa sahiptiler. ran-slam ve TrkMool unsurlarn karm olan bu miras iyi incelendiinde bir nokta daha ok dikkati ekecektir: Timuroullar yneticileri ve Trkenin gelitirilmesi arasndaki balant yani baka bir deyile grlmemi bir Trk edebyat patlamas Yeniden doma (rnesans) deyimi, genel olarak Timur ve varislerinin Trk-ran dnyasn ynettii dnem iin kullanlmtr. Onlarn ynetimi, ran-slam kltrnn altn a olarak nitelendirilebilir. Sanatlara, airlere ve hattatlara verdikleri destek belgelerle ispat edilmitir, fakat onlar edebiyatn ve gzel sanatlarn sadece hamisi olarak deil, bunun yannda kalemi eline alan ve iir yazan Timuroullar yneticilerinin, prenslerinin ve soylularnn saylarnn ok olmas ile de

1440

nlenmilerdir. Sanata duyduklar ilgide yeni bir ey olmad sylenebilir zira onlardan nce gelen ve kendini sanatlarn hamiliine adam, msralar yazmay seven birok hkmdardan bahsedilebilir. Bu doru fakat Timuroullar, Fars kltrn gelitirmenin yannda Trk dilini ilerletmek iin devlet dzeyinde politika yapan Semerkanttaki ilk Trk hanedandr ve bu sayede Trk edebiyatnn mkemmel (ran hkmdarlarnn yapt gibi) seviyeye ulamas iin ortam yaratmlardr. Ali-ir Nevai tarafndan yazlan ve ada edebiyat eserlerini gsteren ve tek kaynak olan Mecalisn-Nefais Trke4 iir yazan 40dan fazla air hakknda bilgi verir. airler iin kendisi de bir rnek oluturan Neva, atalarnn kulland dilin kalitesini yeterli bulmuyordu, fakat Timuroullar ile birlikte yeni bir dnemin balad da bir gerekti.5 nceki yzyllara ait Trke yazlm ok az esere sahibiz ama imdi gelien bir Trk edebiyat gryoruz. Ne olmutu? Bu srete ne eit faktrler etkin rol oynad? Niin Timuroullar prensleri kibirli Fars edebiyat sekinlerinin kmsedii bilgisiz Trkn,6 trk-i bi-idrakn diline, anadillerine dnmlerdi? Bunun cevab, kltrel bir canlanma iin son derece uygun bir ortam yaratan politik artlarda ve ekonomik deiimlerde aranmaldr. Bu srecin byk Timur mparatorluunun yklmasyla balamas yeterince tuhaft. Timur prensleri, glerinin zayflamas ile birlikte hizmetlerinde alan insanlara daha ok baml hale gelmilerdi. Trk ordusu sekinlerinin balln, onlar vergilerden muaf tutarak7 ya da Soyurgal ad verilen geni topraklar balayarak kazanmaya altlar. Bylece zamann centilmenleri iin oluturulmu kanunlar takip etmek iin para harcayabilecek zengin bir askeri snf ortaya kt. Bu snf, kendilerine edebi bir n kazandrmalar iin ressamlara, hattatlara ve airlere para karl grev vermilerdi. Soylu saraylar kltrel tekellerini kaybetmilerdi ve edebiyata kar talep aniden ykselmiti. Bymekte olan edebiyat dnyas, Semerkant ve Horasanda8 yerleik hayata geerek uygarlaan dnyann bir paras haline gelen gebe Trk unsurlaryla, daha da gelimitir. ran-slam kltrnn faydalarn, kendi anadillerinde kullanmak istemilerdi. Son zamanlarda zenginleen sava nderlerinin ve ehirlerde yeni yerleen halkn etrafnda gelien bu edebiyat forumlar, airlerin niin Trke yazmaya baladklarn tam olarak aklamyor. Daha nce 11. ve 13. yzyllarda, Gaznede, Seluklularda ve Karahanl mparatorluunda buna benzer bir durum ortaya kmt ve birok nemli Trke yaz derlenmesine karn, Trke edebiyat rnleri hl ada Fars yazarlarnn gerisinde kalyordu. Sadece ekonomik durum bize yeterli cevab vermiyor. Trk edebiyatnn gelimesine baka hangi nedenler hz vermi olabilir? Gemi dnemlerde yaplan aratrmalar, Timur mparatorluunun her bakmdan iki farkl kltr arasnda, Trk-Mool ve ran-slam dnyasnda bir eit kpr grevi stlendiini gstermitir. TrkMool yasalarnn ve eriatn yrrlkte olduu iki ynl hukuk sistemini, Arapann ve Uygur alfabesinin ayn zamanda kullanld iki yaz sistemini iaret etmenin tesinde, Timurolu yneticilerinin bu iki dnyay dengelemek iin ne kadar uratklarn gsteren birtakm noktalar belirtilebilir. Bu ikiliin sebebi, slami anlayta var olan yneticinin meruluunda yatyor. Gerek bir Mslman hkmdar hem slami yasalara uymak zorundadr, hem de bir eit ilahi otoriteye9 sahip

1441

olmak zorundadr. Bu kriterlerin ilki, Timur prenslerini slami dnyaya balyor, ikincisi ise Cengizi atalarndan dolay onlar Trk-Mool tarafna balyor. Timurolu prensleri her iki tarafta da varlklarn srdrebilmek ve hibirisiyle iletiimi koparmamak iin uratlar. Dil konusundaki politikalar onlarn bu abalarnn bir paras olarak dnlebilir. air olmann yannda, 15. yzyln en etkili idarecilerinden biri olan Nefvainin almalarna gz atmak, almalarnn Trke adna iyi dzenlenmi bir reklam kampanyas olduunu anlamak iin yeterlidir. Muhakemet l-Lugateyn eseri basit bir dilbilgisi incelemesi deildir. Bu eser, Trkenin edebi bir ara olarak Farsa kadar deerli olduunu ve sanatsal anlatm iin Farsa gibi zengin bir hazine olduu konusunda adalarn ikna etmek iin girdii propaganda savann ideolojik temellerini oluturur. Nevzi geleneksel Fars edebiyatnn hemen hemen nemli btn trlerinde eserler vererek aklamak istedii noktalara rnekler vermitir. Trkenin gelitirilmesini destekleyen politik irade olmasayd, Nevainin kiisel abalarnn boa gideceini hibir zaman unutmamak gerekir. Babrn gereklere dayanan gelenei desteklemesi, sosyo-ekonomik srelerin ansl rastlants ve sk bir politik irade Trke edebi eserlerin oluturulmas iin uygun bir ortam yaratt. Babr, bu edebiyat geleneine (paradigm) bal bir miras olarak Trk dilinin ve edebiyatnn gelimesi iin zerine deni yapt. Onun bu baars, nl biyografisinde ve mkemmel iirinde belgelenmitir, fakat ondan sonra ne oldu, bu almann son noktas olan 19. yzyl ortalarna kadar Trke ne tr bir kariyere sahip oldu? Hindistanda Timuroullar ve Trk Dili Babrn tahtna, kardeleri Kamran ve Hindal ile uzun bir savatan sonra olu Humayun gemitir. Onun Trke bilgisi ve Trk iirine olan sevgisi kaynaklarmzla ispat edilmitir. Birok felaketten sonra, 1554te Hindistan yarmadasnda bulunan Gujarata ulaan Osmanl amirali Seydi Ali Reis, Humayunun Trk iirine olan beenisine tank oldu. Kendisi bir Trk air olarak kraln sarayn ziyaret ederken sadece ok iyi karlanmakla kalmam, Trke msralar kendisine Sadi10 mahlasyla birlikte, Kharja vilayetinde Caygr olarak bilinen tmar kazandrmtr. Ayn zamanda bu yetenei onda ok skntya neden olur, nk onun airane abalarn ok fazla beendii iin onu ikinci Nevainin11 ismiyle ereflendiren Humayun, ok uzun bir zaman sonra kendi lkesine dnmesi iin ona izin verir. Humayun sadece airlerin anlatn dinlemeyi deil, ayn zamanda kendisi de bir air olarak hem Trke hem Farsa iirler yazmay severdi.12 Ne yazk ki divanndan imdiye kadar hibir kopya bulunamad. Humayunun kardei Kamran da babasnn izinden gitti ve Trke iirler yazd. Onun Farsa ve Trke eserleri birok el yazmasnda korundu ancak hl baslmad.13 Babrn daha gen olan iki olunun, Mirza Askari ve Mirza Hindal, Trk edebiyatyla ilgileri konusunda kaynaklarmzda hibir bilgi yok fakat en azndan bu dilde konutuklar, yazdklar ve okuduklar yksek bir ihtimaldir.

1442

Biyografilerini nce Trke yazmak zorunda olan, Humayun-namenin yazar kz kardeleri Gl-beden begim iin de ayns geerli.14 Timurun ailesinin Trkenin gelimesine olan ball, Ekber zamannda ciddi bir engellemeyle karlam gibi grnyor. ada kaynaklar ya konuyla ilgili sessiz kalyorlar ya da dolayl olarak Ekberin Trke ile ilgilenmediini ve Trke bilmediini sylyorlar. En mehur grg ahitlerinin hikayelerinin yazar olan Ebul-Fazl, saray ktphanesinde kitaplarn dil ayrmna gre dzenlendiini anlatyor. Koleksiyonun deiik blmlerini sayyor fakat Trke hibir cilt belirtmiyor. stelik, hkmdarn holand kitaplarn iinde hi Trke eser belirtmiyor.15 Resmi saray yllndan EbulFazl tarafndan salanan bilgi yanltc gibi grnyor nk daha sonra imparatorluun nl asilzadelerinden edinilen bilgiye gre Ekber, nl Trkmen air ve devlet adam Bayram Hann atalnn olu olan Abdrrahimi Prens Salime Trke retmesi iin retmen olarak atad.16 rencileri, atalarnn anadili olan Trke yazma ve okumay renmede ok yetenekli olduklar iin byle bir grevi stlenmi olmal. Tahtta babasn Cihangir unvanyla takip eden Prens Salim, bu yetenein ok nemli olduunu, Babrn otobiyografisinin kopyasna birka satr eklediini biyografisinde anlatarak belirtiyor.17 Bu bilgi, Ebul-Fazln ktphane blmlerinin listesi ile eliiyor, nk en azndan Babrnamenin bir Trke kopyasnn Cihangirin durumundan anlalaca gibi ynetici hanedann yeleri iin zorunlu bir okuma olmas nedeni ile sarayn ktphanesinde bulunmas gerekiyor. Ebul-Fazln Trke ile balantl olan her eye sessiz kalmas Ekber zamannn politik akmlarnda aranmaldr. Birok Hintli alimin ulusal kahraman, Hindistan ulusunun lideri olarak grd Ekber, ilk zamanlarn Mool devletini yeniden yaplandrmak iin uraan bir lider olarak geirdi. Onun idari, politik ve dini alandaki reformlar, toplumun deiik katmanlar, farkl etnik ve dini gruplar18 arasnda denge salanmas ve imparatora bal homojen bir ynetici snf kurulmas amacyla yaplmtr.19 Ekberin babasndan devrald eski ynetici snf, ounlukla Trk kkenli20 komutanlardan oluuyor, onlar ayrcalkl konumlarn kaybetmemek iin Ekberin planlarn engellemeye alyorlard. Birok ayaklanma ve isyan onlarn bu davrannn gerek kantdr. Kendi planlarn uygulamak isteyen hkmdarn, kendini Trk askerlerinden ve kklerinden ayrmas gerekiyordu. Bu yaklamn resmi politika seviyesine ykselmesi, Ebul-Fazln hikayesinde ortaya km gibi grnyor. Daha nce belirttiimiz gibi Ekberin varisi Cihangir iin Trke bilgisi nemliydi. Onun bu dile olan ball, imparatorluu 1608 ve 1613 yllar arasnda gezen William Hawkins tarafndan verilen bir konferansta bir hikaye ile kantlanmtr. Saraya kabulnde geen olaylar tasvir ederken, imparatorun bir ngilizin Trke konutuunu rendiinde ne kadar memnun olduunu ve rahatsz edilmeden konuabilmek iin onu hemen kendi zel dairesine ynlendirdiini anlatr.21 Babasndan sonra, ah-Cihan olarak tahta kan Prens Hrrem babasnn Trke iin duyduu heyecan duymad. Tatar bir bey22 olan zel bir hoca, ona yalnzca atalarnn dilini retmek maksadyla atand ve prens tembel bir renci olduunu kantlad. Mehur bir Trke stad, Mirza Hindaln kz ve prensin

1443

akrabas olan Rukiye Sultan Begimin23 abalar da ona yardmc olmad ve bu kaygsz prens sonunda babas tarafndan azarland. Kaynaklarmz ondan dikkatsiz bir renci olarak bahsediyor fakat bir baba olarak sonradan Evrengzeb olarak bilinen ve imparator olan olunun ok iyi Trke rendiini grd.24 Soylu prensler iin Trke eitim ok erken yalarda balard. Topu snfn eviren doktor Niccolco Manucciye gre Evrengzebin ocuklar 5 yalarnda dilin temellerini renmeye balyorlard.25 Maatiri-Alam-girinin yazar, Evrengzebin olunun da Trke rendiini, fakat sadece ikisinin ok iyi rendiini belirtiyor. Saki Msteid Hana gre, en byk olu Muhammet Sultan mkemmel olmaktan ok uzakt.26 Babas onun bu tutumundan ve geliimden hi memnun deildi ve bir mektubunda olunu olduka sert szlerle azarlad.27 Evrengzebin bu konudaki disiplini, politik istekleri dorultusunda kolayca anlalabilir. Ahkam-i Alam-giri metninde bulunan paragraflarda imparator varislerini, idari hizmetler iin Farisileri semeleri, fakat sava meydannda hi kimsenin Trklerin cesaretini ve sava yeteneklerini geemeyecei konusunda uyaryor.28 mparatorluun iinde ve etrafnda srekli savalarn olmas nedeni ile, Babr ordusu iin byle bir uzmanlk byk bir pazard ve bundan dolay Trke edebi bir ara olmann tesinde pratik amalara da hizmet ediyordu. Evrengzebin varislerinin hepsi olmasa da, birounun biraz Trke bilmesi hi garip deil. ah- Alem Bahadr ah (1707-1712) dil renmeyi seviyordu ve ok yetenekliydi, Arapa, Farsa, Kemirce ve Pahto dillerinin yannda Trke de biliyordu.29 Kagar doumlu bilim adam ve air30 olan retmeni Nizameddin Anari sayesinde, Muhammed ah da Trk dilini ok iyi rendi ve sarayn sadece Trk grubunun yeleri tarafndan anlalan bugizli ifre nin bilinmesinin, tehlikeli saray entrikalar dnyasnda iletiim iin yararl ve gvenli bir yol olduu kantland.31 ah- Alem IInin dil konusundaki yetenei adalar tarafndan takdirle karland. Arapa ve Farsann yannda Sanskrit, Bhasha, Urdu ve Pencap dillerinde iir yazabilecek seviyeye ulat.32 Dahas, sarayn dzenli ziyaretisi ada Fransz gezgin Jean Lawa gre Trke de konuuyordu33. Bu bilgi yerli bir kaynak tarafndan da dorulanr. Asfari, Vakati Asfaride Farsa, Urduca ve Trke yazd iirlerle elendirerek onu memnun etmeye alt hikayeyi anlatr.34 Bu vesileyle, ynetici ailenin yelerinden ikisinin daha Trke rendiini biliyoruz. Zamann en iyi hocalarndan biri olan Asfarinin ders veridii Muhammed kramd-dinrel Mirzo Moul ve Muhammed Abdlmuktedirel Mirza Togul.35 Hindistan yarmadasnda, bir ekilde Trkeye bal olanlar arasnda Mirza Ali-baht Gugani Asfarinin (1759-1818) nemli bir yeri var. Maceral kariyerinde, zamannn ounu Trkenin yaylmasna ve Trke almaya adad. Saltanat ailesinin bir yesi olarak hayatnn ilk otuz yln, Delhide Klai Muallada hapis olarak geirdi ve burada btn zamann Trke alarak kulland.

1444

almalar, Trke szlk ve dilbilgisi, Trkeden ve orijinal Trke eser evirilerinden oluan olduka uzun bir listeyi ieriyor. Maarfl-Lugat adnda Farsa-Trke, Trke-Farsa bir szlk derledi, Niab- Trki adnda ksa, kafiyeli dilbilgisi incelemesi, Trke dilbilgisi stne uzun bir alma Mizant-Trki, tamamyla Trke bir divan, Tengri-tari36 adn tayan Urduca ve Trke karm ksa bir iir. Asfari, aile gelenei olan Trk dili ve edebiyat ilerlemesini gelitirdiinden emin olduumuz Timuroullarnn son yesidir. Babr Sekinleri Arasndaki Trkler Asilzadeler, airler, Askerler yi zamanlarnda, Babr mparatorluunun verebilecei yararlar, komu topraklardan insanlar kendisine ekmitir. Askerler, airler, eitimli insanlar, imparatorluk hizmetine girerek veya ok saydaki soylu saraylardan birinde ie girerek anslarn denemek iin Hindistana gelmilerdir. Bu insanlarn birou Trklerin yaad blgelerden gelmilerdir: ran ve Semerkanttan Trkmen ve zbek tccarlar, Osmanl mparatorluundan silah uzmanlar, kltr merkezleri olan Horasan, Buhara, Semerkant ve Kagardan airler. Trkler sadece zel yeteneklerini deil kendi anadillerini de Babr Hindistanna ihra ettiler. ada kaynaklar, Trke ile ilgili baarlara pek yer vermiyorlar, referanslar olduka az, yine de saltanat hanedan yelerinin dnda Trkeyi gelitirenlerin detayl bir resmini izebiliriz. Tarihi Bayazid Bayatn erkek kardei Sakka aatayn (. 1558) takma ismiyle yazan ahberdi, Haft glimin yazarna gre Trke iirler de yazard.37 Ekberin stannesi olan cici-anagann enitesi Mir Muhammed iirleri sadece destekleyen deil, ayn zamanda caznavi mahlasyla Farsa ve Trke iirler yazan bir sanat ayd. ok sayda iir yazm olmal fakat almalarndan hibirisi gnmze kadar ortaya kmamtr.38 Farsa ve Trke yazd divan u anda baslm olan Bayram Hann39 (Trkmen Baharl airetinden) ve nl adalarnn politik kariyeri ve iirdeki baarlar stne ok ey yazlmtr. Olu, Abdl Rahim Han, babasn takip ederek hem nemli edebi yeteneklerin40 cmert bir hamisi oldu, hem de Trkenin farkl lehelerinin de dahil olduu birok dilde iir yazabilen bir airdi.41 Saraynda dzenlenen ve maireler ad verilen airlerin toplantsna, Trk iirinde de stn olan airler katlrd. Burada, Baharl airetinden bir Trkmen olan Kalb-i Aliden,42 Siyani Hamadaniden43 veya Halep doumlu Trk air Dervi Mitliden44 bahsetmeliyiz. iirle ilgili almalar gnmze kadar gelmemitir, kaynaklarmzda Trke beyitlerinden ok az bulunur. ah Abbas IIden melik-uara unvann alm olan ve 17. yzyln en itibarl airlerinden biri olan Mirza Sait Tebrizi (1601-1676) de Babr sarayna ekilmitir. Tebriz Osmanl Trkiyesinde de takip edilen Fars iirine bir yn vermesiyle nldr fakat Trke iir konusunda da ayn ekilde yetenekli olduu unutulmamaldr. iir yeteneinin bu yn unutulmutur nk elyazmas olan Farsa divannn ok az Trke ieriyor.45

1445

Evrengzebin hkmdar olduu dnemlerde, Farsa divan iki satr Trke ieren Hseyin Feridun Isfahan Hindistana g etti.46 ok iyi tannan air ve Farsada byk bir slupu olan Divali Singh (. 1896) Katil mahlas sayesinde nlendi. Hintli bir ailede domas, Trkenin ilerlemesine katkda bulunmasn daha ilgin bir hale getirir. ocukluunda, Farsa ile ok fazla ilgilendii iin slama yneldi ve btn yaamn Hafzlarn dilini almaya adad. Babrl centilmenleri iin 17. ve 18. yzylda47 koyulan kural gerei Trke de rendi ve bu dilde iki ksa hikaye yazd. Fars tarzyla ilgili Karsarbat adn tayan nl almas, Farsa anlatlan eksik bir Trke dilbilgisini de ieriyor.48 Hindistan gibi ok etnikli toplumlarda, birinin deiik dilleri renmesi olaanst bir baar olarak dnlemez fakat byle bir ortamda bile nallah Han nsann baarlar ona n kazandrd. O, Neceften gen Trk bir ailede domu Arapa, Farsa, Urdu, Kamir, Purbi, Petu ve Trke konumakla kalmyor, bu dillerde iir de yazabiliyordu. Trke almalar; birka kaside, muhammas, ikar-namede49 birka beyit ve Trki ruzname adnda dzyaz bir gnceyi ierir.50 ok yakn arkadalarndan birisi air Sacadat-yar Han Rengindi (1767-1835). Babas, Tasmasp Bey, Han tikat Cenk Nadir ahn ordusuyla Hindistana yedi yanda bir ocuk olarak geldi. Rengin, hayatnn ounu Babrl prensi Mirza Sleyman-ukuhun hizmetinde Lucknowda geirdi. Trke almalar, Niab-i Trki51 adnda bir Trk-Urdu szl ve Mecmuai-Renginde birka satr ierir.52 Kaynaklarmz Trkenin kariyeriyle daha ok ilgilendii iin aadaki tanm daha uzun olabilirdi. ada yllklar, tezkireler Trke edebi baarlar bilinmeyen Trk kkenli airlerin referanslaryla doludur.53 zellikle ngiliz mparatorluu dneminde ktphanelerde, yazarlarnn tarihi kaynaklarda ve edebi antolojilerde belirtilmedii veya ada arivlerin haklarnda bilgi verirken Trke bilgilerini belirtmedikleri Trke yazlm el yazmalarn bulunduu hesaba katlmaldr. Burada, Evrengzebin hkmdarl dnemindeki savalarda kendini fark ettiren Aar airetinden zbek Pir Muhammed Aar Hann durumuna iaret etmeliyiz. Meslek hayatnn deiik safhalaryla ilgili tezkirelerde birok bilgi vardr fakat Trke iir almalaryla ilgili tek bir szck sylenmemitir.54 Eer bir divan tam olarak doldurabilecek msralar yazabilseydi, bu konudaki heyecan kar konulmaz olacakt.55 Daha nce belirtildii gibi, bu corafyada Trke edebi bir ara olmann tesinde pratik amalara hizmet ediyordu. Trkenin iletiim iin bir gizli ifre olarak kullanld rnekler belirtildi. Mool ordusunda56 ok fazla Trk, (zbek-Trkmen) askerin bulunmas nedeni ile prenslerin Trke renmesinin gerekli olduu daha nce gsterildi. Sadece byk asker gruplarna kumanda eden prenslerin bu dili renmedii, yksek rtbeli komutanlarn da, Raja Jay Singhin durumunda olduu

1446

gibi, biraz Trke rendikleri belirtilmelidir. Raja Jay Singh, bir Rajput ailesinden geliyordu ve askerleriyle iletiim kurabilmek iin Trkeyi ok iyi renmeye almt.57 Trkenin gnlk kullanmndan bahsederken, diplomatik yazmalar unutmamak gerekir. ranTrk dnyasnda uluslararas ilikilerde kullanlan dil, blgenin linqua francas olan Farsa idi. Baz istisnalar var tabii, Rusya arivlerinde, Babr Hindistan ve Rus saray arasnda Trkenin kabul edilmi bir arac dil olduunu gsteren birok Trke yazlm belge vardr.58 Yukarda belirtilen nedenlerden dolay, gerek Hindistanda domu ama ailesinin Trk kkenleri olmas nedeni ile aile geleneinin gelitirilmesi asndan, gerek Trke bilgisiyle daha kolay elde edilebilecek faydalar, terfiler ve maddi avantajlar asndan, birok insann bu dili renmek istemesi artc deildir. 16. ve 17. yzyllarda retmenler kolayca bulunabiliyordu, fakat Evrengzebin ynetiminin ikinci yarsndan itibaren, olumsuz politik sreler ve sonular, elverisiz ekonomik koullar nedeni ile gmenlerin istilas ok azald. yi retmenleri bulmak zordu, bundan dolay renmek iin talebin artmas, Hint-Trk edebiyatnda bize de byk miktarda dilbilime ve szle ait kelimeler salayarak nemli ve popler bir tr yaratt.59 zet Trkoloji ile ilgili aratrmalar, Babr Hindistann Trke almalar asndan mit verici bir alan olarak kefetmitir. Alan almas henz balad, daha ok veri toplanyor fakat burada verilen yetersiz sonulara ramen, Hindistann 16. yzyldan balayarak 19. yzyln ortalarna kadar varln srdren zengin bir Trke gelenee tanklk ettii kesin olarak belirtilebilir. Trke, sadece Trk atalarnn hamileri etrafnda toplanan birok airin gelitirdii bir edebi ara deil, ayn zamanda sarayda veya orduda kullanlan bir iletiim arac olmutur. Trk olmann bilgili olmakla ayn anlam tad, Trk kkenleri olmayan insanlar tarafndan da renildi. ounlukla onlarn yararna, Trke dilbilgisi, szlk ve kelimeler retildi. Bu almalar, Hindistanda kullanlan Trkenin btn lehelerini aratrmak asndan bize yardmc olacak ve cevapsz kalan btn sorulara bir cevap verecektir. 1 2 Kipling, R.: Kim. Ed.: Sandison, Oxford University Press 1987, 173. Bu alma, Trke kelimesini yerli kelime olan Trkinin eanlamls olarak kullanyor,

bununla Hindistanda bulunan yazarlar btn Trke edebiyat dilini ve konuulan leheleri iaret ediyor. Dier taraftan Trk deiik etnik gruplardan gelen ve Trke dilini konuan insanlar iaret ediyor. (Trkmenler ve zbekler). 3 Trk-ran deyimi iin baknz Canfield, R. L.: Introduction: The Turko-Persian Tradition.

Canfield R. L. (ed. ): Turko-Persia in Historical Persrective, 1-35. 4 Mecalis n-nefais. Levend, A. S. (Nereden): Ali ir Nevai. Cilt. 4., 74-5.

1447

Nevai, Atayinin u kritik dizelerini yazd: Kafiyeside aybgnesi bar, amma Mevlana kp

Trkana aytur irdi. Kafiye ihtiyatga mukayyed imes irdi. (Mecalis n-Nefais. In: Levend, A. S. (ed): Ali ir Nevai. Cilt. 4., 74-5). 6 Melikoff, I.: Hac Bekta: un mythe& ses avatars. Genese & evolution du soufisme

populaire en Turquie. Leiden: Brill 1998, 29. 7 Subtelnyde btn sre detaylaryla gsteriliyor, M. E.: Socioeconomic bases of cultural

patronage under the later Timurids. Journal of Middle East Studies 20 (1988), 479-505. 8 Bregel, Yu.: Turko-Mongol Influences in Central Asia. Canfield, R. L. (ed): Turko-Persia in

Historical Perspective. Cambridge: Cambridge University Press 1991, 61. 9 1997, 26. 10 11 12 Seydi Ali Reis: Mirat l-memalik. Nereden Ahmet Cevdet. stanbul 1313, 45. Seydi Ali Reis: Mirat l-memalik, 49. Kaynaklarmz onun iirinin birka dizesini koruyabilmi. Baknz Nitari Buxari: Mudakkir-i Streusand, D. E.: Formation of the Mughal Empire. New Delhi: Oxford University Press

ahbab. Ed.: Fazlullah, S. M. New Delhi 1969, 102. veya Gariev, S. A.: Trkmen Edebiyatnng Tarixi. Akabat 1975, 357, Sadiki Kitabdarn Mecmal-Havasndan birka dize aktaryor. 13 4., 11-18. 14 Beveridge, A. S. (ed): The History of Humayun. Humayun-Name, Gl-beden begim. Hofman, H. F.: Turkish Literature. A bio-bibliographical Survey. 6 Cilt. Utrecht 1969. Cilt.

Reprint: New Delhi: Low Price Publications 1996, 79. 15 16 Ebul-Fazl: Ain-i Akbari. Calcutta 1872, 115. Azizuddin Hseyin, S. M. (tr. ): Tazkiratul-umara of Keval Ram. The History of Nobles

from Ekber to Evrengzeb reign, 1556-1707 AD. New Delhi: Munshiram Manoharlal 1985., 37. 17 18 19 Cihangir Padiah: Tuzuk-i Cihangiri. Ed. Seyid Ahmet. Aligarh 1864, 52. Streusand, D. E.: Formation of the Mughal Empire., 129-136. Richards, J. F., The Formation of mperial Authority under Akbar and Jahangir. Richards,

J. F.: Kingship and Authority in South Asia. New Delhi: Oxford University Press 1998, 286. 20 Ekber zamannda asilzadelerin bileiminin etnik deiimleri iin baknz Khan, I. A.: The

Nobility under Akbar and the Development of his Religious Policy, 1560-80. Journal of the Royal

1448

Asiatic Society 1968: 1&2, 29-36.; Richards, J. F.: The Mughal Empire. (The New Cambridge History of India I. 5. ) Cambridge: Cambridge University Press 1993, 19-24. 21 22 23 Foster, W.: Early Travels in India. London 1921, 81. Abdrrahman, S. S.: Bazm-i Timuriya. Cilt 2. Azamgarh 1991, 1. Lahuri, Abdlhamid: Padiahname. Cilt 1. Ed.: Kabir ad-Din Ahmet, Abdrrahim Lees, W.

N. Calcutta: The Asiatic Society 1866, 67. 24 Faruki, Z.: Avrangzeb and his times. Delhi 1935. Reprint: New Delhi: Idarah-i Adabiyat-i

Delli 1972, 543.; Abdrrahman, S. S.: Bazm-i Timuriya. Cilt 3. Azamgarh 1991, 42. S. M. Jaffar hibir kaynak gstermeden Evrengzebin anadilinin Trke olduunu iddia ediyor: Arapa, Farsa ve kendi anadili olan Trkede ok iyiydi, ayn zamanda birok sanatta ve bilimde de uzmand. Jaffar, S. M.: Education in Muslim India. Peshawar 1936, 99. 25 Manucci, N. Irvine, W.: Mogul India or Storia do Mogor. Cilt 2. Reprint: New Delhi: Low

Price Publications 1996, 323. 26 Mustafa Han, Maaatiri-Alam-giri. Ed.: Aa Muhammed Ali Calcutta: The Royal Asiatic

Society 1870-73, 533. 27 Adab-i Alam-giride bulunan ve Evrengzebin sekreteri Ebl-Feth tarafndan derlenen

risale Abdrrahmanda aktarld, S. S.: Bezm-i Timuriya. Cilt 3. Azamgarh 1991, 220-1. 28 6. 29 Umar, M.: Muslim Society in Northern India During the Eighteenth century. New Delhi: Sarkar, J.: A Short History of Avrangzib. 1618-1707. Calcutta: Orient Longman 1979, 325-

Munshiram Manoharlal 1998, 93; Abdrrahman, S. S.: Bazm-i Timuriya. Cilt 3, 92. 30 446. 31 Devlet amiri olan Hseyin Ali Hann suikast plannn hikayesi iin baknz Irvine, W.: Later Hadi Nabi: Dictionary of Indo-Persian Literature. New Delhi: Abhinov Publications 1995,

Moghuls. Cilt 2. Reprint: New Delhi: Munshiram Manoharlal 1998. 32 33 Umar, M.: Muslim Society in Northern India., 122. Law, J. De Laauriston: Memoire Sur Quelqes Affaires de lempire Mogol, 1756-61. Ed.:

Alfred Martineau. Paris 1913, 329. ngilizceye Spear tarafndan aktarld, P.: The Oxford History of Modern India, 1740-1975. New Delhi: Oxford University Press 1998, 42.

1449

34

Azfari, Mirza Ali-baxt Bahadur Muhammad Zahir ad-Din Gurgani: Vakati Azfari. Ed.:

Chandrashekharan, T. Madras: Madras Government Oriental Manuscripts Library 1957. (Madras Government Oriental Manuscripts Series No. 65), 17. 35 36 Trkede uygun olanlarn rnekleri Asfaride bulunuyor: Vakati Asfari. almalarnn tam ve detayl listesi iin baknz A trk iras-es szobeliseg nyomai a

mogul-kori Indiaban: Mirza Ali-baxt Gurgani Azfari Mizan at-turki cim grammatikai ertekeseze es ami krltte van. (Traces of Turkic literacy and Turkic lanquage usage in Moghul India: Mirza Ali-baxt Gurgani Azfari and his grammatical treatise titled Mizan at-turki. ) Unpublished PhD dissertion. Budapest 2000, 107-108. 37 1943, 631. 38 39 Hofman: Turkish literature. Cilt 3., 122. Politik kariyeri iin baknz Ray, Sukumar: Bairam Khan. Karachi 1992. iirleri birok kez Razi, Amin Ahmet: Haft qlim. Cilt 2. Ed.: Ishaq, M. Calcutta: Asiatic Society of Bengal

basld. Rossa baknz, D. E. (ed): The Persian and Trki divans of Bayram Khan, Khan-i Khanan. Calcutta: The Asiatic Society of Bengal 1910.; Abdal-Majd Turan: Muhammad Bayram Xan, Trkmen Xalqnng Byk Saxsiyat va Sairi. Tehran (?) 1320. 40 The Maatir-i Rahimi sarayna bal yzden fazla airi listeliyor. Abdal-Baki Nihavandi:

Maatir-i Rahimi. Cilt III. Calcutta 1931. 41 Nihavendi zbek, kzlba ve rum dillerini (Anadolu Trkesi) ayn dilin leheleri olarak

belirtiyor (trki). Abdal-Baki Nihavandi: Maatir-i Rahimi. Cilt II. Calcutta 1925, 591. 42 43 44 45 Abdal Baki Nihavendi: Maatir-i Rahimi. Cilt II., 653. Abdal Baki Nihavendi: Maatir-i Rahimi. Cilt III., 1391-92. Abdal Baki Nihavendi: Maatir-i Rahimi. Cilt III., 1361-1368. Trke iirleri iin baknz Trkiye dndaki Trk edebiyatlar antolojisi. Cilt 2. Azerbaycan

Trk Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl 1993, 245-53. 46 Meslek hayatnn detayl bir tanm ve Divannn elyazmasnn listesi iin baknz Hofman:

Turkish Literature. Cilt 5., 127. 47 Bir centilmenin nasl davranmas gerektii ile ilgili bir inceleme olan, 17. yzyl sonlarnda

yazlan Mirza-namede eitimli her insann Arapa, Farsa ve Trke renmesi gerektii belirtiliyor. Metin iin baknz Hidayet Hseyin, M. M.: The Mirza Namah (The book of the perfect gentleman) of Mirza Kamran with an English translation. Journal of the Asiatic Society of Bengal ns. 9 (1913), 4.

1450

48 49 50 51 52 53

Hofman: Turkish literature. Cilt 5., 60-61. Kulliyat-i Insa. Salar Jung Museum. Urdu 145, 226b, 230b, 231a, 231b, 245b. Abid Pisavari: Insaallah Han Insa., Lakhnav 1985, 655-75. Blumhardt: Cataloque of the Hindustani Manuscripts., 106. Hofman: Turkish Literature. Cilt 5., 108. Burada en ok tannanlar verilmeli: Yul-qul Anisi, Mirza-quli Mayli from the Jalayir tribe,

Kaplan Bey, Hasan Bey Tekel Itabi, the Asfar Sah-nazar Naziri, Mirza brahim Trkmen, Mirza Agajan Hapis, Muhammed Salih Samlu. 54 237. 55 Trke divan Raza Ktphanesinde saklanmtr, Rampur. Baknz Bilkan, Ali Fuat: Sah-navaz Han: Maatir-i Umara. Cilt I., 266-7; Hafi Han: Hafi Han cilt 2., 157-60, 230-2,

Hindistan Ktphanelerinde Bulunan Trke El Yazmalar. Trk Dili 532 (Nisan 1996), 1102. 56 Kaynaklarmzda kesin rakamlar bilinmiyor ama 18. yzyln sonlarna doru Trk paral

askerlerinin ok fazla miktarda olduu kesin olarak biliniyor. Avadhn naibi Mirza Muhammed Muqim Abu al-Manur Safdar-jang (1739-1754), hizmetinde 20. 000 binden fazla svari vard. Bu svari grubunun te ikisinden fazlasn Orta Asyadan gelen Trkmenler ve Trkler oluturuyordu. (Srivastava, A. L.: The First two Nawabs of Awadh. Agra 1954, 243). Haremin Orta Asyadan gelen Trk kadnlarndan olumas ilgintir, bu kadnlarn yay ve kl kullanma konusundaki yetenekleri o zamann savalar iin zor bir rakip olduklarn kantlamtr. Yaki adnda bir kadnn hikayesi iin baknz Manucci: Storia do mogor. Cilt 1., 278. 57 58 Sarkar, J.: Ashort History of Avrangzeb, 1618-1707. Calcutta: Orient Longman 1979, 173. Belgelerinden ikisi Russko-indijskije otnosenija dilinde baslmtr. 17. v. Sbornik

dokumentov. Moskva 1958, 205-9, 369-70. 59 Bu tr eserlerin tam bir listesi iin baknz Hofmann: Turkish literature. Fakat bu liste tam

olmaktan ok uzak. Hindistan Yarmadasnda bulunan koleksiyonlar birok el yazmasn ieriyor fakat deeiik nedenlerden tr, baslm kataloglarn bulunmamas veya kk ktphanelerdeki bilginin yetersizlii, ulalamyor. Hindistan ktphanelerinde bulunan Trke el yazmalarnn balang listesi iin baknz Bilkan, Ali Fuat: Hindistan Ktphanelerinde Bulunan Trke El Yazmalar. Trk Dili 532 (Nisan 1996), 1096-1104.

1451

Altnordu Hanl'nn Resm Yazma Gelenei / Dr. Melek zyetgin [s.819-830]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Cengiz Hann nderliinde 13. yzyl banda tm Asya ktasn ve Dou Avrupay iine alan byk Mool hareketi neticesinde kurulan Trk-Mool mparatorluunun snrlar, Cengizin ocuklar ve torunlarnn da devam ettirdii bu ftuhat hareketiyle daha da genilemi ve Asyann drt bir yannda Byk kaanla bal halef devletler kurulmutur. Bu devletlerden biri olan Altnordu Hanl, Cengizin torunu Batu Hann (1227-1256) nderliinde genel olarak Det-i Kpak olarak adlandrlan ve yukar Bulgar Hanlndan, Kuban ve Terek rmaklarndan Derbente kadar olan Kuzey Kafkasyay ve Harezm lkesini iine alan geni topraklarda kurulmutur. Altnordu Hanlnn kaderini 1360 ylnda Berdi Bek Hann lmne kadar Batu Hann ban ektii Ak Orda hanedan (Sayn Hanedan) belirlemi, bu tarihten itibaren Altnordu tahtna Batunun kardei Tokay-Timurun neslinden hanlar gemitir. Altnordu Hanlnn yklmasndan sonra kurulan Krm Hanlnda 1783e kadar, Kazan Hanlnda ise 1552ye kadar Tokay-Timur neslinden gelen hanlar hkm srmtr.1 Bu yzden de Altnordu Hanlnn dalmasnn ardndan kurulan bu hanlklar bir bakma Altnordunun hem siyas hem de tekilt bakmndan devam niteliinde olmutur. Altnordu Hanlnn sahip olduu kuvvetli siyas ve asker g yannda devletin devamlln salayan salam bir devlet tekilt ve dzeni vard. Altnordunun kurulduu topraklarda yaayan ve ounluu Trk olan uluslarn Moollardan daha meden ve daha kkl bir yapya sahip olduklar ve bu suretle de Moollarn ok ksa bir sre zarfnda Trkleme srecine girdii ve gerek devlet tekiltnda gerekse sosyal dzende Trk sisteminin benimsedii aka grlmektedir. Gebe bir kavim olarak Moollarn 13. yzylda devlet ynetimi ve yaz gelenei yoktu. Bunun yannda Uygur Trkleri Trkistanda bir yaz gelenei ve devlet ynetimi oluturmulard. Moollar Trkistana hkim olduklar dnemde, 1206 ylnda Uygurlar araclyla Uygur yazsn almlard. Uygur yazsyla birlikte Moollar Trk-Uygur devlet ynetimini ve terminolojisini benimsemi, bunun yannda hukuk, iktisat ve sosyal hayatla ilgili pekok teknik terimi de dillerine almlardr. Trk-Uygur dili ve kltr Mool kltr iinde en st dzeydeki rnek bir kltr olarak kabul edilmi ve Moollar resm yazma geleneklerini de bu ereve iinde oluturmulardr.2 Bununla birlikte Altnordunun eitli kurumlarnda eski Mool unsurunun da etkisini gz ard etmek mmkn deildir. zellikle Altnordu Devletiin kurulduu ilk dnemlerde Trk resm yazma gelenei blgede hkim unsur olan Moollarn tamamen Trk-Uygur kkenli olan resm yazma geleneinin tesirinde meydana gelmitir. Bu tesir zellikle Altnordu ile ve Mool diplomatikasnda terminolojik alandaki uyumda dikkati eker. Bu durum resm yazma geleneindeki teknik terimlerin Trk veya Mool meneli olma meselesinde kesin olarak karar vermeyi gletirmektedir.3 Bununla birlikte baz Trk-Uygur kkenli teknik terimlerin Moollar vastasyla Altnordu resm yazma geleneine gemi olduunu tespit etmek de mmkndr.4

1452

Altnordunun yklmasndan sonra kurulan ve yine Altnordu hanlar soyundan gelen kiilerin tahta kt Krm ve Kazan Hanlklarnda da ayn yazma gelenei srmtr. zellikle Kazan Hanlna ait az saydaki diplomatik belgede hem dil hem de slp bakmndan Altnordu geleneine balln daha gl olduu grlr. Krm yazmalarnda ise daha farkl bir slp dikkati eker. Krm Hanlnn, 1475 ylnda Osmanl Devleti tbiiyetine girmesiyle deien siyas durumu, resm yazma geleneini de etkilemi ve zellikle yazmalarda Osmanl diplomatikasnn hem dil hem de ekil ve muhteva bakmndan daha kuvvetli tesirleri olmutur. Bunun yannda Krm yazma geleneindeki gelimeler, bir yandan Osmanl uygulamalar, bir yandan da yine Mool ve Trk-Uygur kkenli Altnordu geleneinin tesiri altnda kalmtr. Altnordunun devamnda Krm ve Kazan hanlklar dnda kurulan Astrahan ve Sibir Hanlklarndaki yazma gelenei hakknda, o dneme ait orijinal belgelerin gnmze gelmemesinden dolay yeterli bilgiye sahip deiliz. 14. yzyl bandan itibaren Cengiz mparatorluunda ve onun halefi olan devletlerde resm dil olarak Moolca yerini Trkeye brakmtr. Altnordu Devletiin asl bnyesini oluturan Trk nfusun fazlal, ayrca slmiyetin de kabul Moollarn Trkleme srecini hzlandrm, Mool unsuru yerine ok ksa denebilecek bir srede Trk unsuru n plna kmtr. Bununla birlikte bu sahada Mool dilinin tamamen unutulup kullanlmad hususundaki bilgiler kesin deildir. 14. yzyl sonlarnda Altnordu hannn verdii, baz imtiyaz ve haklara sahip olunduuna dair hkmdar namna ihsan edilen, metal levhaya yazl, itimat belgesi niteliindeki bir payzada Moolcaya rastlanmakla birlikte bu saha ile ilgili mevcut yazl kaynaklarn azl ve Altnorduya ait elimizdeki tm metinlerin Trke olmas, Moolcann bu sahadaki durumunu tayin etmeyi gletirmektedir.5 Bununla birlikte Trk dili edeb dil/yaz dili statsnde devlet dili olarak n plnda yer almtr. Altnordu sahasnn etnodemografik yapsnda ounluu oluturan ve baskn rol oynayan Kpak Trkleriydi. Dolaysyla Altnorduda ekillenen yaz dili Kpak dil zellikleri temelindeydi. Altnordu yarlk ve bitiklerinin dili incelendiinde Kpak Trkesinin ses, ekil ve sz varl zellikleri grlmektedir. Bunun yannda Mool dilinin zellikle terminoloji dzeyinde Altnordu Trkesinin sz varlna tesir ettiini yarlklar bize aka gstermektedir. zellikle asker, idar, sosyal ve ekonomik kurumlara ait terminolojilerde bu tesir dikkati eker. Yarlklarda Moolca kkenli idar kurumlara ait totkavul polis, bkevl ordu muhafz askeri, karavul nbeti, gzc, daruga vali gibi terimler, ayrca vergi adlar alban genel vergi, kalan toprak vergisi gemektedir. Altnordu Devletiin resm yazma dili olan Trke, zellikle diplomatik yazmalarda hem Uygur hem de Arap alfabesi kullanlarak yazlmtr. Uygur alfabesinin Altnordu ve dier Cengiz halef devletlerde bilinmesi ve kullanlmas, bu devletlerin divan ktiplerinin ve memurlarnn Trk-Uygur olmasna balanmaktadr.6 Altnorduya ait yarlk ve bitiklere bakldnda belgelerde hem Arap hem de Uygur alfabesinin kullanld dikkati eker. Elimizde bugn sadece Uygur alfabesi ile yazlm Altnordu han Toktamn 1393 tarihinde Lehistan-Litvanya kral Yagaylaya gnderdii mektup vardr. Bunun dnda asl metin ksm Uygur yazsyla yazlp, satrlarn hemen altna Arap harfleriyle karlklar yer alan 1397 tarihli Temir-Kutluk yarl vardr. Bunun dnda asllar elimizde mevcut olmamakla birlikte Toktam Hann Krmdaki Cenevizlilere yollad baz yarlklarn da Uygur

1453

harfleriyle yazld bilinmektedir. Buradan da Altnordu hanlarnn Uygur alfabesini byk lde sadece d yazmalarda kullandklar, i yazmalarda ise Arap alfabesini tercih etmi olduklar sonucu karlabilir.7 Mool aknlaryla Det-i Kpak sahasna gelen ve tannan Uygur alfabesine, Altnordu hanlarnn sikkelerinde de rastlanmaktadr. Altnordu medeniyetindeki kuvvetli slm tesiri muhtemelen Uygur alfabesinin nemini yitirmesinde nemli rol oynam ve alfabede Arap harfleri tercih edilmitir. Altnorduya ait en eski tarihli yazl Trke belge olan Toktam Hann 1381 tarihli tarhanlk yarl Arap alfabesi ile yazlmtr. 14. yzyln ikinci yarsna kadar Asyada olduu gibi Dou Avrupada da byk bir siyas ve asker g olarak varln srdren Altnordu Hanlnn, devrinin dier Trk devletleriyle olan kuvvetli ilikileri yannda Rus prenslikleriyle, Anadolu ve Balkanlarla, Bizansla, Papalarla, talya Cumhuriyetleriyle, Dou Avrupa devletleriyle de diplomatik ve iktisad mnasebetleri vard8. Altnordunun gerek siyas gerekse sosyal ve kltrel durumu ile ilgili zengin bilgiler ieren ve Altnordu tarihi aratrmalarnda birinci dereceden kaynak olan Altnorduya ait yarlk ve bitikler, Altnordunun geni bir yelpaze iindeki bu diplomasi ilikileri hakknda bize nemli bilgiler vermektedir. Krm ve Kazan Hanl yazmalarn da iine alan Altnordu resm yazma gelenei pekok aratrmac tarafndan incelenmitir. zellikle bir btn olarak Altnordu yazma geleneini hem stil hem de muhteva bakmndan ele alan ve Altnorduya ait belgelerin detayl tasnifini yapan Mirkasm Usmanov9 ile Istvn Vsry10nin almalar bu adan byk nem tamaktadr. M. A. Usmanov 1979 ylnda yapt almasnda Altnorduya ait tm yarlklar tasnif etmi, belgeleri hem muhteva hem de ekil bakmndan tantarak Altnordu paleografyas ve diplomatik slp zellikleri zerinde durmutur. I. Vsrynin almasnda ise zellikle Altnordu resm yazma geleneinin ileyii ve bu gelenekteki teknik terimler incelenmitir. Ayrca I. Vsry, M. Usmanovun almasna da dayanarak Altnordu ve onun halefi devletlerin 1552ye kadar yazlm olan mevcut tm belgelerinin tenkitli bir listesini yapmtr. Bunun yannda I. Vsry, bu listede Cengiz Han meneli Trk-Mool halef devletlerinin; lhanllar, Celayirliler, aatayllar, Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlularn eitli dillerde yazlm resm belgelerine de yer vermitir.11 Aada, M. A. Usmanovun ve I. Vsrynin almalar esas alnarak Altnordu sahasnda, zellikle 1552 tarihine kadar yazlm mevcut yarlk ve bitikler tasnif edilmitir. Bu tasnifte I. Vsrynin almasnda yer almayan belgeler, gerekli kaynaklar not dlerek verilmeye allm, ayrca tasnife Altnordu hanlar tarafndan yabanc devlet ve kilise yneticilerine gnderilen ancak bugn elimizde sadece yabanc dillerdeki tercmeleri bulunan yarlk ve bitikler de eklenmitir: Altnordu ve Halefi Devletlere Ait Yarlk ve Bitikler (Trke) Yarlklar Tarhanlk yarlklar

1454

Toktam Hann Bik Hacya verdii 1381 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 29-30; Vsry 1987: 12). Temir-Kutluk Hann Muhammed adl kiiye verdii 1397 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 30; Vsry 1987: 12). Hac Girey Hann Ankaral Hekim Yahyaya verdii 1453 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 31; Vsry 1987: 12). Hac Girey Hann Krkyer ahalisine verdii 1459 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 32; Vsry 1987: 12). Mengli Girey Hann Hoca Biye verdii 16 Austos 1467 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 33; Vsry 1987: 12). Mengli Girey Hann Krkyer ahalisine verdii 11 Temmuz 1468 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 33; Vsry 1987: 12). brahim Hann 1467-1479 (?) tarihli yarl (Usmanov 1979: 34-35; Vsry 1987: 12). Mengli Girey Hann 1485 tarihli yarl (Usmanov 1979: 35; Vsry 1987: 12). Muhammed Girey Hann 1502 tarihli yarl (Usmanov 1979: 36; Vsry 1987: 12). Muhammed Girey Hann Krkyer ahalisine verdii 1515 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 36; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann 1 Ocak 1523 tarihli yarl (Usmanov 1979: 37-38; Vsry 1987: 12). Saadet Girey Hann Mart 1524 tarihli yarl (Usmanov 1979: 38; Vsry 1987: 12). Soyurgal yarlklar Ulu Muhammed Hann 1420 tarihli yarl (Usmanov 1979: 31; Vsry 1987: 12). Mengli Girey Hann 30 Eyll 1468 tarihli yarl (Usmanov 1979: 34; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann Haziran 1549 tarihli yarl (Usmanov 1979: 38; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann Temmuz 1549 tarihli yarl (Usmanov 1979: 39; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann Temmuz 1549 tarihli yarl (Usmanov 1979: 39-40; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann Austos 1549 tarihli yarl (Usmanov 1979: 40; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann 8 Mart 1550 tarihli yarl (Usmanov 1979: 40-41; Vsry 1987: 12).

1455

Sahip Girey Hann 3 Mays 1550 tarihli yarl (Usmanov 1979: 41; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann 10 Mays 1550 tarihli yarl (Usmanov 1979: 41-42; Vsry 1987: 12). Sahip Girey Hann 19 Haziran 1550 tarihli yarl (Usmanov 1979: 42; Vsry 1987: 12). Diplomatik yarlklar Toktam Hann Lehistan-Litvanya kral Yagaylaya verdii 1393 tarihli yarlk (Vsry 1987: 12). Mengli Girey Hann Krkyer ahalisine verdii 1479 tarihli yarlk (Usmanov 1979: 35; Vsry 1987: 12). Bitikler Ulu Muhammed Hann Osmanl padiah II. Murada gnderdii 14 Mart 1428 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 6-36; zyetgin 1996: 138-139). Mahmud Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 10 Nisan 1466 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 37-45; zyetgin 1996: 139-140). Ahmed Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 1465-1466 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 46-60; zyetgin 1996: 141-142). Ahmed Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii Haziran 1477 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Halasi Kun 1949: 633-634). Mengli Girey Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 25 Ekim 1469 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 81-86; zyetgin 1996: 146-148). Mengli Girey Hann 5-15 Temmuz 1475 tarihli bitii (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 87-90; zyetgin 1996: 148-149). Mengli Girey Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 1475-1476 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 91-100; zyetgin 1996: 149-150). Eminek Mirzann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 1476 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 101-106; zyetgin 1996: 150-152). Nur Devlet Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 15 Mays 1477 tarihli bitik (Kurtolu 1937: 641-655; zyetgin 1996: 156). Eminek Mirzan Fatih Sultan Mehmede gnderdii 1478 tarihli bitik (Vsry 1987: 13; Kurat 1940: 107-115; zyetgin 1996: 122-125).

1456

Mengli Girey Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 3 Mays 1478 tarihli bitik (Kurtolu 1937: 650-651; zyetgin 1996: 126-127). Mengli Girey Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 1478 tarihli bitik (Kurtolu 1937: 649; zyetgin 1996: 127-128). Mengli Girey Hann Fatih Sultan Mehmede gnderdii 1479 tarihli bitik (Kurtolu 1937: 650651; zyetgin 1996: 128-129). Muhammed Girey Hann 1520 tarihli bitii (Vsry 1987: 13). Altnordu ve Halefi Devletlere Ait Yarlklar ve Bitikler (Tercmeler) Rusa Tercmeler Meng Temr Hann ad belli olmayan Rus kilisesi Metropolitine verdii 1 Austos 1267 tarihli yarlk (Vsry 1987: 13; Priselkov 1916: 58-59). Taytulu Hatunun (Taydula) Rus prensi Semen vanovie verdii 26 Eyll 1347 tarihli yarlk (Vsry 1987: 13; Priselkov 1916: 57). Taytulu Hatunun (Taydula) Metropolit Feognosta verdii 4 ubat 1351 tarihli yarlk (Vsry 1987: 13; Priselkov 1916: 59). Taytulu Hatunun (Taydula) Metropolit Alekseye verdii 11 ubat 1354 tarihli yarlk (Vsry 1987: 13; Priselkov 1916: 61). Berdi Bek Hann Metropolit Alekseye verdii Kasm 1357 tarihli yarlk (Vsry 1987: 13; Priselkov 1916: 60-61). Tlek Han (Tolun bey) tarafndan Metropolit Mihaile verilen 1379 tarihli yarlk (Vsry 1987: 13; Priselkov 1916: 56-57). Latince Tercmeler (Vsry 1987: 14; Mas Laitre 1868: 581-595) zbek Han 1333. Canibek Han 1342. Taytulu (Taydula) 1358.

1457

Taytulu (Taydula) 1358. talyanca eviri Yarlk ve Bitikler (Vsry 1987: 14; Hammer-Prgstall 1840: 517-522; Mas Laitre 1868: 587-595; Desimoni 1887: 161-165) Canbek Han 1347. Ramadan (Solhat yneticisi) 1356. Ramadan (Solhat yneticisi) 1356. Berdibek Han 24 Eyll 1358. Kutlu Temr Han (Solhat yneticisi) 1358 Berdibek Han 26 Eyll 1358. erkes Beg (Solhat yneticisi) 1380. lyas beg (Solhat yneticisi) 1381. Altnordu Hanl tarihinin byk lde Arap, Fars, Rus ve Bizans tarihilerinden ve eserlerinden elde edilen bilgilere dayanmas, Altnordu sahasnn birinci el kaynaklar olan yarlk ve bitiklerin nemini artrmaktadr. Altnordu diplomatikasnn temelini oluturan bu yarlk ve bitikler, Hanln siyas ve kltr tarihi, dier lkelerle olan diplomatik mnasebetleri hakknda bilgi verirken, Altnordunun sosyal hayat, ticar ve iktisad durumu ile ilgili zengin bir malzeme de sunmaktadr. Altnordu Yazma Diplomatikasndaki Teknik Terimler eitli devlet belgelerinin i ve d zelliklerini inceleyen diplomatika ilminde teknik terim olarak birok kavram yer alr. Teknik terimlerin kullanm alan ve muhteviyat, devletlere gre eitlilik gsterir. Altnordu diplomatikasndaki teknik terimlerde Trk-Uygur meneli Mool geleneinin etkisi vardr. Asl Trk-Uygur yazma geleneine ait birok teknik terimin Altnordu sahasna Moollar vastasyla girdii grlr. ounlukla Trke meneli bu terimlerin teknik anlamlar, Moollar vastasyla Altnorduya gemitir. Aada Altnordu belgelerinde geen belli bal birka teknik terim zerinde durulmu, muhtevalar ve stilistik zellikleri ana hatlaryla verilmeye allmtr. Yarlk Muhteva bakmndan hann emir ve isteklerini ieren bir mektup tr olan yarlk12 Altnordudan nce Moollar devrinde de kullanlmtr. zellikle Mool hkmdarlar kendi tbiiyetindeki devletlerin hkmdarlarna gnderdikleri mektuplar yarlk olarak adlandrmlardr. Bu yzden de emir

1458

mahiyetindeki yarlklar sadece belirli gteki bir hkmdar tarafndan ona tbi olan veya ondan daha alt seviyedeki hkmdarlara gnderilebilirdi. Yarlklar muhteva olarak diplomatik ve tarhanlk yarlklar olmak zere iki grupta deerlendirmek gerekir. Daha ok diplomasiyle ilgili olarak yabanc hkmdarlara gnderilenler ile yine emir mahiyetini tayan i yazmalardaki dier yarlklar da diplomatik yarlk olarak deerlendirilir. Altnordu kanlaryasndaki mevcut yarlklarn byk ounluu tarhanlk yarl olup az sayda diplomatik yarlk elimizde mevcuttur. Bunlar iinde Altnorduya ait en eski tarihli diplomatik yarlk, 1393 ylnda Toktam Han tarafndan Lehistan-Litvanya Kral Yagaylaya gnderdii yarlktr. Bunun yannda Altnordu sahasnda bilinen en eski tarihli Trke belge 1381 tarihli Toktam Hann Bik Hac adl bir ahsa verdii tarhanlk yarldr. Hann istedii kii veya kurumlara verdii ve sahibine her trl vergi ve devlet hizmetinden muafiyet salayan, geni madd imkn ve imtiyazlar veren yarlklar Tarhanlk yarlklar adn alr. Tarhan olan kimseler her eit i ve hizmet ykmllnden ve vergilerden kurtuluyordu. Han tarafndan verilen tarhanlk hakk tarhanlk yarl ile onaylanyordu. Altnordu sahasna ait yarlklarn byk bir ounluu kii ve kurumlara bu tip imtiyazlar salayan tarhanlk yarlklardr. Tarhanlk nesilden nesile geen bir kurum olarak kkleri olduka eskiye dayanmaktadr. Eski Trklerde kiilere belirli vergilerden ve hizmetlerden muafiyet salayan, belirli ykmllklerden muaf tutan byle bir messesenin iareti yoktur. Bununla birlikte Gktrk Devletinde de mevcut olan tarhan nvan, Altnordudaki imtiyazl snfa dhil olan tarhanlk ile ayn mahiyette deildir. Tarhanlar zellikle Moollar Devrinde kendilerine, hkmdar tarafndan soyurgal ad ile verilen ve nesilden nesile intikal eden, vergi muafiyeti salayan, herhangi bir sutan ceza grmeme hakk tanyan yarlklarla imtiyazl hle getiler.13 Moollar Devrinde canlanan tarhanlk, ziraat ve arazi feodalleri olarak deil, bir nevi baronluk olarak devlete byk hizmetleri dokunan yksek memurlara, arazi sahiplerine, tccarlara verilen bir eref rtbesi olarak yer ald.14 Altnordu sahasna ait tarhanlk yarlklar iinde, Rus kiliselerine ve Rus ruhanlerine verilen ve onlara belirli imtiyazlar salayan tarhanlk yarlklar nemli bir yer tutar. Altnordu Hanlnn kuruluundan sonra Rusyada bulunan birok Rus prenslii hanla harala tbi oldu. Ruslar, bu madd ykmllkleri yannda Moollarn kendi zel vergi sistemlerini de tandlar. Altnordu hanlar tm Rus knezliklerindeki Rus nfusunu tespit ederek, vergi sistemini nfusa gre belirlemi ve Ruslar iin farkl bir vergi sistemi getirmitir. Bunun yannda Altnordu hanlar, Rus Ortodoks kilisesine ve rahiplerine vergi muafiyeti ve belirli imtiyazlar veren tarhanlk yarlklar ile tarhanlk unvann da ihsan etmilerdir. Tarhanlk kurumu, sadece Mool uluslarnda deil, Orta a Rusyasnda da byk nem tamtr. Altnordu hanlar tarafndan balanan tarhanlklar ile Rus kiliselerinin gc ve nfuzu byk lde artmtr. Mool hkimiyeti dneminde Rus kilisesi varln daima srdrm ve ald imtiyazl tarhanlk nvanlaryla gcne g katmtr. Cengiz mparatorluunda tm dinler byk bir msamaha ile karland iin ruhanler her zaman himaye edilmitir. Rus kiliselerine verilen bu imtiyazlarla, Rus kltrn muhafaza eden en

1459

nemli kurumun gelimesine ve ilerlenmesine imkn verilmi oldu. Cengizle balayan bu uygulama Altnorduda da devam etmitir. Rus kiliselerine verilen imtiyazlar gsteren ve bugn elimizde sadece Rusa tercmeleri bulunan alt yarlk bunun ak bir gstergesidir. Bu alt belge, Orta a Rusyasndaki kilise gcnn ykseliindeki almalarda, ayrca yine vergi muafiyeti messesesinin geliimini tayinde son derece nemlidir.15 Bu yarlklar ile ilgili en nemli almay M. D. Priselkov yapmtr.16 Bu yarlklarn tercmeleri zerinde alan tarihiler, balangta bu tercmelerin orijinallii konusunda tereddt etmilerdir. Bu yzden de bir sre metinlerin gereklii phe ile karlanmtr. Ancak M. D. Priselkov tarafndan yaplan neirde, yarlklarn metinlerinin yeni rekonstrksiyonlar yaplmtr. Bu rekonstrksiyonlu metinlerin, yine benzer zelliklere sahip ince, Moolca ve Trke tarhanlk yarlklar ile mukayesesi yapldnda, orijinallii konusunda pheye yer brakmayacak ekilde slp benzerlii olduu dikkati ekmektedir.17 Bu yarlklarn muhteviyat ve tr ile ilgili tartmalar da vardr. Genel olarak belirli imtiyazlar salad iin tarhanlk yarl olarak adlandrlan bu metinlerin Rus literatrnde himayename (Rus. oxranie gramot) olarak getii belirtilmektedir. Bir Trke verilen tarhanlk nvan ile bir Rus papazna verilen himaye yarl arasndaki farkn byk olduu belirtilmektedir.18 M. D. Priselkov almasnda 6 belgeyi iki yarlk ve drt mektup olarak tasnif etmitir. Sadece Berdi Bek tarafndan verilen belgede yarlk terimi gemektedir. Bununla birlikte yukardaki listede de verilen tm belgelerin belirli muafiyetleri ve imtiyazlar ierdii gz nne alndnda, bunlar tarhanlk yarlklar olarak deerlendirmek mmkndr. Altnorduda Saray ehrinde Rus piskoposluunun varl dikkat ekiyordu. Buradaki Rus ruhanlerinin Altnordunun zellikle Bizans mparatorluu ile olan diplomatik ilikilerinde hizmet ettikleri ve devletin idar tekiltnda dolayl da olsa rol oynadklar grlmektedir. Altnordunun ve yine Rus prensliklerinin himayesi ile geni arazilere sahip olan Rus kilisesinin giriimleriyle, Volgann kuzeyindeki blgelerde Rus manastrlarnn says artm, Rus kolonizasyonu gittike daha geni bir alana yaylmtr.19 Rusyadaki yerleik Slav ve Bizans tesiri yannda Mool-Trk tesiri de n plnda olmutur. ki buuk asrlk Trk-Mool hkimiyetinin Rus toplumuna hem siyasi hem de sosyal, kltrel ve iktisadi alanlarda nemli tesirleri olduu aktr. zellikle sosyal hayatta, st snf Rus tabakasnda Trk-Moollarla olan evliliklerde nemli ailelerin Trk-Tatarlatklar dikkati eker. Rus tarihi iinde yer alan birok Trk kkenli aile, Trk devlet tekilt sisteminin Moskova knezliinde bizzat uygulanmasn salayarak, bu knezliin dier knezlikler arasndan syrlarak ykselmesinde ve Rus mparatorluunun temellerinin atlmasnda nemli rol oynamtr. Yine Trk hkimiyetinin tesirini Ruslarn iktisad ve mal alanlarnda da tespit etmek mmkndr. zellikle Rus vergi ve para sisteminin oluumunda Trk-Mool sisteminin nemli rol olduunu bugn Rusadaki baz iktisad terimlerin Trke kkenli olmas gstermektedir.20 Yarlklar, muhteviyatna gre eitli slplarla kaleme alnmtr. Yarlklarn slp zelliklerinin eitlenmesinde, yazld dnemin siyas ve kltrel durumu, yarln konusu ve yazl amac nemli etken olmutur. Bununla birlikte Altnordu dhilinde dnldnde uzun bir sreyi kapsayan bu

1460

yazma gelenei iinde yarlklarn belirli bir slp ile kaleme alnd ve bu slp yapsnn byk lde muhafaza edildii grlr. Altnordunun zellikle ilk dnemlerine ait belgelerin slbu, zellikle Osmanl diplomatikasnda klsikleen formle yapsndan daha farkl ve sade idi. Hem diplomatik hem de tarhanlk yarlklarnn slp zelliklerine bakldnda ortak olan en dikkat ekici husus belgenin giri ksmndaki (intitulatio) Szm formldr. Altnordu Han Toktamn Lehistan-Litvanya kral Yagaylaya gnderdii 1393 tarihli diplomatik yarlk, Toktam szm Yagaylaga ibaresi ile balamaktadr. Ayn ekilde 1397 tarihli Temir-Kutluk Hann tarhanlk yarlnda Temir Kutlug szm; 1453 tarihli Hac Girey Hana ait tarhanlk yarlnda Haci Girey szm; 1467 tarihli Mengli Girey tarhanlk yarlnda Mengli Girey szm ibareleri gemektedir. Bu kk olduka eskiye dayanan formle yap sayg ve davet ieren bir ibaredir. Szm, Szmz formlnn bu Trk belgelerinde harf anlamyla kullanlmas, Timur ve haleflerinin divanlarndan kalma resm bir yazma gelenei olarak kabul edilir. Ancak bu gelenek Cengizin halefleri olan dier Trk devletlerinin hanlarna gememitir. Bu szm (~ szmz) tabiri, 15 ve 16. yzyllarda Fars kltrnn etkisinde kalan hkmdarlarn belgelerinde standart bir forml olarak kullanlmtr. Ayn forml, Farsa ile yazlm Fars, Grc ve Ermeni belgelerinde de grmek mmkndr.21 Osmanl-Trk diplomatikas uzman L. Fekete szm ~ szmz tabirini Osmanl belgelerindeki turaya tekabl eden grafik bir sembol olarak dnmtr.22 Altnordu yazma geleneine uygun olarak belgelerde, bitiin hitap ettii kiinin adnn getii intitulatio ksmndan sonra gelen satrlar ierden yazlr. 1428 tarihinde Ulu Muhammed Hann Osmanl padiah II. Murada gnderdii bitikte inscriptiodan sonra gelen satr ie alnmtr. Altnorduya ait eski tarihli Arap harfli bu belge dnda Uygur yazsyla yazlm 1393 tarihli Toktam Han yarl ile 1397 tarihli Temir-Kutluk Han yarlnda da ilk satrdan sonra gelen Toktam yarlnda 4, Temir-Kutluk yarlnda iki satr ierden yazlmtr. Toktam yarlnda satrlarn ieri ekildii ksmlarda Altnorduya has kf yazl al tamga bulunmaktadr. Satr atlama, boluk brakma, yaz hizasnda ierden balama bir Mool resm yazma geleneine ait bir slp zelliidir. Bu gelenek ran yazmalarnda da mevcuttur. Bu atlama 2-3 satr kadardr. Osmanl yazmalarnda bu usl yoktur. Altnorduda belge iinde nemli bir eyin vurgulanmasnda bavurulan yntemlerden biri olan bu i satrdan yazma stili yannda, kimi zaman bu satrlarn nemini vurgulamak iin yaldzla yazld da grlr.23 Yarlklarda bu formle yapdan hemen sonra yarln verildii kiinin veya zellikle tarhanlk yarlklarnda yarln muhatap olaca kiilerin adlar yer alr. Tarhanlk yarlklarnda belirli meslek gruplarnn adlarnn sraland blm olan inscriptio, hemen hemen tm tarhanlk yarlklarnda ayn stilde verilmektedir. Altnordunun asker ve idar meslek gruplar hakknda zengin bilgiler ieren tarhanlk yarlklarnda bu meslek gruplar e ayrlr: Asker, idare mensuplar; ruhanler, memleketin veya eyaletin dahil ilerine bakan memurlar; nakliyat veya hareket ilerine bakan memurlar.24 rnein Altnorduya ait en eski tarhanlk yarlklarndan biri olan 1397 tarihli Temir-Kutluk yarlnda bu grubu bir arada grmek mmkndr: o] kol sol koln] oglanlarga, tmen Edig balg mi] yz on

1461

beglerige, iki kentlerini] kazi mftileriga, meayih sufileriga, divan bitikileri]e, tamga tartnaklarga, yortar ileni yolavlarga, bkevl totkavullarga, yam ssniler, ku barslarga, kemei kprkilerge sa kol ve sol kolun prenslerine, tmen beyi Edig nderliinde biz, yz, on beylerine, iteki kentlerin kad ve mftlerine, eyhler ve sofularna, divan katiplerine, gmrk ve kantar memurlarna, hzl gidip gelen (svari) (?), temsilci ve klavuzlarna, ordu muhafzlar ve hudut, yol muhafzlarna, postac ve erzaklar, ku ve arslan bakclarna, gemici ve kprclere.25 Ayn ekilde 1453 tarihli Hac Girey Han yarlnda da ayn meslek gruplar sralanmtr: o ulug ulusn] tmen mi] yz on oglanlar begleri]e basa krm tmenini bilgen iminek balg daruga begleri]e basa krk yerinni] ah merdan balg daruga begleri]e, halil balg yz begleri]e, sadat- ulvileri]e mfti mderrisleri]e, kazi muhtesibleri]e, meayih sufileri]e, divan bitkeileri]e, ulu tamga stinde turgan ahmed hoca hacike balg tamga tartnaklar]a basa krk yiti yerni] Te]ri Birdi balg tamga tartnaklar]a, hazirni] anbarlar]a, yafta yasaklar]a, msemma kalanlar]a, bkevl erileri]e, totkavul, kabak, karavullar]a O ulu ulusun tmen, bin, yz, on prens ve beylerine ve dahi Krmn tmenini bilen minek bata olmak zere eyalet amirleri (vali), beylerine ve dahi Krkyerin ahmerdan bata olmak zere eyalet amirleri beylere, Halil bata olmak zere yz beylerine, yce seyyitlere, mft ve mderrislerine, kad ve ceza amirlerine, eyhler ve sofularna, divan katiplerine, byk tamga zerinde duran Ahmed Hoca, Hacike bata olmak zere gmrk ve kantar memurlarna ve dahi Krkyedi yerin Tengri Birdi bata olmak zere gmrk ve kantar memurlarna, hazine anbarclarna, vergi tellli ve vergi memurlarna, toprak vergicilerine, ordu muhafz askerlerine, hudut ve yol muhafzlarna.26 Baz tarhanlk yarlklarnda bu memuriyetlerin hepsi sralanrken, baz yarlklarda sadece bir ksmna yer verilmektedir. Hac Girey Han yarlndaki meslek gruplar yukarda verilen ana grubu kapsaml bir ekilde ihtiva etmektedir. Tarhanlk yarlklarnda bu ksmdan sonra gelen blmlerde hann, tarHanln verilmesi ile ilgili emir ve hkmleri sralanr. Bu ksm, zellikle vergi muafiyeti ile ilgili olarak geen ve Altnordunun iktisad hayatyla ilgili zengin bir malzeme sunar. Dispositio adn alan bu blmden sonra hann emir ve yasaklarna uymayanlara kar uyarlarn yapld sanctio et corroboratio ksm yer alr. Daha sonra da genellikle Altnordu yarlklarnda ya sadece eski 12 Hayvanl Trk Takvimi ya da 12 Hayvanl Trk Takvimi ile Hicr Takvimin bir arada kullanlarak yazld tarih ile belgenin yazld yer ad verilir (datatio ve locus). Yarlklarda belgenin kf yazyla yazlm Altnordu kanlaryasna ait, yarln bir nevi tasdik iareti olan, resmiyetini gsteren al veya altn tamgalar kullanlr. Soyurgal Kiilere belirli imtiyazlar salayan tarhanlk yarlklarnn yannda, Altnordu diplomatikasnda rneklerini tespit ettiimiz soyurgal yarlklar da vardr. Kelime kk ince olduu dnlen Eski Trke metinlerde ska, daha ok bir teknik terim olarak rastlanan soyurga-ihsan etmek, ihsanda bulunmak fiilinden tremi soyurgal teriminin kelime anlam ihsandr. Soyurga-fiili Uygur Budist ve Maniheist eserlerde acmak, merhamet etmek anlamlaryla geer. Orta Trke dnemi eserlerinde de ayn anlamda fiili tespit etmek mmkndr. Bunun yannda zellikle Harezm, Kpak ve aatay sahasnda soyurg/ka-fiili ihsan etmek, hediye ve nimet vermek anlamlarn da kazanmtr.27

1462

Soyurka-fiilinden mtak soyurgal kelimesi Moolcada teknik bir terim olarak irs vergiden muafiyet; Orta ada feodal dnemde bir askere veya subaya savata hizmeti karlnda verilen ve ona gelir getiren, miras braklabilen toprak, timar anlamyla kullanlmtr. Bir eit toprak mlkiyeti ile alakal teknik bir terim olan soyurgal, muhtemelen Moolcadan Trkeye gemitir.28 Altnorduda da soyurgal ayn anlamda teknik bir terim olarak kullanlmtr. Trk devlet tekilt iinde gerek asker gerekse siyas bakmdan hizmet etmi yksek rtbeli askerlere ve devlet adamlarna baarlarnn karl mkfat olarak emlk ve araz verilmekte idi. Trkede kopi teknik terimi ile adlandrlan bu sistem Seluklularda ikta-i temlik adn almtr. Ayn ekilde Osmanl Devletinin toprak dzeni iinde de ikta, dirlik ve timar usulleri kullanlmaktayd. kta ve timarlar, Trk-Mool uluslarnda soyurgal terimi ile karlanmtr.29 Altnorduda meskn yerlerdeki, konar-ger bir hayat tarz sren byk toprak ve hayvan srs sahipleri, soyurgal sistemi ile birok imtiyaz kazanmlard. 14. yzyl sonunda Orta Asyada soyurgal sistemi, artk hkim bir toprak mlkiyeti eklini almtr. 15. yzylda soyurgal terimi arazi anlamnda kullanlmtr. Soyurgal olarak bir araziyi veya bir eyaleti alan kimse, o zamana kadar han veya sultan hazinesine verilen btn vergileri alma hakkn kazanyordu. Ayrca soyurgal sisteminin bir baka nemli zellii de bu imtiyazn nesilden nesile gemesiydi. 14. yzyln son yarsnda Orta Asyada Altnordu bata olmak zere birok Trk devletinde byle soyurgallar datlmtr. Mool Devletinde ve zellikle Altnorduda han, zerinde yaayan kyllerle beraber geni topraklar soyurgal suretiyle veriyor ve ok defa soyurgal yarlklarna tarhanlk yarlklar da eklenerek, buradaki halk btn vergilerden veya birok vergiden muaf tutuluyordu. Altnorduda soyurgal ve tarhan terimlerinin bir arada getii tarhanlk yarlklar da vardr. rnein 1397 tarihli Temir Kutluk yarlnda Muhammed bizni] soyurgal bolup tarhan bolup tursun tidimiz30; 1453 tarihli Hac Girey yarlnda Engrl Mahmud olu Hekim Yahyaga soyurgal bolup tarhan bolsun tidimiz31; 1467 tarihli Mengli Girey yarlnda bu yarlgn tutup turgan hoca beg (ke) bizi] soyurgal bolup tarhan bolsun tidk32; 1467-1479 tarihli brahim Han yarlnda soyurgal szm huday rzas n Muhammed resulullah efaati n bu ksz ogul tul hatunn azad tarhan bolsun tidk33 eklinde ayn ifadelerde, her iki terim de bir arada kullanlmtr. Bitik eitli konularda bilgi alp vermek iin hanlarn, padiahlarn birbirlerine veya bakalarna gnderdikleri, emir mahiyeti tamayan diplomatik mektuplara bitik ad verilir. Biti-yazmak fiilinden tremi olan bitik34 teknik bir terim olarak Altnordu, Krm ve Kazan resm yazmalarnda kullanlmtr. Bitik, muhtemelen zellikle divan ktiplii grevlerinde nemli rol oynayan Trk-Uygurlar tarafndan Mool resm yazma geleneine sokulmu, oradan da lhanl ve Altnordu sahasnda yaygn kullanlan bir teknik terim zelliini almtr. Seluklu ve Beylikler dneminde de biti ve bitik kelimeleri ferman, berat anlamnda oka kullanlmtr.35 Trk dilinin tm devrelerinde kitap, mektup, yaz gibi eitli anlamlarda geen terim, Osmanl sahasnda da belirli bir dneme kadar kullanlmtr. Osmanllarn ilk dnemlerinde berat, ferman ve mlkname gibi terimler biti olarak

1463

adlandrlmtr. Bununla birlikte Osmanl ariv belgelerine gre bitik teknik teriminin Kanun Sultan Sleyman zamanna kadar kullanld, 16. yzyldan itibaren de bu terime rastlanmad anlalmaktadr.36 Altnordu, Krm ve Kazan sahasnda mektup iin kullanlan bitik terimi yannda biti-, bitil-fiilleri de diplomatik mektuplarda yazmak, yazlmak iin kullanlmtr. Altnorduya ait 1428 tarihli Ulu Muhammed Han Bitii, Osmanl padiah II. Murada kendisinin tahta ktn bildirmek, dmanlarn yendiini sylemek ve iyi dileklerini belirtmek iin yazlmtr. Belgenin 18. satrnda bitig selam yduk ibaresinde geen bitik terimi baz mektuplarda kullanlm bazlarnda ise kullanlmamtr. Bunun yannda zellikle Osmanl tbiiyeti sonrasndaki Krm Hanlndaki diplomatik yazmalarda zellikle belirli istek ve ricalar dolaysyla yazlan bitiklerde tahiyyet-name selam mektubu tabiri dikkati ekmektedir. 1469 ve 1475 tarihlerinde Mengli Girey Han tarafndan Fatihe gnderilen bitiklerde tahiyyet-name irsal klnd ibaresi gemektedir.37 Bitiklerin yarlklardan daha farkl bir slp ile yazldn sylemek mmkndr. Altnordu, Krm ve Kazan sahasnda yazlm olan bitiklerin slp ve dil bakmndan dnemine gre eitlendii dikkati eker. Altnordunun ilk devirlerine ait bitiklerin daha sade bir dil ve slpla kaleme alnd grlr. Bununla birlikte zellikle dildeki Arapa ve Farsa kelimelerin, bitiklerin diline yansmas ve buna bal olarak da yazma dilinin gittike daha ssl ve sanatl ifadelerle dolmas, 15. yzyl sonlarna doru Altnordu diplomasi dilini arlatrmtr. Altnordu diplomatikasna ait Osmanl padiahlarna yazlan bitiklerin byk bir ksmnda bu ar dil ve slp dikkati eker. zellikle Osmanl Devletine olan tbiiyetin Altnordu resm yazma geleneini hem slp hem de dil ynnden byk lde etkiledii grlmektedir. Osmanl yazmalarndaki formle yaplarn, belirli ksmlardaki kalp ifadelerin aynen Altnordu yazmalarnda da kullanlmas, Osmanl tesirini daha da ak gstermektedir. Bu slp, zellikle Krm hanlarnn Osmanl padiahlarnn himayesini talep etmeleri dorultusunda, ballklarn gsterme gayesiyle, bir nevi diplomasi siyasetinin sonucu olarak da deerlendirilebilecei gibi, Osmanl kltrnn ve dilinin bu topluma kuvvetli bir ekilde sirayet etmesiyle de izah edilebilir. Osmanl yazma geleneinde bitik tarz mektuplardaki mukaddime ksmndaki elkapta (intitulatio) hkmdarn tm nvanlar olduka uzun ve sanatl bir biimde verilir. Ayn tarz zellikle Krm sahasna ait bitiklerde grmek mmkndr.38 Yine bu bitiklerdeki tarih, (datatio) ksmnda Osmanlda olduu gibi belirli Arapa kalp ifadelerle sadece Hicr Takvimle verilmitir. Bu devir bitiklerde 12 Hayvanl Trk Takvimi kullanlmamtr. Bitikleri yazan grevli kiiler bitiki, bitkei39 olarak adlandrlrd. Bitikiler Altnordunun siyas tekilt iinde nemli yer tutan divanlarda grev yaparlard. Divan bitikilii Altnorduda nemli bir idar grev idi. zellikle tarhanlk yarlklarnda derecelerine gre sralanan meslek gruplar iinde divan bitikilii en n sralarda gelmekteydi. lhanl devlet tekiltnda da devletin resm belgelerini yazan ve bunlar deftere kaydedenlere bitiki ve ktip anlamnda bah ad verilirdi.40 Uygur metinlerinde Budist rahip olarak geen bah, Mool ve halefi devletlerde Mslmanln kabulnden

1464

sonra Uygur harflerini ve edeb Trk ve Mool dillerini bilen ktip anlamnda, 16. yzylda ise hekim, cerrah anlamnda kullanlmtr. Bah 14. yzyldan balayarak Mool geleneini srdren Celyirliler, Timurlular ile Kazan ve Krm Hanlklarnda ve Babrllerde ktip manasnda kullanlmtr.41 Divanlarda yer alan bitiki ve bahlar pekok dili yazp konuabiliyorlard. lhanllarda bitiki ve bahlarn yazdklar yarlk ve bitiklerin, gnderilecek milletlerin dil ve yazsyla yazlmas mecbur idi. lhanllarda bahlarn, bitikilerin mevkice en itibarl olan lhanl hkmdarnn bizzat yannda bulunup Mool hkmlerini yazan veya yazdran Mool ahkm ktibi idi.42 Altnordu yarlk ve bitiklerinde kimi zaman tarih verilmesinden sonra bitii veya yarl yazan kii de zikredilmektedir. rnein 1453 tarihli Hac Girey Han yarlnn sonunda Mevlana sadr- Cihan tnd, Ali bah bitidi 43, brahim Han yarlnda hac kurban hafz bitidi 44 gibi ifadeler de yer almaktadr. Belgelerde Kullanlan Tamga, Nian, Mhr ve Payzalar Altnordu resm yazmalarnda yarlk ve bitiklere tasdik iin vurulan zel al veya altn yaldzl tamgalar vard.45 Belgenin resmiyetini salayan bu kare biiminde, kf yazyla yazl hann adn ve nvann ieren tamgalarn kkeni Uygur muhitine kadar uzanr. Uygur tamgasnn biimi hendes ve dikdrtgendir. Krmz mrekkeple baslan, yarlk ve bitiklerde al tamgalg gibi ifadelerle geen tamgalar yannda, bir nevi tasdik anlam ieren, altn nian ve payza da kullanlmtr. Nitekim 1397 tarihli Temir Kutluk, 1453 tarihli Hac Girey Han ve 1467 tarihli Mengli Girey Han tarhanlk yarlklarnda altun nianlg al tamgalg yarlg ibaresi gemektedir.46 Genellikle muhteviyat ve byklkleri ayn olan bu tamgalarn bir ksm, 1393 tarihli Toktam Han yarlndaki gibi sa st keye vurulmakta, bir ksm ise 1428 tarihli Ulu Muhammed Han bitiinde olduu gibi bata ve sonda olmak zere birden ok yere baslmakta idi. Toktam Hann ve ondan sonraki Altnordu hanlarnn yarlklarnda grlen drt keli mhr, murabba Mool mhrlerinden yaz forml itibaryla ok farkl olmakla birlikte, d zellikler bakmndan benzerliini muhafaza etmektedir. Toktam Hann 1381 tarihli yarlnda al tamga ve altn nian bir arada yer almaktadr. Toktamn Kral Yagaylaya gnderdii 1393 tarihli diplomatik yarlkta ise drt ke altn bir mhrn izi grlmekte ve bitiin son ksmnda yalnz altn nianlg yarlg ibaresi gemekte, al tamga terimi gememektedir.47 Al tamga, krmz mrekkeple baslan drt ke bir basknn brakt izdir. Resm hkm ve yazmalarda bu tamga kullanlmtr. Altn nian ise yarln banda din bir dstur ile hann ismini tayan bir yazdr. Yarln iinde bulunan ve altn yazyla yazlan han ismi de belki bu terime dhildir. Altnordu hanlarndan Rus metropolitlerine verilen yarlklardan Berdi Bek ve Tlek Hann yarlklarnda, son ksmlarnda yalnz al tamga zikredilmektedir. Taytulu Hatunun (Taydula) verdii yarlkta da son ksmda yalnz nian vardr. Burada nian kelimesinin sfat olarak altn kelimesi gememektedir. 16. yzyl balangcnda al tamga terimi bir nevi devlet mhr, altn nian ise el ile yazlan altn tura veya han ifresiydi.48 in geleneinden Trk-Mool devletlerine geen payza49 baz imtiyaz ve haklara sahip olduuna dair hkmdar namna verilen yazl (demir, gm veya altndan ya da aatan) itimat

1465

levhas (< in. paiz) lhanllar bata olmak zere Altnorduda ve devamnda kurulan hanlklarda kullanlmtr. Altnordu yarlklarnda han tasdii olarak altn nian, tamga yannda hana ait payzalar da yaygn olarak yer almtr. 1381 tarihli Toktam Han yarlnda geen payza yarlglg tarhan ibaresi, yine yarlklarda sk rastlanan ve bir nevi onay cmlesi olan altun nianlg yarlg, al tamgalg yarlk ifadeleri ile benzer bir yapda olup bir eit tasdik iaretidir. A.N. Samoylovi, Altnordu yarlklarnda geen payza teriminin eitli dnemlerdeki kullanmlaryla anlam ve muhteva olarak eitlendiini; itimat levhas, drt ke mhr, asma mhr olarak ve yarln kendisini ifade etmek iin kullanldn syler.50 Altnordu hanlarna ait kf yazyla yazlm kare tamgalarn, i ie gemi bir ereve grnmndeki ilk erevesinde kelime-i tevhid gibi ilah szler ile hann ad yer alr. Orta erevede hann ad ve iar verilir. Ayrca tamgann tam ortasnda hana ait zel bir iaret olan tamga yer almaktadr. Bununla birlikte bu zel tamgalar her Altnordu yarl niannda yer almaz. Bu tamgalara Altnordu sikkelerinde de rastlanmaktadr. Altnorduda 16. yzyldan daha sonraki dnemlerde badem eklindeki tamgalar dikkati ekmektedir. Metal zerine badem ekli verilerek ate isinde islendirme suretiyle baslan bu tamgalar Osmanl mhrlerine benzemektedir.51 Altnordu yazmalarnda en ok kullanlan tamga, kare, kf yazl tamgalar olmutur. Moollarn ve Trklerin yarlk ve bitiklerdeki tamgalar, Anadolu Beylikleri ile Akkoyunlu ve Karakoyunlu fermanlarnda da kullanlmtr. Ayrca yarlk ve bitikler zerinde alan A. N. Kurat, genellikle kf hatla yazlan bu tamgalarn Msr Memlklerinde de kullanldn belirtmektedir52. Osmanl mparatorluu Dneminde ise tamga yerine, ferman ve beratlarda tura kullanlmtr. Tamga, II. Murad dneminde sikkelerde ve baz silhlarda yer almtr.53 Altnordu yarlk ve bitiklerinde al tamga, altn tamga yannda kk (mavi) tamga ve kara tamga gibi tamga eitleri de kullanlmtr. Altnordu belgelerinden 1381 tarihli Toktam yarlnda, 1459 tarihli Hac Girey Han, 1467 tarihli Mengli Girey Han, 1524 tarihli Saadet Girey Han, 1523 tarihli Sahip Girey Han tarhanlk yarlklarnda, 1550 tarihli Sahip Girey Han soyurgal yarlnda al tamga; 1393 tarihli Toktam Han yarlnda, 1428 tarihli Ulu Muhammed Han bitiinde, 1485 tarihli Mengli Girey Han tarhanlk yarlnda, 1520 tarihli Muhammed Girey Han bitiinde ise altn tamga kullanlmtr. Bunun yannda 1475-76 tarihli Mengli Girey Han bitiinde kk (mavi) tamga, 1466 tarihli Mahmud Han bitiinde ise kara tamga kullanlmtr.54 1 Mustafa Kafal, Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul niv.

Edebiyat Fakltesi Yayn no. 2085, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1976, s. 149. 2 Istvn Vsry, Az Arany Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma

Trsasg, Budapest 1987, s. 20-21.

1466

Mool diplomatikas iin bkz. A. P. Grigorev, Mongolskaya Diplomatika XIII-XV vv

(ingizidskie jalovanne gramot), zdatelstvo Leningradskogo Universiteta, Leningrad 1978. 4 Istvn Vsry, Az Arany Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma

Trsasg, Budapest 1987, s. 22-23. 5 6 M. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, tken yayn evi, stanbul 1986, s. 298-299. Jan Reychman, A. Zajaczkowski, Osmanl Trk Diplomatikas El Kitab, ev. Mehmet

Fethi Atay, T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Daire Bakanl yayn nu: 10, stanbul 1993, s. 177. 7 8 M. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, tken yaynevi, stanbul 1986, s. 299. M. Fuat Kprl, Bibliyografya Tenkidiyle-Altnorduya Ait Yeni Aratrmalar, Belleten

V/19, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1941, s. 398. 9 M. A. Usmanov, Jalovanne Akt Djuieva Ulusa XIV-XVI vv, zdatelstvo Kazanskogo

Universiteta, Kazan 1979. 10 Istvn Vsry, Az Arany Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma

Trsasg, Budapest 1987, s. 22-23. 11 12 Istvn Vsry, a.g.e., s. 12-17. Kelimenin etimolojisi ile ilgili bkz. ED966b yarlg; TMEN IV1849 yarlg; zyetgin, A. Melek,

a.g.e., s. 73-74. Ayrca bkz. Vsry, Istvn, a.g.e., s. 23-27. 13 14 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, tken Neriyat, stanbul 1997, s. 243. A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

Yaynlar: 1534, Enderun Kitabevi, 3. Bask, stanbul 1981, s. 97. 15 H. F. Schurmann, Mongolian Tributary Practices of The Thirteenth Century, Harvard

Journal of Asiatic. Studies, Volume 19, ssue 3/4 (Dec., 1956), s. 353-355. 16 M. D. Priselkov, Xanskie Yarlki Russkim Mitropolitam, Tipografiya Naunoe Delo Zagorodny pr. 74, Petrograd, 1916, 116s. 17 18 H. F. Schurmann, a.g.m., s. 341. Hasan Ortekin, Birinci Mengli Girey Han Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. IV, stanbul

1934, s. 100.

1467

19

Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, Trk Tarihi Kurumu

Basmevi, Ankara 1948, s. 132-133. 20 21 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 135-139. Jan Reychman, A. Zajaczkowski, Osmanl Trk Diplomatikas El Kitab, ev. Mehmet

Fethi Atay, T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Daire Bakanl yayn nu: 10, stanbul 1993, s. 179. 22 23 Jan Reychman, A. Zjaczkowski, a.g.e., s. 179. Istvn Vsry, Az Arany Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma

Trsasg, Budapest 1987, s. 67. 24 Hasan Abdullaholu, Temir Kutluk Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. III, (1926-1933),

stanbul, s. 209. 25 A. Melek zyetgin, Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp

ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara, 1996, s. 106, 136. 26 A. Melek zyetgin, Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp

ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara, 1996, s. 112-113, 143. 27 Sir G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford,

1972, 556a (ED). 28 G. Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, 4 c., Wiesbaden,

(1963-75), 1963, I. C, s. 351-353 (TMEN). 29 A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

Yaynlar: 1534, Enderun Kitabevi, 3. Bask, stanbul 1981, s. 287. 30 s. 106. 31 32 33 A. Melek zyetgin, a.g.e., s. 114. A. Melek zyetgin, a.g.e., s. 115. A. Melek zyetgin,a.g.e., s. 129. A. Melek zyetgin, Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp

ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara, 1996,

1468

34

Etimolojisi iin bkz. Clauson ED299b, Doerfer TMEN I 717; A. Melek zyetgin, a.g.e., 74-

75. Ayrca bkz., Istvn Vsry a.g.e., s. 23-27. 35 225. 36 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I. C., Milli Eitim Mehmet pirli, Bitik, Trk Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, C. VI, stanbul 1992, s.

Basmevi, stanbul 1983, s. 237; Mehmet pirli, a.g.m., s. 225. 37 A. Melek zyetgin, Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp

ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara, 1996, s. 117-118. 38 A. Melek zyetgin, Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp

ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara, 1996, s. 91-93. 39 Istvn Vsry, Az Arany Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma

Trsasg, Budapest 1987, s. 29-38. 40 225. 41 s. 520-521. 42 219-220. 43 44 45 A. Melek zyetgin, a.g.e., s. 115. A. Melek zyetgin, a.g.e.,s. 130. Daha geni bilgi iin bkz. Istvn Vsry, a.g.e., s. 46-61; M. A. Usmanov, Jalovanne Akt . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Orhan F. Kprl, Bah, Trk Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, C. IV, stanbul 1991, Mehmet pirli, Bitik, Trk Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, C. VI, stanbul 1992, s.

Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar VIII. Dizi-Sa. 10a2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988,

Djuieva Ulusa XIV-XVI vv, zdatelstvo Kazanskogo Universiteta, Kazan 1979, s. 140-167. 46 A. Melek zyetgin, Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp

ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara, 1996, s. 107, 116. 47 A. N. Samoylovi, Cucu Ulusunda Payza ve Baysaya Dair, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi

Mecmuas, C. II, 1932-39, stanbul-Brhaneddin Matbaas, 1939, s. 60-62.

1469

48 49

A. N. Samoylovi, a.g.e., s. 60-61. G. Doerfer, p#yza Tfelchen mit einer Inschrift des Chans als Ausweis von

Autorittstrgern kelimesinin inceden Moolcaya ve Moolcadan da Trkeye getiini syler. Yine G. Doerfer, kelimenin modern Trk dili sahasnda Tuva Trkesinde bayza pograniny stolb olarak yaadn kaydeder (TMEN I, 116). inde Tang ve Sung hanedan devrinde kullanlan payzann en youn olarak getii devir indeki Mool devri olan Yan dnemidir (Uzunarl, 1988: 202-203n). Marco Polo, Kubilay devrine ait bilgiler verdii seyahatnamesinde, asker tekilt iinde zellikle terf eden askerlere verilen hediyeler ile birlikte genel bir det olarak nfuz ve asalet simgesi olan levhalarn, yani payzalarn verildiinden bahsetmektedir. Marco Polo, bu dllendirmede, yzbalara gm, binbalara altn veya altn yaldzl gm, onbin askere kumanda edene ise zerinde aslan ba olan altn payza verildiini kaydeder (Ortekin 1939: 67). 50 A. N. Samoylovi, a.g.e., s. 63-64; daha geni bilgi iin bkz. Istvn Vsry, Az Arany

Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma Trsasg, Budapest 1987, s. 61-66. 51 M. A. Usmanov, Jalovanne Akt Djuieva Ulusa XIV-XVI vv, zdatelstvo Kazanskogo

Universiteta, Kazan 1979, s. 140-167. 52 Akdes Nimet Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altnordu, Krm ve Trkistan

Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, Burhaneddin Matbaas, stanbul 1940, s. 15. 53 O. Akorakl, smail Otar, Krmda Tatar Tamgalar, Yay. hazrlayan: nver Sel, Krm

Dergisi Kltr yayn, Ankara, 1996, s. 11. 54 Istvn Vsry, Az Arany Horda Kancellrya, Keleti rtekezsek 3., Krsi Csoma

Trsasg, Budapest 1987, s. 54. ABDULLAHOLU, Hasan, (1926-1933). Temir Kutluk Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. III, stanbul, 207-219. BATTAL, Abdullah., (1926). Kazan Yurdunda Bulunmu Tarih Bir Vesika: Sahip Girey Han Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. II., 85-101. BEREZN, I. N., (1850). Chanskie Yarlki I. Yarlk Tochtam Chana k Yagaylu, Kazan. (1850). Vnutrennee Ustroystvo Zolotoy Ord (Po hanskim yarlkam), SPb. (1852). Tarhanne Yarlki danne zanami Zolotoy Ord russkomu duhovenstvu, Kazanskie gubernskie vedomosti, No: 22. (1872). Yarlki Krmskix Hanov Mengli Girey i Muhammed Girey, Zapiski Odessokogo Obestva storii i Drevnostey, T. 8 1872, Prilojenie No: 22, 10-23.

1470

(1872) Tarhanne Yarlki Krmskix hanov, ZOOD, T. 8, Prilojenie no: 22, 1-9. CLAUSON, Sir G., (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford (ED). DESMON, C., (1887). Trattato dei Genovesi col chan dei Tartari nel 1380-1381 scritto in lingua volgare, Archivio Storico Italian Hammer-o, quarta serie, XX, 161-165. DOERFER, G., (1963-75). Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, 4 c., Wiesbaden (TMEN). ED: Bkz. CLAUSON (1972). GRGORYEV, V., (O. Ya. YARTSOV), (1844). Yarlki Toktama i Seadet Gireya, Zapiski Odesskogo Obestva storii i Drevnostey, T. 1, 337-346. (1842). O Dostovernosti Yarlkov, Dannh Hanami Zolotoy Ord Russkomu duhovenstvu. GRGORYEV, A. P. (1979). Data Vdai Yarlka Toktama, Uene Zapiski Leningradskoy Universiteta, Vostokovedenie 6, Vp. 22, 168-188. (1978). Mongolskaya Diplomatika XIII-XV vv (ingizidskie jalovanne gramot), zdatelstvo Leningradskogo Universiteta, Leningrad. (1981). Pojalovanie v Yarlke Toktama, stonikovedenie i storiya Kultur, Seriya Vostokovedeskix Nauk, Vp. 24, Ueniya Zapiski, No: 405, 126-136. HAMMER-PURGSTALL, J von, (1840). Geschichte der Goldenen Horde in Kiptschak, der Mongolen in Russland, Pesth. (1818). Uigurisches Diplom Kutlugh Timurs vom Jahre 800 (1397) beiligend lithographisch nahgestochen und bersetz, Fundgruben des Orients, VI, b. Wien, 359-363. HALAOLU, Yusuf, Damga, Trk Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, C. 8, 454-455. HALAS-KUN, T., (1949). Philologica III, Kazan Trkesine ait dil yadigarlar, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. VII, 603-644. PRL, Mehmet, (1992). Bitik, Trk Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, C. VI, stanbul, 225. KAFALI, Mustafa, (1976). Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul niv. Edebiyat Fakltesi Yayn no. 2085, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul. KAFESOLU, brahim, (1997). Trk Milli Kltr, tken Neriyat, stanbul.

1471

KPRL, M. Fuat, (1941). Bibliyografya Tenkidiyle-Altnorduya Ait Yeni Aratrmalar, Belleten V/19, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 397-440. (1986). Trk Edebiyat Tarihi, tken Yaynevi, stanbul. KPRL, Orhan F., (1991). Bah, Trk Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, C. IV, stanbul, 520-521. KURAT, Akdes Nimet, (1937). Kazan Han brahim Han Yarl, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Say: 182, Ankara 1972, 354-356. (1940). Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altnordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, Burhaneddin Matbaas, stanbul. (1948). Rusya Tarihi, Balangtan 1917ye Kadar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. KURTOLU, Fevzi, (1937). lk Krm Hanlarnn Mektuplar, Belleten C. I/3-4, 641-655, Levha IX-XVI. LAKOV, F., Sbornik dokumentov po istorii Krmsko-Tatarskogo Zemlevladeniya, Simferopol, 1897. MALOV, S. E., (1953). zuenie Yarlkov i Vostonh Gramot, Akademiku Vladimir Aleksandroviu Gordlevskomu, Moskva, 187-195. MAS LATRE, L. de, (1868). Privilges commerciaux accords la rpublique de Venise par les princes de Crime et les empereurs mongols du Kiptchak, Bibliothque de lcole des chartes XXIX, 6. sor, 4 kt., 581-595. MRZAKEV, N., (1840). Pismenne Pamyatniki Toxtam-xana, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveeniya, . 27, Otd. 2, Avgust, St. Petersburg, 143-148. MUHAMMEDYAROV, F. ., (1967). Tarhanny Yarlk Kazanskogo Hana Sahip Gireya 1523g.: Novoe o prolom naey stran. Pmyati akademika M. N. Tihomirova, M., 104-109. ORTEKN, Hasan, (1934). Birinci Mengli Girey Han Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. IV, stanbul, 99-109. (1939). Basmaya ve Baysaya Dair, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. II, (1932-39), stanbul-Brhaneddin Matbaas, 65-73. ZYETGN, A. Melek, (1996). Altnordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp ncelemesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 658, Ankara.

1472

(1999). Altnordu Diplomasi Geleneine Bir Bak, KK Aratrmalar, C. I, S. 2, (Gz), KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Vakf, Ankara, 97-112. --, (2000). Altnordu Han Toktamn Bik Hac Adl Kiiye Verdii 1381 Tarihli Tarhanlk Yarl, Trkoloji Dergisi, Cilt: XIII, 1. Say, Dil ve Edebiyat Dernei Yaynlar: No: 1, Ankara, 167-192. PAKALIN, Mehmet Zeki, (1983). Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III C., Milli Eitim Basmevi, stanbul. PRSELKOV, M. D., (1916). Xanskie Yarlki Russkim Mitropolitam, Tipografiya Naunoe Delo Zagorodny pr. 74, Petrograd. REYCHMAN, Jan, A. ZAJACZKOWSK, (1968). Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics, Paris. (1993). Osmanl Trk Diplomatikas El Kitab, ev. Mehmet Fethi ATAY, T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Daire Bakanl yayn nu: 10, stanbul. SAMOYLOV, A. N., (1927). Neskolko Popravok k izdaniyu i Perevodu Yarlkov ToxtamXana, zvestiya Tavrieskovo Obestva storii, Arxeologii i Etnografii, T. I (58), Simferopol, 141-144. (1918). Neskolko Popravok k yarlku Timur-Kutluga, zvestiya Akademiya Nauk, No: 11, 1109-1124. (1939). Cucu Ulusunda Payza ve Baysaya Dair, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. II, stanbul-Burhaneddin Matbaas, 53-65. SCHURMANN, H. F., (1956). Mongolian Tributary Practices of The Thirteenth Century, Harvard Journal of Asiatic Studies, Volume 19, ssue 3/4 (Dec. ), 304-389. SMRNOV, V., Tatarsko-Xanskie Yarlki, iz Kollektsii Tavrieskoy Uenoy Arxivnoy Komissii, (ITUAK), no: 54, 198, 1-19. (1913). Krmsko-Xanskie Gramot, iz Kollektsii Tavrieskoy Uenoy Arxivnoy Komissii, (ITUAK), No: 50, 140-178. TOGAN, A. Zeki Velid, (1981). Umum Trk Tarihine Giri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 1534, Enderun Kitabevi, 3. Bask, stanbul. TMEN: Bkz. DOERFER (1963-1975). USMANOV, M. A., (1979). Jalovanne Akt Djuieva Ulusa XIV-XVI vv, zdatelstvo Kazanskogo Universiteta, Kazan.

1473

. MUHAMMEDYAROV, R. STEPANOV, (1965). Ya]a Yarlk, Kazan Utlar, No: 8, 146-150. VAHDOV, S. G., (1925). ssledovanie Yarlka Sahip Gireya, zvestiya Obestva Arheologii, istorii i etnografii, T XXXIII, vp. 1, 61-92. (1925a). Yarlk Sahip Gireya, Vestnik Naunogo Obestva Tatarovedeniya, No: 1-2, Kazan, 29-37. VLADMRTSOV, B. Y., (1987). Moollarn tima Tekilt, Mool Gebe Feodalizmi, ev. Abdlkadir nan, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar IV. Dizi-Sa. 2a, Ankara. YAKUBOVSKY, A. Yu., (1992). Altnordu ve k, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar X. Dizi-Sa. 15, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara. YARTSOV, Ya. O., (1850). Yarlki Krmskix Hanov, Zapiski Odessokogo Obestva storii i Drevnostey, (ZOOD), T. 11, 675-679..

1474

B. Kltr ve Sanat Tarih Boyunca Anadolu ve Orta Asya Kltr evreleri Arasndaki likiler / Prof. Dr. Ceml Kurnaz [s.831-839]
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye Anadolu, Orta Asya ve dier corafyalardaki Trk kltr evreleri arasnda XVI. yzyln sonuna kadar youn ekilde sren ve daha sonraki yzyllarda gitgide kaybolan ve hatta eine bir daha rastlanmayan bir kltr ilikisi yaanmtr.1 Timurlular devrinden balayarak nemli bir kltr merkezi haline gelen Herat, Ali ir Nev ve Hseyin Baykara zamannda altn an yaam; burada yetien bilim adamlar, airler, yazarlar, msikiinaslar, hattatlar, nakkalar, tezhip, cilt ve minyatr ustalar ile, bata Anadolu olmak zere dier kltr corafyalarn etkileyen nemli merkezlerden biri olmutur. Fatih Mehmed zamanndan balayarak stanbul da bilim, kltr ve sanatn nemli merkezlerinden birisi haline gelmitir. Fatih ve olu II. Bayezid dnemlerinde, Herat, Akkoyunlu ve hatta Hint saraylaryla Anadolu arasnda fikr ve edeb ilikiler bulunmaktadr. Bu iki padiah, baka lkelerdeki tannm ilim adam ve airleri kendi saraylarna davet etmiler, gelmeyenlere hediyeler, cizeler ve mektuplar yollayarak, Trk-slm dnyasndaki mnev etkilerini artrmaya almlardr. Fatih ve sadrazam air Mahmud Paann Hce Cihan, Molla Cm ve Cell Devvn ile mektuplatklar bilinmektedir. II. Bayezid de babas gibi Molla Cm ile mektuplar, ona her yl bin altn gnderirdi.2 Bu mnasebetler XVI. yzylda da devam etmitir. Bu yzylda stanbul saray ile Safevler, eybnler, hatta Hindistandaki Babrller saraylar arasnda kltr ilikileri hi eksik olmamtr. Bu corafyalardan edeb faaliyet dier corafyalarda da yakndan takip edilmitir. air Nihlnin Ekber aha kasideler gndermesi, ah Tahmasbn Osmanl airlerinden Hayl ve Rahmyi takdir etmesi, Safev tezkirecisi Sdknin Bk ile ahsen tanyor olmas,3 Kanun Sleyman ile ah Tahmasbn birbirlerine kar nazireler sylemeleri bu ilikinin boyutlarn gsteren dikkate deer rneklerdir.4 Seh ve Latifnin belirttiklerine gre, iirde eyh mahlasn kullanan Yusuf Sinaneddin (. 1431?), tasavvuf ve tp renimi iin rana gitmi, hatta mehur mutasavvf Seyyid erif Crcan ile snf arkada olmutur.5 Ali r Nevye nazireleri bulunan Ahmed Paa (. 1496)nn iirleri Hseyin Baykarann saraynda tannmakta, hatta Molla Cm (1414-1492) tarafndan da takdir edilmektedir. Riyznin anlatt u olay, bu bakmdan ilgi ekicidir: Mervdr ki Sultan Hseyin Baykara zamannda diyr- Horasan menba- ahl-i ilm irfan ve mene-i ashb- belgat u beyn olup vezri olan Mr Ali r Nev bir meclis-i hsl-hsda drleyletinn uars bihtern-i merzubm olan mlk-i Rmun ulem ve uarsna glib olmasn iddi ider. Hazret-i Mahdm (Molla Cm) ol meclisde hzr bulunup tynet-i Rmiynda olan vfr- ehliyet

1475

ve keml-i kbiliyyet dah inkr olnmaz buyururlar. Bu mudele esnsnda cnib-i derden bir murakka-p zhir olup ke-i meclisde mtemessil olur. Ahvlinden sul olundukda Rmdan geldii zuhr bulur. ur-y Rmun nev-peyd erndan istifsr iderler. Shib-i tercemenn bu birka beytini okur: n-i zlfin miske benzetdm hatsn bilmedm Key pern syledm bu yz karasn bilmedm Kad kymet gamze fet zlf fitne hat bel h kim ben hsninn bunca belsn bilmedm Hazret-i Mahdm, bu terne-i dilkei istim itdkde b-ihtiyr ser-gz- raks u sem idp mddemuz sbit old buyururlar.6 Nakibendlii Anadoluya ilk getiren Simavl Molla Abdullah lh (. 1491), stanbulda Zeyrek Medresesinde bir sre renim grdkten sonra ilim ve irfann artrmak iin douya, Horasana gitmi, Mevln Ali Tsden zhir ilimler okuduktan sonra tasavvufa ilgi duymu, Semerkanta Nakibend mridlerinden Ubeydullah Ahrra balanmtr. Seyr slkunu tamamlayarak Buharaya gemi, bir yl burada kaldktan sonra yeniden eyhinin yanna dnmtr. Grevli olarak memleketi Simava dnerken Heratta Molla Cm ile de grmtr.7 XV. yy. airlerinden Melh, genliinde rana giderek Arapa ve Farsa bilgisini ilerletmi, Horasanda Molla Cm ve Aydnl Dede mer Ren ile ders arkadal etmitir. Anadoluya dnnce alkolik duruma den Melh, Molla Cmnin kendisine gnderdii baz risalelerini, bizde bu makule nesneyi almaa liykat kalmamdur diye kabul etmemi, kendisi iin dua talep etmitir.8 XVI. yy. airlerinden olan Kastamonulu Cm de, Molla Cmnin hizmetinde bulunarak ondan el almtr.9 Aydnl Dede mer Ren (. 892/1486), Bakye giderek Halvetliin ikinci piri saylan Seyyid Yahya irvanye balanm, onun ba halifesi olmutur. eyhnin vefatndan sonra yerine gemi, Karaba ve Gence havalisinde irad hizmetini srdrm, Uzun Hasann daveti zerine Tebrize gelmi ve burada vefat etmitir.10 Uzun Hasan, Renyi davet iin, renim amacyla Tebrizde bulunan Diyarbakrl mutasavvf air brahim Glenyi (. 940/1533) grevlendirmitir. Bu grme srasnda ok etkilenen Glen, Dede mer Renye balanarak ondan hilafet almtr.11 Adn mahlasyla iirler yazan Mahmud Paa (. 1474), Ali ir Nev ile mektuplamtr. k elebi, bu konuda u bilgiyi vermektedir:

1476

Merhmun er nefs ve eds selsdr. Amm ins irinden al ve kinyt ve istirt ve letyif nikt, mebd ve mebnsi, fahv ve mansi phte ve stdnedr. Huss Nev ile mktebt b-bahnedr.12 Bursal Kand (. 961/1554), genliinde ran taraflarna seyahat etmi, Ali ir Nev ve Molla Cm ile de grmtr:13 Zamn- hadsetinde vilyet-i Acem seyrnn itmi ve Mevln Cmye ve huzr- Nevye irimidr.14 Osmanl kaynaklarnn, imparatorluun dou snrnn tesinde kalan lkeleri, genellikle diyr- Acem, Acemistan eklinde tanmlamalar ve Kandnin Nev ile de grt gz nne alnrsa, bu seyahatin ran ile snrl kalmayp, en azndan Herata kadar uzand anlalmaktadr. Behit mahlasyla iirler yazan Ahmed Sinan (XV. yy.), yakksz bir davran yznden padiah kzdrm, korkusundan Acemistana, daha dorusu Herata Hseyin Baykarann yanna kamtr.15 Burada Molla Cm ve Ali ir Nev ile tanp sohbetlerinde bulunmu, bir sre sonra Hseyin Baykara, onu bir eli ve hediyelerle birlikte II. Bayezide gndererek affettirmitir:16 Latif, onun Cm ve Nev ile olan ilikisini yle anlatr: Sultan Byezid zamannda beeriyyet muktezsnca bir vaz- n-yeste sdr olup, galebe-i bm bkden bm-nk ve ters-nk kup vilyet-i Aceme gitmidi. Ve anda varup Mevln Cm ve Nev hdmetin itmidi. Bade zamn anlar efat-nme virp bunun in tazarru ve itizr idp sehv hat ve nisyn hssa-i nev-i insn ve afv- znb u isyn sfat- Hazret-i Rahmn oldun beyn ile vel-kzmnel-gayze ve fne anin-ns mefhmn m ve hm idp mm ileyh in itizr u mezre mteallk emsl ve srdan vfir nikt u kinyt ird ve ibrz itmiler. () hir ol nme-i nm ve mektb- kirm mevk-i kablde vk olup geen hat v sehvin afv idp mansbn mukarrer kldlar.17 Latifnin verdii bu bilgi birok bakmdan ilgi ekicidir. Biz bu bilgi sayesinde, Nevnin Anadolu sahasnda ne kadar saygn ve tannm olduunu renmekteyiz. Gen bir air, padiah kzdracak bir su ileyince korkuya kaplm, Nakibendiliin ulularndan lim ve air Molla Cm ve yine devlet adam, lim ve air Ali ir Nevye snmtr. Daha sonra da, bu ikisinin mektuplarnn gcnden emin olarak lkesine dnebilmitir. Orta Asya ile ilikisi olan airlerden birisi de Cemldir (870/1465-66- 950/1643-44?).18 Bir rivayete gre, 1465-66 yllarnda Diyarbakrda domutur.19 Akkoyunlularn hkim olduu dnemde Tebrize gitmi, 1494-95 yllarnda Herata gemi, burada Sultan Hseyin Baykarann veziri mehur air Ali ir Nevnin iirlerine nazireler sylemitir. Latifye gre bu nazireler, Nevnin ciltlik divanna klliyen kafiye be-kafiye meydana getirilmitir. 1500-1501 yllarnda Nevnin, 1503-1504 yllarnda da Hseyin Baykarann vefatndan sonra tekrar Tebrize dnm, Akkoyunlularn kp,

1477

ah smail-i Safevnin Azerbaycan istils zerine memleketi olan Diyarbakra gelmitir. 15081509da ah smail oray da igl edince, stanbula gitmi, 1543-44te vefatna kadar burada airlerle sohbetlerde bulunarak vakit geirmitir.20 Ceml, iirlerinin deerinden daha ok, hayat macerasyla Anadolu ile Herat kltr evreleri arasndaki sk ilikiyi gstermesi bakmndan nemli bir kii olarak karmza kmaktadr. ran ah Tahmasb, Kanun Sleyman devrinin nde gelen airlerinden olan Hayl Beyin (. 1557) ve Bursal Rahmnin baz iirlerini okuyunca erefine kadeh kaldrmtr.21 ran ah, divan iirinin en byk airlerinden kabul edilen Bkyi (1526-1600) vezirlik rtbesiyle lkesine davet etmi, fakat olumsuz cevap almtr.22 Bknin hreti ranla snrl kalmam, Hindistana kadar yaylmtr.23 Orta Asya ile en ok ilikisi olan air, Ktib mahlasl Seyd Ali Reistir (. 28 Aralk 1562).24 O, Osmanl devletinin amirallerindendir. Hint seferi srasnda gemilerinin ounu frtnada kaybedince Hindistana snm, kara yoluyla buuk yl sren bir yolculuktan sonra stanbula dnebilmitir. Bu dn yolculuunda, Orta Asya gzerghnda bulunan bir ok devlet adamyla grm, onlardan Osmanl Devletinin bir amirali olarak itibar grm, gerektiinde de air kimliini konuturmu, yazd aatayca iirlerle sempati toplamasn bilmitir. Muhataplarnn onu Mr Ali r-i Sn diye vmeleri anlamldr.25 Osmanl airlerinin Orta Asya kltr evreleriyle ilikilerinde Molla Cm ve Ali ir Nev, iki nemli cazibe merkezi olarak karmza kmaktadr. Cemil, Melih, Kastamonulu Cm, Abdullah lh, Adn Mahmud Paa, Bursal Kand, Ahmed Sinan Behit gibi airlerin bunlarla ilikisi dikkat ekicidir. Abdullah lh, eyh, mer Ren ve brahim Glen gibi airler, tasavvuf eitimi iin ran ve Horasana gitmilerdir. Osmanl airlerinin XVI. yzyldan sonra Orta Asya kltr evreleri ile ilikisine dair elimizde fazla bilgi yoktur.26 Basn hayat ve fikir hareketlerinin balad Merutiyet sonras ilikiler ise apayr bir aratrma konusudur. Orta Asya kltr evrelerinin Anadolu sahas ile ilikisi, ok eski alardan balayarak kesintisiz bir ekilde sregelmitir. Sz gelimi, Ahmed Yesevnin, dervileri aracl ile Anadolu airleri zerindeki etkisini yzyllardr srdrd bilinmektedir. Ali ir Nev de, Anadolulu divan airleri tarafndan stat kabul edilmi, iirlerine aatayca nazireler yazmak moda haline gelmitir.27 Osmanl dneminde Orta Asyadan bir beyin g yaanm, ok sayda air, lkesinden ayrlarak hayatn Anadoluda srdrmeyi tercih etmitir. Bu airlerin Anadoluya gelmelerinde, bulunduklar yrelerdeki siyasal karklklar ve Osmanl lkesinin huzurlu, istikrarl ve mreffeh yapsyla kltr ve sanat faaliyetleri iin cazip halde bulunmas, padiahlarn bunlar zendirmesi de etkili olmutur. Fatih Sultan Mehmed,28 Yavuz Sultan Selim29 ve Kanun Sultan Sleyman30 gibi Osmanl padiahlar, bata ran olmak zere eitli lkelerdeki ilim ve sanat adamlarn stanbula getirme yolunda faaliyet gstermilerdir.

1478

Bu faaliyetler erevesinde byk astronomi limi Ali Kuunun Fatihin davetiyle stanbula gelmi olmas ok anlaml bir olaydr. Douda ve batdaki ilim adamlar ve sanatkrlar stanbulda toplamay ilke edinen Fatih, Uzun Hasann elisi olarak kendisine gelen Ali Kuuya stanbulda kalarak ders vermesini teklif etmitir. O da, elilik grevini tamamladktan sonra dnmek iin izin istemi, bir sre sonra gelerek gnlk 200 ake ile Ayasofya Medresesinde greve balamtr. Fatih, Ali Kuunun karlanmas iin snra bir heyet gndermi, btn aile ve akrabasyla gelen bu ilim adamna gnlk 1000 ake harcrah vermitir. stanbulda karlamakla da byk lim Hocazde Muslihiddin Mustafay grevlendirmitir. Hatta bindikleri kadrgada med ve cezir olay hakknda bilimsel bir mnakaa yapmlardr. Ali Kuu, Hocazde ile iyi anlam, kzn onun oluna verdii gibi, onun kzn da kendi oluna almtr. Bununla birlikte Ali Kuuya gsterilen ar ilgi baz stanbul limlerini kskandrmtr.31 Dou lkelerinden gelen airlere gsterilen ilgi, baz Osmanl airlerinin kendilerini doulu gsterme gibi tuhaflklara bile yol amtr. Aslen Tokatl olduu hlde rana gidip gelerek kendisini Acem olarak tantan Lel nceleri byk itibar grm, foyas ortaya knca da gzden dmtr.32 Lel, bunun zerine tepkisini yle dile getirmitir: Olmak istersen itibra mahal Ya Arabdan ya Acemden gel Gevhere kymet olmaya knda Dr bahsn bula m ummnda Sylenr nkte v meseldr bu Kola dim er dibi karanu Eer demde marifet ise murd Ne fazlet virirmi ana bild Tadan sdr old geri gher Muteberdr vel niteki hner Rmda kellelenmesn mi Acem Old bu izzet ile n ekrem Acemn her biri ki Rma gelr

1479

Ya vezret ya sancak uma gelr33 Mesihnin u beyti, Lelnin bu tepkisinde yalnz olmadn gsterir: Mesh gkden insen sana yer yok Yri var gel Arabdan ya Acemden34 Orta Asya airlerinin de Trkiye ile ilikilerine ilk olarak Fuat Kprl dikkat ekmitir. Kprl, bir snacak yer ve himaye bulmak iin Osmanl sarayna gelen 10 doulu Trk airinin adn zikrederek,35 Trk kltr corafyalar arasndaki ilikiye deinir: XVI. asrda Safev istilas karsnda Trkiyeye kaan baz snni aatay air ve mellifleri ile srf bir edeb moda olarak Nevye aatayca nazireler yazan Osmanl airleri hakknda bu asra ait olan Osmanl kaynaklarnda olduka bol malumata tesadf ediliyor. Lakin, bu hal pek tabiidir ki, aataycann nfuz sahasnn genilediine bir misal telakki edilemez. Nitekim, daha sonraki asrlarda da Trkiyeye gelip yerleen yahut uzun veya ksa bir mddet burada oturan bir takm aatay airlerine de rastlanmaktadr ki, bu, muhtelif Trk meden muhitleri arasndaki daimi kltr mnasebetlerinin kuvvetini gstermekten baka bir mn ifade etmez.36 Bizim tespitlerimize gre, Orta Asyadan Anadoluya gelen airlerin says 109dur: Bu tablodan kan sonuca gre, Orta Asya evrelerinden gelen airlerin byk ounluu XVI. yy.da yaamtr. Bu ada Osmanl lkesinin kltr ve sanat adamlar iin bir czibe merkezi olmay srdrd, inkraz dnemlerinde giderek bu ilginin azald grlmektedir. airlerin memleketlerine gre dalmna baktmzda yle bir manzarayla karlayoruz: Bunlardan Acem, Acem-zde, Acem diyarndan, ranl diye nitelenenler yannda Bistam, Tebriz, Kazvin, Hemedan, Isfahan, raz ve irvandan olduu belirtilenler dikkate alndnda toplam 109 airden 82sinin ran havalisinden olduu anlalmaktadr. Bu da, airlerin genelde Orta Asyann Anadoluya nisbeten daha yakn yerlerinden geldiini gstermektedir. Tezkireler, randan balayarak imparatorluun dousunda yaayan insanlara genel bir ifadeyle Acem demekle yetindikleri iin, bunlarn ounun asl memleketlerini ve milliyetlerini tesbit mmkn olamamaktadr. Ancak, listede grld gibi, bu airlerin byk ounluu ran ve havalisinden gelmi Trk asll airler olmaldr. Bunlar Farsa yannda Anadolu Trkesiyle de iir sylemekte baarl olmular, tezkireciler bunu zellikle belirtmek ihtiyac duymulardr. Mesel Masmun iiri ve tavr tamamen Osmanl airlerinin ayndr. Hasan elebinin ifadesiyle Acem olduuna inanmak iin ahit lazmdr. l de Basryi Trk ibrt zebn- vuk didkleri stlht Acemliine gre ey zabt itmidr. diyerek takdir etmektedir. k elebi ise, mm bir air olan Bdryi, Sir Acemler ed-y Trkde ksrdur, bu nefis ebyta ve sels kelimta kdirdr diyerek ver.

1480

Bununla birlikte, Habb gibi ekser-i edlar Acemne ve hilf- slb- uar-y zamne olanlar da vardr. k elebi, Emrekin tavr u tarzn Acemne bulur. Hasan elebi, Hfzn iirleri hakknda Ekser-i ernun mans garbet ve eds rekket zre kelimt- gl gibi n-merbt u n-makldur. deerlendirmesinde bulunur. hnin iirleri Nev tarzndadr. h Kasm gibi genellikle Farsa iir syleyen, Trke iiri az olanlar da vardr. Orta Asya ve Trkiye kltrel ilikilerinde tasavvuf hareketlerinin nemli rol olmutur. Orta Asya meneli kolonizatr Trk dervilerinin Anadolunun mslmanlamasnda nemli rol oynadklar, sonraki yzyllarda da baz eyhlerin Osmanl lkesine gelerek faaliyet gsterdikleri bilinmektedir.37 Bunlarn bazlar ayn zamanda airdir. Osmanl lkesine gelen Orta Asya meneli airlerin bir ksmnn tasavvufla olan yakn ilgisi dikkati ekmektedir. Bunlarn gelilerinde bu ilginin etkili olduu dnlebilir. Tarikat belirtilen airlerden 11i Nakibend (Emir Ahmed-i Buhr, lh, At, Res, gh, Nazim, Said, eyd, Sleyman, Abdlvehhb, Nid, Abdlkadir), 8i Mevlev (Mevln Celleddn, Saff, Abdlvehhb, Feyz, Vecd, Niyz, Aly, Sib), 1i Vefy (Baba lyas), 1i Bayram (Elvn- rz), 1i Kbrev, 1i Yesev (Hazin), 1i Glen (Hayl)dir. Bunlarn dnda hnin smil-i Erdebilnin dervii olduu, h Ksm ve Aynin babasnn eyh olduu, ems, Itr ve Murdnin dervi-merep olduu, Handan, Lutf, Yakn, Mereb, Sarf, Eser ve Remznin tarikat mensubu veya dervi olduu, Firk, Hlis ve Revnakn eyhlik yapt belirtilmitir. Sehb, Seyyid Muhammed-i Nr-bah tarikatine baldr. Bu bilgiler nda 40 civarnda airin tasavvufla ilgisi bulunduu anlalmaktadr. Baz airler de snn olduklarndan, ran ve havalisindeki i basksndan ve siyas karklklardan kaarak Osmanl lkesine gelmilerdir. Mehmed Emin, Mirza Mahdum, Ay, Habb, Abdlkadir, Abdlvehhb, Hekm ve Ali Muzafferddin bunlar arasnda saylabilir. airlerden bazlar da seyahat (Masm, Itr), ticaret (Kazvinli Hall), tahsil (Heratl Fiz) veya elilik greviyle (Basr, Nazim, Rza Han) Osmanl lkesine gelmiler ve burada yerleip kalmlardr. Srrnin mansp midiyle geldii belirtilmitir. Bu airlerin bir ksm lim, hekim, nktedan, ho-sohbet, kssahn, hattat, mzehhip, ebrcu, nakka, hakkk, musikiinas zellikleri ile de meclislerin aranan kiileri olmular, ok ynl yetenekleri ve sempatik kiilikleri ile kendilerine padiah ve dier devlet adamlarndan hmi bulmay baarmlardr. Mesel k elebi, emsden sz ederken, ahbr u esmrda ve tevrih hikyt u deftir-i esfrda z-fnnluu ve meclis-i ekbirde kssahnl bulunduunu bilhassa belirtmek ihtiyacn duymutur. Latif de Vlihyi gazel-hn ve ho-elhn ve ho-vz ve ir-ins ve nameperdz kimse olarak niteler. Ahmed elebi de ayn zamanda besteler yapan bir musikiinastr. Hver, Acem diyarndan gelmi airlerle arkada olarak, onlarn iirleri ve hallerine uygun latifeler sylemekle tannmtr. Gelmi gemi airlerin hayat hikyeleriyle iirlerini ezbere bilmektedir. Sohbetinden herkes holanmaktadr. Ahd onun iin tezkire-i erbb- irfn tabirini kullanr. Emrek de hekimlii, hattatl, sesinin gzellii ve saz almadaki yetenei ile mehurdur. Her trl saz alar,

1481

hem alar hem oynard. Ahd, Sehbnin eski sultanlarn tarihini bilmekte stn olduunu ifade eder. Sarf, ho sohbet, tanbur ve kemaneyi gzel alan bir kiidir. Nutk, kssa anlatmadaki ustal sebebiyle Kssahn lakabyla mehur olmutur. Bunlarn iinde ktiplik, nedimlik, mushiblik, kadlk, mderrislik, tabiblik ve hatta beylerbeyilik grevlerinde bulunanlar olmutur. Sonu olarak, Orta Asyal airlerin Sultan Orhan zamanndan balayarak Fatih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleyman devirlerinde artarak devam eden bir ekilde Osmanl Trkiyesinde faaliyet gsterdikleri anlalmaktadr. Bunlarn byk ounluu ran ve havalisinden gelmitir. Bu airlerin Osmanl lkesine gelmelerinde, bulunduklar yrelerdeki siyasal karklklar ve Osmanl lkesinin huzurlu, istikrarl ve mreffeh yapsyla kltr ve sanat faaliyetleri iin cazip halde bulunmas Fatih, Yavuz ve Kanun gibi padiahlarn bunlar zendirmesi de etkili olmutur. Bu olay bir beyin g olarak da deerlendirilebilir. bni Sinann dedii gibi, ilim ve sanat, her ada himaye edilmedii yerlerden takdir edildii yerlere g etmitir. 1 Mehmed avuolu, Kanun Devrinin Sonuna Kadar Anadoluda Nevy Tesiri zerine

Notlar, Atsz Armaan, stanbul 1976, s. 75. 2 Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 2. bsk. stanbul 1980, s. 375. Molla Cmnin,

Anadolu airleri zerinde dier ran airlerinden ok daha zel bir etkisi olmutur. Aada bazlarn zikredeceimiz rnekler, bunu aka gstermektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Muhsin Macit, Molla Cmnin Osmanl Edebiyatna Tesiri- I, Erdem, C. VII, Say 20, Ocak 1991, s. 519-529. 3 Sdk, 1554-1560 yllarnda Halepte bulunan Bk ile tanp dost olmutur (T. Gandjei,

Sdk-i Afarn Trke iirleri, Trkiyat Mecmuas, C. XVI, 1971, s. 20). 4 5 6 7 8 Kprl, a.g.e., s. 380-381. Faruk K. Timurta, eyh, Hayat ve Eserleri, stanbul 1968, s. 59. Riyz, Riyz- uar, Nuruosmaniye Ktb. No: 3724, yk. 16b-17a. Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, C. I, Bursa, 1990, s. 146-178. Filiz Kl, k elebi, Meir-uar (nceleme, Tenkitli Metin), C. I-II, Gazi n. SBE.

Doktora Tezi, Ankara 1994.C. II, s. 436-37; Mecd Mehmed Efendi, Hadik-akik, Haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1989, s. 250-51. 9 Latif, Tezkire-i Latif, stanbul 1314, s. 116.

1482

10

Seh, Tezkiret-uar, stanbul n. Ktb. No: 2540, 26b-27a; Latif, a.g.e., s. 48-49;

Mecd, a.g.e., s. 281-82; Mustafa Uzun, Ren, mer Dede, TDEA, VII, s. 361-363; a. yazar, Dede mer Ren, TDVA, C. IX, s. 81-83. 11 12 Latif, a.g.e., s. 52; A, C. IV, s. 835-836; TDEA, C. III, 398-99. Filiz Kl, a.g.e., Adn maddesi, C. II, s. 577; TDEA, C. I, s. 39. Hamd mahlasl

Akemseddinzde Hamdullah elebi (. 1503) de Molla Cm ile mektuplaan airlerdendir (Filiz Kl, a.g.e., C. I, s. 314). 13 14 15 TDEA, C. V, s. 142. Latif, a.g.e., s. 275. Osmanl dneminde bu gibi olaylarn varl bilinmektedir. Meyyedzde de II. Bayezid

Amasyada ehzade iken, onu kt alkanlklara ynelttii iddiasyla Fatih tarafndan sulanm, o da korkusundan rana giderek Celaleddin Devvanye snmtr. 16 17 Cahit Baltac-Nuri Akbayar, Behit Ahmed Sinan elebi, TDEA, C. I, s. 377. Latif, a.g.e., s. 104. k elebi, Sultan Byezid devrinde terk-i diyr idp bir zaman

vilyet-i Acem seyhatin eylemi olduunu syler (C. I, s. 207.). Knalzde Hasan elebi ise, Latifnin verdii bilgiyi zetlemekle yetinir (C. II, s. 225). 18 Seh, a.g.e., yk. 54b; Latif, a.g.e., s. 122; Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar,

Haz. brahim Kutluk, C. II, Ankara 1981, C. I, s. 262; Mustafa sen, Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, Ankara 1994, s. 111; Kafzde Fiz, Zbdetl-Er, Sleymaniye Ktb. ehit Ali Paa Bl. No: 1877, yk. 25; Nail Tuman, Tuhfe-i Nil, Mill Eitim Bakanl Yaymlar Dairesi Bakanl Ktb. No: B. 870, C. I, s. 159; Ali Emir, Tezkire-i uar-i mid, stanbul 1328, C. I, yk. 154-155; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, C. II, s. 87; Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Mecelletn-Nisb, Sleymaniye Ktb. Esad Ef. Bl. No: 628, s. 174; Ktip elebi, Kefz-Znn, stanbul 1971, C. II, s. 782. 19 Seh, Cemlnin diyr- arktan gelmi bir Trkmen; Latif ve Hasan elebi Trkistan

airlerinden olduunu sylemekle yetinirlerken; Kafzde Fiz ve Ktip elebi, onun mid, yani Diyarbakrl olduunu belirtirler. Ali Emir de bu son gre katlmaktadr. Biz, Latif ve Hasan elebinin rivayetini, dikkate alarak onu Trkistandan Anadoluya gelen airler arasnda deerlendiriyoruz. 20 Topkap Mzesi R. 755 numarada kaytl bir nshas bulunmaktadr: Fehmi Edhem Eldem,

Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, C. II, stanbul 1961, s. 101. Bu nsha esas alnarak bir de alma yaplmtr: Nergis Biray, Ceml Divan (Metin-Gramer NotlarSzlk), Gazi n. SBE. Yksek Lisans Tezi, Ankara 1988.

1483

21 22 23 24

Filiz Kl, a.g.e., C. II, s. 883. Riyz, a.g.e., yk. 37b. Riyz, a.g.e., yk. 37b. Seyd Ali Reisin ailesi stanbulludur. Dedesi ve babas Galata tersanesinde kethdala

kadar ykselmilerdi. O da ailesinin etkisiyle kendisini denizciliin iinde buldu. Gen yata Rodosun fethine katld. Barbaros Hayrettin Paann emrinde alt. Preveze Savandan sonra adn duyurdu. Daha sonralar Kaptan- derya Sinan Paann emrinde bulundu. Azaplar ktiplii, tersane kethdal gibi grevlerden sonra mesleinde ilerleyerek Hint donanmas denilen Svey donanmas kaptanlna kadar ykseldi. Hint okyanusunda iki kez Portekizlilerle savat. Frtnaya tutuldu. Gemilerinin bir ksmn kaybetti. Elindeki gemileri Gcerat hkmdar Sultan Ahmede emanet brakarak kara yoluyla buuk yl sren maceral bir yolculuktan sonra stanbula dnebildi. 28 Aralk 1562 tarihinde vefat etti. Seyd Ali Reis, ayn zamanda Ktib mahlasyla iirler yazan bir airdir. Divan olduu syleniyorsa da (bkz. Riyz, a.g.e.; Kefz-Znn, a.g.e., C. I, s. 807.) gnmze ulamamtr. Seyd Ali Reisin hayat iin bkz. M. C. ehabettin Tekinda, Seyd Ali Reis Hakknda Dnceler, Tarihten Sesler, Say 13-14, stanbul 1944, s. 21-24; erafettin Turan, Seyd Ali Reis maddesi, A, C. X, s. 528-31; Cengiz Orhonlu, Seyd Ali Reis, Tarih Enstits Dergisi, Say 1 (1970), s. 39-56. 25 Seyd Ali Reisin bu yolculuunu anlatt Mirtl-Memlik isimli eserinde sz konusu

iirleri de kaydedilmitir: Seyd Ali Reis, Mirtl-Memlik nceleme-Metin-ndeks, Haz. Mehmet Kiremit, Ankara 1999. 26 XIX. yy. saz airlerinden Smmannin Grcistan, Azerbaycan, Belh, Buhara ve

Trkistana kadar gittiini gsteren bir Bedehan Yolculuu Destan var ise de, buradaki ifadelerin gereklii tartma konusudur (Hamettin Arslan, Smman ve Eserleri, Gazi n. SBE. Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986, s. 4). 27 aatay Trkesini bir edeb dil haline getiren Ali ir Nevynin Anadolu sahas airleri

zerindeki uzun sreli etkisine ilk olarak Fuat Kprl dikkat ekmi (Trk Edebiyat Tarihi, s. 379381; ayn yazar, Ali ir Nevy ve Tesirleri, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934, s. 264-266; a. yazar, aatay Edebiyat, A, C. III, s. 270 vd.), Mehmed avuolunun kapsaml bir aratrmasna konu olmu (a.g.m.); yine Nevynin tesiriyle Anadolu airlerinde bir moda haline gelen aatay Trkesiyle iir yazma eilimi Osman Fikri Sertkayann Osmanl airlerinin aatayca iirleri, TDED, XVIII (Austos 1970), s. 133-138; XIX (Ekim 1971), s. 171-184; XX (Aralk 1972), s. 157-184; TDED, XXII, s. 169-189; Azerbaycan airlerinin aatayca iirleri, TDED, XXIX, (2000), s. 263-266.

1484

28

Fatihin, Arabistan ve randaki byk ilim adamlarn yakndan tand ve bunlar lkesine

getirtmeye alt bilinmektedir (Halil nalck, Mehmed I., A, C. VII, s. 534; smail Hami Daniment, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, stanbul 1948, s. 37). 29 Yavuz, aldran zaferi sonrasnda Tebrizden ayrlrken birka yz sanatkr da

beraberinde getirmitir (inasi Altunda, Selim I., A, C., X s. 427; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Saraynda Ehl-i Href Defterleri, Belgeler, C. XI/15, Ankara 1986; Daniment, a.g.e., C. II, s. 15; Ertan Gkmen, Yavuz Sultan Selimin randan ve Msrdan Getirdii Sanatkrlar, Trk Kltr, 407, Mart 1997, s. 15-23). Mesel h Kasm, Yavuz Sultan Selim Tebrize girdiinde hocas Halim elebinin tanarak stanbula getirdii airlerdendir. 30 Kanunnin Irakeyn seferi dolaysyla ran havalisinden baz airler Anadoluya gelmitir.

Bu sefer ncesinde maiyyetiyle birlikte Osmanllara snan Elkas Mirzann ktiplerinden Eflatun ayn zamanda airdir. Sehb de, Kanuni Irakeyn Seferinde Tebrize girdiinde Kadri Efendinin kendisiyle sohbet edip, yeteneini grerek 942/1535-36da stanbula getirdii airlerdendir. 31 32 33 Abdlhak Adnan (Advar), Ali Kuu, A, C. I, s. 321-322. Latif, a.g.e., s. 289-90. Mustafa sen, Yr Var Gel Ya Araptan Ya Acemden, Mill Kltr, Say 146 (Ankara

1984), s. 56-59. 34 35 36 37 Mine Mengi, Mesh Dvn, Ankara 1995, 315/28. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 380. Fuat Kprl, aatay Edebiyat, A, C. III, s. 305. Bu konuda bir aratrma iin bkz. Thierry Zarcone, Historie et Croyances des Derviches

Turkestanais et ndiens Istanbul, Anatolia Moderna, II, Paris 1991, s. 137-200. Ayrca bkz. Abdlkadir Karahan, Horasan Kltrnn Anadolu Trk Kltrnn Gelimesine Etkileri, Eski Trk Edebiyat ncelemeleri, stanbul 1980, s. 3-11. (Advar), Abdlhak Adnan, Ali Kuu, slm Ansiklopedisi, C. I. Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiyye ve Corafiyye, C. I-VII, stanbul 1299-1300. Aksoy, Hasan, Glen-i Saruhn, TDVA, C. XIV. Aksoy, Hasan, Dervi emseddin, Kularn Mnazaras - Deh Murg, stanbul 1998. Aksoy, Hasan, Dervi emseddin, TDVA, C. IX.

1485

Aksoy, Hasan, Dervi ems, Deh-Murg ve Baz Notlar, lim ve Sanat, Say 28 (stanbul 1991). Aktan, Ali, Hoca Ahmed Yesev ve Knhl-Ahbra Gre Anadoludaki Halifeleri, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993), Kayseri. Akn, mer Faruk, Hfz- Acem, TDVA, C. XV. Ali Emir, Tezkire-i uar-i mid, stanbul 1328. Ali Enver, Semhne-i Edeb, stanbul 1309. Ali ir Nev, Nesyiml-Muhabbe min-emyimil-Ftvve-I, Metin (Haz. Kemal Eraslan), Ankara 1996. Altunda, inasi, Selim I., slm Ansiklopedisi, C. X. Anhegger, Robert, Fatih Devrinde Yazlm Farsa Manzum Bir Eser: Muilnin

Hnkrnmesi, . Ed. Fak. Tarih Dergisi 1949-1950, C. I, Say 1-2 (1950). Aras, Namk Keml, Esrr Dedenin Tezkire-i uar-y Mevleviyyesi, Ankara n. Sos. Bil. Enst. Doktora Tezi, Ankara 1987. rif Hikmet, Tezkiret-uar, Millet Ktb. Ali Emiri Bl. No: 789. Arslan, Hamettin, Smman ve Eserleri, Gazi n. SBE. Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986. Ate, Ahmed, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler I, stanbul 1968. Ate, Ahmed, Klliyt- Divan- Mevln Hmid, TTK Belleten, XIV/53 (1950). Ayan, Hseyin, Hamid-zde Cell, Trk Kltr Aratrmalar, XVII-XXI/1-2 (1979-1983), Ankara 1983. Azamat, Nihat, Evhadddin-i Kirmn, TDVA, stanbul 1995. Badrthold, W., irvan, A, XI. Baltac, Cahit- Nuri Akbayar, Behit Ahmed Sinan elebi, TDEA, I. Barkan, mer Ltfi, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, C. II, stanbul 1942. Bayram, Mikail, Anadoluda Telif Edilen lk Trke Eser Meselesi, Seluk . Seluklu Aratrmalar Merkezi, V. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, (25-26 Nisan 1995), Konya 1996. Bayram, Mikail, Fatma Bac ve Bacyn- Rm, Konya 1994.

1486

Bayram, Mikail, eyh Evhadddin Hamid El-Kirmn ve Evhadiyye Tarikati, Konya 1993. Bilgin, Azmi, Abdullah Nid ve ki iiri, .. Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. XXVII (1994-1997), stanbul 1997. Bilkan, Ali Fuat, Hindistanda Gelien Trk Edebiyat, Ankara 1998. Biray, Nergis, Ceml Divan (Metin-Gramer Notlar-Szlk), Gazi n. SBE. Yksek Lisans Tezi, Ankara 1988. Cokuner, Fahrettin, eyh Evhadddin Hamid el-Kirmnnin Menkbeleri (nceleme-eviri), Ankara n. SBE. Yksek Lisans Tezi, Ankara 1994. Cunbur, Mjgn, Ahmed Yesevnin Ahi ve Gazileriyle Anadolunun Trklemesindeki Yeri, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993), Kayseri. Cunbur, Mjgn, Ahmed Yesevnin Anadolunun Trklemesindeki Yeri, Erdem, C. VII, Say 21, Ankara 1995. Cunbur, Mjgn, Yunus Emrenin Ahmed Yesevye Bir Naziresi, Trk Halk Kltr Aratrmalar, 1991/1, Ankara 1991. avuolu, Mehmed, Basr, Kk Trk-slm Ansiklopedisi, Fasikl: 4, stanbul 1981. avuolu, Mehmed, Kanun Devrinin Sonuna Kadar Anadoluda Nevy Tesiri zerine Notlar, Atsz Armaan, stanbul 1976. oruh, inasi, Emir Sultan, stanbul 1973. Daniment, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, stanbul 1948. Demirci, Mehmet, Ahmet Yesevden Yunus Emreye, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993), Kayseri. Eldem, Fehmi Edhem, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, C. II, stanbul 1961. Erarslan, Kemal, Baba lys- Horasanye Ait Halvetle lgili Manzm Bir Risle, Trkiyat Mecmuas, C. XX (1997). Erarslan, Keml, Seyd Ali Reisin aatayca Gazelleri, TDED, C. XVI (1 Ekim 1968). Eraslan, Kemal, Ahmed Yesev le Yunus Emrede Ortak Temalar, Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri, C. IV, Ankara 1991.

1487

Ertaylan, smail Hikmet, Klliyt- Divan- Kabl, stanbul 1948. Ertaylan, smail Hikmet, Klliyt- Divan- Mevln Hmid, stanbul 1949. Esad, Bahe-i Saf-endz, stanbul n., Ktp., 2095. Fahrddn brhm Hemedn, Klliyt-i Dvn, Tahran 1373. Fahrddin Irk, Lemat (Parltlar), ev: Saffet Yetkin, stanbul 1988. Faik Read, Eslf, stanbul 1311. Farzan, Ebrahim, Glen-i Saruhn, Hayat, Farsa Dvn ve Rz-nmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1980. Fatin, Htimetl-Er, stanbul 1271. Firzanfer, Bediuzzaman, Menkib-i Evhadud-dn-i Kirmn, Tahran 1347. Gandjei, T., Sdk-i Afarn Trke iirleri, Trkiyat Mecmuas, C. XVI, 1971. Giese, F., Basr, slm Ansiklopedisi, C. II. Gkmen, Ertan, Yavuz Sultan Selimin randan ve Msrdan Getirdii Sanatkrlar, Trk Kltr, Say 407, Mart 1997. Glpnarl, Abdlbaki, Melmlik ve Melmler, stanbul 1992. Hafz Hseyin Ayvansaray, Hadkatl-Cevmi, stanbul 1281. Hayympr, A., Ferheng-i Shanvern, C. I, Tahran 1368. Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy-y Ebrr, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, 2306. Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliy, C. I, Haz. Ali Ylmaz-Mehmet Akku, stanbul 1990. bn Bb, El-Evmirl-Aliyye Fl-Umril-Aliyye, ev. Mrsel ztrk, C. I, Ankara 1996. bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, Fasikl: C. I-IV, stanbul 1988. laydn, Hikmet, Dehhnnin iirleri, mer Asm Aksoy Armaan, Ankara 1978. nalck, Halil, Mehmed I., slm Ansiklopedisi, C. VII. pekten, Halk, Mustafa sen, Recep Toparl, Naci Oku, Turgut Karabey, Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, Ankara 1988.

1488

sen, Mustafa, Osmanl Trkiyesine G Eden Azerbaycanl Klasik Edebiyat Mensuplar, TADV Bilim-Kltr-Sanat Dergisi, Say 1 (Temmuz 1998). sen, Mustafa, Yr Var Gel Ya Araptan Ya Acemden, Mill Kltr, Say 146, Ankara 1984. smail Bel, Gldeste-i Riyz- rfan ve Vefeyt- Dnivern- Ndiredn, Bursa, 1302. smail Bel, Nuhbetl-sr Li-Zeyli Zbdetil-Er, Haz. Abdulkerim Abdulkadirolu, Ankara 1985. smail Paa, Kefz-Znn Zeyli, C. I-II, stanbul 1971-1972. stanbul Ktphaneleri, Trke Yazma Divanlar Katalou, C. I-II, stanbul 1947. Kafzde Fiz, Zbdetl-Er, Sleymaniye Ktb. ehit Ali Paa Bl. No: 1877. Kni-i Ts, Kelle ve Dimne-i Manzm, Bnyd- Ferheng-i ran, 1358. Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, C. I, Bursa, 1990. Kara, Mustafa-Hamid Algar, Abdullah- lh, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. I. Karahan, Abdlkadir, Hmid, Encyclopedia of Islam, C. III. Karahan, Abdlkadir, Horasan Kltrnn Anadolu Trk Kltrnn Gelimesine Etkileri, Eski Trk Edebiyat ncelemeleri, stanbul 1980. Kartal, Ahmet, Basr ve Trke iirleri, lm Aratrmalar, Say 10, stanbul 2000. Kartal, Ahmet, XI. Asrdan XVI. Asrn Sonuna Kadar Trk Edebiyat ve Fars Edebiyatnn Mnasebetleri, Gazi n. SBE. Doktora Tezi, Ankara 1999. Ktip elebi, Kefz-Znn, C. I-II, stanbul 1971. Kaya, dris Gven, Dervi emsi and His Mesnevi Deh Murg, Harvard University, 1997. Kaya, dris Gven, Dervi emsi ve Deh-Murg, Sesler Dergisi, Say 179, skp 1983. Kl, Filiz, k elebi, Meir-uar (nceleme, Tenkitli Metin), C. I-II, Gazi n. SBE. Doktora Tezi, Ankara 1994. Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar, Haz. brahim Kutluk, C. II, Ankara 1981. Kou, Reat Ekrem, Basr, stanbul Ansiklopedisi, C. IV, stanbul 1960.

1489

Kprl, Fuat, Selukler Devri Edebiyat Hakknda Baz Notlar, Hayat, C. IV, Say 102, (15 Terinisani 1928). Kprl, Fuat, Selukler Devrinde Anadolu airleri: Hoca Dehhn, Hayat, Say 1, 2 Knunevvel 1926. Kprl, Fuat, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Trk Tarih Kurumu Belleten, C. VII, Say 27 (Temmuz 1943). Kprl, Fuat, Azeri Edebiyatna Ait Notlar: Hasanolu ve Habib, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, C. IV(1925). Kprl, Fuat, aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi, C. III. Kprl, Fuat, Habb, Hayat ve Eseri, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, C. VIII (1932), s. 626633. Kprl, Fuat, Hce Ahmed Yesev, aatay ve Osmanl Edebiyatlar zerindeki Tesiri, Bilgi Mecmuas, C. I, Say 6 (Nisan 1330 /1914). Kprl, Fuat, Selukler Devrinde Anadolu airleri: Dehhn, Hayat, C. I, Say 1 (2 Knunevvel 1926). Kprl, Fuat, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934. Kprl, Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1986. Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976. Kurnaz, Ceml - Mustafa Tatc, stanbulda Buharal Bir Mutasavvf: Emir Buhar, Ankara 1998. Kurnaz, Ceml - Mustafa Tatc, stanbulda Buharal Bir Nak eyhi: Emir Buhar ve Trke iirleri, Bilig, I, 1996. Kurnaz, Ceml, Ahmed lhnin Trke iirleri, LAM Aratrma Dergisi, C. I, Say 1, OcakHaziran 1996. Kurnaz, Ceml, Anadolu airlerinin Orta Asya le likileri, Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, Say 15 (1998). Kurnaz, Ceml, Anadoluda Orta Asyal airler, Ankara 1997. Kurnaz, Ceml, Divan Edebiyat Yazlar, Ankara 1997. Kurnaz, Ceml, Hayl Bey Divannn Tahlili, Ankara 1987; stanbul 1996.

1490

Kurnaz, Ceml, Hayl Bey, TDVA, C. XVII. Kurnaz, Ceml, Osmanl Dneminde Trkiye-Orta Asya Edeb likileri, Trk Yurdu, XIX-XX / 148-149 (Aralk 1999-Ocak 2000). Kurnaz, Ceml, Trkiye-Orta Asya Edeb likileri, Ankara 1999. Kurnaz, Ceml, mm Divan airleri, Trklk Aratrmalar Dergisi, Say 7 (1991-92), stanbul 1993. Kurt, Ylmaz, Hoca Ahmed Yesevnin Rum Eyletindeki Zviye Kurucular zerindeki Etkileri, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu, (26-29 Mays 1993), Konya. Kk, Sabahattin, 16.Yzyl airlerinden Bursal Rahm elebi ve iirleri, Trklk Aratrmalar Dergisi, Say 7 (1991-1992), s. 423-472. Latif, Tezkire-i Latif, stanbul 1314. Levend, Agh Srr, Arap, Fars ve Trk Edebiyatlarnda Leyl ve Mecnn Hikyesi, Ankara 1959. Levend, Agh Srr, Bilinmeyen Eski Eserlerimizden: Halfenin Leyl ve Mecnnu, Trk Dili, C.I, Say 8, Mays 1952. Macit, Muhsin, Molla Cmnin Osmanl Edebiyatna Tesiri- I, Erdem, C. VII, Say 20, Ocak 1991. Mansurolu, Mecdut, Anadolu Trkesi (XIII. Asr) Dehhn ve Manzumeleri, stanbul 1947. Mazolu, Hasibe, Ahmed-i Yesevnin Anadoluya Att Ateli Esi, Trk Dili, Say 504 (Aralk 1993). Mecd Mehmed Efendi, Hadik-akik, Haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1989. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, C. I-IV, stanbul 1308-1311. Mehmed emseddin, Ydigr- ems - Bursa Derghlar, Haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa 1997. Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, C. I-III, stanbul 1333-1342. Mehmed Tevfik, Kafile-i uar, stanbul 1290. Mehmet Kiremit, Mirtl-Memlik (nceleme-Metin-ndeks), Gazi n. SBE. Doktora Tezi, Ankara 1990.

1491

Mengi, Mine, Mesh Dvn, Ankara 1995. Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend, Rhats-sudr ve yets-srr (Gnllerin Rahat ve Sevin Almeti) I. Cilt, ev. Ahmet Ate, Ankara 1957, 1960. Mustafa sen, Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, Ankara 1994. Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Mecelletn-Nisb, Sleymaniye Ktb. Esad Ef. Bl. No: 628. Nahcivn, Hseyin, Nfz- Zebn u Edebiyyat- Fris der-Trkiye Devre-i l-i Osman, Tebriz 1341. Nahif, Mesnev-i erif Manzum Nahif Tercmesi, Haz. mil elebiolu, C. I, stanbul 1962. Nail Tuman, Tuhfe-i Nil, Mill Eitim Bakanl Yaymlar Dairesi Bakanl Ktb. No: B. 870. Nevzde Aty, Hadikl-Hakyk F Tekmileti-akyk, Haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1989. Ocak, Ahmet Yaar, Anadolu Sfliinde Ahmed-i Yesev ve Yesevlik, Trk Dili, Say 504 (Aralk 1993). Ocak, Ahmet Yaar, Anadolu Trk Halk Sfliinde Ahmed-i Yesev Geleneinin Teekkl, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri (26-27 Eyll 1991), Ankara. Ocak, Ahmet Yaar, Baba lyas, TDVA, C. IV. Okuyucu, Cihan, Ahmet Yesevnin Anadoludaki Temsilcileri Yunus Emre le k Paa Arasndaki Fikir Akrabal, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu, (26-29 Mays 1993), Kayseri. Okuyucu, Cihan, Sehb ve Divan, Erciyes n. SBE. Dergisi, Say 6, Kayseri 1995. Orhonlu, Cengiz, Seyd Ali Reis, Tarih Enstits Dergisi, Say 1 (1970). ztrk, Mrsel, Ahmed Yesev-Hac Bekta- Vel ve Yunus Emre Zinciri, Erdem, Cilt: 3, Say 9, (5 Eyll 1987). Rza, Tezkire-i Rza, stanbul 1316. Ritter, Helmuth, Celleddin-i Rm, slm Ansiklopedisi, C. III. Riyh, Muhammed Emin, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, ev. Mehmet Kanar, stanbul 1995.

1492

Riyz, Riyz- uar, Nuruosmaniye Ktb. No: 3724. Sadettin Nzhet Ergun, Trk airleri, C. I, stanbul 1935. Sadk Erdem, Rmiz ve db- Zurefs, Ankara 1994. Safy, Tezkire, Sleymaniye Ktb. Veliyddin Ef. Bl. No: 2585. Slim, Tezkire, Sleymaniye Ktb. Esad Ef. Bl. No: 3872. Tezkire-i Slim, stanbul 1315. Seh, Tezkiret-uar, stanbul n. Ktb. No: 2540. Sertkaya, Osman Fikri, Osmanl airlerinin aatayca iirleri, TDED, XVIII (Austos 1970), s. 133-138; XIX (Ekim 1971), s. 171-184; XX (Aralk 1972), s. 157-184; TDED, XXII, s. 169-189; Azerbaycan airlerinin aatayca iirleri, TDED, XXIX, (2000), s. 263-266. Seyd Ali Reis, Mirtl-Memlik nceleme-Metin-ndeks, Haz. Mehmet Kiremit, Ankara 1999. Solmaz, Sleyman, Ahd ve Glen-i uars, Gazi n. SBE. Doktora Tezi, Ankara 1996. Sungurhan, Aysun, Beyn Tezkiresi (nceleme, Tenkitli Metin), Gazi n. SBE. Yksek Lisans tezi, Ankara 1994. ahinolu, Nazif, Mevln Celleddin-i Rm, TDEA, C. VI. emseddin Smi, Kamusul-Alm, C. I-VI, stanbul 1306-1316. eyh Divan, Haz. Mustafa sen- Ceml Kurnaz, Ankara 1990. eyh Mehmed Efendi, Vekyi-i Fuzal, C. I-III, Haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1989. Tansel, Fevziye Abdullah, Hmid, Trk Ansiklopedisi, XVII. Tarlan, Ali Nihad, Ahmed Paa Divan, stanbul 1960. Tarlan, Ali Nihad, Hayl Beg Divan, stanbul 1945. Tarlan, Ali Nihad, eyh Divann Tedkik, stanbul 1934. Tarlan, Ali Nihad, iir Mecmualarnda XVI. ve XVII. Asr Divan iiri, Rahm ve Fevr, Fasikl 1, stanbul 1948. Tekin, Gnl, Fatih Devri Trk Edebiyat, stanbul Armaan, stanbul 1995. Tekinda, M. C. ehabettin, Seyd Ali Reis Hakknda Dnceler, Tarihten Sesler, Say 13-14, (stanbul 1944).

1493

Timurta, Faruk K., Eski Trkiye Trkesi XV. Yzyl Gramer-Metin-Szlk, 2.bsk., stanbul, 1981. Timurta, Faruk K., eyh ve Harnmesi, stanbul 1970. Timurta, Faruk K., eyh ve Husrev irini, stanbul 1963, 2. bsk., stanbul 1980. Timurta, Faruk K., eyh, Hayat, Eserleri, stanbul 1968. Tolasa, Harun, Ahmed Paann iir Dnyas, Ankara 1973. Turan, erafettin, Seyd Ali Reis, A, C. X. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. I-VII, stanbul 1977- 1990. Trk Edebiyat Tarihi: Fuat Kprl, 2. bsk. stanbul 1980. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi-2: Azerbaycan Trk Edebiyat, Ankara 1993. Uzun, Mustafa, Dede mer Ren, TDVA, C. IX. Uzun, Mustafa, Ren, mer Dede, TDEA, VII. Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1937. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Saraynda Ehl-i Href Defterleri, Belgeler, C. XI/15, Ankara 1986. nver, smail, Ahmed-i Yesevnin Anadoludaki Etkileri zerine, Trk Dili, Say 504 (Aralk 1993). nver, smail, Hmidnin Trke iirleri, Trkoloji Dergisi, VI (1974). nver, smail, Hmid, TDVA, C. XV. Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Ankara 1968. Ylmaz, Ali, Ahmed-i Yesevnin Hikmetleri le Yunus Emrenin iirlerinde Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993), Kayseri. Ylmaz, H. Kmil, Anadolu ve Balkanlarda Yesev zleri, lim ve Sanat, Say 35-36 (Temmuz 1993). Zarcone, Thierry, Historie et Croyances des Derviches Turkestanais et Indiens Istanbul, Anatolia Moderna, II, Paris 1991.

1494

1495

Trklerdeki San'atkr Hkmdarlara Dir / mer Turul naner [s.840851]

T.C. Kltr Bakanl stanbul Tarihi Trk Mzii Topluluu / Trkiye Sanat insanolunun ortak deerlerinin ortak rn olarak insanln ortak maldr ve insann insanla armaandr. Bir sanat eseri, sanatkrn insanla armaan olduu kadar, emnetidir de Bu emnetin iyi korunmas ve deerlendirilmesi insanolunun hem sanatkra hem insanla kar bir borcudur. nsanlarn ve tabi milletlerin de ayr ayr karakterleri vardr. Sanatkr hem ahsnn, hem mensbu olduu milletin karakterini eserinde yanstmaya deta mecburdur. Ama ortaya kan eser, ne kendinin, ne milletinindir. Fakat insanlndr. nsanlk o sanatkra da, onun milletine de minnet ve kran borludur. nsanlk lemine nice sanatkrlar nice eserler armaan etmiler. Hepsinde kendilerinin ve milletlerinin izlerini bulmak mmkndr. Bu bakmdan sadece iyi anlatabilmenin bir art saylan snflandrma ve isimlendirmeye tbi tutularak anlatldndan Fransz sanat, talyan sanat, ngiliz sanat, Rus sanat, vs sanatlar ve Trk sanat denmitir. Bu isimlendirme ve ayrm, bir sahiplenme olarak alglanmamaldr. nk sanat ve bilim btn insanlndr. Milletlerin medeniyet seviyeleri, insanlk lemine armaan ettikleri sanat eserleri ile llr. Bu doru l gz nne alndnda Trkler, medeniyette en st seviyededir. in snrndan Orta-Bat Avrupaya, Hint Okyanusundan Sibiryaya ve Kuzey Afrikaya yaylan bir corafyada yer alan Trkler bu corafya zerinde mimrden edebiyta, msikden minyatre, hattan heykele, sanat olarak tekstilden naka kadar her alanda yerel ve folklorik olmann tesinde ve stnde, klasik anlamda rnek oluturacak mahiyette nice sanat eserleri ortaya koymular ve insanla armaan ederek, insanln deerini yceltmeye byk katkda bulunmulardr. nsanln yceltilmesi sanat ve bilim adamlar ile olur. Sanatn korunup, kollanp, yceltilmesi sanatnn korunup yceltilmesi ile mmkndr. Tarih ilmi de bunun byle olduunu gstermektedir. Mesel, Avrupa Rnesans, bu gelimeyi sanatkrlara olduu kadar, en az sanat koruyucularna da borludur. talyan Medici Ailesinin sanat koruyuculuu ile ortaya kan eserler bunun kantlarndan biridir. Trk tarihine bakldnda ise bambaka ve hibir millette rastlanmayan bir zellik gze arpar. Sanaty koruma, tevik etme, dllendirme, maddi imkn elverili kii ve ailelerden baka, devlet idarecileri ve bizzat devlet bakan hkmdr tarafndan da olmaktadr. Ayrca zellikle edebiyat ve msik alanlarnda gerek kendi devirlerinin, gerek dier zamanlarn en yksek edebiyat ve msik sanatlar ile hem-yr ve hatt daha stn eserler verebilmi bu kadar ok devlet bakan hkmdra sahip, Trklerden baka bir millet yoktur. Vezr-i zm, eyhlislm, Vezir, Kazasker,

1496

Vali, Dantay yesi, genel mdr gibi yksek idare makamlarnda grev yapm msikinaslar ise saylamayacak kadar oktur. Polonya Meclis Bakan ve Dileri Bakan (1919-1922) Paderewski (1860-1941) hari Trkler dnda bu rnee de pek rastlanmaz. Trk tarihindeki devlet bakan msikinaslar veya msikinas devlet bakanlarna gemeden nce bir yanll da dzeltmek gerekir: Trk msiksi bal bana klsik bir mzik trdr ve Bizans, Arap, Hint mzikleri temeline dayanp gelitirilmi bir mzik deildir. Bunun byle olduunun zhna girimek, msik tekniinin anlatlmasn gerektirdiinden konu dna klm olaca iin, ancak bu kadar bir dikkat ekilmesi ile yetinilebilir. Ayrca, saray duvarlar arasna sktrlm ve belli bir entelektel dzeye erimi kiilerin yahut bir aristokrat snfn mzii de deildir. Zaten Trklerde snf olmad iin -batllardaki gibi- bir aristokrasi de yoktur. Trk msiksi tarihi incelendiinde bestekr ve icrclarn byk ounluunun halktan kiiler olduu gerei renilecektir. Trk hkmdrlar, halklar gibi yaadklar, dndkleri ve hissettiklerinden, besteleri de, icrlar da, hatlar da, iirleri de halklar, yani kendileri gibidir. Zaten halktan kopuk sanat yaamaz. Trk sanatnn her bakmdan en yksek dzeye eritii Osmanl Devletindeki sanatkr hkmdrlara gemeden nce doudaki sanatkr Trk hkmdrlara bakldnda ilk akla gelenler iki Timur oludur: Hseyin Baykara ve Bbr ah. Hseyin Baykara Ebul Gzi Sultan Hseyin bin Mirz Dou Trk Hakan Timurun olu mer Mirznn (13561395) olu Baykara Mirznn (1393-1416) olu Gyseddin Mansur Mirznn kk oludur. Annesi Firze Bb de Timurun dier olu Mran-ah Mirznn torunu Kutlu Sultan Beim Hatun ile Emr Sultan Hseyinin kzdr. Sultan Hseyin Baykara Timurlu Devletinin Semerkandla birlikte payitaht olan Heratta hkmdrlk etmitir. Hertn kuzeybatsnda Serpil- Tlebide Devlet-Hne Saraynda, Haziran 1438de dodu. Timurdan sonra Dou Trk (Trkistan-Horasan-Harzem) Hakanlnn merkezi olan Hert, onun zamannda dnyann en byk, kalabalk ve mmr ehri oldu.1496da hakan olup, otuz alt seneden fazla hkmdrlk yaptktan sonra altm sekiz yanda Mays 1506da vefat etti. Kabri Herttadr. Kendisinden sonra hakan olan byk olu Bedzzaman Mirz (14961515) siyasal ve askeri alkantlara gs geremeyip, bir yl iinde nce ran Hkmdr ah smail Safevye ve sonra Osmanl Pdiah Yavuz Sultan Selim Hna snp stanbula gitti. Orada 1515te vefat etti. Kabri Eyp Sultan mezarlndadr. Sultan Hseyin Baykara baarl hkmdrlk hayatnn yan sra, sanat koruyuculuu ve bizzat sanatkrl ile de dikkat eken bir Trk hkmdrdr. Bat Trkleri olarak da isimlendirilmesi mmkn olan Osmanllarn, Sultan II. Murd Hn ile olu Ftih Sultan Mehmet Hn dnemindeki ykselmelerinin Dou Trklerindeki paraleli, Sultan Hseyin Baykara dnemidir. Bu dnem ayn

1497

zamanda Timurlenk ile balayan ve baz tarihiler tarafndan Timurlu Rnesans olarak adlandrlan dneminin hem en yksek dzeyi ve zirvesi, hem de en son Dou Trkl Medeniyeti safhasdr. Hseyin Baykaradan sonra meden ykselmede bayrak bat Trklerine, yani Osmanllara gemitir. Horasann zbek Hn eybek Hn tarafndan alnmasndan sonra ran ve Hindistanda bir sre daha tesrini devam ettiren Timurlu medeniyeti, daha sonra yerlemi ve Trklk karakteri ran ve Hint karakteri ile karmtr. Sultan Hseyin Baykara dnemi, Dou Trklerinin msikde en yksee eritii ve Hert Msik Okulu denen 1380li yllar ile 1510lu yllar arasnda yer alan dnemin en parlak blmdr. Hatt yalnzca Baykarann saltanat dnemi olan 1470-1505 yllarna dah Hert Msik Ekol denmitir. Bu dnem zarfnda Trk msiksi nazariyt hakknda tartmalar ve aratrmalar gelimi ve nemli eserler yazlm, ayrca byk icrclar, sttlar yetimitir. lk byk Trk Mzii bilgini ve nazariyts kabul edilen Azerbaycan Urmiyeli Safiyddin Abdlmmnden (Badatda son Abbas Halfesi Mustsm ve sonra Hlgnun ve Moollarn ran Genel Valisinin hakimiyeti altnda yaam olduundan-1224-1274-bu kadarla yetinildi) sonra gelen en byk Trk msiksi bilgini ve nazariyts Hce Abdlkdir Merg (1360-Mart 1435) Hert msik ekoln bal bana anlatmaya yeterlidir. Baykara dneminde de onun bir sanat koruyucusu ve bizzat nemli bir ir, bilgin ve bestekr olmasyla evresinde birok sanatkr toplanmtr. std Gulm d (. 1490) Mergnin talebesidir ve ondan sonraki bestekrlarn en by kabul edilmitir. O dnemin nemli dier bestekrlar Gulm dnin kardei di-bee (Kk d-. 1515) Eb Said Hseyin Pehlivan, ah Kulu ve Ali r Nev, Herat Saraynda, Sultan Hseyin Baykarann koruyuculuu altndadrlar. Sultan Hseyin Baykaradan himaye gren ok nemli bir kii de Molla Cmdir. Tasavvuf ve iir alannda zirve kiilerden biri olan Mevln Nreddin Abdurrahman Cm (8 Kasm 1414-9 Kasm 1492) kendinden sonra gelen Farsa yazan btn irlerden stn kabul edilmitir. Nakibendliin Trkistan-Horasan blgesinde yaylmasnda en nemli rol oynayan ve Nakibendliin Cmiye (veya Nriye) kolunun kurucusu olarak Pr-i Sn (ikinci pr) olan Molla Cm birok ilmi eserinden baka msik nazaryt hakkndaki Risle fil msik adl eseri ve ayrca besteleri ile nemli bir mzik adamdr. Trk Msiksinin en byk formu -Mirciye dnda- olan Mevlev yinlerine, bu formu kazandran kiinin Molla Cm olduu; bestekr bilinmeyen ve Mevlev msiksi alannda Beste-i Kdm ad ile anlan Hseyn, argh, Pengh makamlarndaki yin-i erfin de Onun tarafndan bestelendii geni kabul gren bir rivayettir. Kendisine Hseyin Baykaradan ayr, Fatih Sultan Mehmed Hn ve Sultan II.Bayezid Hn tarafndan da sayg gsterilmi, ilgilenilmitir. Mevlna Cm ile ok yakn dost olan Ali r Nev, sultann da yakn dostudur ve devletin en ok sz geen nfuzlu ve zengin kiisidir. aatay Trkesinin bu en byk ve deh shibi iri, ayn zamanda bestekrdr. Zenginliini sanat koruyuculuu (mesel Gulam d, Onun koruyuculuunda yetimi ve yaamtr) ve imar faaliyetlerinde harcamtr (Hert yaknlarndaki Mezr- erf ehrinde yer alan Hz. Alinin makam kabrini, Hseyin Baykara ile birlikte yaptrmtr). 9

1498

ubat 1441 de Heratda doan Nev, 3 Ocak 1501de yine Heratda vefat etmitir. Nevnin bestesinin notas 1928de Moskovada (Trkmenskaya Muzika) yaynlanmtr. Ayn yaynda Sultan Hseyin Baykarann da uzun bir eserinin notas bulunmaktadr. Sultann Hseyn mahlas ile aatay Trkesinde -Lehesi- yazd iirleri, bu lehedeki iirlerin -Ali ir Nev dnda- en nemli ve sanat deeri yksek olanlarndandr. Bu iirler 1926da Bakde Dvn olarak baslm ve yaynlanmtr. Bu byk sanat koruyucusu ve sanat Trk Hkmdrnn Meclisl Uk (klar Meclisleri) isimli manzum-mensur (nazm-nesr, iir-dzyaz) ve tasavvufla ilgili kitab ise kendisinin sanatl yannda bilginliini de gstermektedir. Bbr ah Sanatkr Trk Hkmdrlarnn doudaki bir dier kiilii; Hint-Trk Hkmdr Sultan Gazi Zhirddn Muhammed Bbr ah Mirzdr. O da Sultan Hseyin Baykara gibi Timurolu ailesindendir ve Timurlenk Hnn beinci kuak torunudur. Babas Fergn Hn mer eyh Mirz, annesi aatay Hn Yunus Hnn kz Kutlu Nigr Hnmdr. 4 ubat 1483te Fergn Hnl baehri Andicnda dodu. 10 Haziran 1494de henz on bir yanda iken, babasnn lm ile Fergn Hn oldu. O dnemin siyasal alkantlar ile defa Byk Timurlu devletinin Semerkand ehrindeki tahtna geti ise de (dier taht ehri Hertta Hseyin Baykara vard) Trkistann zbek igli zerine Trkistandan ayrlp 10 Ekim 1504te Kbili ald ve Afganistana hkim oldu. Daha sonra gneye yapt seferlerin sonucunda ve 29 Nisan 1526daki Pnipat zaferi zerine Delhi ve Agry alp, Afgan-Ld devletine son verip, Hint-Trk Hakan ve Sultan oldu. 16 Mart 1527de Hindlar yenip devletini gelitirdi. Bakenti Agr olan Hint-Trk hakanl, btn Kuzey Hindistan ve Afganistan kapsyordu. Bu devlet, bakent Delhi olarak 1858 ylna kadar devam etti. Bbr ah 26 Aralk 1530da Agrda vefat etti ve vasiyeti zerine ok sevdii Kbilde topraa verildi. Asker baarlar ve devlet kuruculuu, Pers-kaplan demek olan adnn anlamna ok uyan Bbr ah ayn zamanda ir, bilgin ve msikinas olarak da ok nemli bir kiiliktir. Dvn- Bbr Pdah isimli Trke ve Farsa iirlerinin yer ald dvanndaki Trke iirleri aatay Trkesiyle yazlm iirlerin Ali r Nevden sonra en yksek seviyedekilerini oluturur. Hatt- Bbriye denen yepyeni bir hat-yaz tarz icd edecek kadar nemli bir hattat olan Bbr h ayn zamanda zooloji ve botanik uzman, mimar, nakk, minyatrc, Fkh ve Tasavvuf konularnda kitab olan bir lim ve msikde nazariyt, szende ve bestekrdr. En nemli eseri olan Bbr-nme, aatay Lehesi ile yazlm ise de, btn Trke leheleri iinde cidden bir heser ve dz yaz rnekleri arasnda bir ant-eserdir. Dnyaca bilinen bu eser; Bbr hn hatralarn ve ayn zamanda Trk Msiksine ait nemli bilgileri anlatr. Ana dili Trkeden baka Arapa, Farsa ve Moolcay da iir yazacak seviyede bilen Bbr hn Aruz Rislesi isimli eseri de msik nazariyt ile ilgili bilgileri ierir.

1499

II. Gazi Giray Hn Trklerdeki sanatkr hkmdrlardan biri de 16. Krm Hn olan Ebl Feth Gzi Giray Bora Hn- Snidir. Moskova Fatihi Taht-alan 13. Krm Hn I. Devlet Giray Hnn (1517?-1577-Hnl 1551-1577) oludur. Aabeyi 14. Krm Hn Mehmet Giray Hn (1553?-1584-Hnl 1577-1589) ve kardei 15. Krm hn II. slm Giray Hndan (1559-1588-Hnl 1584-1588) sonra Aralk 1588de 16. Krm hn oldu. Ekim-Aralk 1596daki iki aylk ara (bu arada kardei I. Fetih Giray hnlk yapt) hari Aralk 1607deki vefatna kadar 20 yl hnlk yapt. En byk Krm hnlarndan biri -belki birincisi- olan Gazi Giray, ncelikle askeri alandaki baarlar ile gze arpyor. Aabeyi Kalgay (veliaht) dil Giraya yardmc olarak grev yapt Osmanl-ran savalarnda (1578-1580) gen yata dikkat ekmitir. Mehmed Giray Hnn nl Krm svarileri ile katld bu savalarda n kazanm, fakat 1581de bir nc grevi srasnda ranllara esir dm ve nl Btin lideri Hasan Sabahn (Hahainler) Alamut Kalesinde drt yl esir kaldktan sonra kaarak Osmanl vezr-i zm ve Kafkas Ftihi Osman Paa ordusuna katlmtr. Daha sonra stanbula giden Gazi Giray, Osmanl Devleti tarafndan Krm hnlna getirilmi ve bir Osmanl asker kuvveti eliinde bir Osmanl Filosu ile Krma dnmtr. Krm hn olarak Rusyaya kar kazand askeri baarlar sonucu 1593te Rus arln yllk vergiye balamtr. 1594 ile 1602 arasnda Almanya (Yank kale Fethi) Polonya ve tekrar Almanya seferlerinde ve cephelerinde de birok baarlar kazand. Son be yln Krmda sanat ve ilim almalar ile geiren Gazi Giray Hn Aralk 1607de Krm baehri Bahesaray yaknlarnda vefat etti. Yerine olu Toktam Giray Hn geti. teki drt olundan nyet Giray Hn (1598-1637) 22. Krm Hn (1635-1637) (kabri stanbul Eyp Sultandadr); Sefer Giray ikinci veliaht olarak grev yapmlardr. rif mahlasl ir Saadet Giray ile Nureddin Hsameddin Giray dier oullardr. Trk askeri tarihinin en byk simalarndan biri olan II. Gazi Giray Hn; ayn zamanda en byk Trk bestekrlarndan biridir. Eski kaynaklarda Tatar diye anlan bestekrn szl eserleri bugne ulaamam olup ancak sekiz makamda perev ve saz semaisi takm ile alt makamda ayr perev ve ayr saz semailerinden oluan yirmi iki eseri bilinmektedir, ki devrikebir uslndeki Mahr Perevi bile bestekrlk kudretini gstermeye yeterlidir. Ayrca birok saz alabilen iyi bir saz icrcs idi. Edebiyatta dz yaz ve iir alannda da yksek bir sanatkrd. Osmanl lehesi ile yazd iirlerinden oluan Dvn ve Gl Blbl isimli bir mesnevsi ve Trkenin aatay ve Krm lehelerinde ve ayrca Arap ve Fars dillerinde de iirleri vardr. Din ilimlerin yan sra fen ilimlerini ve zellikle matematik ve astronomiyi iyi bilirdi. Tarih ilmine ok merakl olup, nl ve byk Trk tarihisi Peev brahim Efendinin hem koruyucusu ve hem de yakn dostu idi. Tlk hatta usta bir hattatt. (Peevye talik hat mek etmitir.) Ksa saylabilecek elli yllk mr kahramanlklar ve sanat uralar ile geen Gazi Giray Hnn bir gazelinin u iki beyti, hem kahramanlk (hamset) edebiyt rnei olarak, hem de kendi kendisini anlatmak ynnden nemlidir: Ryete meyl ederiz kmet-i dil-c yerine Tga bel balamz kkl-i ho-b yerine

1500

Olmuuz cn ile billh gzy tene eriz dmen-i dnin kann, s yerine oban Devlet Giray Gazi Giray Hnn 1596 sonundaki iki aylk ara srede Krm hnl yapan kardei I. Fetih Giray Hnn olu olan Nreddin Ahmed oban Devlet Giray, hkmdr deil ise de amca torunu III. Mehmed Giray Hn zamannda (1623-1624) Krm Hnl ikinci veliahd olarak yksek bir devlet kademesi igl etmitir. 26. Krm hn dil Giray Hn (1613-1672 Hnl 1666-1671) ile Kalgay (Krm taht veliahd) Fetih Girayn babasdr. (dil Giray Hn zamanndaki Kalgay da Fetih Girayn olu Devlet Girayd. Fetih Girayn dier olu Nreddin Gzi Giray Hn da irdir.) oban Devlet Girayn bugne ulam tek eseri olan Evsat uslndeki Uak Perevi onun iyi bir msikinas olduunun dellidir. I. Selim Giray Hn Gazi Giray Hnn kz Hnzde Hni Hatun ile amcas olu 23. Krm hn I. Bahadr Giray Hnn (Nisan 1637-Ekim 1641) olu Gzi Hac Hafz Selim Giray Hn- evvel 1634 de dodu. Otuz yedi yanda Krm hn oldu. Siyasal alkantlarla geen yetmi yllk mrnde, ayr ayr drt kerede toplam 23 yl hnlk yapt. En nemli ve byk Krm hnlarndan biridir. Gerek askerlik alannda gerekse bilim ve sanat alanlarnda dedesine benzer. iirde Selm mahlasn kullanmtr. Bestelerinden yalnzca bir tane Arapa gfteli (ugl) Tahir makamnda bir eseri bilinmektedir. Selim Girayn oullarndan alts Krm Hn, drd Kalgay olmutur. Mevlev tarkatna mensup olan Selim Giray Hn, Arapa gibi Farsay da bilmesinden baka ok zel bir uzmanlk olan Mesnev-hn idi ve yedi asrlk Mevlevlik tarihinde pek sk rastlanmayan ender Mesnev Hafzlarndan (yaklak 26.000 beyitlik Hz. Mevlnnn Mesnevsini ezber bilen) ve yine ok ender hacca gitmi olan hkmdrlardan biri idi. Ayrca Kurn- Kermi de hfzetmiti. Krm hn olarak stanbula ska gitmi stanbuldaki Buhrzde Mustafa Itr Efendi, Hfz Post, Sepetizde gibi byk musikinaslarla hem dostluk kurmu hem onlara destek salamtr. Krm bakenti Bahesaraydaki hnlk saraynda misafir ettii Evliya elebi, Seyahatnmesinde I. Selim Giray Hndan vgyle bahseder. Bu byk devlet adam, dh asker, lim, sanatkr, ve sanat koruyucusu hkmdr 22 Aralk 1704te hirete intikl etti ve Bahesarayda kendi yaptrd Hac Selim Giray Hn Camii avlusundaki trbesine konuldu. Trklerdeki sanatkr hkmdrlar konusunda sra Osmanllara gelince; zaten baka milletlerde hi rastlanmayan bu yksek zellik Osmanllarda iyice belirginleir. 36 Osmanl padiahnn 14 bestekr ve icrc olarak- msikinastr bunlardan yedisinin besteleri bilinmektedir. Osmanl hkmdrlarnn bizzat sanatkr olanlarnn dndakiler ise en azndan sanat koruyucusu ve tevk edicisi olmulardr. (Osmanl Padiahlarnn yalnzca sanat taraflar ele alnacaktr).

1501

Sanat, sanatkrla somutlat iin bilinen en eski Trk bestekr Hce Abdlkadir-i Merg (1360?-Mart 1435) ile konuya girilebilir. O devirde, Badatn baehri olduu Celyir Devleti snrlarnda olan Gney Azerbaycanda Mergda doan Abdlkdir, byk bir msikinas olarak Badat Saraynda Hseyin Celyir Hndan (1374-1382) ilk ilgi ve himyeyi grd. Mool asll ama Trklemi Celyirlilerin dier hkmdr Ahmet Bahdr Celyir Hn (1382-1410) ki kendi de ressam, Hattat, kakmac, oku Trke Arapa ve Farsada ir ve bestekr olan bir baka Trk hkmdrdr-zamannda da bu himaye devam etti. (Merginin Devr-i h ismi ile icad ettii usl Ahmed Hna ithf edilmitir). Abdlkdir 1393den nce Osmanl Padiah Sultan (Yldrm) Hnn (1354-8 Mart 1403) daveti ile Bursaya gitti. Bayezid Hndan iltifat ve tevik grd. Bu davet ve tevik Osmanldaki sanat koruyuculuunun ilk rnei olarak kabul edilebilir. (Yldrm Hnn olu Emir Sleyman da Osmanlnn Fetret Devrinde Edirnedeki padiahlnda byk bir sanat koruyucusu olarak dikkat eker. Kendisi de ir ve msikinas idi. skendernme sahibi Ahmed (1335-1412) onun himayesindeki sanatkrlardandr). 1393te Badat Celyirlilerden alan Timurlenk (9 Nisan 1336-18 ubat 1405) btn sanatkrlarla birlikte Mergyi de Semerkanta gtrd ve orada ona mevk verdi. 1399da Timurun olu Mranah Mirznn Tebrizdeki saraynda bulundu. Bu sralarda Badat geri alm olan Ahmet Celyir Hnn yanna gitti ise de 1401de Timur Badat tekrar alnca lm cezasna arptrld. Fakat, ok yksek bir msik ve gzel sesi ile okuduu Kurandan dolay, Timur onu affetti ve Semerkanta gtrd. En byk Trk cihngirlerinden olan byk Timurun sanat koruyuculuunun bir rnei de budur. 1405te Timurun vefat ile tahta geen torunu Sultan Halil Mirz (1405-1409) da kendisine ayn ilgi ve himyeyi gsterdi. Halil Mirzdan sonra hakan olan Timurun en kk olu Sultan ahruh Mirz (1409-1447) zamannda Dou Trk Hakanl baehri Semerkanttan Herata nakledildiinde Merg de Herata gitti. 1435 Martnda veb salgn srasnda vefat etti. Burada ok nemli bir zellik gze arpmaktadr. Abdlkadir Merg yksek sanat ve ilmi ile Celyirli, Timurlu ve Osmanl olarak ayr Trk devleti ve hnedanndan fevkalde sayg, tevik, hizmet ve himye grmtr. Byk Timur ve Yldrm Hn bir birlerine kar her trl siyasi ve askeri mcadeleyi yrtmler ise de sanat koruyuculuunda birer Trk hkmdr olarak ayn doru ve yksek davran ortaya koyabilmilerdir. te bu Trklerin sanat ve sanatkra bak alarnn ne olduunu gstermeye yeterlidir. Osmanl Devletinin beylikten mparatorlua srad dnemin hkmdr Sultan II. Murat Hn (Mays 1404-ubat 1451) lim, ir ve bestekrdr. Trk msiksi nazariytn oluturan -daha dorusu ortaya koyan- ilk ilm eserler bu pdiah ile olu Fatih Sultan Mehmed Hnn tevikleri ve hatt ric yollu emirleri ile hazrlanmtr. Hzr bin Abdullahn Edvr isimli eseri bunun bir rneidir. (Edvr Topkap Saray ve Berlin KtpHnesindedir). Sultan II. Muradn hkmdrl dneminde (1421-1451) dou Trk ellerinde Horasanda ykselen Dou Trk Medeniyeti ile Bat Trk Medeniyeti arasnda kpr kurulmu ve byk bestekr ve lim Abdlkadir Merg Herttan Bursaya davet edilmi ve Maksdl elkn isimli eserini padiaha sunmutur. (Mergnin kendi el yazs ile

1502

yazlm bu eser, Hollanda Leiden niversite ktphnesindedir. ahs ktphnemizde mikrofilmi vardr). II. Murad Hnn saltanatnn ilk yllarndaki Osmanl lkesindeki karklklar ve i isyanlar yznden Merag tekrar Herta dnmtr. Meragnin ebced notasyla yazlm yzlerce eseri kapsayan Kenzl Elhn (melodiler hazinesi) isimli eseri elde olabilseydi. II. Murad Hn devri Trk msiksi hakknda en doru bilgileri elde edebilecektik. Byk Trk bibliyografyacs Ktip elebinin Kefz Znnunda kaydettii bu eser, ne yazk ki elde deildir. Ancak Mergye ait olduu kabul edilen otuz kadar msik eseri, II. Murad Hn devri Trk msiksi hakknda fikir vermektedir. Dnya tarihinin en nemli simalarndan biri olan, Fatih Sultan II. Mehmed Hn (30 Mart 1432-3 Mays 1481) babasnn devrindeki dou ve bat Trkl medeniyeti ilikilerini aynen devam ettirmenin yannda ve stnde bat Trk medeniyetine byk katklarda bulunmutur. Babasna kitap sunan Mergnin olu Abdlaziz elebinin Nakavtl Edvr adl eseri (Nr u Osmaniye Ktphnesindedir) Sultan Mehmet Hna ithf edilmitir. Sultan Fatihin Avn mahlas ile yazd iirleri, basit bir hevesin stnde asrlk zaman dilimlerine gs germi cidd eserlerdir. 20. yy.n nl bestecilerinden byk hoca Emin Ongann (1906-1985) rast arksnn ilham kayna Avnnin msralardr: Zlfnn zencrine bend eyledi hm beni Kulluundan etmesin azd Allahm beni Cevr-i Dilber sz-i firkat tan- dmen zaf- dil Drl drl derd in hlk etmi Allahm beni Karaman Beylii ile yapt mcadeleye bile edebiyat dahil edebilecek bir Trke ustasdr. Bizimle mertlik gavgsn edermi Karamn Karamana gelir isem kara yere karam n Fizik mhendislii (havan topu eik at forml), astronomi, matematik, askerlik, din ilimler ve tasavvuf, dkm teknii gibi deiik dallardaki kiisel bilginlii yan sra zellikle iirdeki sanatkrl ve dneminde yetien ilim ve sanat adamlarna kar gsterdii yakn ilgi ve himaye yurt dna bile tamtr. talyan ressam Bellini bunun yalnzca bir rneidir. Abdlkadir Mergnin II. Murad Hna; olu Abdlazizin olu II. Mehmet Hna kitap ithf ve takdimi sanki geleneksellemi ve torun Mahmut elebi, Makasdl Edvr (O da Nuru Osmaniye Ktphnesinde) isimli eserini II. Murad Hnn torunu Sultan II. Bayezid Hn (Ekim 1448-21 Mays 1512) ithaf etmitir. Osmanlk Padiahlar iinde -babas Fatih ile birlikte- en byk lim kabul edilen Sultan II. Bayezid Hn, ehzadeliinde Amasya Sancak Beylii grevini yrtrken ok mkemmel bir tahsil grd. nl Trk hattat Amasyal eyh Hamdullah Efendiden (1426-30-1520) hat rendi ve iczet ald. Msik alannda en bilinen eseri Nev Perevinin yan sra elimizde bulunan sekiz saz

1503

eseri daha vardr. Arapa ve Farsa ile birlikte aatay Lehesi ve Uygur yazs da bilirdi. Adn mahlasyla yazd iirlerden 124n kapsayan (basl) bir dvanesi de vardr. Pdiahl zamannda Edirne, Bursa, Amasya ve Manisa Drifalarnda msik ile tedavinin balatlm olmas ok nemlidir. Bir bilim ve sanat adam olmann yan sra bilim ve sanat koruyucusu olan II. Bayezid Hnn namt Defterinde (kiilere verilen hediyelerin yazld resmi evrak) pek ok sanatkrn ve limin ismi olmas Onun sanat ve bilim koruyuculuunun kantdr. Ayrca, Avrupadaki sanat hareketleri ile de ilgilenmi, Leonardo Da Vinci ve Michelangelo gibi sanatkrlarla (zellikle stanbul Boaz ve Hali zerine kpr yapm konularnda) mektuplamtr. Fatih Sultan Mehmet gibi tarihin en parlak ahsiyetlerinden birinin ardndan padiah olmas, saltanatnn ilk yarsnda kardei ehzade Cem meselesi, son zamanlarnda da oullar Ahmet, Korkut ve Selim ile olan mcadeleler ve ah kulu isyan gibi i olaylar Onu glgede brakm gibi grnse de Sultan Bayezid hattat, bestekr ve ir bir sanatkr ve byk bir sanat ve bilim koruyucusu ve kpr, yol imret, medrese, cami, han, drifa gibi kamu yararna eserler yapm byk hayrat sahibi bir Trk hkmdrdr. Onun hayrl eli spanyada engizisyon zulmne urayan Yahudilere bile uzanmtr. Sanatkr Sultan Bayezid Hndan bahsederken ehzadesi Korkuttan bahsetmemek olmaz. Sultan Bayezidin nc olu ehzade Mehmet Korkut (1467-17 Mart 1513) Harm mahlas ile yazan dvan sahibi bir ir, Gda-i Ruh adnda saz icad eden bir saz yapmcs lutiye, gnmze ulam sekiz saz eseri olan bir bestekr, Kitabl Harm veya Davetn Nefs adnda tasavvuf kitab yazan bir mutasavvf, Hfzl nsan adnda Arapa akid (inan sistemi), Hll kk-el Efkr adnda fkh (slam hukuku) kitaplar yazan bir din bilgini, Kuran yazan bir hattat ve ilim ve sanat adamlar ile zellikle Trk denizciliinin gelimesini salayanlar himaye eden bir byk Trk ehzadesidir. ehzade Korkutun ya kk kardei ve II. Bayezid Hnn drdnc olu (Yavuz) Sultan I. Selim Hn (1470-22 Eyll 1520) babas ve dedesinden sonraki en bilgin, olu ve dedesinden sonraki en idareci, dedesinden sonraki en asker padiahtr. Selm mahlas ile yazd Trke iirleri yannda Farsa bir dvn vardr. (Hn-i Hseyn-i M-talebem y Ali meded msra yeterli rnektir.) Yavuz Selim Hnn aldrandan sonra feth ettii Tebrizden zellikle Trk asll pek ok msik bestekr ve icrcsn stanbula getirmesi kendisinin bir sanat koruyucusu olduunu da gstermeye yeterlidir. Kahire fethinden sonra da ayn ekilde hareket etmitir. Yavuzun olu Osmanl Padiahlarnn en by kabul edilen (Kanuni) Sultan Sleyman Hn (27 Nisan 1495-7 Eyll 1566) da sanatkr bir Trk hkmdrdr. Arapa, Farsa, Srpa, talyanca bilen batllarn Muhteem dedii Sultan Sleyman byk bir sanat ve bilim koruyucusudur. Kendisi sanatn iir dal ile megul olmu ve Muhibb mahlas ile yazd iirleri en byk padiah dvann oluturmutur. Halk iinde mteber bir nesne yok devlet gibi

1504

Olmaya devlet cihnda bir nefes shhat gibi beyti, bir darb- mesel gibi asrlardr halk hafzasnda yaamaktadr. Olu ehzade Bayezidin ki O da irdir- isyan etmesi ve rana snmas meselesinde babasna yazd; Ey ser-a-ser leme Sultan Sleymnm baba Tende cnm cnmn iinde cnnm baba diye balayan B-gnahm Hakk bilir devletl sultanm baba nakaratl murabbaya, ayn vezin ve nazm ekliyle; Ey dem a dem mazhr- tyn u synum oul Takmayan boynuna hergiz tavk- fermnm oul diye balayan ve, B-gnahm dme bari tevbe kl canm oul nakaratl murabba ile verdii cevap cidden ah-eserdir. Hasekisi Hrrem Sultana yazd: Gzlerimden ger nihn oldunsa ey zb-ceml Sneden nak-i hayli gitmek olmutur muhl Ger yakarsn te-i hicrnna ey Hrrem beni Akn ile can verem dnmee yoktur ihtiml msralarndaki romantik ir Sultan Sleyman, ran Sefer-i Hmaynu srasnda ise yle der: Allah Allah diyelim sancak- ah ekelim Yryp her yakadan arka sipahi ekelim ki yerden kuanalm yine gayret kuan Bulap toz ile topraa bu rh ekelim Muhibbnin torunlarndan byk bestekr padiah III. Selim Hnn Arazbr makamnda besteledii ilhdeki szleri de yle: kn gitmez dilinden hi bu H-y Hy- Ak

1505

Tutsa ger arz u semy serteser gavg-y ak Bezm-i gmda eng gibi hem inlemek kann olur Her kimin gnlnde kala bu sad-y ny- ak Sultan Sleymann nl vezr-i zm Makbul brahim Paa da klasik kemene icrcs ve bestekr bir msikinas idi. Kanuni Sultan Sleymann olu Sultan II. Selim Hn (28 Mays 1524-15 Aralk 1574) da ir padiahlardandr. Dedesi Yavuz gibi Selm mahlas ile yazm, dedesi yanda (42) padiah olmu, dedesi kadar tahtta kalm (8 yl), dedesi yanda (50) lm ve dedesinin adn tamtr. Devrindeki btn ilim ve sanat adamlar Kbrs Ftihi II. Selim Hnn korumas altndayd. Sultan III. Murad Hn (4 Temmuz 1546-16 Ocak 1595) da atalar gibi irdi. Ayn zamanda da byk bir bilgin. Murd mahlas ile yazard. 20 milyon kilometrekareyi aan Yemenden Cezyire, Bakden Bosnaya, Tebrizden Viyanaya uzanan topraklarda oturan dnyann en gl sper devletinin hkmdr Sultan III. Murad Hn yle diyor: Uyan ey gzlerim gafletten uyan Uyan ey uykusu ok gzm uyan Bu dnya fnidir sakn aldanma Marur olup tac tahta dayanma Yedi iklim benim diye gvenme Uyan ey uykusu ok gzm uyan Sultan III. Mehmed Hn (26 Mays 1566-21 Aralk 1603) da lim ve irdir. Adl mahlas ile yazard. Eri Fatihi olarak askerlik sanatnda da sz sahibidir. Onun olu Sultan I. Ahmed Hn (18 Nisan 1590-22 Kasm 1617) da Ahmed ve Baht mahlasyla yazd klasik ve tekke tarz iirlerinde; kahramanlktan tasavvufa, siyasetten aka kadar geni bir konu yelpazesi kullanm yetenekli bir irdir. Gen yana ramen devlet idaresinde baar gstermi (tahta geme usln byk erkek evlat yerine, en yal hnedan mensubu olarak deitirmitir.) Arapa, Farsa bilen; byk Trk mutasavvf Aziz Mahmud Hdyden tasavvuf feyzi alm, Trk mmrisine Sultan Ahmed Camiini kazandrm sanatkr ve sanat koruyucusu bir padiah idi. Her gn bir kada Hz. Peygamberimizin ismini yazp ayak izini izerek kavuuna sktrmas ve tc olarak kabul etmesi kiiliini gsteren bir davrantr. Nola tcm gibi bamda getrsem dim

1506

Kademi resmidir ol Hazret-i ah- Rusln Gl-i glzr- nbvvet o kadem sahibidir Ahmed durma yzn sr kademine o gln (nl bestekr Hafz Kumraln pengh makamndaki ilhisi) Dil hnesi pr-nr olur envr- zikrullah ile diye balayan iirini de Neyzen Osman Bey Hicaz lahi olarak bestelemitir. Hz. Peygamberin mbrek kabrinde zeytinya kandili yaklmasna gnl el vermemi, orada gl yandan kandil yaklmas iin vakf kurmutur. Olu Osmanl Padiahlarnn en genci Gen Osman (Sultan II. Osman Hn 1604-1622) on sekiz yllk mrne Faris (binici) mahlasyla iirler yazmay da sdrabilmi, kiilikli bir Gzi Sultand. (1621 Hotin Kalesi Seferi). Tarihlerde Revan ve Badat Fatihi olarak anlan ve devlet idresindeki sertlii, ahs ac kuvveti, okuluk ve cirit merak ile tannan Sultan IV. Murad Hn (27 Temmuz 1612-8 ubat 1640) ayn zamanda Murd mahlas ile iirler yazan ah Murad mahlas ile de besteler yapan bir sanatkr padiahtr. Sultan I. Ahmedin nc olu olup, 11 yanda iken 10 Eyll 1623te tahta geti. Annesi mehur Ksem Mahpeyker Sultandr. 28 seneyi bile bulmayan ok ksa bir mr iinde i isyanlardan ran Seferlerine ve Krm meselesine kadar asker ve siyas alanda pek ok baarl sonular alm, bunlarn yan sra bilim ve sanat mensuplarn himye etmi, kendi de bizzat edebiyat ve mzikte eserler vermitir. Ayn makamdan (hseyn) alt ayr perev besteleyebilecek ok kudretli bir bestekr ve mzik bilginidir, bu zellii ile de mzik tarihinde tektir. Bir yrk sem ile bir ilhsinden baka dier eserlerinin hepsi saz eseridir ve bilinen besteleri on be tanedir. Tebrizi (2. defa) fethettikten sonra byk dedesi Yavuz Selim Hn gibi oradaki btn Trk sanatkrlar stanbula getirmesi, stanbulda sanat hayatna yeni bir canllk kazandrmtr. (stanbulun bir semtine -Emirgn- adn veren Tebrizli Emr Gn Bey bahe mimarisinde rnek olmutur). IV. Murad Hn dnemindeki bu sanat hayat padiahn yakn dostluunu da kazanm ve ayn zamanda msikinas olan Evliya elebi tarafndan kayda alnmtr. Sultan brahim Hnn (5 Kasm-1615-18 Austos 1648) sekiz buuk yllk padiahlk dneminde de sanat korumaclnn devam ettii hakknda Safayi Tezkresinde ki u kaytla yetinilebilir: Padiah- devrn Sultan brahim Hn, Yusuf Dedeye (daha sonra Beikta Mevlevi Hnesi eyhi olacak olan nl ney ve enk stad ve ir) ulfe ve tayint verile dey hatt- hmayun ihsan edp Tarihlerde Avc Mehmet olarak tannan Sultan IV. Mehmet Hn (1 Ocak 1642-6 Ocak 1693) dneminin Kprller devresi asker, siyas ve idar ynden olduu kadar, sanat ve ilim ynnden de

1507

ok parlak bir devridir. Dh bestekr Itr, IV. Mehmet Hndan (Krm Hn Selim Giray ile birlikte) byk destek grmtr. Bu sanat koruyuculuu daha sonraki padiah Sultan II. Sleyman (Hattattr) (15 Nisan 1642-22 Haziran 1691) ile Sultan II. Ahmed Hnlarn (25 ubat 1643-6 ubat 1695) ikisinin de yl yedi ay ondrt gn sren ksa saltanat dnemlerinde de aynen devam etmitir. Ayrca II. Ahmet Hn bizzat ir, bestekr ve hattat (Kuran da yazmtr) olarak sanatkr bir padiaht. Gnlk olarak tuttuu hatr defteri ok nemli belgedir. II. Ahmet Hndan sonra tahta kan Sultan II. Mustafa Hn (5 Haziran 1664-29 Aralk 1703) da amcas II. Ahmet Hn gibi ir, msikinas ve hattattr (Hatta hocalar nl hattat Hafz Osman ve Hattat, ir ve bestekr Hocazde Mehmet Efendilerdir). iirde mahlas kbl ve Meftn dir. iirlerinin ou bestelenmitir. * Mstrk oldum ltfuna: Airan ve Hseyn ilh (Ali ir u Gani) * Allah Rabbi Layezl: ehnz ilh (Osman Ef.) Evi lahi (Ali iru Gan), Suzidil ilhi (Selahattin Demirta) * El meded ey Fahr-i Alem: Neva ilh (Kk Mezzin), Mahur ilh (eyh Ahmet Ef.) * erm-sr etme Hdy rz-i maherde beni: Snble ve Uak ilh (Ali r u Gan), Acem ilh (Bahri Hseyin Efendi). * Dim Salt olsun sana: argah ve Uak ilh (Ali ir u Gan) * Dil-i eyday syletsen Rasulallaha aktr: Dilke ilh (Ali ir u Gan), vs. Bir dier hattat, msikinas ve ir padiah da II. Mustafa Hnn kardei, Lle devri pdiah Sultan III. Ahmed Hn (31 Aralk 1673-1 Temmuz 1736) dr. iirde mahlas Necb idi. Msikde hocas hnkr imam Kazasker Hafz brahim efendidir (. 1691), (Bu zt, IV. Mehmet Hn zamannda 18 yl padiah imaml yapmtr. nemli bir bestekr ve irdir.) Tosunzde Abdullah, Kk Mezzin Mehmet, Fndkll Hasan Efendiler gibi dnemin nl bestekrlar bir onur grevi ve pyesi olarak sarayda mezzin-i ehriyr idiler. (Osmanl Saraynda Endern-u Hmayunda hnkar imaml, mezzin-i ehriyrilik ve mushib-i ehriyrilik daha sonralar da Mzk-y Hmaynda hocalk gibi bu tr onur grevi ve pyesi almam sanatkr hemen hemen hi yoktur. Bu hl devletin sanat ve sanatkr desteklemek iin ortaya koyduu bir davrantr). Dnemin nl Vezir-i zam Damat Nevehirli brahim Paa da (1670?-1 Ekim 1730) kaim pederi III. Ahmet Hn gibi ir ve bestekrdr. Hmayn ve Mahr makamnda iki eseri gnmze ulamtr. Pdiah ve Vezr-i zm bizzat bestekr ve ir olan bu dnem elbette ki sanatn ykseldii bir dnemdir ve sonraki padiah Sultan I. Mahmut Hn (2 Austos 1696-13 Aralk 1754) zamannda da aynen devam etmitir. nk I. Mahmut Hn da tanbr ve seviyeli bir bestekrdr. Zamanmza

1508

yedi perev iki saz semaisi gelmitir. Annesi Saliha Sebkt Vlide Sultann ismi ile Sebkt mahlasyla Trke ve Arapa iirleri de vardr. Trk barok mimarisinin ihtiaml rnei Nr u Osmaniye Camiini O yaptrmsa da, alna mr yetmemi, cami kardei ve halefi Sultan III. Osman Hnn adn almtr. Daha sonra Osmanl tahtna kan Sultan III. Mustafa Hn (28 Ocak 1717-21 Ocak 1774) Cihngir mahlas ile iirler yazan ve ok duygulu bir kiilii olan bir padiaht. Osmanl Rus savandan duyduu znt lmne sebep olmutur. Kardei Sultan I. Abdlhamid Hn (20 Mart 1725-27 Nisan 1789) da tpk aabeyi gibi irdi (ayrca hattat ve tarihi) ve ayn duygusallkla Ruslarn zi Kalesini alp, kaledeki Trklere katliam uyguladn rendiinde inme inmi ve Ah zi, Ah zi diyerek vefat etmitir. I. Abdlhamid Hnn yeeni ve halefi 28. Osmanl Padiah Sultan III. Selim Hn (24 Aralk 1761-28 Temmuz 1808) Trk msiksinde ekol sahibi dah bir bestekrdr. 7 Nisan 1789da padiah olmu, devletin idri ve asker sisteminde Nizm- Cedd diye adlandrlan yeni dzenlemeler ve reformlar meydana getirmi, sanat ve bilimin koruyucusu olmu ve bizzat byk msik eserleri vermi ok deerli bir devlet adam ve sanatdr. 18 sene sren hkmdrl 29 Mays 1807de tahttan indirilmesiyle sona ermi ve ne yazk ki Alemdar Mustafa Paa vakasnda ehit edilmitir. Sultan III. Selim (ve devri) Trk msiksinde bir ke badr. Mevlev yini, durak, perev ve saz semleri, kr, sema, beste, ark, keke gibi formlarda besteledii eserlerden gnmze ulaanlar 60dan fazladr. Kendisinin icad ve terkip ettii 14 makam vardr. Szidilr makamn pdiah iken yaptndan en ok o makam tannr, halbuki Evcr, Nev Buselik, evkefz gibi ok sanatl ve gnmzde de kullanlan makamlar da onun tertibidir. Ayrca, ok usta bir tanbr ve neyzen idi. Osmanl Pdiah ve slam Halfesi Sultan Selimin tanbur hocasnn Tanbr zak olmas, Sultann sanata verdii deerin bir gstergesidir. lhm mahlasn kullanarak yazd iirlerinden oluan bir dvn vardr. Bu iirlerinden 42 beyit Mednede Peygamber Mescidinin n tarafndaki on iki stuna yazlmtr Ey Kerem mlkne sultn Kerm Kulluun Fahr bilir ah Selim Bin salt ile selm olsun revn- pkine Eyler lhm rec nakd-i efaat ruhsatin Msikde usta bir icrc ve std bir bestekr, iirde Adl mahlasyla yazan iyi bir ir, zellikle cel (byk levha halinde) yazda byk hattat olarak sanatkr Trk hkmdrlarndan biri de Sultan II. Mahmud Hn (20 Temmuz 1785-1 Temmuz 1839) dr. Aabeyi Sultan IV. Mustafadan sonra 28 Temmuz 1808de tahta kt. 31 yllk saltanatnda gerekletirdii devlet dzenindeki yenilikler, Yenieri Ocan kapatmas, kyafet devrimi, stanbuldaki imar hareketleri, Msr ve Rumeli

1509

meselelerine getirdii zmlerle siyasi tarihte; gnmze ulaan 26 para eseri ile de mzik tarihinde nemli bir yeri vardr. Adl mahlasn kullanarak yazd iirleri ve byk bir hattat olmas da sanatkrlnn ayr bir yndr. Msikyi byk msikinas III. Sultan Selimden renmitir. yi bir ses icrcs-hnende, ve ayn zamanda tanbr ve neyzendir. Yenieri Oca ile birlikte Mehterhnenin de kapatlm olmas Trk msiksinin gelimesi ve yaylmas asndan zararl olmutur. Kurduu Mzk-y Hmyn ile bat mzii Trkiyede gelimeye balamtr. Sultan II. Mahmut bu olgulara ramen kiisel sanat etkinliini Trk msiksi alannda yapm ve dvan, semi, ark ve mar olarak besteler meydana getirmitir. Ebrlarnn zahm nihndr cierimde diye balayan gftesi de kendine ait Hicaz Dvn bestekrlktaki stnln gstermeye yeterlidir. II. Mahmut Hnn byk olu Sultan Abdlmecid Hn (25 Nisan 1823-25 Haziran 1861) da babas gibi iyi bir hattt ve Trk ve Bat mziini bilen, piyano alan ve sanat koruyucusu olan bir hkmdrd. Mzk-y Hmyn onun zamannda yeniden tekilatlandrlm ve bat mzii geliip yaylmtr. Kardei ve halefi Sultan Abdlaziz Hn (8 ubat 1830-5 Haziran 1876) babas ve aabeyi gibi hattt ve msikinas ayrca ressam idi. Sultan Abdlaziz sadece pehlivanla, ko ve horoz dvtrmeye merakl ve kaba saba bir kiilik sahibi olarak tantlmak istenmesine ramen, bat ve Trk mzii olarak ok iyi bir mzik bilgisine sahip, ok iyi piyano ve lavta alan, ve ok stn derecede kudretli bir neyzen olan ince sanatkr ruhlu bir pdiahtr. Gnmze gelen Hicaz Hmayn Sirtosu, evkefz ve -gftesi de kendine ait- Muhayyer makamnda iki arks bu sanatkr ruhun rnlerindendir. Kendisinin ney hocas byk neyzen Beikta Mevlevihnesi eyhi Sait Dede Efendinin olu Nayzen Yusuf Paadr. Abdlaziz Hn Avrupa ve Msra yapt resm d gezilerde de d kaynaklarda sanatkr bir devlet bakan olarak nitelendirilmitir. (Abdlaziz Hnn olu ehzade Mehmet Seyfeddin Efendi (22 Eyll 1874-19 Ekim 1927) Osmanl Hnedannn Sultan III. Selimden sonraki en byk bestekrdr ve ayrca ressamdr. Seyfettin Efendinin oullar Abdlaziz, Mahmut evket ve Ahmet Tevhid Efendiler ile kz Fatma Gevher Sultan da tanbr ve kemene icrcs ve bestekrdrlar. Abdlaziz Hnn dier olu son halife Abdlmecit Efendi ok nemli bir ressam, usta bir piyanist ve bat mzii bestekrdr. Itrnin tekbirinin ok seslendirilmesi, keman ve piyano iin ikileme, piyano iin mazurka, piyano sonat, vs.) Doksante (1293 Hicr-1876 Mild) doksan gn ber-murad oldu Sultan Murad- n-Murd deyii ile Osmanl tarihindeki en ksa sreli padiahl dile getirilen Sultan V. Murad Hn (21 Eyll 1840-29 Austos 1904) babas Abdlmecid Hn dneminde gelien bat msiksini nce Mzk-y Hmyn efi Guiseppe Donizetti Paadan, sonra Mzk-y Hmyn hocalarndan Miralay Lombardi Beyden rendi. ok iyi piyano ayrca ud ve keman alan V. Murad Hn, piyano iin eitli eserler, valsler, polkalar, marlar ve baz arklar bestelemitir. Kendisi iir de yazard. Baz gfteleri bestelenmitir (Hac Arif Beyin nihavent arks Na-Murdm taliim avredir gibi).

1510

Yerine geen kardei Sultan II. Abdlmecid Hn (21 Eyll 1842-10 ubat 1918) da iyi bat mzii bilirdi. Mzk-y Hmyn hocalar Miralay Lombardi ve Guatelli Paadan nazariyt, Aleksandan Piyano rendi. Keman almay da bilirdi. ehzadelii srasnda baz bat mzii eserleri de bestelemitir. Mobilya ince marangozluunda cidden sanatkrd. Yldz Saray has bahesindeki nadir aalar mobilyada kullanmak iin yetitirmitir. Genel politikasnn paralelinde Trk msiksini koruma politikasna sahipti. Mzk-y Hmynun yan sra saray fasl heyetine yeniden ilerlik kazandrmt. (II. Abdlhamid Hnn ocuklarnn ou bat mzii eitimi almlardr. Abdlkdir Efendi kemanda, Burhneddin Efendi viyolonselde ok yksek icrc idiler. En byk olu Mehmet Selim Efendi usta bir piyanist idi. Kz Aye Hamide Sultan ressam ve msikinast. Arp, keman ve piyano alard. Bat mziinde mar, mazurka, vals, piyano iin paralar, Trk mziinde bir ark bestelemitir. lk eseri olan -gftesi de kendine ait- Hamidiye Marn bestelediinde henz on yandadr). Sultan V. Mehmed Read Hn (1 Aralk 1844-4 Temmuz 1918) da aabeyleri ve kardei gibi babas Sultan Abdlmecidin daha ok nem verdii bat mzii renimi grmt ve piyano alard. Mevlev olmas dolaysyla Trk mziini de iyi bilirdi. Osmanl Devletinin en talihsiz zamanlarnn padiah olan Sultan Red Hn aile ve devlet geleneinden ayrlmam, artlarn elverdii lde Trk hkmdrlarnn bilim ve sanat adamlarn koruma det ve zelliini devam ettirmitir. Arapa ve Franszca bilen Sultan Red Hn, iir de yazard. anakkale Harbinden bahseden ve Kapanup secde-i krane Red eyle dua Mlk-i slm Hda eyleye dim memen beyti ile biten iir Sultan Red Hnn diye bilinir. Osmanl Devletinin son padiah olan Sultan VI. Mehmed Vahideddin Hn (2 ubat 1861-16 Mays 1926) da atalarnn bir ou gibi msikinastr. 4 Temmuz 1918de Sultan Reatn vefat ile tahta km, son hkmdr olarak 17 Kasm 1922ye kadar pdiahlk yaptktan sonra saltanatn kaldrlmas ile Trkiyeden ayrlmtr. O zamandan beri tartma konusu olan siyasal kiilii dnda ok iyi bir ses icrcs-hnende, kann ve bestekr olarak Trk msiksi tarihinde nemli bir yere sahipti. Trk msiksini nl bestekr Hac Faik Beyden renmitir. Bat mziindeki hocas Mzky Hmyn Kumandan bestekr ferik Ahmet Necip Paadr. Trk Msiksinin ok nemli bir nota koleksiyonunu oluturan hocas Necip Paa gibi Vahdeddin Hn da nota koleksiyonuna merakl ve ok iyi bir piyanist idi. Bestekr olarak da yetmiten fazla eser vermitir. II. Balkan Sava sonunda Edirnenin geri alnmas (1913) dolaysyla besteledii, gftesi ir Nigr Hnma ait olan mar, hocas Necip Paann otuz yldan fazla Resmi Devlet Mar olarak kullanlan Hamidiye Marndan daha az deerli deildir. Sultan Vahdeddinin Trk msiksindeki eserleri ark arlkldr. Trklerdeki sanatkr hkmdrlar hakkndaki bu yazy bir baka sanatkr Trk hkmdr ile bitirelim: ah smail Safav (17 Temmuz 1487-1524). randa Safav Devletinin ve iliin resm devlet

1511

mezhebi olmasnn kurucusu olan ah smail, babas eyh Haydar ve dedesi eyh Cneydin eyhlii ahla evirmek idealini gerekletirmi ve annesi Halime lemah Begmn babas Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan Padiahn Otlukbelinde Sultan Fatih tarafndan deta son verilen devletini, son hkmdr Elvend Beyi Nahcevanda yenerek ele geirip Safav Devleti olarak 1502de tarih sahnesine koymutur. 23 Austos 1515de aldranda ah smailin yldz snm, talihi dnm, sonraki hayat da snk gemitir. Ama, Hz. Ali hakkndaki Dah-Nme, retici bir kitap olan Nasihat-nme, lirik gazellerden geleneksel halk edebiyat rnlerine kadar ok baarl bir Trke ile yazd iirlerinden oluan Hatay Dvan parlakln hal korumaktadr: Gnl ne gezersin seyrn yerinde lemde hereyin var olmaynca Olur olmaza dost deyip geme Bir ahdine btn yr olmaynca ah Hataym edem bu srr beyn Bir batan alamak mredir ziyn Kmil midir chil szne uyan Yannda mridi var olmaynca (randa hkm srmelerine ramen bir Trk Devleti olan Safavlerin beinci ah I. Abbas (27 Ocak 1571-19 Ocak 1629) da bestekrdr. argh makamnda bir kr vardr). Devlet bakan olarak tuttuklar -veya tutturulduklar- yol ve politikalardan artk iz bile kalmayan ama sanatkr olarak ortaya koyduklar eserleri ile hep insanla sanat ve kltr asndan ykselme yollar gstermeye devam eden devlet bakan, ir, sanatkrlardan olan ah smailin; Osmanl Sultan ve ir sanatkr Yavuz Selim Hn ile yapt mcadeleler ve aldran Sava bitti. Ama, Selmnin de Hataynin de iirleri bitmedi. irler ld, iirler yayor. Sultan III. Selim Hn gibi ok yksek bir sanatkrn politika -mevki ve makam kavgasyznden hayatna kyan ve kydran kimselerin isimleri hangi ukurda? Bestekr III. Selimin ve ir lhmnin ismi ise hangi ycelerde? Arel Hseyin Sadeddin, Trk Msiksi Kimindir, Ankara 1988. Ergun Sadeddin Nzhet, Trk Msiksi Ansiklopedisi, stanbul 1942. skit Yayn evi, Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul 1963.

1512

kprl Prof. Fuat, Trk Saz irleri, Ankara 1962. zalp Nazmi, Trk Msiksi Tarihi I-II, Ankara 1986. ztuna Ylmaz, Trk Msiksi Ansiklopedisi, I-II-II Ek, stanbul 1969.

1513

Timuroullarnn Orta Asya Mimari Sanatna Katklar / Prof. Dr. Klaus Pander [s.852-861]
Trer niversitesi / Almanya Timuroullar Tarihi Hakknda Timuroullarnn Orta Asya yap sanatna nasl bir katk saladklarn tespit etmek gerekirse, Orta Asya tarihine gz atmak kanlmazdr. Timuroullarnn hakimiyet alan, Avrupa ve Asya arasnda bulunan bir snrda ve Dou ile Baty birbirine balayan, bir zamanlarn byk pek Yolunun ortasndan getii bir blgedir. Orta Asya yzyllar aan oluum srecinde, yerleik ve gebe byk kltrlerin, ayn zamanda da ad san oktan unutulmu kk etnik topluluklarn ekillendirdii kltrel ve siyasi bir kaynamann potas durumunda olmutur. Bunu Merv, Toprak Kale, Khne Urgen ve Pencikentte bulunan ve farkl alara ait saysz harabeler ve abideler, ayrca, birka rnek vermek gerekirse,1 Afrasyab, Termes veya Nisadaki binlerce yl nceye ait buluntular dikkate ayan bir ekilde ortaya koymaktadrlar. Deiik halk topluluklarnn, uluslarn ve kabilelerin yzyllar boyunca ve mtemadiyen hakim olmaya alt bu lke, Yunanlar, Persler, Kuanlar, Sasaniler, Heftalitler, inliler, zellikle de Trkler, Araplar ve Moollar gibi yeni istilaclardan kamak zorunda kaldklar iin, sklkla hakimiyetlerini kaybetmiler ve daha sonra tekrar bu lkenin sahibi konumuna gelmilerdir. XIII. yzylda Cengiz Han komutasndaki korkun Mool istilasndan sonra Orta Asyada hemen hemen btn hayat durmutu. lk kez Trklemi Moollarn hakimiyetleri dnemindeki, Irman te yakasndaki lke (Mvernnehir) tedrici olarak tekrar kendine gelmeye balamtr. Buhara ve Semerkant gibi ehirler yeniden byk pek Yolunun nemli merkezleri haline geldiler. Bir ok seferlerle Ganj Nehrinden Akdenize kadar uzanan bir imparatorluu kuran ve Mvernnehirde tek hakim olan Timur idi. Grld kadaryla sadece Timurun kiilii ve otoritesiyle btnl korunan imparatorluk, onun lmnden sonra birok halk topluluklarnn oyunca haline gelmi olsa bile, zellikle olu ahruh (1397-1347) ve torunu Ulubey (1409-1449) imparatorlukta bar tesis etmeye muvaffak olmulardr. Bu dnem Orta Asya iin son derece verimli bir dnemdi; Semerkant, Buhara ve Herat gibi ehirler slam mimarisinin en nemli merkezleri olarak inkiaf etmilerdir. Ulu Beyin ve Ebu Saidin (1451-1469) katledilmelerinden sonra lke birok beyliklere blnd. Hseyin Baykara (14691506) geri Heratdan Timurun kltrel mirasn birka yl daha koruyup tekaml ettirdiyse de, imparatorluun kn artk durduramayacakt. XVI. Yzyln balarnda zbeklerin gelii ile ran kltr Rnesans nihayet son buluyordu. Timuroullarna zg

1514

Bir Mimarinin Oluum artlarTimurun ve daha sonra da varislerinin (Timuroullarnn) o yllarda imkansz gibi grlen mimari alandaki baarlar ve kendilerine zg tarz gerekletirdiini grmekteyiz. Bu baarnn altnda yatan srrn bazlar unlardr: - lkeyi siyasi ve ekonomik olarak istikrarl bir hale getirmek iin, ncelikli olarak Timur kendini ehir planlamasna hasretti ve Moollar tarafndan tahrip edilen ehirlerin evresini salam duvarlarla istihkam ettirerek, ehirleri yeniden imar etti. Timur, Sulama tesisleri, Kanallar, su ebekesi ve ayn zamanda yol yapmn hzlandrd; ticari merkezlerin, pazarlarn, kervansaraylarn gelimesi iin ihtimam gsterdi ve sonunda dou-bat ticaret yolunun tekrar Semerkanttan gemesini temin etti.2 - Baarl geen seferler sebebiyle, farkl yatrmlar gerekletirmek iin Timur, sadece gerekli olan mali kaynaklara deil, bunun tesinde enine boyuna dnlm bir idari sistem3 erevesinde gerekli olan i gc potansiyeline de sahipti. Timur, malubiyete uratt lkelerin sekinleri olan en yetenekli mimarlar, yap ustalarn, ressamlar, hattatlar -ounlukla ran kkenli- en iyi zanaatkarlar ve ayn zamanda da bilim adamlarn hakimiyetinin merkezine getirdi. Bylece, Trklerin ran-Trk kltr ile egemen bir snf meydana getirdii Timur hakimiyetindeki Orta Asyada slam kltrnn inkiaf etmesi gerekleti.4 - Elbette bu balamda, burada meskn halk topluluklarnn yzyllar boyunca gelien sanat ve kltr geleneklerini, nesilden nesile aktardklar nazari bilgilerini ve ameli uygulamalarn -zellikle mimari alannda- temel dayanaklar olmakszn, Timur-oullarnn, o gnlerde bazan gpta edilen ve bazan da korku saan byle bir devleti zor kurabilecei unutulmamaldr. - Mal deiimi ile birlikte sanat ve zanaat alanlarnda youn tecrbe deiiminin gerekletii byk pek Yolunun da Timuroullarnn kendine zg bir mimari yapsnn geliiminde nemli katklar yapt da kabul edilmesi gereken bir olgudur. Timur, imparatorluunun snrlarn batya doru geniletirken kulland ayn enerji ve hzla sadece ehr-i Sebzde (Yeil Kent) yani kendi doum yeri olan Kede deil, ayn zamanda bakent Semerkantta da muhteem ve ok byk eserler ina etti: Saraylar, Hkmet binalar, camiler, -hem byk merkez Cuma camileri hem de semt mescitleri- ina ettii gibi o zamanlar Orta Asyada hi grlmemi byklkte ssl ve renkli antlar ve medreseler yaptrmtr.5 ada bir tank olan spanyol elisi Clavijo ehr-i Sebze (Yeil Kent) yapt ziyaretten sonra Timurun yaptrd grkemli saray ve benzersiz baheler hakknda anlatrken, neden bahsettiini gayet iyi biliyordu: Her ey yle hayreti mucib bir ekilde tasarlanmt ki, kabiliyetleri ile mehur olan Parisin zanaatkarlar dahi, burada meydana getirilen eserlerin fevkalade sanat eserleri olduu gereini teslim ederlerdi. Clavijo, kendisi hakknda syledii, bizim iktidarmzdan phe ediyorsanz, ina ettiimiz eserlere bakn szlerini dorudan tasdik etmektedir.6 Timuroullar dneminde birok blgede, rnein bugnk Afganistandaki Belhte (15. yzyl: Ebu Nasr Parsa Camii-Yeil Camii ve Heratta (1437: Cevher ad Medresesi ve trbesi) veya

1515

randaki Mehed ehrinde (15. Yzyl: Cafer ad Camii) fevkalade yaplar ina edilmi olmasna ramen, aada bugnk ehemmiyetine mtenasip olarak, sadece Timuroullarnn yaptrd muhteem tarihi eserler Maverannehirdeki mufassal bir ekilde izah edilecektir. Hala muhafaza edilen ve tekrar ziyarete ak tarihi eserlerin yan sra -burada sz konusu olan etkileyici harabeler ve buralarda restore edilen muhteem Camiler ve medreseler- Timuroullarnn byk kltr zihniyetini yanstan daha baka kantlarn ve tanklarn mevcudiyeti, rnein bilimsel, edebi ve uygulamal sanatlar alannda ortaya koyulan birok aheserler; ayn ekilde deiik zamanlarda yazlan saysz seyahatnameler; Timur, Timuroullar ve onlarn miraslar hakknda yaymlanan birok bilimsel alma bu balamda zikredilmek zorundadr. Timuroullarnn Orta Asyada Semerkant ve zbekistandaki Mimari Sanat Semerkantta belli blmleri hala ayakta olan tekrar tamir edilen veya sadece harabe olarak ziyarete ak olan ve baka hibir yerde olmayan tarihi eserler Timuroullarnn mimari sanatnn gelimesinin zellikle etkileyici kesitini sunmaktadr. Bunlar daha ok yzyllar boyu slam mimarisi iinde sonsuz saygnlk ve hayranlk uyandran Trbeler, Camiler ve Medreselerdir. Bunlar gerekten yksek ve muazzam ekillerde balayan ve mutena bir zerafetle biten bir sanat inkiafnn temel talardr.7 Timuroullar dneminde ina edilen ve birbirine yakn hususi bir tarzn mimari btnln tekil eden trbelerden ve camilerden meydana gelen bu yap btn ah- Zindenin trbesidir. Afrasyabn yksek bir tepesinde bulunan bu yer, daha Moollar ncesi dnemde ihtiram gsterilen bir yerdi; nk burada Hz. Muhammedin yeeni Kussam b. Abbasn irtihal ettiine inanlyordu. Bunlar, bugn hl ak bir mezarln ortasnda bulunan trbeye h- Zinde-Yaayan h-isminin niin verildiinin de bir sebebidir. Timurun bu kutsal da kendi akrabalarna ve sadk arkadalarna mezar olarak ayrmas iin bu efsane yeterli bir sebep olmutur. Bundan dolay ss olmayan kiremitle yaplan trbe ile birlikte bir cami, kurban ve ibadet yerlerinin de olduu Kussam bn Abbas trbesinin (1435) bulunduu yer, l ehrin asl hcresi olarak kabul grmektedir. Baz bina ykntlar -rnein 11/12. Yzyldan kalma ufak bir minarenin duvar gibi- Moollar ncesi zamandan kalmlarsa da, bugn tekrar ziyaret edilebilen blmler XIV. ve XV. yzyllardan kalmadr. Muhteem bir ustalkla oyulan ve fildii ile sslenen kap (1405) kutsal mekann giriinde bulunmaktadr. Kutsal mekann nnde duran mezarlk camisinin bat duvarnda bulunan, parldayan mavi klar saan, fayans mozaiklerle ve beyaz Kuran ayetleriyle ilenmi haliyle mihrap, hem merkezi konumda bulunmakta ve hem de ilgileri zerine ekmektedir. 1334 ylnda, eer gerekten bu ylda ina edilmediyse, duvarlar yeniden onarlan Ziyretghn (ziyrethne) dekoru ok aaal ve masrafl bir intiba vermektedir: Bu dekorun ana unsuru kesilmi, cilalanm frnlanm toprak ve farkl mavi tonlardaki fayanslardr. Buna ilave olarak yaplan mtevaz

1516

grnmdeki odada, ok basamakl rengrenk seramik levhalarla sslenmi h- Zindenin mezar olarak hrmet edilen bir bo mezar bulunmaktadr. En eski eserlerden olan ve hl muhafaza edilen h- Zinde trbesine 1360 ylnda Semerkantl bir usta Fahr Ali tarafndan ina edilen ve mezarlk yolunun en sonunda sol tarafta bulunan h Arab ve Hoca Ahmed (Yesev) trbeleri de dahildir. Her iki trbe de, yap stili bakmndan birbirlerine benzerlik gstermektedirler: Bu ke bingisinin zerine oturtulmu kubbesiyle kp ekilde ina edilmi bir yapdr. Dekorda ise, gzle grlebilir farkllklar belirginlemektedir. h Arab trbesinin sslemesinde kullanlan ekillerin, renklerin, rnek ve motiflerin -ustaca resmedilmi ieklerin ve kalligrafik unsurlarn- ziyaretiler zerinde nasl bir tesir brakt, onlarn defalarca taklit edilmesinden ve kopya edilmesinden anlalmaktadr. Hoca Ahmed trbesine gelince; Cohn Wienere8 gre, siyh renkteki naklarla bezenen inilerden ve koyu mavi renklerden oluan bir kuaktan oluan d cephedeki pervazda kullanlan tekniin Orta Asyada ei benzeri olmamasna ramen Mezopotamya ve Suriyede sklkla kullanld gzlemlenmitir. Eer bu trbenin dekorunu daha mufassal bir ekilde h- Zindede bulunan dier trbelerle mukayese edersek, bu tekniin zaman ierisinde sistematik olarak -sadece Timuroullar zamannda- iyiletirildii ve gelitirildii, ayrca ssleme sanatnn ekil zenginliinin srekli bir tarzda gelitirildii belli olmaktadr. Geni apta yaplan kazlardan, takriben 100 metre uzunluundaki mezar yolunun, bunlarn yan bana ina edilen trbelere gre daha eski olduu tahmin edilmektedir. Anlalan bunlar, Moollar ncesinin ehir yolunu takip ederek, Marakandann ehir surlarnn bulunduu yerde sona eriyordu. Bu gn bu yerde, hepsi Timur dnemine ait olan ve fayans sslerinin slm mimari sanatnn zirvesini tekil eden trbelere gtren yola alan bir cmle kaps bulunmaktadr: Bu trbeler d Mlk Ata, Emir Hseyin, rn-Bika Aka ve Emirzdeye aittir. h- Zinde klliyesine ait en gzel ve en iyi muhafaza edilen trbelerden biri, phesiz d Mlk Ata trbesidir (1371). Mimari hususiyeti ve fevkalade dekorasyonu cihetiyle bu trbe, Timur dnemi mimarlarnn mimari sanat iin bir rnektir. Sadece trbenin sade ekli deil, ayn zamanda, zellikle d cephesi gz doldurmaktadr. Sade blmlerinin ve zarif sanatsal ssleme tekniinin, btn slm leminde olmasa bile, Orta Asyada Timuroullar mimari sanatnn en gzel rneklerinden birisi olarak grlebilir. Mavi-beyaz cilal, kesilmi fayanslardan oluan sk denmi ve ak ve koyu mavi renkte irili ufakl iniler, tulalardan yaplm duvar tamamen kaplamaktadr. Buna ramen yksek n cephe ne fazla ssl ve ne de yeknesak bir grnm arzetmektedir. Kayda deer bir dier husus ise, in mimari sanatnn gz ard edilmesi mmkn olmayan etkisidir. Giriik bezemelerde olduu gibi, rnein atal sslemelerinin yan sra, ikinci motif olarak kanat sslemelerindeki zenginlik, pek Yolunda (zerinde) hareketli mal deiimi yannda youn bir ekilde sanat ve zanaat sahalarnda da bilgi ve tecrbe alveriinin meydana geldiine dair bir delil olarak ortaya kmaktadr. Emir Hseyin (Tulu Tekin) (1376) trbesinden maalesef sadece eitli rneklerle -ak maviden koyu mavi ve beyaza kadar- hepsi kesilmi fayanslardan oluan sslemelerle kapl olan n

1517

cephesi kalmtr. Canl ve cokulu harflerle yazlm bir kitabede yle bir ifade yer almaktadr: Benim sarayma bir bak, Satrn (yldz) kendini onunla kyaslayamaz!9 Timur tarafndan kz kardei irin Bika Aka (1385) iin yaptrlan trbenin zellikle sslemeli n cephesi dikkat ekmektedir; Burada kesilmi cilal porselen mozaikler-iek sslemeleri, byk sarmak yaprakl (filiz) motifleri, sls tarznda geni yaz kabartmalar ve devaml tekrarlanan ivit ve deniz mavisi tonlardaki kvrmlar bulunmaktadr. Btn hepsi, her eye hayat veren yeil vaha, mitvar olmann resmidir. Pugatenkova, bu trbenin yapsnda, Timurun 1385 ve 1386 yllarnda Azerbaycan seferleri esnasnda Tebrizin fethedilmesinden sonra kendi ehri Semerkanta getirttii ustalardan birinin katks olduuna inanmaktadr. Emirzdenin (1386) Trk mavisi (Turkuvaz) renginde parlak n cephesi, Timurun sadk dostlarndan byk bir ahsiyetin kabri, zenle blmlere ayrlm bir alann, akllca ve sanatsal deeri yksek olan kabartma yazlarla giriik bezemelerle, kvrmlarla, temeli ve bal ilenmi ke stunlar ile nasl doldurulduunu ve det hayat verildiini gstermektedir. zellikle ak renkleri ve sslemelerin ekillendirilmelerinde ince izgi kullanmyla dikkat eken Tuman-Aka trbesi, pervazlar rengrenk seramik ile kaplama sanatnn gelimi tecrbe srecine iyi bir rnek tekil etmektedir. iekli motifleri ve ustaca biimlendirilmi i ie gemi sls yazlar, Orta Asya mimari sanatnn en grkemli rnekleri olmaldr. Kadzde Rm Trbesi de (1435) ayn ekilde XV. yzyln ilk yarsndan kalmadr. Birbirlerine benzetilmeye alld aka grlen turkuvaz renkli kubbeler ve kutsal ifadeler ieren veya yuvarlak tula mozaii ile sslenmi basit tula duvarlarnn pervazlarndan zarif bir ekilde ykselen kmbetler, ok uzaklardan dikkat ekmektedirler. Trbenin i ksmnda ar sslemeden feragat edildii iin, bu mimari eserin zerafeti ve hengi zellikle ifade bulmaktadr. nceleri kabul edildiinin aksine, muhtemelen bu trbenin Ulu Beyin vaktiyle hocas olan mehur gk bilimci Kadzde Rmye ait olduu sylenemez. Gsterisiz tula mozayii iinde muhafaza edilen bugn h- Zindenin aa giri kapsn tekil eden Ulu Beyin cmle kaps (1435), eski Afrasyab ehir mezarlnda bulunmaktadr. Ulu Beyin oullarndan biri olan Abdlaziz Bahadr, kitabede eserin sahibi olarak yer alyorsa da, bu yksek ve st ste konulmu mihrap gibi blm halinde ina edildii anlalan cmle kapsna ilaveten bir ardak (drt yay) yaptran baba Ulu Beyin kendisiydi. Drt tarafndan ak olan on iki keli kubbe, tonuz (kemer) ve keler zerine oturtulmutur. Denge asndan bakldnda kubbelerin asl arl tamamyla kelere bindirilmitir. Bugn ncelikli olarak aile yelerinin ve yksek dzeyde ahsiyetlerin medfun bulunduu h- Zinde mezarl, sadece Orta Asyada deil, Timuroullar mimari sanatnn eitliliinin ve gzelliinin en ilgin tanklar olarak durmaktadr. Semerkantl Eb Thir Hoca hayranlkla unlar ifade etmitir:

1518

Mavi renkli gkyz h- Zindeye baktnda gpta ile bu dnemin ehresini grmtr o, imdiye kadar byle muhteem gzellikte eserler grmemiti.10 Timur, dmanlarna kar kulland iddetin aynsn sevdii ehrin insanlarna kar da uygulamaktayd. Mesel, byk pek Yolu zerinde -det olduu zere- Dou ile Bat arasnda bir mola yerinde olmas gereken ehir merkezinde bir ticaret ve zanaat merkezi kurmak iin, Clavijonun haber verdii gibi, hibir uyar yapmakszn ehir sakinlerinin mal ve mlklerini gasp etti. Tekrar tekrar eskiyen (ypranan) veya harap olan ve yeniden ina edilen ticaret merkezinden bugn dikili hibir ey kalmamken, Afrasyab ehrinin devam olarak kurulan bugnk Semerkantn merkezinde kalan bilhassa camiler, trbeler ve medreseler 600 yl sonra bile Timuroullarnn mimari sanatnn an ve hretinin izlerini tamaktadr. Semerkantta en eski tarihi eserlerden olan ve hl muhafaza edilen eserlere XIV. yzyln seksenli yllarnda len eyh Burhaneddin Zaarcnn kabri olan Ruhbd Trbesi (1380) de dahildir. ayan- dikkat olmayan cmle kapsyla btn hamet, azametiyle duran mezar kubbesi, merkez bir trbe iin ei az bulunur bir rnek tekil etmektedir. Sade bir kiremit duvar iilii ile yaplan pervazlar rengini, sadece kemerlerin (tonozlarn) zerinde dikdrtgen eklinde kesilmi cilal tula ile denmi levha erevelerinden almaktadr. Trbenin i mekan da mtevazdr: Konik eklinde genileyen kubbeden dikey bir ekilde ykselen (ve) sarkklarla doldurulmu ke, kare eklinde bir kaidenin zerine dayanmaktadr. Ruhbd, Gur Emir Trbesi ile ykselme dnemine ulaan Timuroullarnn mimari sanatnn ilk balangcn oluturmaktadr. Daha Timur zamannda veya lmnden ksa bir sre sonra (14 ubat 1405) Gur Emir Trbesinin (ehzde Trbesi) inas bitirilmitir. Bu (trbe) sadece byk bir fatih olarak deil ayn zamanda slm tarzda mimarinin sahibi olarak tarihe geen ahsa ithaf edilmitir. O zamanlara gre ei benzeri olmayan iki yzyl boyunca Orta Asya, Pers ve Afgan mimarisine belgelenebilir bir ekilde klavuzluk eden byle bir trbeyi, Brandenburga11 gre birok mimarn ve inaat ustasnn ortaklaa yapt bir eser olarak deerlendirmek mmkndr. Gur Emire hakim olan unsur, 34 metreye kadar ykselen oluklu (kaburga) eklinde dikey oluklarla sslenmi anak ile muhteem grnen kavun eklindeki kubbesidir. Bu adra benzeyen kaburga kubbe, rengrenk mozaik rneinde kf yazs ile hl grlebilir ekilde, Allahn ebed olduunu ilan eden silindir eklindeki kemer tarafndan tanmaktadr. Kobalt ve turkuvaz renklerin hakim olduu kare ve dikdrtgen eklinde kesilen saysz ufak talar, kubbenin btn yzn kaplamakta ve itinal bir ekilde devaml tekrar eden hususi rnekler oluturmaktadr. Yarm daire eklindeki kaburgalar, devaml bir ekilde deien aydnlk (gn ) ve bundan neet eden glgenin etkisi, seyredenlere zaman ve mekan alglamasnda nemli bir intiba uyandracak ekilde girift bir ekil oluturmaktadrlar. Olduka gzel bir ekilde sslenmi olan i mekana girildiinde, bu ykselen salonun dardan trbeye bakldnda, ierisinin nasl olduu ile alakal tasavvur edilen beklentiyi ksmen dorular

1519

biimde olduu grlmektedir. kubbenin d kubbeyle ayn olmad gerei zellikle dikkate ayan bir husustur. Kubbenin iki katmanl olarak ina edilmesi, i kubbeye bask bir grnm kazandrrken ayn zamanda hemen dikkat eken- d kubbenin olduka yksek grnm kazanmasn salamaktadr. Timurun bizzat kendisinin amdaki Emev Cminin mihrabnn nndeki ahap ift kubbe mimari tarzn tulalardan rdrerek yaptrd sylenmektedir. ok saydaki rneklerde de grld gibi bu teknik (tarz) slm mimarisini olduka etkilemitir. Trbenin i ksmnda, zerinde bir hcre pervaz (ss kua) ve -Timurun hayatn anlatanakik talarndan yaplm yaz kua, denmi alt keli, yanstan beyaz mermerden yaplm kaidelerden meydana gelmektedir. kubbenin yzey sslemesi iin, altn sars yzey zerinde giriik bezemeler ve svann zerine yaptrlan mukavvalar kullanlmtr. Timur ve onunla birlikte oullar Miranah ve ahruh, torunlar Ulu Bey ve Muhammed Sultan ayn zamanda da veziri Kumar nak ve (Timurun hocas) Medineli eyh Said Berke mahzende medfundurlar. Onlarn mezar talar ise, trbenin ortasnda herkesin mahzende medfun olduu yerin zerine gelecek ekilde yerletirilmitir. Trbenin n tarafndaki cmle kapsn yapan mimar sfahanl Muhammed bn. Mahmuddur. Dedesine zenerek sadece Semerkantta deil, Orta Asyann dier ehirlerinde de (Buhara, Ke) hummal inaatlar balatan Ulu Bey, bir zamanlar sa tarafnda bir dergh ve sol tarafnda bir medrese bulunan aheser avluyu (1434) ina ettiren ahs olarak bilinmektedir. Bu trbe defalarca tamir edilmesini ve Orta Asya, ran hatt btn Trk illerindeki tarih slm eserlere esin kayna olmasn, bu hkmdarn hretine borludur. Gur Emir bugne kadar byleyici cazibesinden hibir ey kaybetmemi ve muhteem grnm sade hengi ve paha biilmez sslemeleri ile slm dnyasndaki dier btn trbelerden stn bir konumdadr. Orta Asyadaki Orta adan kalan tarihi eserler arasnda Bibi Hanm Camii (1404) hi phesiz Timuroullar mimarisinin en gzel eserleri arasndadr. Sylenildiine gre, Yeni Delhideki bin stunlu cami rnek alnarak Timurun Semerkanta getirdii mimarlar heyeti tarafndan tasarlanan ve tahminen drt yl gibi bir srede inaat bitirilen bu cami, bir zamanlar dounun en gzel camiiydi. Timurun bizzat kendisinin Hindistandan dndkten sonra, tipik bir (Drt-Eyvan-Yaps) olan caminin yapm iin emir verdii sylenmektedir. Bibi Hanm Camiinin aslna uygun bir ekilde yeniden ina edilen, onarlan yerleri ve hl muhafaza edilen harabeleri bugn bile kendi iinde bir btnlk arz etmekte ve birok yaplardan meydana gelen bir zamanlarn bu byk eserini son derece canl bir ekilde gzmzde canlandrmaya vesile olmaktadr. Bu eserin sadece ana binas bile, devasa ve muazzam yapsndan dolay takdire ayan bulunmaktadr. Yarm daire eklinde yeniden aslna uygun yaplan i kubbe hl zamana mukavemet ederken, 44 metre ykseklikte, kavun eklindeki kubbe parlak mavi renkte fayans denmi ve silindir

1520

biimindeki bir kemer (kasnak) zerine oturtulan d kubbesi, Semerkantn sembollerinden birini oluturmaktadr. Ana binann n cephesinin dzenlenmesinde kullanlan sslerin eitlilii bitimsiz bir grnm ortaya karmaktadr; (n cepheyi), Mozaik tekniini inkar edercesine ve bir fradan kmasna canl izgilerle meydana getirilmi renkli levhalar iinde kalayla kapl demeler ve parlak iniler ile bitki ve yaz sslemeleri oluturmaktadr. 1897 ylnda meydana gelen bir depremle yerle bir olan fakat buna ramen byk masraflarla yeniden aslna uygun bir ekilde inasna allan yksek eyvan ile iki yannda yuvarlak tarzda minarelerin bulunduu cmle kaps Bibi Hanm Camiinin asl giriidir. Semerkantn merkezinde bugn Kum Meydannn olduu yerde, henz Timur zamannda sadece 20 gn iinde inaatnn tamamland sylenen- (Tim olarak adlandrlan) byk kubbeli bir Pazar vard. Birka yl sonra, kendi alannda ei benzeri olmayan 60x70 metre llerindeki bu meydan yktran Ulu Beyin kendisiydi. Sonralar byk resmi geitler burada yaplmaktayd, kanunlar burada halka duyurulmakta, idamlar burada infaz edilmekte ve (1868de hl uygulanan) kesilen kafalar burada uzun srklara taklarak merakl halka gsterilmekteydi. Yzyllarn ak iinde bu Kum Meydan defalarca tadilat grm ve kervansaraylar, camiler, bir Hanaka ve medreseler yaplm tekrar yklm ve yine tekrar ina edilmi ve nihayet bu Kum Meydanna karakteristik zelliini veren ve onu Mvernnehrin en gzel ve en byk meydan -bugn zbekistanda- yapan kalnt kalmtr: Dikdrtgen eklinde yanyana ina edilmi Ulu Bey, Tella Kar ve r Dr medreseleri ve cmle kaps hizasna yaplm eyvann bulunduu geni bir alandan olumaktadr. Ulu Bey Medresesi (1420) her bakmdan harikulade ve mkemmel yapsyla Orta Asyadaki en eski, ayn zamanda yzyllar boyu sren bir inkiafn sonucu olan ve slm medreselerine rnek tekil eden bir eser olarak grlebilir. Mehur gk bilimci Ulu Beyin saltanat dneminde, (1417-1420) yllarnda ina edilen ve giri eyvan pervaz geniliinin te ikisini kapsayan byk bir Pitak, medresenin giri ksmn tekil etmektedir. K camiinin iine, iki katl olarak ina edilen renci odalarnn bulunduu ve ha eklinde drt eyvann bulunduu kare eklindeki bir i avludan geilerek varlmaktadr. Titiz bir ekilde yaplan onarmdan sonra, ak bir yzey zerine ilenmi turkuvaz ve leylak renginde tula sslemeleri ile geometrik ekilde byk alanl pervazlar yine gze arpmaktadr. Byk bir ustalkla renkli inilerden oluturulan mozaiklerden meydana gelen rnekler, allmn dnda zengin ve hayal gc geni bir durum meydana getirmektedir: Dmler, kf tarznda yaztlar, okgenler, yldzlar ve iek motifleri, ok eitli ve saylamayacak kadardr. Ayn ekilde sslemenin yaplmasnda kullanlan teknikte hayretmiz bir husustur; ok dzgn bir ekilde kesmeler, ince desenler, ak renkler ve ok yksek kalitede cila iilii. Ulu Bey Medresesine bakldnda, burann o zamanlarn ilmini, sanatn ve tekniini ortaya koyan ve aka grlen yksek dzeyde bir yksek okul olmasnn tesinde, baka bir ama gdld intiban verdii anlalmaktadr.

1521

Bir kaya iine yerletirilmi muazzam aler (minkale) kalntlar, 1909 ylnda Wjatkin tarafndan yaplan kazlarda ortaya karlan Ulu Beyin mehur Rasathanesinin (1429) ekirdeini oluturmaktadr. Bu aratrma merkezi Ulu Beyin talimatlar dorultusunda tasarlanm ve inaat byk bir ihtimalle 1429 ylnda bitirilmitir. Bu rasathane, o zamann dnyasnda en modern rasathane olarak tannmaktayd. Burada alan bilim adamlar, drbnsz ve teleskopsuz lmler ve bilimsel yntemlere dayal aratrmalar yapmaya; sadece Yakn aa kadar byk kymeti haiz olmayan, ayn zamanda gnmz tekniinin yardmyla nemli lde (kymeti) kantlanan yldzlarn konumunu gsteren tabelalar hazrlamaya muvaffak olmulardr. Semerkantn kuzey snrnda uzanan, 800 metre ykseklikteki oban-Ata Danda bulunan, nceleri, oban-Ata (obanlarn hmisi) olarak hrmet gsterilen ve ziyaretisi ok bir ziyaretgh olan oban-Ata Trbesi (1430?), burada, trbe tanmn karlayacak herhangi bir mezar bulunmamas sebebiyle, sadece mimari bakmdan bir trbe zelliini tamaktadr. Fakat oban-Ata sadece, burada muhtemelen ilk defa hatonoz (hakubbe) inas kullanld iin zikredilmeye deer bir trbedir. rethnenin yaknnda, eski mezarlk sahasnda, deiik zamanlarda ina edilen ve bir ev ile (sarn) ve saysz aalar ve allar, henkli bir tarzda birbirleriyle mtenasip olan bu yap kompleksinin btnne dahil olan Hoca Abd-i Dern Trbesi bulunmaktadr. (Dern -dahilde olanyani, ehir surlarnn (duvarlarnn) dahilinde bulunan trbe). Bu klliyedeki arlk noktasn, muhtemelen Ulu Beyin XV. yzyln ilk yarsnda XII. yzylda ina edilen bir trbenin nne yaptrd Hanaka tekil etmektedir. Bu, younluklu bir ekilde pencereli ve silindir eklinde olan ara blmeler zerine oturtulmu Kubbe ve n tarafa bina edilmi Pitak bulunan tipik Timuroullar mimarisidir. Uzun zamandr deiik ihtimallerden bahsedilmesine sebebiyet veren yn- dikkat bina, Eb Saidin ei Habibe Sultan-Begmn en byk kz iin yaptrd ve daha sonra Timur sllesinden ocuklarn ve kadnlarn mezar olarak kullanlan rethne (1464) trbesidir. rethne ismi (Elence Evi) manasnda olmasna ramen, daha sonralar birok speklasyonun yaplmasna sebep olmutur. Deprem ve savalar, yama ve cahilce yaplan fke dolu tahripler, vaktiyle Orta Asyann en gzel mimari yaplarndan saylan rethnenin bugn sadece bir harbe olarak kalmasna sebebiyet vermilerdir. D dekorasyonda az sayda mozaiklerin ve inilerin yannda tula rmenin scak renk tonlar ne karken, i ksmda bulunan odalarn dekorasyonu, hemen hemen eskiden mmkn olan dekorasyon tekniinin btn varyantlarn gstermektedir. Burada grnte ilk kez icra edilen kubbe teknii, daha byk kemer aklnn iki ucunu bir araya getirmeyi mmkn klan ve apraz kenar ortay teknii zellikle zikre deer bir husustur.12 Semerkantl Timuroullarnn sonuncusunun mezar olan Ak-Saray Trbesi (1476), Gur- Emirden pek uzakta deildir. Bu trbe, Gur- Emire kyasla, mtevaz bykle ve dekorasyona sahip, mimari yaps cihetiyle zellikle dikkate ayan bir binadr. Bu yapda ilk kez geleneksel dik al birbiriyle buluan iki duvar arasndaki mihrap benzeri kabartl (kubbeli) kemer sistemi yerine -yap

1522

temelinin kare eklinden kubbenin daire ekline geii olarak-, kubbenin hatonoz kaburgas nemli lde tama gcne sahip bir yap ve baklava eklindeki kubbe bingisi ikame edilmitir. Mnferit yzey elemanlarndan merkezde ykselen kubbe tepesine keskin gei, daha nce olduu gibi ssl sarktlarla yumuatlmtr. ehr-i Sebz (Yeil Kent) zbekistan Timurun arzusuna gre, Timuroullar Devletinin bakenti Semerkantta deil, kendi doum yeri olan ehr-i Sebzde kurulmalyd. Timur tarafndan tasarlanan ve yaplan saysz ksmen bidev apta olan yaplar, Timurun hrsl tasarmlarnn yllar boyu takipisi olduu dncesini ortaya karmaktadr. On bir metre ykseklikteki duvarlar ile tahkim edilen ve merkezinde bir pazar, zeri kubbe ile kapatlm bir ar ve hamamlar bulunan ehre girii mmkn klan alt ehir kaps vardr. ehir merkezine pek uzak olmayan, kuzeydouda, Timurun kendisi iin ina ettirdii Ak Sarayn (1380) bulunduu Kumluk (Rigestn) bulunmaktadr. Bugn hl bu fevkalade sarayn harabeleri bile byk ilgi uyandrmaktadr. nceleri kemer istinat noktalar arasndaki akl 22 metreden fazla olan byk cmle kapsnn yksek kuleleri nispeten iyi muhafaza edilmitir. Cilal (srl) ve tesviye edilmi, kendi tab rengi olan sar kahverengi ve ak mavi tulalardan mteekkil yzeyin tamamna denmi tula rnekleri, geometrik ssler oluturmakta ve beyaz renkte yazlm harfler gayet sarih bir ekilde unlar ifade etmektedir: Allah, Sultann mrn uzun klsn! Sarayn i mekannda ta deli ve kemer altlarla evrili bir avlu ve byk bir sarn bulunmaktadr. Avlunun arka tarafnda altn sars ve mavi renklerde inilerle bezenmi ve rengrenk boyanm saysz odalar olan irili ufakl binalar mevcuttur; grne gre, Cohn-Wienere13 gre, vaktiyle rdndeki Mattann inasndan bu yana Asyada en nemli islm saray mimarisi olduu phe gtrmez devs bir saray idi. ehrin gneyinde, Timur ve halefleri tarafndan ina ettirilen ve bugn hl mevcudiyetini koruyan deiik tarzda camiler ve trbeler bulunmaktadr. Drus-sadet (1380) yap kompleksi ise, hususi bir atmosfere sahiptir; 70x50 metre byklnde bir alan ve bu alanda Timurun kendisi ve ilesi iin ina ettirdii Hazret-i mam (1380) trbesi bulunmaktadr. Kare eklinde bir alan zerine yaplan ve duvar hcreleriyle geniletilen i mekan, tepeye doru daralan (sivrilen) adr tavanl, on alt cepheli bir kaide zerinde ykselmektedir. Bu yap, Harezmli ustalarn ehr-i Sebzde de (Yeil Kent) alt dncesini dourmaktadr. Ulu Bey zamannda ina edilen Gk Gumbaz Camii (1436)-Mavi Cami-, muhtemelen Semerkanttaki Bibi Hanm Saray Camii rnek alnarak yaplmtr. Yksek ve fevkalade tanzim edilmi giri Pitak olan ve yeniden ina edilen ifte anak kubbeli bu cami -ierideki kubbe asma bingili ve dta kalan kubbe ise, turkuvaz renkte iniler ile bezenmi ve kavun eklinde- ehr-i Sebzin (Yeil Kent) en nemli mimari yaplarndandr.

1523

Buhara-zbekistan lim tahsili kadn erkek btn Mslmanlara farzdr. Ulu Beyin dneminin bu karakteristik ifadesi, mehur Mahmud sfahnnin (Semerkantl Mimar) torunu smail b. Thir tarafndan ina edilen Ulu Bey Medresesinin (1417) kapsndaki kitbede mevcuttur. Bu sade Bilim Yuvas, aydnlk ve zellikle henkli ilve yaplar ile gze arpmaktadr. Grne gre, yzyllar boyu medrese yapmnda bir prototip tekil eden bu medrese, Orta Asyada bugn hl mevcut olan ve muhafaza edilen medreselerin en eskisidir. lgin ve bir o kadar da nadir rastlanan ss eleri, maviye boyanm, eyvan-cmle kapsnn d kenarlar boyunca devam eden ebrulu izgi tarzn meydana getirmi ve Renze gre,14 ebed serinlik veren Cennet rmann (kevser) bir tasviri olarak yorumlanabilir. Giriin sanda ve solunda, zerleri kubbe ile rtlm odalar bulunmaktadr: Bir cami (solda) ve zerini rten kubbe sistemi bir kemere deil, aksine birok byk yarm kreye istinat eden bir dershnedir. Daha nceki mozaik ve ini dekorlardan ok fazla bir ey kalmamtr. Zira 1585 ylnda -onarm almalar srasnda- eksik olan ve krlan iniler, daha az kymette olan inilerle onarlmaya allmtr. Takent-zbekistan Kk bir tepe zerinde bulunan Kukelda Medresesi (1420?), yaps ve dekorasyonu ile Buhara ve Semerkanttaki ilk rneklerini hatrlatmaktadr. Tepeden trnaa onarlm olmas sebebiyle, fayanslarla zengin bir ekilde bezenen ana n cephesi zikretmeye deer bir husustur. Ayn ekilde, bnyesinde bir trbe, bir medrese, bir cami ve deiik konaklama binalar olan Zengi-Ata klliyesi de (XIV. yy.) son derece ilgi ekmektedir. Bu, manastr benzeri yapnn merkezinde, Timurun talimat ile Zengi olarak adlandrlan eyh Ali Hocann defnedilmesi iin ina edilen Zengi Trbesi bulunmaktadr. Daha nce Ulu Bey zamannda tadilat gren trbe, eer llerinden bahsedilecek olursa, nispeten kktr ve zeri kubbe ile kapatlm iki blmden mteekkildir: Bu blmler Ziyarethne ve Gurhnedir. Daha nceleri sahip olduu zengin donanmdan geriye sadece sayca az mozaik paralar kalmtr. Rengrenk mozaiklerle bezenmi ve trbeye giden yola alan byk Pitak fevkalade etkileyicidir. Trkistan-Kazakistan Trkistan ehri ilk kez X. yzylda, nceleri avgar daha sonralar ise, Yesi ya da Yesemi olarak zikredilmitir. Timur burada 1394/95 ve 1397 yllar arasnda, bugn Timuroullarnn mimari eserlerinden kabul edilmesi gereken bir cami ve iinde bir trbe yaptrmtr. Bu trbeli cami, 1146 ylnda vefat eden mehur Hoca Ahmed Yesevye hasredilmitir. Mehur ranl mimarlar tarafndan tasarlanan ve ina edilen, muhtemelen tamamen bitirilemeyen bu cami, iddial kubak tasar izimi ve bidev lleri nokta-i nazaryla temayz etmi bir yapdr. Bu yapnn manev merkezi, ykseklii muazzam bir kaideye istinat eden kaburgal d kubbe ile donatlan trbenin (mezarn) bulunduu ksmdr. Muhtemelen Orta Asyada ilk olan bu kutsal mekan, 35 adet birbirinden farkl yaplara

1524

sahiptir; bunlarn arasnda, bir cami, namazgh, ktphneler ve bir de Hanaka bulunmaktadr. Bu yap, Trkistanda sanatsal olarak imal edilmi bir ara-gere ve kap kolleksiyonu ile de mehurdur. Bizzat Timurun talimatlaryla yaplan ve 1399 ylnda dklen yaklak iki ton arlndaki bronz havuz ve allmam byklkte iki amdan zellikle zikredilmesi gereken dier hususlardr. Anau-Trkmenistan Timuroullar dnemine ait orijinal mabedlerden biri, Horasan hakimi ahruhun (1450-1457) torunu Abdulkasm Babr dneminde ina edilen, muhtemelen eyh Cemaleddine ithaf edilen (hrmeten yaplan) iki katl kubbeli mehur Kale Camiidir (1457). Bu bidev yap, 1948 ylnda meydana gelen depremde ar hasar grmtr. Ana n cephesini, st ksm iki uzun minarenin tekil ettii 21 metre ykseklikteki Pitak oluturmaktadr. Cmle kaps zerindeki kemerde bulunan dekor hususiyetle gze arpmaktadr: Mavi zemin zerine siyah-beyaz renkte resmedilen iki ejderha ve bunun zerinde dikdrtgen eklindeki bir zemine nesh karakterleri ile yazlm Kurn yazs vardr; mavi arka plan zerine beyaz harflerle yazlmtr. Bu yapnn messisi olduuna inanlan ejderhalar kaybolmu, ancak bunlar efsanelerde hl yaamaktadrlar. Ek: 2 Timuroullarn Orta Asya Mimari Sanatna Katks Yl Yer Mimari yap Sayfa 5

1335 Semerkandah- Zinde 1360 1360 1371 1376 1380 1380 1380 1385 1386

Kussam ibn Abbas Trbesi 6

ah Arap Trbesi

Hoca Ahmed Trbesi 6 adi Mlk Aka Trbesi 6 Emir Hseyin Trbesi 6 Ali Usta Trbesi * Bilinmeyen birisinin Trbesi * Emir Burunduk Trbesi * irin Bika Aka Trbesi 6 Emir Sade Trbesi 7

1525

1405 1409 1435 1435

Tuman Aka Trbesi Atek Trbesi *

Kadzade Rumi Trbesi Ulu Bey Kaps 7

1380 SemerkandRuhabad Trbesi 8 1400 1404 1404 1420 1429 1430 1450 1464 1476 Bibi Hanm Trbesi Emir Gur Trbesi 9 Bibi Hanm Camii10 Ulu Bey Medresesi 11 *

Ulu Bey Rasathanesi 12 oban Ata Trbesi 12 12

anaka Trbesi ve Hoca Abd-i Darun rethne Trbesi Ak Saray Trbesi 13 emseddin Kulal Trbesi * 13

1373 ahrsab 1380 1380 1380 1436 1438

Ak Saray saray 14 Dars-sadet 14

Hazreti mam Trbesi 14 Gk Kubbe Camii 14

Saineddin Gumbaz Trbesi * eme Eyup * 15 15

1380 Buhara 1417

Ulu Bey Medresesi

1390 Takent 1420

Zengi Ata Trbesi 15

Kukalda Medresesi

1526

1397 Trkistan

Hoca Ahmed Yesevi Camii 16

1457 Anau Camii16 1447 Merv Abdullah Han Kale yerleim blgesi 1500 Bayram Ali Han Kale yerleim blgesi Ulu Bey Medresesi * * *

1433 Kiduvan

* Bu yazmzda mufassal olarak izah edilmemitir. 1 Kln 2002. 2 190. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Pander Klaus. Sowjetischer Orient, Kln 1982. Barthold W. Zwlf Vorlesungen, Darmstadt 1962. Pugatschenkowa, G. A. LHeritage Architectural de Timur, Taschkent 1996. Pugatschenkowa G. Samarkand, Buchara, Berlin 1972. S. 36. Cohn-Wiener E. Turan, Islamische Baukunst in Mittelasien. Berlin 1930. Pugatschenkowa G. Samarkand, Buchara. Berlin 1972. S. 36. a.g.e. a.g.e., s. 25. Brandenburg D. Samarkand. Studien zur islamischen Baukunst, Berlin 1972. Stierlin, H. Architektur des Islam, Zrich 1979. s. 110. Cohn-Wiener, a.g.e. Renz A. Geschichte und Sttten des Islam von Spanien bis Indien, Mnchen 1977. Iriskulov A. u. a. Amir Timur in World History. Taschkent 1996; Albaum L. I. und Brentjes, Pander K. Zentralasien-Usbekistan, Kirgisstan, Tadschikistan, Turkmenistan, Kasachstan,

B. Herren der Steppe, Berlin 1986.; Achmedow B. Institutes of Timur (bers. ), Taschkent 1996, S.

Albaum, L. I. und B. Brentjes. Herren der Steppe, Berlin 1986. Alberuni. Chronologie orientalischer Vlker. Leipzig 1878.

1527

Albrecht, M. Russisch Centralasien. Hamburg 1896. Allworth, E. Central Asia. London 1967. Andr, P. Die Kunst in Zentralasien. La Loupe (F) 1996. Barthold, W. Zwlf Vorlesungen ber die Geschichte der Trken Mittelasiens. Darmstadt 1962. Belenitzky, A. Zentralasien. Mnchen 1968. Boratav, P. N. Philologiae Turcia Fundamenta. Frankfurt 1964. Brandenburg, D. Samarkand. Studien zur islamischen Baukunst. Berlin 1972. Brandenburg, D. Die Madrasa. Graz 1978. Brentjes, B. Grabungen am Schah-i-Sinda in Samarkand. in. das Altertum 24 (1978). Brentjes, B. Mittelasien. Kunst des Islam. Leipzig 1979. Bronowski, H., Maahs, R. Mittelasien. Leipzig 1979. Burnes, A. Reisen in Indien und nach Buchara. Stuttgart 1835. Clavijo, R. G. Historia del gran Tamerlan. Madrid 1782. Cohn-Wiener, E. Turan. Islamische Baukunst in Mittelasien. Berlin 1930. Diez, E. Die Kunst der islamischen Vlker 1915. Diez, E. So sahen sie Asien. Reiseberichte von Herodot bis Moltke. Berlin 1942. Gabain, A. von. Einfhrung in die Zentralasienkunde. Darmstadt 1979. Glck und Diez, E. Die Kunst des Islam. Belin 1925. Gosciniak, H. -T. Kleine Geschichte der islamischen Kunst. Kln 1990. Grabar, O. Die Entstehung der islamischen Kunst. Kln 1977. Grssel, R. Hans Schiltbergers Reise in die Heidenschaft. Hamburg 1947. Grunebaum, G. E. von. Der Islam in seiner klassischen Epoche 622-1258. Zrich 1966. Hambly, G. Zentralasien. Frankfurt 1966.

1528

Haussig, H. W. Die Geschichte Zentralasiens und der Seidenstrae in vorisl. Zeit. Darmstadt 1983. Hayit, B. Turkestan im Herzen Eurasiens. Kln 1980. Hayit, B. Turkestan im 20. Jahrhundert. Darmstadt 1956. Hoag, J. Islamische Architektur. Stuttgart 1976. Hookham, H. Tomburlaine the Conqueror. London 1962. Hopkin, K. Centralasia-A Travellers Companion. London 1993. Hrbas, M. und Knobloch, E. Die Kunst Mittelasiens. Prag 1965. King, J. Central-Asia. Hawthorn (Australia) 1996. Knobloch, E. Turkestan, Taschkent, Buchara und Samarkand. Mnchen 1973. Khnel, E. Die Kunst des Islam. Stuttgart 1962. MacLeod, C. u. a. Uzbekistan. London 1999. Moser, H. Durch Central-Asien. Leipzig 1888. Nagels Enzyklopdie-Reisefhrer UdSSR. Mnchen 1974. Otto-Dorn, K. Kunst des Islam. Baden-Baden 1964. Palen, C. Im Auftrag des Zaren in Turkestan 1908-1909. Stuttgart 1969. Papadopoulo, A. Islamische Kunst. Freiburg 1977. Pander, K. Sowjetischer Orient, DuMont Kln 1982 (6. Auflage 1990). Pander, K. Zentralasien, DuMont Kln 1996 (4. Auflage 2002). Pugatschenkowa, G. A. Samarkand, Buchara. Berlin 1979. Pugatschenkowa, G. A. Musej pod otkrytym nebom. Tachkent 1981. Rasina, T. u. a. Die Volkskunst der Sowjetunion. Kln 1990. Rempel, L. L. Architekturnji Ornament Usbekistana. Taschkent 1961. Renz, A. Geschichte und Sttten des Islam von Spanien bis Indien. Mnchen 1977.

1529

Rice, D. T. Die Kunst des Islam. Mnchen 1967. Rowland, B. Zentralasien. Baden-Baden 1970. Schlumberger, D. Der Hellenisierte Orient. Baden-Baden 1980. Schubert v. Soldern. Bochara. Architekt. Reiseskizzen in. Allg. Bauzeitung 64. 1899. Schubert v. Soldern. Die Baudenkmler v. Samarkand. in. Allg. Bauzeitung 63. 1898. Smolik, J. Die timuridischen Baudenkmler in Samarkand. Wien 1929. Stawiskij, B. Die Vlker Mittelasiens im Lichte ihrer Kunstdenkmler. Bonn 1982. St. George, Gerorge. Russland Wsten und Berge. Amsterdam 1974. Tjurikow, W. Buchara. Moskau 1982. Vmbry, H. Geschichte Bocharas oder Transoxanien. Osnabrck 1969. Vmbry, H. Mohammed in Asien. verbotene Reise nach Buchara und Samarkand 1863/64. Stuttgart 1983. Whittel, G. Central Asia. London 1993. Mtercimler. Do. Dr. Ali brahim SAVA-Dr. Muhittin DEMRAY. Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi.

1530

Merv'in Ortaa Kltr Hayat / Dr. Gmurat Soltanmuradov [s.862865]

??????????? / Trkmenistan Merv Babiliona, Atina, Mohenjo-Daro trnden kltr merkezlerin biridir. O eitli tarihi devirlerde eitli isimler ile anlmtr. rnein: Avesta ve Ahemenit ta yazlarnda Mauru, Behistun yazsnda Margu, skenderin istilasndan sonra Margiana yahut Margiana Aleksandriyas, Parfiya devleti zamannda Margaba, Orta a corafyaclarnn almalarnda Maru, Arap istilas devrinde ise, daha ok Merv ismi kullanlmtr.1 Merv szcnn anlam da ilim camiasnda eitli biimde yorumlanmtr 12. yy. corafyacs Yakut Merv szcne ate elde etmekte kullanlan beyaz ta anlamn vermise, Hafizi Abru (15. yy.) ona imenlik manasn yklemitir. Gnmz bilginlerinin almalarnda ise Mervin daha ok Hafizi tarafndan ileri srlm anlam tutunulmutur. Orta a yazarlar Mervi arlarn kalbi, Horasandaki tm ehirlerin anas, Dnyann dayanmakta olduu ehir olarak tarif etmilerdir. Merv hakknda en eski bilgiler in, ran ve Arap kaynaklarna dayanmaktadr. Ayrca, Strabonun ve Ptolomeusun Corafya kitaplarnda da eski Mervden sz edilmektedir. A. Humboldta gre Ptolomeusun Corafya kitab ta XVII. asra kadar el kitab olarak kullanlmtr. Mervin Orta a kltr hayat hakknda derin bilgileri ihtiva etmesi asndan Raiideddinin, Mirhondun, Ravendinin, Cveyninin, Beyhakinin, Kazvininin almalar da son derece deerlidir. As. Samaninin 20 ciltten oluan Merv tarihi adl kitab ise bu konuda en kymetli kaynaktr. slam dnyas Horosan blgesinin Orta a hayatna damgasn vurmu olan Merv 1500-1800 ha. yzlme sahip olup onda yaklak 150.000 insan hayat srdrmtr. Bunlar entellektel alandaki yksek kltrleri ile birarada zmleri ile de n kazanmtr. Tarihi kaynaklar Mervde retilmi kuru zmlerin Msr hkmdarlarnn sofrasn sslediinden sz etmitir. Dnyann en zengin lkelerinden biri saylan Merv eitli dini inanlar bir arada bulunduran corafik blge olarak da tannmaktadr. Burada ateperestlik, Budizm, Hristiyanlk ve Manicilik inanlar geni lde tutunmutur. Tarihi kaynaklar da ateperestlik dininin vatan olarak rana iaret edilmektedir. Halbuki son arkeolojik aratrmalar bunun Margiana olabilecei zerinde hkm vermeye imkan salamtr. Prof. V. . Sarianidi Marguta bulunmu Zerdt heykeline dayanarak bu blgenin ateperestliin vatan kabul edilebilinecei tezini ileri srmtr. Bugn byle bir hkmn doru olduu tam olarak ispat edilmemi olsa bile onun tamamen yanl olduu da sylenemez. nk tarih ierisinde btn kltrlerin kaynat bu Horasan blgesi ehrinde her tr yeni inancn yahut grn vuzuha gelmesi iin elverili artlar mevcuttur.

1531

Eski Merv ehir kalelerinden en nemlisi olarak bilinen Gavur Kalede 1965 ylnda gerekletirilmi kaz ileri sonucunda Sasani Hkmdar Anuirvan Hosrou Ie ait birok kymetli eyalarla birlikte Sanskrite kaleme alnm Budistik elyazda ele geirilmitir. Ayrca Budistik mabetler de bulunmutur. Bilginlere gre2 Budizmin bu blgede belirmesinde Byk pek Yolu etkili olmutur. pek Yolu zerinden bu blgelere tccarlarla birlikte Budistik misyonerler de gelmi ve yerel halk tarafndan kendilerine taraftar bulmutur. 1976 ylnda yaymlanm Yahudi Ansiklopedisinde geen bilgilere gre Yahudilerin Orta Asyada (Merv, Belh, Horezm) M.. VIII-IX. yyda bulunduuna iaret edilir. Bu din Parfiya Devletinin kltr hayatnda nemli bir yer igal eder. Rus bilgini B. Ya. Staviskiye gre bu blgede zellikle de Mervde nemli bir mevke sahip olan Yahudilik Sodiyanay derinden etkilemitir. Hristiyanln Trkmenistanda ne zamandan itibaren mevcudiyetini srdrd daha kesin olarak bilinmemektedir. Fakat kaynaklarda3 onlarn daha ok M.S. 64 ylndan itibaren bu blgede geni bir yaylm bulduu vurgulanr yoksa da Psevdo-Sppolitin On ki Peygamberler hakkndaki eserinde Peygamber Fomann M.S. I. yy.da Parfiyada, Pers Devletinde, Girkaniya ve Margianada bu dinin taraftar olarak faaliyette bulunduuna iaret edilir. Pers hkmdar apur IInin kz kardei Estassuyu tedavi eden Hristiyan Papaz Bar abann M.S. IV. yy.da Mervde bulunduunu Suryani ve Sogd kaynaklar kantlar. Rivayetlerde ise Mervdeki 365 tane Hristiyan kilisesinin mevcudiyetinden sz edilir. Mani dininin Mervde yaylmas Sasaniler Devrine rastlar. Merv uzun bir sre maniheist kiliselerin merkezi hizmetini verir. Kilise merkezinin bakanln ise Maninin yardmcs Mar Sisin stlenir. Araplar Merv topraklarna 651 ylnda son Sasani Hkmdar III. Ezdigirti (632-651) takip ederek gelmi ve slamiyet bu tarihten itibaren bu corafik blgede geni bir yaylm bulmutur. Bu dnemden itibaren camiler, medreseler ve kaleler kurulmutur. Gnmzde Erk Kale, Gavur Kale, Sultan Kale, ehriyar Kale, skender Kale, ayim Kale gibi eski ve Abdullah Han, Bayramali Han gibi yeni Merv kalelerine bakldnda o ister istemez insan mucizeler ile dolu tarihin derinliklerine gtrmektedir. Tarihin eitli alarnda hkm srm devletlere ehir merkezi hizmetini veren bu kalelere felsefi bir bak ile ynelindiinde insan zihninde an medeniyetini yanstan armlar uyandrmaktadr. nsan o an medeniyetinin derinliine gtrmekte, Bat ve Dou medeniyetinden statlk ile yararlanarak yaplm sentezlerle kar karya getirmektedir. Mervdeki en eski kale Erk Kaledir. Bu kale Ahmenitler Devrinde kurulmu olup, bu devir hkmdarlarna saray hizmetini vermitir. Rivayetlerde bu kalenin Tahamurt tarafndan ina edildiinden sz edilir.

1532

Gavur Kale, M.. III. yy.n ikinci yarsnda Selevkit Hkmdar Antioh Sofer tarafndan kurdurulur. 400 ha. yzlmne sahip olan bu kalenin inasnda eski Yunan kltrnn izleri grlr. Sultan Kale, Seluklu Devleti zamannda kurdurulur. Sultan Sencerin hkmdarl devrinde kalenin inas bitmi olduundan o Melik ah yahut da Alp Arslan tarafndan kurdurulmu olmaldr. ehriyar Kale eski Merv ehir kalelerinin en kdr. Aa yukar 20 ha. yzlmne sahip olan bu kale XI-XII. yy.larn kavanda ina edilmitir. Zaman itibariyle Sultan Kaleden sonra gelen skender Kale ise 200 ha. yzlme sahiptir. Kale eitli meslekten ok byk ldeki nfusu bir arada bulundurmutur. aym Kale 1,28 km2 yzlmne sahiptir. P. P. Bavruenkoya gre bu kale Seluklu Trkmen Devletinin ordusunun barnd yerdir. Abdullah Han Kalesi 1407-1409 yllarnda ahruh tarafndan ina ettirilir. Son derece derin stratejik amalarnda dnld bu kalenin inasnda Ala-eddin-Kukelta, Musa, Emirali eydayi gibi ann nl kiileri grev almtr. Bayramali Han Kalesi yeni Merv kaleleri ierisinde yer alr. Jukovskiye gre bu kale byk ihtimalle Apbas ahn 1600 ylndaki Merv istilasndan sonra ina edilmi olmaldr. Mervin kltr merkezi haline dnmesinde zellikle Byk pek Yolu etkili olmutur. Bu yolun Merv zerinden gemesi, Bat kltrnn ve dier komu halklarn kltrlerinin Mervde tannmasna imkan salamtr. Ayrca, sekizinci yzylda Yunan ve Hint dillerinde yazlan bilim, felsefe ve tp kitaplarnn Arapaya kazandrlmas da buna salam bir zemin hazrlamtr. Yoksa da M.S. 148 yllarnda inde Budistik metinleri inceye aktaran okulu kurmu olan Parfiyal An-i-gaonn mani metinlerini Parfiya diline evirmi Mar Ammonun Vezir Anuirvan Iin, Hekim Barziyann, mzisyen ve arkc Barbadn, Batlamiusun, Almajestini Arapaya kazandran Musevi bilgini Sehil ibn Rabban et Tabarinin, dnya kltrne bilim, felsefe ve dinin idealde ayn olduu gr, siyaset bilimi gibi yeni teoriler getiren Farabinin hocas ohanna ibn Haylann hocasnn Mervli olmas, Atinadan kovulan felsefenin Hellenistik devirde en son, skenderiyadan Antakyaya ulam, Antakyadan ise, baka ehirlerden gelmi olanlara deil de, ounlukla Mervlilere gemi olmas, bu blge de hayat srdrm toplumda salam bir gstermektedir. IX-XII. yy.da Merv en parlak an yaamtr. Harun Reidin lmnden (M.S. 813) sonra kardeini ldrerek tahta gelen Memun Mervi halifatn bakenti yapmtr. O, devrinin nde gelen bilginlerini bir araya getirerek onlarn bilimsel almalarn desteklemitir. ran, in, Hint, Eski Yunan kitaplar ile ssl zengin ktphanelerin olumasnda katkda bulunmutur. temele dayal entellektel kltr birikimin mevcudiyetini

1533

Merv Yahya Ebu Mansur, Habe El Hasib, Horezmi, Farabi, mer Hayyam gibi ana n salm bilim adamlar ve filozoflarn yetimesinde byk rol oynamtr. Beyzuni, hem bn Irakn Ktphanesi vastasyla Mervin entellektel rnnden yararlanmtr. M.S. 818 tarihinde halifeliin bakentinin Badata tanmas ile Merv ve Belhteki bilginler Badatn kltr merkezi haline dnmesinde etkili olmutur. Hatta Harezmi Badatta Harun Reit zamannda kurulan Beytl Hikmenin bakanln stlenmitir. Yahya Ebu Mansur ve Habe El Hasib eski Yunan (kanun), Hint (Sindhint ve Erkend) ve Fars (Zic-i ah) astronomi kitaplarndaki uyumsuzluu, Memunun istei zere Batlamyusun Almajestine ve yeni gzlemlere dayanarak tashih etmilerdir. Yahya Ebu Mansur ldkten sonra Habe El Hasip El Dmk adl maruf zicini hazrlamtr. Ayrca, Habe El Hasib trigonometriye tanjan ve kotanjan dncelerini getiren bilgin olarakta tannmaktadr. Harezmi El Cebir vel Mukabele adl eseri ile bilim alemine sistemli bir biimde ilemi yeni zm metodlu cebri kazandrmtr. 12. yy.da bu eser Algebra ad altnda Latinceye evrilmi ve cebir Batda ilk kez bu kitap vastas ile renilmitir. Ge Orta alarda Hint ve Arap saylar ile yaplm Algorizm=algoritma ad ile anlan hesap yntemi de modern dnya da bu kitap vastas ile Algoritma ad ile tannmtr. Anlam zel Hesaplama Yoludur. Harezmi, cebir alanndaki stnln ada Abdulhamit bn Trk ile paylamtr.4 Ayrca Harezmi mer Hayyamn da bu alan ile ilgili almalarn derinden etkilemitir. Harezmi astronomi ile ilgili iki Zic hazrlamtr. Bunlardan biri Fergani, tekisi ise Beyruni tarafndan eletirilmitir. Onun Fergani tarafndan eletirilmi Zici 700 yl sonra Adelard tarafndan Latinceye kazandrlmtr. Farabi felsefe, mantk, geometri, fizik, siyaset, mzik alanndaki almalar ile Muallim-i Sani adna hak kazanmtr. Ayrca, mzik teorisyeni olarak da tannmaktadrlar. Farabinin Mziin Byk Kitab adl eseri Fransz bilgini D. Erlancn 1930-1939 yllarnda yaynlad Araplarn Mzii adl 6 ciltlik kitabnn 2 cildini oluturmutur. Muallim-i Saninin felsefe, bilim, sanat ve dinin idealde bir olduu gr Bat dnyasn derinden etkilemitir. 13. yy.da Aquinasl Thomas bu grten yararlanarak Aristoteles felsefesi ile Hristiyan teolojisi arasnda terkip yapmtr. Bu terkip Katolik kilisesi tarafndan resmen kabul edilmitir. Farabinin manevi rencisi bn Sinadan da sz etmek yerinde olsa gerekir. bn Sina, Aristonun Metafizik kitabna Farabinin bu kitaba yazd muhtasar okuduktan sonra anladn syler. Danname (Bilimler Kitab) ibn Sinann en nemli felsefe eseridir. Kitap mantk, metafizik ve fizik blmlerden olumaktadr. bn Sina Can Hakknda adl eserini iir ile yazmtr. Onun Etik lmi Hakknda Antlama adl kitab felsefenin etik problemleri ile ilgilidir. O Bilimler kitabnda mziin tanm, mzii anlamakta matematik ve fiziin rol, sz ve mzik ilikileri gibi problemlere deinmitir.

1534

Beyruni de, bn Irakn Ktphanesi yardmyla da olsa eski Mervin entellektel rnnden yararlanmtr. Beyruni (973-1048) matematik, astronomi, jeodezi, corafya ve tarih ile ilgilenmitir. O Astronominin Anahtar, Kronoloji, Mesudun Yasas, Yldzlar Hakknda lim, Hindistan Tarihi gibi eserleri kaleme almtr. Ayrca, Ptolomeusun Corafya, Ebu Abdullah Ceyhaninin Yollarn ve Devletlerin Kitab eserlerine dayanarak 995 ylnda temsili yer kresini yapmtr. Bu dnyada yaplm ilk yer kresi maketidir. Avrupada yer kresi maketi Yer Elmas ad ile 1492 ylnda Nurnbergli Martin Behaym tarafndan yaplmtr. Beyruni, mer Hayyam, Nasreddin-i Tusi, Ulu Bey gibi bilginlerin manevi hacasdr. mer Hayyam (doum 1048) stn bir felsefi, matematik ve astronomi bilgisine sahip dnrdr. mer Hayyam klides Kitabna Tefsir, Fiziin Ksaca zah, Zenginlikler Hazinesi, Varlk ve Borluluk, Aritmetikteki Zorluklar, El Cebir vel Mukabelenin zmnde spat vs. kitaplar ilim alemine kazandrmtr. mer Hayyamn cebir ile ilgili almalarndan Avrupada yaklak 700 yl sonra 1742 ylnda C. A. Nermann differensiyel hesaplamalar hakkndaki kitabnda sz edilmektedir. O bugnk kullandmz takvimden bir dakika dakik takvimin kurucusudur. mer Hayyam air olarak da iir aleminde tannmaktadr. Onun iirleri ksadan manal ok derin felsefi dnceleri iermitir. iirleri Avrupa edebiyatn derinden etkilemitir. ngiliz alimi Fitscerald 1859 ylnda onun 100 akn iirini bir arada bulunduran mer Hayyamn Rubaileri adl eserini yaynlamtr. Kitap 19. yy. sonuna kadar 25 kez yeniden baslmtr. Fransz bilgini M. Nikola ise, 1867 ylnda mer Hayyamn 464 iirinden oluan kitab yaynlamaya muvaffak olmutur.5 Merv bilginleri ile birlikte Abul Abbas bin Hanuzal Mervezi, Mesud Mervezi, Muhammed bn Salih Mervezi, Hars Mervezi, Ebu Nasr Margezi, Saffar Margezi, Hakaki Margezi, Toyyan Margezi, Kevkebi Marvezi, Bear Margezi, Kesayi Mervezi, Emmari Mervezi, Escedi Mervezi, Firdvsi,6 Abu Hanife Mervezi, Nasr Hsrev Mervezi, Auhaddin Ali bn Muhammed bn shak, Fahreddin Mervezi, Rafg Mervezi, Gazali Mervezi, Fakk Mervezi, ehabuddin Abulhasan Talha, Samay Mervezi, Dakayeki Mervezi, Fotuhi Mervezi, Abu Ali Mervezi, Nadr Mervezi, Carubi Mervezi, Hoja Hseyin Mervezi, Mevlana Vakg Mervezi, Muhammed Haim Mervi Homay Mervezi gibi airleri ile de n kazanmtr.7 Seluklu torunlar olarak Sultan Sencerin Trbesi ile ilgili bilgiler bizim iin daha da ilgi ekicidir. Trbe kk airi Alaeddin Enverinin nerisi ile yaptrlr. Trbenin mimar Muhammet bn Atszdr. Trbe Ahiret Evi diye de adlandrlr. Trbe mimarlk sanatnn esiz rneklerindendir. Trbenin yapmnda kullanlan yntem Bat Avrupasnda ancak 300 yl sonra bilinli olarak kavranlm ve uygulama alanna konulabilmitir. Yani Sultan Sencerin trbesinin yapmnda kullanlan yntem 300 yl sonra Rnesans mimar Filippo Brunllesko tarafndan Santa Maria Kulesinin yapmnda kullanlmtr. Bilimdeki ve mimarlk sanatndaki bu tr baarlar ancak ktphane gibi yksek seviyeden kltr deerinin mevcudiyeti ile mmkn olmaktadr.

1535

Kitap halkn kutsal dncelerini antsallatran bir aratr. Modern felsefenin kurucularndan F. Bacon (1561-1626) hakl olarak kitaba Zaman dalgasnda seyreden ve kymetli ykn deerini kaybetmeden kuaktan kuaa aktaran gemiye benzetmitir.8 Hkmdarlarn kitabn byle bir ilevinin farknda olmas onlarn kitap ymaya, ktphane kurmaya yneli faaliyetlerini kamlamtr. Bylece, kitaba dknlk hkmdarlar arasnda bir gelenek haline dnmtr. rnein eski Roma yazar Avel Gelleyden (2. yy.) rendiklerimize gre ran ah Kserks, Atinay igal ettiinde birtakm kitaplar da Pers Devletine gtrmtr. Ama sonra skenderin ordu komutan Seluk Nikotor (M.. 338-281) bu kitaplarn Atinaya geri gtrlmesini salamtr. Atinadan getirilmi kitaplar Perslerin Atinay istilasndan (M.. 480) I. Selevkin tahta gemesi (M.. 312) arasndaki 168 yl ierisinde Pers hkmdarlarnn sarayn sslemitir. Merv sz konusu olduunda da hemen onun ok zengin ktphanesi akla gelmektedir. Badat Tarihi adl kitabn yazar 9. yy. bilgini Ahmet bn Tahirin aratrmalarndan rendiklerimize gre son Sasani ah III. Ezdigirit (632-651) Araplardan kap Merve geldiinde Pehlevi elyazlarnn da Merve gtrlmesine hkm vermitir. A. Mese gre bu kitaplar nl Orta a Merv ktphanesinin kurulmasna temel tekil etmitir. V. V. Berthold ise, bu elyazmalarn Abbasi Halifesi Memunun hkmdarl devrinde (M.S. 813-833) bulunduunu fakat Mool istilasndan daha nce mi, yoksa Mool istilasyla m yok edildii hususunun belirsiz olduu grn savunmutur.9 Ayrca, Harezmdeki ktphanenin Araplar tarafndan yakld hakknda Beyruni sarih bilgiler vermektedir. Ktphaneleri tahrip etmek olgusu da tarihte sk sk karlalan olaydr. nk az nce iaret etmi olduumuz gibi ktphane halkn tarih ve kltr bilincini birarada tutan arivdir. Bu arivin ele geirilerek tahrip edilmesi toplumun tarih ve kltr bilincini yok etmek, milli varlna son vermek iin en iyi aratr. Merv Ktphanesinin son gnlerini aydnlatmak asndan Yakutun ifadeleri daha da ilgi ekicidir. Merv Ktphanesi hakknda Arap seyyah Yakut yle bilgi vermektedir: Ben Mervden ayrldmda orada on tane ok zengin ktphane bulunmaktayd. Ben camide bulunan iki ktphaneden bahsetmek istiyorum. Bunlardan birisi Aziziye Ktphanesidir. Bu Sultan Sencerin korumalarndan Aziz-Al-Din Ebu Bekir Atik Al-Zincani Reyhaninin ismi ile ilgilidir. Bu ktphanede 12.000 cilt civarnda kitap bulunmaktadr. teki ktphanenin ismi Kemaliyedir. Bu Nizam al-Mlk alHasan bn sakn yaptrd ktphanedir. Samaninin ismini tamakta olan iki ktphane daha vardr. Ayrca, Amidiye ve Omariye kitaplklar, Mecel Mlkn ktphanesi de mevcut idi. Hatuniye Ktphanesinden kitap almakta kolaylk salanyor idi. Benim evimde o ktphaneden dn alnan kymeti 200 dinar aan kitaplarn iki yzden fazlas bulunmaktayd.10 Ne yazk ki, bu ktphaneler de Mool ordular tarafndan yklmtr. 1221 ylndaki Mool istilas Mervin hayatn yaklak 200 sene geriye itmitir. Moollar Mervde 1.300.000 insan ldrmtr. oluk ocuk ile birlikte 300-400 sanat uzman esir olarak gtrlmtr.11 Merv ehri tamamen yklmtr. ehir bir daha eski haddine ulaamamtr. 1 Gmurat Soltanmuradov, Gemiin Yanks, Bilge Tantm Tahlil Eletiri Dergisi, say

12, Bahar 1997, AKM Yayn Ankara s. 76.

1536

2 3 4

Orazpolat Ekyev-Baharl, vez Gndogdyev, Mar alarn Kalb Agabat 1998, s. 73. Bkz. Not 2, s. 78. Ord. Prof. Dr. Aydn Sayl, Abdlhamid bn Trkn Katk Denklemlerde Mantk

Zaruretler adl yazs ve Zamann Cebri, TTK MTB Ankara 1985. 5 6 Nurshet Bayramshedov, Gndogarn Beyik Danalar, Agabat, Magarf 1992. Firdvsi ehname ad ile tannan nl kitabn yazdnda halk destanlarndan

yararlanmak amacyla Mesud Mervezi ve Azad Servann yannda bulunmutur. Bkz. not 2 s. 56-57. 7 8 9 s. 21. 10 11 Azm Ahmedov, Gemii a, Magarf, Agabat, 1992. Gmurat Soltanmuradov, Eski Merv evresine Kltr Felsefesi Asndan Bak, Bilig. Bkz 2. s. 54-67. A. Yazberdiyev Knijnoye Delo Sredney Azii v Doislamskiy Period lm, Agabat 1995. Almaz Yazberdiyev, Eski Merv ve Ktphaneleri, Milli Ktphane Yaynlar. Ankara 1998,

Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi. 16/K 2001, s. 47-58.

1537

Buhara Camileri / Rhan Bubur [s.866-871]

Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits / Trkiye Bugn zbekistan snrlar iinde kalan Buhara kenti, erken dnemlerden itibaren Orta Asyann nemli kltr merkezlerinden biri olmutur. Buhara bilinen en erken tarihli rnei Karahanllara ait olan ve byk ounluu 16 ve 17. yzyldan kalan ok sayda caminin bulunduu nemli bir Orta Asya kentidir. Gnmzde Buhara ehir merkezinde, 12. yzyldan 20. yzyl bana kadar uzanan zaman dilimi iinde ina edilmi 47 tane cami bulunmaktadr. Bu camilerin hemen hemen yars ilevini srdrrken, dierleri depo, iyeri, ev, ktphane gibi farkl ilevlere hizmet vermektedirler. Biz bu yazmzda, 12. yzyl ile 18. yzyl arasnda ina edilmi camileri tantacaz.1 Buharada 12.-18. yzyllar arasnda ina edilmi camiler avlulu camiler ve avlusuz camiler olmak zere iki ana balk altnda toplanr. Avlusuz yaplar tek kubbeli, edeerde ok kubbeli ve ahap tavanl camiler olmak zere alt balkta incelenebilir. Buharadaki camilerin ikinci ana grubunu oluturan avlulu camiler ise; bir kenarnda harimin yer ald, ortalarnda eyvanl ve revakl bir avlu bulunan byk boyutlu yaplardr. Buharada tek kubbeyle rtl camilerin iki nemli rnei 18. yzyla ait Kokilayi Hurd Camii ve Hoca Tabband Camiidir. 1704 ylna tarihlendirilen Hoca Tabband Camii, tek kubbeyle rtl kare planl bir harim ile bu harimi dou ve kuzeyinden kuatan L biimli son cemaat yerinden oluur. 2 Ahaptan ina edilen son cemaat yeri bat ve gneyden birer duvarla kapatlmtr. Son cemaat yerinin nnde, ayn planda sonradan ina edilmi ikinci bir son cemaat yeri daha bulunur. Cami tula malzemeyle ina edilmitir. Yzeyinde apraz atlm yalanc kaburgalar bulunan kubbesinin tepesinden bir fener ykselir. Harime, dou cephedeki bir, kuzey ve gney cephelerdeki ikier adet aklkla girilmekteydi. Bu aklklarndan gneyde bulunanlar sonradan tula ile rlerek kapatlmtr. Kare planl harimin zerini rten kubbeye sivri kemerli derin tromplarla geilmitir. Harim drd kubbe eteine alm toplam dokuz adet pencere ile aydnlanmaktadr. Bat duvarnn ortasnda be kenarl plana sahip mihrap nii yer alr. Sivri kemerli mihrap mukarnasl bir kavsaraya sahiptir. Mihrap ini mozaik teknikte sslenmitir. Tek kubbeli olmakla birlikte, baz yaplarda kare planl harimin iki ya da drt ynde birer eyvanla geniletilmi olduu grlr. Bu rneklerden 16. yzyln birinci yarsna tarihlendirilen Hoca Zaynutdin Camiinde, harim dou ve bat ynne yerletirilmi birer eyvanla iki ynde geniletilmitir.3 Zeminden yaklak 60 cm. yksekliinde bir subasman zerine oturtulmu yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. Cami, dou ve batsndan birer eyvanla geniletilmi tek kubbeyle rtl harim ile bu harimi dou ve kuzeyinden kuatan L biimli son cemaat yerinden oluur (ek.1, Res.1). Harimin batsna farkl byklklerde drt adet mekan ile bat cepheye alan sivri kemerli bir eyvan ina

1538

edilmitir. Harimi rten kubbe dta kare ekilli yksek bir kaide zerinde ykselen sekizgen bir kasnaa oturtulmutur. Kubbe yzeyinde apraz atlm yalanc kaburgalar bulunmaktadr. Gney cephenin ortasnda, cepheden yksek ina edilmi sivri kemerli bir eyvan ile iki yannda sivri kemerli birer ni yer almaktadr. Be kenarl plana sahip eyvandan harime; nilerden ise, atya ve yapnn gneybat kesinde yer alan mekanna ulalmaktadr. Yapnn bat cephesi ise, sokan biimine gre ekillenmitir. Cephenin kuzey kesiminde dikdrtgen planl sivri kemerli bir eyvan, gneyinde ise, iki adet pencere yer alr. Bu eyvandan harimin batsndaki mekanlara geilmektedir. Yapnn kuzey ve dou cephelerinin nnde, gney ve batdan birer duvarla kapal L biimli ahaptan bir son cemaat yeri bulunur. Harimin son cemaat yerine bakan kuzey ve dou cepheleri tamamen al ile svanmtr. Bu cephelerde kertmelerle ereveli sivri kemerli niler bulunur. Kare planl harim, dou ve batsndan dikdrtgen planl birer eyvanla geniletilmitir. Bu eyvanlardan batda yer alan dierinden daha derin tutulmutur. Kare planl harimin zeri dilimli bir kubbeyle rtldr. Dilimli kubbenin eteinde sra mukarnas eridi yer almaktadr. Kubbeye gei sivri kemerli derin tromplarla salanmtr. Harimi genileten eyvanlar, sivri kemerli mukarnasl birer kavsaraya sahiptir (Res.2). Harim, kuzey ve gney duvarlar ile kubbe eteinde yer alan sivri kemerli 11 pencere ile aydnlanmaktadr. Harimin dousundaki eyvanda dikdrtgen ekilli bir giri akl, batsndaki eyvanda ise mihrap nii bulunur. Bu nii dtan mukarnas kavsaral ikinci bir ni talandrmaktadr. Kare planl harimin eyvanlarla geniletildii dier bir rnek de 16. yzyla tarihlendirilen Hazreti mam Camiidir.4 Yapnn kubbeyle rlm kare planl harimi drt ynde birer eyvanla geniletilmi, dou eyvanna da ikinci bir giri eyvan birletirilmitir. Dou ve kuzeyinden L biimli bir son cemaat yeri ile kuatlm harimin kuzey ve gneyine er mekan yerletirilmitir. Harimin ortasndaki kare planl alan ift cidarl bir kubbeyle, bu alana alan eyvanlar ise sivri kemerli birer tonozla rtldr. Yapnn dousunda bir havuz, gneydousunda ise silindirik gvdeli gdk bir minare yer alr. Yapda ina malzemesi olarak kabayonu ta ve tula kullanlmtr. Yapnn ift cidarl kubbesinden iteki, dtan olduka yksek bir silindirik kasnak iine alnmtr. Bu kasnak ke kenarlar ksa olan ve basamak halinde ykselen bir kaide zerine yerletirilmitir. Bu kasnan zerine de sivri bir kubbe oturtulmutur. Harim sekizi kubbe eteinde yer alan, sivri kemerli 11 pencere ile aydnlanmaktadr. Drt ynde dikdrtgen planl eyvanlarla geniletilmi harimin merkezindeki kare planl alanda, karlkl olarak eyvanlarn balangcna yerletirilmi yksek sivri kemerlerin birbirleriyle kesimesiyle, ortada eyvanlardan daha yksek kare bir alan oluturularak zeri pandantif geili bir kubbeyle rtlmtr. Bu alann kelerinde de tromp benzeri gei unsurlar olumutur. Yksek olan kubbeli alan ile eyvanlar arasnda kalan kesim ise, yarm ha tonoza benzeyen farkl bir rt sistemine sahiptir. Bat eyvannn dip duvarna mukarnas kavsaral ve be kenarl bir mihrap nii yerletirilmitir.

1539

Hazreti mam Camii gibi kubbeyle rtl kare planl harimi drt ynden geniletilmi bir rnek de 1712ye tarihlendirilen Bolo Hauz Camiidir.5 Ancak, Bolo Hauz Camiinin bat kenarnda bulunan eyvan, Hazreti mam Camiindeki eyvanlar gibi derin tutulmutur. Dier ynde ise, derin tutulmu birer kemerle geniletilmitir. 1915 ylnda, yapnn dousuna ahaptan bir son cemaat yeri, gneydousuna ise minare eklenmitir. Harime giri gney, kuzey ve dou cephelerinde bulunan birer aklkla salanmtr. Ana giri, dou cephesinin ortasndaki derin bir eyvan iinde bulunur. Bu giri eyvannn kuzey ve gneyinde yan yana iki katl mekanlar yerletirilmitir. Yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. Dtan yuvarlak bir kasnak zerine oturtulmu kubbe yzeyinde apraz atlm yalanc kaburgalar dikkati eker. Harimin ortada kalan kare planl alan pandantiflerle geilen bir kubbeyle rtlmtr. Harimde, kubbeye gei pandantiflerle salanmtr. Harimi genileten eyvanlar arasnda kalan keler, mukarnasl derin tromplarla dolgulandrlmtr. Dierlerinden daha derin tutulmu bat eyvanna mihrap yerletirilmitir. Caminin son cemaat yerinde ahap, al ve srl tula; harimde ise, al ve kalemii sslemeler bulunur. Buharada e deerde ok kubbeli cami rneklerinin en erken tarihlisi, kentin de en erken tarihli yaplarndan biri olan Muak Attari Camiidir.6 Bugn Dokuma Eserleri Mzesi olarak kullanlan yap, Samaniler Devrine ait Mah Camiinin temelleri zerine 12. yzylda Karahanllar tarafndan ina ettirilmitir. Yapya 16. yzylda (Abdlazizhan Dneminde) dousundaki takap eklenmitir. Bugn zemin seviyesinden yaklak drt metre kadar aada kalm yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. Cami, edeerde ok niteli plan emasnda ina edilmi bir harim ile bu harimin dou ve gney cephelerinde yer alan da takn birer takapdan oluur (ek.2, Res.3). Dou bat ynnde, derinlemesine uzanan harim iki sra halinde dizilmi alt ayak ile 12 eit blme ayrlarak her blm pandantif geili birer kubbeyle rtlmtr (Res.4). Mihrap ekseninde yer alan kubbelerden girie gre birinci ve nc kubbe ift cidarldr. Sekiz dilimli sivri birer kubbe eklinde ina edilen bu kubbeler, dta sekizgen formlu yksek birer kasnak zerine oturtulmutur. Gney cephenin dousunda yapnn orijinal takaps yer alr (Res.5). Da takn ina edilmi takap hemen hemen cephenin yarsn kaplamaktadr. Zeminden yaklak 100 cm. yksekliinde bir kaide zerinde yer alr. Bu kaidenin alt kesimi tula ile st kesimi sra kesme tala ina edilmitir. Kare yakn yatay dikdrtgen ekilli takapnn iki yannda, n yzlerinin alt kesimlerine ikier eyrek stun yerletirilmi tuladan payanda grnml ktlesel kntlar ykselir. Takap ana nii, dikdrtgen planl geni sivri kemerli bir eyvan eklindedir. Bu eyvan keleri mukarnas bingilerle doldurulmu ortas ise dz braklm eyrek kubbeyle rtl bir kavsaraya sahiptir. Kavsara kuatma kemeri kelerde vazo ekilli balklara sahip daire profilli stuneler zerine oturur. Bu stuneler yass kre ekilli kaidelere sahiptir. Dou cephesine 16. yzylda eklenmi takap, hem cepheden da takn hem de beden duvarlarndan olduka yksek ina edilmitir. Bu takap ile harim arasnda, kare planl, zeri kubbeyle rtl bir gei aral yer alr. Takapdan harime merdivenlerle inilmektedir. Harimi rten e byklkteki 12 kubbeden, dta da farkl biimi ve ykseklii ile

1540

vurgulanan ift cidarl iki kubbe, yine dier kubbelerden daha yksektir. Bat duvar ortasndaki mihrap, dikdrtgen planl sivri kemerli bir nitir. Gneydeki takapda ini, terrakota ve tula sslemeler bulunmaktadr. Muak Attari Camii ile ayn plan emasnda ina edilmi dier bir rnek de 16.yzyla tarihlendirilen Kukelda Camiidir.7 Ancak, bu yapda kare planl harim drt eit blme ayrlarak her blmn zeri birer kubbeyle rtlmtr. Ykselen toprak seviyesi nedeniyle, zemin seviyesinden yaklak 50-60 cm. kadar ukurda kalm yapda, ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. Harimi, kuzey ve dousundan kuatan son cemaat yeri ise, byk lde ortadan kalkmtr. Yap, dou cephesinin kuzey ve orta kesimi ile, kuzey cephesinin dousuna sonradan ina edilen adet payandayla desteklenmitir. Harimin kuzey ve dou cephelerinde zerlerinde sivri kemerli birer pencere bulunan ikier adet giri akl vardr. Bu aklklardan dou duvarn kuzeyindeki hari tm tula ile rlerek kapatlmtr. Harim, ortada yer alan ha kesitli byk bir payeden harim duvarlarnn ortasnda ve kelerinde bulunan birer gmme payeye atlan sivri kemerlerle drt eit blme ayrlmtr. Her blm, pandantif geili birer kubbeyle rtlmtr. ki kademeli olarak harim iine doru uzanan duvar ortasndaki ve kelerdeki gmme payelerin sivri kemerlerle birbirlerine balanmasyla, bu kesimlerde ikier kertme olumutur. Mihrap da, bat duvarnn ortasndaki gmme paye zerine yerletirilmitir. Yapnn harimi ve son cemaat yerine bakan cepheleri tamamen al ile svaldr. E byklkte kubbelerle rtl ok birimli camilerden dier bir rnek de 1637 ylna tarihlendirilen Muak Kurpa Camiidir.8 Bir bodrum kat zerine ina edilmi camide, harim iki sra halinde yerletirilmi alt stunla 12 blme ayrlarak her blm tromplarla geilen birer kubbeyle rtlmtr. Bu yapnn en ilgin zellii, bodrum katnda da, harim plann tekrarlanm olmasdr. Buharada avlusuz camiler arasnda nemli bir grubu da, ahap tavanl camiler oluturmaktadr. Bu grupta saptanabilen yedi rnekten gnmzde farkl ilevlere hizmet etmektedir. Bunlardan 17. yzyla tarihlendirilen Zobbiyan Camii ile 18. yzyla tarihlendirilen Lebi Hauz Kozi Kalon Camii depo, 18. yzyla tarihlendirilen Kuy Murgu Camii ise iyeri olarak kullanlmaktadr.9 Bugn orijinal ilevini srdren ahap tavanl camilerin en erken tarihli rnei 16.yzyln birinci yarsna tarihlenendirilen Balyand Camiidir. 10 Zeminden yaklak 1.20 m. yksekliinde bir subasman zerinde ykselen cami, kare planl bir harim ile bu harimi dou ve kuzeyinden kuatan L biimli bir son cemaat yerinden oluur. Yapnn kare planl harimi, dorudan beden duvarlarna oturtulmu dz ahap tavanla rtlmtr. Kare planl harim ile bat ve gneyinden birer duvarla kapatlm son cemaat yeri dz ahap tavanla rtldr. Yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmakla birlikte, subasmannn byk boyutlu talarla ina edilmi olmas dikkat eker. Yapnn kuzey ve gney cephelerinde er, dou cephesinde ise iki giri akl vardr. zerlerinde sivri kemerli birer pencere bulunan bu girilerden kuzey ve gney cephelerin dou ve bat ucunda yer alanlar sonradan tula ile rlerek kapatlmtr. Dz ahap tavanla rtlm kare planl harimde, tavanla duvarlar arasn iki sra mukarnasla sslenmi bir gei kua dolanr. Duvarlara yerden

1541

yaklak 100 cm. ykseklikte Bursa kemerli niikler yaplmtr. Bat duvarnn ortasnda ini mozaik tekniinde yaplm sslemelere sahip be kenarl bir mihrap nii yer alr. Yapda ahap, al ve ini mozaik sslemeler grlr. Bu grubun dier bir rnei de, 16. yzyla tarihlendirilen mam Gazali Camiidir. 11 Cami, kare planl bir harim ile dousundaki son cemaat yerinden oluur. Ancak, bu yapda harimi rten ahap tavan ortadaki ahap bir stunla desteklenmitir. Tavan, dou-bat ve kuzey-gney ynnde birbirine dik atlan ana kiriler ve bu kirilere duvarlardan dik uzatlan yan kirilerle oluturulmutur. Yan kirilerin aralar talarla kapatlarak st rt tamamlanmtr. Yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. Harim ve son cemaat yeri al ile svaldr. Yapnn drt giri aklndan ikisi sonradan tulalarla rlerek kapatlmtr. Bugn giri, gney ve dou cephelerinde bulunan birer aklktan salanmaktadr. Yapnn dousundaki ahaptan yaplm son cemaat yeri, gneyinden bir duvarla kapatlmtr. Dou cephenin ortasnda bir d mihrap yer alr. Sivri kemerli mihrap nii, mukarnasl bir kavsaraya sahiptir. Bat duvarnn ortasndaki sivri kemerli mihrap nii mukarnasl bir kavsaraya sahiptir. Yapda al, ahap ve kalemii sslemeler vardr. Ahap tavanl camilerin dier bir rnei de 17. yzyldan kalan oyahsi Camiidir. 12 Yap, enine dikdrtgen planl bir harim ile bu harimi dou ve kuzeyinden kuatan L biimli son cemaat yerinden oluur. Enine dikdrtgen planl harim, be sra halinde ikierden 20 ahap stunla kble duvarna dik uzanan alt sahna ayrlmtr. Stunlar zerindeki profilli yastklarla dou-bat ynl ana kiriler birletirilmitir. Mihraba dik uzanan ana kiriler kuzey-gney ynl yan kirileri tamaktadr. Yan kiriler yzeyi tralanm silindirik aa ktklerinden olumaktadr. Duvar yzeyinden da takn yaplm mihrap, be kenarl plana sahiptir. Mihrap niinin sivri kemerli mukarnasl bir kavsaras vardr. Kble duvar az derin tutulmu er adet sivri kemerli nile hareketlendirilmitir. Bu duvarn kuzey ucunda duvar kalnlndan yararlanlarak yaplm dikdrtgen planl bir ilehane hcresi vardr. Batsndan ve gneyinden birer duvarla kapal olan son cemaat yerinin st rts douda iki sra, kuzeyde ise bir sra ahap stunla tanmaktadr. Harimin kuzey ve gney cephelerinde altl stl yerletirilmi er ve dou cephesinde drt adet aklk bulunur. Bunlardan sttekiler pencere, alttakiler ise, birer giri akldr. Dou cephesinin ortasnda da takn ina edilmi be kenarl plana sahip sivri kemerli bir d mihrap vardr. Bugn harap durumda olan 18. yzyla tarihlendirilen ohi Zandcil Camii de,13 ahap tavanl yaplarn bir dier rneidir. Ancak, oyahsi Camiinde mihraba dik uzanan sahnlarn, bu camide mihraba paralel olarak tasarland grlr. Kareye yakn dikdrtgen planl harim ile dousundaki son cemaat yerinden oluan yapda, ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. st rt sistemi hasr ve toprakla rtlmtr. Harim iki sra halinde ikierden drt ahap stun ile kble duvarna paralel uzanan sahna ayrlmtr. Stunlar kuzey-gney ynl ana kirileri profilli yastklar aracl ile birletirmektedir. Ana kiriler dou-bat ynl yan kirileri tamaktadr.Yan kiriler yzeyi tralanm

1542

ahap ktklerden yaplmtr. Bat duvarnn ortasnda dikdrtgen planl sivri kemerli mukarnasl bir kavsaraya sahip mihrap nii yer alr. Mihrap duvar sivri kemerli az derin nilerle hareketlendirilmitir. Yapnn bat ve gney cephelerinde, adet sivri kemerli pencere bulunur. Gney cephedeki pencerelerden iki yanda bulunanlarn hemen altnda birer giri akl vardr. Bu pencereler ve giri aklklar sonradan rlerek kapatlmtr. Yapnn eski planna gre, son cemaat yeri, iki adet ahap stunun tad dz bir tavanla rtldr. Bugn ise, stunlardan kuzeyde yer alan ayaktadr. Buharadaki camilerin ikinci ana grubunu oluturan avlulu camiler; bir kenarnda harimin yer ald, ortalarnda eyvanl ve revakl bir avlu bulunan byk boyutlu yaplardr. Avlulu camilerin harimleri de, avlusuz camilerin harimleriyle benzer zellikler tar. Buharada, gerek harim ve avlu emalar, gerekse boyutlaryla birbirlerinden farkl adet avlulu cami vardr. Bunlar; Kalyan Minare Camii, Hoca Kalon Camii ve Valida Hudoydod Camiileridir. Avlulu camilerin en erken tarihlisi ve en byk boyutlusu olan Kalyan Minare Camii bugnk eklini 16. yzylda almtr. Yapnn inasna Karahanl hkmdar Arslan Han tarafndan balanm ancak inaat biter bitmez yklan minareyle birklikte yapnn te ikisi de harap olmutur. Yklan blmleri 1121de, minaresi ise 1127de tamamlanan14 yapnn tekrar yklmas sonucu, temelleri zerine ayn planda, 1514te eybanilerden zbek Han tarafndan bugnk cami ina edilmitir. Doudan batya doru eimli bir arazi zerinde yer alan yap, ortasndaki drt eyvanl plan emasnda ina edilmi bir avlu ile bu avlunun gney dousunda yer alan silindirik bir minareden oluur (ek.3, Res.6).15 Yukar doru daralarak ykselen 46.50 m. ykseklikteki minare sekizgen bir kaide zerine oturmaktadr. zeri konik bir klahla rtl erefeye gei iki sra mukarnasla salanmtr. Bu mukarnaslarn altn firuze renkli kabartma inilerden oluan bir ssleme kua dolanr. Gvde dar ve geni kuaklara ayrlarak geometrik rneklerle sslenmitir. Binann drt kesine silindirik destek kuleleri yerletirilmitir. Caminin dou cephesinin ortasnda ini mozaik kapl ana takap, kuzey ve gney cephelerinin dou ve batsnda ise, ayn dzenlemeye sahip ikier takap bulunmaktadr. Sivri kemerli birer eyvan eklindeki bu takaplar cephe duvarndan daha yksek ve da takn ina edilmilerdir. Drt eyvanl ve drt ynden revaklarla evrili derinlemesine dikdrtgen planl avlu 50.5 x 76.8 m. llerindedir. Eyvanlardan dou ve batdakiler kuzey ve gneydekilerden daha yksektir (Res.7,8). Avlunun batsnda, harimin nnde zeri kubbeyle rtlm sekizgen planl bir yap yer alr. Yap, kare planl bir kaide zerine oturtulmutur. Avluda, batdaki eyvann arkasnda, ift cidarl yksek bir kubbeyle rtl, ynden dikdrtgen planl birer eyvanla geniletilmi harim bulunur. Harimi genileten bat eyvan dierlerinden daha derin tutulmu ve dikdrtgen planl ikinci bir eyvanla bat ynde uzatlmtr. Bu eyvanda yer alan ini mozaik kapl mihrap, be kenarl plana sahip i ie iki niten olumaktadr. Harimi rten kubbe, sivri kemerli tromp geilere sahiptir (Res.9). teki bu kubbe, dtan yksek tutulmu silindirik bir kasnak iine gizlenmitir. Ke kenarlar ksa tutulmu sekizgen bir kaide zerine oturan dtaki bu kasnak, firuze renkli tulalarla kapl sivri bir kubbeyle talandrlmtr. Avlu dou ve batdan be, kuzey ve gneyden ise drt sra halinde dizilmi revaklarla evrelenmitir. Douda giri blmyle, batda ise harimle kesilen bu revaklarn zeri toplam 288 adet

1543

kubbeyle rtlmtr (Res.10). Kubbelere geiler, pandantiflerle salanmtr. Yapda tula, srl tula ve ini mozaik sslemeler bulunmaktadr. Hoca Kalon Camii Buharadaki avlulu camilerin tek eyvanl emada ina edilmi 16. yzyla tarihlendirilen 16 bir rneidir. Bugn yapnn sadece gney tarafnn bir blm ile minaresi ayaktadr. Cami orijinalinde tek eyvanl ve drt ynden revaklarla evrili dikdrtgen planl bir avlu ile gneydousundaki silindirik gvdeye sahip bir minareden olumaktayd. Yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. Bugn, gney cephenin ortasnda, harim duvarlarndan daha yksek ve da takn ina edilmi sivri kemerli bir takap yer almaktadr. Yapnn elimizde bulunan eski planna gre; dikdrtgen planl avlunun batsnda kare planl zeri kubbeyle rtl ve ynden eyvanlarla geniletilmi bir harim bulunuyordu.17 Avluyu drt ynden evreleyen pandantif geili kubbelerle rtl revaklar batda , kuzey ve gneyde iki, douda ise srayd. Buharadaki avlulu camilerden 17. yzyla tarihlendirilen18 Valida Hudoydod Camii kk boyutlu avlusu, iki adet harimi ve yapy kuzey ve dousundan dolanan son cemaat yeri ile farkl bir rnektir. Yapnn; kareye yakn dikdrtgen planl eyvanl avlusunun, dou ve batsna birer harim yerletirilmitir. Caminin kuzey ve dou cephelerini kuatan ahaptan bir son cemaat yeri bulunmaktadr. Yapnn kuzeydousuna sonradan bir minare ilave edilmitir. Yapda ina malzemesi olarak tula kullanlmtr. eyvanl avlunun batdaki ana eyvannda, ift cidarl yksek bir kubbeyle rtl, drt ynden dikdrtgen planl birer eyvanla geniletilmi olan harim bulunur. Kare planl harimi rten iteki kubbe, dtan yksek silindirik bir kasnak iine alnmtr. Ke kenarlar ksa tutulmu sekizgen bir kaide zerine oturan bu kasnan zeri de firuze tulalarla kapl sivri bir kubbeyle kapatlmtr. Harimin merkezindeki kare planl alanda, karlkl olarak eyvanlarn balangcna yerletirilmi yksek sivri kemerlerin birbirleriyle kesimesiyle, ortada eyvanlardan daha yksek kare bir alan oluturularak zeri pandantif geili kubbeyle rtlmtr. Bylece, bu alann kelerinde de tromp benzeri gei unsurlar olumutur. Yksek olan kubbeli alan ile eyvanlar arasnda kalan kesim ise, yarm ha tonoza benzeyen farkl bir rt sistemine sahiptir. Dikdrtgen planl, sivri kemerli mihrap nii, bat eyvanna yerletirilmitir. Avlunun kuzey ve gney kenarlar boyunca kemer gzl revaklar uzanr. Kubbeyle rtl bu revaklarn ortasnda yer alanlar birer yan eyvan olarak deerlendirilmitir. Avlunun dousunda, yapya sonradan eklenmi olabileceini dndmz e deerde ok niteli plan emasnda ina edilmi ikinci bir harim mevcuttur. Enine dikdrtgen planl bu harim; ortasndaki iki kare kesitli payeden kuzey ve gney duvarlarndaki birer, dou ve bat duvarlarndaki ikier ve kelerindeki birer gmme payeye atlan sivri kemerlerle alt eit blme ayrlarak her blmn zeri pandantif geili birer kubbeyle rtlmtr. Kelerdeki ve duvarlardaki payeler birer sivri kemerle balanarak harim duvarlarnda sivri kemerli kertmeler oluturulmutur. Bat duvarnn ortasnda dikdrtgen planl sivri kemerli mukarnasl bir kavsaraya sahip mihrap nii yer alr.

1544

Buhara camilerini ilk kez ele alan kapsaml bir alma tarafmzdan yaplmtr. Bu

alma iin bkz. R. Bubur, Buhara Camileri (12. -18. Yzyl), zmir 1997 (E. . Sosyal Bilimler Enstits, baslmam Yksek Lisans Tezi). 2 Tarihlendirme iin bkz. O. A. Suhareva, Kvartalnaya Obina Pozdnefeodalnogo Gorodo

Buhari, s. 255, 256.; Yapyla ilgili geni bilgi iin bkz. R. Bubur, a.g.t., s. 7-10. 3 G. A. Pugaenkova-L. . Rempel, storiya skusstv Uzbekistana s drevneyeih vremen do

sredin devyatnadatogo veka, Moskva, 1965, s. 29; ayrca bkz. R. Bubur, a.g.t., s. 11-15. 4 5 Geni bilgi iin bkz: R. Bubur, a.y.t., s. 16-19. G. A. Pugaenkova-L. I. Rempel, a.g.e., s. 375; yapyla ilgili geni bilgi iin bkz. R. Bubur,

a.g.t., s. 20-23. 6 7 G. A. Pugaenkova-L. . Rempel, a.g.e., s. 198; R. Bubur, ay. es., s. 24-26. Tarihlendirme iin bkz. O. A. Suhareva, a.g.e., s. 182, 183; Yapyla ilgili geni bilgi iin

bkz. R Bubur, a.g.t., s. 27-29. 8 9 10 Geni bilgi iin bkz: R. Bubur, a.y.t., s. 58. Bu yaplar iin bkz. R. Bubur, a.y.t., s. 59-61. Tarihlendirme iin bkz. O. A. Suherava, a.g.e., s. 188, 189; Yapyla ilgili geni bilgi iin

bkz. R. Bubur, a.g.t., s. 30-33. 11 Tarihlendirme iin bkz. O. A. Suhareva, a.g.e. s. 188, 189; Yapyla ilgili geni bilgi iin bkz.

R. Bubur, a.g.t., s. 34-36. 12 Tarihlendirme iin bkz. O. A. Suhareva, a.g.e., s. 243; Yapyla ilgili geni bilgi iin bkz. R.

Bubur, a.g.t., s. 37-40. 13 Tarihlendirme iin bkz. O. A. Suhareva, a.g.e., s. 222; Yapyla ilgili geni bilgi iin bkz. R.

Bubur, a.g.t., s. 44-43. 14 Tarihlendirme iin bkz. B. N. Zasipkin, Arhitektura Sredneye azii drevnih i Srednih Vekov,

Moskva, 1948, s. 66. 15 16 17 Yapyla ilgili geni bilgi iin bkz. R. Bubur, a.g.t., s. 44-49. Geni bilgi iin bkz: R. Bubur, a.y.t., s. 50, 51. Bu plan iin bkz: L. You., Mankovskaya, Tipologieskie Osnovi Zodestva Srednri Azii (9.

Naalo 20. v), Takent, 1980, s. 117.

1545

18

Geni bilgi iin bkz: R. Bubur, a.g.t., s. 52-56.

1546

Emir Timur Dnemi Ahap Kaplar / Baak Burcu Tekin [s.872-880]

Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Emir Timur Dnemi Ahap Kaplar1 adl almada amacmz, Timur dneminde yapldklar kesin olan Hoca Ahmed Yesevi Klliyesi, Gur-i Mir Trbesi ve ah- Zindedeki Kusam bn Abbas Trbesinin kaplar ve bu kaplarn hem sslemeleri hem teknikleri hem de ikonografileri hakknda bilgi vermektir.2 Konunun Timur dnemi ile snrlandrlmasnn sebebi, 1402 Ankara Sava nedeniyle Anadoluda farkl tannan, ancak Orta Asyada Emir olarak anlan Timurun, kuruculuunu ve yapmn stlendii sanat eserlerine yansyan karakteridir.3 Kurucu olarak Timur, belki de daha nce hibir yneticinin kullanmad kadar programl ve bilinli olarak sanat, otoritesini ve siyasi kimliini pekitirmek amacyla kullanmtr, diyebiliriz. Sanatn ekiciliine kendisini ne kadar kaptrm olduunu kestirmek gtr, ancak sanatn ekiciliini ok iyi kullanm olduu kesindir. Antsal ve etkileyici yaplardaki grkemli sslemeler, byk boyutlu kk el sanatlar, Timurun gcnn grsel ezicilii grevini stlenmi gibidir. Timur dnemini siyasi alanda olduu gibi sanatsal faaliyetler asndan daha iyi kavrayabilmek iin, Emir Timurun kiiliini anlamaya almak gerekmektedir. Her eyi gc dorultusunda, yaylan ismini pekitirmek iin kullanan, tarihe damgasn vurmak iin yer yer hrsa varan bir aba sarf eden liderin kuruculuu da phesiz dier hkmdarlarnkinden farkl olmutur. Timur dnemi iin belirtilecek dier nokta, motiflerin atfedildikleri anlamlar dorultusunda kullanlddr. konografiye nem verdii dncesinin olumasnn ana sebebi, onun sahip olduu her eyi kendi hedeflerini destekleyecek tarzda kullandr. Sslemelerin sadece grsel amala dzenlenmesini dnmek, onun zekasn ve hedeflerini kmsemek olur. Emir Timurun ikonografiye nem veren kuruculuunun gelenek haline gelerek ardllar dneminde de devam ettii ise ispat zor bir yarg olacaktr. Timurun kiilii ile dorudan balantl olan motifler, byk bir ihtimalle kalplaarak kendinden sonraki eserlere anlamlarndan uzaklaarak devredilmitir. Hoca Ahmed Yesevi, slamiyetin gcn yanna ekmek iin aba sarf eden Timurun belki samimi olarak belkide sadece siyasi kar iin her alanda kulland silah olmutur. O kadar ki, yenilmezliini koruduu iin belki de lhanl hkmdar Toktamn aralarndaki husmet yznden, eski trbeyi ykmasna sebep olmutur.4 Toktam, sadece trbeyi deil onunla birlikte Timurun yenilmezliini de yok etmeye alm olmaldr. Tahribat ters tepmi, Timur bu olay da kendi yararna evirerek, antsal Klliyenin propogandasyla tarikatlarn desteini daha da pekitirmitir. Blge, bugn dahi 70 yllk derin bir durgunluktan sonra halen hissedilen, Hoca Ahmed Yesevinin etkisi altndadr.5

1547

Bu nedenle k noktas olarak seilen Hoca Ahmed Yesevi Klliyesinin ahap kaplar, Timur dnemi ahap sanat hakknda genel bir yargya ulamada dnemin hibir sanat eseri kadar iddial grnmemektedir. Bu balamda, Orta Asyay hl etkisi altnda tutan iki ahsiyet, Emir Timur ve Hoca Ahmed Yesevi, Klliyenin kaplarnda bulumaktadr diyebiliriz. almamzda ama, Hoca Ahmed Yesevi Klliyesi kaplarnn monografik bir almasn yapmaktan ok; bu arpc rnekten yola karak, mimari bezeme olarak kullanlan ahaptaki motif, kompozisyon, malzeme ve tekniin Timur dnemi sanat balamnda ikonografik anlamlar gzetilerek incelenmesidir. Yukarda da ksaca bahsettiimiz gibi, Timurun seferlerle dolu hayatnda, sanat faaliyetleri nemli yer tutmaktadr. Her ey gibi sanat da kendi gcn pekitirmede bir ara olarak kullanmtr. Elerini ve dier aile bireylerini de bu ama dorultusunda yaplar yaptrmaya ynlendirmitir.6 Timur tarafndan yerletirilen hanedanln imaj, sadece bireysel bir alglay deildir. mparatorluun kltrel vizyonu, Timurun Semerkantta oluturduu evreden gelmektedir. Fethettii lkelerden en baarl zanaatkrlarn ve sanatlarn getirilmesi politikas, Timur ve ardllar dneminde blgenin bir numaral sanat ve edebiyat geleneine sahip olmasn salamtr. 15. yzyl balarnda Arap, ran ve Avrupa kaynaklarnda ok sayda sanat ve zanaatnn ran, Suriye, Anadolu ve Hindistandan zorla, kurulan yeni bakente getirildiini yazmaktadr. rnein sadece amdan iinde usta tm sanat ve zanaatlar, terziler, marangozlar, mifer yapanlar, ressamlar, ahin yetitiriciler, okular ksaca iinde ehil ve en iyi olan her eit esnaf ve sanat getirilmitir.7 1379 balarnda Timur, fethettii topraklarda yaayan sanatlar, mimarlar ve iinde baarl kiileri toplayarak bakenti Semerkanta getirmeye balam ve 1397 ortalarnda oluturduu sanat ordusu Turanda ilk ilerine imza atmaya balamtr.8 Timur iin alan Kazvin, Tebriz, Suriye, iraz ve hatta Hindistandan gelen yabanc sanatlar mparatorluk slbunu oluturmular ve Timur bizzat kendisi antsallk zerinde durmu, sanatlar da isteini formulize edip eserlerine aktarmlardr.9 Timur dneminde kltr merkezleri ncelikli olarak Semerkant sonra iraz, Herat ve Trkmen kontrolndeki Tebriz olmu; her bir merkez edebiyat, hat, bilim, resim, el sanatlar, mimari gibi bir dalda younlamtr10 Semerkantn barndrma kapasitesini zorlarcasna Azarbeycan, sfahan ve Delhiden ta ve al ustalar, irazdan seramik, cam ve dokuma ustalar, amdan seramikiler getirilmitir.11 Timurun baniliini yapt, Hoca Ahmed Yesevi Trbesi, Gur-i Mir ve Semerkant Mescid-i Cuma yaplarnn mparatorluk slbuna uygun olarak ortak zellikleri antsal ve ihtiaml olmalardr. Mimari lekteki antsallklar ini dekorasyonlar ile pekitirilmitir. Cephede, d artlara daha az dayankl olmasna karn ini kullanlmasnn nedeni, yapnn etkisini, dolaysyla Timurun etkisini pekitirmek olmaldr.

1548

Hoca Ahmed Yesevi Klliyesi iin yaptrd bakr kazan ve alt amdan ise Timurun, sanat zevkini en iyi ekilde yanstmaktadr. Byk ama yaln paralar gl izgilerle belirlenmi, iyi dzenlenmi yzey nesnenin formunu ortaya karmtr.12 Ssleme olarak seilen kitabe de Bu eser byk hkmdar, dnyann ve dinin kutbu Emir Timur Kurgan tarafndan yaptrlmtr. Tanr onun hkmdarln lmsz klsn. yazlmtr. Tm bunlar gcn ak ifadeleri olarak kullanlmtr13 Tebrizli Caferin,14 Timurun olu ahruhtan olan torunu Baysungur Mirzaya (1397-1433) Herattaki ktphanedeki almalar hakknda sunduu Arza-dtndaki aklamalar Timurlu sanatnda kitabhanenin ne kadar nemli merkezi kaynak olduunu gstermektedir.15 Belgede sadece kitap hazrlama deil, eya bezeme, mimarlk ve ota ileri ile ilgili almalar hakknda bilgi verilmektedir. Topkap Saray Ktphanesinde H. 2152 numaral Albmde yer alan 15 tabaka bezeme ablonu, bata arabesk kompozisyonlar, duvar resimlerinde, el yazmalarnda, ahap ve ta oymalarda hatta ini panolarda bile karmza kmaktadr.16 Ssleme motiflerinde kitaphane tarafndan farkl malzemeler uygulan, Timurlular dneminde retilen sanat rnlerinde tek bir grntnn izlenmesini salamtr. Timurlular dnemine 15. yzyl ikinci yarsna ait olan 30dan fazla bronz ve gm maden eserde yer alan bezemeler, iki boyutlu desenlerin boyutlu nesnelere aktarmn bize gstermektedir. Timurlu kitaphanesindeki sistem zengin Orta Asya ve ran gelenekler havuzunun eitliliinin seiminden kaynaklanmaktadr. Benzer anlay ahap eserlerde de karmza kmaktadr.Ahap, Timurlu estetik dnyasnn yeni dncelere ak dier bir sanat ortam olmutur. Birok ahap oyma kap ve panel, Semerkantta 15. yzyl balarnda ran ve Suriyeden gelen sanatlar tarafndan yaplmtr.17 Mazenderandaki trbeler iin yaplan oyma kaplar ve sandukalarda ahap ustas olarak 15 rnekte neccar (aa ii ustas) kelimesi gemesi18 ahap sanatnn poplerliini gstermesi asndan nemlidir. Trkistan iiliinin Timur dnemine atfedilen rneklerinden ikisi Hoca Ahmed Yesevi Trbesindedir.19 M. 1397 ylna ait kaplardan biri bakr kazanl odaya alan ana giri kaps, dieri ise bakr kazanl odadan Hoca Ahmed Yesevinin sandukasnn bulunduu mekana geii salayan kabirhane kapsdr. Her ikisinin de sslemesinde birka tabakal rlyef oyma hakimdir. nce bir iilik gsterir. Dier rnekler ise, 1405 ylna ait Semerkant Gur Mir trbesinin kaplar ile Semerkanttaki ah- Zindedeki Kusam bn Abbas Trbesi kapsdr. Orta Asyada yaplan dier nemli Timur devri ahap eserleri ise gnmze gelemeyen Turandaki baz yaplarda kullanlan bezemeli ahap stunlar,20 bugn Metropolitan Mzesinde bulunan 1360 ylna ait rahle ile Clavijonun seyahatnamesinde anlatt Emir Timurun zeri altn ve mavi renkli sslemeli portatif ahap mescididir.21

1549

Gur-i Mir B kapsn istisnai rnek olarak kabul edersek tm Timur dnemi ahap rneklerinde, ki buna 1360 ylna ait rahle de dahildir, bahsi geen ortak dilin yansmalarn grmek mmkndr. Bugn Metropolitan Mzesinde bulunan rahlenin dikdrtgen panellerinde izlenen ve hemen fark edilebilen ok katl oymalarndaki derinlik dnda; yeni bitkisel bezeme gelerinin, stilize lotus, hatayi ve yapraklarn bezemeye dahil edilii ve geleneksel olarak spiral dallar ile yaznn kullanl sz konusudur.22 Rahle tm zellikleri ile, Timurlu ahap iiliinin ilk rneklerinden biri olma zelliini de tamaktadr. Timur dnemi ahap kaplarnn yzeylerinin genel tasarm, er pano ve panolar evreleyen bordrler eklindedir. st ve alt panolar kare, orta panolar ise uzunlamasna dikdrtgen formundadr. Kanad drt ynden evreleyen bordrlerin dtan ikinci ya da ncs dierlerinden daha geni tutulan ana bordrdr. Ana bordrden sonra gelenler, pano erevesi olarak kullanlmtr. Kaplarn n yzlerindeki st panolar, kitabe panosu olarak dzenlenmitir. Hoca Ahmed Yesev Klliyesi kaplarnn arka yzlerdeki kare panolar, hem stte hem altta kullanlmtr. Klliyenin kaplarnn dier Timur dnemi kaplar ile benzerliine dayanarak, teki kaplarn arka yzlerindeki st ve alt panolarn da ayn zellikte dzenlendii dncesi olumaktadr. Hoca Ahmed Yesevi kaplar n yzlerinde, Gur-i Mir A kapsnn n ve arka yznde, ah- Zinde kapsnda bitkisel kurgu hakim iken, Hoca Ahmed Yesevi kaplarnn arka yzlerinde geometrik ve bitkisel dzenleme eit arlkta kullanlmtr. Gur-i Mir B kaps tmyle Timur dnemine aykr bir rnek olarak yzey algsnn yaplandrlmasnda geometrik kurgu esas alnmtr. Bakr kazanl oda kapsnn n yz orta panosunda dilimli kemerin talandrd bitkisel kompozisyon ile Gur-i Mir A kaps n ve arka yz orta panolarnda detaylardaki ufak deiiklikler, neredeyse birbirlerinin kopyasdr. ah- Zinde ve kabir odas kaps n yz orta panosunda kemerli dzenleme olmasa da benzer bitkisel kompozisyon kullanlmtr. Bakr kazanl oda ile kabir odas kapsnn arka yz orta panolar birbirlerine benzemektedir. Merkezdeki iek etrafnda gelien bitkisel kurgulu panolar, bakr kazanl oda ve kabir odas kaplar n yznde ve Gur-i Mir A kaps arka yznde, alt pano olarak karmza kmaktadr. Merkezde yer alan geometrik formu evreleyen iek motifli kompozisyon ise bakr kazanl oda ve kabir odas kaplarnn arka yz alt ve st panolarnda kullanlmtr. Gur-i Mir A kaps, n yz alt panosunun kurgusunda ise tamamen geometrik motifler esas alnmtr. Panolardaki eitlenen anlatmlar, bordrlerde yerini daha kalplam bezemelere brakmaktadr. Ana bordrlere baktmzda Hoca Ahmed Yesevi ve Gur-i Mir A kaplarnn altgen ya da sekizgen olarak eitlilik gsteren benzer ablonun kullanld grlmektedir. ah- Zinde kapsnn ana bordr ise emseli kartularn devaml kullanlmasyla

oluturulmusa da, genel zellii asndan ana ablona uymaktadr. Gur-i Mir B kapsnn ana bordr ise dier zellikleri gibi Timur dnemi genel uygulamalarndan farkldr.

1550

Kap kanatlarn ve panolar drt ynden evreleyen kakma malzeme kullanlarak zikzak, ok ucu gibi geometrik motiflerin uyguland bordrler, tm Timur dnemi kaplarnda karmza kmaktadr. Oyma bezemeli olan bordrlerde kullanlan motifler farkllk gsterse de, ayn dnyann rnleri olduklar hissini korumaktadr. Teknikler gz nne alndnda, yekpare ahap kaplarda birka tekniin bir arada hatta st ste ayn rnekte kullanld grlmektedir. ift katl oyma teknii, kitabe panolarnda ve orta panolarda kullanlmtr. Zemin bezemelerinde yuvarlak sathl oyma, yazlarda derin dz sathl, bitkisel motiflerde ise derin yuvarlak sathl oyma kullanlmtr. Yuvarlak sathl oyma, zemin bezemelerinde ve orta panolardaki stteki bitkisel motiflerde, ana bordrn bitkisel bezemelerinde, alt panolarda (Gur-i Mir A n yz alt panosu hari) karmza kmaktadr. Mail kesim, bitkisel motiflerin yzeylerinin detaylandrlmasnda, bakr kazanl oda kaps n yz bordrlerinde; ajur teknii ise orta panolarda kemerin talandrd kompozisyonlarda, kemer tepeliklerinin yzeylerinin ilenmesinde kullanlmtr. Kazma teknii, bakr kazanl oda ve kabir odas kaps arka yz bordrlerinde grlmektedir. Kakma teknii, ana bordrn okgen kartularnda, bakr kazanl oda arka ve kabir odas n yzndeki baz bordrlerinde, Gur-i Mir B kaps orta panosundaki, bakr kazanl oda ve kabir odas kaps n yz alt panolarndaki iek motiflerinde ayrca, kabir odas kaps orta pano baz bitkisel sslemelerin yzeyinde; bakr kazanl oda ve kabir odas arka yz panolarndaki okgen kartularda kullanlmtr. ah- Zinde kapsnn bitkisel motifleri boyama teknii ile renklendirilmitir.23 Tarsi tekniiyle ise Gur-i Mir B kapsnda karlalmaktadr.24 Genel zellikleri asndan Gur-i Mir A, Hoca Ahmed Yesevi kaplar n yzleri ve ah- Zinde genel kurgular, kompozisyon ve motifleri asndan kopya denebilecek kadar birbirlerine benzemektedir. Hoca Ahmed Yesevi kaplarnn arka yzleri de kendi ilerinde ortak zellikler tamaktadr. Gur-i Mir B kaps tarsi teknii, yekpare olmasna karn abanoz aacndan yapl ve geometrik kurgu hakimiyeti ile Timur dnemi ahap eserleri iinde kendine zg bir rnek olma zellii tamaktadr. Ayrcalkl oluunu Timurun farkl yerlerden getirttii ustalarn uygulamasna ve ortak bir Timurlu slbunun olumas srasndaki denemeye balamak mmkndr. Her trl olay, geyi ve de sanat kendi siyasal imaj iin kullanan Emir Timurun, kuruculuunu stlendii eserlerin ikonografik anlam tamalarna nem vermediini dnmek imkansz gibidir. Kaplardaki sslemelerin hepsinin gizli anlamlar barndrdklarn savunmak doru olmasa da sorulacak soru, hangi simgelerin hangi anlamlarda kullanlddr. Motifleri zmlemede ana kaynaktan sz edilebilir: Hoca Ahmed Yesevinin eserleri, Sufizm ve Budist Sanat yardmc olacaktr.

1551

Yesevinin eserlerinin, sadece Hoca Ahmed Yesevi kaplar iin deil, dier rnekler iin de rehberlik edecei dncesi, Hoca Ahmed Yesevinin blgeye hakim gcnden kaynaklanmaktadr. Trkistan blgesinde Emir Timurun Yeseviye gsterdii hrmetten dolay yenilmez olduu dncesi bugn de yaamaktadr.25 Timurun Ankara sava ncesi eyhi olarak kabul ettii Hoca Ahmed Yesevinin kitabna bavurduunda, ne zaman sklr ve bir glk ile karlarsanz bu hikmeti okuyunuz denildii ve Ankara Savan, ezberleyip 70 kez okuduu bu hikmet ile kazand nakledilmektedir.26 Bir baka rivayette Hoca Ahmed Yesevi, Timurun odasna girerek Derhal Buharaya git. Oradaki hkmdarn lm senin elindendir demi; Buharaya sefer yapmay dnen Timur ertesi sabah hemen harekete geerek Buharay feth etmitir.27 Her iki nakilde nemli olan, Emir Timurun Hoca Ahmed Yeseviye olan ballnn gerekliinden ok, Hoca Ahmed Yeseviye olan balln insanlara etkisi ve bunun Emir Timur tarafndan kullanldr. Bugn bile Orta Asyada Hoca Ahmed Yeseviyi ziyaret etmeden gidilen Hac ibadetinin kabul olunmayacana inanld dnlrse, Hoca Yesevinin etkisi daha iyi anlalacaktr. Bu nedenle, hikmetlerle kurulan balar, birinci dereceden Hoca Ahmed Yesevi kaplar iin geerli olmakla beraber dier kaplar iin de yakn anlamlarda kullanlm olabilir. Hoca Ahmed Yesevinin eserleri ile ilgili ortaya konan sorun, eserlerin yaam gerek Ahmed Yeseviyi deil, menkbevi Ahmed Yeseviyi yani Orta Asyada Yesevinin yaad 12. yzyl slamnn deil, 13. yzylda balayan Mool istilasnn estirdii yeni amanizm rzgarlarna kar slam savunmaya alan 15. yzyl Nakibendilikinin Ahmed Yesevisini vermeleridir.28 Kprl de eldeki Divan- Hikmet nshalarnn hibirinin onun zamanna ait olmadn, tamamen Nakibendi geleneklerine gre sonradan dzenlendiini ve Ahmed Yeseviyi ve Yesevilii bu adan deerlendirmek gerektiini sylemektedir.29 Ancak, incelememizde nemli olan eserlerinin asl hallerini barndrp barndrmad deildir. Timur ve ustalar, Nakilemi Ahmed Yeseviyi ve Yesevilii bildikleri gibi, tarihte yaam Ahmed Yeseviyi ve onun kurduu gerek Yesevilii bu zamanda olduu gibi elde etme ansna da sahip deildir. Timur zamannda okunan ve ileride greceimiz zere motiflere aksettirilen hikmetler, yukarda da akland zere deiiklie uram hikmetlerdir. Ama, gerek Hoca Ahmed Yeseviyi ve Yesevilii kefetmek olmadndan, Ocakn belirttii zere, deien bu hikmetler zerine yaplacak aratrmann daha balangta aratrmacy yanl yola sokaca uyars,30 14. yzyl sonu ile 15. yzyl banda oluturulan motiflerin ikonografik anlamlar zerine yaplacak alma iin geerli saylmayabilir. kinci kaynak olarak deerlendirilen Sufizm, Ahmed Yesevinin eserlerinde bahsi geen unsurlarn detayl aklamalarn bulabilmek iin gereklidir. Ahmed Yesevinin tasavvufi eitim alm olduu ve onu izleyen tarikatlarn da bu dorultuda ilerledii bilinmektedir. Ahmed Yesevinin sk sk zikrettii ve motiflerde yansmalarn grdmz, Vahdet-i Vcud ve buna bal olarak Enel-Hak fikrinin kayna sufi dncedir. Vahdet-i Vcud, bni Arabiye gre (l. 1240 M.) aslnda yaratlm eylerin varl yaratcnn varlndan baka bir ey deildir.31 Bu anlaya gre mutasavvflar:

1552

Grnen ve grnmeyen tm varlklar, aslnda zde tektir, tekten var olmulardr, tek vcuda sahiptir. demektedir. Eya lemi, asl varlk olan Allahn bir tecellisi (sfat) olarak kabul ederler. Eya lemi, asl varlk olan Allahn vcudundan yaratlm olup, tekrar o mutlak varla dndrleceklerdir. Fiiller ve sfatlar, kendilerine has yani mstakil bir vcuda sahip olmadklarndan, varlk tektir. O da, ahad olan Allahn vcudundan ibarettir. Sufiler, lemdeki grntleri, bir varln aynaya yansmasyla aklarlar. Aynadaki grnt nasl vcud sahibi deilse, alemdeki varlklarn da varl asl varlk olan Allaha baldr. Sonu itibariyle asl varlk kalc (baki); glge varlk geii (fani)dir. te sufiler, lemdeki bu yaratl kanununu anlayp fani lemden baki olan mutlak varla sefer eden kiilerdir32 Mutlak varla seferini tamamlayan Hallac- MansurunEnel-Hak (Hak Benim) sz ise, sufiler arasnda vahdet-i vcud felsefesini zetleyen tabir olmutur. Hoca Ahmed Yesevi Vahdet-i Vcud anlayn hikmetlerinde u ekilde ifade etmektedir: k yansa has mauku ile yanar Mecaziler yanmadan duru, candan doyar Gerek k yand iin nurla dolar O sebepten maukuna naz olur.33 Sylesem ben dilimdesin, gzlesem ben gzmdesin Gnlmde canmdasn, bana sen gereksin sen34 Enel-Hak ile ilgili olarak: eyh Mansurun Enel-Hakk yersiz deil Yolu bulan bize benzer gnahkr deil Her soysuzlar bu szlerden haberli deil Haberli olup Hak kokusu aldm ben ite.35 Mansur der: Enel-Hak; erenler ii doru; Mollar der: Doru deil gnlne kt gelip Syleme Enel-Hak, kafir oldun Mansur deyip Kuran iinde budur deyip, ldrdler ta atp Bilmediler mollar Enel-Hakkn manasn

1553

Kal ehline hal ilmini Hak grmedi mnasip36 aklamalar verilmektedir. Son kaynak ise Hindistanda doan, Hindi-in ve ine yaylrken, Orta Asyaya da urayan Budizm ve ona bal olarak Hint sanat kkenli Budist motiflerdir. Trkler arasnda ilk kez Hunlarn benimsedii Budizmin daha sonralar, 6. yzyln ikinci yarsnda Gktrkler arasnda yayld, hatta Bilge Kaann Budizme ilgi duyduu ancak veziri Tonyukukun kar telkinleri ile ilgisinin dizginlendii bilinmektedir.37 Trkler zerinde Budizm etkisini Bugut Yazt ortaya koymaktadr: Bu yazta gre Bumin Kaan, Budizm anlayna baldr ve ruhunun bir ars srasnda mteveffa miraslarna yeni bir manastr kurmay buyurmutur.38 Hoo ve Bezeklikte ele geen freskolardaki tasvirlerin de yardmyla, Budizmi en sk benimseyenlerin Uygurlar olduu ortaya kmtr. Budizmin Uygurlar arasna giriinin, tkende otururken 7. yzyln iinde olduu tahmin edilmektedir ve etkisini Maniheizmin resmi din olarak kabulne kadar koruduu, hatta 10. yzyldan itibaren tekrar Budist olan Uygurlarn 13. yzyl balarnda bile Budizme inandklar grlmektedir.39 11. yzylda Maniciliin giderek kt ve Budizmin gerek bir atlm gsterdii aktr; Kagarl Mahmut gibi ok iyi bilgilenmi bir bilim adam bile Manicilikten sz etmez.40 Maverannehirde zellikle gebe Trk topluluklar arasnda yaylan Yeseviliin, eskiden beri mevcut inan ve geleneklere uyum salam olduu grlebilmektedir.41 Sod alfabesi ile yazlm Budann ve Budist azizlerin menkbelerini anlatan Uygur eserlerini, Trkler Mslman olduktan sonra belli lde Hoca Ahmed Yesevi ve benzeri evliyalarnn ahsiyetlerine uyarlanarak evliya menkbesi eklinde dntrlmesine rnek olarak verilebilir.42 Ayrca, Ahmed Yesevi ve halefleri, gebe Trklere slam sufi nitelikle ve deer hkmleriyle kabul ettirirken iinde yetitikleri amanist, Budist ve Manihesit cezbeye alk Trklere yabanc gelmeyecek slp kullanmlardr.43 Emir Timurun eski inanlarn hakimiyetinde yetimi olmasna ramen, farkl inanlara ait olsa bile, oluturmak istedii imaj iin uygun imgeleri kullanmakta zarar grmeyii, Budist simgelerin seiminde de etkin olabilir. Clavijonun anlatt zere Aziz Paulus ve Petrusun ellerinde ncili tutarken tasvir edildikleri altn ve gm kakmal mineli kapy Ankara Sava sonras Bursadan Yldrm Bayezdn hazinesinden bulup getirmi ve adr kaps olarak kullanmtr.44 Dikkati eken nokta, bir baka Mslman hkmdarn hazinesinde saklanan Hristiyan imgeli kapy gcnn simgesi olarak gayet rahat kullanan biri iin, yaad dnyaya yabanc olmayan motiflerin kullanm daha da kolay olacaktr. Ancak, simgeler, Budist anlamlarndan ayrtrlp, benzer slami yorumlara uygun olarak kullanlm ve artk slami birer motif olmutur. Timur dneminde btn motiflerin ikonografik anlamlar atfedilerek kullanldn savunmak doru olmasa da, ou motiflerin barndrdklar gizli anlamlar da yansttklar ifade grlmektedir.

1554

Hoca Ahmed Yesevi Klliyesinin bakr kazanl oda kaps alt panosunda, merkezde daire iinde sekiz yaprakl bir lotusun bulunduu kompozisyon, ikonografik anlamlar aranmas gereken rneklerden biri olarak kabul edilebilir. Kompozisyonda zellikle dikkati eken nokta, motiflerin saysdr. Sekiz saysnn cennetle balants alar boyunca farkl kltrlerde karmza kmaktadr ve slamiyette Sufi gelenee gre Tanrnn merhameti gazabndan byk olduu iin yedi cehennem, sekiz cennet vardr.45 Sekiz says ile oluturulan kompozisyonda, Trbeye girmenin cennete girmek ile e deer olduu ya da 8 cennettin Hoca Ahmed Yesevinin huzuru olduu anlatlmak istenmi olmaldr. Ayrca hikmetlerde geen: Sekizimde sekiz yandan yol ald Hikmet syle diye balarma nur sald Allaha hamd olsun, Pir-i Kamil mey iirdi O sebepten altm te girdim yere46 Ar ve Krs pazar inayetli Muhammed Sekiz cennet sahibi velayerli Muhammed47 Sekizimde dnya tasasn terk eyledim48 eklindeki tabirler tasavvufta 8 umak ya da 8 cennet kaps olarak anlan ve nsan- Kmil olmak iin uyulmas gereken 8 kurala da gnderme yapmaktadr.49 Hikmetlere dayanarak kompozisyon, Ahmed Yesevi gibi sekiz yandan yol almasn isteyenlerin bu kapdan geip onun huzuruna varmalar yani dediklerini uygulamalar gerektii eklinde yorumlanabilir. Kompozsiyonun merkezinde yer alan lotus, Budist sanatta lm ve hayatla i ie gsteren bir sembol olduu kadar, Nirvanann ve ayn zamanda Budann da simgesidir.50 Burada lotusun slamiyete uyarlanarak Hoca Ahmed Yesevi ya da 8 cennetin ve her eyin sahibi Allah simgeledii dnlebilir. Merkezden da alm da Vahdet-i vcud felsefesinin grselletirilmesi olarak yorumlanabilir. Bakr kazanl oda kapsnn arka yzndeki alt ve st panolarnda kare iinde gamal ha ve kitabenin bulunduu dzenlemeyi dta ii oyma bezemeli sekiz yaprakl iek motifi evrelemektedir. Kitabede Bb- Mbrek vJ-W +, (Mbarek Kap) yazs drt defa tekrar edilmitir. Annie Marie Schimmelin aklamasna gre Sufi dncede 4 says nemli rol oynamaktadr ve Tanrya ulama eriat, tarikat, hakikat, marifet olmak zere 4 aamaya blnmektedir; ayrca 4,

1555

40, 400 ya da 4000 kiilik gruplar efsanelerde ok sk gemektedir ve imdiye kadar 4 byk eri okul olmutur.51 Hoca Ahmed Yesevi Farkname adl eserinde de eriat, tarikat, marifet, hakikat olmak zere drt kapy ve almlarnda her birinde yer alan 10, toplam 40 makam anlatmaktadr.52 Hikmetlerinde: eriatn bostannda cevelan eyledim Tarikatn glzarnda seyran eyledim Hakikatten kanat tutup gklerde utum Marifetin eiini atm dostlar 53 eklinde aklamaktadr. Merkezdeki, Hint sanatnda gne ile insan simgeleyen gamal han,54 Vahdet-i Vcud felsefesi ile ilikilendirilerek burada yaratc ile yaratlan simgeledii dnlebilir. Panoda, dtaki sekiz yaprakl iekle simgelenen sekiz cennete ulamak isteyenin, kitabede drt defa tekrar edilerek vurgulanan, drt mbarek kapy gemeleri gerektii anlatlmak istenmi olabilir. Kabir odas, kaps n yz alt panosunda yer alan sekiz yaprakl iek kompozisyonu ile daha nce anlatlan sekiz saysnn anlam grselletirilmi olmaldr. Hint sanatnda evrenin hakimi konumunda dnlen Budaya gnderme yapan mandala formunun kabir odas kapsnn arka yz, st ve alt panolarnda kullanld grlmektedir ve mandala evrensel gcn topland ve tanrlarn oturduu kutsal bir alan ya da kozmoz olarak anlamlandrlm; mikrokozmozu yarattna ve onun elementleri zerinde hkm srdne inanlmtr.55 Trklerin, mandala formunu yaplarn planlarnda ve de sslemelerde kullandklarna dair ok saydaki rnee baklarak motifin, Budist anlamndan ayrtrlp benzer slami anlam Ar ya da Krs yani mecazi olarak Allahn dnyay ynettii evrenin en st noktas,56 balamnda uyguland sylenebilir.57 Her iki kapnn n ve arka yzlerindeki ana bordrlerin ikonografik anlamlar birlikte deerlendirildikleri takdirde aa kmaktadr. Kaplarn n ve arka ana bordrlerin birinde altgen, dierinde sekizgen dzenleme kullanlmtr. Sekiz says cennete gnderme yaparken; alt Allahn dnyay yaratt gnn says olarak kabul edildiinden Hint sanatndaki etkileim sebebiyle de makrokozmozu simgelemektedir.58 Allahn yeri ve g alt gnde yaratt ile ilgili (Hadid: 4; Secde: 4; Kaf: 38; Hd: 7; Arf: 54; Furkn 59; Yunus: 3) ayetlerin devamnda genellikle ahiretin hak edilmesi

1556

iin bu dnyadaki yaamn nasl geirilmesi gerektiine dair emir ve yasaklar sralanmakta; ksacas, lm ile yaamn birbirleri ile olan ba ve etkileimi zerinde durulmaktadr. rnein, Yunus suresinin 3. Ayetinde phesiz ki Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra da ileri yerli yerince idare ederek ara istiva eden Allahtr. Onun izni olmadan hi kimse efaati olamaz. te O Rabbiniz Allahtr. O halde Ona kulluk edin. Hl dnmyor musunuz! denildikten hemen sonra 4. ayette Allahn gerek bir vaadi olarak hepinizin dn Onadr. nk O, mahlukat nce (yoktan) yaratr. Sonra iman edip iyi iler yapanlara adaletle mkafat vermek iin (onlar) huzuruna geri evirir, kafir olanlara gelince inkar etmekte olduklar eylerden tr onlar iin kaynar sudan bir iki ve elem verici bir azap vardr denilmektedir. Kaf suresi 38. ayetinde ise: And olsun ki biz, gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar alt gnde yarattk. Bize hibir yorgunluk kmedi ifadesinden sonra 43. ayette phesiz biz diriltir ve ldrrz. Dn de ancak bizedir aklamas gelmektedir. Dnyevi yaamn says alt ile uhrevi yaamn says sekizin birlikte kullanlmas, slamiyette bu dnyadaki hayat ile ahiret hayatnn birlikte alglanmasndan kaynaklanmaktadr. Yaam ve lm, kaplarn n ve arka yzleri gibi birbirlerini tamamlamaktadrlar. Her zaman etkileim iindedir. Kiinin 8 cennete ulap ulaamayaca, yaamn nasl geirdii sonucuna baldr. Dolaysyla, her iki hayat gzel geiribilme kapsnn, Hoca Ahmed Yesevi olduu anlatlmak istenmi olmaldr. Kaplarn deiik yerlerinde de, altgen ve sekizgen dzenlemeler birlikte kullanlmtr. Gur-i Mir A kapsnn n yz alt panosunda yer alan drt sekiz kollu yldz ile oluturulan kompoziyonda, Hoca Ahmed Yesevi kaplarndakine benzer anlam atfedilmi olmaldr. Timur ve en yaknlarnn sekiz cennete ulamak iin bahsi geen drt kapy getikleri anlatlmak istenmitir. Kompozisyonun ortasndaki ha motifi, bahsi geen drt kapya gnderme yapyorsa da, eski Trk inancnda hava, su, toprak, atein oluturduu yeryzn simgelerken, drt element de Asya kozmolojisinde drt ana yn ve rzgar ile birlikte dnyadaki yaama karlk gelmektedir.59 Buna bal olarak getirilebilecek benzer, ama biraz farkl baka yorumda, karenin simgeledii yeryzndeki yaam sekiz cennet evreledii ve Gur-i Mirde yatanlarn hem bu dnyada hem de teki dnyada baarl olduklar grselletirilmi olabilir. lm ile hayat arasndaki ba, Gur-i Mir A kaps ana bordrndeki altgenli dzenlemede yaam sembolletiriyor olmaldr. Gur-i Mir B kapsnn drtgenlerden oluan orta panosunun Hoca Ahmed Yesevi kaplarnda motiflerle anlatlmak istenen Sufi drt kap ile ilikilendirildii dnlebilir. Trbedekilerin drt ana sufi kapy aan kimseler olduu ya da drt saysnn yeryznn sembolizmi ile balantl olarak dnyaya hakim olmu kiilerin burada yattklar anlatlmak istenmi olabilir. Ana bordrn sekizgen ve sekiz kollu yldz dzenlemesi, sekiz saysnn aklanan anlamlarnn yansmas olarak karmza kmaktadr.

1557

Kaplardaki youn bitkisel bezemenin cennetteki iekleri yani gzellikleri artrmak iin kullanld dnlebilirse de, bitkisel bezemeyi Timurlu slbunun genel zellii olarak kabul etmek daha doru olacaktr. Kitabeler incelendiinde,60 yaplarn zelliklerine uygun seim yapld grlmektedir. Bakr kazanl oda kapsnn kitabe panosunun sol kanadnda Hubbl saadat miftahl saadat /!FhP}! =1lW /!FP}! .> Hatr saylan kiilerin kaps mutluluun kapsdr; sadakinde ise /!FhP}! Gh /!FP}! +, Babl saadat madenl saadatHatr saylan kiileri sevmek saadetin anahtardr yazldr. Hatr saylan kiiler ile genelde evliyalar, zelde Hoca Ahmed Yesevi anlatlmak istenmitir. Kabir odas kaps kitabe panosunda }! }! ~}! 4? ,, ~g x,-T}! E-ebaik ala babihi hediyeyetullah ilel mmin Kaplardaki pencereler Allahn mmine hediyesidir yazldr. Kitabede, nsan- Kamil olmak iin geilecek 4 aama ve 8 cennet kaplarnn pencerelerinin Hoca Ahmed Yesevinin yolu olduu ve bunun Allahn hediyesi olarak grlmesi gerektii anlatlmak istenmitir.61 Sonuta, ahap sanatnda ulalan bilgiler de gstermektedir ki; Timurlu Sanatn oluturan Emir Timur sadece para verip, grsel zevki iin eserler yaptran bir bani olmam, sanat kurduu hkmdarlk iin en iyi ekilde kullanmaya almtr. Her alanda olduu gibi, izledii bilinli siyasetin tm yansmalar mimari bezeme olarak kullanlm ahap eserlerde de kendini gstermektedir. Timurun yapt seferlerin ana fikrinin topraklarn geniletmek olduu aktr. Ancak, her alanda olduu gibi, yapt iin birka yz vardr. Her gittii yerden iinde ehil olanlar toplayarak fethettii yerleri sanattaki ustalktan mahrum ederken, kendi bakentini ise raklktan kurtarmtr. Nitekim ardllar dnemi kendisi gibi siyasi anlamda st dzeye ulaamasalar da kltr hayatnda dier slam lkelerini ezici stnle sahip olmulardr. Emir Timurun getirdii sanatlar, farkl slplarn tek bir ama iin kullanmlardr: Timurun imzasn oluturmak. Hintli, ranl, Suriyeli ustalarda gizli her motif ve slp Timur iin bulunmaz bir frsat olmu olmaldr. Her birinden iine yarayan seip kullandrarak Timur dnemi slbunu oluturmutur. Emir Timurun, gc, sadece sava meydanlarndaki yenilmezlik ya da izledii ince siyaset olarak grmedii kesindir. G, isminin yaamas, gelecek nesillerin dilinde ve zihninde varlnn srdrlmesidir. Sadece siyasi kimliinden tr deil, gelecekte de etkisinin devam etmesi istei onu bu snfa sokmaktadr. Kendisinin Eer gcmzden hl kukunuz varsa ina ettiimiz yaplara bakn62 sz haricinde, Emir Timur adna bu tr iddal yarglara varlmasna sebep, rneklerde de izlediimiz zere onun sanat kullan tarzdr. 1 Kaplarda yer alan kitabeler Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi

Blm Bakan Prof. Dr. Kerim Trkmen tarafndan okunmutur.

1558

1998 ylnda Vakf naat tarafndan onarlan Hoca Ahmed Yesevi Klliyesi Bakr Kazanl

Oda Kaps genel olarak iyi durumdadr. alma srasnda, restorasyon sonras kaplar yerine taklmayp, kuyuhane olarak anlan mekanda masa zerinde geici olarak muhafaza edilmekteyse de daha sonra yerine takld renilmitir. Zaman iinde urad kalc tahribatlar nedeniyle, onarm grm olmasna ramen alttaki panolarn motif ve kompozsiyon zellikleri olduka zor seilebilmektedir. Sol kanadn sol ve sa tarafnda boydan boya bir yark olumutur. Tuyakbayevann kitabnda yer alan fotorafta, ana bordrn sekiz kollu yldz eklindeki kartuun iinin kakma bezemeli olduu grlmektedir Bkz., Ahmed Yesevi Klliyesi Mimarisinde Epigrafik Ssleme, Almaat 1989, s. 72. Ancak bugn kakmalardan iz kalmamtr. Bininin alt dikdrtgen blmnn bezemeleri de iyice siliklemitir. Kabir Odas Kaps da 1998 ylnda Vakf naat tarafndan onarlmtr. Genel olarak iyi durumda olan kapnn ana bordrndeki sekizgen kartular iindeki ve orta panodaki rumilerin ve ieklerin zerindeki kakmalarn bazlar dklmtr. Gur-i Mir kaplar hl St. Petersburgdaki Hermitage Mzesinde bulunmaktadr. ah- Zinde Kusam bn Abbas Trbesinin kaps ise mzede muhafaza edilmeyip trbenin giri kaps olarak kullanlmaktadr. 3 Timur ve dnemi ile ilgili olarak bkz. . Aka, Timur ve Devleti, Trk Tarih Kurumu

Basmevi, Ankara 1991; V. V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998; Nizamuddin Sami, Zafarname, (ev. Necati Lugal), Ankara 1949; J. P. Roux, Aksak Timur-slamn Kutsal Savas Milliyet Yaynlar, stanbul 1994; W. Thachston, A Century Of Princes Sources On Timurid History and Art, Cambridge 1989; R. Grosusset, Bozkr mparatorluu, (ev. M. Reat Uzmen), Ankara 1993. 4 5 Roux, Aksak Timur-slamn Kutsal Savas, s. 83. nsanlar arabalarnda mzik dinlerken neden olduunu bilmeden Trbenin yanndan

geerken mzii kapatmakta, dualar unutmu olsalar bile her geilerinde ellerini ap sonra yzlerine srmekte ve her Orta Asya Trk Cumhuriyeti, Yesevinin kimliini kendisine ml etmeye almaktadr. 6 E. Knobloch, Beyond The Oxus: Archeology, Art &Architecture Of Central Asia, Ernst

Benn Ltd, Londra 1972, s. 62. 7 T. W. Lentz-G. D. Lowry, Timur and The Princely Vision, L. A. County Museum of Art

Press, Los Angeles 1989, s. 45; E. Knobloch-M. Hrbas, The Art of Central Asia, Paul Hamlyn, Londra 1965, s. 15, W. Blunt, The Golden Road to Samarkand, Hodder Nad Stoughton, Londra 1973, s. 133. 8 L. Golombek, Discourses of an Imaginary Arts Council, Timurid Art and Culture Iran and

Central Asia in The 15th Century, (Ed. L. Golombek-M. Substenly), E. J. Brill, Leiden 1992, s. 3. 9 L. Golombek-D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton University

Press, Princeton 1988, s. 188-189.

1559

10 11

A.g.e., s. 36. Blunt, The Golden Road to Samarkand, s. 144; R. G. Clavijo, Embassy To Tamerlane

(1403-106), (ng. ev. Guy Le Starnge), George Routledge & Sons Ltd, Londra 1994, s. 287-288. 12 13 14 T. W. Lentz-G. D. Lowry, Timur and The Princely Vision s. 45. L. Kamaroff, Golden Disk Of Heaven, Mazda Publication, CostaMeza, Tebrizli Kemaleddin (Ferideddin) Cafer Baysunguri 14. yzyl sonlarnda Tebrizde

domu ve hat sanatnda kk yalardan itibaren baarl olmu bir sanatkrdr; Baysungur Mirzann 1420den hemen sonraki Heratta kurduu ktphanenin bakanlna getirilmi, koruyucusundan grd byk himaye nedeniyle Baysunguri lakabn almtr ve 1433 ylnda Baysungur Mirzann lmnden sonra nereye gittii bilinmemektedir. Bkz., K. zergin Temrl Sanatnda Arz, Eski Bir Belge: Tebrizli Caferin Bir Arz, Sanat Tarihi Yll, say. 6, 1976, s. 480-481. 15 16 17 18 19 A.g.m. s. 471-518. T. W. Lentz-G. D. Lowry, Timur and The Princely Vision, s. 192. A.g.e., s. 46. L. Golombek-D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, s. 66. Klliye ile ilgil olarak bkz., N. B. Nurmuhammedolu, Hoca Ahmed Yesevi Klliyesi,

Ankara 1993; K. H. TEKN, Hoca Ahmed Yesevi Klliyesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hacttepe niversitesi, Ankara, 2000. 20 21 22 A.g.e., s. 134. Clavijo, Embassy To Tamerlane (1403-1406), s. 272. Y. Crowe, Timurid Designs and Their Far Eastern Connections, The Timurid Art and

Culture Iran and Central Asia in The 15th Century, (Ed. L. Golombek-M. Substenly), E. J. Brill, Leiden 1992, s. 175. 23 B. Denike Quelques Monuments de Boris Sculpte Au Turkestan Occidental, Ars

Islamica, Say: II, 1968, s. 83, Bat Trkistanda Ahap Oymal Birka Abide, (ev. Ali Osman Uysal), Vakflar Dergisi, Say: XX, 1988, s. 32. 24 25 A.g.m., 1939, s. 2620. . Aka, Orta Asyada slamiyetin Yaylmas ve Ahmed Yesevi Sevgisi, Ahmed-i Yesevi-

Hayat, Eserleri, Tesirleri, Seha Neriyat, stanbul 1996, s. 529.

1560

26

A.g.m., s. 530; F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl

Yaynlar, Ankara 1991, s. 41. 27 28 29 Y. N. ztrk, Yesevilik, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, stanbul 1998, s. 210. A. Y. Ocak, Trk Sufiliine Baklar, letiim Yaynlar, stanbul 1996, s. 34-35. F. Kprl, Ahmed Yesevi, slam Ansiklopedisi, Cilt I, Milli Eitim Basmevi stanbul

1979, s. 212. 30 31 Ocak, Trk Sufiliine Baklar, s. 53. L. Massignon, Tasavvuf, slam Ansiklopedisi, Cilt: XII/I, Milli Eitim Basmevi, stanbul

1979, s. 29. 32 M. Tatc, Ahmed Yesevi Hac Bektai Veli ve Yunus Emrede Drt Kap, Yesevilik Bilgisi,

(Haz. C. Kurnaz, M. sen, M. Tat), Ahmed Yesevi Vakf Yaynlar, Ankara 1998, s. 23. 33 A. Yesevi, Hoca Ahmed Yesevi Divan- Hikmet, (Haz. Hayati Bice), Trk Diyanet Vakf

Yaynlar, Ankara 1984, s. 210. 34 35 36 37 A.g.e., s. 320. A.g.e., s. 23. A.g.e., s. 124. A. Y. Ocak, Bektai Menakbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi,

stanbul 1983, s. 37-40. 38 39 J. P. Roux, Trklerin Tarihi, (ev. Galip stn), Milliyet Yaynlar, stanbul 1998, s. 85. . Gnay-H. Gngr, Balangcndan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ocak Yaynlar,

Ankara 1996, s. 28. 40 J. P. Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, (ev. Lale Arslan), Kabalc Yaynevi, stanbul

2001, s. 215. 41 42 43 Kprl, Ahmed Yesevi, slam Ansiklopedisi, s. 116. Ocak, Bektai Menakbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, s. 43. A. Y. Ocak, Ahmed-i Yesevi ve Trk Halk Mslmal, Ahmed-i Yasevi-Hayat, Eserleri,

Tesirleri-, Seha Neriyat, stanbul 1996, s. 587.

1561

44

Clavijo, Embassy To Tamerlane (1403-1406), s. 269.

45 A. Schimmel, Saylarn Gizemi, (ev. M. Kpolu), Kabalc Yaynevi, stanbul 1998, s. 169-70; A. Kayhan, rfan Okulunda Oku, Bizim Basmevi, Ankara 1994, s. 148-149. 46 47 48 49 50 Yesevi, Hoca Ahmed Yesevi Divan- Hikmet, s. 8. A.g.e., s. 60. A.g.e., s. 33. Kayhan, rfan Okulunda Oku, s. 148-149. Y. oruhlu, Uygur Sanatnda Lotus, Uluslararas Osmal ncesi Trk Klr Kongresi

Bildirileri, Ankara 1997, s. 156-157; J. Rawson, Chineese Ornament: Lotus and Dragon, British Museum Press, Londra 1984, s. 138; E. Wilson, Lotus, The Dictionary of Art, Cilt: 19, Macmillian Publishers, New York 1996, s. 56. 51 Schimmel, Saylarn Gizemi, s. 108. slam Sufileri dervilik mertebelerinin Hz. Alinin bir

szne dayanarak krk makamda tamamlandna inanmlar ve bu mertebelerle ilgili mam Gazali mehur Krk Esas, Hallac- Mansur Kitabt- Tavasini yazmlardr. lk Trk Sufisi Hoca Amed Yesevi, tarikat erkann ve irat metodunu krk makam esasna gre tanzim etmitir. Sz konusu makamlarn Ahmed Yesevide ve pek ok sufinin sisteminde drt kapnn var olduu grlmektedir Bkz., Tat, Tasavvuf ve Rumuz, Yesevilik Bilgisi, (Haz. C. Kurnaz, M. sen, M. Tat), Ahmed Yesevi vakf Yaynlar, Ankara 1998, s. 238. 52 A. Gzel, Ahmed Yesevinin Fakr-namesi ile Hac Bektai Velinin Mlkt Arasndaki

Benzerlikler, Ahmed-i Yasevi-Hayat, Eserleri, Tesirleri-, Seha Neriyat stanbul 1996, s340-343. 53 54 Yesevi, Hoca Ahmed Yesevi Divan- Hikmet, s. 38. K. C. Aryan, Basis of Decorative Element in Indian Art, Rekha Prakashan, New Delhi

1981, s. 39. 55 N. (Karamaaral) Akgl, Some Cosmic Motifs and Elemants in Seljuk and ottoman

Architecture, Erdem, Cilt 9, Say. 27, Ankara 1997, s. 905. 56 Konu ile ilgil ayetler iin baknz Hud: 7, Mmin: 7, Hakka: 17, Yunus:, Rad: 2, Araf: 54,

Ta ha: 5, Hadid:, Furkan: 59, Secde: 4. 57 58 A.g.m. s. 903-906. Shimmel, Saylarn Gizemi, s. 137.

1562

59 60

A.g.e., s. 39. Kitabeler Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Bakan

Yardmcs Prof. Dr. Kerim TRKMEN tarafndan okunmutur. 61 Hoca Ahmed Yesevi Klliyesinin ift kanatl ahap kaplarnda usta kitabesi bininin, d

bkey blmnde yer almaktadr. Kk sls kitabede okunabildii kadaryla Alaeddin bin Davud yazmaktadr. Usta kitabesinin daha nce Divayev Ahkmerovun okuduu zere zz ad-din b. Taceddin sfahani olmad ortaya kmaktadr. Mayer, kapnn ustasn zzeddin olarak vermekteyse de bu konuda phelerini dile getirmekte; Cohn-Wienerin de ektii fotoraflardan kitabenin net okunamadn ve Klliye iin yaptrlan bakr iki amdann ustas ile ahap ustasnn isminin kartrlm olabileceini dipnot halinde belirtmektedir. Bkz., Islamic Woodcarvers and Their Works, Geneva, 1958, s. 46. Kaplarn ustas konusundaki yanllk, tarihlendirme konusunda da devam etmi, Boris Denike, madeni blmde yer alan kitabeye dayanarak 1394-5 tarihini verdiini sylemektedir. Bkz., Quelques Monuments de Boris Sculpte Au Turkestan Occidental, Ars Islamica, Say: II, 1968, s. 72., Ancak madeni blm olarak kastettii kap kulpunda kapnn yapm tarihi ile ilgili hibir bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle de kapnn tarihlendirmesindeki kesinlik ortadan kalkmaktadr. Klliyenin inaat yl 1397 olduuna gre kap 1397den sonraki bir zamana tarihlemek daha doru olacaktr. 62 P. Zakhidov, Architectural Glories of Temurs Era, Takent 1996, s. 83.

1563

Hindistan'da Trk-Mslman Mimari ve Resmi Sanat / Prof. Dr. nci Macun [s.881-890]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Hindistan, kltr ve sanat ynnden birok zellikler tayan geni bir lkedir. Hint sanat tarihini M.. 5000li yllara kadar geri gtrebiliyoruz. Hindistanda tapnak, saray, cami, kale ve trbe gibi eitli yap ekilleri grlmektedir. Ayrca duvar resimleri, tahta ve ta oymacl, metal ileri byk nem tar. zellikle Hindistanda XVII. yzyldan sonra yaplan arkeolojik aratrmalar bu sanat dallarnn ok eskilere dayandn ortaya karmtr. Hindistann ilk yerlileri olan Dravitlerle kuzeyden gelen kavimlerin birbirleriyle olan karlkl kltrel ve sanatsal etkileimleri sonucu geleneksel bir sanat ortaya kmtr. Btn geleneksel sanatlarda olduu gibi Hint sanatnn amac da hereyden nce tanry retmektir. Madde, ruh ve btn her ey tanrnn emri altndadr. Hint sanat da bu byk gerei ve onunla ilgili dier gerekleri retme abas iindedir. Hint sanat tarihi ele alndnda balangtan itibaren drt ana grup altnda toplanarak incelenir. Birincisi milattan nce drdnc binde meydana gelmi, ortadan kalk sebebi ve tarihi henz akla kavumam, Mohencodaro, Harappa ve Takila ehirleriyle tannan ndus veya Sind medeniyeti; ikincisi Buddhizm ve Caynizmin etkisi altnda kalan sanat; ncs Hinduizm ile ilgili sanat; drdncs Mslman Trklerin kuzey Hindistan ele geirmesinden sonra Hindistanda meydana gelen ve Trk-ran-HinduBuddhist stillerinin karmndan ortaya kan Trk-Mslman sanatdr. Mslman Trkler, M.S. X. yzyln sonlarndan itibaren kuzey Hindistana inmeye baladlar. XI. yzyln banda Gazneli Mahmud, Pencap blgesini idaresi altna ald. XIII. yzyln ilk yarlarnda Gurlu Muhammed ve askerleri Ganj ovasn ele geirdiler. Delhide btn Hindistana hkmedecek kuvvetli bir sultanlk kurdular. XIV. yzyln banda, Delhi Sultanl Dekkan ve Maysora kadar olan blgeleri ele geirdi. XIV. yzyln ikinci yarsnda Delhi sultanlar Bengal ve Dekkan Mslman Trk ynetici ve askerlerinin ynetimine braktlar. Delhi Sultanl dneminde, blge hanedanlklar ve imparatorluk dneminde, Mslman-Trk sanat Hint sanat zerinde derin etkiler meydana getirdi. Trk-ran-Hint sanatlarnn karm ile ok deiik eserler ortaya kt. Balangta Hindistandaki Trk-Mslman mimari eserleri ran mimarisinin etkisi altnda kalmtr. XIII-XV. yzyllar arasnda yaplan yaplar ise geleneksel Hint slubunun etkisi altnda kalmtr. Mimaride esas gelime Trk- Mslman mparatorluu dneminde olmutur. zellikle Ekber ah (1556-1605) ve sonraki hkmdarlar devrinde bu gelime hz kazanmtr. Bylece Kuzey Hindistandan balayarak eitli Trk-Mslman medeniyet ve sanat merkezleri kuruldu. Bunlar Orta Hindistana kadar ilerledi. Hindu sanat ise sadece gney Hindistanda egemen oldu. Hindistann z yap slubu ile Trklerin getirdii mimari ekli tam bir tezat meydana getiriyordu. Hint mimari stili saysz heykel ve sslerle kapl yksek yaplar eklinde kendini gsteririyordu. Buna karlk Trk-Mslman mimarisinde gsterisiz dz duvarlar ve mimari ekillerde aklk ve uyum

1564

gze arpyordu. Heykel ve insan figrleri kesinlikle kullanlmyordu. Hint mabetleri tanr heykellerinin bulunduu zemin zerinde ykseltilmi kmbet ve kaln stunlarn dizildii dehlizlerden ibaretti. Buna karlk camilerde cemaatin topland geni bir avlunun bulunmas gerekiyordu. Hindistanda o dnemlerde bu karakterde iki cami stili vard. Birinci ekilde, etraf sundurmalarla evrili bir alandan ibaret olan namazgh denilen cami eklinde, cami alannn kble tarafndan byk kemerlerle ssl mihrap ve minare bulunurdu. kinci stilde camiler kalelerin iinde veya medrese gibi yaplarn ortasnda bulunurdu. Kale duvarlarnn drt kesinde bulunan toparlak kuleler ise minare olarak kullanlmtr. Trklerin ynetimi dneminde Hindistanda yarm kre eklinde kubbeler grlmeye baland. Buddhizmin etkisi altndaki Uygur sanatnda lotus yani nilfer iei eklinde sslemeler vard. Bu ssler, Hindistanda Trk dneminde grlmektedir. Trk mimarisinin her dneminde grlen zelliklerden birisi olan kk kubbelerin sra sra dizilmesi Hint-Trk eserlerinde de yer almtr. Kubbeli trbeler de Trklerin Hindistana getirdii Hakanl ve Seluklu trbelerinden etkilenen bir yap eklidir. Trklerin Hindistana getirdikleri dier bir mimari zellik kemerlerdi. Buddhist dnemde bu ekil Orta Asyada gelimitir. Tahta kalplara dklen kemer, Buddhizmin Hindistandan kmasndan sonra Hindistanda grlmemitir. Trk dneminde tekrar grlmektedir. Bundan baka, Trkler Hindistana Orta Asya saray mimarisini de getirdiler. Bilindii gibi Orta Asyada egemen olan Trkler adr veya tahtadan yaplan kklerde otururlard. Kalelerin iine de bu ekilde adr veya kk kurarlard. Bu zellii ayn ekilde Hindistanda ina ettikleri kalelerde de grmekteyiz. Yaplarda Hindistann doal zenginliklerinin verdii btn malzemelerden yararlanlm, krmz kumta, eitli renklerde mermer, ta, tula ve birok deerli ve yar deerli talar kullanlmtr. Yukarda da bahsettiimiz gibi Hindistanda egemenlik kuran Trk-Mslman ynetimini XII. yzyln sonundan XV. yzyln ortalarna kadar hkm sren Delhi Trk Sultanl ile 1526 ylndan 1857 ylna kadar devam eden Trk-Mslman mparatorluk dnemi olarak iki aamada ele almaktayz. Delhi Trk Sultanl dnemine ait pek ok mimari eser gnmze kadar gelememitir. Bazlar ise harabe halindedir. 1193 ylnda Gurlu Muhammedin Delhiyi, Delhi Trk Sultanlnn bakenti yapmasndan sonra bu tarih, Hindistanda gerek Trk-Mslman mimarisinin balang tarihi olmutur. Delhide 1193 ylnda inasna balanp 1197 ylnda tamamlanan Kuvvet-l slam, slamn Kuvveti Camii gnmzde bir harabe halindedir. Bu grnyle bile dnyann en muhteem yaplarndan birisidir diyebiliriz. Cami, Kudbeddin Aybek tarafndan yaptrlmtr. Daha sonra, srayla 1230 ylnda lTutmu, 1315te Alaeddin Klc gibi sultanlar camiye eitli eklemeler yaptrdlar. Caminin bir i bir de d avlusu bulunmaktadr. Caminin dou duvarnda bulunan bir yazda, bu caminin yirmi yedi Hindu tapnann malzemesi ile yapldndan bahsedilmektedir. Bu yzden i avluda bulunan stunlarda Hindu izleri grlmektedir. ltutmu Dneminde (1230) yaplan blmler slam karakterdedirler. Halen salam bulunan ksm ise, yapnn bat ynndeki 120 metre uzunluunda kemerler dizisidir. ltutmu, camiyi iki misli bytmtr. Caminin alan iinde kendisi iin bir trbe yaptrmtr. Alaeddin Klc ise camiye havuzlar ve kemerler ilave ettirmitir.

1565

Kuvvet-l slam camisinin geni avlusu iinde Delhinin semalarna doru ykselen Kutb Minar, Hindistandaki Trk-Mslman egemenliinin soylu antlarndan biridir. Orta an nl gezgin ve yorumcusu bn Batuta, Kutb Minar iin dier slam topraklarnda bir benzeri bulunmayan dnyann harikalarndan biri diye sz eder. Gnmzde de byleyici grn, harika iilii ile benzerleri iinde en gzeli olduu kabul edilmektedir. Kutb Minarn yapmna Kudbeddin Aybek tarafndan 1192de balanmtr. Be erefeli olan minare ltutmu tarafndan tamamlanmtr. Burada bulunan bir yazda 1368 ylnda yldrm dmesiyle zarar gren minarenin Firuz ah Tuluk tarafndan tamir ettirildii ve beinci kat ilave ettirildiinden bahseder. Beinci katn st bir kubbe ile rtlmtr. Zelzeleden zarar gren Kutb Minar 1828 ylnda Bengalde grevli bulunan ngiliz mhendislerden Smith, usulsz bir ekilde onard iin tepesine yaplan ilave 1848 ylnda Lord Harding tarafndan kaldrld. Minarenin tepesi, imdi basit bir demirle evrilidir. 73 metreye yakn ykseklikte olan Kutb Minarn evresi tabanda 29 metre, tepe ksmnda ise 7 metredir. Kutb Minarn birinci blmnn evresinde yuvarlak ve dz yivler vardr. Dier blmlerdeki yivler ise yuvarlaktr. Kutb Minarn ilk blm krmz kumtandandr. Dier blmlerde ise mermer ve krmz kumta kullanlmtr. Kutb Minarn gvdesinde Kuran- Kerim surelerinden alnm, kufi yazs ile nakedilmi yaz bantlar vardr. 1200 ylnda yapmna balanan ve ltutmu zamannda bitirilen Acmerdeki Acmer Camiinin kemerleri ran stilindedir. Ayrca yapda Arapa yazlar ve eitli sslemeler vardr. Bu eserlerden, gnmze sadece iki minare kalmtr. 1296 ylnda Delhi Sultanlnn bana geen Alaeddin, Kuvvet-l slam Camiini geniletti ve burada Ala-i Dervaza isimli bir tak ina ettirdi. Bu yap TrkMslman-Hint sanatnn ilk rneklerinden biridir. Btn bu meydana getirilen eitli eserlerin sonucunda Delhi ehri ortaya kt. Delhi, Delhi Sultanl Dneminde, Tuluk hanedannn hkm srd 1321-1421 yllar arasnda gerek bir Trk-Mslman bakenti oldu. Araziye gen eklinde yaylan ve Dehli, Dilli eklinde de anlan Delhi ehri, kuzeyden gneye 20 kilometre genilie ulamtr. genin tepesinde Cumna nehri vardr. Gnmzde Eski Delhi ad verilen ve Kudbeddin tarafndan kurulan ilk TrkMslman ehri genin kuzey bat kesinde kalmtr. kinci ehir Sri, Eski Delhinin Kuzey Dousundadr. nc ehir ise 1321de genin Kuzey Dou kesinde kurulan Tugluk Abad dr. Drdnc ve beinci ehirler Cihanpannah (1327) ile Firuzabad (1354) dr. ehirler Tulukun hkmdarl dneminde genilemilerdir. Bu ehirlerde eitli mimari karakterlerde birok ilgin bina ina edilmitir. Bunlara rnek olarak u eserleri sayabiliriz. 1325 ylnda ina edilen Gyaseddinin trbesi krmz kumtandan yaplm ve kare eklindedir. Duvarlar ok kalndr. Bu ktlevi ve ar grnl yapnn evresi tatan burlarla kuatlmtr. Trbe adeta kale grnmndedir. Trbenin zerindeki beyaz mermer kubbe sekizgen bir silindirin zerinde yer alr. Trbenin d duvarlar krmz kumtandan ilemelerle rtldr. Trbe, Hindistanda Trk-Mslman mimari tarihinin nemli bir dnemeci saylr. Zira duvarlar belli bir eime sahip ilk bina niteliini tar. Trbe ina edildii zaman yapay bir gln ortasnda bulunuyordu.

1566

XIV. yzyla ait Delhi camileri iinde en nemlisi Kalan mesciddir. Yapnn kelerinde kubbeli burlar, giri ksmnn iki tarafnda bulunan sivri balkl silindir eklinde minareleri ile ihtiaml bir grn vardr. XIV. yzyla ait Delhi blgesi dnda balca Trk-Mslman yaplar Gucerat, Bengal ve Caunpur blgelerinde ina edilmitir. Gucerat, esasnda Hindu sanat ustalnn merkeziydi. Bu yzden anbayda Camii Mescid (1325); Ahmedabad yaknnda Dholkada Hill Han Kaz Camii (1333) gibi eserler Hindu yaplardan alnm eitli motiflerle donatlmtr. Bengalin Gaur blgesinde Pandua yaknnda bulunan byk Adina Mescidin Mekkeye bakan cephesinde kolonlu ve dehlizle evrilen byk bir avlusu vardr. Dier cephelerde ise birer dehlizi bulunmaktadr. Tuladan yaplm kemerleri ayn l ve ssleme ekliyle 378 adet kubbeyi tar. Bundan baka Kuzey Hindistanda iki ilgi ekici camii vardr. Bunlardan birisi Benares yaknlarnda Caunpurda 1377 ylnda tamamlanan kale iinde brahim Naib Barbak Camiidir. Dieri de 1408 ylnda ina edilen Atala Mascid Camiidir. Atala Mascid Camiinde giri kolonu zerinde ran stili byk bir kemer vardr. Kare eklindeki caminin kelerinde bulunan kuleler Hindu stilini aksettirir. ksmdaki kemerler ve kubbelerde ise Trk stili gze arpar. XV. yzyl ile XVI. yzyl balarnda Kuzey Hindistanda eitli savalar sebebiyle Delhi Sultanl zayflad. Bengal, Caunpur, Gucerat, Malva ve Dekkan gibi tb krallklar ortaya kt. Bu blgelerde de eitli ant ve trbeler ina edildi. Caunpurda bu dneme ait iki camii vardr: Camii Mescid ile Kk Ll Dervaza Camiileri. Yine bu dneme ait Bengalin bakenti Gaurda Mslman-Trk ve Hindu stilleri ile tuladan kemer gelenei gelimitir. rnek olarak 1490 tarihli Firuz ah Minar minaresini verebiliriz. Bu minare deiik yap tekniiyle bir minareden ok yuvarlak bir kuleyi andrr. Malvann eski bakenti Mandirde 1454 ylnda tamamlanan Camii Mescid muhteem bir yapdr. Fergussona gre bykl ve gl grnm ile Hindistanda bulunan rneklerin en stndr. Byk avlusu Mekke ynnde be, douda iki, kuzey ve gneyde adet olmak zere sivri ekilli kemerlerle evrilidir. Mihrabn zerinde ise geni kubbeler vardr. Kemerlerin zeri ise ok sayda kk kubbelerle rtldr. Bu cami Hindu etkisinden uzak tamamen Trk-Mslman sanat eseridir. Krmz kumtandan yaplmtr. Mermerden sslemeleri vardr. Guceratn bakenti Ahmedabad, nemli bir mimari merkezdi. Burada Mslman Trkler tarafndan ina edilen btn yaplarda Hindu karakteri hakimdi. Yapm 1411 ylna rastlayan Camii Mescid bu stile rnektir. 260 tane ince stunun zerinde 15 tane simetrik ekilde dzenlenmi kubbeler bulunur. Caminin iinin aydnlanmas iklime uygun olacak ekilde ustalkla dzenlenmitir.

1567

Delhi

Sultanlndan

sonra,

Babrn

1526

ylnda

Trk-Mslman

mparatorluunu

kurmasndan 1707 ylnda Evrengizibin lmne kadar geen iki yzyla yakn dnem iinde Mslman eserlerin mimari stili eyaletten eyalete deien ekillerde karmza kmaktadr. Balca eserler Ekber (1556-1605), ah Cihan (1628-1658) dnemlerinde ina edilmitir. Evrengizib (16581707) dneminde ise mimari yava yava gerilemeye balad. Bu dnemin mimari eserlerinin en nemlileri Hindistann Kuzeybat blgesinde zellikle Delhi, Agra, Lahor, Fatehpur Sihri, Allahabad ve Bicaypurda bulunmaktadr. Babr, Agra ehrini bakent yapt. Dnemine ait pek fazla eser olmasa da Panipat ve Sambal camilerini sayabiliriz. Hmayun Dneminde (1530-1540) ise pek fazla eser yaplmamtr. Zira bir Afgan Prensi olan ehr ah saltanat ele geirmi, 1540-1555 yllar arasnda Delhide Suri hanedann kurmutur. Hmayunun ina ettirdii eserler Afganllar tarafndan yktrlmtr. Hmayun dnemine ait geride kalan tek eser Delhide Cemali-Kemali Mescididir. Bu mescid TrkMslman mimarisi iin ilgi ekici bir rnektir. 1542 ylnda tahta kan Ekber dneminde mimaride gzle grlr bir ilerleme vardr. Ekber sanatn her dalna nem vermitir. Bu dnemde ok sayda kale, saray, okul, su depolar ve kuyular ina edildi. Ekber, annesinin ranl eyh Cem ailesinden olmas sebebiyle ran stiline daha ok sadk kald. Bunun yannda onun dneminde Caynist ve Hindu tapnaklarnn yap ekillerinden yararlanld. Agra kalesindeki Cihangir Mahal, drt keli stun balklar, kk kemer dizeleri ile Hint stilini andrr. Ekber dneminin ilk yaplarndan birisi de babas Hmayun iin Delhide ina ettirdii (15651569) trbedir. Trbe yksek duvarlarla evrili byk kare eklinde bir bahenin ortasna yerletirilmitir. Bat ve gneyinde iki tane ok yksek tak eklinde iki byk kap vardr. Bu kaplar gri tatandr. zerleri krmz kumta ve beyaz mermerlerle sslenmitir. Trbenin ana gvdesinin ekli ksa drt uzun kenarl sekizgendir. D kubbenin iinde bir de i kubbe vardr. Bu Trkistan stilleridir. D kubbe beyaz mermerdendir, soan andran ekildedir. Dnyann en gzel kubbelerinden biri diyebileceimiz bu kubbe silindir eklinde bir platforma oturtulmutur. zerinde bakrdan bir alem vardr. Trbenin iinde sekizgen biimli birok odack vardr. Hindistanda daha nce byle zarif bir i dzenleme ve koridorlar kompleksi ina edilmemiti. Dier bir zellik de kubbenin drt kesine yerletirilen atri, yani kulelerin ilk defa kullanlmasna rnektir. Gerekte Hmayunun trbesi tasarmndaki saflk ve basitlik, oranlarndaki mkemmellik ve mermerle krmz kumtann karmndaki ustalk sebebiyle birok zelliklerle dolu bir yapdr. Trbeyi evreleyen bahede dier Trk bahelerinde olduu gibi talarla denmi patikalar, iek tarlalar, selvi aalar ile ssl su yollar, su depolar ve fskiyeler vardr. Binann mimar ve ustalar Semerkand ve randan gelmitir. Yapnn mimar Mirza Giyastr. Trbede eitli yap ekillerini bir arada grmekteyiz: Bahesi ile d ksmdaki yan yana kemerler ran, kubbesi ve plan Trk, kubbenin kelerindeki atri yani kuleler ise Hindu stiline rnektir. Bu baarl karmndan zarif bir yap ve byk bir sanat eseri ortaya kmtr. Ekber dneminin Delhideki dier trbeleri Adnan Han ve Atgah Han (1566) Trbeleridir. Adnan Han trbesi mimari adan Lodi stilinin son rnei olmas sebebiyle nemlidir. Sekizgen ekilli olan trbe

1568

bir platform zerine oturtulmutur. Sekiz kenarn her birinde er kolon vardr. Trbenin gvdesi gri kumta, kubbesi ise krmz kumtandadr. Ekber saltanatn imparatorluunun eitli ehirlerinde srdrmtr. 1605 ylndan lmne kadar da Agrada kalmtr. Ekber, 1566 ylnda Agra Kalesini yaptrtmaya balad. Kalenin iine ilk olarak saray yapld. Ayrca Cihangiri Mahal ad verilen sarayn avlusu kare eklindedir. Avlu stunlar ve birbirine bal stun balklar ile Hint stilindedir. Zengin oymalar vardr. Sarayn dier ksmlar daha ok ran stilindedir. Ekber kendine baehir olarak Agraya 60 kilometre kadar uzaklkta olan Fatehpur Sihri ehrini ina ettirdi. Gnmzde ise buras bir harabe halindedir. Ekberin buraya bu ehri kurmasndaki sebep ise, orada yaayan ve kendisine ok hrmet duyduu, ermi bir kii olan Selim istinin oturduu yer olmasdr. Kendi bakentini Sihride yaptrarak ermii onurlandrmak istemitir. Fatehpur, zafer ehri anlamna gelmektedir. Ekberin serbest dnceli ve tolerans sahibi olmas birok Hindu racasnn sevgi ve gvenini kazanmasna sebep oldu. Racalar, Ekbere hem para yardm yaptlar hem de ehrin yaplmas iin birok usta gnderdiler. Fatehpur Sihri 1569-1585 yllar arasnda ina edilmiti. Sistemli bir ekilde planlam olan ehrin evresi hemen hemen 14 kilometredir. taraf kale duvarlar ile evrilidir. Dokuz tane kale kaps ve drdnc tarafnda ok byk suni bir gl vard. Kalenin iindeki byk cami geni bir alana kurulmu, tarafnda dehlizler vard. Drt keli cami, ibadet yerleri ile evrilmiti. Bunlar kk kubbeli hcrelerdi. Bunlarn her birinde hocalar ve renciler otururdu. Bu camiye Fatehpur niversitesi de diyebiliriz. Caminin tavan stunlar zerine oturtulmutu. Caminin kuzeyinde iki trbe vardr. Bunlarn birisi Selim istinindir. Caminin gneyinde, orta ksmda muhteem Blend Darvaza bulunur. Blend Darvaza hemen hemen 44 metre ykseklik, 40 metre genilik ve 24 metre derinliktedir. Kapsnn nnde 42 basamak vardr. Byk Zafer Kaps anlamna gelen Blend Darvaza, Ekberin Gucerat zaferinin ansna ina edilmitir. Blend Dervaze, byk hcreleri, kubbeli portali, medhal, byk cmle kaps ve byk dikdrtgen eklinde ssl erevesi ile ran stilini aksettirir. atsnda bulunan kk kubbeler ise Hint stilindedir. Fatehpur Sihrinin dier muhteem yaplar Codh Bai saray ve harem daireleridir. Sarayn ekli Bat Hindistandaki mabet mimarisine benzer. Ayrca toplant salonlar kolonlarla sslenmi olan Divan- m (Halk Meclisi) ve yap ekli, plan ve sslemeleri ile bir aheser olan Divan- Has (Yksek Meclis) dardan iki katl bir yapya benzerse de, gerekte geni bir odadan ibarettir. Yapnn dn evreleyen balkonun hizasnda, i ksmda da bir tr balkon veya bir tr taht bulunduu tahmin ediliyor. Ekber buradan evresinde oturan bilginleri ile konuur, onlarn tartmalarn dinlermi. Bu kare biiminde kkn kelerinin st ksmlarnda birer kk kubbe bulunmaktadr. Ekberin Agraya 10 kilometre uzaklkta bulunan ikandarada 1605 ylnda yaptrmaya balad trbesini olu Cihangir tamamlatmtr. Bir bahe ortasnda bulunan bu trbe, drd krmz kumtandan, beincisi de beyaz mermerden ve yukarya doru piramit gibi daralan be katl bir yapdr. Her katta galeriler ve kk kubbeli odalar vardr. Alt kat 107x107 metre lsnde ve 10 metre yksekliktedir. Katlarn her birinin ykseklii bir nceki katn yars kadardr. Sanduka, beyaz mermer ve st ak olan beinci kat salonundadr. Fakat, Ekber sade bir lahit iinde yapnn bodrum ksmnda gmldr. Pan Mahal diye adlandrlan trbenin yap stili Gney Dou Asyada Kemer stilini andran Buddhist vihara yani mabetlere benzer. Trbeye giri portalinin yan panolar, portal hcresinin yanlar, kemer kalnl,

1569

kemer kelikleri imdiye kadar grlmeyen bir tarzda arabekslerle, bitki kompozisyonlar ile sslenmitir. Bu sslemelerde sar, beyaz ve siyah mermer kullanlmtr. Ekberden sonra tahta kan Cihangir ise (1605-1628) sadece Lahorda oturdu. Lahorda Moti Mescid yani nci Camii ve kale iinde bir saray ina ettirdi. Cihangir, baheleri ok severdi. Bahelerin tpk bir ran hals gibi olmalarn isterdi. Bu yzden Udaypur, rinagar ve Fatehpur Sihride cennet misali baheler dzenlettirdi. Fakat bu bahelerin en gzeli ve en nls Lahor yaknnda kendi trbesini evreleyen ah Dara yani Zevk Bahesi isimli bahedir. Agrada ok gzel bir bahenin iine, 1621-1628 yllar arasnda ina edilen timad-ud daula, Cihangirin ei Nur Mahal tarafndan babas iin yaptrlmtr. Trbede eitli stiller kullanlmtr. Kare eklinde olan yapnn ykseklii 16 metredir. Her kede birer tane olmak zere drt kulesi vardr. Kulelerin zerinde de stleri kubbe ile kapal Hindu stili atriler vardr. Trbenin her taraf mermerdir. Mermerin zeri trl renklerde deerli talarla kakma yaplarak ilenmitir. Bunlar genellikle bitki motifleridir. Sanduka, kubbeye benzer bir at ile kapatlm, pencereleri ise mermer kafeslidir. Gerek mezar trbenin altndadr. Hindu stilinin yannda trbede Seluklu ve Osmanl etkileri tam bir uyum iindedir. Bu ahenkli grnyle ok gzel ve narin bir yapdr. ah Cihann hkmdarlk dnemi Hindistanda mimarinin altn adr. mparatorlukla ilgili ok sayda abidevi eserler yaplmtr. Bu mimari eserler arasnda saray, kale, baheler, camiler gibi yaplar sayabiliriz. Bu eserler arasnda ilk sray Tac Mahal alr. Biz bu eserleri Agra, Delhi, Lahor, Kabil, Kemir, Kandhar, Acmer, Ahmedabad, Muhlispur ve Hindistann hemen hemen her tarafnda grebiliriz. ah Cihan dnemi yaplarnda deerli ta kullanm en belirgin zelliktir. Bilhassa Delhideki yaplarda deerli ta kullanm daha fazladr. Ayrca Agra kalesindeki toplant salonlarn deerli ta kullanmna rnek olarak verebiliriz. ah Cihan dneminde yaplan bu abidevi eserleri ksaca gzden geirelim: Agra kalesinde yaplan Moti Mescid veya nci Camii: Bu cami krmz kumtandan ina edilmitir. Bunun zeri de sedef grnmnde beyaz bir mermerle kaplanmtr. Dilimli kemerleri ve ssl kolonlar ile nefis bir eserdir. Moti Mescid 1648-1655 yllar arasnda ina edilmitir. Hindistanda bulunan camilerin en by olan Delhideki Cama veya Cami Mescidin yapmna 1650 ylnda balanmtr. Mimar stad Halildir. Caminin yapm srasnda be yz ii alm ve alt ylda tamamlanmtr. Caminin alan 1170 metrekaredir. Bir platformun zerine ina edilen camiye gney, dou ve kuzeyden olmak zere kapdan girilir. Bu giri taban byk krmz kumta bloklaryla denmi bir avluya alr. Avlunun bat tarafnda cami blm bulunur. Camide stleri bakr kaplamal kubbe vardr. Bu kubbeler caminin ihtiamn artrr. Ortadaki kubbe dier iki kubbeden daha yksek ve byktr. Caminin kuzey ve gneyinde zarif bir ekilde incelerek ykselen iki minare vardr. Bu minareler 39.6 metre yksekliinde olup dikey yerletirilmi beyaz mermer ve kumta eritlerden meydana gelmitir. Her minarenin erefesi vardr. Minareler 130 basamakldr. adra benzeyen, sivri kaplamal sekizgen mermerden bir kubbe ile rtldrler. Camii Mescid plan

1570

bakmndan Agradaki Moti Mescidine benzer. Caminin giri kaps Fatehpur Sihrideki Blend Darvaza gibi ihtiaml deilse de yine de onun kadar ok ihtiaml ve gzeldir. Yapnn nemli zelliklerinden olan siyah ve beyaz mermerin krmz kumtana yaplan kakmalar, geniliini daha da fazla gsteren odalarla dolu avlusu, kemerleri destekleyen byk duvarlar, zarif minareleri ile kuru soan eklindeki kubbeleri ve dekoratif sslemeleri ile gnmze kadar bozulmadan gelmi muhteem eserlerden birisidir. Cami, muhteem yaps ile sayg duyulacak bir eserdir. Hkmdarlnn on bir yln Agrada geiren ah Cihan, bakentini Delhiye tamaya karar verince mimarlarna Agra ve Lahordaki kaleler gibi bir kalenin Delhide inasn emretti. Kalenin yapmna 1618 ylnda baland ve 1648 ylnda tamamland. Kalenin mhendisleri Ahmed ve Hamiddir. Kalenin evresi 2.4 kilometredir. Nehire bakan duvarlar 18.2 metre ykseklikte, kara tarafndaki duvarlar ise 33.5 metre yksekliindedir. Kaleyi ayrca 22.8 metre genilik ve 9 metre derinliinde bir su kanal evirir. Kalenin duvarlar krmz kumtandan yaplm ve kalenin dardan ok gzel grnmesine yol aan kuleler, kubbeler, pencereler ve duvarlara oyulan resimlerle kaplanmtr. Bu yzden kaleye Krmz Kale yan Ll Kila denilmektedir. Gurub vakti bu zellikler kaleye ayr bir zerafet verir. ki nemli giri kaps olan Lahor ve Delhi kaplar da kaleye ayr bir gzellik katarlar. Kalenin merkezinde st ak sekizgen bir alan ve bir koridor vardr. Bu koridorun iki tarafnda 32 kemerli oda bulunur. Kemerli odalar aslnda dkkan olarak kullanlmakta idiler. Yine baka bir kemerli geitten mzik salonuna ulalr. Mzik salonun yannda halka ak toplant salonu yani Divan-m (Halk Meclisi) bulunmaktadr. Salon parlatlm kumtandandr. Arkas kapal dier kenar ak, kolonlarla evrili bir salondur. Salon bu kolonlarla blme, bu blmler de salonun arkasndan nne kadar devam eden kemerleri destekleyen aralkl stunlarla 7 paraya ayrlmtr. Salonun zerafetine bu kemerlerle, drt kedeki birleik kolonlar ve onlarn ok gzel oranlanm taban yaplarnn katks ok byktr. Salonun en byk zellii hkmdarlarn oturduu ksmn arkasndaki duvarlarda bulunan oyuk ksmdr. Bu ksmda mermer en ustalkl ekilde ilenmitir. Kalenin Cumna nehrine yakn ksmnda Divan- Has, yani devlet erkannn topland salon vardr. Bu salonun yaps ok ihtiamldr. Bu salon her biri deerli talardan mozaik kakmal ieklerle sslenmi stunlarn destekledii bir amfi biimindedir. Bu salon en stn ssleme ve zengin grnl mimariye tipik bir rnektir. Mermer stun-lar salonu on be blme ayrr. Stunlardaki iek kakmalar, izgiler halinde kazlm zarif ekiller, altn ve dier metallerle ilemeli kemerler estetik zevkinin en gzelini gzler nne serer. Kemerlerdeki simetrik uyum ok gzeldir. Marathalarn saldrsnda alp gtrlen tavan ise altn kakmal gmle kaplyd. Btn bu gzellik ve ihtiam ile kelimelerle anlatlamayacak kadar ihtiaml bu salonun duvarnda yle bir cmle ile karlayoruz: yeryznde bir cennet varsa ite o burasdr, burasdr. Dnyaca nl Tavus Taht da bu salonda bulunmakta idi. Yapnn mimari ve dekoratif ynden il-gi eken bir blm de Reng Mahaldr. Reng Mahalin iki ucunda kk daireler ve merkezi bir salonu vardr. Bu blmler on be tanedir. Reng Mahaln tavan gmten, duvarlar ise bir yaldz ve renk harikasdr. Daha sonra bu tavan kaldrlarak tahta ile kaplanmtr. Salonun en nemli zellii mermerden yaplm zeri kakmal eme ve havuzdur. Kakmalarda deerli talar, eitli renklerde mermer kullanlmtr. Bu emenin ve kale iindeki dier su kanallarnn suyu Delhiye 10 kilometre uzakta bulunan Yamuna nehrinden

1571

Ali Mardan isimli bir kanalla getiriliyordu. Bundan baka, kalede anabileceimiz zelliklerden Mussaman Burc, yani Sekizgen Kule, Habgh yani Uyku odas, ah Burc yani Hkmdarlk Kulesi, Hamam, Savan ve Badan yani bulut ve yamur havas meydana getiren Yamurlu Burc bulunmaktadr. Zamanla eitli olaylar sonucu Krmz Kalenin pek ok blm yklmtr. Yukarda bahsettiimiz blmler salam kalmtr. ah Cihan dneminin ve dnyann harikalarndan birisi olan Tac Mahalin ok ackl bir yks vardr. Dnyann hibir yerinde hi kimse ebedi ak olan ei iin Tac Mahal kadar muhteem ve gzel bir mezar yaptrtmamtr. ah Cihan, ei Mmtaz Mahal ok sever ve onu gittii her yere gtrrd, Mmtaz Mahal, ah Cihann ikinci eiydi. ah Cihan, baka evlilik yapmamt. Fakat, hkmdar ok talihsizdi. Mmtaz Mahal, 1632 ylnda vefat etti. Bu duruma ok zlen hkmdar ei iin tamamen beyaz mermerden bir trbe, kendisi iin de tamamen siyah mermerden bir trbe yaptrmaya karar verdi. Trbenin einin gzellii kadar gzel, yine einin zariflii kadar zarif olmasn ve grnnde de einin ruhunun gzelliini aksettirmesini istedi. Yapmnda 20.000 iinin alt Tac Mahal iki platform zerine oturur. ki platformun arasnda krmz kumtandan bir kuak vardr. kinci platformun ykseklii 6 metredir. Bunun zerinde esas trbe yer alr. Trbenin ykseklii kubbeye kadar 39 metredir. Trbe kenarlar kesik sekizgen eklindedir. Kubbesi ise 36 metre yksekliinde ve nilfer iei eklindedir. Tac Mahalin yapm iin birok lkeden ustalar gelmitir. Badattan hattat, Buharadan kakma ustas, stanbuldan kubbe ustas, Semerkanddan minare yapmcs, Kandahardan ta ustas, irazdan izim ustas,-stad sa gibi-Tac Mahalin esas mimarnn kim olduu hakknda birok gr ileri srlmektedir. Bazlar Venedikli Jerominonun, bazlar da Osmanl Mimar Mehmet sa Efendi olduunu kabul etmilerdir. Son aratrmalar her iki grn de yanl olduunu ortaya karmtr. Tac Mahalin esas mimar ah Cihann gzde ustas Mimar Ahmeddir. Mimar Ahmedin yerine geen olu Mimar Ltfullah, babas hakknda yazd yazlarda babasndan Tac Mahalin mimar olarak bahseder. Lahorlu Mimar Ahmed ise Mimar Sinann rencisi olan ve sonradan Hindistana arlm bulunan Trk Mimar Yusufun oludur. Tac Mahalin i ve d duvarlar ile taban beyaz mermerdendir. Bu mermerlerin zeri deerli talarla kakma yaplm iek demetleri ve yazlarla ssldr. Sivri kemerlerle ve hcreleri bulunan kaplarn ykseklii 32 metredir. Yasin Suresi, gney kapsndan balayarak sra ile bat, kuzey ve dou kaplarnda, her kapnn sa kenarndan balamak zere yazlmtr. ksmda sekizgen ekilli mermerden oyulmu bir kafes vardr. Mmtaz Mahalin sandukas kafesin iinde orta yerdedir. Burada ah Cihann sandukas da vardr. nk, Evrengizib, babasn tahttan indirir. Siyah mermerden mezar yaptrmaz. Onu Agra kalesine kapatr. ah Cihan, einin trbesini buradan seyreder. ah Cihan lnce Mmtaz Mahalin yanna defnedilir.

1572

Tac Mahalin mermerleri zerine yaplan oymalarda akik, kristal, firuze, zmrt, elmas, topaz, inci, mercan, lacivert ta, sedef altn gibi deerli talar kullanlmtr. Bu talar Hint prensleri ah Cihana hediye etmilerdir. ran ve Trk stilinde dzenlenmi trbe, eitli aalar, su yollar ve fskiyeler bulunan bir bahenin iindedir. Drt kesinde yukarya doru hafife daralan yuvarlak biimli mermer minareleri vardr. Gnmzde Hindistann ve dnyann drt tarafndan Tac Mahali binlerce kii ziyarete gelmektedir. Trk-Mslman mparatorluk dneminde Hindistann dier blgelerinde de birok mimari eserler meydana getirilmitir. Bicaypurda XVII. yzyla kadar 1600 adet cami ina edilmitir. Bu dnemde ehrin nfusu bir milyondu. XVII. yzylda Bicaypuru ele geiren Marathalar btn ehri yktlar. 1883 ylnda ngilizler Bicaypuru askeri karargah yapnca baz binalar restore edildi. ehirde bulunan yaplar arasnda deiik planl ve pencereleri oymal Camii Mescid (1576), Hindistanda bulunan en gzel camilerden birisidir. Yine Bicaypurda zellik gsteren, kk bir cami, Mihtar Mahal ile nefis su kk Calamandir vardr. Gney Hindistann Dekkan blgesinde Trk-Mslman egemenlii zerk hanedanlklar eklinde yzyllar boyu devam etmitir. Bunun sonucunda bu blgede Trk mimar zelliini tayan birok yaplar ina edilmitir. Burada egemen olan Kutb ah dneminde eski Hint krallklarndan Yadava hanedan dneminde yaplan Golkonda kalesi alnm ve Golkonda 1512de bakent yaplmtr. Zamanla Golkonda kalesinin iinde aslanhana (silah deposu), gaslhana (llerin ykand yer), nagina bagh (iek bahesi), su kanallar, Divan- Has (st Meclis), Divan- m (Halk Meclisi) ile brahim Kutb ah adna da bir cami ina edilmitir (1580). Daha sonralar Golkonda kalesinde Macca Darvaza, Fateh Sihri, Moti Darvaza, Naya Kila Darvaza, Patanetu Darvaza, Brahmi Darvaza isimlerinde devasa byklkte kaplar ina edilmitir. Golkonda kalesi yaknlarnda Kutb ahi hkmdarlarnn brahim Bagh adnda geni bir bahe iinde ina edilmi trbeleri vardr. Bu trbeler 1600-1700 yllar arasnda hkm sren hkmdarlara ve hanedan mensuplarna aittir. Tamamen dou ve Trk mimari stiline uygun yaplan bu trbeler Dekkan blgesinde Trk-Mslman zaferinin ve byklnn yaayan abideleri olarak karmza kmaktadr. Trbelerin genel plan kare eklindeki gvdenin zerine oturtulmu yuvarlak kubbe eklindedir. Kubbelerin kenarlarna lotus yapraklar ilenmitir. Zeminde drt taraf evreleyen stunlar vardr. Sultan Mohd Kuli ile Abdullah Kutb ahinin trbeleri en gze arpanlardr. brahim Kuli, 1591 ylnda Dekkan blgesinin en nemli ehri olan Haydarabadn ina edilmesini istedi. Haydarabad 1612 ylnda tamamlanmtr. Ayn tarihte Haydarabadn ortasnda kurulan Char Minarn da yapmna balanmtr. Yine burada krmz renkli kesme tatan yaplan Mekke Mescid, Hindistann en byk camilerinden biridir. Muhammed Kutb ah dneminde (1621) yapmna balanm, 1693 ylnda Evrengizib tarafndan tamamlanmtr. Cami, ah Cihan dneminin mimari zelliini tamaktadr. Caminin yannda Haydarabad nizamlarndan Asaf Cahi slalesine ait trbeler vardr.

1573

Trk-Mslman-Hint Hkmdar Evrengizib (1659-1707), 1687 ylnda Dekkan blgesini ele geirdikten sonra burada bulunan khidki (pencere) isimli ehre Avrangabad adn verdi. Avrangabadda Rabia-ud-durrani isimli hanmn ansna Bibi-ka Makbara trbesini ina ettirdi (1679). Bu yap Tac Mahalin kk bir kopyasdr. Beyaz mermerden, sekizgen ekilli, drt kesinde drt minaresi olan trbenin ihtiaml ve zarif bir grnm vardr. XI. yzyldan balayarak XVIII. yzyln balarna kadar Hindistanda meydana getirilen TrkMslman-Hint zelliklerini kapsayan mimari eserlerin bazlar yklm olsa da pek oundan gnmzde de yararlanlmaktadr. Hindistanda mimarlk alannda olduu kadar resim alannda da Trk-Mslman ynetimi dneminde birok zellik gze arpmaktadr. Bu oluyoruz. Hmayun dneminde randan gelen ressamn sarayda alt bilinmektedir. Bunlardan birisinin ad Abdssameddir. Daha sonra Hint-ran resim ekolnn gerek kurucusu ise Ekber ah olmutur. Ekber ah resim sanatnn gelimesi iin ok aba sarfetti. Ekber ah dneminde katksz bir Trk-Mslman resim sanatndan bahsedemeyiz. Belirgin bir ran etkisi devam etmitir. Fakat Ekber ah hkmdarlnn btn ileri gelenlerinin portrelerini yaptrmak istedi. Cihangir dneminde ise resim sanat tamamen ran resim sanat etkisinden kurtuldu. Resim sanatnda Bat etkisi grlmeye balad. Cihangir kiisel galerilerini talyan ressamlarna izdirdi. Bu dnemde in resim sanatndan yararlanld. Cihangir, resim albmleri iin az bulunan bitki ve ieklerin resimlerini izdiriyordu. izim ve renk uyumu bakmndan stn gzellik ve deerde olan hayvan ve bitkilere ait resimler gnmze kadar gelmitir. Bu resimlerdeki gerekilik, trleri ve cinsleri bilimsel ynden incelemede yararl olmaktadr. Bu resimlerde ayrca orman yaam, aalar, kayalklar, vahi hayvanlar arpc bir slupla resmedilmilerdir. Cihangir dneminde portre sanat ok baarl olmutur. Resimlerde kiiler kendi karakterleriyle uyumlu olarak izilmiti. Yzler daima profilden izilirdi. Genellikle sa elde bir iek bulunurdu. Portrelerde sanat, modelinin btn ruhsal durumunu gstermek istemitir. Cihangir dnemi resim ekolnde, portre ressam Ebl Hasan ve hayvan resimleri stad Mansur gibi birok nl sanat bulunmaktadr. ah Cihan dneminde ise resim sanatnda yeniden ran etkisi grlmeye balar, Cihangir dneminde resim ekolnn zellikleri hemen hemen kaybolmutur. Resimlerdeki figrlerin psikolojik stnl zayflar. ah Cihan dnemi ressamlarnn arasnda Hintli ressamlar da vard. dnemin hkmdarlarnn kendilerini lmszletirmek istermi gibi yaptrdklar

portrelerden, Cihangir zamannda yaplan doa ve hayvan resimlerinden bir tr tarih eridi elde etmi

1574

ah Cihanla beraber sanat ve edebiyata kar ok fazla ilgi duyan Dara kuhu da anmak yerinde olur. Dara kuh, Ekber gibi Hint zelliklerine de nem veriyordu. Bunun yannda Hint ve slam felsefesini sentezle uzlatrmaya alan Cihangir gibi resme dknd. Dara kuh, 16411642 yllar arasnda yaplm ve gnmzde ngiltere India Officede bulunan bir resim albm izdirtmiti. Bu albmde Trk-Mslman sanat ile ilgili ok deerli dkmanlar bulunmaktadr. Bu albm 1605-1634 yllarna ait eserleri iine almaktadr. Bu albmde her biri sanat eseri olan hayvan resimleri ve doa tarihi ile ilgili mkemmel izimler bulunmaktadr. Akmal Eyyubi, Hint Kltr zerinde Mslman Trk Tesirleri, slam Tetkikleri Enstits, stanbul, 1966. Aslanapa, O., slamiyetten Sonra Trk Sanat, Ankara, 1993. Atay, F. R., Hind, stanbul, 1943. Barthold, V. V., slam Medeniyeti Tarihi (Nereden F. Kprl), Ankara, 1984. Bayur, Y. H., Hindistan Tarihi I-III, Ankara, 1947. Beveridge, A. S., The Emperor Akbar, India, 1973. Brown, P., Indian Painting under the Mughals, 1550-1750, Oxford, 1924. Craven, R., A Concise History of Indian Art, London, 1976. George, L., Indian Art (Mughal Miniatures), Methuen and Co. Ltd. London, 1963. Hambly, Y. G., Cities of Muguhul India, Newyork, 1968. Havell, E. B., Indian Architechture, London, 1927. Nouvelles, de lInde, Ambassade de lInde, Avril-Mai, No: 247, Paris, 1984. gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara, 1988. Rai, Krishnadasa, Mughal Miniatures, Lalit Kala Akademi, India, 1955. Smith, V. A., Oxford History of India, Oxford. Tripati, R., History of Ancient India, Delhi, 1967. Yetkin, S. K., slam Mimarisi, 2. bas., A. . lahiyat Fakltesi Trk ve slam Sanatlar Tarihi Enstits, Yay: 2, Ankara, 1959.

1575

Resim 1, 4, 6, 9, 11, 12, 17 numaral resimler Prof. Dr. nci Macun tarafndan ekilmitir (1998, 2000). Resim 7, 14, 20, 22, 23, 24, 25 numaral resimler Dr. Fulya Macun tarafndan ekilmitir (1998).

1576

Hindistan Timuroullar Mimarisi ve Sanat / Prof. Laura Parodi [s.891899]

Cenova niversitesi Eski ve Ortaa Aratrmalar Blm / talya zbekler ve Safeviler onaltnc yzyln balarnda Timurlularn yurdunu ele geirdii zaman, hanedanln kltrel miras tamamen kaybolmu deildi: bir blm hayatta kald ve ordaki evre planlamas, mimari ve sanata yaklam deitirecei Hindistan ktasn fethetti. Onlarn Orta Asyal atalar gibi Hindistandaki Timuroullar da hanedanlk gururunu yceltmekte bir ara olarak grdkleri sanat gelitirdiler. Bu zellikle ilk alt imparator iin geerli. Hanedanln kurucusu, Babr (1526-30 yllar arasnda hkm srd), Hindistan fethetmeden nce Kabil ve Semerkand yneten Ferganal bir asker prensti. Trke yazlm olan otobiyografisi, Baburname, zellikle edebi ve belgesel adan nemli olup impartorun sanatsal seimlerine dair nemli ipular verir. Bu, Babrun ksa dnemine ait sadece birka mimari kalnt olduu ve hibir nesne veya minyatur kalmadndan ok nemli. Anlarnn dorulad zere, mparator zellikle d mimari ile ilgili idi: Timur geleneini devam ettirerek, bahelerde vakit geirmekte idi, ve Agraya (Hindistann daha sonraki bakenti) gelii zerine orada planl, geometrik alanlarn ve akan sularn olmadna dikkat ekti. Babre ve asilzadelerine gre, byle dzenli ve grkemli evre dzenlemesi iyi bir ynetimin grsel iareti idi, ve ksa srede o kadar ok bahe ortaya kardlar ki yerel halk nehir boyuna Kabul takma adn verdi.1 Bugn sadece Dholpurdaki (Madhya Pradesh)2 teraslar, kanallar ve lotus -eklindeki havuzlar salam bir kaya zerine kazlm Bh-i Nilfr (Lotus Garden) ayakta kalmtr. Hl bir hamm ve kklerin kalntlarna ev sahiplii yapar. Ayrca Babrn Hindistan Sultan Lodi Sultana kar zafer kazand yer olan Panipatta bir cami ayakta kalmtr. Orijinal olarak bir bahede yer alan cami girie (ran ve Orta Asyann drteyvan plannn bir uyarlamas) ve bir Timur dnemi rneklerini temel alan, her iki taraf daha kk kubbeli nitelerle evrili bir yksek pitak olan kubbeli bir alana sahiptir. Sval tuladan yaplm olup bir mihrb ta vardr- ykseltisi yerel tarz yanstr- ama kemerler Hindistandaki Timur dnemine has ark-netlerin ilk rneini tekil eder.3 Sambhalda daha kk bir cami bulundu; Ayodhyadaki yakn bir dnemde ykld.4 Bbur zamansz bir ekilde Agrada ld ve Chr-Bghnda yakld (imdi kayboldu, ama muhtemelen Tc Mahaldan rman kar tarafna geilen blgede bir yerlerde idi.) Muhtemelen olunun, taht geici bir sre Afgan Sur hanedanl tarafndan ele geirildikten sonra, Hindistandaki on be yllk srgn dneminde olmasna ramen, bir dier bahesinin kalntlarnn Kabile ne zaman ve niin gtrld bilinmemektedir.

1577

Politik baarszlklarna ramen, Humyn (1530-40 ve 1555-6 arasnda hkm srd) HinduTimur trenlerinin kurucusu olarak kabul edilmelidir.5 stelik, Hindistandaki ilk Timur yazma atlyesinin kuruluundaki rol dnyaca kabul edilmiken,6 ve bu sanatlar seimindeki tercihi, tarz olarak Herat okuluna hi de yakn deilken o Timur hakimiyetine en uygun kii olarak alglanmaldr. Genellikle zannedildii gibi, ran saraynn zerafetinden etkilenmek yerine, Hmayun muhtemelen Tahmaspn resme azalan ilgisinden faydalanarak zamann en iyi sanatlarn onlarn ait olduklarna inand yere, Timur sarayna geri getirdi. zellikle iki sanat krallk atlyelerinde byk bir rol oynayacaklardr: Mir Seyyid Al ve Hoca Abdssamet; ikisi de daha nceki dnemlerde Safevi sarayndaki almalar ile bilinmekte idi. Bir ka minyatrn tarihi Humayunun dnemine aitttir. (Onun Delhiyi zaptndan nce Kabilde tahtta kald yllar da dahil);7 bazlar Hindu-Timur okulunun, gereki ifadeler ve pozlar, ya da ran resim sanatndan ok Avrupa resim sanatn hatrlatan kaln fra darbeleri gibi, baz belirgin niteliklerini gsterir. Bu dnemi en iyi temsil eden resim belki de Ekber Humayuna bir resim sunarken dir (ekil 1):8 mparatorun resme -ki bu Timur Saray eitiminin vazgeilemez bir paras olarak kabul edildi- atfettii nemin dnda, byk bir nar aacnn egemen olduu bir saray bahesinde verilen manzara son dnem-Haravi havasn uyandrr.9 Humayun dnemine ait olduu kesinlikle sylenebilecek tek bina, her ne kadar daha ok grnt itibar ile Timur dnemine ait gibi gzkse de, Kachpura (Agra)daki 1530 tarihli, Panipat camiine benzer camiidir. Delhideki radyal planlara, yksek pitaklara ve uzun kasnak zerindeki yumrulu kubbelere sahip iki kk mezar ta da bu dneme ait olabilir.10 En ok tartlan, Humayun tarafndan kurulan, sonra Surlar tarafndan alnan ve daha sonra Humayun ve Ekber tarafndan restore edilen Dinpanah kalesi ile hemen hemen ayn kabul edilen, Delhideki Purana Kale diye bilinen binalar ve kaplara yaplan isnat tartmaldr. Krmz kum ta ile kapl olan ve dikkat ekici ark-net kemerler ieren harikulade kaplar ve kale ierisindeki Afgan-stili cami iindeki blmden oluan aprazvari kemerler Timur himayesini gsterir.11 Kaynaklar, kayklarn zerine oturtulan nitelerden olumu bir ak adr, bir de ok pahal rengarenk kumalardan yaplm katlanabilir bir adr dier binalar da dahil olmak zere hkmdar tarafndan tasarlanm bir ok tanabilir yapdan bahseder.12 Ekberin uzun ve istikrarl dnemi (1556-1605) boyunca, sanat ve mimari farkl geleneklerin birleimi zerine denemelerle geliip yaygnlat. mparatorun ilk mimari projesi babasnn Delhide nl Haravi ustalarnn soyundan gelen bir mimar tarafndan ina edilen (1562-71) mezar idi (ekil 2). Bununla, Horasan ve Mavernnehirin grkemli bahe gelenei ve Timurun geometrik uyum zerine oturan,13 trbe yerine duvar eteklii olan -ki bu nehir kenarna daha uygundur- bir oda olarak yeni duruma adapte edilen ve ondrdnc yzyln balarndan beri tipik Delhi tarzn oluturan renkli ta kaplama duvarlar ve kubbeli at adrlar gibi geleri ieren en karmak planlama sistemleri Hindistanda boy gsterir. Ekberin olgun tarzn gsteren, Orta Asya ve Hindu gelerinin karm olan dier bir ilk dnem binas da Agra Kalesindeki (1565) Cihangir Mahaldir: plan Trkistandaki Ahmet

1578

Yesevi Trbesi ile tamamen ayndr; oysa ykseklii, grkemli bir ekilde ekillendirilmi tavanlar, saaklar ve dirsekleri -stunlar- ile Gwalior kalesindeki (Madhya Pradesh) Rca Man Singh Tomar (1486-1516) saray ile ok yakn benzerlikler gsterir.14 Ayrca Ekberin Ajmer (Racasthan, 1570), Lahore (Pencab, 1575) ve Allahabad (Bihar, 1583) kalelerinde ina edilen saray kompleksleri de vard. Kuzey Pakistanda Attockdaki etkileyici kale gibi, dier kaleler stratejik amalarla ina edildi.15 Ekberin mimari aheseri Babur dneminin gzde dinlenme yerlerinden olan Sikri Ky alannda 1571de kurulan Fethpur ehrindeki ok iyi korunmu saray kompleksidir. Resmi olarak olunun ve halefinin doumu iin bir adak olarak ina edilen ehir muhtemelen trensel nedenlerle dodu. Fethpurda Ekber, ulem ile daha sonra da imparatorluktaki btn dinlerin temsilcileri ile tartmalar yapt. Burada, Ekber dnemine zg Timur ve Hindu tarzlarn iine alan mimari dzende, (pr-murd ilikisi iinde imparatora kiisel ballk gibi mistik bir uygulamay ieren) Dn-i lh ve sulh-i kll (dini inan fark gzetmeksizin evrensel hogr) ekillendi; burada Goadan Portekizli Cizvitler HinduTimur resmini etkileyecek Hristiyanlkla ilgili resimler getirdiler. Saray kompleksi ve mescid-i uma olarak hizmet veren, yerel krmz kumtandan yaplm bir hanekh, dar bir srt zerinde durur; eteklerinde belki bir zamanlar 200,000 nfuslu, suni bir gln kenarnda ina edilmi, bir ehir vard. Hanekh- zamannda alt ktadaki en byk camii (ekil 3)yksek bir duvar eteklii zerine oturtulmu olup, iki kapya sahiptir. Bunlardan gneydeki ok byk olup (Buland Darwza) ok uzaktan ufku sarar. Dua-holnde Timur geleneinde bir merkezi pitak, Lodi-Tarz kubbe ve bir dizi at grlr. Revak ark grnts verecek, stte buluan bir ift ta dirsein gerisinde gizlenen yaplardan olumutur. Pitak ve dua hol ok zengin bir ekilde ilenmi ve geometrik ve iek motifleri ile sslenmitir. bahe, hanedanlk varisinin ve torunlarnn doumunu nceden haber veren it eyhi Selimin trbesine ev sahiplii yapar. Selimin trbesi tamamen beyaz bir mermerle kapl -barakann grselletirilmesi- ilk Hindu-Timur binasdr. Delinmi ta zgaralarla (jls) perdelenmi mekan iin bir veranda ve merkezi bir hol olan trbenin materyali ve biimi Guceratdaki evliya trbelerinden kar. Hanekahn kuzeydousu, biimi ve krmz rengi muhteem ordugah hatrlatan saray kompleksine uzanr.16 Douda geni bir kabul hol (Devlet Hane-i Has- Am), revaklar bir zamanlar sarayn yksek rtbelileri -ruhaniler- tarafndan zengin dokumalarla sslenmi geni bir i bahe bulunmaktadr. Kompleksdeki dier yaplarn fonksiyonu pek ak deil: Codbi Cihangiri Mahala benzeyen ama daha basit bir plan olan ve grn olarak Gucarat tarzna benzeyen bir saraydr ki muhtemelen bir zamanlar imparator zennann meskeni idi; Hindu-Tarz dirsekleri olan elale ile ssl olaanst bir merkez stunu olan Divan- Hs, Diwn-i Khss, muhtemelen bir merasim odas idi; ve Panch Mahal, bir zamanlar jls tarafndan korunan bir atda sona eren bir be-sral trebetatlar kk, scak gnlerde esintinin keyfini karmak iin ina edilmi bir hava alma yeri olabilir.17 mparatorun hogrl politikas ve onun Kachwaha Rajputlar ile olan ittifak sonucu, ayrca bir ka tane bina ina edildi. En dikkate deer olanlar Ekberin en yksek rtbeli amrlerinden Rca Man

1579

Singh tarafndan ina edilen, ve anikonik d dekorasyonlar olan ve bakentteki mimari gelimelerin farknda olunduunu gsteren, bir dizi Hindu tapnadr; Vrindavan (1590)daki Govind Deva, drt ilgin ark olan bir Horasan tarz revaknn ta bir versiyonudur.18 Hindu-Timur belgeleri iinde ilk ayakta kalanlar da yine Ekber dnemine aittir.19 O ilk olarak gen yana uygun elenceli masal kitaplarn toplatt. Ttname (1560)20 farkl slami ve Hindu geleneklerinde eitilmi resamlarn tarzlarn birletirmek iin ilk abalar gsterir. Mir Seyyid Al ve Hoca Abdssamedin direktifleri dorultusunda on yl iin elliden fazla ressam iine alan ok ciltli bir alma olan Hamzanmenin21 (1562de balad) geni resimleri tam bir hareket duygusu ile karekterize edilen daha ok homojen bir tarz meydana karr; Fethpurdaki bugne kalan duvar resimleri resim ve tarz asndan benzerdir. lk dnem, Sanskriteden (1571) tercme edilen masallarn bir koleksiyonu olan Enwr-i Suheyl-daha kk ve daha sadeletirilmi, inceltilmi kopya- de sona erer. 1580lerde, Ekberin himayesi onun politik projesine yarayacak almalar zerine younlat: Byk Hindistan epikleri, Mahbhrata (Razmnma) ve Ramyana (ki be kopyas Ekberin asilleri iin yapld) resimli tercmleri; ve Tarh-i Alf (onun dnemine kadar olan slamn ilk binylnn tarihi) ve (Ekbere kadar, torunlarnn tarihini ieren) Tmrnma gibi ynetimini merulatran tarihi almalar. Bunlarn resimli versiyonlar-ki genellikle biri tasla izen, dieri de (bir portre uzman tarafndan yardm edilen) boyayan iki sanat tarafndan ortaya konulan- arasra yaplan eserlerle uyumlu ve etkili idiler. En iyi yazmalar 1580lerin ve 1590larn sonlarnda Lahorda yapld. Bunlar, dnemin resmi tarihi olan Ekbernmenin iki kopyasdr. Farkl sanatlarn ortak bir almas olan daha eski versiyondaki (1595)22 minyatrler -bata gelen saray ressamlarndan biri olan Basavan tarafndan yaplan Ekber vahi bir fili eitirken adl resimde olduu gibi- Hamzanamenin gc ve kalabalk kompozisyonlarn hatrlatr. (ekil 4). 1597 kopyas23 ounlukla ana bir hikaye zerine younlaan bireysel almalar gsterir. Bu tarihe kadar Baburnamenin en az yedi kopyasndan farkl, dalm, sayfalar asillerin ktphaneleri iin yaplmtr. Emir Hsrevin (1595) hemen hemen ayn dnemde yazd almas Hamse24 en byk ustalarn mkemmel bir uyum, ama ayn zamanda ok bireysel tarzla yaplm, imzal almalarn ierir. Glgelendirme, arka plandaki uzak manzaralar ve figrlerin, uzakl ifade etmek iin olduka iyi btnle sahip, klen lleri Avrupa sanatndan karlan nerilerdir (ekil 5). Hindu-Timur resmi slam ve Hindu balamnda portreye olan ilgisinden dolay esizdir. Ekber btn asillerinin resimlerini yaptran ilk Timur imparatorudur.25 Bununla birlikte, soylularn grntsnn doru tasvirine duyulan ilgi, ve Hindu-Timur okulunu karekterize eden gnlk uralara duyulan ilgi hali hazrda zaten SultanHseyinin(Herat, 1470-1506)26 saraynda kendini gstermekte idi. mparator iin yaplan nesneler burlarn iaretleri27 ve gne ile sslenmi bir kalkan (1594), ve bu dneme zg olaanst resimli kilimlerdi.(ekil 6).28 Cihangir (r. 1605-1627), resmi en ok koruyan hkmdar olarak bilinse de, (Farsa yazlmasna ramen, Baburun anlarn model alan) anlarnn da dorulad gibi mimariye

1580

ve bahe yapmna ok daha byk bir ilgi beslemekte idi. Maalesef, Agra, Lahor ve Acmer kalelerindeki binalar yklm ve yerlerini haleflerinin yaplar almtr. Onun dneminde, k betimlemesine hayranlk sarayda kendini hissettirir (imparatorun, hanmlarn ve yksek rtbelilerin nvanlar nur kelimesini ierir): beyaz mermer, beyaz yeim, inciler ve mcevherler tekrar tekrar kullanld ve imparator bann etrafnda bir hale -Avrupa dini resminden adapte edilmi, o kiiden kan karizmatik ((farr-i izd) sembolize eden bir ge- ile resmedildi. Cihangir dnemi ayrca (Timur dnyasnda ok iyi bilinmesine ramen) daha nce Hindistanda grlmeyen kadn himayesine ilgiye, ve mimaride ve sanatta yeniden popler olan Timur dnemi gelerine ahitlik eder: Orta Asya sanatnn rnekleri ve minyatrleri topland (ve deitirilen yzler giysi ile uyumlu hale getirildi), Timur nesneleri -zellikle yeimler- aratrld, ve (Timur ark-netlerinin Buharada gelimi bir ekli olan) yldzl kemerler ok geni bir alanda kullanld. Ekberin (Agra yaknlarndaki Sikandradaki, 1605-1613 trbesi, Humayununki gibi, ortasnda bir mozole ve her iki yannda pavyonlar olan ok geni bir kare bahedir, ama ana bina-bir mermer i bahe ile sslenmi st ste konulmu kumta adrdan yaplm bir kesik piramid Fethpuri tarzn hatrlatr. Bugnk garip grnts muhtemelen Cihangirin ana antn ak braklmas yolundaki emri ile yaplan deiikliklerdendir.29 Duvar eteklii iindeki kubbeli odann bir zamanlar Sleyman resmini artran figrlerle boyal yldzl bir tavan vard.30 D cephe bir zamanlar geometrik intarsia ta ile kapl olup, sadece pitaklar korunmu, beyaz mermer minarelerle sslenmi Timur dnemine ait grnts olan bir geide sahipti. Arklar bir ka kalm olan mermer kaide ile korunmutur. Allahabaddaki Hsrev Bandaki trbeler hemen hemen ayn dneme aittir: imparatorun byk erkek kardei olan ve tahta meydan okuduu iin hapsedildii dnemde len Hsrevin; (duvar eteindeki, gzel yldzl kemerleri olan, iki geleneksel kare trbenin) sahibi Hsrevin kz kardei Sultan Nisar Begmn ve (1604te len) onlarn annesinin, bir chatri de sona eren Ekberin mozelesine benzer, trbeleri. Saray halk genellikle Lahorda otururdu. Burada Cihangirin, bir Raput prensesi (1611-12) olan annesi, Meryem el-Zamani, tarafndan bir camii ina ettirildi: Delhideki Afgan camiileri gibi beblml ve tek koridorlu kubbesi olup, orta kubbesinde aralarna iek desenleri serpitirilmi Tanrnn isimleri bulunan camiinin harikulade ok renkli ta olan yldzl tavan bulunmaktadr (ekil 7). Yaknlardaki bir kalenin iinde yer alan Kale Burcun Sleyman tasviri ile ilgili simurglar kular Avrupa tarznda melekler ve dier figrleri olan bir yldzl kemeri vardr.31 Melek figrleri ve zincire vurulmu cinler, ayrca daran (her gn reaya karsna kma anlamna gelen bir Hint gelenei) iin ina edilmi pencerenin hemen altndaki kale duvarlarnn kiremit kaplamasnda da grlr. Sleyman tasvirleri ayrca kralie Nur Cihana ait (Agradaki) Ba- Nr Efann kklerine de hakimdir.32 Farkl niteleri ieren terasl plan Bag-i NilferI hatrlatt iin, bahe muhtemelen Babur dnemine ait. Cihangir kendisine ait bir ka bahe yaptrd: 1615te Acmerde yaplan eme-i Nr, onun mimari ve manzaray uyumlu bir ekilde birletirme yeteneinin en iyi rneidir; ama en nlleri Kemirdekilerdir: Achabaldaki, elaleler ve su fskiyeleri oluturmak iin meyilli teras ve ok gl bir

1581

su kaynan kullanrken, Vernagda -sral bir kanal, bir sra kemer (ve daha nceleri kklerle) evrelenen geni sekiz kenarl bir havuzu ayrr. Ayrca saray kadnlar tarafndan, (Hindistanda serais ad verilen) bir ka han ina ettirildi. Bununla birlikte, Nr Cihann aheseri Agrada (1626-28) ebeveynleri (babas timad-d Devle Cihangirin vezri idi) iin yaptrd trbedir. Trbe, her tarafnda (ki nehir kenarndakilerin en grkemlisidir) kkler olan drt paral bir bahe iine yaplmtr; o dnemin, sekiz yan oda ile evrelenen alak bir ant olan, kelerinde kk kuleler bulunan ve atsnn tepesi, jali, yukardaki antlar barndran at ile korunan dier trbeleri (1623te len Meryem el Zamaninin Sikandradaki trbesi gibi) andrr. Beyaz mermer duvarlar, deve ty ve sar abri talar, ve arap ieleri, meyve tepsileri, iekler ve mee aalar gibi cennet motiflerini temsil eden dokusu kilim dmlerini andran kmelerle ilenmitir. Yldzl kemerleri dnemin en grkemlisidir. Cihangirin dnemi imparatorluun mimari tarznn Bihar ve Bengal gibi ok uzak blgelere yaylna tanklk etti: Hindu tapnaklarnn inas da devam etti. mparator henz isyan edip Allahabadda kendi sarayn kurmu bir prens iken, en eskisi Murakka-i Glen adl bir albm olan, yazmalar hizmete sundu; ayn yllarda, (1610da biten) Enver-i Sheyliye baland. Saray ustalarnn ba, ran tarz Ekber iin pek de ekici olmayan, ama olgun yanda iken bile babasnn zamanna zg dinamik manzaralarndan daha ok dengeli ve kark kompozisyonlar tercih eden gen Selimin ilgisini eken ranl usta Aka Rza idi. Aka Rzann, ocukluundan beri Avrupa basklarn (en nls de Durer almalardr)33 kopya ederek eitilen, yetenekli olu, Ebu el-Hasan, ok ksa bir sre iinde bata gelen bir portre sanats olacaktr. Tahta gelmesi zerine, Cihangir, Sadnin almalarnn ve Nevnin Hamsesinin resimli nshalarn hizmete sundu. Babasnn tarz ile kyaslandnda, bunlar daha az ve geni figrler sunar, ve insanlarn hareketlerinden ok insan kiiliklerinin karlkl etkileimi ve da vurumu34 zerine younlar. Basvann, daha Ekber dneminde aktif olan, olu Manohar bu karekteri en iyi ifade eden kii idi. (Sayfalar oklukla dalm ve on dokuzuncu yzyldan daha sonraki nshalar ile ciltlenen)35 albmler giderek daha popler oldu. Hat sanat rnekleri ve farkl kkenli resimler genellikle gsterili (resimlerde, iek veya arabesk desenli hat iin figrl marjlarla evrelenen iftsayfa kompozisyonlar oluturmak iin birlikte gruplandrld. Figrl marjlar Hindu-Timur saraynda yaama dair fevkalade belgeler salar: iinde krhanenin (imparatorluk atlyeleri) aktiviteleri aklanm ve en nde gelen saray ressamlar tarafndan resmedilmitir. Albm resimleri Avrupa ksilografilerinin yeniden yorumu, iek ve hayvan almalar (Mansur en iyi uzmand) (ekil 8), ve oklukla alergolik (muhtemelen ada ngiliz resminden esinlenen)36 grkemli portreler gibi farkl konular ierir. Cihangir krallara bir Sufi eyhini takdim eder adl resim, ngiliz orijinalinden sonra I. Jamesin bir portresi ve Bellini tarzndaki bir Osmanl sultannn tasvirini ierir. Ayrca, kadn portreleri -ok byk ihtimalle de Nur Cihannki- de sunulmutur ve bir ka tane kadn ressam bilinmektedir.37

1582

ah Cihan (saltanat 1628-1658) dneminde sanatlar ve mimari, resmi bir kanuna baland. Mimaride, Timur dnemi ve ran gelerinin (yumrulu kubbeler gibi ada Deccandan alnan teknikler dahil) dengeli bir sentezi baarld; Bununla birlikte, resim, Cihangirin dneminden daha az yaratc gzkr. Bu belki haminin kendi-imajn yanstr: anlarn yazmak yerine, h Cihan yaptklarn kaydeden bir ka resmi kronik edindi, ve seleflerinin bir ok heterodoks uygulamalarn reddetti. Cami ve idghlarn inas giderek artt, ve-her ne kadar tapnaklar ina edilmeye, zellikle de Bengalde, devam etse de, politik amalarla da olsa, bir ka tanesi ykld.38 Yeni hkmdarndan beklenen ilk mimari proje, len imparator iin bir antt: bununla birlikte, bu projeye ok az yer verdiine ve genellikle imparatorun dul ei Nr Cihann gerek hami olduuna inanld. Seleflerininki gibi, Cihangirin trbesi bakentten belli bir uzaklkta, Lahorda, ina edildi. Asaf Hann (Nr Cihann erkek kardei, ah Cihann veziri ve kayn pederi) trbesine bitiik olan trbe, benzer bir ekilde bir bahede ina edildi ve ayn giri kompleksinden ulalabilir bir konumda idi. Uzun ke minareleri, geni bir kaidesi ve ana ant etrafnda39 bir zamanlar basit bir haziresi olanTrbe deerli krmz, beyaz, ve pembe talarla kaplanmtr. Antn, Allahn doksan dokuz isminin yer ald ince ve deerli ta iilii Tc Mahalinkilerin benzeridir. Civardaki, arlkla restore edilmi Nr Cihan Trbesi Cihangirin trbesine benzer ama minareleri yoktur. Ksa bir sre sonra 1631de zamansz bir ekilde len Asaf Hann kz Mmtaz Mahal iin yeni bir imparatorluk trbesi dikildi. Bu nl Tc Mahaldir ; standart bir Mool mezar kompleksidir ama trbe bahenin sonundaki nehir kys terasndadr. Plan muhtemelen bir nshas mparatorluk ktphanesinde bulunan ve Ahiret gn Tanrnn Taht ve Cennet Bahelerini temsil eden bn-i Arabinin Fthat-el Mekkiyesindeki40 bir diyagram yanstr. Yaznn dnemi bu yorumu dorular,41 oysa trbenin ekli Humynun trbesini temel alm olup, beyaz mermer ierisinde ve Deccani yumrulu kubbe ve Timur dnemi klasik mimarisini hatrlatan silindir minarelerle yeniden yorumlanmtr. Terasn her iki tarafnda krmz-beyaz binalar vardr: bir camii ve mihmanhane. Byle simetrik kompozisyonlar bu dneme zgdr. ah Cihan babasnn grkemli yaplarnn yerine kendisininkileri koydu; o ayrca Agra ve Lahordaki ahap dinleme hollerini, mermere benzeyen ok parlak d duvar svas (chna) ile kapl krmz kum tandan yaplm stunlu hollerle deitirmitir. Kaynaklar bu holleri, ada Safevi ranndaki gibi, Sleymann yarattna inanlan, Persepolis Holn hatrlatan ihil Stn- olarak adlandrrlar.42 Lahor kalesinde, en olaanst yaplar, byk bir nilfer havuzu olan mermer bir avluya bakan ayna mozaii ile kapl dikdrtgen eklindeki bir hol olan ah Burdur; ve Avrupa oymalarnda tasvir edilen kralla ait baldaquinler ile olan benzerlii ile nl Bengalin blgesel mimarisinden43 kan kvrml ekil-bangla atl bir kk olan, Naulakhadr.44 Agra kalesinde, kapal bahelere bakan teraslar zerindeki, oklukla -Tac Mahal ve dnemin nehir kys bahelerinde olduu gibi- drt paral simetrik kompozisyonlarna gre gruplandrlmtr.

1583

En etkileyici rnei imparatorun yatak odasna (rmgh) ev sahiplii yapan, her iki tarafnda yaldzl bangla atl kkler bulunan, bir i bahedir: biri daran, dieri de imparatorun byk kz olup, annesinin lmnden sonra, genellikle imparator elerine ait olan (imparatorluk mhrn korumak gibi) rolleri stlenmi Cihanara iindir. Kaledeki, Moti Mescid (nci Camii, 1653), dneminin en ok tercih edilen malzemesi ile yaplm (esas zellikleri yumrulu kubbe, bir sra hatrs olan) Sikri hanekah andrr. Acmerde (1640), eyhin mezarna iaat gstermek iin kubbesiz brakan Muineddin isti dergahnda imparator tarafndan ina edilen camii gibi, onun sahte arklar ve cephesinde uzun bir yazt bulunmaktadr. Acmerin gl tarafnda, eskilerinin yerini alan ah Cihann kkleri hl grlebilir ar ekilde yar-deerli talarla kapl mermer yaplar, yeni bakent ahcihanabadda (Delhideki eski ehir merkezinin kuzeyi) ksa bir sre sonra ina edilenleri ncsdr. ehir ve kale-saray 1639 ve 1649 yllar arasnda ina edilmitir. Bir sonrakinin kalntlar -bahe duvarlar ngiliz igali srasnda ykld iin- hala farkedilir, ve ehir planlamasnda simetrinin artan nemine tanklk eder: Kalenin ap oluklu keleri olan muntazam bir ebeke zerine oturmutur, ve ortadaki halk dinleme avlusu (Divn Hnei Hss- Am), bir kap ve nakkr hane aracl ile ehrin ana caddesi ile birleir. Dinleme avlusundaki mermerden oyulmu taht Avrupa baldaquinlerinden esinlenmi bir ekle sahiptir ve duvar dekorasyonu Orpheusu hayvanlar eitirken temsil eden talyan pietra dura ve yine Sleyman tasvirlerini andran yerel taklitleri birletirir.45 Nehir kysna bakan, zel dairelerin her biri teras ve kkten oluur ve bir kanal ile nehr-i Bihist (Cennetin nehri) ad verilen kaynaklara ular ve zengin kakma desenler ve iek yapraklar ile sslenmitir. Onlar, dier kalelerdeki benzer kklerde olduu gibi, genellikle nilfer iei eklinde ok gzel hakkedilmi ve oyulmu havuzlar ierir.46 ah Cihan, kadnlar ve saray ricali iin bir ok bahe ina ettirdi ve bir ounu da yeniledi, aralarnda en nls imparator henz bir ehzade iken ina ettirdii, tahta geldikten sonra da genilettii Srinardaki (Kemir) Shalimar Bgdr. En son ekli ile, bahe sras ile Ferah Baks ve Faiz Baks adnda iki terasa sahiptir ve hl siyah mermer stunlar olan bir kk vardr. Lahoreda 1642de yaplan ada, geni merkezi su haznesi yzden fazla fazla su-fskiyesi barndran byk terasl bir bahedir. Ayrca, ou sarayn kadnlar tarafndan balanan bir ok cami ina edildi. Bunlardan en nemlisi Cihanr tarafndan 1643-48te ina ettirilen Agra Cami Mescidtir. Sikri hanekah temel alan, yumrulu kubbeleri olsa da, mermer oymalar, imdi ar iinde kaybolan uzun bir duvar eteklii ve bir blm on dokuzuncu yzylda ngilizler tarafndan yklan avlusu olan krmz kum tandan yaplm bir binadr. Daha geni olmasna ve bir sra atsnn karlmas ve i mekann kk kulelerinin yerine uzun izgili minareler koyulmasna ramen, ona ok benzeyen baka bir eser de Delhide 1650-56da ina edilen, dneminde Mescid-i Cihannma olarak bilinen, ah Cihann kendi Cami Mescididir. Lahorda, Pencab valisi (1634-34) Vezir Han tarafndan Delhi kaps yaknlarnda ve bir evliyann mezarnn bulunduu alan zerinde geni bir camii ina edildi. O yeni yok olmu bir hann ve hl varln srdren bir hamamn gelirleri ile ayakta tutulabildi. erde grkemli bir ekilde

1584

resmedilmi olan camii d grn itibar ile Lahora zg bir ok renkli seramik kaplama duvarna sahiptir. Benzer seramik kaplamalar Lahor -Delhi yolu boyunca yaplan- Dakhni saray ve Emanet Hn saray gibi bir ok sery karakterize eder. 1640-41de Ekberin trbesi ve Tac Mahal iin yazlar tasarlayan hattat tarafndan ina edilen ikincisi de gzel yazlara sahiptir; onun yannda ah Cihan Haminin trbesi vardr. Blge iin olaand olan, benzer tula kaplamasndan dolay hni-ka Ravza olarak bilinen Agra trbesi Ekberin, bir zamanlar ah Cihann divan-i kll (ekonomi bakan) olan kardeine (. 1638) ait olabilir. Resimde, Cihangir dnemi ile karlatrldnda, konu ve tarzda nemli bir d vardr. Minyatrler imparatorlukla ilgili figrler zerine younlar: dinle ilgili (muhtemelen imparatorun byk olu, slam ve Hindu dncesinin sentezine katklar olan bir mistik olan Dr Shikoh iin yaplan) bir ka grnt ve Cihangirin dneminkinden daha resmi ve daha cansz bir ka iek ve hayvan resmi dnda, sklkla imparatorun -ve ok tipik bir ekilde atalarnn grkemli alegorik portreleri yapld. mparatorluk portreleri daha nceki resimlerin psikolojik inceliinden uzak bir mkemmelliyetilii gsterir. Albmler el yazmas resimlerinden daha popler olup, Cihangirin dnemi ile karlatrldnda saray portrelerine grlmemi bir nem verir. Bunlar arasnda yeni erevelere sahip eski resimler vardr, ve imdi ounlukla ondokuzuncu yzyl albmleri iinde dalm durumdadr.47 Dier taraftan, ah Cihan, hi biri bugne ulaamayan bir dizi olaanst mcevher- kapl altn tahtla ve ilemeli kaplar, mcevherler ve ilemeli silahlar gibi Hindu-Timur dnemine ait en zgn nesneleri bir araya getirdi. Nilfer eklinde bir keinin banda sona eren beyaz bir yeim kap dnemin teknik ve stilistik inceliine bir rnektir. mparatorun mcevherlere olan dknl, daha gsterili sslemelerin ve dokuma rneklerinin tasvir edildii minyatrlere yansmtr. Daha ok, saltanat Evrengizb ismi ile bilinen, Alemgr (Saltanat 1658-1707 dneminde, bir ok camii ve idgb ina edildi ve ah Cihan saray mimarisine zg sslemeleri dini binalara uyguland. Alemgr -ok dindar48 ve yetenekli bir general ve devlet adam olan babasnn dneminde Deccan valisi olarak grev yapt, ve zamannn ounu orda bo yere btn ktay fethe uraarak geirdi. Bu dnemde mimarinin daha da byk Deccan etkisi gstermesi artc deildir. Bir rnei, Aurangabadda (Maharashtra, 1657-61), muhtemelen imparatorun emri ile, Alemgrin ei, Raba Daurani, iin oullar ehzade Azam tarafndan ina ettirilen trbedir: ortasnda biimi ve rengi zayf olsa da, (muhtemelen bir zamanlar ok renkli olan, sonra bunun yerini mermerin ald duvar kabartmalar ile) Tc Mahal andran geleneksel bir mezar bahesidir. Bununla birlikte, Rabann trbesi Hindu-Timur dnemi mimarisinden ok Deccani mimarisinin zellikleri olan uzaysal bir gerginlik duygusu49 ve sslemeyi (Alemgrin mimarisinin iki nemli zellii) yanstr; bu, mimari gelerin ve sslemelerin bir analizi ile dorulanmtr.50 Trbe imparatorluk mozeleleri iinde tek bir ant olmas sebebiyle eizdir. Alemgrin en iyi bilinen eseri Lahordaki (1673-74), bugn Bdh Mescid olarak bilinen, daha nceki btn Hindu-Timur camilerinden ok daha byk olan-Cmi Mesciddir. Delhideki ah

1585

Cihann camiini rnek alan cami, Alemgrin babasnn zamannda mimarideki dengeli yaklamdan ok uzak olarak, yine bir tr uzaysal gerginlik duygusu gsterir: burada (yaklak 60,000 insana ev sahiplii yapan) ok geni bir alann kelerindeki masif minareler, ve olduka kk arklar olan i mekan kubbeye tam bir arlk hissi verir. erisi ok miktarda kullanlan ok renkli sva kabartmalar ile sslenmitir. Alemgr tarafndan ina edilen bir dier gzel cami de Delhi kalesindeki, Moti Mescid (nci Camii) olarak bilinen, ve ah Cihann dinsel mimarisinde bilinmeyen bir ssleme sergileyen camidir. Uzun kubbeleri bir zamanlar yaldzl bakr ile kapl idi. mparator ayrca hanlar, kprler ve sarnlar gibi kullanm amal yaplar da ina ettirdi ve Agra ve Delhi kalelerini bir sra takviye ile yeniledi. Onun dnemine ait, Bijapur (Karnataka) de dahil, sadece bir ka bahe vardr. Ailesi ve ricali tarafndan bir ok camii ina ettirildi: kz Ziynet el Nisnn Delhide ina ettirdii, Cihannmay model alan camii hl ayakta. Farkl ehirlerde yksek rtbeli memurlar tarafndan ina ettirilen dierleri, genellikle al veri yerlerinin zerindedir. Yksek rtbeli memurlar ayrca Acmer (1660-1) ve Gvalior (1664-5)de Cami Mescidler ina ettirdiler. lkinin dikeylii Rabann trbesini anmsatr; bir tapnak blgesinde olan ikincisi yerel sar kum tandan yaplm olup daha nceleri imparatorluk saraylarnda kullanlan bangla atlara sahiptir. Varanasi (Benares)deki, yer yer yklm ve ok renkli sva ve koyu kumta ile kaplanm, Alemgr Mescid yksek-dereceli biri tarafndan ina edilmi olabilir. Alemgrin hogrsz bir idareci olduuna dair yaygn inanca ramen, bu dnemde, zellikle Bengalda (bir ou terracottadadr) olmak zere, bir ka tane tapnan ina edildii grlr. Ayrca, ah Cihan ve Alemgrin dnemleri arasnda Amber Saray, Kacchvaha Rcputlarn ikametgah, geniletildi ve tezyin edildi.51 Alemgrin Delhiyi terkedip Deccana gitme ve btn finansal abalarn gneydeki Hindu krallklarna kar savamak iin kullanma karar, sanatlar grevlerinden azledildikleri ve eyaletlerin saraylarnda i aradklar iin, sanat zerinde balantl sonular dourdu. Bu, ina faaliyetlerinde ve u blgelerindeki el yazmas retiminde ve Mslman saraylar dnda imparatorluk tarznn yaylnda gzle grlr bir de neden oldu. Buna karn, imparatorun bir ka portresi bilinmektedir; tahta geiini kutlayan biri onu ahcihan baldaquined tahtnn altnda oullar ve asilleri tarfndan evrelenmi olarak -babasnn ilk portrelerinde grlen bir kompozisyon- ama tipik bir Deccani tavr ierisinde elinde bir ahin tutarken gsterir.52 mparator daha sonra, Aurangabada (Maharashtra) olduka yakn Kuldabadda,

danmannkine yakn basit bir mezara defnedildi. Byle basit, ak hava -mezarlar dnemin karekteristii idi; daha grkemlileri Cihanarann trbesinde- Delhideki Nizamddin dergahnda iekli bir arabeskle sarlm mermer bir hazre- bir zamanlar bir bahede duran-ve Ekberin trbesindeki at st bahesini andran, kz kardei Roshnrann trbesinde grlebilir. On sekizinci yz yl ile birlikte, sanatlar zerindeki imparatorluk himayesi nemli lde azald; Muhammed h (saltanat 1719-48 arasnda) dnemi sanatlarn ksa sreli diriliine tanklk etti:

1586

minyatrlerinde gl bir Rcput havas vardr. Ayn zamanda, eyalet saraylarnda Hindu-Timur miamri tarz daha da gelitirilmitir. 1 2 3 Bburnma: 333-4 ve 359-60. Bburnmade ad geer ve 70lerde E. B. Moynihan tarafndan kefedildi (1988). Golombek & Wilber (169: 73) de aklanan Timur dnemine ait bir kemerli yap arac;

yazarlar tarafndan kullanlan stellate kemer terimi Hindistan konteksinde baka tr bir kemer iin kullanlmtr. (aaya bkz). 4 5 6 7 Delhideki Camli Mascid de bu dneme ait olabilir. (Alfieri 1994: 160). Bkz. Parodi, The figure of Humyn Between History and Legend, kacak. Tartma iin, bkz Chandra (1976: 12-26). Aralarnda Fitzwilliam Albmndeki bir ka sayfa da vardr. (Beach 1992: 20-22). Ayrca

bkz Welch (1985: cat. no. 85, (tersten retildi). 8 9 imdi Tahranda Glistan Saray Ktphanesinde. Lentz-Lowry (1989)de retilenler gibi ge dnem-Heart okulunun minyatrleri ile

karlatrldnda. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Koch 1991, (36-37). Parodi (2002a). Qanun: 46. Parodi (2002b). Parodi (2002a); ayrca bkz Koch (1991: 55) ve Nath (1995 ve 1992). Mumtaz (1985: 54-5). MacNeal (1991). Tartma iin bkz zellikle Petruccioli (1988, w. bibl. ). Bu tapnaklarn resimli aklamalar iin, bkz Koch (1991: 69, 21) ve Asher (1992: 68). Resimlerinin bir aklamas ve onun resim hakkndaki grleri iin, bkz Ain (I: 113-15). Chandra (1976).

1587

21 22 23 dalm. 24

Her birinde yz resmi olan on drt ciltten olumaktadr. Londra, Victoria ve Albert Mzesi Ms. IS 2-1895. Londra, The British Library, Ms. Or. 12988; Dublin, Chester Beatty Ktphanesi, Ms. 3, ve

Londra, The British Library, Ms. Or. 12208; bir ka ayrlm sayfa Baltimore Walters

Sanat Galerisindedir. 25 26 Ain (I: 115). Onun ve yakn arkada Mir Al hir Nevnin portresi (Lentz & Lowry 1989, kat. no. 136

ve fig. 91). Geleneksel dz yeil fon da ilk kez Heartta kullanld. 27 XVI). 28 Brand & Lowry (1985: 109-113) Welch (1985, no. 112). Mimari dekorasyonla bir Bombay: Galler Prenslii Mzesi, No. 16.100. Resim Nathda bulunmaktadr. (995, pl.

karlatrma iin, bkz Parodi (2000c). 29 (2000a). 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Parodi (2001). Koch (1991: 84-5). Koch (1991: 88-9). Cfr. Beach (1993, fig. 51). Beach (1993: 81). Welch et al. (1987). Beach (1993: 104-5). Bkz Das (1978). Asher (1992) ayn eyin onun halefi, Byk Moollar arasnda yaygn olarak bilindii ad Cfr. Jahangirnama: 99. Trbenin ekli ve ilk rnekleri ile ilgili bir tartma iin, bkz Parodi

ile, Alemgr iin de geerli olduunu gsterdi. 39 40 Thompson (1911). Bu teori ve ant zerine en doru aratrma iin, bkz Begley-Desai (1989).

1588

41 42 43 44 45 46 47 48

Ekber trbesi ile bir karlatrma iin, (bkz Parodi 2000b). Koch (1994). Koch (1991: 114-5). Koch (1991: 93-4). Koch (1991: 111-12, w. resimler ve bibliografya). Cfr. Asher (1992: figrler. 112, 120, 123). Cfr. Welch et al. (1987). Bununla birlikte, o yakn zamana kadar tarih almalar tarafndan tanmlanan fanatik

deildir. (cfr. Asher 1992: 253-55). 49 Asher (1992: 256).

50 Bu trbe hakkndaki detayl bir analiz iin, bkz Parodi (1998). 51 52 Asher (1992: 197-8). Beach (1993, fig. 117)

Ain: An-i Akbar, by Abl Fazl Allm, tercme H. Blochmann, New Delhi: Oriental Books Reprint corporation, 1977. Bburnma: The Baburnama, Memoirs of Babur, Prince and Emperor, editasyon, tercme ve ilaveler, Wheeler M. Thackston, New York ve Oxford: Oxford University Press, 1996. Jahngrnma: The Jahangirnama, Memoirs of Jahangir, Emperor of India, editasyon, tercme ve ilaveler, Wheeler M. Thackston, New York ve Oxford: Oxford University Press, 1999. Qnn: Qnn-i-Humyn of Khwndamr, tercme, Baini Prasad, Calcutta: Royal Asiatic Society, 1940. Makaleler ALFIERI (1994): Alfieri, Bianca Maria, Architettura slamica del subcontinente indiano, Lugano: Edizioni Arte e Moneta. ALFIERI (1996): Alfieri, Bianca Maria, I ritratti di Timur nella miniatura moghul, Oriente Moderno, N. S., Anno XV (LXXVI), no. 2, s. 641-56.

1589

ASHER (1992): Asher, Catherine B., Architecture of Mughal India, The New Cambridge History of India I: 4. BEACH, Milo C., Mughal and Rajput Painting, The New Cambridge History of India I: 3. BEGLEY & DESAI (1989): Begley, W. E. -Desai, Z. A., Taj Mahal: The Illumined Tomb-An Anthology of Seventeenth-Century Mughal and European Documentary Sources, Cambridge (Mass. ), Seattle ve Londra: slamik Mimari in Aga Khan Program ve University of Washington Press. BRAND & LOWRY (1985): Brand, Michael-Lowry, Glenn D. (editrler. ), Akbars India: Art from the Mughal City of Vistory, New York: The Asia Society Galleries. CHANDRA (1976): Chandra, Pramod, The Tt-Nma of The Cleveland Museum of Art, Graz: Akademische Druck-und Verlagsanstalt. DAS (1978): Das, Ashok Kumar, Mughal Painting During Jahangirs Time, Calcutta. GOLOMBEK & WILBER (1988): Golombek, Lisa-Wilber, Donald, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton: Princeton University Press. GUY & SWALLOW (1990): Guy, John-Swallow, Deborah, Arts of India: 1550-1900, sergi katalou, Londra: Victoria & Albert Museum. KOCH (1991): Koch, Ebba, Mughal Architecture, Mnchen: Prestel Verlag. KOCH (1994): Koch, Ebba, Diwan-i Amm and Chihil Sutun: the Audience Halls of Shah Jahan, Muqarnas 11, s. 143-165. LENTZ & LOWRY (1989): Lentz, Thomas W. -Lowry, Glenn D., Timur and the Princely Vision, Washington: Smithsonian Institution Press. MacNEAL (1991): MacNeal, Alina, The Stone Encampment, Mughal Architecture, Pomp and Ceremonies, Environmental Design, 1991: no. 1-2, s. 36-45. MOYNIHAN (1988): Moynihan, Elizabeth B., The Lotus Garden Palace of Zahir al-Din Muhammad Babur, Muqarnas 5, s. 135-152. MUMTAZ (1985): Mumtaz, Kamil Khan, Architecture in Pakistan, Londra: Mimar Books. NATH (1982, 1985, 1994): Nath, Ram, History of Mughal Architecture, New Delhi: Abhinav Publications. Vol. I (Babur/Humayun): 1982; cilt II (Akbar): 1985; cilt. III (Jahangir): 1994. PARODI (1998): Parodi, Laura E., The Bibi-ka Maqbara in Aurangabad: a Landmark of Mughal Power in the Deccan?, East and West, no. 48, s. 349-83.

1590

PARODI (2000a): Parodi, Laura E., A Creative Dialogue: The Timurid and Indo-Muslim Heritage in Akbars Tomb, Rivista degli Studi Orientali, No. LXXIV, fasc. 1-4, s. 91-107. PARODI (2000b): Parodi, Laura E., The Distilled Essence of the Timurid Spirit: Some Observations on the Taj Mahal, East & West, No. 50. PARODI (2000c): Parodi, Laura E., Alcune osservazioni sulle decorazioni della Casa della Sultana Turca di Fatehpur-Sikri, Haft Qalam: Studi in onore di Bianca Maria Alfieri da parte dei suoi allievi, Napoli: Arte Tipografica, 2000, s. 51-68. PARODI (2001): Parodi, Laura E., Solomon, the Messenger and the Throne: Themes from a Mughal Tomb, East & West, No. 51. PARODI (2002a): Parodi, Laura E., Mirak-i Sayyid Ghiyas e Sayyid Muhammad-i Mirak: due architetti timuridi nellIndia del XVI secolo, Alfieri, B. M., Silvi Antonini, C., Santoro A. (editrler. ), Oriente e Occidente: Atti in memoria di Mario Bussagli (baskda). PARODI (2002b): Humayuns Tomb in Mughal Imagery: Some Possible Levels of Interpretation, Islamic Art, kacak. PETRUCCIOLI (1988): Petruccioli, Attilio, La citt del sole e delle acque-Fathpur Sikri, Roma: Carucci. TADGELL (1990): Tadgell, Christopher, The History of Architecture in India, New Delhi: Penguin Books Hindistan. THOMPSON (1911): Thompson, J. P., The Tomb of the Emperor Jahangir, Journal of the Panjab Historical Society, I, s. 12-30. WELCH (1985): Welch, Stuart C. (ed. ), India-Art and Culture: 1300-1900, sergi katolou, New York: The Metropolitan Museum of Art. WELCH et al. (1987): Welch, Stuart C., et al., The Emperors Album-Images of Mughal India, New York: The Metropolitan Museum of Art.

1591

Trk Msiksinin bide ahsiyetlerinden Abdlkdir- Merg / Yrd. Do. Dr. Nuri zcan [s.900-904]
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Bu yazmz, Trk msiki tarihine yn vermi, ortaya koyduklar sanat eserleriyle gerek yaadklar ada gerekse daha sonraki devirlerde k ve ilham kayna olmu, dnemlerinin hemen akla gelen ilk isimlerinden, biri Trk msikisinin gelime alarnn dieri olgunluk dneminin dahi sanatlar Abdlkdir-i Mergye ayrdk. Yazmzn erevesinin tarihi nemi itibaryla hayat, Trk msikisindeki yeri ve nemi ile msikiye kazandrdklar eklinde tespit ettik. Dnya tarihi, XI. yzyldan itibaren Anadoluya yaylmaya balayan Ouz boylarnn servenleri ile alkalanmaktadr. XIII. yzyln sonunda kurulan Osmanl Devleti geliimini srdrrken tarih, iki Trk hkmdar Timurlu Hakan Timur (H. 1370-1405) ile Osmanl Hakan Sultan Yldrm Byezidin (H. 1389-1402) Ankara ovasnda kar karya geliine sahne olur. Yldrm Byezid Hann yenilerek esir dmesiyle neticelenen bu savan, Osmanllarn gelimesini yarm yzyl kadar erteledii, tarihilerin ortak grdr. Ankara Savann ardndan Osmanl hkmdarlar elebi Mehmed (h. 1413-1421) ve olu Sultan II. Muradn (H. 1421-1444, 1446-1451) Anadolu birliini yeniden kurma abalar mspet yolda gelimekte ve bu arada Osmanllarn tekrar Tuna boylarna seferlere devam ettikleri grlmektedir. Bu dnemde douda Timurlularn Trkistan mparatorluu dnyann en byk devleti durumundadr. Timurun lmnden (1405) bir mddet sonra yerine geen olu hruh (H. 14091447) devletin bakentini Semerkanttan Herata nakleder ve artk Herat devrinin en byk kltr merkezi olma yolunda ilerlemektedir. Batda ise ilim, edebiyat ve sanat merkezli kltrel faaliyetleri ve bu sahada destekleyici almalaryla tannan Sultan II. Murad Han nce Bursay ardndan da Edirneyi nemli merkezler haline getirdi. Netice olarak hruh, Hseyin-i Baykara Devrinin; Sultan II. Murad ise olu Fatih Sultan Mehmed Han Devrinin (H. 1444-1446, 1451-1481) hazrlayclar oldular. 1453te stanbulun fethi ile Osmanl Devleti, taht ehrini Edirneden stanbula tar. Fatih Sultan Mehmed, babasnn balatt ilim ve kltr hamlelerini devam ettirir ve onu da olu Sultan II. Byezid Han (H. 1481-1512) takip eder. Ayn ekilde Hseyin-i Baykara da (H. 1470-1506) Heratta, sarayndaki iir, edebiyat ve sanat ortamyla kltrel geliimin sembol olmu ve huzurunda dzenlenen Hseyin Baykara Meclisleri, Hseyin Baykara Divan adl akademik toplantlar, daha sonraki devirlerde bu konular etrafnda tertiplenen ilim meclislerinin de adeta simgesi haline gelmitir. te bu kltr ortamnn yetitirdii ender ahsiyetlerden biri de nl msiki bilgini, bestekr, nazariyat, air, ressam (musavvir), hafz, hattat ve hanende (gyende) Hace Kemleddin Abdlkdir bin Gayb el-Mergdir.

1592

Bugn ran snrlar ierisinde yer alan Gney Azerbaycann Merga ehrinde1 dodu. Doum tarihi kesin olarak belli deilse de aratrclar deiik deerlendirmeler yaparak 1350-1360 yllar arasnda eitli tarihler vermektedirler. Rauf Yekt Bey ve Henry George Farmer ise tarih vermeksizin yukarda zikredilen yllar etrafnda yorumlanabilecek ifadeler kullanmlardr.2 Ancak M. Ali Terbiyyetin kaynak gstermeden verdii 17 Aralk 13533 tarihi birok aratrc tarafndan tekrar edilmektedir. Doduu ehre nispetle Merg adyla anld. Kendi ifadesine gre babas, birok ilimde sz sahibi ve zamann deerli bir msikiinas olan Gyasiddin Gaybidir (Baz eserlerde Cemaleddin Gaybi olarak da kaydedilmitir).4 Handmirin, Abdlkdirin babasndan Safiyuddin diye bahsetmesi5 ise bir yanllk eseri olmaldr. Drt yanda okula giden Abdlkdir, sekiz yanda hafz oldu, on yalarnda da sarf, nahiv, meani, beyan gibi dil ilimleri ile megul olmaya balad.6 Dier ilimlerle birlikte msikiyi de bizzat babasndan rendikten sonra babasnn vefatnn ardndan Terbize gitti.7 Burada msiki bilgisi ve kabiliyetiyle ksa srede kendisini tantarak Celayirli Devletinin ikinci hkmdar Sultan Muizeddin eyh veys Baladr Hann (I. veys, H. 1356-1374) sarayna alnd. Abdlkdire misli cihanda bulunmayan kii ifadeleriyle8 sk sk iltifatlarda bulunan eyh veysten yakn ilgi grd. Onun lmnden sonra tahta geen olu Sultan Celaleddin Hseyin Handan (H. 1374-1382) da ayn ilgiyi gren Abdlkdir hkmdara, msikinin yannda birok ilimde de hocalk yapmtr. Abdlkdirle ilgili btn kaynaklarda sz konusu edilen ve kendisini de eserlerinde anlatt nevbet-i mrettebin bestelenmesi hadisesi9 bu hkmdar zamannda meydana gelmitir. 11 Ocak 1377 tarihinde bizzat hkmdarn da hazr bulunduu ve Hace eyh Kucec, Emir emseddin Zekeriyya, Celaleddin Fazlullah el-Ubeydi, Sadeddin Kuek, mer ah, Radyyeddin Rdvanah gibi devrin tannm lim, msikiinas, saz ve sz icraclarnn katld msiki toplantlarnn birinde, beste trlerinin en zoru kabul edilen nevbet-i mrettebin bir tanesinin bir ayda bile zor bestelenebileceini ileri srlmesi zerine Abdlkdir, gnde bir tane nevbet-i mretteb besteleyebileceini iddia ederek bunda srar etti. nl msikiinas Rdvanahn ifade ettii eserlerin daha nce bestelenmi olabilecei eklindeki grn ortadan kaldrmak iin Mergde gftelerin, makamlarn ve usullerin nceden tespit edilerek her gn bunlardan uygun olannn kendisine verilmesini istedi ve hatta szleri orada tespit edilen ilk nevbeti de ayn yerde besteledi. Abdlkdir bu iddiasnn, bir gn sonra giren Ramazan aynda, her gn bir adet olmak zere otuz eser besteleyip arefe gn de hepsini birden icra etmekle ispat etti. Bu baar ona sadece yz bin altn dinarlk dl kazandrmakla kalmam ayn zamanda adm adm ilerleyen hretinin de nemli lde bir basama olmutur. 1380-1381de Sultan Hseyinin arzusu zerine 24 zamanl darb- rebi usuln tertip etti. Sultan Hseyinin 1382de kardei Ahmed Bahadr tarafndan ldrlmesinden sonra onun Badatta bulunan kardei ehzade eyh Aliye intisap eden Abdlkdir ayn yl, eyh Alinin, Ahmed Baladrla yapt sava kazand gn onun istei ile 49 zamanl bir usul meydana getirerek zaferin hatras olmak zere buna darb- fetih adn verdi. Yine bu yl ierisinde Abdlkdir, eyh Alinin saltanat mcadelesinde yenilmesinin ardndan Celayir hkmdar olan Sultan Gyaseddin Ahmed

1593

Bahadr Hann (H. 1382-1410) himayesine girdi.10 Yannda kendinden baka daha yakn kimsenin bulunmadn ifade ettii Ahmed Hann nedimi olarak meclisi ve sohbetlerinde bulunduu yirmi yl sresince bu hkmdardan ok byk yaknlk grd ve yannda parlak bir msiki hayat geirdi.11 Aklam- sittede iyi bir hattat oluu, mzehhiplii, musavvirlii, airlii, astrolojiye olan vukufu ve msikiinasl ile tannan Ahmed Bahadrn msiki nazariyatn iyi bildiini ve iyi besteler yaptn nakleden Abdlkdir, Safiyyuddin Urmevinin Kitabul-Edvar ve erefiyyesini de kendisinden okuduunu anlatr.12 Tebriz ve Badatta geen bu gnlerinde otuz zamanl devr-i ahi adl usul tertip eder. Bu arada baz eserlerde, Abdlkdirin o yllarda Osmanl Padiah Sultan Byezid Han Bursada ziyaret ettii kaydedilirse de sz edilen bu kiinin Osmanl Hkmdar deil, Sultan eyh veysin oullarndan ehzade Sultan Byezid olduunun artk bilindiini de burada zikretmeliyiz.13 1386 ylnda Timurun Azerbaycan zaptetmesi sebebiyle Badata kaan Ahmed Hann beraberinde gtrd Abdlkdir, yedi yl sonra Timurun tekrar Badata dnmesi zerine Memlk Sultan Berkuka snmak zorunda kalan Ahmed Hanla birlikte bakentten ayrld. Ancak Kerbelada Timurun olu Miranah tarafndan yakalanp tekrar Badata getirilerek Timurun huzuruna karlan Hace Abdlkdir14 burada Merku Marib musahhardur sanga/Devlet nusret mukarrerdur sanga/Feth nusret daima bilgindedur/Devletn Hakkdan mukarrerdur sanga msralarn okuduktan sonra onun himayesine girdi.15 Abdulkdir, Timur tarafndan verilen 20 Mart 1398 tarihli bir nian16 ile Semerkanta gnderildi. Burada Timurun torunu ve veliaht Gyasseddin Muhammed Mirzann arzusu zerine iki yz zamanl devr-i mietyen usuln vcuda getirdi. Daha sonra Tebrize giderek burada Timurun olu Mirza Miranahn nedimi oldu.17 Timurla aralarnda geen baz olumsuz olaylarn ardndan hkmdarn her gittii yere gtrd bir nedimi oldu.18 1405te Timurun lmnden sonra tahta geen torunu Sultan Halilden de (H. 1405-1409) ayn itibar gren Abdlkdir, bir kumrunun tnden esinlenerek devr-i kumriye adl sekiz zamanl usul bu hkmdarn istei zerine yapt. Sultan Halilin iktidar mcadelesinden glenerek kan Timurun en kk olu Sultan hruh (H. 1405-1447) ve onun olu Gyaseddin Baysungur Mirzann (H. 1397-1434) yanna, dnemin nemli ilim ve sanat merkezi olan bakent Herata geti. Onlara yeni eserlerinden ithafl nshalar sundu. Burada zellikle Baysungur Mirzadan yakn ilgi grd. Fakat onun gen yata lm ile bir mddet hamisiz kalmsa da daha sonra hruhun sarayna alnd. Herat saraynda geirdii gnlerde Sultann adaletinin bir ifadesi olarak devr-i adl adn verdii yirmi sekiz zamanl yeni bir usul tertip etti. Eserlerinden Makasdl-Elhann bir ksm nshalarnn Osmanl Hkmdar Sultan II. Murad Hana ithaf edilmi olmas, teden beri baz aratrmaclarda Abdlkdirin Osmanl lkesine gittii kanaatini uyandrmsa da eserlerinde bu konuya hi yer verilmemitir. Ayrca zamann gelien siyasi olaylar iki blge arasnda byle bir ziyaretin mmkn olamayacan gsterdiinden bu grnt ierisinde baka deliller bulununcaya kadar onun Anadoluya gittiini kabul etmek zordur.19 Onun son yllarnda i ayaklanmalar sebebiyle hruhun devaml sefere kmasndan dolay alt hayat,

1594

bekledii ilgiyi bulamad sylenebilir. lerlemi yandan doan hassasiyetinin de tesiriyle, hkmdara hitaben manzum bir arzhal hazrlad.20 Bu arzhal metnin de adlar zikredilen hkmdarlarn hepsinin huzurunda bulunduunu, onlardan byk ilgi grdn ve ok beenildiini anlattktan sonra manzumenin sonlarna doru, artk yaayamad o eski parlak yllar ve gnleri aradn, nl kiilerin desteinden mahrum kaldn, bir ruh halinin yansmas eklinde ifade eder.21 Ancak muhtemelen bu arzhali hkmdara sunamadan, 1435 ylnn ubat-Haziran aylar iinde, Heratta kan ve bir gnde on bin kiinin (bunlar arasnda birok ilim ve sanat adam da bulunmaktayd) hayatn kaybettii bir veba salgnnda vefat etti.22 Abdlkdir-i Mergin Nureddin Abdurrahman, Nizameddin Abdrrahim ve Abdlaziz adnda olu vardr. Bunlardan en k olan Abdlaziz, yazd Nekavetl-edvar adl msiki eserini Osmanl hkmdar Fatih Sultan Mehmed Hana ithaf etmi ve stanbula gelerek saraya alnmtr. Abdlazizin, Abdlkdirzade Dervi Udi lakabyla tannan olu Mahmud da Sultan II. Byezid zamannda Osmanl lkesinde yaam ve msikiye dair Makasdl-edvar adl bir nazariyat kitab yazmtr. Msikiinasl Trk msiki tarihinin nde gelen birka simasndan biri olan Merg, zamann btn makamlarna vukufu, yeni usuller tertip edecek ve btn formlarda olaan st beste yapabilecek derecede kabiliyeti ile tannmtr. Tertip ettii usullerin altsndan, Abdlkadirin hayat anlatlrken bahsedilmiti. Bunlara darb- cedid adl on drt zamanl bir yedinci usul de ilave etmeliyiz. Kaleme ald eserlerinde, bu usuller hakknda ekilleriyle birlikte gerekli bilgileri bizzat vermitir.23 Mergnin pek ok eser besteledii ve kendisinden sonra gelen bestekrlara k tuttuu muhakkaktr. Nitekim gerek yazma ve gerekse matbu gfte mecmualarnda bazen Hace bazen de Hace Abdlkdir balyla Abdlkdir-i Mergye ait olduu belirtilen pek ok gfteye rastlanmaktadr (Baz gfte mecmualarndaki kaytlarda Mergnin eserleriyle, XVI. yzylda yaad sanlan ve Mergye nispetle Hace-i sani: ikinci stat diye anlan Hoca Abdlalininkilerin zaman zaman birbirine kartrld da grlmektedir). Gnmz Trk msikisi repertuarnda Mergnin eseri olduu sylenen otuz civarndaki bestenin btnyle bu sanatkara ait olup olmad konusu ise kesinlik kazanmamtr. Aradan geen yllar iinde azdan aza nakil srasndaki muhtemel gfte deiiklikleri; baz gftelerin anlamsz veya daha sonra yaam airlerin szleri olmas; bestelerin dizi, form ve usul bakmndan Abdlkdirin dnemi ile uyumamas gibi gzlemler, bu eserlerin ona aidiyeti konusunda phe uyandrabilecek yorumlar da beraberinde getirmektedir. Abdlkdir ayn zamanda iyi bir musavvir (ressam), hattat ve air olarak tanmlanmtr. Gnmze ulaan eserlerinin mellif nshalar, onun hattatlnn derecesi hususundaki en belirgin rneklerdir. Arapa, Farsa ve Trke iirler kaleme ald, baz kaytlarda ifade edilirse de bu konuya kaynaklarda pek az yer verilmektedir.24 Onun kraat ilminde sz sahibi bir hafz ve Abdlkdir-i Gyende diye tannm iyi bir hanende olduu tarihi kaytlarda ifade edilmektedir.

1595

Pek ok msiki aleti, zellikle ud almaktaki mahareti ile dikkati eken Mergnin baz sazlar icat etmesi, eski birka saz da gelitirerek yeniden msiki lemine kazandrmas, hretini arttran dier zellikleri arasnda yer alr. Saz- kasat- ini, saz- elvah ve saz- murassa- gaybi adl alglar onun tarafndan icat edilmitir. lk olarak Ocak 1378de Erdebilde eyh Sadreddinin huzurunda ald saz- kasat- ini,25 yetmi alt adet ini kaseden meydana gelir. erisine belirli lde su konan bu kaselere mzrapla vurulmak suretiyle alnr. Levhalar saz anlamna gelen saz- elvah da mzrapla vurularak alnan krk alt elik levhadan meydan gelir.26 Kanun- murassa mdevver, kanun- mezkur- gaybi,27 saz- murassa- gayibi adlar ile anlan msiki aleti ise doksan alt adet telden meydana gelmitir. ahrud adl uda benzeyen ancak udun iki misli uzunluundaki alg ise onun gelitirdii bir msiki aletidir.28 Eserleri Hepsi msiki ile ilgili olan eserleri unlardr: 1. Camiul-elhan: Msiki nazariyat ile ilgili olarak bir mukaddime, on iki bab ve bir hatimeden meydana gelen eser 1405 ylnda Semerkantta kaleme alnm ve olu Nureddin Abdurrahmana ithaf edilmitir. Eser, yazldktan sekiz yl sonra mellif tarafndan tekrar gzden geirilerek baz ilavelerle 1415te Sultan hruha, 1418de de onun olu Gyasseddin Baysungura ayr ayr ithaflarla sunulmutur. stanbulda ve Avrupann baz ktphanelerinde nshalar bulunan eserin mellif nshalarndan biri Nuru Osmaniye Ktphanesindedir (nr. 3644). Eser, bu nsha esas alnarak Taki Bini tarafndan neredilmitir (Tahran 1987).29 2. Makasdl-elhan: 1418de Heratta yazlm olan bu eser de bir mukaddime, on iki bab ve bir hatimden meydana gelmi bir nazariyat eseridir. eitli ktphanelerde nshalar bulunan eser Taki Bini tarafndan yaymlanmtr (Tahran 1966). 3. Risale-i Revaid-i Aere: Her biri ikier fasllk, faide adn verdii on ksmdan mteekkil bir nazariyat kitab olup mellif nshas Nuruosmaniye Ktphanesindedir (nr. 3651/II). 4. Serh-i Kitabl-Edvar: Safiyyddin Abdlmmin el-Urmevinin Kitabl-Edvar adl msiki nazariyat ile ilgili kitabna yazd erhtir. fasldan mteekkil bir mukaddimenin ardndan iki fasldan meydana gelen ve makale adn verdii bir blm ile bir hatimeden ibarettir. stanbul ve randaki baz ktphanelerde nshalar bulunan eserlerin mellif nshas Nuriosmaniye Ktphanesidir (nr. 3651/I). Eser Taki Bini tarafndan neredilmitir (Tahran 1991). 5. Zbletl-edvar: lk defa Rauf Yekta Beyin bir makalesinde30 adndan bahsettii bu eserin Tahrandaki Mill Sipehsalar ve Melik Ktphanelerinde birer nshas mevcuttur. 6. Kenzl-elhan: Abdlkdirden bu yana kayp olduu sylenen31 eserdir. Bugn artk bilinen tek nshas Tahrandaki Melik Ktphanesinde (nr. 6317) olup bir mukaddime, on iki bab ve bir

1596

hatimeden meydana gelmitir. Muhteva ynnden dier nazariyat eserleriyle byk benzerlikler arz eder. Bu eserlerden ilk ikisi Bat Trkistanda, dierleri Azerbaycanda Celayirli lkesinde iken Farsa kaleme alnmtr. Eserler muhteva bakmnda gittike olgunlamak zere, birbirine ok benzer ve hatta baz ifadeler birbirinin ayndr. rnek olarak Camiul-elhan ve Makasdl-elhann muhtevalar mukayese edildiinde konularn genel manada u ana balklar altnda ilendii sylenebilir. 1. Msiki, ses, ezginin tarifi, k ekilleri, bu sanatn balangc, perdelerin taksimi, aralklarn nispetleri; 2. Namelerdeki uyumsuzluk (tenafr) ve uyumluluun (mlayemet) sebepleri, perdelerin tel zerinde taksimi; 3. Drtl-beli aralklarn tekili; 4. On iki makam ve bunlarn tekili; 5. Alt avaze ve bunlarn tekili; 6. Yirmi drt ube ve bunlarn elde edilmesi; 7. Aralklarn birbirleriyle mukayesesi, ortak perdeler, makam, avaze, ube dizilerinin birbirleriyle mnasebetleri; 8. Sekizli araln incelenmesi; 9. ka daireleri, esabi-i sittenin aklanmas; 10. Namelerdeki duygu unsur ve tesirleri, ameli almaya giri ve beste yapma; 11. Telli alglarn dzenlenmesi (akort); 12. Hanendelik retim, ters den ve uyuan terkiplerin tanm, hanendeliin incelikleri ve alglarn snflandrlmas. Ayrca Henry George Farmer, Mergnin Kitabl-edvar adl, Trke bir msiki nazariyat eserinden (Leiden niversity Library, Or. 1175) bahsetmekte ise de (bkz. slm Ansiklopedisi, C. I, s. 84), bu eser tetkik edildiinde, gerek slup ve gerekse muhteva bakmndan Abdlkdirin eserleri ile hibir benzerlii bulunmad ve ok kk bir msiki risalesinden ibaret olduu grlmektedir. Abdlkdir-i Mergnin eserlerinde bulunan snrl bilgiler, an kaynaklarnda grlen mphem ifadeler, devletah- Semerkandi, Muinddin Muhammed sfizari, Gyaseddin Muhammed Handmir gibi sonraki melliflere ait eserlerde rastlanan yetersiz bilgiler, hakknda incelemeler yapm olan M. Ali Terbiyyet, Rauf Yekta, Henry George Farmer gibi baz aratrclar baz yersiz yorumlara sevk etmitir. Bu yanllklarn dzeltilmesiyle onun hayat ve sanat hakknda daha fazla bilgi sahibi olmak, yeni kaynaklarn bulunmas ile mmkn olabilecektir. Yazm, bu byk sanatkarn arzhaldeki son cmlesiyle bitiriyorum: Ama bu kulun besteleri kyamete kadar dnyada yadigr kalacaktr.32 1 Meraga o dnemde, 1340-1431 yllar arasnda hkm sren Celayirliler Devleti snrlar

iinde bulunuyordu. 2 Sekizinci karn- hicri evastnda dnyaya gelmitir (Rauf Yekta, Esatiz-i Elhan. Adet: 2.

Hace Abdlkdir Merg, stanbul 1318, s. 101; XIV. asrn ortasna doru Azerbaycanda Meragada domutur (H. G. Farmer, Abdlkadir, slm Ansiklopedisi, c. I, s. 83). 3 Muhammed Ali Terbiyyet, Danimendan- Azerbaycan, Tahran 1314 h s. 258.

1597

4 5 6 7 8 vr. 40b. 9

Abdlkdir-i Merg, erh-i edvar (nr. Taki Bini), Tahran 1991, s. 393. Gyaseddin Muhammed Handmir, Habibs-siyen, Tahran 1362 h, c. IV, s. 3. Terbiyyet, Danimendan, s. 258. Ruen Ferit Kam, Meragal Hoca Abdlkdir, Radyo Dergisi, Ankara (1943), sy. 17, s. 4. Merg, erh-i Kitabl Edvar, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, III. Ahmed, nr. 3470,

Abdlkdir-i Merg, Makasdl-elhan, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3656, vr. 86a-87a;

a. Mlf., Camiul-elhan, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3644, vr. 59b-60b; a. Mlef., Risale-i Fevaid-i Aere, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3651/II, vr. 91a-92b. 10 11 12 13 14 15 16 Nuri zcan Abdlkdir-i Merg, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. I, s. 242. Merg, erh-i Kitabl Edvar, TSMK., vr. 41a. Murat Bardak, Maragal Abdlkdir, stanbul 1996, s. 31. Merg, ehr-i Kitabl-Edvar, TSMK., vr. 41a. Hammer, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, stanbul 13289, c. II, s. 27. Terbiyyet, Danimendan, s. 260-261. Niann metni iin bkz. Makasdul-elhan, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, revan, nr.

1726, vr. 77b-78a; Niann Farsa metni nce Rauf Yekta Bey tarafndan yaymlanmtr (bkz. Esatiz, s. 106-109). Daha sonra Murat Bardaknn sadece Trke tercmesini nerettii nian (bkz. Timurun A. Mergye Verdii Nian, Msiki Mecmuas, stanbul (1980) sy. 373, s. 4-7), ayn yazarn bir aratrmasnda (Maragal Abdlkdir, s. 162-167) da ayetlerin sadece numaralar belirtilerek Farsa metin ile birlikte Trke tercmesi yaymlanmtr. 17 18 19 Handmir, Habibs-siyer, c. IV, s. 14. Rauf Yekta, Esatiz, s. 106. Nuri zcan, ad geen makale, s. 242-243. Ayrca bkz. Ahad Arpad, Abdlkdir Merg,

Kk Trk-slm Ansiklopedisi, stanbul 1974, Fas: I, s. 26. 20 Bkz. erh-i Kitabl Edvar, TSMK., vr. 40b-41b A. Mergnin erh-i kitabl Edvarnn

sadece bir nshasnda bulunan Arzhal, Trkiyede ilk nce M. Kemal zergin tarafndan Farsa

1598

metnin orijinali yannda yeniden dizilip ok ksa blmler halinde Trke zeti verilmek suretiyle neredilmitir (Hace Abdlkdir Maraginin Manzum Bir Arzhali, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s. 131-156. Daha sonra Murat Bardak tarafndan Trke tercmesiyle birlikte bir yaprann fotokopisi de verilerek yaymlanmtr (Bir 15. Yzyl Bestecisiyle lgili Belgeler: I. Maragal Abdlkdirin otobiyografisi, Tarih ve Toplum, stanbul 1985, sy. 23, s. 17-20). Arzhal ayrca ayn yazarn yukarda sz edilen aratrmasnda (Maragal Abdlkdir) orijinal metniyle birlikte Trke tercmesi de verilerek neredilmi, eser ierisinde yer yer kaynak olarak da bavurulmutur. 21 Hace Abdlkdirin hayat hakknda ki kaynaklarn yetersizlii gz nne alndnda bu

arzhal nemli bir kaynak olarak deerlendirilmelidir. 22 Mneccimba Ahmed Dede, Sahaifl-Ahbar (Mneccimba Tarihi), stanbul 1285, c. III,

s. 57: Bu eserde h. 838 yl zikrediliyor. Ayrca Muhiddin Muhammed sfizari, eserinde bu salgnn 6 ubat-12 Haziran 1435 tarihleri arasnda devam ettiini ifade ediyor (Ravzatl-Cennat fi Evsaf- Medeniyyet-i Herat, Tahran 1339 h, C. II, s. 92). 23 96b-98b. 24 25 Trke bir gazelinin metni iin bkz. Murat Bardak, Maragal Abdlkdir, s. 135. Risale-i Fevaid-i Aere, a.g.nsha, vr. 107b-108a. Ayrca bu saz hakkndaki aklayc Bir rnei iin bkz. Risale-i Fevaid-i Aere, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3651/II, vr.

bilgiler iin bkz. Bardak, Maragal Abdlkdir, s. 108-111. 26 27 Risale-i Revaid-i Aere, a.g.nsha, vr. 108b; Bardak, Maragal Abdlkdir, s. 113-114. Risale-i Fevaid-i Aere, a.g.nsha, vr. 105b; Camil-elhan, Nuruosmaniye Ktphanesi,

nr. 3644, vr. 48b-49a. 28 Risale-i Fevaid-i Aere, a.g.nsha, vr. 106a-106b; Camil-elhan, Nuruosmaniye

Ktphanesi, nr. 3644, vr. 49b. 29 Eser hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Nuri zcan, Camil-elhan, TDVA., c. VII, s. 107-108

Abbas el-Azzavi, Musikal Irakyye fi Ahdil-Mool vet-Trkman, Badat 1951, s. 56. 30 Bkz. Eski Trk Msikisine dair Tarihi Tetebbular, I: Kkler, Milli Tetebbular Mecmuas,

stanbul (1331), sy. 3, s. 460. 31 H. G. Farmer, Abdlkdir, slm Ansiklopedisi, c. 1, s. 84; Ylmaz ztnu, Abdlkadir

Merg, Ankara 1988, s. 59-60; M. Kemal zergin Armaan, s. 133. 32 erh-i Kitabl-Edvar, TSMK., vr. 41b.

1599

1600

Trk Mziinde Kullanlan Karamahmutolu [s.905-918]

Notalama

Sistemleri

Glay

stanbul Teknik niversitesi Devlet Konservatuvar / Trkiye ok eski alardan beri insanlarn, mzik ezgilerini hatrlamak, hatt kendilerinden sonraki nesillere aktarabilmek iin yazmak ihtiyac duyarak, en ilkel ekilleriyle de olsa bir nota yazs oluturduklar bilinmektedir. Bir baka deyile notalama sistemlerinin gemileri, en az ilk yazlar ve alfabe rnekleri kadar eskiye dayanmaktadr. Nota, szlk anlam iaret, marka olan, Latince kkenli bir kelimedir. Mzikte ise herhangi bir mzikal sesi yazl olarak ifde etmek amac ile kullanlm olan hece, harf ya da eitli ekillerden olumu iaretlere nota ad verilmitir. 1 Gnmzde notalama sistemlerinin gemilerinin de en az alfabeler kadar eski olduu artk bilinmektedir. Nota yazmada denenen ilk yol, szlerin yazld harflerin zerine sesleri hatrlatc nitelikteki baz iaretlerin konulmasdr. Bu tr iaretlere Smer tabletleri ile eski Yunan yaztlarnda rastlanr.2 M.. VI. yzylda mzik zerine yazlm Yunanca kitaplardan daha nceleri, Yakn Douda bir mzik yazs oluturulmutu. Yunanllar biri vokal, dieri enstrmantal olmak zere iki notalama sistemi kullanmlardr. Szl paralarda her hecenin zerine, sesin yksekliini belirten bir harf yazarlar, sesin sresini ise harfin zerine konulan zel bir iaretle gsterirlerdi.3 Batda, balangcndan bu yana, ekil bakmndan belli bal iki tr notalama mevcuttur: Alfabetik notalama ve aret notalamas. Alfabetik notada sesleri ifde etmek iin harfler kullanlmakta, aret notasnda ise; bu grevi eitli ekiller stlenmektedir. Bunlarn birincisi Eski Yunan ve Latin kuramlarn yeniden ele alan kuramclarn kullanm olduu nota eididir. Dieri ise; gnmze dek kullanlagelen porteli notann kkenini oluturacak olan nota eididir. lk neuma rneklerine Kitb- Mukaddes metinlerinde rastlanr.4 Bunlar, yorumcu tarafndan bilindii kabul edilerek, notalarn ses yksekliini ve mzik cmlelerinin ritmini kesin olarak gstermeyen; sadece yorumcunun hafzasn tazelemeye yarayan hatrlatc birer iaret grevini stlenmekte idiler. Daha sonralar bu basit iaretlerin says gereksinime gre artm ve sesin yksekliine bal olarak sayfa zerinde aaya ya da yukarya konmaya balanmtr (diastematik- aralkl notalama). Zamanla notalarn adlandrlmasn salayan izgiler de bu iaretlere eklenmi ve gnmz sistemine ulalmtr.5 M.. V. yzyldan nce Yunanistanda kullanlmaya balayan Yunan notas da dier antik notalar gibi bir harf notasyd yani sesler harflerle gsteriliyordu (Fr. notation alphabetique). Bizans notas ise; olduka karmak bir sistemden olumakta idi. Ortaa (476-1453) Hristiyan leminde kullanlm olan pek yaygn bir notalama yntemi de; sreleri belirtmek konusunda yetersiz kalan Gregorien neumatik6 nota yazsyd. Mzikte l kavram ancak Ortaan sonuna doru oturmaya balam ve bylece nota, bir mzisyenin nceden bilmedii bir mzik parasn icr edebilmesi iin tek bana yeterli bir hle dnmtr.

1601

Gktrklerin, Gktrk alfabesine dayanan bir nota yazsnn olup olmad, bugn tamamen mehl bir konudur. Eski alar bir yana M.S. VIII. ile IX. yzyllarda, Uygur (Dokuz Ouzlar) msksi hakknda bile, bu msknin yaps zerinde konuabilecek lde bir bilgi elimizde imdilik bulunmamaktadr. Hlbuki, Uygurlarn sahip olduklar ileri kltr ve medeniyetlerinin yan sra, ok ileri ve yksek seviyede bir mskye, hatt mkemmel bir nota yazsna da mlik bulunduklar bilinmektedir.7 745te Gktrklerin yerine Byk Trk Hkanlna geen Uygurlarn, bir ok hkannn Mani8 dininden olduklar bilinmektedir, bu durumda Trklerin Dou Trkistanda Mani nota yazsn kullandklar muhakkaktr.9 slmiyetin kabulnden sonraki dnemlerde ise; Trkler, mterek slm Medeniyetinin ebced notasn kullanmlardr. Mslman mzisyenler, daha IX. yzylda, bir notalama sistemine sahiplerdi.10 slm dnyasna ait, bilinen bu ilk nota yazs, ebced harflerinden yararlanlarak oluturulmu Ebced Notasdr. Ebced notasnn kkeni ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla beraber, bu nota ile yazlm bir eserin yer ald en eski belge IX. yzylda Arap mzik kuramcs El-Kind nin (790-874) Risle f Hubri Telifil-Elhan adl kitabdr. Maamfih Araplarn Kindden nce de nota kullandklar tahmin edilebilir.11 Kindden sonra, pratik olarak mzik icrsnda olmasa bile kuramsal aklamalar iin pekok Mslman mzikbilimcilerinin yannda Trk mzik kuramclar ve dnrlerinin de harf notasna dayal ebced alfabesine dayanan notalama yntemini aynen yahut yeni dzenlemelerle gelitirmeye alarak kullandklar bilinmelktedir: Farb (872-650), Safiyuddn Urmev (1228?-1294), Abdlkadir Merg (1360?-1435), Ny Osman Dede (.? 1730), Nsr Abdlbki Dede (.1821) gibi. Osmanl Devleti zamannda da Trk Mzii eserlerini notaya dkebilmek iin ebced notasnn hricinde gelitirilmi, farkl notalama metotlarnn denendiine hit olmaktayz. Ali Ufk Beyin, Kantemirolunun, Hamparsum Limonciyann uyguladklar notalar bunlara bir rnek tekil ederler. Daha sonra Osmanl Devleti iinde balayan yeniden yaplanma amacna ynelik modernleme hareketlerine uygun olarak, Sultan II. Mahmud Dneminde Muzka-y Hmyndaki rencilere ders vermek amacyla yurt dndan getirtilen yabanc mzik retmenlerinin araclyla bat porteli notas Trk Mziinde kullanlmaya balar. XX. yzyln banda kurulan Drl Elhandakiler de porteli bat notasn aynen almlar, ancak notann soldan saa kullanlmasna ramen gfteler Osmanlca olduu iin sadan sola doru, hecelere blnerek yazlmtr. Ancak zerinde Trk Mziindeki zengin ses yelpzesini gsterebilecek bir yeniden dzenleme henz yaplmad iin bu nota mziimizi ifde etmek konusunda eksik kalr. Hseyin Sadettin Arel, Suphi Ezgi, Rauf Yekta, Ali Rfat aatay bu eksiklii fark ederek gidermeye almlardr. Gnmze ulaabildii kadar ile Trklerin tarih boyunca kullanm olduklar notalama sistemleri incelendiinde daha ok alfabetik harf notasnn kullanlm olduu dikkat ekmektedir. Ebced Notas

1602

Ebced: Arap alfabesinin ilk tertibi ve harflerinin tad say deerlerine dayanan hesap bir sistemi. Ebced aslnda alfabedeki harflerin kolaylkla hatrda tutulmasn salamak iin eski dnemlerde gelitirilmi bir forml olup gerekte bir anlam bulunmayan kelimelerinin ilki ebced (abucad, ebuced) eklinde okunduu iin bu adla anlmtr. Bu formlde yer alan kelimeler unlardr: Ebced, Hevvez, Hutt, Kelemen, Safes, Karaet, Sehaz, Daza. Trkede bu tertibin son kelimesi, ayr bir rakam deerine sahip olmayan lmelif ile bitirilerek dazlen eklinde sylenmektedir.12 Ebced sistemi slm dnyasnda zellikle tasavvuf, astronomi, astroloji, edebiyat, mimr alanlaryla; cifr (cefr) ve vekfe ait konular geni anlamda iine alan havs ilminde (bn Haldn, II. 1194 vd.), ayrca sihir ve byclkte kullanlmtr.13 Mslman mzik kuramclar ile bestekr ve mzisyenlerin, Sistemci okul ncesi dnemlerden kalma msk rislelerinde eser kaydetmek amacyla olmasa bile, bir ses sistemini aklamak iin bu notadan faydalandklar14 bilinmektedir. Ebced Notas ad verilen bu sistemde, birletirilmi ya da tek bana kullanlan Arap harfleri, belirli sesleri temsil etmekte kullanlmtr. Notalarn sreleri ise, harflerin altna konulan rakamlar araclyla belirtilir. Sistemini oluturan ve perdeleri gstermek amac ile belirlenen notalar ifde etmek zere ebced alfabesindeki harflerin kullanlmas nedeniyle, bu nota yazsna (gnmzde) ebced notas ad verilmitir. Ebced notasnda dikkat edilecek nokta: Bugnk Trk mzii notasndan farkl olarak ebced notasnda bir tane mcennep deerinin bulunduu; gnmzde olduu gibi Byk mcennep ve Kk mcennep eklinde ikiye ayrlmaddr. Oysa Trk mziinde bugn bir tanini (tam aralk) ierisinde, bakiyyeden sonra bir kk mcennep, bir byk mcennebin olduu varsaylmaktadr.15 Ebced notasnda sreler ou kez detayl bir ekilde yazlmadndan, gnmz notasna eviriminde glklerle karlatrlmaktadr. Ebced notas ile ilgili dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da gnmz porteli notasna evirisi yaplrken Elifi16 hangi nota ile gstermenin gerektiidir. Kullanld dnemlerde Diapazon Las olmad iin, bu bilinmemektedir. Batl mzik kuramclar; Elifi bugnk Sol notasna karlk olarak gstermektedirler. Onlar tkip eden gnmzdeki ada Arap ve ranllar da Elifi; Yegh olarak kabul etmektedirler. Ebced notasndaki Elif Trk mziindeki Yeghn karl gibi dnlmekte, bazen Hseyn Arana da karlk gelebilmektedir. Ancak uluslararas kabul edilen anlay, ebced notasndaki Elifin bat notasndaki Sol perdesi olduudur. Ebced notas, daha ok eski Mslman mzik nazariyatlar tarafndan kaleme alnan, mzik nazariyat kitaplarnda mevcut ve tavsiye edilen ses sistemini aklamak, enstrmanlarn akort dzenleri hakknda bilgi vermek ve rnekler sunmak amacyla kullanlmtr. Mzisyenler tarafndan pek rabet grmemi olduu iin daha ok mzik teorisinin anlatld kuram kitaplarnda kalmtr. Ebced notalama sistemi; Farb (872-950), Urmiyyeli Safiyddn Abdlmmin (1228?-1294), Abdlkadir Merg (1360?-1435), eyh Nay Osman Dede (. 1729), eyh Abdlbki Nsr Dede (. 1821) gibi nl Trk mzik kuramclar tarafndan baz deiiklikler uygulanarak kullanlm, ancak bu

1603

deiik seslerin karlklarnda baka harflerin gsterilmesi biiminde olmu,17 bu notalama sisteminin ana kurallar zerinde oynama yaplmamtr. Aslnda yukarda ad geen isimlere dikkat edilirse, bu notay kullanan ve gelitirenlerin hepsinin de mzii bir bilim olarak inceledikleri, mzik kuram ile ilgili pek ok eser yazdklar grlecektir. Essen Arap ebced notasnn mskinaslar, icrclar tarafndan bilinmedii, hi olmazsa kullanlmad, bilginlere ve filozoflara mahss olduu muhakkaktr.18 Ebced notasnn kkeni ile ilgili elimizde kesin bir bilgi olmamakla birlikte, gnmzde bilinen ve zamanmza dek gelebilen ebced notas ile yazlm bir mzik eserinin yer ald en eski belge, IX. yzylda bir Arap nazariyats olan El-Kind (790-894) tarafndan kaleme alnm Risle f Hubri Telfil-Elhndr. Fakat bugn, Araplarn Kindden ok nceleri de buna benzer bir notalama sistemini kullandklar tahmin edilmektedir. Kindnin yabanc medeniyetlere ilgisi gz nne alnrsa, Yunan alfabe notasndan ilhm alarak Arap harfleri ile bir ebced nota yazm sistemi oluturduu dnlebilir. Yakn Dounun, Yunan notasnn da kkeni olan baka nota yazlarndan, rnein Sryn nota yazm sisteminden yararlanm olabilecei de (Ylmaz ztuna) akla gelen baka bir dncedir. Kindden sonra da ebced notas, slm lemine mensp mzikbilimciler tarafndan tatbk mskde deil fakat ilm eserlerde kullanlmtr.19 Kindnin uygulad ebced notas, kendisine ait olan Risle f Khubr Telfil-Elhnda mevcuttur. Bu eserin bir sayfasnn fotokopisini George Farmer (British Museum, Or. 2.361) yaynlanmtr.20 Kind alfabenin ilk 12 harfini kromatik denebilecek bir dizi ierisinde kullanm, ancak Yunan notasndaki uygulamadan farkl olarak, her sekizlide sesleri gstermek iin ayn harflere yer vermi, sesler arasndaki oktav farkllklarn nota zerinde belirtmemitir. Farb X.yzylda, Abun Nsr Muhammed ibn Muhammed ibn Tarkan ibn Uzlug al Farb (872-950), knyesinden de anlalaca gibi Trk soyundan gelen, nl slm bilgini ve mzikbilimci (mzikolog) Mullim-i Sn (kinci retmen) diye anlr ebced notasn bilmekte idi. Elifin Do, Cmin Re, Bnn Re olduuna dir bilgilere aklamalarnda yer vermitir. Eseri Kitbul-Msk al-Kebr (Byk Mzik Kitab)dir. Ancak Farb, Trk-slm mziinden ok Yunan mzik teorisiyle ilgilenmitir. Farb de, dizideki basamaklar, harfleri alfabedeki srasna gre kullanarak gstermitir. Farbnin dzenledii nota yazs daha ok bir tabulaturay andrmaktadr. Yani kulland harfler, sesleri ifde etmek yerine daha ok alnan enstrmanda hangi parmaklarn kullanlmas gerektiini gstermektedir. [Kindi, - 874 Risle f Khubr Telfil Elhndan bir sayfa] Urmiyyeli Safiyuddn

1604

Safiyuddin Abdlmmin bin Yusuf bin Fhir El-Urmev (Urmiyyeli/Urumiyyeli Safiyuddin Abdlmmin), 1216 ylnda ran Azerbaycannda, bugn Rziye olarak bilinen, Urmiyye (Urumiyye) ehrinde dnyaya gelmitir. Edvr yazar olan ve Badata giderek, buradaki dnemin en nemli bilim merkezlerinden birisi olarak kabul edilen Muntasriye Medresesinde sk bir renim gren Safiyuddin Urmev, kendisinden nceki mzik nazariyatlarndan farkl olarak ayn zamanda iyi bir ud (ud icrcs) olduu bilinmektedir. Mzik nazariyat ile uramasndan dolay slm bilginlerinin en nls olarak tannan ve bir sekizlinin (oktavn) 17 arala blnmesini, bir sistem dhilinde ilk anlatan kii olmas nedeni ile Sistemci okulun kurucusu kabul edilen Safddin Abdlmmin ibn Fhr al-Urmev al Bagddnin (1228?- 1294), kaleme ald Kitbul Edvrnda, bu notalama, bugn elimizde olan Trk Mzii eserlerinin en eskisi olarak kabul edilmektedir ve Safiyuddnin 1293te ld bilindii iin, eldeki bu notann Erturul Gazi zamanna (1235- 1281) ait olduu dnlmektedir. Bu eserin bir fotokopisini Farmer,21 kitabnda (bknz: A History Of Arabian Music, Henry George Farmer, sayfa: 202-203) yaymlam ve Baron dErglanger,22 bugnk notaya evirmitir. [Safiyuddn Abdlmmin Urmev- Kitbul-Edvr dan bir sayfa] Bu sistemin yeghtan tiz hseynye kadar uzand grlmektedir. ki sekizliden bir ses fazladr. Dier seslerin makamlara gre, seslendiren kii tarafndan tyin edilmesi gerektii anlalmaktadr. lk kez Urmevnin kullanm olmas bakmndan, Arapada Sllem denilen ve bir oktav (sekizliyi) 17 sese blmek sretiyle elde edilen bu ses sisteminin kendisi tarafndan icd edildii kabul edilmektedir. Safiyuddn Kindden farkl olarak dizideki her sesi gstermek iin ayr harf gruplar kullanmtr. Yani sekizli farkllklar Safiyuddnin notalama sisteminde gsterilmitir. Bunun iin dizide yer alan ilk on sesi gstermek iin belirlemi olduu harflerin bana, bir sonraki on sesi gstermek iin Ye harfini, daha sonraki on ses iin yine ilk harflerin nne bir Kef z harfini, en sonda yer alan on ses iin de yine ilk sradaki harflerin bana bir Lm | harfini eklemitir (Tablo 1). Tablo 1: Sayfiyuddinin kullanm olduu Ebced Notas ) A (elif) Rast z + B (Be) r 2z 9 F ` YT (Ye-T) Nm ehnz

K (Kef) ehnz ~z KA (Kef-Elif) Muhayyer

KB (Kef-Be) Snble KC (Kef-Cm) Tz Segh KD (Kef-Dl) Tz Bselik

C (Cm) Zengle <z D (Dl) Dgh Gz

1605

h (He) Krd z

Kh (Kef-H) Tiz argh

KV (Kef-Vv) Tz Sab Mz KZ (Kef-Ze) Tiz Uzzl

V (Vv) Segh Z (Ze) Bselik Az `z |

KH (Kef-H) Tiz Nev KT (Kef-T) Tiz Bayt L (Lm) Tiz Hisar LA (Lm-Elif) Tiz

H (H) argh

T (T) Hseyni Sab .} LB (Lm-Be) Tiz Acem LC (Lm-Be) Tiz Evc G} LD (Lm-Dl) Tiz

Y (Ye) Uzzl <}

YA (Ye-Elif) Nev YB (Ye-Be) Bayt YC (Ye-Cm) Hisar }

Mhr

Lh (Lm-He) Tiz

YD (Ye-Dl) Hseyn Gerdniye Yh (Ye-He) Acem YV (Ye-Vv) Evc

YZ (Ye-Ze) Mhr

YH (Ye-H) Gerdniye

Maragal Abdlkdir

1606

XIII. ve XV. yzyllar arasnda kalan bu parlak devirde, yaam olan Abdlkadir Mergin (Maragal Abdlkadir), Kenzl Elhn (Nameler Haznesi) adn verdii, batan baa nota yazs ile dolu bir nota mecmuas yazm olduu bilinmektedir. XIV. yzyln ortalarnda Gney Azerbaycann Meraga kentinde doan ve doum tarihi kesin olarak bilinmeyen fakat 1350 ile 1360 yllar arasnda bir tarih olduu dnlen Abdlkadir Merg de eserlerini tespt iin ebced notas kullanan mzikbilimcilerden birisidir. Ancak yaad zamandaki mzisyenlerin notaya pek rabet etmemeleri nedeniyle, gnmzde bu eserin yeri tam olarak bilinememektedir. Zir mzik icrclar tarafndan kullanlmayan bu tip eserler, zamannda oaltlmamlardr. Abdlkadirin ilk genlik yllar hakknda pek birey bilinmemekle birlikte, ancak 10-15 yl sonrasn aydnlatan belge ve kaytlardan, gen yanda hakl bir hret yapt ve o dnemin geleneklerine uyarak, hkm sren devlet sahiplerine kapland, yaamnn daha ileriki yllarnn saraylarda getii, Celyirlilerden sonra Timur ve Timuroullarnn yannda23 getii, Timuroullarnn da mziklerini yazmak iin ebced notasn kullandklar anlalmaktadr. Hseyin Sadettin Arel (1880-1955), Trk Msksi Kimindir ismini verdii kitabnda, Abdlkadir Mergnin kendisine ait eserlerinde, notalarla dopdolu olduunu aklad, Kenzl Elhn adl byk bir kitaptan bahsettiini ifde etmitir. (bknz: A.g.e., s. 87) Hseyin Sadettin Arel, kitabnn ayn sayfasnda; Kutbddn-i irznin kullanm olduu nota hakknda da unlar yazmtr: Kutbddn-i irz de Drret-t Tc isimli ansiklopedik eserinin msk ksm htimesine eski nota yazsnn kendi tarafndan tekml ettirilmi ekliyle uzunca bir lhnin notasn koymutur (Ayasofya Ktphanesinin 2405 numarasnda mukayyet nshaya baknz). Kutb- Ny Osman Dede Daha sonralar Kutb- Nay Osman Dede (1652?-1730?) tarafndan bir nota yazm sistemi gelitirilmitir. Bu notalama sisteminin, mzie son derece merakl olan ve nem veren Sultan II. Mustafa Devrinde (1695-1703) yaplm olabilecei dnlmektedir. Ny Osman Dedenin notas da dierlerinde olduu gibi Yeghtan balamakta ve Tiz Hseynde bitmektedir. Yegh- Nev perdeleri arasnda bulunan ilk sekizlide 15, Nev- Tiz Nev perdeleri arasnda kalan ikinci sekizlide ise 17 ses bulunmaktadr. Arap alfabesindaki harflerden olumu dier nota yazm sistemlerinde harfler noktal olarak kullanlmadklar hlde, Nay Osman Dede gelitirdii notalama sisteminde bu harfleri ierdikleri noktalar ile birlikte kullanmtr (Tablo-2). Tablo 2: Yegh Ar Kutb- Nay Osman Dedenin kulland Ebced notasn oluturan perdeler - He Nev - Nn

- n r (Nm Hisr) - Vv (Ba taraf uzatlm)

1607

Acem Arn Irak - Kaf Gevet

- Aynn ba Hseyn

Hisr - Ha-Sd-Re - Ha

- n-Te

Acem- Ayn - Vv

Rast - Re Evc Zengle Dgh

- Zr (Ze-Ye-Re) Mhr - Dl Gerdniye - Kef-Re - n (He-e)

- M (Mim-Elif)

Krd - Kef-Vv ehnz Segh Bselik rgh

- Sn Muhayyer - Mim-Re - Be Snble - C (Cim-Elif) - Lm-He Tiz Segh *- Sn (st izgili)

Sab (Nm Hicz) - Cm-Nn(noktasz) Tiz Bseliik - Be (st izgili) Hicz - Ze Tiz rgh - Cm-Elif (st izgili).. (*) Tiz Segh perdesinden itibaren bu ekilde, 1 oktav (sekizli) pestte yer alan perdeleri

gsteren harflerin zerine bir izgi izilerek, tiz olduklar belirtilmitir. Abdlbk Nsr Dede Daha sonralar ayn zamanda Nay Osman Dedenin de torunu olan, Mevlev, neyzen, ir, bestekr ve mzikbilimci olan eyh Abdlbk Nsr Dede, Yenikap Mevlevhanesi eyhi, Ktahyal Ebbekir Dede Efendinin (1705-1775) olu olarak 1765 ylnda, stanbulda dnyaya gelmi ve btn hayat Yenikap Mevlevhanesinde gemitir. Eitimiyle ilk olarak babas ilgilenmi, babasnn lmnden sonra Trk mziinin en byk stdlarndan biri saylan smil Dedenin yetimesinde byk katks bulunan, Yenikap Mevlevhanesi eyhi olan aabeyi Ali Nutk Dede Efendinin (17621804) yanna gitmitir. Aabeyinin kardei Abdlbkinin eitimi de nemli bir pay ve etkisi olduu muhakkaktr.24 III. Selim zamannda, bizzat pdiahn da ncln yapm olduu Yenilik Akmna uyarak mzikte yeni makamlar ve bileimler yapmak, usller dzenlemek isteyen mzisyenlerin arasnda katlmaktan kendini alamayan25 Abdlbki Nsr Dede; kendisinin yapm olduu be adet yeni makam (Dilviz, Ruh-efz, Glrh, Dildr, Hisar-Krd) ve yine kendisine ait 22 zamanl irn adn verdii bir usl, Tedkk Tahkk (nceleme ve Gerei Aratma) balkl rislesinde aklamtr.

1608

Abdlbk Nsr Dede; Tahrriyye adl eserinde, zerinde birtakm yeni dzenlemeler yapmakla gelitirmi olduu ebced notas hakknda bilgi vererek drt eseri ebced notalama sistemi ile notaya almtr. Bu drt eserden bir tanesi, III. Selimin, kendi buluu olan Sz-i Dilr makamnda besteledii, Mevln Celleddn Rmye ait ve III. selmnn balang szlerini: Mutrba esrr- mr bz g Kssa-y can-fezr bz g beyitinin oluturduu Mevlev ynidir.26 Abdlbk Nsr Dedenin uygulad ebced notasnda; Yegh perdesi ile Nev perdesi arasnda bulunan ilk sekizlide onsekiz, Nev perdesinden Tiz Nevya kadar olan ikinci sekizlide ise on yedi ses yer almaktadr. Bu notalama sisteminde de, daha ncekilerde kullanlan eitli sistemlerde olduu gibi Yegh-Tiz Hseyn perdeleri arasnda belirlenen iki oktavlk (sekizli) bir ses sahas esas alnmtr. Tablo 3: Yegh Abdlbki Nsr Dedenin kullanm olduu Ebced notasndaki perdeler - Elif Dgh- Ye-Elif Hseyn - Kef-Elif

Tiz rgh -Lm-Elif Pest Bayt - Noktasz Be Krd- Ye-Be Acem - Kef-Be Tiz Sab -Lm-Elif

Pest Hisr - Dl Segh - Ye-Cm Evc - Kef-CmTiz Hicz Lm-Cim Arn -Ayn Bselik - Ye-Dl Mhr rgh - Ye-He - Kef-Dl Tiz Nev Gerdniye-Kef-He -Lm-Dl Tiz Byt -Lm-He

Acem Arn-He Irak

-Vv Sab - Ye-Vv ehnz - Kef-Vv Tiz Hisr - Ze Hicz - Ye-Ze

-Lm-Vv Tiz Hseyn-Lm-Ze

Gevet

Muhayyer - Kef-Ze

Rast -H Nev - H Snble - Kef-H r - T Zengle Bayt - Ye-T -Ye Hisr - Kef Tiz Segh-Kef-T Tiz Bselik - Lm

Abdlbk Nsr Dede, nota yazm sisteminde yeralan ilk on perdeyi gstermek iin: Sras ile Elif, Be (noktasz), Dl, Ayn, He, Vv, Ze, H, T, Ye harflerini kullanm, daha sonra gelen on perde

1609

iin ise, bunlarn bana bir Ye harfi eklemitir. rnein; Yeghn Elif, Yeghtan on perde sonra gelen Dghn Ye-Elifle gsterilmesi gibi. Daha sonraki on perdeyi ise yine ilk on harfin bana Kef harfini getirerek, en sona kalan ve Tiz Hseynye dek olan perdeleri ise; balarna Lm harfi getirerek tespt etmitir. (Bknz. Tablo-3) Ayrca; Tiz Hseyn perdesinden sonra yer alan dier tiz perdeler, bir oktav (sekizli) pestte mevcut bulunanlara, 2 rakam eklenmek sretiyle gsterilebilmektedir. Kantemirolu Notas Dimitrie Cantemir- Kantemirolu Ali Ufkden yaklak 50 yl kadar sonra Romen asll olan, Tatar oluunu iddia eden Kantemirolu karmza kmaktadr. Romenlerin Dimitrie Cantemir, Batllarn Demetrius Cantemir olarak tand, Nay Osman Dede ile ayn zaman dilimi ierisinde yaam olan, Trkler tarafndan Kantemirolu adyla bilinen ve anlan kiinin gelitirdii bir nota yazm sistemidir. Kantemirolu 1673te, Bodann bakenti Yata dnyaya gelmitir. Babas Bodan Beylerinden olan Kantemirolu, kk yata Latince, Yunanca ve Slovence renmitir.27 renimi iin stanbula gelerek drt sene kalm ve Trke, Arapa, Farsa yannda, ayrca Tanbr Angeliden de tanbur dersleri almtr. 1963 ylnda birka ay gibi ksa bir sre Bodan Beylii yaptktan sonra, tekrar stanbula gelmitir. Daha sonra 1700lerin banda Bodan Voyvodalna atanan Kantemirolu; Rus ar I. Pedronun Osmanl Devletine sava amas zerine, kendi vatann bamszlna kavuturmak hayliyle Ruslarla mttefk olmutur. Ancak Ruslar Prutta yenilgiye uraynca da Rusyaya snmak zorunda kalmtr. Moskovaya yerleen Kantemiroluna ksa bir sre sonra, ar I. Pedro tarafndan Prens nvn vermitir. Daha sonra I. Pedronun istei zerine rana sefer am, yaklak bir yl sonra da lmtr. Hem Dou hem de Bat kltrn kapsayan geni bir birikime sahip olan Kantemirolu, pek ok kitaba imza atmtr. Bunlardan en nemlileri, ilk Osmanl Tarihi rneklerinden birisi saylabilecek nitelikteki, Ortaa Latincesi ile yazd kitab Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi (Historia Incrementa Atque Decrementa Aulae Othomanicae: 1714-1716), dieri ise; ksaca Kantemirolu Edvr diye bilinen ve Osmanl Pdiah III. Ahmede sunulan Kitbu lmil-Msk l Vechil-Hurfat (Mzii Triflerle Tesbt ve cr lminin Kitab) balkl kitabdr. Edvrnn birinci blmnde makamlardan, usllerden ve ses sisteminden bahsetmi, bunlar hakknda tesptlerde ve aklamalarda bulunmu, ikinci blmde ise; XVI- XVII. yzyllara ait pek ok Trk Mzii eserini rnek olarak notaya aktarmtr. Kantemirolunun notalama sisteminde izledii yol konusunda Prof. Yaln Tura u yorumu yapmaktadr:28 Kantemirolu, mzik nazariyatna, allmn ok farkl yaklayor ve zellikle Safiyuddinden sonra yaygnlaan, drtl ve beli bileimlerinden oluan fakat balangc ve biti yeri pek belli

1610

olmayan dizileri, bunlarn sitemdeki 17 basamaa grmlerini anlatmak yerine; makamlar perdelere gre snflandrp, balangc, gezinme alan, basamaklar, genilemeleri ve son duraklar belirtilen ezgi hareketleri eklinde tanmlama, seyirlerini bildirme yolunu seiyor, Kantemirolundan yzyl kadar sonra, mzik nazariyatna ilgi duyan ve bu konuda gerei inceleyip doruyu aratrarak rendiklerini bir kitapkta toplamaya kalkan Nsr Abdlbki Dedenin de, eski edvr yazarlarnn yolundan ayrldn, Kantemirolununkine benzer bir yolu tercih ettiini gryoruz. Kantemirolu perdeleri Arap harfleriyle yazlm isimlerinin ba harflerini kullanarak yahut bu isimlerde yer alan harflerin bileiminden yararlanarak, gstermeye dayal bir notalama sistemi gelitirmi, bu yolla 348 para perev ve saz semisini notaya almtr. Kitapta yer alan eserlerin ierisinde kendisine ait besteler de bulunmaktadr. Kantemirolunun kullanm olduu nota yazm sistemi harf notas zelliini tamaktadr. Yaad dnemde Osmanl alfabesinde kullanlmakta olan Arap harflerinden yararland iin, pekok kii tarafndan bu notalama sisteminin yine Arap alfabesinden olumu baka bir alfabe sistemi olan ebced alfabesine benzetilerek; bir ebced notas eidi olduu ileri srlmtr. Gnmzde bile hl byle zanneden kiiler mevcut olmakla birlikte; Kantemirolunun uygulad notalama sisteminin ebced notas deildir. Kantemirolu notas incelendiinde, perdelerin isimlerinin hatrlanacak ekilde harflerin kullanlarak, tatbki kolay bir notalama sistemi gelitirmek istendii grlr. Baz perdeler ba harfleri ile (rnein; Dgh perdesini ifde etmek iin Dl harfinin kullanlmas), ilk ya da son heceleriyle (rnein; Mhr perdesi, ilk hecesindeki M yani Mim-Elif ile gsterilmitir), bazlar ise perde ismi telffz edilirken, vurgunun dikkat ektii ksmdaki hecenin harfleri ile (rnein; Irak perdesi iin noktasz Kaf harfi kullanlmtr) gsterilmitir. Ayn harfle balayan perdelerde (Rast- Ba taraf biraz uzatlm R ve Rehv-R perdelerinde olduu gibi), ayn harfin farkl yazl biimlerine yer verilmitir. Kantemirolu en mkemmel saz olarak kabul ettii tanburdaki perdelere gre bir notalama sistemi oluturarak, tanburda yer alan her perdeyi bir harf ile tespit etmitir. Tanburdaki ilk ses Yegh olduundan dizisini Yegh perdesini simgeleyen Ye- harfiyle balatmtr. Kantemirolu sreleri, harflerin altna rakamlar koyarak belirtmitir. Vezinleri: Byk vezin, Kk vezin ve En Kk vezin olarak e blmtr. Hzl alnmas gereken paralar byk vezinde yazmtr. Kantemirolu notas ile ilgili dier nemli bir nokta da; perdelerin tam ve yarm olarak ikiye ayrlm olmalardr. (rnein; Irak- tam perde; Acem Aran- yarm perde=nm perde). Kantemirolunun notasnda sus, tekrar, uzatma ba, nans ve ssleme iretleri yoktur, bu a kapatmak iin notaya ald eserlerin yanna baz aklayc notlar yazm, eserin nasl seslendirilecei hakknda aklamalarda bulunmutur. Tablo 4: Kantemiroluna ait nota yazm sisteminde bulunan perdeler

1611

Yegh Arn

- He Byt

- Be-Elif (noktasz) Hisr - Ha - Ha (bitiik ekilde)

- Ayn (kuyruu uzatlm) - Ayn-He Hseyn

Acem Arn

Irak - Fe Acem- Ayn Rehv - Re Evc - Elif Mhr - Mim-elif

Rast - Re (Ba taraf uzatlm) Zengle Dgh - Nn Gerdniye - Kef - Dl ehnz

- Sn (bitiik ekilde)

Nihvend - He Muhayyer - Mim Segh Bselik rgh - Sn (dz, disiz)Snble - Be Tiz Segh - Sn - Ha-Elif Tiz Bselik - Be-He (noktasz) - Ha (el yazs karakterinde) - Sd-He - Lm-Elif - Lm-He

Sab - Sd Tiz rgh Uzzl - LmTiz Sab Nev - He Diz Nev Tiz Hseyn

- Ha-He

(Kantemirolu - Kitabl lml Msk l Vechil Hurftdan bir sayfa) O zamanlarda kullanlmakta olan Arap harflerinin, notalarn perde isimlerini hatrlatacak bir ekilde tek bana veya eitli ekillerde birleiminden meydana gelmi olan bu notalama sistemi, ne yazkki Kantemirin kendisi hri kimse tarafndan Ny Ali Mustafa Kevser hari kullanlmamtr. Ny Ali Mustafa Kevser Bir elli yl kadar sonra Nyi Ali Mustafa Kevser Efendi (.? 1770), Kantemirolunun mecmuasnda yer alan eserlerin hemen hepsini kopyalam, bunun yannda kendisi de says elliye yakn saz eseri ekleyerek Kantemirolunun notas ile kaleme almtr. Kantemiroluna ait risle ile mecmuann yeniden kaleme alnmas nedeniyle; Mustafa Kevsernin ad ile anlan Kevser Mecmuas Kantemirolunun eserleriyle balantl bir yazma olup, Kevser nin kendisi tarafndan eklenmi ayn notalama yntemiyle yazlan, daha pek ok yeni eseri de iermektedir.29 Kevser,

1612

bizzt yazd bu nota mecmuasnda, eserleri notaya alrken Kantemirolundaki sraya bal kalmamakla birlikte, notalama yntemine sdk kalmaya zen gstermitir. Mecmuasnda ayrca, kendisine ait bestelere de yer vermitir. Ali Ufk Notas (Trk Mziinde Kullanlan lk Porteli Nota) Leh asll olduu bilinen Ali Ufknin asl ad; Alberto Bobovio Leopolitano Bobowskidir. Daha sonra Mslmanl semi bir Polonya Yahudisi olduu bilinmektedir. IV. Muradn pdiahl dneminde, Krm Trkleri tarafndan esir alnp stanbula gnderildii sanlmaktadr. Yirmi yla yakn bir srece Endernda kalan; bata Trke olmak zere, birok Dou ve Bat dilini konuabilen, dn ve dind Trk Mziini iyi bilmesi yannda santur da alan Ali Ufk; Osmanl sarayndaki hayat ve devlet dzeniyle ilgili gzlemlerini anlatt birok Latince tarih kitaplar yazmtr. Kitb- Mukaddesi Trkeye evirmi, Ufk mahls ile Trke iirler yazm, Trk Mzii makamlaryla besteler yapmtr. Asl nn bugn tek nshas British Museumda bulunan Mecmu-y Sz u Sz adn verdii ve eserleri Trk tarihinde ilk kez kullanlm olan porteli Bat notas ile yazm olduu nota mecmuasna borludur.30 Ali Ufknin bu dergiye balamasndan yaklak olarak 1650, lm yl da 1980ler olarak tahmin edilmektedir. Ali Ufk bu mecmuasnda rendii hem Trk Mzii hem de Halk Mzii paralarna yer vermitir. Bylece pekok eserin unutulmasn engelleyenlerden birisi olmutur. Ali Ufknin musk ile ilgili el yazmas vardr. lki Mecmu-y Sz u Sz, ikincisi Mecmu-y Sz u Szn Msveddeleri, ncs de Mezmurlar31 yazmalardr. Muskiye ilikin ilikin en nemli eserinin Mecmu-y Sz u Sz olduu phesizdir. Bu mecmua, XVI ve XVII. yzyllara ait be yzden fazla sz ve saz eserinin, gftesiyle notasn iermektedir.32 Ali Ufknin kulland nota porteli Bat notas olmakla birlikte, gnmzde kullanlan notadan ok, bir yzyl nceki Bat Mzii notasna (beyaz notalar) benzemektedir. Osmanlcann sadan sola doru yazlmas nedeni ile, notann altna gfte yazlmasn kolaylatrmak amacyla notay da portenin zerine sadan sola doru yazmtr.33 Porteli Bat notasnn bir eidi olarak bu notalama sisteminde genellikle her parann balangcnda bir donanm yer almakta ve burada da donanmda bulunan, dzgnce izilmi daireler dikkat ekmektedir. Bu daireler ierisinde yer alan ekillerin Siykat rakamlar olduuna dikkat eken Haydar Sanal, 1976 ylnda, II. Uluslararas Trkoloji Kongresinde sunmu olduu Trk Msksi Nota Yazsnda Siykat Rakamlarnn34 Yeri ve Baz Aklamalar balkl tebliinde; konu ile ilgili olarak u tesptlerde bulunmaktadr:

1613

 Nota yazsnn Batdaki tarihine baktmzda lleri bir daire ile ifde ediliini Ortaa nota yazsnda gryoruz. Ufk, icd ettii notada Batdan pekok eyi iktibas ettii gibi usl zamanlarn (l rakamlarn) bir daire ile gsterme detini de oradan alarak kendi notasnda aktard anlalmaktadr. Ancak bu iktibasn ou zaman yalnz bir daireden ibret olduunui dier husularda ise Ufknin koyduu kuralalrn ortaya karlmas gerektiini syleyebiliriz. Ufk usl (l) rakamn daire ierisine koymakla beraber bu kural da ok zaman uygulamamtr. Bazen bir daire izmeye ihtiya duymadan da usl rakam koymakla iktifa eylemitir. Usl rakamlarnda bazen Siykat rakamlar donanmda kullanld takdrde Ufk notasnda u hlleri tespit etmi bulunuyoruz: 1- Daire iine siyakat rakam konulan ve para banda usl adnn zikr edildii hl. 2- Daire iine ve dna Siykat rakam konulan ve para banda usl adnn zikredildii hl. 3- Daire iine Siykat rakam konulan ve para banda usl adnn bildirilmedii hl. 4- Daire izilmeksizin Siykat rakam konulan ve usln ismi yazl olmayan hl. Tablo 5: Ali Ufk notasnda daire ierisinde siykat rakamlar ile gsterilmi olan usller:

Sreleri ve siykat rakam ile usl birim saylar35 Usln Ad Dyek Fer 16 8 4 5 24 6 32 8 2 Usln Zaman Siykat Rakam ile

Fahte20 enber

Muhammes Haff 32 Sakl 48 Hv 64 8 12 16

Zarb- Fetih

88

Tablo 6: 9 adet usln, Ali Ufk notasnda donanma konulan dairelerin ierisinde yer alan Siykat rakamlar ile gsterilmesine rnek.36

1614

Ali Ufk notasnda Rast Makam Dizisi ana dizi olarak ele alnm, ancak Rast perdesi Do ile gsterilmitir. Rast perdesini Do ile gstermitir. Genellikle kullanm olduu anahtar, portenin birinci izgisi zerine yerletirilen Do Anahtardr. Yani eserler bir ses aa perdeden notaya alnmtr. Do anahtar da bugn kullanlan ekli ile deil, Arapa Cm [ 9 ] harfi ile gsterilmitir. Byk usllerde genellikle usln tamamna yer verilmi, l izgisi ancak byk usl tamamlandktan sonra kullanlmtr. Tekrarlanmas istenilen yerler ters dolap iareti ile gsterilmitir. Usller portenin bana Siykat Rakamlar ile yazlmtr. Uslleri birim olarak bugnk 1lik deer ile lmtr (Yaln Tura). rnein: Dyek Usln 2 (2 x 4 = 8),

Muhammes Usln 8 (8 x 4 = 32) olarak gstermitir. Ali Ufknin notas, Batda kullanlan be izgiden olumu porteli notann aynsdr: Bemol ve diyezler de batdaki ekliyle kullanlmtr. Trk Mziindeki sesleri gsterebilmek iin ayrca bir iaret eklenmemi, Trk Mziindeki perde ve aralklar aklayc herhangi bir aklama dahi yaplmamtr. [Ali Ufk- Mecmu-y Sz u Szden bir sayfa] [Ali Ufk- Mezmurlarndan bir sayfa] Hamparsum Notas Hampartzum Limoncyann (1768-1839), XIX. yzyln ilk eyreinde Pdiah III. Selimin (1761-1808) arzusu ve tevki zerine gelitirmi olduu, kendi ad ile anlan bir nota yazm sistemidir. Bu notann Hamparsumun kendi buluu mu yoksa ok eski devirlerden beri Ermeni kilise mziinde kullanlagelen bir notalama yntemi mi olduu hakknda eitli dnceler olmakla birlikte; her iki farkl dnceyi de destekleyecek yahut rtecek ynde bulgular mevcut olduundan, bunlarn hangisinin doru olduu belli deildir. XIX. yzyl ile XX. yzyln banda Hamparsum notas, Trk Mziindeki sesleri tam olarak gsterememesine karn, porte gerektirmedii, kolay renilebilir ve pratik oluu nedeniyle geni bir mzik evresi tarafndan kullanlmtr. Ayrca Ermeni dn ezgilerinin notaya alnmalarnda da, Hamparsum notasndan yararlanlmtr. Hamparsum, Baba Hamparsum, Hamparsum Aa, Hampartzum Limocyan gibi isimlerle bilinen, XIX. Yzyln bu nemli sims, 1768 ylnda stanbul un Beyolu olarak bilinen Pera semtinde,37 Harputtan stanbula g etmi, yoksul bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Madd olanaklarnn yetersizlii nedeniyle sadece ilk renimini tamamlayabilmitir. renimini bitirdikten sonra ailesi tarafndan bir meslek sahibi olabilmesi ve para kazanmas iin, terzi rakl yapmak zere bir terzinin yanna verilmi ancak kk Hamparsum, mzie olan tutkusu nedeniyle Ermeni kiliselerine devam ederek, Ermeni mziini renmeye almtr. Kayserili Kirkor Karasakalyan (1736-1808) ve Zenne Bogostan (1746-1826) biraz bireyler rendikten sonra, o

1615

devirlerde stanbulun en zengin ve sanatsever ailesi olan Dzyanlarn konana devam etmeye38 balamtr. Uzun bir sre Dzyan ailesinin himyesinde yaayarak mzik bilgisini ilerletmenin yannda, zamannn nemli bestecileri ile tanma olana bulan Hamparsum, bunlarn iinden tant Mevlev besteci ve mzisyenlerin araclyla; Trk Mziini de incelikleri ile iyi bir ekilde renebilmek iin Mevlevhnelere de gitmeye balamtr. Bylece Hamparsum hem Ermeni kiliselerinde korist olarak alyor hem de Mevlevhnelerde Trk Mziinin inceliklerini renmeye devam etmitir. Hatt Beikta Mevlevhnesinde kudmzenlik yaparken, Hammmzde smail Dede Efendi (1778?-1845) ile tanarak, kendisinden ders almaya balamtr. Gnmzde, Hampasumun Pdiah III. Selimin (1767-1808) huzruna kabul ediliinin, byk bir olaslkla Dede Efendinin aracl ve yardm ile gerekletii dnlmektedir. Kendisi de mzisyen ve bestekr olan ve pdiahl dneminde Trk Mziinin en parlak devrini yaamasn salayan III. Selim, kendi zamannda yaam olan besteciler kadar, uzun bir sredir ihmal edilen mzik kuramlarnn da ele alnmas, var olan ve yeni bestelenen eserlerin korunup, Trk Mziinin gelecek nesillere dzgn ve doru bir ekilde aktarlabilmesi amacyla almalar yaplmasna ok nem vermi, bu tip almalarn balatlmas ve devam ettirilmesi konusunda ilgili kiileri desteklemitir. Mevcut eserlerin korunmas iin Hamparsum Limoncyan ve Abdlbk Nsr Dedeyi yeni ve kullanm kolay bir notalama sistemi oluturmak konusunda tevk etmitir. Hamparsum, Trk Mziinde kullanlacak, renimi ve yazl kolay, pratik bir nota yazs oluturmak zere, 1813-1815 yllar arasnda youn bir ekilde almalarn srdrerek sonunda kendi adyla anlan Trk Mzii iin yeni bir notalama sistemini gelitirmitir. almalarnn neticesinde bu notalama yntemiyle kaleme ald ve tamam Trk Mzii eserlerinden oluan alt adet olduunu bilinen defterleri Pdiah III. Selime takdm etmitir. Bu defterlerde yer alan, notaya ald eserlerin hepsinin de saz eserleri olduu, szl eserlerin bulunmad bilinmektedir.39 Kemn, Tanbr, Hnende, Bestekr Hampartzum Limoncyan geimini mzik aracl ile salamtr. Haskydeki evinde verdii mzik dersleri ile ok sayda renci yetitirmitir. Olu Zenop Limoncyan (1810-1866), Tanbr Aleksan Aa (1815-1864), Bedros mlekiyan (1785-1840), Aristakes Hovannes (?-?) Hampartzumun rencileri arasndadr. 40 Besteledii Ermenice ilhilerinin dnda, 30 dolaynda dind eserinin notas gnmze ulaabilmitir. Limoncyan dind eserlerinde olduu gibi ilhilerinde de Trk Mzii makamlarn ve usllerini kullanmtr. Alt ocuk babas Hampartzum Limoncyan, 71 yandayken, stanbul Haskydeki evinde veft etmi, Beyolundaki Surp Agop Ermeni Mezarlna defnedilmitir.

1616

Hamparsum Limoncyann XVIII. yzyln sonlarnda, Pdiah III. Selim in (1761-1808) mevcut notalarn korunabilmesi ve sonraki nesilllere eksiksiz aktarlabilmesi iin yeni ve kullanl bir nota yazm sistemi istemesi zerine, gelitirdii notalama sistemi, gnmze dek pek ok mzisyen tarafndan kullanlagelmitir. Hamparsumun nota sistemi, temel olarak Avrupada neumalarn kullanmnn Latin harflerinin Adan Gye kullanmyla birletirilmesi yoluyla elde edilen nota sistemine benzemektedir (Tablo-7).41 Tablo: 7 Bu iki farkl nota sistemi arasnda ayn gamsal ilikiyi korumak ve Tampere sistemin gamlarndaki sesler arasnda bulunan 1, 1, 1/2, 1, 1, 1, 1, 1/2 ilikisini elde edebilmek iin neumatik Ermeni gamna Podan deil, Beden balamak gerekir.42 (Tablo-8) Tablo: 8 Hamparsum nota sisteminde porte yoktur. Yedi ana sesi gsteren yedi iaret vardr. Bir oktav tiz sesler bu yedi temel iaretin altna izilen ksa birer izgi ile gsterilir: argh ve Tiz argh, Yegh ve Nev perdeleri gibi. Bir sekizlide (oktavda) on drt ses yer almaktadr. Ana sesleri gsteren iaretlerin bana bir (~) konularak ara sesler ifade edilir. Bu iaret zerine gelen notann tizletiini gsterdiinden Hamparsum notasnda bemoln kullanlmad sonucuna varlabilir. Ara seslerin ifde edilebilmesi iin, ana iaretlerin bana bir [~] konulur. Bu ilgili perdenin tizletirilmesidir [rnein; Rast (sol) perdesi ile dgh (la) perdesinin arasnda kalan Zirgle perdesinin, Rastn tizletirilmi ekli olarak dnlmesi gibi.] [~] iareti sadece zerine geldii notann tizletiini gsterir, bu tizlemenin diatonik mi yoksa kromatik mi olduunu belirtmez. Bunun yannda ka komalk bir diyez ya da bemol olduu da ancak makam iinde kullanl biimi ve eser iindeki yerine gre anlalr. Trk Mziinde seslerin daha fazla olmas nedeni ile kullanmda baz farklar dikkat eker. Acem Aran, Gevet, Zirgle, Krd, Bselik, Hicaz, Hisar perdeleri ile bu perdelerin bir st sekizli ile bir alt sekizlileri deitirme iretli notalarla, ana perdenin tizletirilmii olarak dnlmtr. Hamparsum notasnda bemol, diyez, bekar gibi iaretler bulunmad gibi makamn notann nne yazlan bir donanm da sz konusu deildir. Pek ok mzisyen tarafndan kullanlm olduu halde Hamparsum nota yazm sisteminde nota ile usllerin, gfteye uyarlanmas ile ilgili bir bilgiye pek rastlanmaz. Hamparsum notasnda usllerle ilgili ilk saptama Halil Can tarafndan yaplmtr. 01 Mart 1948 tarihli, Msk Mecmuasnn 133. saysnda (sayfa:3-4) yaynlanm olan Hamparsum Notasnda Usller balkl yazsnda bu konu ile ilgili olarak unlar aklamaktadr:

1617

Bundan tahmnen 25 sene kadar evvel Nizamyan Andon nmnda bir mzisyenin dokuz defter tutan koleksiyonunu almtm. Bu koleksiyonun bir defterinde (1288/1861) tarihi var. Kaligrafik bir yaz. Gfteler Ermeni harfleri ile Trke. Her eserin makam, bestekr ve gftenin yazl olduu baln altnda eitli nokta ve ekiller mevcut. lk tetkiktmda bunlarn neyi ifde ettiini bir trl zememitim. Koleksiyonu tarayp inceledikten sonra dokuzuncu defterin sonunda bunlarn kullanlmakta olan usllerin remzleri olduunu grdm. Hamparsum notasnda usl kalplar gzle grlr bir ekilde belirgindir. Notalar usle uygun olarak gruplar hlinde yazlrlar. Bu da usln okunmasnda kolaylk byk lde kolaylk salar. Usllerin vurularn gstermek iin baz iretler kullanlmtr (Tablo-9). Tablo: 9 Dier usllere bakldnda iki ayr vuruun zerine, vurular birbirine balayan bir ba iretinin konulmu olduu grlr. Bu, iki birimin tek bir birim olduunu gstermektedir (Tablo-10; rnek). Tablo: 10 Sreler, notalar gsteren iaretlerin stlerine kk izgi veya daireler konularak belirtilmitir. Suslar da, yine ayn kk izgi ve dairelerin tek bana kullanlmas ile gsterilmektedir. Notalama srasnda 4lk ve 8 lik sreleri gstermek iin ksa izgiler yerine virgller (4 lk iin tek, 8 lik iin iki virgl) kullanlm olduu grlmektedir. (Tablo-11). Tablo 11: Hamparsum Notasnda Sreleri Gsteren aretler Ayrca, 4lk sus iin tek izgi ya da tek virgl dnda (~) kullanld da grlr. Sre gstergeleri ayn sredeki birbirini izleyen seslerin ilki iin verilir. kincisinin, ncsnn zerine yazlmaz.43 Srelerin gsterildii Hamparsum notasnn yannda bir de srelerin belirtilmedii, sadece bilen kiiye hatrlatma amacyla yazlm Gizli/ifreli diye adlandrlm, Hamparsum notas rneklerine de rastlanmaktadr. Gizli Hamparsumda nota deerlerinin ou hatt bazen hibiri yazlmaz, bu bakmdan deifre edilmesi tekine gre ok daha zordur. Baz zgn eserleri kendi tekellerinde tutmak eiliminde olan mzisyenlerce kullanlm olan bu sistem, yalnzca kullanan kiinin okumasna yardmc olacak kadar ireti iermektedir. Hamparsum Notasnn Gnmz Trk Mzii Notasna evirimi44 Kullanlan Dier Nota rnekleri XVIII. yzylda ortaya kan Trk Mzii eserlerinin notaya alnd baka baz rnekler de bulunmaktadr. Bunlar genelde Osmanl Devleti ats altnda Trklerle birlikte yaayan aznlklarn

1618

Trk Mziine ilgi duymalar sonucunda ortaya kan nota rneklerdir. ounu incelendiinde, ait olduklar kltrn notas ile Trk Mzii eserlerini kaydetme yolunu setikleri anlalmaktadr. Kimisi eserleri aynen notaya alp, Trk Mzii sesleri iin ayrca ilaveler yapmazken; kimi mevcut notaya ou kez yalnz kendisinin grdnde anlayabilecei bir-iki kk iaret eklemi, dierleri de notaya dokunmayp, eserlerin hemen yanlarna dtkleri notlar aracl ile bu a kapatmaya almlardr. Tanbr Kk Artinin Uygulad Bir Notalama Sistemi XVIII. yzylda, Bat Ermenileri cemaatine bal mzisyen ve ir Tanbr Kk Artinin de bir nota yazm sistemi dzenlediine tank olunmaktadr. Artin, Yegh perdesinden Tiz Hseynye kadar belirlemi olduu, 16 tam perde ile 14 yarm perdeden oluan ve Kantemirolununkine benzeyen bir diziyi esas almtr. Bu dizideki sesleri gsteren iaretlere, Ermeni alfabesinden geliigzel semi olduu harflerin adlarn vermitir. Artin makam dizileriyle bunlarn edlerinin (grlm) tanmn yaparak, kullanlan usllere de yer vermitir. Artinin nota sisteminde usllerin vurular konusunda; Dm iin nokta iretini, Tek iin Elif harfini, Teke iin a iaretini [<], Tekk iin de ift a iaretini kullanm, ayrca vurularn sresinin uzatlmas gereken durumlar iin de, bu vuru imgelerinin stlerine [~] iaretini eklemitir.45 Bizans Notas Bizans notasyla yazlm Trk Mzii eserlerine zellikle dikkat ekmek istediini belirten Murat Bardak, Fener Beylerine Trk arklar adl kitabnda yer alan ikinci blmde konu ile ilgili olarak, Trk Mzii paralarnn bulunduu yedi ayr kitaptan bahsederek bunlarn adlarn ve tam knyelerini vermektedir.46 Kurillu Marmarinunun 1749da yazd rislesi hakknda Murat Bardaknn vermi olduu bilgiler erevesinde, Marmarinunun rislesinde Trk Mzii hakknda bilgiler veren bir blmn olup ses sistemini Yegh-Tiz Hseyn perdeleri arasnda kalan bir diziyle aklad sonucuna varlabilir. Marmarinu bir sekizlide 22 perdenin yer aldn belirtmi, makamlarn seyirlerini ve zelliklerini akladktan sonra bununla ilgili nota rnekleri sunmutur.47 Hamparsum nota sisteminden bir sre sonra 1820 dolaylarnda, Bizans Kilise notasna yeni bir ekil veren, Eceabadl Rum Hrisantos (1770-1846), Yeghtan balayan yedi dereceli ana diziye (ki bu ses aln Hamparsum notasndaki yedi sesli ana diziye denk dmektedir) Yunan alfabesinde bulunan ilk yedi harfin adlarn vermitir: Pa, Vu, Ga, Di, Ke, Zo, Ni. Yeni Bizans notasnn ok kullanl oluu ok saydaki Rum ilhisinintekrar tespitinin yannda Rumlarn Trk mzii eserlerini de renip notaya almalarn salamtr.48 [Kiltzanidisin yaynlad Rumca gfteli Rast Kr- Ntk]49 Gnmzde Kullanlmakta Olan Porteli Nota

1619

Gnmzdeki hliyle porteli Bat notasn; 1 oktavda (sekizlide) 12 eit ses bulunduunu kabul eden Batllarn tarznda, hibir ekleme yapmadan kullananlar 1830lu yllardan itibren Muzka-y Humyndaki renci ve mzisyenler olmulardr. Muzka-y Humynnun kurulmas ile beraber50 Batl mzik adamlar da lkeye getirtilmeye balanmtr. II.Mahmudun lkeye, Sardunya Hkmeti Elisi Marquie Groppalo araclyla, talyadan getirtmi olduu Guiseppe Donizetti (?- 1788-? 1856); Osmanl Devleti Muzkalar Umm Mrebbsi olarak bandoya atanr atanmaz ilk i olarak; rencilere porteli Bat notasn retmitir. Bunun iin ncelikle kendisi, o dneme dek geni bir mzik evresi tarafndan kullanlmakta olan Hamparsum notasn renme yoluna gitmitir. Daha sonra Hamparsum notasyla yazlan eserleri, tekrar porteli bat notas ile kaleme alarak, karlatrmal bir yntemle Muzka-y Hmyndaki rencilerine retmitir. Ancak burada hatrlanmas gereken ve problem yaratan bir husus da porteli bat notasnn Trk Mziinin ses sistemine gre hibir dzenlemeye gerek duyulmadan, olduu gibi kullanlm olmasdr. Bylece Bat notas gitgide yaygnlap tutularak, Trk Mzii eserleri artk porteli nota ile baslmaya balanmtr. Notac Emin Efendi (1845-1907), 1876 ylnda ilk fasl klliyatlar ile yaprak notalar yaymlad. Baslan notalarn ou piyano iin armonize edilmiti (Fenn-i Muskiden). Emin Efendinin bu giriimini baka eserlerin baslmas izledi. Muallim smail Hakk Bey (1866-1827), baz fasllar yaymlamasnn yannda mzik dersi kitaplarnda porteli notay tant. Bu yzyln balarnda nce aml Selim, sonra da kardeleri aml skender ve Tevfik, yaklak otuz yl boyunca (1901den 1920lerin sonlarna kadar) mzik merakllar iin pek ok sayda eserin notasn yaynladlar. Daha sonra bu abalarndan tr onlara zenenler oldu. Bylece eski nota sistemleriyle yazlanlardan yaplan evirilerin yannda, yeni bestelenen eserler de yaymlanmaya baland.51 Bu arada Necip Paa, Mustafa Nezih Albayrak, Ruf Yekta gibi eitli Trk Mzii ile ilgilenmi kiiler tarafndan uygun bir nota yazm sistemi oluturma almalar yaplmtr. Albayrakn sistemi de, bir ebced notasndan ibrettir ve adn Yldrm Notas koymutur.52 Muzka-y Hmyndan itibren kullanlmakta olan porteli Bat notasnn Trk Mzii ses siteminde var olan seslerin tamamn karlayamamas nedeni ile Dr. Suphi Ezgi (1869-1962), Rauf Yekta (1871-1935) ve Hseyin Sadettin Arel (1880-1955), tarafndan konu ile ilgili eitli almalar yaplmtr. Bugn Trk Mzii konservatuarlarnda okutulan ses sistemi, H. Sadettin Arel, Dr. Suphi Ezgi ve mzisyen olmayan, ancak matematiksel bakmdan onlara ok yardmlar dokunan Ord. Prof. Dr. Salih Murat Uzdilekin (1891-1967) adyla anlmaktadr (Arel-Ezgi-Uzdilek). Bu gibi mzikolojik almalarn neticesinde; Batl porteli nota yazm sisteminde kullanlmakta olan notalar; baz izgi ve ekiller eklenerek, Trk Mziine daha uygun bir nota yazs oluturma yoluna gidilmitir. Arel-EzgiUzdilekin almalar sonucunda ncelikle hangi ses sisteminin esas alnaca belirlenmi daha sonra da gnmzde, Trk Mzii eserlerini notaya almada hlen kullanlmaya devam edilen ve Trk Mziinde bir sekizlide 24 eit olmayan arala blnen, ses sisteminde karar klnarak, porteli nota yazs buna uygun hle getirilerek kullanlmaya balanmtr (Tablo-13; Tablo 14).

1620

Tablo: 13 Trk Mziinde Gnmzde Kullanlan Deitirme aretleri ve kili Aralklarn simleri53 Tablo: 14 54 1 2 3 4 5 6 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet, stanbul, Cilt. 17, s. 8720. Trk Msksi Tarihi (Derleme), TRT Ankara, Cilt. 1, s. 92. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet, stanbul, Cilt. 17, s. 8720. Thma Larousse, Tematik Ans, Milliyet, stanbul, Cilt. 5, s. 336-337. A.g.e., s. 336-337. Neuma (Neum) iaret, marka anlamndaki, Latince kkenli bir kelimeden oluan ve

melodilerin stenografi izgilerine benzer bir takm ekiller ile notaya alnd, ancak eseri bilen bir kiiye hatrlatma ilevini gren, bir nota yazm (notalama) sistemi (Neumatique). 7 Ylmaz ztuna, Trk Msksi Ansiklopedisi, I. Basm, Cilt. 2, Mill Ei. Basmevi, st. -

1974, s. 96-99. 8 Mani: Babtistler tarikatnda, ranl Mani-i Nakka (215-275) tarafndan kurulan, iki eit ve

birbirine kart iyilik (ruh) ve ktlk (madde) ilkesinin birlikte varolduu retisine dayal din. Trklerde: 762de Uygur Hkan Bg Kaan inden getirttii rahiplerden bilgi alarak mani dinini resmen benimsemilerdir. 752-840 yllarnda Uygurlar bu dine ait inanlar (Uygurlarn meydana getirdii) mani alfabesiyle yazya geirdiler; Maninin lm ylndan balatlan bir takvim kullandlar. Daha ayrntl bilgi iin bknz. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet, Librairie Larousse, 1986. 9 10 11 12 13 14 15 Bknz.: Yaln Tura Trk Msksi Meseleleri, I. Bask, Pan Yaynclk, st. 1987. A.g.e., s. 130. slam Ansiklopedisi, Cilt. 10, s. 68. Ayrntl bilgi iin baknz: slam Ansiklopedisi, Cilt No. 10, s. 68. A.g.e., Cilt No. 10, s. 68-69. Murat Bardak Maragal Abdlkadir, Pan Yaynclk, st. 1986, s. 129. Yaln Tura, . T. . Sosyal Bilimler Ens., Yksek Lisans Program Mzik Paleografyas

Ders Notlar, 1993-94.

1621

16

Mzik Paleografyas Ders Notlar, Yaln Tura, . T. . Sosyal Bilimler Ens., Yksek

Lisans Prog., 1993-94. 17 18 99. 19 20 21 A.g.e., s. 67-59. A.g.e., s. 96-97. Henry George Farmer (1882-1900), rlanda asll ngiliz mzikbilimci. Daha ok Arap ve Ayrntl bilgi iin baknz: s. 711-1492. Ylmaz ztuna; Trk Msksi Ansiklopedisi, I. Bask, Milli Ei. Basmevi, st. 1974, s. 96-

Trk Mzii ile ilgili aratrmalar bulunmaktadr. 22 yaamtr. 23 Yaln Tura Abdlbki Nsr Dede: Tedkk Tahkk (nceleme ve Gerei Aratma), Baron Rodolphe dErlange (1872-1932), Fransz mzikbilimci (mzikolog). Arap Mzii

aratrmalar ve bu konudaki almalar ile tannmtr. Hayatnn byk bir blmnde Tunusta

Kbilim Dizisi-1, Tura Yaynlar, st. 1997, s. 2. 24 Yaln Tura; Abdlbki Nsr Dede: Tedkk Tahkk (nceleme ve Gerei Aratrma),

Kbilim Dizisi: 1, Tura. Yaynlar, st. -1997, s. 5-6. 25 26 A.g.e., s. 7-8. Yaln Tura; Abdlbki Nsr Dede: Tedkk Tahkk (nceleme ve Gerei Aratrma),

sayfa: 55 (4. madde), Kbilim Dizisi: 1, Tura Yaynlar, st. -1997. 27 Eugenia Popescu-Judetz Trk Msksi Kltrnn Anlamlar ev: Blent Aksoy, Pan

Yaynclk, 1. Bask, st. 1998, s. 31-39. 28 1 26. 29 Daha ayrntl bilgi iin bknz: Eugenia Popesce-Judetz XVIII. Yzyl Msk Yazmalarndan Yaln Tura (Gnmz notasna aklamal olarak eviren), Kitbu lmil-Msk l

Vechil-Hurfat (Mskyi Triflerle Tesbt ve cr lminin Kitab), Y. K. B. Kltr Yaynlar, st. -2001, s.

Kevser Mecmus zerine Karlatrmal Bir nceleme, Pan Yaynclk, st. 1998. 30 Thma Larousse, Tematik Ans., Cilt. 6, Milliyet, 1993-94, s. 394-395.

1622

31

Mezmur: (ng.-Alm.: Psalm, Frn. Psauma) Kitb- Mukaddesin Ahd-i Atik blmnde Hz.

Dvudun Tanrya yakar ve ikyetlerini dile getiren iirsel metinlerin herbirine verilen ad. (Ayrntl bilgi iin bknz. Cem Behar Ali Ufk ve Mezmurlar, Pan Yaynclk, st. 1990, s. 48. 32 33 Cem Behar (Prof. Dr.) Ali Ufk ve Mezmurlar, Pan Yaynclk, st. 1990, s. 48. XX. yzyln banda kurulan Drl-Elhnda porteli Bat mzii notas soldan saa

kullanlm fakat gfteler notalarn altna sadan sola hece hece ayrlarak yazlmtr. 34 Siykat yazs ve siykat rakamlar, Osmanl Devletinin ve ondan evvel Seluklu ve daha

geriye giderek Abbs ve Emev Devletlerinin resm kayt ve muamelelerinde nemli rol oynam yaz ve rakam eitleridir. Siykat yazs, Arap alfabesi ile yazlan dier yazlardan noktasz oluu, genellikle birleik yazl, yazlta srat ve okunutaki zorluk ve gizlilik gibi zellikleri ile ayrlr. Siykat rakamlar da dvan ve hazne muhasebesini en doru, emin ve dzgn bir ekilde yrtmeye elverir rakam yazs ekilleri sisteminden ibrettir. Siykat rakamlarna Dvan rakamlar ad da verilmektedir. Osmanl mliye ve muhasebe kaytlarnda Siykat yazs Sultan Abdlazzin saltanat sresi sonuna kadar devam ettii hlde, siykat ve dvan rakamlar denilen rakamlar II. Sultan Mahmud Devrinde hemen hemen terkedilmi durumda bulunuyordu. Siykat rakamalarnn M. . 700 tarihi civrnda Emevlerce icd olunduuyaklak olarak tahmin edilmektedir. Bu rakamlarn ekilleri Arap ve Hint rakam dediimiz saylarn Arapa yazl imllarnn ksaltlmasndan meydana gelmitir. 100e kadar soldan saa doru bir sratkip etmekle birlikte; 100den sonra rakam gruplar sadan sola bir seyir tkip ederler. Bylece zamanla ekillerde farkllklar meydana gelerek, basit ekiller deiik ekil ve karakterlere brnm, rakamlar bu hlleriyle birer ifre ve monogram hline dnmlerdir. Daha ayrntl bilgi iin baknz.: Haydar Sanal, A.g.e. 35 36 37 38 39 Bknz.: Haydar Sanal, A.g.k., s.7. Ayrntl bilgi iin Bknz. Haydar Sanal, A.g.k. (tebli), stanbul-1976, s.9. Nazmi zalp, Trk Msksi Tarihi-Derleme, Cilt. 2, TRT Yaynlar, Ankara, 1986, s. 216. A.g.e., s. 216. Hamparsum Defterlerinde sadece perev ve semiler vardr, sl eserlere rastlayamadk.-

Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msksi, stanbul, 1953, s. 530. 40 325. 41 1996. Folklora Doru Boazii niversitesi Folklor Kulb, Folklor Dergisi, Say: 62 stanbul, Ylmaz ztuna, Byk Trk Msksi Ans., Cilt. 1, T. C. Kltr Bak. Yaynlar, st. 1990, s.

1623

42 1996. 43

Folklora Doru, Boazii niversitesi Folklor Kulb, Folklor Dergisi, Say: 62, stanbul,

Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msksi, Cilt. 4, stanbul Belediye Kons. Neriyat, st.

1993, s. 530. 44 Glay Karamahmutolu, stanbul Atatrk Kitaplndaki 1637 No.lu Yazma Hamparsun

Defteri, .T.. Sosyal Bilimler Enstits, Sanatta Yeterlik/Doktora Tezi, Aralk 1999, ekil: 2.12, s. 15. 45 Ayrntl bilgi iin bknz.: Trk Msk Kltrnn Anlamlar, Eugenia Popescu-Judetz, ev.

Blent Aksoy, Pan Yaynclk, st. 1996, s. 47-48. 46 Efterpi (stanbul, 1830), Pandora (1. Cilt: stanbul 1843: 2. Cilt stanbul, 1846), Armonia

(stanbul, 1848), Kallifonos Seirin (stanbul, 1859), Lesbia Sapho (Atina, 1870), Apanthisma (Mecmua-y Makmat, stanbul, 1872), Asias Lyra (Atina, 1908). - Bknz. Murat Bardak, Fener Beylerine Trk arklar, Pan Yaynclk, st. 1993, s. 29. 47 48 A.g.e., s. 21-25. Bknz.: Eugenia Popescu-Judetz, Trk Muskisi Kltrnn Anlamlar ev. Blent Aksoy,

Pan Yaynclk, st. 1996, s. 51- Bardak 1993: 25-30. 49 50 Murat Bardak Fener Beylerine Trk arklar, Pan Yaynclk, st. 1993., s. 74. Muzka-y Humyn, III. Selim (1789-1807) Dneminde; Nizm- Cedd Ordusu iin bir

bando olutulmak istenmesi sonucunda ortaya km, II. Mahmudun da kendi pdiahl dneminde (1807-1839), skir-i Mansre-yi Muhammediye Ordusu iin ayn eyi dnmesi sonucu gelimitir. Ancak, Vak-y Hayriye ile Yenieri Ocann kaldrld 1826da, imdiki stanbul Teknik niversitesine ait olan Takla Binasnda kurulmutur. 51 Eugenia Popescu-Judetz, Trk Muskisi Kltrnn Anlamlar ev. Blent Aksoy, Pan

Yaynclk, st. 1996, s. 54. 52 65 53 zkan smail Hakk, Trk Musikisi Nazariyat ve usulleri, kudm velevleri, Kltr SerisiYlmaz ztuna, Trk Msksi Ansiklopedisi- Teknik ve Tarih, Kent Basmevi, st. 1987, s.

41, tken Neriyat, st. 1990. 54 zkan smail Hakk, Trk Musikisi Nazariyat ve usulleri, kudm velevleri, Kltr Serisi-

41, tken Neriyat, st. 1990. s. 38 Abdlbk Nsr Dede Tedkk Tahkk (nceleme ve Gerei Aratma) , Aklama ve notlarla gnmz Trkesine eviren: Yaln TURA (Prof.), Kbilim Dizisi: 1, Tura Yaynlar, stanbul, 1997.

1624

AKST, Sadun 500 Yllk Trk Msksi Antolojisi, Trkiye Yaynlar, stanbul, 1967. Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Hrriyet Yaynclk Cilt. 22 stanbul, 1994. AREL, Hseyin Sdeddn Trk Msksi kimindir, Kltr Eserleri Dizisi: 112, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 865, Ankara,1988. BARDAKI, Murat Maragal Abdlkadir, I. Bask, Pan Yaynclk, stanbul1986. BEHAR, Cem Ali Ufk ve Mezmurlar, Pan Yaynclk, stanbul, Ekim-1990. BEHAR, Cem Ak Olmaynca Mek Olmaz, Yap Kredi Yaynlar (YKY), I. Bask, stanbul, 1998. BEHAR, Cem Fener Beylerine Trk arklar, Pan Yayn clk, stanbul, 1993. BEROLU, . ehvar Classical Turkish Music in The Era of Selim III (1789-1807) , Harvard University, Middle East Studies Seminar, Boston-USA, 1995. BEROLU, . ehvar III. Selim Dneminin Mzik ve Mzisyenler Asndan ncelenmesi, . T. . Sosyal Bilimler Enstits Sanatta Yeterlik/Dr. Tezi (danman: Do. Erol Deran), stanbul, 1994. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Gazetecilik A. ., (Libriarie Larousse), Cilt. 11-1617, stanbul, 1986. CAN, Halil Hamparsum Notasnda Usller Msk Mecmuas, Say: 133, s. 4-5, stanbul, 01. 03. 1948. EKMEKOLU, Ebru Sare Trk. Mziinde. Gemiten. Gnmze Nota Yazlar, . T. . Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi (danman:), Haziran, 1992. EZG, Suphi Nazar ve Amel Trk Msksi stanbul Belediye Konservatuar Neryat Cilt. 4, st. 1993.Folklora Doru Boazii niversitesi Folklor Kulb, Folklor Dergisi, Say: 62 stanbul, 1996. GAZMHAL, Mahmut Ragp Asrlar Boyunca Tarih Trk Msksi, Msk. (Ksemihal M. Ragp) Mecmuas, s. 239-240, stanbul, 1968. slm Ansiklopedisi Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt. 10, SAM, Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi, stanbul, 1994. KANTEMROLU, Dimitrie Kitbu lmil-Msk l Vechil-Hurfat (Mskyi Triflerle Tesbt ve cr lminin Kitab) , ev. Yaln TURA (Prof.), Yap Kredi Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2001. KARAMAHMUTOLU, Glay stanbul Atatrk Kitaplndaki 1637 No. lu Yazma Hamparsum Defteri, . T. . Sosyal Bilimler Enstits, Sanatta Yeterlik/Dr. Tezi (danman: Prof. Yaln Tura), stanbul, 1999. KARAMAHMUTOLU, Glay Tanzmatn Trk Mziine Etkileri, . T. . Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi (danman: Prof. Dr. Selhaddin li), stanbul 1995.

1625

KSEMHL, Mahmut Rgp Balkanlarda Msk Hareketleri- Demetrius. (Gazimihal M. Ragp) Kantemir (Makaleler) , sayfa: 242-243, st. 1937. KREL, Leyla. Hamparsum Limoncuyan n Mskmizdeki Yeri ve nemi . T. . Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi (danman: Do. Erol Deran), stanbul 1989. MMAROLU, lhan Mzik Tarihi, 3. Basm, s. 23-25, Varlk Yaynlar, stanbul, 1987. ZALP, Nazmi Trk Msksi Tarihi (Derleme) TRT Mzik Dairesi Bakanl Yayn No. 34 Basl Yaynlar Mdrl, Yayn No. 200, Cilt. 1-2 Ankara, 1986. ZALP, Nazmi Trk Sanat Mziinin Yakn Gemi Tarihesi ve Ruen Ferit Kam TRT Mzik Dairesi Bakanl Yayn No. 34 Basl Yaynlar Mdrl Yayn No. 200, Ankara 1986. ZKAN, smail Hakk Trk Msksi Nazariyat ve Uslleri, Kudm. Velveleleri, Kltr Serisi-41, tken Neriyat, stanbul, 1990. ZTUNA Ylmaz Byk Trk Msksi Ansiklopedisi T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Cilt. 1, stanbul, 1990. ZTUNA, Ylmaz, Trk Msksi Ansiklopedisi Milli Eitim Basmevi, 2. Bask, Cilt. 2, stanbul, 1969. ZTUNA, Ylmaz, Trk Msksi, Teknik ve Tarih Kent Basmevi, stanbul, 1987. POPESCU-JUDETZ, Eugenia Trk Msksi Kltrnn Anlamlar eviren: Blent AKSOY, Pan Yaynclk, 1. Bask, stanbul, 1998. POPESCU-JUDETZ, Eugenia XVIII. Yzyl Msk Yazmalarndan Kevser Mecmuas stne Karlatrmal Bir nceleme, eviren ve yayna hazrlayan: Blent Aksoy, Pan Yaynclk, I. Basm, stanbul, 1998. RONA, Mustafa 20. yy Trk Msksi (Bestekrlar ve Besteleri, Gfteleri ile) , Trkiye Basmevi, stanbul, 1970. SANAL, Haydar Mehter Msksi: Bestekr Mehterler-Mehter Havalar, Mill Eitim Bakanl, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1964. SANAL, Haydar XVII. Yzyl Trk Msksi Nota Yazsnda Siykat Rakamlarnn Yeri ve Baz Aklamalar (II. Milletleraras Trkoloji Kongresi Trk Msksi Seksiyonu Teblii) II. Milletleraras Trkoloji Kongresi (Second International Congress of Turcology), 1976. SAY, Ahmet Trk Mzii Ansiklopedisi Sanem Matbaas, Cilt. 2, Ankara, 1985.

1626

SZER, Vural Mzik ve Mzisyenler Ansiklopedisi Atlas Kitabevi Tan Gazetesi ve Matbaas stanbul, 1965. Thma Larousse 1993-1994. TURA, Yaln (Prof.) Trk Msksinin Meseleleri, I. Bask, Kent Basmevi, Pan Yaynclk, stanbul, 1988. USLU, Recep (Yrd. Do. Dr.) Fatih Dneminde Mistikler ve Msk, Folklor/Edebiyat, Say: 21, s.: 75-80, 2000. USLU, Recep (Yrd. Do. Dr.) Osmanllarda Bat Msksi Teorisi Eserleri: XIX. Yzyl, Orkestra Dergisi, Say: 307, s. 41-43, 1999. UYGUN, M. Nuri (Yrd. Do. Dr.) Safiyddin Abdlmmin Urmev ve Kitbl-Edvr, I. Bask, Kubbealt Neriyat, stanbul, 1999. UZCAN Nihat Balangtan Gnmze Kadar Trk Bestekrlar Ansiklopedisi, zdemir Basmevi, stanbul, 1977. VERDEMR, Kenan Hamparsum Limonciyann Hayat ve Eserleri, . T. . Trk Msksi Devlet Konservatuar, Ses Eitimi Blm, Bitirme almas (danman: Bekir Stk Sezgin), stanbul, 1994. Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynclk, Cilt no.: 5-6, stanbul

1627

lhanllarda Sikke Formlar / Gndegl A. Parlar [s.919-927]

Sanat Tarihisi / Trkiye Bir medeniyeti tantrken, o lkenin idari eklini, dinlerini, dillerini, inanlarn, iktisadi durumlarn, kltrel ve sosyal yaamlarn bilmek, bulunduklar topraklarn tarihi gemiini, corafi durumlarn gz nne almak bunlarn sonucunda da ait olduu medeniyetin, etkileimler ile birlikte sentezlemi olan z kltr ve sanatn tanmak mmkn olabilir. Sivil ve dini yaplarda, el sanatlarda, ta, ahap, maden, tekstilde, el yazmalarnda grlen geli veya gesiz sanat gstergelerine ilave olarak sikkelerde, ait olduu medeniyetin tarihini, corafyasn, dinini, idare eklini, hkmdarlar, saltanat srelerini, inanlarn, sanat etkileimlerini, iktisadi durumunu ortaya koyan deerli bir vesikadr. Sikkenin madeni cinsiyle, gramajyla, zerindeki tarihleme ile figrl veya figrsz geleriyle, bahsekonu devletin dnemi aydnlanr. Bu sebeptendir ki sikkeler, yazl tarihi vesikalar kadar nem kazanarak tarihe k tutarlar. 13-14 yzyllarda tarihte nemli bir yere sahip olan Mool ve lhanllar, Cengiz Hann slalesidir. Yaylma alanlarnn bykl dolaysyle, Mool Dnya mparatorluu nvann alan Mool ve lhanllarnn kltrleri, Hanlarn saltanat sreleri, dini inanlar, sanat etkileimleri ele alndktan sonra, sikkelerinin formlar ve ssleme geleri bu gzlemler altnda incelenecektir. Cengiz Hanla ortaya kan Mool Devleti, bu dnemde amanist olup dinleri kendilerine mahsus ayinlerden, frklkten, sihirden olumutur. Zaman zaman baz kimselerce dinsiz addedilmeleride bu sebepten olsa gerektir.1 Aratrmaclar, Moollarn amanist adetlerine ait detayl bilgi olmadn ve Moollarn yanlz bir tek Tanrya inandklarn, bunun yan sra baz tali tanrlarnn da bulunduunu ifade etmilerdir.2 Moollar, Gkle yerin, Tanrnn eseri olduunu, saadet ve felaketin ondan geldiini, ldkten sonra br dnyadada bu dnya ile ayn hayat artlaryla yaandn, Hanlarnda Tanrnn buyruunu yerine getirmekle mkellef kiiler olduklarna inanmlardr. Meng tegri kndr ibaresi yani Ebedi Tanrnn gc ile dncelerini ilk on yldaki futuhatlarnda mhr ve vesikalarnda kullanmlardr. badetlerinde ise zelliklede doan gnei, ay, baz tasavvurlar, bilhassa ejdarhay mukaddes saym ve bu yzden de doaya nem vermi, gne ve ay tutulmalarnda davullar alarak eytan rktmlerdir. Gnee kar defa diz klerek zel ayinler yaplm. Tanrya iki ikram edilerek kadehler havaya frlatlm, yemin ve mukavele akdinde de iine altn koyulan kan iilmitir. Moollar ayrca yamur tann varlna da inanmlardr. amanistler, (Kam) rahip-mavir sfatn tam, efsun ve byclkle megul olmulardr. Moolistanda, baz batl fikirler, resmi hayatta yrrlkte olmutur Ancak bu geleneklerin randa, lhanllarda artk grlmedii de izlenmitir.

1628

Ryalar hayatlarnda byk rol oynam, dokuz rakam kutsal saylm, llerin gmld yer sakl tutulmu, zellikle de hanlarn gmlmesi srasnda seyahatler yasaklanm, bunlar da ananelerini oluturmutur. Ancak bu ananeleri ilk defa Gazan Han bozmu, kendisine Tebrizde muhteem bir trbe yaptrmtr.3 Cengiz Han ve geday koyu amanist olduklar iin hi bir dine itibar etmemi, Gyk Hristiyanla ar temayl gstermi, Kubilay Budilii semi, ancak budi eserlerle birlikte ncili, Kuran ve Tevratda Moolcaya evirtmitir.4 Hlagde en az onun kadar Budizime meyilli olmutur.5 Hlag ile Abaka dneminde Tibet lamalaryla ok yakn temaslar sonucu, Budist mabedleri adeta salm denecek kadar fazlalamtr. Zaman zaman bu dini inan farkllklar ifrat derecesine varan hadiseler de meydana getirmitir. Abaka, Memluk Sultanna yaknlk gsteren Kaysariye Mslman halknn byk bir blmn oldrtm,6 daha sonra Argun ile birlikte zerinde baba-oul ve ruhu Kuds namna ibaresini ve ha iaretini tayan paralar bastrm, bu hareketlede Hlagden daha ileri bir dincilik gtmlerdir. Ayrca Abakann kars Despina Hatun, Rum ortadoks olduu iin, evlendii zaman seyyar bir kilise korosu ile Tebrizdeki Rum kilisesinin tezyinine, stanbuldan ressamlar getirtmtir.7 Nasturi kilisesine bal olan Despina Hatun, ayn zamanda Bizans Hkmdar Michelin gayrimeru kzdr. Papazlarn, byk itibar kazanmalar ve saraydaki pek ok kadnn da Hristiyan olmas, Argun Dnemine rastlamtr. Budizim ve Hristiyanlk, bu dnemlerde ok yaygn olmu, genede devlet adamlar ile hanedanda Mslmanlar da bulunmutur. Kibarlarn yani soylularn zelliklede budi olmalar usulden olmutur. Bu dnemlerde, amanln ve Budiliin sadece hkmdarlara has inan biimi olduuna da inanlmtr. Karkorumda inanlar farkl pekok halk ve Hristiyan yaam, yerli Nasturilerle birlikte Macarlar, Alanlar, Ruslar, Grciler, Ermeniler, Franszlar da iinde olmutur.8 Mslmanlk, 1295 ylnda, Gazan Hanla byk zafer kazanm, 1300 ylndan itibaren ise resmi din olarak kendini gstermitir. Bir mool hkmdarnn slami yazlarla ilk sikkesi ise Musullu Bedred-Din Lulu Tregen adna kestirilmitir.9 Hernekadar, Mslmanln resmiyet kazanmas bu tarihlerde grlmse de, Devlet mhrlerinde ve sikkelerde Mslman yazlar nceden de kullanlmtr. lhanllarn Hristiyan yazlar tayan paralarnda da dini ibareler yer almtr. Grcistan Kral V. David, 1296 tarihinde slami ibareleri tayan Hristiyan yazl para bastrmtr. Bu arada Hanefi mezhebini seen Gazann ii motiflerini tayan para bastrd sylenmi ancak, bugne kadar bu paralarn varl tesbit edilememitir.10 Annesi, Orgo Hatun tarafndan vaftiz ettirilmi ve Aslen Hristiyan olan Olcaytu, nce budist ve sonra da Mslman olmutur. lk dnem paralarnda drt halifenin ad bulunmu, daha sonra 12 imam isimleri bunlarn yerini alm ve iilii semitir.11 Dneminde ifrata varan ii ve Snni kavgalarnn n, onun erken lmesi zerine nlenmitir. Daha sonra Snni olan olu Abu Said yerine gemi ve tekrar drt halifenin ismini sikkelere koydurtmutur.12 Moollarda, Budilik, Hristiyanlk, Mslmanlk gibi dini inanlar, hanlarn dnemlerinde, hanlara gre, farkl farkl seilmi, zaman zaman da birinden dierine kar iddetli tepkiler grmtr. rnein Gazan Han baa getii zaman budi papazlarn rann dna srm, aslen Hristiyan olan

1629

ve daha sonra 1282 ylndaki clsunda Ahmed ismini alan Tekdar ise, budi mabetlerini tahrip ettirmitir.13 slamlk randa Abu Saidden sonra, 16. asrn bana kadar mezheplerin arasna skp kalm ve Safevilerle birlikte iilikte karar klnmtr. Mogol hkmdarlar ile birlikte hanmlar da Mslmanl benimsemi, asiller de tamamiyle Mslmanl semitir. Hem slamda hemde Hristiyanlkta bu dinlere girenler dinin gerei olan isimleri almak zorunlu olmu, Tekedr Han, (Ahmed) Gazan, (Mahmud) Olcaytu, (Mohammed) Arpa, (Moeez d-Din) isimlerini almtr. Ancak bu isimler pek tutmayp asl isimleri ile anlmlar, bu isimler de vesikalarda kullanlmtr Ab Said de (Ala d-Din) lakabn almtr (vesikalarda ve sikkelerde Mool dilinde Busaid). randa, Moollar artk tamamiyle mool isimlerini brakm ve hanlarna da Kaan nvan verilmitir. Daha sonralar randa bu kelime ksaltlarak Kaan olarak yazlmaya balanmtr. Anlam ise hanlarn stnde demektir. Byk Han Cengizin ikinci neslinden itibaren bu kelimeye bir de oul ilave edilmitir14 ran hkmdarlarnn sikkeleri zerinde, Byk-Han, daima Kaan veya ekseriya al-azam lakab bulunmu ve 1295 ylna kadar hkmranlk haklar bylece tevsik edilmitir. Bununla beraber ran Moollarnda zaman zaman bu nvanlar kullanlmam, rnein Hlag Mongkenin ismi sadece Hanolmu, Kubilay ise zamannda lhan-al-Moazzam nvann almtr lhan kelimesi ise memleketin hkmdar veya sulh hkmdar eklinde tefsir edilmitir.15 Abaka kendi ismini sikkelerinde kullanmyarak, amcasnn nvan ile sikke kestirmi, Kaan-al-adel ve lhan adlar verilmitir. 1295 ylna kadar hkmdarlar bu nvanlar tam, Geyhat ve Bayd dnemlerinde bu nvanlar Mool yazlar ile yazlmtr.16 Gazan ilk defa Kaan nvannn kullanarak mevkini bylece ilan etmitir. Dier sikkelerinde Sultan-ul azak Gazan Sultan Mahmut ismi ve daha sonra da Meng Tengri Kndr ibaresi ilave edilmitir. Olcaytu ilk olarak uzun ark nvanlarn deiik biimlerde kullanmtr. Ab Said kendine sadece as-Sultan ol-azam Ab Said Bahadr Hannvann almtr. 1335 ylndan sonra ise hkmdarlar kendilerine sadece Sultan nvann uygun bulmu, nadiren lakablar kullanlmtr. Hkmdarl tescil eden makam anlamn tayan Sultan kelimesini, Cengiz Han, Gazan ve Sati Beg de nvan olarak kullanmlardr Dini tecihleri arasnda gelgitler yayan Mool Hanlar ve lhanllar ou zaman ecnebi hkmdarlara kar nvanlar ile deil, hkmdarlk alemetleri ile temsil edilmitir. Alem ve harp iareti olan sancak, etr ve buna ilave olarak Hkmdar tamgas, serpuunda tu olan bir asa, sancak tayc ve noube de bunlara katlmtr Alem ve harp iareti olan astrolojik inanlar, ok kuvvetli bir ekilde yaamlarnda yer almtr. Hkmdarn ta giyme tresinden, harp amaya kadar yldzlara bakarak hareket etmiler, zelliklede Gazan Han yldzlardan ok iyi anlamas ile nlenmitir. Yldzlara verilen nem dolaysyla Hlag de Meragede bir rasat evi kurdutmutur. O dnemlerde hem douda hem de batda, yldzlar ve asroloji bilimi, devletlerin zerinde mhimce bir rol oynam, bu inanlarla ilgili geler, hertrl sanatta olduu gibi, sikkelerde de yerlerini almtr. Artuklularn,

1630

Seluklularn sikkeleri bu inanlar altnda meydana gelmi, mitolojik ve astrolojik konularla kestirilmitir. Mali ilemlere gelince, Devlet ilerinde hkmdar ile onun mahiyeti tarafndan yrtlem merkezi bir tekilat mevcuttur. Devletin iktisadi gcne yani maliyesine, Moollarda birinci vezir Naeb ile dier memurlar ahebe Divan bakmtr. Dini vesikalarda Meng tengri kndr, ibaresi yer almtr. 1276 da, Gyk dnemine kadar vesikalara hkmdarn ad koyulmam, 1280den sonra da Kaan nvan bir satrn banda yer amtr. Bu vesikalar ince uzun in rneine uygun biimde hazrlanmtr. Tarih sola konulmutur.17 Emirlerin ileyi eklinde ise, Gazan dneminde Kann l-mre istinaden hazrlanan (hkmdar sarho olmad zaman) buyruk msveddeler (savad) sunulmu, yaplan deikliklerden sonra kat kaleme gnderilerek, Ali (kalemin en yksek drt memurundan biri) Kara Tamga sn basarak damgalanmtr. nceleri katipler vesikalar en yksek mhr Al Tamga ile damgalamlar, ancak suistimaller yaplmas zerine, hususi bir kalem memuru btn yarllar kelime kelime defter cemi defatire kaydetmeye balamtr. lhanllarn damgalar yani alemeti ve sembolu (arma anlamnda) srt srta iki yarm hilalin bir dik izgiyle kesilmesi eklindedir (izim 1). Bir de in kltrnden alnan, tayanlarn her yere serbeste girip kmalarn salyan gm tlani plaka (Peyza) ilem grmtr. Hkmdarn verdii bu vesikalarda, rutbe alemetlerini yani Payzalar veren zel tekilat, altklar dillere gre Mool, ran, Uygur, Tibet gibi brolara ayrlm, brolarda da belirli bir forml kitabna gre hareket edilmitir. zerindeki yaz tamgayla ayn yazy tamak zorunlu olmu, zaman zaman Peyzalara bir aslan, bir kl ve doan gne de resmedilmitir. Peyzalardaki bu resim, Gazann, Olcaytu ve Abu Saidin sikkelerinde de yer almtr. lhanl sikkelerinde bundan baka, oturan bir adam, ku, gne, svari, balk, tavan alt kollu yldz (bu ayn zamanda srlere kzgn demirle vurulan bir damgayd) sembollerde kullanlmtr. Peyzalar yksek devlet memurlarna, baedirilen hkmdarlara, devlet kuriyelerine, yabanc elilere, byk ruhanilere, zel himayeye muhta kiilere verilmitir. Baz sorumsuzluklar nedeniyle, Gazan peyzalar, kadnlarla, prenseslerin vermemelerini, grevi biten memurlardan da geri alnmasn emretmitir.18 Peyzalarda derecelere ve ehemmiyetli mevkilere gre byk veya kk yaplm, hazine memuralar hilal hakedilmi Paiza hezane, hudut memurlar safler ise tun peyzay kullanmtr. Eski dnemlerde devlet damgas iki renkli olarak, iyi bilinmiyen haberler iin mavi renk (kk tamga), alelade ilerde ise al tamga kullanlmtr. Ayrca posta ilerinde yesil, devlet dairelerinde kontrol iin ise siyah damga ilev grmtr. Damgalar drt ke ekle sahipken, Gazan Han, yuvarlak damga kullanlmasn istemi fakat yuvarlak damga tutunamamtr. Damgalar vesika ve mektuplarda kullanlmtr. Birinci vezir altn damga tam, krmz damgal emirlere ise vilayetin hakimlerinin de ba emeleri zorunlu klnmtr.

1631

Gazan zamannda, sultanlarn krallarn ileri ve mhim devlet dosyalar Yaspisden (yeim) maml byk damga ile, hakimlerin, imamlarn, eyhlerin vs. evraklar gene yeimden kk damga ile mhrlenmi, daha az mhim iler iin ise altn damga kullanlmtr. Orduda ve kasa ile ilgili ilemlerde ise altn damga ilem grmtr.19 Maliyeyi tedvir eden zat yani ahib-i divan, devletin ve maliyenin idaresini, hazine gelirlerinin artrlmasn, devlet umurunun tanzimini, postalarn idaresini, nafia ilerinin yrtlmesini, para bastrlmasn ve hazinenin ihtiyac olan ilerin yaptrlmas gibi grevleri stlenmitir. Maliye vezirinin yannda bir de mfettilik makam olan Maref l-mamalik yer almtr. Bu makamnn yani mfettiliin, Elcezirede daimi olmasna karlk dier ehirlerde olup olmad henz tesbit edilememitir. lhanl devletinin iktisadi durumu daha kuruluken bile Cengiz Han ve Hlaunun seferlerinden dolay zayf kurulmutur. Vergi deyenler aznlkta olmu, ayrca hanlarn clus enlikleri devlet btesine ar ykler getirmitir. Geyhatu dneminde yapt israflar ve hayvan vebas, devleti iflas ettirmi bunun zerine kat para karlmas teebbsnde bulunulmutur. Gazan 1295 tarihlerinde Tebriz zenginlerinden bor para alm, israfn nn almak iin baz tedbirlere bavurmu, btn para havalelerini Gazan bizzat imzalam, Devlet hazinesi iin mfettiler tayin etmi, senede iki defa maliyeyi kotrol ettirmitir. Olcaytu dneminde ise ordunun masrafnn gelirden fazla olduu grlmtr. lhanl Devletinde para nitesi dinar olmu .Vezini ve ayar deiikliklerle birlikte tedavldeki dinar 4.24-7. gr. olarak seyretmitir. Gm dirhem ise Argun zamannda 2.26-2.59 gr. arasnda deimitir. Daha sonralar ise 1.4. gra kadar inmi, hatta kanunen tersbit edilmi olan yarm dirhem de 1.23-1.30 gramajdan l.18lere dmtr. Tccarlarn %20 zararna sebep olan ayar dkl gibi sebepler sonucu, Geyhatu dneminde vezir adrd Dinnin tevikleriyle in taklidi kat para karlmtr. Deeri yarm ila on dinar aras deien, zerinde arapa dini ibarelerinde yer ald, nce yazl uzunlamasna bir banknot olan kagt para (av) aolarn k ile birlikte halk, Eyll/Ekim 1294 tarihlerinde ellerinde bulunan altn ve gm, teslime zorlanm, teslim etmiyenler iin ise lm cezalar konmutur. Bu kat paralar iin yeni basmevleri kurulmasna karar verilmi, ancak hi tutulmyan ve iktisadi kntye sebep olan bu uygulama iki ay sonra yrrlkten kaldrlmtr. Bu karmakark para sisteminden, Gazann baa gemesiyle deiik bir uygulamaya gidilmitir. Buna gre mterek para pirimi Dinar- rabeh karlm, yeni Dinarn vezni 2.14 gr. olmu, eski dinarn 2.1/3 eit, tedavldeki Abbasi dirhemi (3 miskal) yerine gemitir. Bu tam-kymet madenlerin zerinde, Kubilayn emriyle, takliti ok zor olan Pagspa yazs ile iaretlenmitir. Ayrca sikke basma ilemi de Gazan tarfndan tefti ettirilen resmi basm evlerine verilmitir. Yeni sikke kullanlmaya balanm ancak eski dinar ve dirhemlerde tedavlde ilem grmeye devam etmitir.

1632

Abu Said dnemi sikkeleri ise 3.56 grda seyretmi, bu dnemlerde (1335 tarihlerinde) gm dirhemlerle dinarlar arasndak nisbette 14 olarak oturmutur.20 Abu Said lhanllar iinde en fazla sikke kestiren Han olmutur. Byk Mool Devleti zamannda Bale denilen (altn Bale=Bale-i sorh) para da kullanlm ancak lhanl Devletinde bundan ok az bahsedilmitir. Cengiz Han dneminde Balein deeri 75 altna tekabl ederken,21 inde zamanla kymetinde farkllama olmu, bir altn Bale, 200 Bale kat paraya muadil olmu, bir gm Bale bu kymetin onda birine yani 20 dinarda bir kat Balee alnmtr. randa kullanlan kymetli para birimi Tmen ise, 10.000 Dinara eittir. Ayrca, Altordu Devletinde nemli bir rol oynayan yascot (Akom=gm ubuk) ismine de ran kaynaklarnda rastlanmamtr. Bunlardan baka tenke de Moollarda kullanlan para birimlerinden birisi olmutur. Byk Mool Devleti ve lhanllarn sikkelerinde kullandklar yazlara gelince, Arapadan baka Uygur harfleri ve Moolca kullanlm, Sadece Gazan Han ve Kubilay, Tibet papaslarndan Pags-pa (sayn) b L.o-grosrgyal mtsan tarafndan icadedilmi ve adn tad PAGS-PA zel yazsn sikkelerine koydurtmu, Abakadan itibaren ise Moolca kullanlmtr. lhanllar dneminde sikke retiminin artmas sonucu, 200 Darphane faaliyet gstermitir. Yer tutacandan tamamn veremiyeceimiz bu darphanelerden, Tebriz, Sleymaniye, sfahan, Tiflis, Musul, Anadoluda ise Erzurum, Erzincan, Sivas, Bayburt, Adilcevaz, Van, Siirt, Bitlis, Malatya, Harput, Niksar, Tokat, Ankara Kastamonu, Samsun, Amasya, Krehir, Kayseri, Aksaray, Alanya, Amid rneklerden bir kadr. Byk Mool Hanlar ve lhanl Devletinin kuruluundan tarihten siliniine kadar kaytlara geen dnemleri, corafi konumlar, dinleri, inanlar, dilleri, mnaesebette olduklar lkelerle kltr ve sanat etkileimleri, iktisadi durumlar yani btn bu faktrler sonucu inanlmaz derecede zengin olan sikke kompozisyonlar meydana getirmelerine sebep olmutur. Byk Mool Hanl ile lhanl Hanlarnn, Yap ve Kredi Bankas Mzesi ile stanbul Arkeoloji Mzesinde, tehire sunulmu ve her iki Mzecede kronolojik sralamalar yaplm, yaymlanm olan 1143 sikke rnek alnarak incelenmitir. Bahse konu sikkeler, sanat tarihi ynleriyle incelendiinde figrl ve figrsz olmak zere ikiye ayrlm olup, figrl sikkeler zellikle herhangi bir dnemde kestirilmemi, Hanlarn sikkeleri ierisinde zaman zaman tek tk baslmtr. Bunlar; Turakine, (1242, 1245) atl svari, (rnek 1) Argun Han, (1284-1291) ku, tavan, Geyhatu, (1291-1295) insan bal gne, Gazan Han, (12951304) ir-i hurit, Olcaytu, (1305-1316) ir-i hurit, (rnek 2) Ebu Said Bahadr Han, (1316-1335) ir-i hurit, sade aslan, sade gne, Sati Beg Han, (1338-1339) gne, Sleyman Han, (1339-1344) Mhr-sleyman iinde insan bal gne, (rnek 3) figrl olan sikkelerdendir.

1633

kinci gurubu oluturanlar ise inanlmaz derecede zengin formlara sahip sikkelerdir. zelliklede Gazan Han, Olcaytu, Ebu Said Bahadr Han ve Sleyman Hanlarn sikkelerinde hemen hem btn formlar kullanlmtr. Sikkelerin kompozisyonu, kestirenin zeliklerini aksettirmesi ynnden en nemli merhalelerinden biridir. Hatta nl filozof Aristoles sikkede en son adm tipidir diyerek konunun ehemmiyetini dile getirmitir.22 Mool ve lhanli sikkelerinde yer alan formlar, ikiden fazla izgili daire, daire (inci dizili veya dz izgili), drt damlal daire, kare (inci dizili veya dz izgili), Mhr- sleyman veya alt kollu yldz, kollar birbirinden geen mhr- Sleyman23 drt yaprakl yonca, 5 yaprakl yonca, sekiz dilimli gl yapra (sekizden fazlada grlmektedir),24 altgen, keleri damlal altgen, Elips, Mihrapl, Dilimli gen, drt dilimli kare,25 Daire ortal alt kollu yldz (gbekli yldz), drt dilimli iek, daire ortal drt dilimli iek (gbekli iek), kartulu, alt blmeli yldz iki yrek gemeli kare, drt yrek gemeli kare, drt yrek gemeli yonca gibi otuza yakn kompozisyon (izim 2) tehirdeki sikkelerden tesbit edilebilenlerdir. Moollarla ayn dnemi paylaan veya daha nceki dnemlerde yaam olan devletlerin sikkelerinde, ancak alt yedi forma raslanrken, Mool ve lhanllarda adete renk cmb tabiriyle kompozisyon zenginlii yaanmaktadr. in enteresan taraf ise bir blm, dier devletlerde grlen formlarla ayn olduklar halde ounluu ilk defa burada rastladmz kompozisyonlardr. kiyze yakn darphane ve ok byk bir blgeye yaylan istilalarn bu eitlilii meydana getirdii muhakkaktr. Kaanlarn sikkeleri, dnemleri itibariyle incelendiinde; Meng Dneminde, (12511260) formlar Eyyubi sikkelerinde grlem mhr- sleyman, dz ve inci dizili daire ile kare formlar olup, ounlukla gm sikkeler kestirilmiti. Geme, yldz, alt kollu yldz, bir iki sikkedede dili atal motifli arma bulunmaktadr. Darphaneler ise Irak blgesindedir (rnek 4). Hlag Han Dneminin (1256-1265) sikkelerinde gm ve bakr ounlukta olup, en fazla kare, inci dizili daire, mhr- sleyman formlar grlmtr. sslemelerde ok az sayda sikkede, yldz, rumi ve arma kullanlmtr (rnek 5). Abaka Han Dnemi (1265-1282) sikkelerinde kompozisyonlar zenginlemekte, daire ve kare sikkelerin yan sra en fazla alt kollu yldz ve ift izgili drt yaprakl yonca formu bulunmaktadr. Rumi, palmet, yrek gemelerde i dizaynda kullanlan gelerdendir. slami sikkelerin iinde drt yaprakl yonca grlmemi, Seluklu sikkelerindede bir iki rnekte rastlanmtr (rnek 6). Yonca formu daha ziyade Tacikistan ve zbekistan sikkelerinde kullanlmtr.26 Ahmed Tekedur Han Dneminde (1282-1284), sikke formu olarak daha ziyade kare ve inci dizili daire kompozisyonlar seilmi son derece sade i sslemesiz, incelenen yedi sikkesinden yalnzca birinde yldz motifinin kullanld grlmtr. Argun Han Dnemi (1284-1291) sikkeleri de gm arlkl olup, o da Ahmed Tekedr Han gibi son derece sade, kare ve daire kompoziyonlu sikke kestirmitir. sslemelerde yldz, yrek biimli

1634

geme, rumi, ular bonbeli iek formlar kullanlmtr. Ku ve tavan motifinin bulunduu iki figrl sikkesi mevcuttur. Geyhatu Dnemine ait (1291-1295) incelenen yedi aded gm ve bakr sikkeler, son derece sade biimde inci dizili daire ve kare formludur. sslemede yldz, ular bonbeli iek motifi grlm, bakr bir sikkesinde ise gne figr kullanlmtr. Baydu Dneminin (1295) mevcut olan, yalnzca inci dizili daire eklinde kestirilmi bir adet bakr sikkesi incelenmitir. Gazan Han Dneminde (1295-1304), Gazan Hann 120 yakn sikkesinden, yzn zerinde gm, 7 civarnda bakr, 3 adet te altn sikkesi incelenmitir. En fazla sikkesi bulunan Hanlardan biri olma zellii ile elliikiden fazla darphanede basm yaplmtr. Fazlaca kullanlan kompozisyon ise be yaprakl yonca olmutur (rnek 7). Bunun yan sra, ilk defa mihrap formu bu dnemde kullanlm, ayrca kare, mhr sleyman, yedi dilimli gl yapra kompoziyonlar ile sikkeler kestirilmitir. dizaynnda ir-i Hurit motifi, rumiler, palmet, (yrek) gzl (rnek 8) gemeler, girift gemeler27 hemen hemen btn sikkelerde yer almtr. Beylikler Dneminde ve Erken Osmanl sikkelerinde de ayn ok gzl gemeler burada olduu gibi btn sikkeleri sslemitir. Bu sslemeler Mool ve lhanl istilasnn sanat etkileimlerini bariz bir ekilde ortaya koymutur. Buradaki sikkelerde grlen dokuz gzl gemeler, Olcaytu ve Abu Said Han sikkelerinin hemen hepsinde yerlerini almtr. Sikkelerde grdmz gemeler geometrik ssleme amacnn dnda ayrca inanlardan kaynaklanan mitolojik ve manevi deerlerde tamaktadr. Baz gemelerin ular yaprakl lale motifi ile (Fleur de jist) bitmektedirki bu motif beyliklerde zellikle de Karamanoullarnda, sfendiyaroullarnda, Erefoullarnda, Menteeoullarnda oka kullanlmtr. Gazan Hann sikkelerinde grlen dier bir geme motifi de ift ylan rgsnden kaynaklanan ejder dmdr ki bu da sikkelerde, bolluk, bereket, evren, su, yamur sagataryus olarak simgelenmektedir. Drt gzl bu motif en eski ssleme gelerinden biri olarak, Smer sanatndan, Roman sanatna kadar, Mayalardan, Orta Asyaya, inden Msra kadar grlen ve her tr sanatta kullanlan bir imgedir. Sikkelerdeki tezahr ise bolluk, bereket, g, kudret anlamlarn yklenmesi eklindedir. Olcaytu Dneminin, (1304-1316) incelenen yzn zerinde gm ile birlikte, altn ve bakr sikkelerinin kompozisyonlar da ok zengindir. Bu dnemde kesilen sikkelerde arlk alt dilimli gl yapra ile, be yaprakl yoncadr. Ancak bunun yan sra, yedi dilimli gl yapra, drt dilimli yonca (rnek 9), dilimli gen, be dilimli gl yapra, kare, daire formlar da okca kullanlmtr. Bir sikkesinde ir-i hurit motifi de yer almtr. Ular bonbeli iek motifi, yldzlar, ejder gemesi, gzl (yrek) geme, rumi motifleri ile hemen hemen btn sikkeleri dizayn edilmitir. ok zengin sslemeye sahip olan bu dnem sikkelerinde zelliklede rumi motifinin gzellii dikkat ekmektedir.28 Rumi motifli sikkeler, Seluklularda alt dilimli gl yaprakl paralarda, dilimlerin balad veya bittii ksmlarnda (rnek 10-izim 1) olmak zere ve gene, Trk Memlklleri ile Artuklu sikkelerinde de

1635

yer almtr. Ancak Mool ve lhanl sikkeleri bu konuda ok zengin rnekler vermitir. Olcaytunun bu ok zengin sslemeli ve kompozisyonlu sikkeleri altma yakn ehirlerdeki darphanelerde baslmtr. Abu Said Han (1216-1335), phesiz ki lhanl Hanlar iinde seksenin zerinde darphanede ve en ok eitli forma sahip sikke bastran, dierlerine gre de en fazla altn sikkesi olan Handr. Altn, bakr ve en fazla da gm olmak zere ikiyze yakn sikke zerinde yaplan aratrmalarda, mihrap, drt dilimli kare (rnek 11), kartulu, sekizgen (rnek 12), dz daire, kare, sekiz dilimli gl yapra, ok dilimli yonca, be yaprakl yonca, dilimli gen, mhr- sleyman (alt kollu yldz), drt yaprakl yonca, birden fazla daire formu, elips kompozisyonlarna rastlanmtr. Bu etli formlar aa yukar ayn oklukta kullanlmtr. Abu Said Hann bakr sikkeleride, okca ssl olup, ir-i hurit, tek aslan, insan yzl gnele dizayn edilmitir. Asl dikkati eken husus ise sikkelerinde, ortada bulunan yaznn alt ve st taraflarnda kelerde olmak zere drt tarafta girift dokuz gzl gemeler grlr ki, bu ssleme hemen hemen btn paralara yerletirilmitir (rnek 13). Bundan baka yldz, bir iki be gzl gemede kullanlmtr. Olcaytunun sikkelerindeki bitkisel arlkl sslemeler, Abu Saidde yerlerini geometrik sslemelere brakmtr. Arpa Han (1335-1336) ve Musa Han (1336-1337) dnemlerine ait drt sikke zerindeki formlar, dz ve inci dizili ift daire olup, yalnz Arpa Handa deyiik bir form daha grlmtr ki bu dier hibir hann sikkesinde yer almamtr. Ortada byke bir dairenin kenerlarndan balayp biten alt gendir ki (merkezi blmeli alt kollu yldz), bu forma dier devletlerdede henz rastlanmamtr (rnek 14). Arpa Hann sikkelerinde i sslemesinin bulunmamasna karlk, Musa Handa iki adet yldz motifi grlmektedir. Muhammed Han Dneminin (1336-1338), otuz civarnda darphanede baslm ve tehirdeki krk be sikkesi zerindeki yaplan aratrmalarda, ok deiik formlarn bulunduu grlmtr. Daire formunun yansra, gl yapraklarnn saylar on bee kadar artm vede en fazla kullanlan kompozisyon olma zelliini gstermitir. Zaman zaman alt dilimli olan bir formda da, herbir dilim de dilime blnerek zengin bir ssleme meydana getirmi, ayrca dilimlerin biti noktalarnda minik minik kntlar da kompoziyonu tamamlamtr (rnek 15). Bundan baka dilimli gen ile merkezden balayan izgilerle altya blnm yldz formu da kullanlmtr (rnek 16). Muhammed Hann sikkelerinde grlen bu deiik dilimli yldz formu dier devletlerin sikkelerinde tesbit edilememitir. Togay Timur Han (1338-1351), Cihan Timur Han (1339-), Sat Beg Han (1338-1339) Dnemlerine ait az saydaki sikkelere gre, Togay Temurtan hemen hemen btn sikkeleri dz altgen veya kelerinde damla bulunan altgen formunda, Cihan Timurtan drt, be yaprakl yonca, altgen, Sat Begin sikkeleri ise drt dilimli iek (rnek 17) ile be yaprakl glden olumaktadr. Ayrca Sati Begin alt kollu yldz iinde insan yzl gneli sikkesi de bulunmaktadr. lk defa Sati Begde grlen daire ortal drt dilimli iek (gbekli iek) kompozisyona daha nce hibir devletin sikkesinde rastlanmamtr.

1636

Sleyman Han (1339-1344) dnemi sikkeleride, Gazan Han, Olcaytu ve Abu Said Hann sikkeleri kadar zengin ve bol eitlilik gsterir. Yirmiye yakn darphanede kestirilen sikkelerinde gene ilk defa burada rastladmz iki veya drt kenarn ortalarnde (yrek) geme yer alan kare formudur (rnek 18). Sleyman Hann sikkelerinin n yzleri eitli kompoziyonlarla dizayn edilirken, umumiyetle arka yzleri elips forma sahiptir (rnek 19). Mihrap, sekiz dilimli yaprak, daire, alt kollu yldz, be yaprakl yonca, drt damlal daire (rnek 20), sikkelerinde grlen formlardr. sslemelerde biri ki girift geme ile bir adet te figrl sikkesinde, alt kollu yldz iinde insan yzl gne yer almtr. Anuirvann (1344-?) ondrt sikkesi incelenmi, bu Hann sikkeleri de eitlilik gstermi, elips, iki yrek gemeli kare, gen, dilimli yonca, kartulu gibi formlarda kestirilmi, ilerinde azda olsa yldz motiflerinin yer ald grlmtr. Mool ve lhanl sikkeleri daha nce de belirttiimiz gibi hi bir lkenin sikkelerinde grlmiyen zenginlikte kompozisyona sahiptir. Ne slam lkelerinde ne de Seluklu, Artuklu29 gibi devletlerde olmyan yeni formlar burada karmza kmtir ki, daha sonra bu formlarn tesirleri, Anadolu Beyliklerinin sikkelerinde de grlecektir. rnein Altgen formu, Saruhanoullar, nanoullar, sfendiyaroullar sikkelerinde, drt dilimli kare, Germiyanoullar, Eretnaoullar ve Osmanlnn ilk dnem sikkelerinde yerlerini almtr. Mihrapl, yrek gemeli kare, drt damlal daire, kartulu, drt yaprakl iek gibi formlar ilk defa Mool ve lhanl sikkelerinde grlm olup, bunlarda herhangi bir darphaneye mahsus olmayp, tamamen saltanatn istei zerine kestirilen sikkelerdir. rnein Mihrapl sikkeleri, Abu Said Bahadr Han (Bayburt, Tebriz, Sincar, Rey, Maden, Samhasur, Kaan, sferayn, sfehan, Hamadan, Erzurum, Antalya, Bazar) darphanelerinde, Sleyman Han ise (Hsn)da kestirmitir. Ayrca Sleyman Hann, elips sikkeleri ise (Nahcivan, Tebriz, Bak) darphanelerinde darbettirilmitir. Mool ve lhanl Sikkeleri, ok geni topraklara yayldklar iin dier lkelerin sikkelerinde grmediimiz kadar zengin ve ok eitli forma sahiptir. Aa yukar her Han, kendi dnemlerinde zellikle daha ok benimseyip sevdiini syliyebileceimiz formlar kullanmtr. rnein Olcaytu Han pek ok eililie ramen daha ziyade alt dilimli gl yaprakl ve be yaprakl yonca formuyla sikke kestirmitir. Abu Said Bahadr Hann sikkeleri ise, daire, sekiz kartulu, sekiz dilimli gl yapra ve kare formlarndadr. Togay Timur Han, altgen, Sat Beg Han iek (gbekli) formunu en ok benimsemilerdir. Gene ilk defa bu dnemde sikkelerin i sslemelerinde gemeler ve rumiler adeta her sikkede olmak zere Gazan Handa, Abu Said Handa, Olcaytuda bol miktarda kullanlmtr Sslemeli bu sikkeler deiik darphanelerde kestirilmitir (izim 1). Daha sonra bu formlar ve sslemeler sanat etkileimlerinin bir sonucu olarak, ayn dnemi paylaan veya daha sonraki dnemlerde hkm sren devletlerin sikkelerinde de karmza kacak, yleki Anadoluda kurulan Beyliklerin sikkelerinde, bu formlar tek ssleme gesi olma zelliini tayacaktr. Kkenini Orta Asya ve Uzak Douda bulduumuz ok gzl geme ssleme geleri, Karahanl, Tacikistan, zbekistan paralarnda buluduu gibi, kutsal addedilen inan objeleri zerinde de bolca grlmektedir (rnek 21).

1637

Sonu olarak Mool ve lhanl sikkelerinde grlen formlarn, pek ou Orta Asya kaynakl (izim 3) olup, aratrmalarmz srasnda bu kompozisyonlarn, slami sikkelerde, Seluklu, Artuklu ve Beyliklerde olmad grlmtr. Moollar ve lhanllar ok geni bir corafyada hkm srmler, dier mnasebette olduklar lkelerle sanat ve kltr alveriinde bulunmular, ancak sikkelerinin formlarn ve iteki sslemelerini daha ziyade Orta Asya kaynakl olarak kestirmilerdir. Mool ve lhanllar, dnemlerini paylatklar devletlerin ve daha sonra kurulan Beyliklerin sikkelerini bariz bir ekilde etkilemilerdir (rnek 22, 23). Ancak bu etkilenme g ve kudret altnda olabilecei gibi, Moollarn ortadan kalkmalarndan sonrada devam etmitir. Bu sanat akmnn devam ise, Mool ve lhanl Sikkelerinin formlarnn estetik gzelliklerinden de kaynaklandnn gstergesi olmutur. 1 2 3 Bertold, Spuler, ran Moollar, Ankara, 1987, 187. Bertold, Spuler, a.g.e.,, 188. Bertold, Spuler, a.g.e.., 196 Engin, Beksa-A. Vefa obanolu, lhanllar, slam

Ansiklopedisi, 106. 4 5 6 Bertold, Spuler, a.g.e., 223. Bertold, Spuler, a.g.e., 199. Bertold, Spuler, a.g.e., 231; bni, Bibi, Selukname, Kltr Bakanl, Ankara, 1996, 15; -

Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul. 1996, 551. 7 8 9 103. 10 11 12 13 14 15 16 Bertold, Spuler, a.g.e., 210. Bertold, Spuler, a.g.e., 203. Bertold, Spuler, a.g.e., 213. Bertold, Spuler, a.g.e., 204. Bertold, Spuler, a.g.e., 295. Bertold, Spuler, a.g.e., 295. Bertold, Spuler, a.g.e., 296. Bertold, Spuler, a.g.e., 237. Bertold, Spuler, a.g.e., 224. Bertold, Spuler, a.g.e., 209; Abdlkadir, Yuval, lhanllar, slam Ansiklopedisi, Cilt 22,

1638

17 18 19

Bertoldd, Spuler, a.g.e., 316. Bertold, Spuler, a.g.e., 317. Bertod, Spuler, a.g.e., 321; Osman, Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul,

615; brahim ve Cevriye Artuk, Sikkeler Katolou, Cilt 11, 764. 20 21 Bertold, Spuler, a.g.e., 332. Bertold, Spuler, a.g.e., 332; -slam Ansik., Bali, Cilt 5, stanbul, 1992, 22; -brahim ve

Cevriye Artuk, Sikkeler Katolou, Cilt 11, 765. 22 Gndegl, Paralar, Anadolu Seluklu Sikkelrinde Yazi D Figtatif geler, Kltr

Bakanl Yayn, Ankara, 2001. 23 Yldz Kompozisyonlu Anadolu Seluklu Sikkeleri, Trk Dnyas Kltr ve Sanat

Sempozyumu, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta, 2000. 24 Anadolu Seluklu Sikkelrinde Grlen alt dilimli Gl Yaprag Kompozisyonu, Antalya VI.

Seluklu Semineri, Antalya 2000. 25 Gndegl Paralar, Osmmanl Kurulu Dnemi Sikkelerinde Kompozisyonlar, 4. Eyp

Sultan Sempozyumu, 2000. 26 27 Gndegl Paralar, a.g.e., Kltr Bakanl, 2000. Gndegl, Parlar, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Sikkelerinde Geme Motifleri,

Trk Projesi, Yeni Trkiye Kltr ve Sanat Yaynlar. 28 Gndegl, Paralar, Anadolu Seluklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler, Rumi ve Palmet

Motifleri, Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan, Sanat Yazlar, Kayseri, 479. 29 Gndegl, Paralar, Anadolu Seluklu Sikkelerinde Kompozisyonlar, IV. Ortaa ve Trk

Dnemi Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozumu, Yznc Yl nivesitesiYayn, 2000. ALPTEKN, Cokun. Seluklu Paralar Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1971. ARTUK, brahim ve Cevriye. stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slami Sikkeler Katalogu, Cilt 1, Cilt 11, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1970. , Artukoullar Sikkeleri, Smer Kitapevi, stanbul, 1993. , Baz nemli Sikkeler, VII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II., Ankara, 1970.

1639

, Erzurum Meliki Muglis el-Din Turul ve Olu Cihanah Adna Baslan Sikkeler, IX. Tarih Kongresi, Ankara, 1981. , II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993. ARTUK, Cevriye. III. Keyhsrev ve Sahte Seluklu Sultan Cimri Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993. , Numusmatik lmi, alanlar, Faydalar ve Numismat Koleksiyoncular, V. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Seminer Bildirileri, Konya, 1995. AYKUT, Nezihi. Trkiye Seluklu Sultan Siyavuun (Cimrinin) Sikkeleri. Belleten C. LII., Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, I988. AYKUT, Tuncay. Mool ve lhanl Para Tarihi, Ak Ake, Yap Kredi Bankas Koleksiyonu, stanbul, 1992. BAYRAM, Sadi. Mhr- Sleyman ve Trk Kltrndeki Yeri, Sanat Tarihindeki korafik Aratrmalar, Gnal nala Armaan, Ankara, 1993. BERTOLD, Spuler, ran Moollar, eviren Cemal Kprl, T. T. K. Yaynlar, Ankara, 1987. BEKSA, A. Engin, hanllarda Sanat, Trkiye Dyanet Vakf, slam Ansiklopedisi, Cilt 22, stanbul, 2000. BB, bni. El Evamirl-Alaiiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname) I., II. , T. C. Kltr Bakanl 1000 Temel Eser, Hazrlyan, Nursel ztrk, Ankara, 1996. BUTAK, Behzad. XI., XII., XIII., Yzyllarda Resimli Trk Paralar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997. CEZZAR, Mustafa. Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1997. AM, Nusret. Trk ve slam Sanatlarnda Alt Kollu Yldz (Muhr-i Sleyman) , Prof. Dr. Ylmaz nge Armaan, Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya, 1993. OBANOLU, Ahmet Vefa, lhanllarda Sanat, Trkiye Dyanet Vakf, slam Ansiklopedisi, Cilt 22, stanbul, 2000. ORUHLU, Yaar, Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say 98, stanbul, 1985, 162. DAVIDOVICH, Elena Hoards of Ancient And Medival Coins FromTajikistan., M 1979.

1640

DEMRZ, Yldz. Osmanl Mimarisinde Ssleme, Kltr Bakanl, stanbul, 1979. DYARBEKRL, Nejad. Hun Sanat, Milli Eitim Bakanl, stanbul, 1972. EDHEM, . Galib Monnaies Turcomanes, Constantinople, Mihran mprimeur, 1894. GALB, smail. Takvim-i Meskukat- Selukkiye, Ankara, 1971. GLENSOY, Tuncer, Trk Kltr Tarihinde Damgalar ve Ta aretleri, Erciyes niversitesi, Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yayn Kayseri, 1991. GR, Seluk. Antik Sikkeler, stanbul, 1976. STANBUL Aratrma Merkezi. Trkler Anadoluda Ziraat Bankas Kltr Hizmeti, stanbul, 1996. KYMEN, Mehmet Altay. Seluklu Devri Trk Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1991. KURU, Alev (akmakolu). Trk Sanatnda Palmet ve Lale Motiflerinin Deerlendirilmesi Hakknda Bir Deneme, Belleten C. LXl., Say 230, Trk Tarih Kurumu, Ankara, l997. KK, S. Kutluay, Sanat Tarihi Termolojisinde Lotus ve Palmet, C. Esad Ansna, Sanat Tarihi Seminer Bildirileri, Mimar Sinan niversitesi Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul, 2000. MLAYM, Seluk. Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler (Seluklu a), Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara, 1982. , Rumi Motifinin Zoomorfik Kkeni Hakknda, Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Atatrk Kltr Merkezi, Ankara, 1989. , Erken Devir Trk Sanat Aratrmalar, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, 1989. , Deiimin Tanklar, 0rtaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, KaktsYaynlar, stanbul, 1999. , GEL, Bahaeddin. Trk Kltr Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1991. , Trk Mitolojisi C. I. -II., Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1993. , GEL, Semra. Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, TrkTarih Kurumu, Ankara, 1966. , Ortaa erevesinde Anadolu Seluklu Sanat, Malazgirt Armaan, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1993.

1641

, Anadolu Seluklu Sanat Ortam, IX. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1981. , Anadolu Seluklu ehresi, Akbank Yaynlar, stanbul, 1994. NEY, Gnl. Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Bankas Kltr

Yaynlar, Ankara, 1975. ZKEEC, lhan, Trk Tezhib Sanat ve Tezyini Motifler, Erciyes niversitesi, Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yayn, Kayseri, 1992. PARLAR, Gndegl. Artuklu Sikkelerinde Figratif geler, Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumu, Trkiye Dyanet Vakf Elaz ubesi Yaynlar, Elaz, 1999. , III. Osmann Fndk Sikkelerindeki Bitkisel Bezemeler, Osmanl Cilt II., Yeni Trkiye Kltr ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999. , Anadolu Seluklu Sikkelerinde Grlen Alt Dilimli Gl Yapra Kompozisyonu, Antalya VI. Seluklu Semineri Bildirileri, Antalya, 2000 (Basmda), Antalya l Kltr Mdrl. , Anadolu Seluklularn Yldz Kompozisyonlu Sikkeleri, Trk Dnyas Kltr ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta, 2000.

, Anadolu Seluklu Sikkelerinde Kompozisyonlar, IV. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Aratrmalar Sempozyumu Bildirisi, Yznc Yl niversitesi, Van, 2000. , Anadolu Seluklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler Rumi ve Palmet Motifleri, Pr. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan Snat Yazilari, Kayseri Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, Kayseri, 2001. , Sanat Tarihi Ynleriyle Figrl Anadolu Seluklu Sikkeleri 1. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Seluk niversitesi, Seluklu Aratmalar Merkezi, Konya, 2001. , Anadolu Seluklu Sikkelerinde Yaz D Figratif geler, T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. , Figrl Anadolu Seluklu Sikkelrinde nan Felsefesi Sanat ve nan Sempozyumu, Mimar Sinan niversitesi, Trk Sanat Tarihi Uygulama ve Aratrma Merkezi, stanbul, 2000 (Basmda). SPENGLER, William FandWayne G. SAYLES. Turkoman Figural Bronze Join And Their Iconography, Lodi Visconsin Clios Cabinet, 1992.

1642

SSL, zden. Tasvirlerine Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, Atatrk Kltr Merkezi, Ankara, 1989. EVKET, Pamuk. Ak Ake Mool ve lhanl Sikkeleri, Yap Kredi Koleksiyonlar, stanbul, 1992. TEKE, Fuat. Pazrk, Altaylarda Bir Halnn yks, Kltr Bakanl, Ankara, 1993. Tekin, 0uz. Aes Rudeden Denariusa Roma Sikkeleri, Sanat Tarihi Ara trmalar Dergisi, Say 2, stanbul, 1988. TURAN, Osman. Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Boazii Yaynlar, stanbul, 1996. , Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Boazii Yaynlar, stanbul, 1996. , Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Bali, Clt 5, stanbul, 1992. YAPI ve Kredi Bankas. Dou-Bat Aras Bir Gk Kusa, stanbul, 1994. Asyadan Anadoluya nen Rzgar, stanbul, 1994. Kudret ve Huner, stanbul, 1994. Kudret ve Huner I., stanbul, 1994. Akdenizin Mor Bin Yl, stanbul, 1999. YAAR, Ycel-SEVM, Ali. Trkiye Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1995. YUVALI, Abdlkadir, lhanllar, Trkiye Dyanet Vakf, slam Ansiklopedisi. Cilt 22, stanbul, 2000.

1643